1

4.5h ÖLÇME DERS NOTU

DC ÖLÇMELERİ
Doğru akım DA yada (Direct Current) DC harfleri ile kısaltılmaktadır.
Uluslarası kısaltma DC tercih edilmektedir.
DC ; yönü değişmeyen akım veya gerilim olarak tanımlanır.Uygulamada,
elektroliz, pil-akü şarjı, dc motor ve elektronik devre beslemeleri için mutlaka
DC gerekir.

DC kaynakların uç (kutup) işaretleri, mutlaka belirtilmelidir. Uygulamada,

+ − , P N veya +𝐿 – 𝐿 ile belirtilir.
Uygulamada çok düzgün ve kısmen değerinde değişme olan DC kullanıldığı
olur.
 2

Pil, akü ve regüleli güç kaynaklarından çok düzgün dc alınır.Bunların değeri

değişmediğinden ölçülen değerleri anma değerleridir.(En,Un, In)
Ancak, AC/DC dönüştürmesi yapan doğrultmaçlardan, yönü değişmeyen ancak
değeri 0V ile Em arasında genliği değişen, DC alınır. Bu nedenle ortalama
değer dikkate alınır, DC aletler ortalama değer ölçmek için kalibre edilirler.
Yarım dalga DC’ın ortalama değeri;
1 𝜋
𝐸𝑑𝑐 = 𝐸0 = ∫ 𝐸 𝑆𝑖𝑛𝑤𝑡 𝑑 (𝑤𝑡)
2𝜋 0 𝑚
𝐸𝑚
𝐸𝑑𝑐 = 𝐸0 =
𝜋
1
𝐸𝑑𝑐 = ∙ 𝐸𝑚
3,14

𝑬𝒅𝒄 = 𝟎, 𝟑𝟏𝟖 ∙ 𝑬𝒎 bulunur.

Buna göre, yarım dalga değişim eğrisinde maksimum-tepe- değer Em=10V ise,
DC voltmetrenin göstereceği değer, Edc=0,318∙10V =3,18V olur.
Tam dalga DC’ın ortalama değeri;
1 𝜋
𝐸𝑑𝑐 = 𝐸0 = ∫0 𝐸𝑚 𝑆𝑖𝑛𝑤𝑡 𝑑 (𝑤𝑡)
𝜋
2𝐸𝑚
𝐸𝑑𝑐 = 𝐸0 =
𝜋
2
𝐸𝑑𝑐 = 𝐸0 = ∙ 𝐸𝑚
3,14

𝑬𝒅𝒄 = 𝟎, 𝟔𝟑𝟔 ∙ 𝑬𝒎 bulunur.

Buna göre, tam dalga değişim eğrisinde maksimum-tepe- değer Em=10V ise,
DC voltmetrenin göstereceği değer, Edc=0,636∙10V =6,36V olur.
Elektrik-elektronik ölçü aletleri, geleneksel olarak elektromekanik esaslara
göre çalışır. Bu durumda elektrik akımının, ısı (termik), manyetik ve
elektrostatik etkilerinden yararlanılır. Günümüzde de birçok analog alet bu
yapıdadır. Analog aletler, büyüklüğün değişimi konusunda daha çabuk fikir
verici olduğundan özellikle gösterge aleti olarak tercih edilmektedir.
Doğru akımı, nA , µA , mA mertebesinden değerini ölçebilen ve yönünü
belirleyebilen klasik alet Döner Bobinli Galvanometredir.Bu aletin çalışması,
 3

manyetik alan içinde bulunan ve akım taşıyan iletkene bir kuvvet etkimesi
esasına dayanır. Bu kuvvet, akım ile doğru orantılıdır. Akım yönü değiştiğinde
kuvvet yönü de değişir dolayısıyla alet ibresi ters yöne sapar.
Dijital aletlerde ise çalışma farklıdır, hareketli kısım yoktur.Akımın değer ve
yön bilgisi algılanıp, işaret işleyici ile göstergeye uyarlanır.
Aşağıda ilave bilgi şekiller verilmiştir.
Galvanometreler

Doğru akım, voltaj, ve direnç ölçmeleri için klasik yöntemlerde, bir galvanometre kullanılır.
Bu alet, bulunması yüzyılı geçmiş olmasına rağmen, hala laboratuvarlarda çok
kullanılmaktadır. Çalışma ilkesi sabit bir magnetik alanda bir sarımın akım-etkisiyle
hareketine dayanır. Böyle bir düzeneğe "D'Arsonval hareketi" veya "sarımı" denir.

Aşağıdaki şekilde iki farklı galvanometre tipi görülmektedir; Şekil(a)’da, hareketli sarım
metal bantlar arasına yerleştirilmiş, (b)’de ise hareketli sarımı şaft ve yatağa yerleştirilmiş
galvanometre tiplerine bir örnek verilmiştir.

