İş ve Enerji

Günlük hayatta iş olarak nitelendirdiğimiz her durum fizikte iş olarak

kabul edilmez, Örneğin ders anlatmak, bekçilik yapmak, yemek yemek,
kitap okumak fiziksel anlamda iş kabul edilmez.

Fizikte iş yapmanın amacı enerji aktarmaktır. Görsel 1.9.’da valize

aktarılan enerji ile valiz üzerinde iş yapılabilir. Bir cisme uygulanan
kuvvetin iş yapabilmesi için yer değiştirme doğrultusunda bir bileşene
sahip olması ve uygulandığı cismin yer değiştirmesi gerekir. Fiziksel
olarak enerji aktarımı yani işten bahsetmek için kuvvet ve kuvvet
doğrultusunda hareket olması gerekir. İş,

𝑾 = 𝑭. ∆𝒙 ile bulunur.
Bir cisme Şekil 1.46 daki gibi kuvvet, sürtünmesiz düzlemde yer
değiştirme doğrultusuyla açı yapacak şekilde uygulanırsa yapılan iş

1
 𝑾 = 𝑭. 𝒄𝒐𝒔𝜶. ∆𝒙 ile ifade edilir.

Fiziksel anlamda iş şu üç durumda sıfır olur.

𝑾 = 𝑭. ∆𝒙

2
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

𝟔
𝑾𝟐 = 𝑭. 𝑳 ise h nedir? h=L. Sin37 ise L=
𝑺𝒊𝒏𝟑𝟕

Ya da 3, 4 ve 5 üçgeninden yapılır. 370nin karşısındaki değer 3k

olur, 530 karşısındaki değer 4 k olur.

3
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

4
 Cisimlere uygulanan kuvvetlerin büyüklüğü ve uygulama yönü
zamanla değişebilir. Bu durumda 𝑊 = 𝐹⃑ . ∆𝑥⃑ ifadesi kullanılarak
yapılan işi bulmak zor olur. Değişken kuvvetlerin yaptığı işi bulabilmek
için cisimlere ait çizilen kuvvet-yol grafiklerinden faydalanmak
kolaylık sağlar.
Bu grafikte, grafik ile yatay eksen arasında kalan alan yapılan işe eşit
olur (Grafik 1.16). Buna göre
Alan = İş = 𝑊 = 𝐹. ∆𝑥 olur.

Kuvvet, sistemin hareketi yönünde uygulanırsa cismin enerjisini

arttırır ve cisim üzerinde pozitif iş yapar. Kuvvet, sistemin
hareketine zıt yönde uygulanırsa cismin enerjisini azaltır ve cisim
üzerinde negatif iş yapar. Cisme birden fazla kuvvet uygulanırsa net
kuvvet cisim üzerinde iş yapar ve yapılan işe net iş (Wnet) denir. Net iş,
aynı zamanda kuvvetlerin her birinin ayrı ayrı yaptığı işlerin cebirsel
toplamına eşittir ve Wnet = W1 + (-W2) olur.
ÖRNEK

5
 ÇÖZÜM

ÖRNEK

ÇÖZÜM

6
 Hooke Yasası
Esnek cisimler, kuvvet etkisi ile şekil değiştirip serbest
bırakıldıklarında eski durumlarına geri döner. Esnek cisimlerin denge
durumuna dönmelerinin nedeni maddeyi oluşturan tanecikler
arasındaki etkileşimlerden kaynaklanan geri çağırıcı kuvvetlerdir.
Ancak geri çağrıcı kuvvetler cismi her durumda eski hâline geri
getirmez. Her maddenin kendine özgü bir esneklik sınırı vardır.
Esneklik sınırlarının aşılması durumunda cisim eski hâline dönemez.
Bu sınırların üzerinde uygulanan kuvvetler cisme esnekliğini
kaybettirip cismin bozulmasına neden olur.

Esnek cisimlere örnek olarak yay verilebilir. Yaya bir kuvvet

uygulandığında kuvvetin yönüne göre yayda uzama ya da sıkışma
meydana gelir. Yaydaki uzama ya da sıkışma miktarı yaya uygulanan
kuvvete, yayın boyutlarına ve yayın cinsine bağlıdır. Her yayın
kendine özgü bir yay sabiti (k) vardır. Eşit büyüklükte kuvvetler
uygulandığında farklı cins yayların uzama ve sıkışma miktarını
belirleyen niceliğe yay sabiti denir. Yay sabiti yayın yapıldığı
maddenin cinsine, kullanılan telin kalınlığına, yayı oluşturan
halkaların yarıçapına ve yayın uzunluğuna bağlı olarak değişir.
Örneğin bir tükenmez kalemin içinde kullanılan yayın (Görsel 1.10.a)
yay sabiti küçük iken arabaların amortisörlerinde (Görsel 1.10.b)
kullanılan yayın yay sabiti çok büyüktür.

7
8
 Bir sistem serbest bırakıldığında, sistem harekete geçerse o sistemde
depo edilmiş enerji vardır. Bükülmüş bir atlama sırığı, sıkıştırılmış
sünger, zembereği kurulmuş oyuncak, gerilmiş ok yayı gibi cisimler
serbest bırakıldığında harekete geçer (Görsel 1.11). Bu cisimlerin ortak
yönü hepsinin esneklik özelliğine sahip olmasıdır. Bir cisme kuvvet
uygulanarak esnetilmesi ya da sıkıştırılması sırasında cisim üzerinde
yapılan iş, cisme potansiyel enerji olarak aktarılır. Esnek cisimlerde
depo edilen enerjiye esneklik potansiyel enerjisi adı verilir.
Sürtünmelerin önemsiz olduğu ortamda, denge konumundaki bir
yaya m kütlesi bağlanıp yay F büyüklüğünde kuvvet ile x kadar
sıkıştırılarak yayın yer değiştirmesi sağlanırsa uygulanan kuvvet iş
yapar. Yapılan bu iş, yaya esneklik potansiyel enerjisi olarak aktarılır
ve yayda depolanır. Yay serbest bırakılırsa yayda depo edilen enerji
kütleye kinetik enerji olarak aktarılır. Kütle denge konumuna
geldiğinde yaydaki esneklik potansiyel enerjinin tamamı kütleye
kinetik enerji olarak aktarılmıştır. Kütle, bu enerjiden dolayı denge
konumunda duramaz ve sahip olduğu hız ile ilerlemeye devam eder. Bu
sırada yayı çekerek denge noktasından uzaklaştırır. Denge noktasından
uzaklaşan yay üzerindeki geri çağrıcı kuvvet, daima denge konumuna

9
 yöneldiği için denge noktasına doğru yön değiştirir. Bu durumda da yay
üzerindeki geri çağrıcı kuvvet iş yapmaya başlar. Tekrar gerilmeye
başlayan yaydaki kütlenin sahip olduğu kinetik enerji, esneklik
potansiyel enerjisi olarak yaya aktarılır. Bu enerji aktarımı, denge
konumuna göre x kadar sıkıştırılan yayın x kadar uzaması ile sona erer.
Enerji aktarılan yay, tekrar denge konumuna gelmeye çalışır ve bu olay
denge konumuna göre simetrik iki nokta arasında sürekli tekrarlanarak
yayın titreşimine neden olur. Titreşen yay denge konumundan
uzaklaşırken yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisi artar,
yaklaşırken azalır.

Esneklik sınırının aşılmaması koşuluyla yaya uygulanan kuvvet ile

yayın uzama miktarı doğru orantılıdır. Buna göre kuvvet-uzama miktarı
grafiği Grafik 1.17.a’daki gibi olur.
𝐹
Grafiğin eğimi 𝑡𝑎𝑛𝛼 = olduğundan yay sabitine eşit olur. Kuvvet-
𝑥
uzama miktarı grafiğinde grafik ile yatay eksen arasında kalan alan ise
yapılan işi verir. Bu iş, yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisini
(𝐸𝑃 ifade eder. Buna göre
𝐹.𝑥 𝑘.𝑥.𝑥 1
𝐴𝑙𝑎𝑛 = 𝑊 = = → 𝐸𝑝 = 𝑘 ∙ 𝑥 2 olur.
2 2 2

10
 Yayda depolanan esneklik potansiyel enerjinin uzamaya bağlı grafiği
Grafik 1.17.b’deki gibidir.

ÖRNEK

ÇÖZÜM
Kuvvet-uzama grafiği kullanılarak yay sabiti bulunur.
𝐹 = 𝑘. 𝑥 → 80 = 𝑘. 0,2 → 𝑘 = 400 𝑁/𝑚 olur. Yayda depolanan
1 1
esneklik potansiyel enerjisi 𝐸𝑝 = 𝑘 ∙ 𝑥 2 → 𝐸𝑝 = 400 ∙ (0,4)2 →
2 2
𝐸𝑝 = 32 J bulunur.
ÖRNEK

11
 ÇÖZÜM

ÖRNEK

12
 ÇÖZÜM
𝐹
Şekil 1’de grafikte eğim, yay sabitini verdiği için 𝑘 = olur.
𝑥
𝐹 40 𝐹 20
𝑘𝐾 = = = 200 𝑁/𝑚, 𝑘𝐿 = = = 50 𝑁/𝑚
𝑥 0,2 𝑥 0,4
Şekil II’de K ve L yayları uç uca bağlı olduğundan gerginlikleri eşit ve
her bir yayda oluşan gerilme kuvvetinin büyüklüğü 100 N olur.
𝐹 = 𝑘. 𝑥 İfadesinden yayların uzama miktarları bulunur.

Şekil III’te K ve L yayları yan yana bağlı olduğundan uzama

miktarları eşit olur. Yaylarda oluşan gerilme kuvvetlerinin toplamı ise
100 N olur.

13
 Şekil 1.48’deki m kütleli cismi sabit hızla yerden h kadar
yüksekliğe çıkarmak için cisme cismin ağırlığı kadar kuvvet
uygulamak gerekir. Cismin yükseltilmesi sırasında kuvvetin yer
çekimine karşı yaptığı iş, cisme yer çekimi potansiyel enerjisi olarak
aktarılır. Bu cisme ait kuvvet-yol grafiği Grafik 1.18’deki gibi olur.
Kuvvet-yol grafiğinde grafikle yatay eksen arasında kalan alan yapılan
işi verir.
Alan = İş = 𝑊 = 𝐹. ∆𝑋 eşitliğinden
W = m ∙ g ∙ h bulunur.
Buna göre yapılan iş, potansiyel enerjideki değişime eşittir.
Yeryüzünden yukarı yönde çıkarılan cisimlerde yer çekimi kuvvetine
karşı iş yapılır ve bu iş cismin potansiyel enerjisini arttırır. Yeryüzüne
doğru inen cisimlerde yer çekimi kuvveti iş yapar ve bu iş cismin
potansiyel enerjisini azaltır.

ÖRNEK

14
 ÇÖZÜM

Sürtünmesiz ortamda durgun bir cisme sabit kuvvet uygulanarak

cismin yer değiştirmesi sağlanırsa cisim ivmeli hareket eder ve
düzgün hızlanır(Şekil 1.49). Bu sırada kuvvetin yaptığı iş, cisme
hareket enerjisi yani kinetik enerji (EK) olarak aktarılır. Cisme ait hız-
zaman grafiğinde grafik ile yatay eksen arasında kalan alan yer
değiştirmeyi, kuvvet-yol grafiğinde grafik ile yatay eksen arasında
kalan alan ise yapılan işi verir
∆𝑣.𝑡
(Grafik 1.19). Hız-zaman grafiğinde alan ∆𝑥 =
2
Kuvvet yol grafiğinde alan 𝑊 = 𝐹. ∆𝑥 olduğundan
∆𝑣.𝑡 ∆𝑣 ∆𝑣.𝑡 1
𝑊= 𝐹. ∆𝑥 = m.a → 𝑊 = m. → 𝑊 = 𝑚∆𝑣 2 bulunur.
2 𝑡 2 2

15
 İlk hızı 𝒗⃑⃑𝟎 olan cisme hızı yönünde ∆𝒙 yolu boyunca kuvvet
uygulandığında kuvvetin cisim üzerinde yaptığı iş, cismin kinetik
enerjisindeki değişime eşittir. Buna göre
𝑾 = ∆𝑬𝑲 = (𝑬𝑲 )𝒔𝒐𝒏 − (𝑬𝑲 )𝒊𝒍𝒌 olur.

ÖRNEK
Şekil I’ deki sürtünmesiz düzlemde durgun olan m kütleli cisme yatay
ve yola paralel 𝐹⃑ kuvveti uygulanıp x büyüklüğünde yer değiştirmesi
sağlandığında cismin hızı 𝑣⃑ olmaktadır. Şekil II’ deki sürtünmesiz
düzlemde 𝑣⃑ hızıyla gitmekte olan 2m kütleli cisme yatay, yola paralel
ve büyüklüğü 𝐹 ′ olan kuvvet uygulanarak 4x büyüklüğünde yer
değiştirmesi sağlandığında hızı 3𝑣⃑ olmaktadır.

16
 ÇÖZÜM

Mekanik Enerji ve Konumu

Bir cismin sahip olduğu kinetik ve potansiyel enerjinin toplamına
mekanik enerji denir. Mekanik enerji 𝑬𝑴𝒆𝒌𝒂𝒏𝒊𝒌 = 𝑬𝑷 + 𝑬𝑲 şeklinde
ifade edilir. Yerden h yüksekliğinde tutulan m kütleli cismin hızı
olmadığı için kinetik enerjisi (𝑬𝑲 ) de yoktur. Sadece yere göre 𝑬𝑷 =
𝒎. 𝒈. 𝒉 kadar potansiyel enerjisi vardır. Cisim serbest bırakıldığında
aşağıya doğru düşerken yerden yüksekliği azaldığı için potansiyel
enerjisi azalır. Hava direnci gibi etkiler ihmal edildiğinde cismin
kaybettiği

17
18
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

19
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

Sürtünme kuvvetinin (𝐹𝑆 ) yol boyunca sabit olduğu yatay düzlem

üzerinde 𝑣⃑ hızı ile fırlatılan cisim yavaşlayarak durur. Bu olayda cisim
durmasının nedeni, sürtünme kuvvetinin cismin hareketine karşı iş
yapmasıdır. Cismin kinetik enerjisi sürtünme kuvvet nedeni ile
sürtünen yüzeylerde ısı enerjisi şeklinde iç enerjiye dönüşür. Cisim
durana kadar iş yapan kuvvet sürtünme kuvvetidir. Cisim x kadar yer
değiştirdiğinde sürtünme kuvvetinin yaptığı iş ( 𝑊𝑆 )
𝑊𝑆 = 𝐹𝑆 . 𝑥 olur

20
21
 ÖRNEK

ÇÖZÜM
K noktasından fırlatılan cisim, hızından dolayı kinetik enerjiye sahiptir.
Cisim L noktasında durduğuna göre sahip olduğu kinetik enerji,
sürtünme kuvvetinin yaptığı işe dönüşmüştür.
𝑊 = ∆𝐸𝐾 → 𝐹𝑛𝑒𝑡 ∙ ∆𝑥 = ∆𝐸𝐾
sürtünme kuvvetinin yaptığı iş= kinetik enerji
1 2 1 2 1
−𝐹𝑠 ∙ ∆𝑥= m.𝑣𝑠𝑜𝑛 − m.𝑣𝑖𝑙𝑘 → −𝑘. 𝑚. 𝑔. 𝑥 = − 𝑚. 𝑣 2
2 2 2
2
𝑣
→𝑘= 𝑜𝑙𝑢𝑟.
2𝑔. 𝑥

ÖRNEK

22
 ÇÖZÜM

ÖRNEK

ÇÖZÜM
Cismin K noktasında sahip olduğu potansiyel enerji, L noktasındaki
potansiyel enerji ile sürtünme kuvvetin yaptığı işin toplamına eşittir.

