6.2.

RADYOAKTİF BOZUNMANIN KUANTUM TEORİSİ:

Zamandan bağ ımsız potansiyeller için çö zdü ğ ü mü z Schrö dinger denklemini kuantum
ö z-durumlarının ortak ö zelliğ i, hepsinin kararlı kuantum ö z-durumları olmasıdır. Kararlı
bir durumda olan kuantum sistemi bü tü n zamanlar için aynı kuantum durumunda
kalacaktır. Yani, diğ er kuantum durumlarına geçiş yapmayacaktır, diğ er bir ifade ile
bozunmayacaktir. İstenildiğ i taktirde, kuantum sisteminin bir veya daha fazla
durumlarda bulunabilecek şekilde farklı kuantum durumlarının karışımı olarak
hazırlayabiliriz.

ψ=C 1 ψ 1 +C 2 ψ 2

2 2
|C 1| bize ö lçü m yaptığ ımızda sistemi ψ 1 kuantum ö z-durumunda, |C 2| de ψ 2 kuantum
ö z-durumunda bulma olasılığ ını verir.

2 2
Zamandan bağ ımsız potansiyelleri için |C 1| ve |C 2| zamandan bağ ımsızdır, ve kuantum
durumunda bulunma olasılığ ının zamanla değ iştiğ i bozunan durumlar için gö zlenen
bulunma olasılığ ına karşılık gelmezler.

Nü kleer yapının açıklanmasının zorlaştıran ve belirli bir dalga fonksiyonuyla tanımlanan

saf kuantum ö z-durum kavramını terk etmeliyiz. Bunun yerine şö yle bir yaklaşım
kabullenmeliyiz;

Potansiyel terimini V +V ' şeklinde olduğ unu, V ’nin kararlı durumları belirleyen
nü kleer potansiyel olduğ unu ve V ' −¿ nü n de bu nü kleer kuantum durumları
arasında geçişleri sağ layan zayıf ek bir potansiyel olduğ unu kabullenmeliyiz.

V ' -yi i̇hmal ederek V için Schrö dinger denklemini kullanarak kararlı nü kleer dalga
fonksiyonlarını elde ederiz. Sonra V ' −¿nü n etkisi altında bu “kararlı kuantum
durumları” arasındaki geçişleri hesaplarız. Bozunum (geçiş) olasılığ ı, λ−¿bozunum
sabitidir ve Fermi’nin Altın kuralıyla belirlenir.

2π ' 2
λ= |V | ρ( Ef )
ℏ fi

V fi =∫ ψ f V ψ i dv
' ¿ '

Sistemi tanımlayan ilk ve son dalga fonksiyonlarını belirleyerek λ−¿geçiş olasılığ ını
hesaplarız. Geçiş olasılığ ı son kuantum durumlarının sayısıyla doğ ru orantılıdır.
Sistemin bozunabileceğ i son kuantum durumlarının sayısı d n f =ρ ( E f ) d Ef ile verilir.
Burada ρ(E s ) birim enerji aralığ ı başına dü şen kuantum durumlarının sayısıdır.
ρ ( E s ) d E s ifadesinde enerjisi E s ile E s+ d E s arasında olan kuantum durumlarının sayısı.

Son kuantum durumlarının enerji aralığ ı başına dü şen sayısı bü yü kse bozunma olasılığ ı
da bü yü k olacaktır. Son nü kleer kuantum durumu ve yayınlanan radyasyon olmak ü zere,
son kuntum durumunda iki temel katkı vardır.

( )( )
çekirdeğin son yayımlanan
ψs(bozunum sonrası
dalga fonksiyonu )
=ψ ç son durumunu ifade ψ R radyasyonu tanımlayan
eden dalga fonk . dalga fonk .