Farklı dizayn edilmiş iki galvanometrenin şematik diyagramı

Şekil-(a)’daki galvanometrede sarımda, dönmeye karşı çok az direnç gösteren bir dik
filamen kullanılmıştır. Filamene küçük bir ayna yerleştirilir; bir ışık demeti aynadan
yansıtılarak skalaya düşürülür, böylece akım geçerken oluşan dönme hareketi algılanır ve
ölçülür. Galvanometreler 10-10 A kadar küçük akımları ölçebilecek şekilde dizayn edilir.

Şekil-(b)’deki galvanometrede bir çift yatak arasında dönen silindirik bir yumuşak demir
üzerinde dikdörtgen şeklinde bir tel sarım bulunur, ölçülen bu sarımdan geçen akımdır.
Sarım sabit bir magnetin kutupları arasındaki hava boşluğuna yerleştirilmiştir. Sarımda
oluşan akıma-bağımlı magnetik alanın sabit magnetik alanla etkileşmesiyle sarım dönmeye
başlar; dönme derecesi, sarımdaki akımla doğru orantılıdır.
D'Arsonval Metre, veya, PMMC Galvanometre
(PMMC: Permanent-Magnet Moving Coil)

D’Arsonval metreler hem doğru akım ve hem de doğrultmaç üzerinden alternatif akım
değerlerini ölçmede kullanılabilir. Bunlarda iletkenin uzunluğu ve magnetin kutupları
 4

arasındaki alan kuvveti sabittir. Bu durumda akımda olabilecek herhangi bir değişiklik
sarımdaki kuvvette orantılı bir farklaşma sağlar. Basit bir D'Arsonval hareketi aşağıdaki
şekillerde gösterilmiştir.

D'Arsonval metre hareketini gösteren diyagramlar

DİJİTAL ALET PRENSİP ŞEMASI

Gerçekte aletlerin çalışma esası ne olursa olsun, çok küçük akım ölçmek için
yapılırlar. Yani devreden küçük bir akım örneği alıp, büyüklüğün tamamını
ölçüyormuş gibi düzenlenir ve kalibre edilirler. Bu nedenle aletler, mikro yada
mili ampermetre olarak yapılır, alet içinden yada dışından bazı ilavelerle
değişik büyüklükler ölçebilir hale getirilirler. Bu amaçla, şönt direnç, ön direnç,
ölçü trafosu, haal sensör v.b. kullanılır.
1.Tek kademeli ampermetre düzenlemesi
Mikro yada mili amper mertebesinden DC ölçebilen bir aleti, amper
mertebesinden ölçebilen, ampermetre olarak düzenleyebilmek için, ilk akla
gelen çözüm; Alete parelel bir direnç bağlamaktır. Böylece akımın büyük
miktarı bu dirençten, küçük bir miktarı da aletten geçecektir. Ancak alet
okunurken veya göstergesi düzenlenirken çarpan etkisi göz önüne alınacaktır.
 5

Bağlanan bu parelel dirence ŞÖNT adı verilir, alet içinde olabileceği gibi, alet
dışından bağlanan şöntler vardır.
Ampermetre için çarpan;
𝐼
𝑛𝑎 = şeklinde hesaplanır.
𝐼𝑔

Gerekli şöntün direnç değeri ise;

𝑅𝑔
𝑅𝑝 = (Ω) formülünden bulunur. Burada, 𝑅𝑔 aletin iç direncidir.
𝑛𝑎 −1

Ör. Ölçme sınırı, 𝐼𝑔 = 10𝑚𝐴 ve iç direnci 𝑅𝑔 = 100Ω olan aletle, I=10A’e

kadar akım ölçebilmek için, gerekli şönt değerini hesaplayınız.
Öncelikle çarpanı bulalım;
𝐼 10𝐴 10000𝑚𝐴
𝑛𝑎 = = = = 1000 bulunur.
𝐼𝑔 10𝑚𝐴 10𝑚𝐴

𝑅𝑔 100Ω
𝑅𝑝 = =
𝑛𝑎 −1 1000−1
100Ω
𝑅𝑝 =
999

𝑅𝑝 = 0,1Ω bulunur.
*Şöntler, küçük değerli dirence sahip olup, değerleri 1Ω’un altındadır.
 6

2. Çok kademeli ampermetre düzenlemesi

Uygulamada aletlerin, çok kademeli olması tercih edilir, böylece bağıl hatanın
enaz; duyarlılık ve hassasiyetin en yüksek olduğu kademenin seçimi mümkün
olur.

Üstte 7 kademeli bir ampermetre gösterilmiştir.

