STATIK VE MUKAVEMET

3. Rijit cisimlerin dengesi, Denge

denklemleri, Serbest cisim
diyagramı

Yrd. Doç. Dr. NURHAYAT DEĞİRMENCİ

 Rijit Cisimlerin Dengesi

 Bu bölümde, rijit cisim dengesinin temel

kavramları ele alınacaktır:
 Rijit cisimler için denge denklemlerinin
oluşturulması
 Rijit cisimler için serbest cisim diyagramı
çizilmesi
 Denge denklemlerini kullanarak, rijit cisimlerin
denge problemlerinin çözülmesi

Denge, hem ivmeli hareketle cismin ötelenmesini

önlemek için kuvvetlerin dengesini, hem de cismin
dönmesini önlemek için momentlerin dengesini
gerektirir.
RİJİT CİSİMLERİN DENGESİ

Kuvvet etkisindeki bir konstrüksiyon (yapı), rijit bir

cisim gibi hareket etmiyorsa dengededir Rijit cismin
hareketi, ötelenme yada dönmedir veya ikisinin
birleşimi şeklinde olabilir. Yapının dengede kalabilmesi
için, yapıyı döndürmeye veya ötelemeye sebep olan
kuvvet mesnet noktalarındaki tepki kuvvetleri ile
dengelenmelidir.
İki boyutlu bir yapının herhangi bir yönde hareket etmemesi için
gerekli olan şart, o yapının birbirine dik herhangi iki yönde hareket
etmemesi şeklinde tanımlanabilir. Normal olarak (şart olmamak
koşulu ile) bu yönler yatay ve dikey alınır. Yapıya herhangi bir
yönde kuvvet etki etmez ise yapı o yönde harekete zorlanmaz.

 Bundan dolayı yatay yönde herhangi bir hareket olmaması için

o yönde etki eden bütün kuvvetlerin toplamı sıfır olmalıdır
(ΣFx= 0).

 Benzer şekilde, dikeyde hareket olmaması için (ΣFy= 0)

olmalıdır.
Bir yapının düzlem içinde dönmeme şartı, o yapının bir eksende
dönmemesi ile belirlenir. Böylece, düzlemin herhangi bir
noktasında kuvvetlerin bileşke momentinin olmaması lazım gelir.
Bundan dolayı, düzlemde dönme olmaması için herhangi bir
noktada momentlerin toplamı sıfır olmalıdır.
 Yani, sistemin içinde yada dışında noktaya göre alınan moment
sıfır (ΣM = 0) olmalıdır.
Rijit cisim denge koşulları

Şekilde cisme, kuvvet ve moment

(kuvvet çifti) vektörleri etkimektedir.
• Bu kuvvetler, yerçekimi,
elektriksel, manyetik veya temas
kuvvetlerinden dolayı olabilir.
• İç kuvvetlerin toplamı sıfırdır,
çünkü cisim içindeki parçacıklar
arasındaki iç kuvvetler, Newtonun
üçüncü kanununa göre eşit, fakat zıt
yönlü doğrusal çiftler şeklindedir,
yani dengededir.
Bir önceki bölümde anlatılan yöntemle, bir cisme etki eden kuvvet
ve moment çifti sistemi, cismin herhangi bir O noktasına eşdeğer
bir bileşke kuvvet ve bileşke moment çiftine indirgenebilir. Bu
bileşke kuvvet ve moment çiftinin ikisi de sıfıra eşitse, cismin
dengede olduğu söylenebilir.

Denge için;ΣFx= 0 ;ΣFy= 0 i;ΣM= 0

İki boyutlu bir yapının tamamıyla dengede olabilmesi
için;
ΣFx= 0: bütün yatay kuvvetlerin cebirsel toplamısıfıra
eşit
ΣFy= 0:bütün dikey kuvvetlerin cebirsel toplamısıfıra
eşit
ΣM =0: bütün kuvvetlerin herhangi bir nokta (eksen)
etrafındaki momentlerinin cebirsel toplamısıfıra eşit
demektir.
Bunlar iki boyutlu (düzlem) yapıların statik dengesi için
3 denge denklemi olarak bilinir. Yukarıda denklemlerin
sağlanabilmesi için yeterli bağların ve bunlara karşılık
gelen mesnet reaksiyonların sağlanması lazımdır. Üç
ayrı denklem ile üç bilinmeyenin şiddeti belirlenebilir.
Eğer yapı sadece yeterli mesnetlerle bağlanmışsa
(3’ten fazla olmayan bilinmeyen reaksiyonlar), yapı
yukarıdaki eşitliklerle tamamıyla analiz edilebilir ve
statik olarak belirlidir (İzostatik).
Eğer bilinmeyen sayısı üçten fazla ise, sadece
yukarıdaki denklemleri kullanarak çözüm mümkün
değildir ve yapı statik olarak belirsizdir (hiperstatik). Bu
tip problemler, elastik cisim mekaniğinde cisimlerin
şekil değiştirmelerine bağlı bilinmeyen sayısı kadar
yeni denklem yazılabilirse bilinmeyen tepkiler
bulunabilir. İki boyutlu yapılarda üçten az mesnet
reaksiyonu varsa, eksik bağlıdır. Yapı rijit cisim olarak
hareket eder. Bir cisim (yapı) üç ya da daha çok
noktadan bağlı olmasına rağmen yukarıdaki
denklemlerden birini sağlamıyorsa böyle sistemlere
yetersiz bağlı sistemler denir.
 Uyarı !!!

