KUANTUM TÜNELLEME ZAMANI VE

UYGULAMALARI

DURMUŞ ALİ DEMİR

GTÜ – IAPS Semineri (09/11/2022)

Kuantum Tünelleme Etkisi
Kuantum Tünelleme Etkisi
elektron telin Vel < 0 bölgesinden geçebilir mi?
𝑉𝑒𝑙 = 0 𝑉𝑒𝑙 < 0 𝑉𝑒𝑙 = 0

Klasik mekanik:
Geçemez!
x=0 noktasından geri döner!

Kuantum Mekaniği:
𝑉𝑏 = 𝑞 𝑉𝑒𝑙 Geçebilir !
𝐸 x>L geçmek olasıdır!

𝐸>𝑉 𝐸<𝑉 𝐸>𝑉

geçiş olasılığı:
2
− 2 𝑚 𝑉𝑏 −𝐸 𝐿
𝒯∼ 𝑒 ℏ

(Halliday, Resnick, Böl. 38-9)

Kuantum Tünelleme Etkisi
𝑉(𝑥)

𝐸 𝐸

𝑥𝐿 𝑥𝑅 𝑥

 𝐸 = parçacığın toplam enerjisi

 𝑉 𝑥 = parçacığın potansiyel enerjisi
 𝑥𝐿 = soldan gelen klasik parçacıkların geri dönüş noktası
 𝑥𝑅 = sağdan gelen klasik parçacıkların geri dönüş noktası
Kuantum Tünelleme Örnekleri
Elektron Tünelleme Mikroskobu (STM)
(http://www.nanoscience.de)

STM iğnesi

elektronlar

örnek yüzeyi

tünelleme akımı
(Grafen yüzeyi, Itün =10 pA)

(Binning & Rohrer, 1986 Nobel Ödülü)

 Tünellemeli Komposit Malzemeler (QTC)

tünelleme

(basınç yok, iletkenlik yok) (küçük basınç, yüksek iletkenlik)

yeni Apple patenti:

tuşları olmayan cep + elbiseler, bilgisayarlar, piyanolar, ...
telefonu
Josephson Etkisi ve SQUIDS
(http://www.phy-astr.gsu.edu/)

süperiletken

tünelleme

SQUIDS : 10-14 Tesla hassasiyet ile manyetik alan ölçümü

süperiletken

(B. Josephson, Nobel Ödülü 1975)

kalpte: 10-10 Tesla beyinde: 10-13 Tesla
Evrenin Oluşumu
superconductor
Evrenin oluşumu esasen 𝑀𝑃𝑙 kütleli ve 𝐸 = 0 enerjili
𝑉(𝑎)
bir parçacığın şu potansiyelden tünellemesidir

2 2 3
9 𝜋 2 𝑀𝑃𝑙 𝑎 Λ 𝑀𝑃𝑙 𝑎
tunneling

𝑉 𝑎 = 1−
8 3
𝑎
öyle ki Λ kozmojik sabittir.

1
𝑎𝐿 =superconductor
0 𝑎𝑅 = 3/Λ 2 3
𝑀𝑃𝑙

1
−
𝑀𝑃𝑙 = (8𝜋 𝐺𝑁 ) 2
 DNA Mutasyonu
proton tünellemesi

A C
A* C
T G
T G*
(P. Löwdin, Rev. Mod. Phys. 35 (1963) 724)
Nitrat Terslenmesi
N H
H H

H H

𝑉0 ≈ 24 𝑘𝐽/𝑚𝑜𝑙
H N

birkaç angstörm

MASER: mikrodalga EM radyasyon (GHz frekanslar)

Entegre Devreler

Entegre Devreler en çok 4nm büyüklüğe

kadar indirebilir çünkü bir transistör
veya diyottaki elektronlar başka devre
elemanlarına tünelleme yaparlar..
Tünelleme elektronik yapıpara bir
büyüklük sınırı getirir..

(https://cecas.clemson.edu/cvel/emc/ic_emc/)
Kuantum Tünelleme Zamanı
Tünelleme Zamanı
𝑉(𝑥)

𝐸 𝐸

𝑥𝐿 𝑥𝑅 𝑥

Tünelleme Zamanı = parçacığın 𝑥𝐿 den 𝑥𝑅 noktasında ulaşması için geçen zaman

Kuram: Tünelleme zamanını bilemeyiz/hesaplayamayız

(Zaman kuantum kuramında bir gözlenebilen değildir)
Deney: Ölçümler mevcut!
Deneyleme Ortamı
𝐼𝑝 𝜔
Tünelleme iyonizasyonu: 𝛾 = ≈1
ℰ
Ԧ
𝑉𝑙𝑎𝑠𝑒𝑟 𝑟 = −𝑒 × (−𝑟Ԧ ⋅ ℰ)  𝜔 = lazer frekansı

 ℇ = elektrik alanın tepe değeri

𝑉𝑐𝑜𝑢𝑙 𝑟 ∝ − 1/𝑟
(A. Landsman et al, Optica 1 (2016) 343)
Deneyleme Yöntemi
 Femtosaniye lazer darbeler (pulse) Couplomb potansiyelini
bükerek «tünelleme iyonizasyonuna» yol açar.