Bu ampermetrede, ölçme sırasında kademe anahtarı konum değiştirirken, kısa
bir süre paralel direnç devreden çıkmaktadır. Bu aralıkta girişe uygulanan
akımın tümü aletten akacağından hasar görür. Bundan dolayı pratikte aşağıda
açıklanan aytron şöntlü ampermetre kullanılır.
Aşağıda aytron şöntlü veya üniversal şöntlü bir ampermetre devresi
gösterilmiştir. Her kademede alete paralel gelen direnç değişmektedir. Ancak,
aletten her kademede maksimum sapma akımını geçmeyen bir akım geçer,
böylece alet tehlikeye girmez.
Bu üç kademeli, aytron şöntlü ampermetrenin, şönt hesabı aşağıda verilmiştir.
Ig=100µA (mikroamper)
Rg=1kΩ
Kademeler; 10mA -100mA-1A ‘lik olacak şekilde hesaplanacaktır.
 7

10mA’lik kademede;

10𝑚𝐴 10000𝜇𝐴
𝑛𝑎 = = = 100
100𝜇𝐴 100𝜇𝐴
1000Ω 1000
𝑅𝑝 = 𝑅1 + 𝑅2 + 𝑅3 = = = 10,1Ω
100−1 99

100mA’lil kademede;

𝐼 = 𝐼𝑃 + 𝐼𝑔
𝐼𝑃 = 𝐼 − 𝐼𝑔
(𝐼 − 𝐼𝑔 ) ∙ (𝑅2 + 𝑅3 ) = 𝐼𝑔 ∙ (𝑅𝑔 + 𝑅1 )
𝐼𝑔 ∙(𝑅𝑔 +𝑅1 )
(𝑅2 + 𝑅3 ) =
(𝐼−𝐼𝑔 )
 8

𝐼∙(𝑅2 +𝑅3 )
𝐼𝑝 = buradan, (R2+R3) yalnız bırakılıp,
𝑅𝑝 +𝑅𝑔

𝐼𝑔 ∙(𝑅𝑔 +𝑅𝑃 ) 100∙10−6 𝐴∙(1000Ω+10,1Ω)

(𝑅2 + 𝑅3 ) = =
𝐼 100∙10−3 𝐴

(𝑅2 + 𝑅3 ) = 1,01Ω
1A’lik kademe;

𝐼𝑔 ∙ (𝑅𝑔 + 𝑅1 + 𝑅2 ) = (𝐼 − 𝐼𝑔 ) ∙ 𝑅3

𝐼𝑔 ∙(𝑅𝑔 +𝑅1 +𝑅2 ) 100∙10−6 𝐴∙(1000Ω+1,01Ω)

𝑅3 = =
(𝐼−𝐼𝑔 ) 1𝐴−00∙10−6 𝐴

𝑅3 = 0,1001Ω ve 𝑅2 = 1,01 − 0,1001 = 0,909Ω

ve 𝑅1 = 10,1 − 1,01 = 9,09Ω bulunur.
 9

Ampermetre kullanırken şu hususlara dikkat edilmelidir.

1. Akım devresi üzerine SERİ bağlanmalıdır.
2. Ölçme sınır geçilmemelidir.
3. Uygun kademe seçilmelidir.
4. Asla bir kaynağa doğrudan bağlanmamalıdır!!!
5. Doğru polaritede bağlanmalıdır, analog tipler ters sapar!, dijitaller ise,
değeri ölçer ancak – işareti ile polarite tersliği uyarısı yapar.
6. Ölçmenin önemine bağlı, uygun sınıftan alet kullanılmalıdır.

3.Tek kademeli Voltmetre düzenlemesi

Yukarıdaki şekilde, gerçekte mili mertebeden, DC ölçebilen aletin, voltmetre

olarak düzenlenişi gösterilmiştir.
Alete seri bağlanan Rs direnci için, öndirenç deyimi de kullanılır. Görevi,
akım sınırlamak ve gerilim bölmektir.
Alet üzerinde düşen gerilim; 𝑈𝑔 = 𝐼𝑔 ∙ 𝑅𝑔 olup, alet tek başına, bu değerde bir
gerilim ölçebilir.
Seri-ön- dirençte düşen gerilim; 𝑈𝑠 = 𝐼𝑔 ∙ 𝑅𝑠 olup, ölçülmek istenen gerilim, bu
gerilim toplamıdır. 𝑈 = 𝑈𝑔 + 𝑈𝑠 = 𝐼𝑔 ∙ (𝑅𝑔 + 𝑅𝑠 )
 10