Denge denklemleri uygulanırken, cismin rijit kaldığı,

şekil değiştirmediği kabul edilmektedir. Gerçekte ise,
yüklere maruz kalan cisimler deforme olur. Bununla
birlikte, beton ve çelik gibi oldukça rijit olan
malzemelerde bile durum böyledir. Ancak, birçok
mühendislik uygulamasında denge denklemleri
uygulanırken, cismin rijit olduğu kabulü yapılır. Cisim
şekil değiştirse bile, bu şekil değişiminin kuvvetlerin
doğrultusunu ve moment kollarının sabit bir referans
eksenine göre değişmediği kabul edilir.
 İki Boyutta Denge

Bu bölümde aynı düzlemdeki kuvvetlerden ve bu düzleme dik

momentlerin dengesi incelenecek.
• Bu tür sistemlere iki boyutlu kuvvet sistemleri denir.
• Şekildeki uçak, merkezden geçen eksene göre simetrik olduğu
için, tekerleklerde oluşan kuvvetler T ve T, 2T olarak gösterilmiştir
 Serbest Cisim Diyagramları
Denge denklemlerinin başarıyla uygulanması için, cisim üzerine
etkiyen bilinen ve bilinmeyen bütün dış kuvvetlerin cisim üzerinde
gösterilmesi gerekir. Bunun için serbest cisim diyagramı
çizilmelidir. Bu diyagram cismi, çevresinden izole edilmiş veya
serbest kalmış bir şekilde ana hatlarını, yani bir “serbest cismi”
gösteren bir taslaktır. Serbest cisim diyagramını çizmek için:

1) Cisim üzerine etkiyen dış kuvvetler, bilinen ve bilinmeyen tüm

kuvvetler cisim üzerinde gösterilir. Bu kuvvetler: cisme etkiyen dış
kuvvetler, reaksiyon/mesnet kuvvetleri ve cismin ağırlığıdır.
2) Bilinen kuvvetler/momentler bilinen şiddet ve yönleriyle
gösterilmelidir. Bilinmeyen kuvvetler/momentlerin yön ve
şiddetleri harflerle gösterilmelidir
3) Bir x-y koordinat ekseni oluşturulmalı ve bilinmeyen kuvvetler,
bu eksenlerdeki bileşenlerine ayrılarak gösterilmelidir.
4) Cismin boyutları belirtilmelidir (bu boyutlar momentler
bulunurken kullanılacaktır.)
İç Kuvvetler:
MESNETLER VE MESNET REAKSİYONLARI

Genel kural: bir mesnet cismin verilen bir doğrultuda

ötelenmesini engelliyorsa, cisim üzerinde söz konusu
doğrultuda bir kuvvet ortaya çıkar. Aynı şekilde, cismin
dönmesi engelleniyorsa, cisim üzerinde bir kuvvet çifti
momenti uygulanır.
 Kayıcı Mesnetler
Sadece bilinmeyen bir reaksiyon sağlar ve hareket yönüne pozitif
bir açı ile etki eder. Böylece kayıcı mesnetler, bir doğrultuda lineer
harekete ve dönmeye müsaade ederler.

Kuvvet mesnetten kirişe etkiyor

şeklinde gösterildi (yani cisim
üzerinde) Mesnet serbestçe döndüğü
için ve yatay yönde hareket
edebildiği için o yönlerde mesnet
kuvvetleri oluşmaz.
Şekilden de anlaşılacağı üzere, y yönünde
deplasman yoktur yani sıfırdır ama y yönünde bir
tepki kuvveti meydana gelir. Kayıcı mesnet sadece
kirişin düşey doğrultuda ötelenmesini önler, tekerlek
kiriş üzerinde sadece bu doğrultuda bir kuvvet
uygular
Kayıcı Mesnet
Sabit Mesnetler
Kiriş şekildeki gibi, bir pim kullanılarak daha kısıtlayıcı bir şekilde
mesnetlenebilir. Pim yere tutturulmuş iki elemandan ve kirişteki
bir delikten geçer. Pim kirişin herhangi bir  doğrultusunda,
ötelenmesini önler ve bu yüzden pim kiriş üzerinde bu doğrultuda
bir F kuvveti uygulamalıdır. Bu etkiyi Fx ve Fy bileşenleri ile ifade
etmek daha kolaydır. Hem düşey hem yatay yönde hareket
engellenmiştir, dolayısıyla reaksiyon kuvvetleri bu iki yönde
oluşur. Kiriş sadece serbestçe dönebilir.
Sabit Mesnet
Kayar ve Sabit Mesnet’in Birlikte Uygulanması
Ankastre (Konsol) Mesnetler
Ankastre mesnet: Kirişi mesnetlemenin en kısıtlayıcı yolu, şekildeki gibi
bir sabit mesnet (ankastre mesnet) kullanmaktır. