1 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

ALFA IŞINLARI

Alfa parçacıkları, nötron-proton oranı çok düşük olduğu zaman radyoaktif izotopun
çekirdeğinden yayınlanan yüksek enerjili helyum çekirdekleridir. İki proton ve iki nötrondan
meydana gelirler ve yükleri pozitiftir. Alfa parçalanması sonucunda radyoaktif izotopun atom
numarası iki, kütle numarası dört azalır.

ZX
A
 Z-2Y
A-4
+ 2
4

Alfa parçalanma teorisi 1928 yılında Gamow, Gondon ve Gurney tarafında ilk kez öne
sürülmüştür. Teoriye göre çekirdek içersinde nükleonlar vardır. İki nötron (0n1) ile iki proton
(1H1) yan yana gelerek alfalar halinde bulunurlar. Yani çekirdekler içersinde alfa grupları
mevcuttur. Bu nötron ve protonlar diğer nükleonlar ile enerji alışverişi yaparlar. Yüklü
tanecikler arasında Coulomp itişmesi vardır. Fakat bu itişme kuvvetleri çekirdek kuvvetleri

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 2 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

yanında küçük kalır. Çekirdek kuvvetleri yakın erişimli kuvvetlerdir. Alfalar çekirdek içinde
belli bir E0 enerji düzeyinde bulunurlar ve çekirdeğin U potansiyel engeli ile çevrili bir
bölgesinde hareket ederler. E0 < U olduğundan, klasik olarak parçacık potansiyel engelini
aşacak enerjiye sahip değildir. Oysa kuantum mekaniğine göre parçacığa ilişkin dalganın, sanki
bir delik varmış gibi engeli aşma olasılığı vardır. Buna tünel olayı adı verilir. Parçacığın birim
zamanda çekirdekten kaçma olasılığına ise parçalanma sabiti denilir ve  ile gösterilir.

Alfa Parçacıklarının Kinetik Enerjisi:

Alfa parçalanması sonucunda elektriksel yük, enerji ve momentum korunur.

2
A A-4 4
ZX Z-2Y

İlk durum Son durum

Momentumun Korunumu:

Pilk = Pson
0 = PY + P

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 3 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Momentum başlangıçta sıfır olduğundan  çıktıktan sonra da sıfır olmalıdır.

PY = - P
MY VY = m V
mV
V    Y
M Y

Enerjinin Korunumu:

M C  K  M C  K  m C  K
© 2 © 2 © 2
X X Y Y

Burada M , M ve m sırasıyla X, Y ve  nın çekirdek kütleleridir. KX = 0 olduğuna göre

©
X
©
Y
©

©
(M  M  m ) C  K  K
© © 2
X Y Y

yazabiliriz.
Q = K  K
Y

veya
©
Q = (M  M  m ) C
X
©
Y
© 2

şeklindeki tanımlamada Q ya reaksiyon enerjisi denir. Eğer Q > 0 ise alfa bozunumu
gerçekleşir. Y çekirdeğinin kinetik enerjisi

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 4 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

1
K  2M V
2
Y Y Y

şeklinde yazabiliriz. Bu denklemde VY nin değerini yerine koyarsak

2
1 m m 1
K  2 M  V   2 m V
2 2
Y Y 2
M M Y Y

m
K  a
K
Y
M Y

Buradan
Q  K   m K  K  (1  m )
a

M Y M Y

ve alfanın kinetik enerjisi

Q Q A4
K   m  4

A
Q
1  1 
A4
M Y

olur.

Örnek: Po210  Pb206 +  Reaksiyonondan çıkan alfa parçacığının ve ürün çekirdeğinin
kinetik enerjisi nedir?

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 5 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Cevap:

Q = (Po210 – Pb206 – 2He4 )c2

= (209.982866 – 205.974446 – 4.002603)x931 MeV
= 0.005817x931 MeV
= 5.41563 MeV
Qα 5.41563
Kα    5.31246 MeV
4
1 m α 1 
206
MY
KY = Q - K
= 5.4156 – 5.3124 MeV
= 0.1032 MeV

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 6 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Alfa Parçacıklarının Enerji Tayinleri:

1. Manyetik Sapma: Alfaların hızlarını ve buradanda enerjilerini belirlemek için manyetik

alanda saptırım kullanılır. Kütle spektrumu ile alfaların hızlarını ölçmek mümkündür. V hızı ile
bir H manyetik alanına giren alfa parçacığın yörüngesi , eğer V  H ise daireseldir. Bu
durumda
Fmerkezcil = Fmanyetik
2
mV 
 qV  H
r
Burada m alfanın kütlesi, V hızı, r dairenin yarıçapı, H uygulanan manyetik alan,q ise
alfanın yüküdür. Buradan alfa parçacığının kinetik enerjisi
2
1 (qHr)
K   2 m V   2
2

m
olarak bulunur.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 7 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

2.Puls Yükseklik Analizi: Elektrik puls yüksekliğinin gelen alfa parçacıklarının enerjileri ile
orantılı olması prensibine dayanır. Bu amaçla
i) İyon odaları
ii) Sintilasyon dedektörleri
iii) Katı hal dedektörleri v.s. kullanılır.

3.Menzil Enerji Bağıntıları: Alfaların menzilleri ölçülüp, menzil enerji grafikleri veya
çizelgelerinden enerjileri bulunur.

Alfa Spektrumları:
Üç tür alfa spektrumu vardır.
1. Bir grup alfa parçacığı içeren spektrumlar.

X
 
Y 

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 8 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

 sayma

Enerji ( E )

2. Birden fazla alfa grubu içeren spektrumlar. Burada alfa pikleri birbirlerine yakındır.
Şiddetleri ise aynıdır veya birbirleri ile kıyaslanabilirler.

X
1
0

 Y

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 9 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

 sayma

Enerji ( E )
E0 E1

3. Bir ana grup ve birde enerjileri yüksek (uzun menzilli) alfa grupları içeren spektrumlar.
Ana grubun şiddeti, uzun menzilli gruplarınkinden (104 - 107 kat) daha fazladır.Bu tür spektrum
veren iki tane çekirdek vardır. RaC’ (Po214) ve ThC’ (Po212). Bu iki çekirdek daha çok kısa yarı
ömürlüdür.
X
-

- E
 
0
1 0 Y

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 10 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Alfa Parçacıklarının Yolları (Menzil):

Yüklü bir parçacık, bir madde içersinde geçerken maddenin atomik elektronları ile etkileşir
ve bu nedenle de kinetik enerjisini kaybeder. Etkileşme sonunda, ya maddenin atomlarını iyon
haline getirir veya atomları uyarır. Bir iyon çiftinin oluşması için gerekli gerekli ortalama
enerjiye “Ortalama İyonizasyon Potansiyeli” denir ve ile gösterilir. İyon çiftleri oluşturarak
veya atomları uyararak madde içersinde ilerleyen parçacık sonunda durur.  parçacıklarının
madde içersinde aldığı yola,  parçacığının menzili denir.
Menzilin değeri  enerjisine ve içinden geçtiği maddenin cinsine bağlıdır. -
parçacıklarının izleri (madde içersindeki) aşağıdaki özellikleri gösterir.
i) Düzdür
ii) Kesin bir bitiş gösterir
iii) Menzilin sonunda ani değişmeler vardır.
iv) İz boyunca iyon yoğunluğu gittikce artar ve yolun sonunda bir maksimumdan geçer.

Kaynak

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 11 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Madde içersinde yolları en kısa olan radyasyon alfa ışınlarıdır. Doğal  lar havada 4-5 cm,
dokuda ise mikron (10-4 cm ) mertebesinde yol alırlar.
Alfaların sayılarını uzaklığa göre çizersek aşağıdaki eğriyi elde ederiz.

 sayısı
1
0.5 A

0 Soğurucu kalınlığı ( R )
R Re

Bir alfa parçacığının menzil eğrisi düzdür. Çünkü alfa radyasyonu gerçekte tek enerjilidir.
Soğurucu kalınlığının artması, soğurucuyu geçen alfaların enerjilerinin azalmasına neden olur.
Alfaların sayıları menzil sonuna ulaşana kadar azalmaz. Bu noktada soğurucuyu geçen alfaların
sayılarında keskin bir azalma vardır. Çarpışma olayları istatistiksel olduğundan izlerin boyları
ortalama bir değer etrafında değişim gösterir. İki türlü menzil tanımı vardır.
( a ) Extrapole Edilmiş Menzil (Re) : Eğrinin dönüm noktasından (A dan) çizilen teğetin,
yatay ekseni kestiği nokta ile 0 arasındaki uzklıktır.Eğrinin dönüm noktası, eğrinin maksimum
olduğu noktaya karşı gelir.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 12 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

( b ) Ortalama Menzil ( R ) : Daha duyarlı olarak saptanır.  ların ortalama menzilidir.