23
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

24
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

25
 ÖRNEK

ÇÖZÜM

26
 ÖRNEK

Sürtünmelerin ihmal edildiği şekildeki yolun A noktasından 10 m/s

hızla geçen cisim C noktasına kadar çıkabiliyor.
C noktasının yerden yüksekliği kaç m’dir, B noktasındaki kinetik
enerjisi kaç J’dur.
ÇÖZÜM
Sürtünmeler ihmal edildiğine göre cismin A noktasındaki toplam
enerjisini C noktasındaki toplam enerjisine eşitleyebiliriz. Cismin C
noktasında sadece potansiyel enerjisi vardır.
𝐸𝑇𝐴 = 𝐸𝑇𝐶
1
mgℎ𝐴 + 𝑚𝑉 2 = 𝑚𝑔ℎ
2
1
3.10.4+ . 3. 102 = 3.10. ℎ ise h= 9m bulunur.
2
B noktasındaki kinetik enerjiyi bulmak için
Sürtünmeler ihmal edildiğine göre cismin A noktasındaki toplam enerji
B noktasındaki kinetik enerjisine eşit olur.
1 1
𝐸𝑇𝐴 = 𝑚𝑔ℎ1 + 𝑚𝑉 2 = 3.10.4 + 3. 102 = 270
2 2
Cismin B noktasındaki toplam enerjisi 270 olur.
ÖRNEK

Sürtünmelerin ihmal edildiği şekildeki yolun A noktasından 2 m/s hızla

geçen 5 kg kütleli cisim B noktasından 𝑣 hızıyla geçiyor. Cismin B
noktasındaki hızı kaç m/s’dir.

27
 ÇÖZÜM
Sürtünmeler ihmal edildiğine göre cismin A noktasındaki toplam
enerjisini B noktasındaki toplam enerjisine eşitleyerek bu noktadaki
hızını bulabiliriz.
𝐸𝑇𝐴 = 𝐸𝑇𝐵
1 1
𝑚𝑔ℎ𝐴 + 𝑚𝑉𝐴2 = 𝑚𝑔ℎ𝐵 + 𝑚𝑉𝐵2
2 2
1 1
= 5.10.9 + 5. 22 = 5.10.2 + 5. 𝑉 2
2 2
Bu ifade yardımıyla V=12 m/s bulunur.
ÖRNEK

Şekildeki gibi düşey bir rayın A noktasından 5 m/s hızla fırlatılan 4 kg

kütleli bir cisim B noktasından 10 m/s hızla geçiyor. Sürtünmeden
dolayı AB arasında harcanan enerji kaç j olur.
ÇÖZÜM

Cismin A noktasındaki toplam enerjisinden, A-B arasındaki

sürtünmeye harcanan enerji çıkartılırsa B noktasındaki toplam enerji
bulunur.
𝐸𝑇𝐴 − 𝑊𝐴𝐵 = 𝐸𝑇𝐵
1 1
𝑚𝑔ℎ1 + 𝑚𝑉𝐴2 − 𝑊𝐴𝐵 = 𝑚𝑔ℎ2 + 𝑚𝑉𝐵2
2 2
1 1
= 4.10.10 + 4. 52 − 𝑊𝐴𝐵 = 4.10.4 + 4. 102
2 2
Bu ifade yardımıyla 𝑊𝐴𝐵 =90 j

28
 ÖRNEK

Düşey kesiti şekildeki gibi olan A noktasından serbest bırakılan 2 kg

kütleli cismin B,C, D noktalarındaki hızı sırasıyla 6 m/s, 2 m/s, 8 m/s
dir.
Buna göre yolun AB, BC, CD bölümlerinde sürtünmeye harcanan
enerji kaç jouledir.
ÇÖZÜM
Cismin A, B, C, D noktalarındaki toplam enerjilerini bulalım.
𝐸𝐴 = 𝑚𝑔ℎ = 2.10.6 = 120 𝑗
1 1
𝐸𝐵 = 𝑚𝑔ℎ𝐵 + 𝑚𝑉𝐵2 = 2.10.2 + 2. 62 = 76 𝑗
2 2
1 1
𝐸𝐶 = 𝑚𝑔ℎ𝐶 + 𝑚𝑉𝐶2 = 2.10.3 + 2. 22 = 64 𝑗
2 2
1 1
𝐸𝐷 = 𝑚𝑉𝐷2 = 2. 82 = 64 𝑗
2 2

29