101537

RADYASYON FİZİĞİ

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

Ankara Üniversitesi
Nükleer Bilimler Enstitüsü
 TEMEL KAVRAMLAR

• Radyasyon,
• Elektromanyetik Dalga,
• Uyarılma ve İyonlaşma,
• peryodik cetvel
• radyoaktif bozunum
• Radyoaktivite,

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 2
 TEMEL KAVRAMLAR

• Radyasyon: Dalga ya da parçacık şeklinde uzayda enerji yayınlanmasıdır.

Aşağıdakiler örnek olarak verilebilir:

• Dalga şeklinde yayınlananlar:

• Radyo dalgaları
• Görünen ışık
• Isı
• X-ışınları
• Gamma ışınları

• Parçacık şeklinde yayınlananlar:

• Alfa radyasyonu
• Beta radyasyonu
• Nötron radyasyonu

Temel kavramlar Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 3

• Transfer edilen enerji miktarına bağlı olarak radyasyon, iyonize ve iyonize olmayan
radyasyon olarak ikiye ayrılabilir.

• Bu dersin kapsamında, aksi belirtilmedikçe, radyasyon denildiğinde iyonize

radyasyon kast edilecektir.

• Atomun yapısı, radyasyonunun kaynağının ve doğasının anlaşılmasında önemlidir.

Atomun Bohr modeli, nükleer ve atomik dönüşümlerin gösterilmesinde önemlidir.

• Bohr modeli aşağıda verilen iki postülata dayanır:

• i) Çekirdek etkisi altında bulunan elektronlar, sadece belli enerji seviyelerini işgal
ederler.
• ii) Bir atomik elektron bir seviyeden başka bir seviyeye geçerken, enerji soğurarak
ve bırakarak sadece enerjisini değiştirir. Enerji soğurma ya da yayınlama,
elektromanyetik radyasyon ile olmaktadır.

Temel kavramlar Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 4

 ELEKTROMANYETİK DALGA

• Görünebilir ışık, radyo dalgaları ve ultroviyole ışınları dalga şeklinde

yayılan radyasyon biçimleridir. Bunlar elektromanyetik dalga
çeşitleridir.

• Elektromanyetik dalgalar (e.m), bir kaynaktan bir alıcıya enerji ve

momentum taşırlar ve boşlukta ışık hızıyla yayılırlar:

c  
• Burada, λ: Dalga boyu;  : frekans

• Elektromanyetik dalgalar foton adı verilen enerji kuantumlarından

oluşur. Foton enerjisi ise, E=hv ile verilir. Burada, h, Planck sabitidir.

Temel kavramlar
Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 5
 Elektromanyetik Dalga
• Güneş ve çeşitli doğal yada
yapay kaynaklar değişik
dalga boylarında
elektromanyetik enerji
saçarlar. Görünen ışık; insan
gözü tarafından görülebilen
veya algılanabilen
elektromanyetik enerji
aktarımının birçok
şekillerinden sadece birisidir.
Radyo dalgaları, ısı, morötesi Bir Elektromanyetik Dalga.

(ultraviyole) ışınları, x
ışınları diğer benzer
şekillerdir.
Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 6
 Elektromanyetik Dalga
• Fizik yasalarından bildiğimiz gibi, dalgaların için genel eşitlik;

c =  . λ
• Bir diğer kuram ise kuantum enerjisi ile açıklanabilir.

E = h. 
 = E/h ise burdan ,
h.c
E = -----------
λ
• Böylece kuantum kuramında da kuantum enerjisinin dalga
boyuyla ters orantılı olduğu görülür. Sonuçta; “Daha uzun dalga
boyu, daha düşük enerji taşır” şeklinde bir açıklama elde edilir .

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 7
Elektromanyetik Spektrum

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 8
 Güneş Işınımının Etkisi
 Optik algılayıcıların kaydettikleri enerji güneşten gelen enerji
ile ilgilidir. Her ne kadar güneşten gelen enerjinin tayfsal dağılımı
sabitse de bir cisme ulaşan miktar atmosferden geçerken değişime
uğrar.

Atmosfer dışında güneş ışıması

Enerji Siyah cisim ışıması

Deniz düzeyinde güneş ışıması

Dalga Boyu
Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 9
 UYARILMA VE İYONLAŞMA

• Yörüngesel bir elektrona transfer edilen enerji seviyesini

aşarsa, elektron daha yüksek enerjili bir düzeye çıkar. Bu
durumda elektron uyarılmıştır denir.

• Eğer, elektrona yeteri kadar enerji transferi yapılırsa elektron

tamamen çekirdek etkisinden kurtulur ve uzaklaşır. Bu
durumda atom iyonlaşmıştır denir.