Eğrinin dönüm noktasından yatay eksene çizilen dik doğrunun ekseni kestiği nokta ile 0
arasındaki uzaklıktır

Özgül İyonizasyon:

İyon Sayısı

Uzaklık

Bir  - parçacığının, birim uzunlıktaki yolda oluşturduğu iyon çiftlerinin sayısı olarak
tanımlanır. Özgül iyonizasyonun uzaklıkla değişimi şekilde görüldüğü gibidir. Özgül
iyonizasyon belli bir uzaklığa kadar çok yavaş olarak artar ve sonra birden yükselir daha
sonrada ani şekild düşer. Bu eğriye “Bragg eğrisi” adı verilir. Bu bize -parçacığının menzilinin
sonuna doğru daha çok iyon çifti oluşturduğunu gösterir. Buda, ’nın hızı azaldığından

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 13 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

atomların yanında daha çok zaman harcadığının belirtisidir. Hızdaki ilave azalma ’nın,
elektron yakalayarak nötr hale geçip durması ile sonuçlanır.

Madde ile ağır yüklü parçacıkların Etkileşmesi:

Bütün yüklü parçacıklar (elektronlar, protonlar, alfa parçacıkları ve çekirdekler) madde

içersinde ilerlerken, kendi elektrik alanları ile madde içersindeki elektronların elektrik
alanlarının etkileşmesi nedeniyle enerji kaybederler.

M Q’
+ze x

r b
. 
-e Fx
Q

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 14 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

b dx
cos   v
r dt
x
tan  
b
dx v
sec d  b  b dt
2

Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi, elektronun m0 kütlesi ile karşılaştırıldığında çok büyük
bir M kütlesine ve ze yüküne sahip bir parçacık, v hızı ile MQ’ yolu boyunca hareket etsin. Q
noktasında bulunan bir elektrona, bu M kütleli parçacık k(ze2/r2) gibi bir coulomb kuvveti
uygulayacak. Bu kuvvetin Fx ve Fy gibi iki bileşeni vardır. M kütleli parçacık tam Q’
noktasından geçerken kuvvetin Fx bileşeni ters dönecek ve sonuçta elektrona x yönünde
herhangi bir net kuvvet uygulanmayacak. Fakat kuvvetin Fy bileşeni aynı yönde daima
elektrona net bir impuls verecek. M kütlesi elektronun m0 kütlesi ile karşılaştırıldığında çok
büyük olduğundan, ağır parçacık çok zayıf olarak orjinal MQ’ yolundan sapacak. Bu arada ağır
parçacık enerjisinin E kadarlık kısmını elektrona verecek. Şimdi ağır parçacığın enerji kaybını
hesaplamaya çelışalım.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 15 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Elektrona aktarılan momentum

  2
ke
P  F y
dt  z 2
cosdt
  r

2 2 2 2
2 zk e 2 z r 0 m0 c
p  e
zk
bv  cos d 
vb

vb

2
bd  b dt d
(dt  ,r  ,  )
v cos 2  cos  r 2 vb

Burada ke2 yerine r0m0c2 kullanıldı.(r0=ke2/m0c2 kılasik elektron yarıçapından)

p kadar momentum elektrona transfer edildi. Bu durumda ağır parçacıktan elektrona transfer
edilen enerji

(p)
2 2 2 4 2 2 4

E (b)  
2z r mc0 0
z r mc
0 0 M
2 2 2
2m 0 vb b E
2E
(v 2  )
M

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 16 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Burada E = ½ Mv2 ağır parçacığın kinetik enerjisidir. Görüldüğü gibi enerji transferi ağır
parçacığın kinetik enerjisi ile ters orantılıdır. Ağır parçacığım kinetik enerjisi çok büyükse,
etkileşme süresi kısa olacağından elektrona daha az enerji transfer edilecek. Aynı şekilde enerji
transferi b ilede ters orantılıdır. Burada b’ye vurma parametresi denilir. b nekadar küçülürse
okadar büyük enerji transferi olur.
Şimdi ağır yüklü bir parçacık bir maddeden geçerken, maddenin elektronlarına aktardığı
toplam enerji transverini hesaplamaya çalışalım.
Soğurucu maddedeki elektronlar, gelen parçacığın yolu üzerinde rasgele dağılmış olsun.
Bu yol üzerinde yarıçapları b ile b+db ve uzunlığu x olan iç içe geçmiş iki silindir alalım. Bu
silindirler arasında kalan elektronların sayısı

n = Ne2bdb x

dir.Burada Ne gram başına elektronların sayısıdır. x mesafesindeki bir yolda E(b) toplam
enerji kaybı ise, yani birim uzunluk başına toplam enerji kaybı

dE bmax simum n
  E (b) x
dx x
bmin imum

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 17 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