𝑈
Voltmetre için çarpan; 𝑛𝑣 = ve bu düzenleme için gerekli öndirencin
𝑈𝑔
değeri; 𝑅𝑠 = 𝑅𝑔 ∙ (𝑛𝑣 − 1) Ω denkleminden bulunur.
Ör. Ölçme sınırı, 𝐼𝑔 = 10𝑚𝐴 ve iç direnci 𝑅𝑔 = 100Ω olan aletle, U=100V’a
kadar gerilim ölçülebilecek voltmetre olarak düzenleyebilmek için, gerekli
öndirenç değerini hesaplayınız.
Çözüm; Önce aletin, tek başına ölçebileceği, gerilimi hesaplayalım;
𝑈𝑔 = 𝐼𝑔 ∙ 𝑅𝑔
𝑈𝑔 = 10𝑚𝐴 ∙ 100Ω
𝑈𝑔 = 10 ∙ 10−3 𝐴 ∙ 100Ω
𝑈𝑔 = 1𝑉
𝑈 100𝑉
𝑛𝑣 = = = 100
𝑈𝑔 1𝑉

𝑅𝑠 = 𝑅𝑔 ∙ (𝑛𝑣 − 1)
𝑅𝑠 = 100Ω ∙ (100 − 1)
𝑅𝑠 = 100 ∙ (99)
𝑅𝑠 = 9900Ω = 9,9kΩ bulunur.
Seri-ön- dirençler, kΩ mertebesinden yüksek değere sahiptir.
3.Çok kademeli Voltmetre düzenlemesi
Uygulamada aletlerin, çok kademeli olması tercih edilir, böylece bağıl hatanın
enaz; duyarlılık ve hassasiyetin en yüksek olduğu kademenin seçimi mümkün
olur.
Çok kademeli voltmetrede, her kademe için değişik değerde seri –ön- dirençler
devreye girecek şekilde bir kömitatör olduğu gibi, gelişmiş aletlerde otomatik
kademe seçimi gibi özelliklerde mevcuttur.
Aşağıda, beş kademeli bir voltmetrenin prensip şeması gösterilmiştir.
 11

Voltmetrenin Yükleme Etkisi ve Duyarlılığı Her iki nokta arasındaki gerilim

ölçülürken, voltmetre bu iki noktaya paralel olarak bağlanır. İki direncin
paralel eşdeğeri, her bir direncin eşdeğerinden daha küçük olur. Bundan dolayı
her iki nokta arasındaki gerilim, voltmetre bağlandıktan sonra daha küçük
olur. Bu değişiklik, voltmetrenin yükleme etkisi olarak ifade edilir. Voltmetre
giriş direncinin çok büyük olması haline voltmetrenin yükleme etkisi azalır.
Voltmetre giriş direnci de, voltmetre duyarlılığına bağlıdır. Her hangi bir
kademe voltmetre uçlarındaki toplam direncin kademe gerilimine olan Ω/V
değeri volt başına ohm duyarlılığı adı verilir. Bu değer voltmetrenin bütün
kademeleri için aynı olup sabittir ve aşağıdaki gibi tanımlanır. Duyarlılık =
(Rs+Rg)/tam sapma gerilimi = I / Ig şeklinde tanımlanır. Burada Rs – seri veya
kademe direnci, Rg – alet iç direnci, Ig – alet akım sınırıdır. O halde
voltmetrenin herhangi bir kademesindeki direnç, Ri = (duyarlılık) x (voltmetre
kademesi) değerindedir. Örneğin ; duyarlılığı 1000 Ω/V olan bir voltmetrenin
10V kademesindeki iç direnci, Ri = 10.1000 =10000 Ω olur. Voltmetrenin
giriş (iç) direnci ne kadar büyük ise, devreden o kadar az akım çeker ve
 12

devreyi o kadar az yükler. Dolayısıyla, voltmetrenin değişik kademelerindeki

giriş dirençleri farklı olacağından, yükleme etkileri de farklı olur. Duyarlılığın
tersi voltmetrenin tam sapma akımını verir.
Voltmetre kullanırken şu hususlara dikkat edilmelidir.
1.Gerilim ölçülecek noktalara PARELEL bağlanmalıdır.
2.Ölçme sınır geçilmemelidir.
3.Uygun kademe seçilmelidir. Gerektiğinde en büyük kademeden ölçme
başlatılmalı, ancak en duyarlı kademeye indirilip değer alınmalıdır.
4.Doğru polaritede bağlanmalıdır, analog tipler ters sapar!, dijitaller ise,
değeri ölçer ancak – işareti ile polarite tersliği uyarısı yapar.
5. Voltmetre yanlışlıkla seri bağlandığında, devre direncini artırıp, akımı
sınırlayarak alıcının çalışmamasına, neden olur!!.. Bu durumda kendi
içdirencinde düşen gerilim gösterir.
6.Ölçmenin önemine bağlı, uygun sınıftan alet kullanılmalıdır.
13
14
15