Temel kavramlar Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 10

 ÇEKİRDEK KUVVETLERİ
Proton ve nötronlar çekirdek içinde, Coulomb itmesinin üstesinden gelen nükleer
kuvvetlerle bağlanırlar.

Nükleer potansiyel

V(r)
Coulomb itmesi

nükleer potansiyeli

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 11
KARARLILIK EĞRİSİ
α-yayınımı
140

120
β-yayınımı

100

N=Z
80
nötron sayısı

60
Β+ yayınımı veya
elektron yakalama

40

20

20 40 60 80 100 proton sayısı

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 12
 Radyoaktif Bozunma Kanunu

Bir atomun çekirdeğinin bir α parçacığı , bir β parçacığı , bir γ ışını veya başka
herhangi bir parçacık yayınlaması ya da ekstra çekirdek kabuğundan bir elektron
yakalaması işlemine radyoaktif bozunma adı verilir .
 λ : Bozunmamış herhangi bir çekirdeğin gelecek bir saniye içindeki bozunma
olasılığı ( λ << 1 )
 Bir dt zaman aralığında her bir atomun bozunma olasılığı λdt ' dir .
 Verilen bir zamanda eğer N sayıda bozunmamış atom varsa dt küçük
aralığında bozuncak atom sayısı :
dN = - λdtN
( - işareti t arttıkça N ' nin azalacağını gösterir . )

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 13
• dN / N = - λdt ( t=0 'da, N = N0 sınır şartı )
• ln N = - λt + C ( integral alınırsa )
• ln N0 = C ln N = - λt + ln N0
• ln N - ln N0 = - λt
• ln ( N / N0 ) = - λt
• N / N0 = e-λt
• N = N0 e-λt
•
• N : Herhangi bir anda bozunmadan kalan atomların sayısı
• λ : Parçalanma veya bozunma sabiti
•
• Aktiflik : Verilen bir numunede saniyedeki parçalanma sayısıdır .
•
• dN = - λdtN
• Aktiflik = | dN / dt | = + λN = A

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 14
 A0
4
N0

2
N0/2
α
N0/4
N0/8

t1/2 t2/2 t3/2

t
(a) (b)

RADYOAKTİVİTE
Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 15
ÖRNEK: Başlangıçta 1000 atom bir numunenin bozunma sabiti
λ = 0,1 sn-1 ise 2 saniye sonra bozunacak olan atom sayısı ve aktivitesi nedir ?

λ = 0,1 sn-1 'in anlamı 1 saniyelik zaman diliminde atomların % 10 u parçalanacak

demektir .

1.saniyede 0,1 x 1000 = 100 atom parçalanacak .

Aktiflik = λN = 0,1 x 1000 = 100

Geriye 1000 – 100 = 900 atom kaldı .

2.saniyede 0,1 x 900 = 90 atom parçalanacak geriye
900 – 90 = 810 atom kalacak .

A1 = 100

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 16
A2 = 90 A = A0e-λt
Yarı - Ömür : Başlangıçta bulunan bozunmamış atomların sayısının yarıya düşmesi için geçen
zamandır .
t0 = 0 N0 atom
t½ = T atom
N = N0 e-λt
N0 / 2 = N0 e-λt
ln ( 1 ) - ln ( 2 ) = - λt½
t½ = ln ( 2 ) / λ.
t½ = 0,693 / λ

Ortalama Ömür ( τ ) : Bir çekirdeğin bozununcaya kadar geçirdiği ortalama süredir . t süresi
içinde bozunmadan kalan çekirdeklerin sayısı N( t ) ' dir ve t ile t + dt aralığında bozunanların
dN
sayısı | | dt ' dir. Bu durumda ortalama ömür ;
𝑑𝑡

∞ 0 λt
‫׬‬0 𝑡 𝑑𝑁 − ‫ ∞׬‬λt𝑁0 𝑒 − ∞ λt
τ= = 𝑁 = = ‫׬‬0 λt𝑒 − 𝑑𝑡
‫׬‬0 0 𝑑𝑁 𝑁0

1
τ= Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 17
λ
ÖRNEK:

Aşağıda bir radyoaktif maddenin farklı zamanlarda ölçülen aktivite değerleri

verilmektedir .

ZAMAN (saat) A(sayma/dakika)

0 4810

12 4215 a) Bozunma sabitini bulunuz.

24 3705 b) Yarı ömrünü bulunuz.
36 3281 c) Ortalama ömrünü bulunuz.
48 2850 d) Kaynağın iki hafta sonraki aktivitesini bulunuz .
60 2520 e) 2 hafta sonraki bozunmamış atomların sayısını bulunuz.
72 2211 f) 2 hafta içinde bozunan atomların sayısınını bulunuz.
84 1998

96 1775

108 1502

Prof.Dr.Niyazi MERİÇ 18