4 4
dE 4 z q NZx (3x10 )  2M v
2 9 2 2 2
 MeV
  ln v v
 ln(1  2 )  2 
v (1.6x1024)  I
6
dx M 2 x c c  cm

olarak verilir. Burada

z = iyonize parçacığın atom numarası

q = elektrik yük (1.6x10-19 C)
M = iyonize parçacığın durgun kütlesi ( gram)
v = iyonize parçacığın hızı ( cm / sn)
N = maddenin 1 cm3 hacmindeki atom sayısı
Z = maddenin atom numarası
c = ışığın hızı ( 3x1010 cm/sn )
I = bir iyon çifti için gerekli enerji

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 18 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Aşağıdaki tablo, bazı maddeler için I değerlerini vermektedir.

Madde I (eV) Madde I (eV)

H 15.6 Cu 276
Li 34 Ag 418
Be 60.4 Sn 463
C 76.4 Pb 705
Al 150 U 811
Fe 241 Hava 80.5

Bir  - parçacığının menzili

S(E) 
1 dE
olmak üzere
 dx

R E
dE
R   dx  
0 0
S ( E )

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 19 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

şeklinde yazılabir. Eğer S(E) biliniyorsa bu bağıntı yardımı ile R veya

E R
E   dE   S ( E )dx
0 0

bağıntısı yardımı ile de parçacığın enerjisi hesaplanabilir.

ALFA BOZUNMA MEKANİZMASI

• Evrenin ilk oluşmasından hemen sonra oluşan radyoaktif çekirdekler çok önceden
bozunmuş olduğundan ana çekirdek bulunmaz. Bozunmayı, içinde belli bir süre α-
parçacığının var olduğu ve etrafında hareket ettiği düşünülen bir çekirdek modeli ile
anlayabiliriz.
• Alfa parçacığı tarafından görülen potansiyel enerji, Şekil de görüldüğü gibidir. Potansiyel
enerji kuyusu (yaklaşık kare kuyu) kısa menzilli nükleer kuvveti temsil eder.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 20 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

Nükleer Çekim
U(r)
Coulomb itmesi

α enerjisi
A B
Q
0
R0 RB r

Şekil alfa parçacığı ve ürün çekirdek için potansiyel enerji ve alfa parçacığının tünelleme ile
Coulomb bariyerinden kaçışı.

Nükleer yarıçap R0 ötesinde, Coulomb itmesi baskın olur (çünkü nükleer kuvvet sıfıra düşer) ve
Coulomb potansiyelinin karekteristik 1/r bağımlılığını görürüz. Çekirdek içinde tuzaklanan α-
parçacığının potansiyel kuyusu duvarları arasında ileri geri gidip geldiği düşünülebilir.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ

 21 Ankara Üniversitesi, Nükleer Bilimler Enstitüsü

• Eğer parçacığı klasik fizik tarafından yönetiliyorsa çekirdekten çıkamaz (Şekil 2.2 de
noktalı çizgi). Fakat kuantum mekaniğine göre, α-parçacığının Coulomb bariyerini A dan
B ye tünelleme olasılığı vardır.
• Bariyerin yükseklik ve genişliği çekirdeğin bozunma hızını etkiler. Bu bariyerden dolayı
kararsız çekirdeğin yarı-ömrü mikro saniyeden 1010 yıla kadar uzar. Şekil 2.2 de Q-değeri,
α-parçacığı çekirdekten çok uzak olduğu zamanki toplam kinetik enerjiyi temsil eder.
• Çekirdeklerinin neden bu dört bileşenli α-parçacığını yaydığı ve neden dört ayrı bileşeni
yaymadığı düşünülebilir. Bunun yanıtı, α-parçacığının çok sıkı bağlı olması ve bunun için
de kütlesinin dört ayrı parçacığın kütleleri toplamından küçük olmasıdır.

Prof. Dr. Niyazi MERİÇ