P ( Es ) =Pç ( Es ) P R ( E i−E R )

Zamandan bağ ımsız bir V −¿potansiyeli için zamana bağ lı, kararlı bir durumu
tanımlayan dalga fonksiyonu,

−i E a t /ℏ
ψ a ( ⃗r ,t )=ψ a ( r⃗ ) e

2 2
ile verilir. Sistemi a−¿durumunda bulma olasılığ ı, |ψ a ( r⃗ , t )| =|ψ a ( ⃗r )| zamandan
bağ ımsızdır. Radyoaktif bozunum kanunu ile uyumlu olması için sistemin a−¿
durumunda bulunma olasılığ ının e−t / τ ile değ işmesini bekleriz.
a

2 2
|ψ a ( t )| =|ψ a ( t=0 )| e−t / τ a

1
τ a= ; bozunum sabiti λ a olan durumun ortalama ö mrü
λa

Bozunan bir kuantum durumunu tanımlayan dalga fonksiyonu,

−i E a t /ℏ −t / 2 τ a
ψ a ( ⃗r ,t )=ψ a ( r⃗ ) e e

olmalıdır. ψ a ( ⃗r ,t ) dalga fonksiyonunda e−t / 2 τ ü stel teriminin olmasının bedeli artık bizim
a

kuantum durumunun enerji seviyesini tam olarak belirleme kabiliyetimizi

kaybetmemizdir. Çü nkü artık kararlı bir kuantum durumuna sahip değ iliz.

( ∆ E )( ∆ t ) ≥ ℏ/2 ifadesini hatırlayın.

∆ t →∞ ise ∆ E=0’ dır. Kararlı durum ∆ t τ ise ∆ E ℏ /τ ‘dur. Yani artık sistemin
enerjisini ∆ E belirsizliğ i ile ö lçebiliriz.

Sistemi E a−¿nın yakınında E ile E+ dE aralığ ında gö zleme olasılığ ı,

 1
P ( E ) dE= 2 2
dE
( E−E a) + Γ a /4

ile verilir. Γ a=ℏ/ τ a kuantum durumunun enerji genişliğ i

P(E) grafiğ i bize, eğ er sistemin enerjisini ö lçersek artık her seferinde E a−¿değ erini
değ il, E a−¿nın etrafında bir dağ ılım bulacağ ımızı ifade eder. Bununla birlikte bir çok
ö lçü mü n ortalaması E a verir.

Γ a−¿genişliğ i durumun enerjisini belirlemedeki başarısızlığ ımızın bir ö lçü sü dü r. Bu

belirsizlik ö lçü m aletlerinden değ il tabiatın kendisinden kaynaklanmaktadır.

Nü kleer kuantum durumları kesin enerji değ erlerine sahip olmazsa, ayrı seviyeler
arasında geçişleri dü şü nebilir miyiz? Dü şü k enerjili nü kleer kuantum durumlarının
genişliğ i kuantum durumları arasındaki enerji aralığ ına nazaran çok kü çü k olduğ u için
mü mkü ndü r.

Nü kleer kuantum durumları ö mü rleri 10−12 sn’den daha bü yü ktü r. Bu ise Γ <10−10 MeV
enerji genişliğ ine karşılık gelir. Dü şü k enerjili nü kleer kuantum durumları arasındaki
enerji aralığ ı 10−3 MeV ‘den bü yü ktü r.

Nü kleer bozunmalar genellikle dü şü k enerjili nü kleer kuantum durumlarına olduğ u için

bozunma sonrası nü kleer kuantum durumlarının sayısı birdir. Dolayısıyla ρ ( E s )
ifadesine nü kleer kuantum durumundan katkı gelmez.

Bu nedenle ρ ( E s ) tek katkı yayımlanan radyasyondan gelmektedir. Eğ er E s−¿enerjili

nü kleer kuantum durumunun oluşma olasılığ ını gö zlü yorsak, Ei −Es enerjili bü tü n
radyasyonları (yö nü ve spini dahil) dikkate almalıyız.
Bozunum sabiti λ−¿nın hem kü çü k hem de zamandan bağ ımsız olduğ u farz edilmişti.
V −¿ potansiyeli V −¿ye nazaran kü çü k ise V −¿nü n, V −¿nin kuantum durumları
' '

ü zerindeki etkisi de kü çü ktü r.

'
V ba
ψ a →ψ a + ψ
Eb −Ea b

a−¿kuantum durumunda bulunmakta olan sistemin b−¿kuantum durumunda bulunma

olasılığ ı V 'ba ile orantılıdır.

Fermi’nin Altın Kuralının uygulanabilmesi için V 'ba−¿ nın kü çü k yani λ−¿bozunum

sabitinin kü çü k olması gerekir. Aksi taktirde mevcut radyasyon geçişi tersine çevirecek
a → b geçişleri olurken, rezonans yutulması olayı ile b → a geçişleri başlayacaktır. Bu
durumda sistem a−¿ ile b−¿ arasında salınım yapacaktır.