 Dairesel-polarize elektrik alanı (A ekseni) için vektör

potansiyel dönen elektrik alanını 900 faz farkıyla izler.
Tünelleyen elektronlar dolaysıyla elektrik alanına dik yönde
yayılmalıdırlar (B ekseni)

 Elektron yayılma yönündeki herhangi bir kayma (C ekseni)

tünelleme esnasında oluşan «gecikme» için bir göstergedir.
Tünelleme zamanının sıfırdan farklı olduğunu kanıtlar.

2.6 𝑓𝑠
 Örnek olarak, 2.6 fs darbede 10 kayma ≈
3600
7.13 𝑎𝑡𝑡𝑜𝑠𝑎𝑛𝑖𝑦𝑒 gecikmeye karşılık gelir (tünelleme
(U. Sainadh et al, arXiv:1707.05455 (2017))
zamanı).
Modelleme (Dalga Mekaniği)
Tünelleme Zaman 𝑳→∞ ℏ→𝟎
Modeli 𝑉0

𝜕 ln 𝓉 0
Δ𝑡 𝐵𝐿 = −ℏ
𝜕𝑉0
ℏ 𝐸 𝓉 𝑒𝑖 𝜑
𝑉0 𝑉0 − 𝐸 ∞ ∞
𝐸 𝐸
𝜕𝜑 0
Δ𝑡 𝐿𝑀 = −ℏ ℏ 𝐸
𝜕𝑉0
𝑉0 𝑉0 − 𝐸 ∞ ∞
0 𝐿
𝜕 ln 𝓉 0
Δ𝑡 𝑃𝑀 = +ℏ
𝜕𝐸
ℏ 𝐸
2𝐸
𝐸 𝑉0 − 𝐸 ∞ 𝑣=
∞ 𝑚

𝜕𝜑 𝐿 ∞ 𝐿
Δ𝑡 𝐸𝑊 = +ℏ + temel fizikle uyumsuz sonuçlar
𝜕𝐸 𝑣 (elle ekleme) 𝑣 ∞
Model-Deney Karşılaştırması

bilinen tüm «tünelleme zamanı»

modelleri deney tarafından
dışlanmış durumda

Δ𝑡 𝐿𝑀 = Re Δ𝑡 𝐹𝑃𝐼 ve | Δ𝑡 𝐹𝑃𝐼 |
deneye uyar zira öyle kalibre edildiler.

(A. Landsman et al, Optica 1 (2016) 343)

Entropik Tünelleme Zamanı
Parçacıksal Dinamik
 Enerjinin korunumu momentumu belirler:

𝑝2
+𝑉 𝑥 =𝐸 ⟹ 𝑝 𝑥 = 2𝑚(𝐸 − 𝑉(𝑥)
2𝑚

 Momentum tamamiyle sanaldır (𝑖 = −1):

2𝑚 𝐸 − 𝑉 𝑥 = 𝑖 2𝑚 𝑉 𝑥 − 𝐸 ⟹ ℘ 𝑥 ≡ 2𝑚 𝑉 𝑥 − 𝐸

 Klasik olarak hesaplanan zaman tamamiyle sanaldır:

𝑥𝑅 𝑥𝑅 𝑥𝑅
𝑚 𝑑𝑥 𝑚 𝑑𝑥 𝑚 𝑑𝑥
න =න ⟹ 𝜏𝑐 ≡ න
𝑥𝐿 𝑝(𝑥) 𝑥𝐿 𝑖 ℘(𝑥) 𝑥𝐿 2𝑚(𝑉 𝑥 − 𝐸)
İstatistiksel Resim
𝑖
−ℏ 𝐸𝑛 𝑡
KM: 𝑈 = σ𝑛 𝑒
 Sanal zaman ~ Sıcaklık

 Propagatörler ⇔ Partisyon fonksiyonları

𝐸
−𝑘 𝑛𝑇
SM: 𝑍 = σ𝑛 𝑒 𝐵

 Peki ama «tek parçacık» için istatistik ne demektir?

Mikrodurumlar (micro states) nelerdir? Nasıl
sayılacaklar?
Entropik Tünelleme Zamanı
(D. D, T. Guner, Annals of Physics, 386 (2017) 291)

𝑘𝐵 𝜏𝑐
Δ𝑡 𝐸𝑇𝑇 ≡
𝑆
von Neumann entropisi

ETT sublüminaldir: ETT fizikseldir: ETT saf kuantumdur:

Δt ETT → ∞ as 𝐿 → ∞ Δt ETT → ∞ as V0 → ∞ Δt ETT → ∞ as ℏ → 0
He Tünelleme İyonizasyonu
𝐻𝑒 + iyonundan 𝑥 mesafede etkin potansiyel:

𝑉𝑒𝑓𝑓 (𝑥) 𝑍𝑒𝑓𝑓 (𝑥)

𝑉𝑒𝑓𝑓 𝑥 =− − ℰ𝑥
𝑥
𝑍𝑒𝑓𝑓 (SAE) = 1 + 1.231 𝑒 −0.662𝑥 − 1.325 𝑒 −1.236𝑥
𝑥𝐿 𝑥𝑅
− 0.231 𝑒 −0.48𝑥
𝑥

𝐸 = −𝐼𝑝 𝑍𝑒𝑓𝑓 (Kullie) = 1.375

𝑉𝑒𝑓𝑓 (𝑥)
𝑍𝑒𝑓𝑓 Clementi = 1.6875

(SAE: X. Tong & C. Lin, J. Phys. B 38 (2005) 2593)

(Kullie: O. Kullie, J. Phys. B 49 (2016) 095601)
(Clementi: E. Clementi & D. Raimondi, J. Chem. Phys. 49 (1963) 2686)
ETT’nin Deneysel Testi Hız Dönüşüm Spektrometresi (VMIS)

Sıçrama Momentumu
Spektrometresi (COLTRIMS)

(D. D, T. Guner, Annals of Physics, 386 (2017) 291)

(A. Landsman et al, Optica 1 (2016) 343)
ETT’nin Deneysel Testi (D. D, T. Guner, Annals of Physics, 386 (2017) 291)
(A. Landsman et al, Optica 1 (2016) 343)
Tünelleme Etkisine Dayanan Kuantum Bilgisayarı
 ”flux qubit”
(programlanabilir
entegre)

 1 milyondan fazla Josephson

junction

 Josephsın junction’lardaki
tünellemeler ile system en düşük
enerji düzeyine iner.

 Her junction’da 1 femtosaniye

gecikme olsa toplamda kabaca 1
nanosaniye gecikme olur.
Tünelleme zamanı önemlidir
 KUANTUM SİMÜLATÖRÜ TÜNELLEME ETKİSİ İLE ÇALIŞIYOR

Seyyar satıcının yolları

Kuantum tünelleme etkisi ile

(medium.com)
(Demir, 2022)
Tünelleme Etkisine Dayanan Kuantum Bilgisayarı

 Makroskopik sistemler (araba,

insan, …) bulundukları
minimuma takılırlar.

 Mininumdan çıkmanın yolu

tepeye tırmanmaktır.
Tünelleme Etkisine Dayanan Kuantum Bilgisayarı

 Mikroskopik sistemler “yeterince

3 beklenirse” en derin minimuma
“kendiliklerinden” inerler.
4 Bulundukları çukurdan daha
derin olanı bulurlar (tünelleme
etkisi)
2
1
(dejenere durumlar da olabilir)

en derin minimum (DD, Ozan Sargın, Work in progress)

Tünelleme Etkisine Dayanan Kuantum Bilgisayarı

Tünelleme etkisi optimizasyon

3 problemlerinin çözümüne el verir.
4  Sicim kuramında doğru
minimumun bulunması gibi..
2
1  Gezgin satıcı probleminde (NP-
hard problem) doğru
kombinatoriğin bulunması gibi..

en derin minimum = kombinatorik problemin çözümü

DNA Nokta Mutasyonu

proton tünellemesi

A C
A* C
T G
T G*
(P. Löwdin, Rev. Mod. Phys. 35 (1963) 724)
DNA Nokta Mutasyonu

G*C*

GC
DNA Nokta Mutasyonu

 Proton tünellemesi esnasında kabaca

pikosaniyelik gecikme olur..

 Bu süreler biyolojik sistemlerdeki

ortalama konformasyonal değişim
zamanına yakındır.

 Tünelleme esnasındaki gecikme

mutasyonların oluşması için yeterli
olabilir.

ETT = Entropik Tünelleme Zamanı

(G. Çelebi, E. Özçelik, E. Vardar, DD, Prog. Biophysics and Molecular Biology, 2021)
(E. Özçelik, E. Akar, S. Zaman, DD, Prog. Biophysics and Molecular Biology, 2022)
 SONUÇLAR

 Tünelleme fiziksel, kimyasal, biyolojik ve teknolojik bir çok olayın

altında yatan nedendir. Oldukça yaygındır.

 Tünelleme zamanı gelecek kuantum bilgisarları için bir işlem hızı sınırı
koyacaktır.

 Entropik tünelleme zamanı biyolojik sistemlerde anlamlı sonuçlar

vermektedir.

 Entropik tünelleme zamanı sadece He iyonuzasyonu ile test edildi; daha

fazla deneysel sonuç gereklidir.
Teşekkürler…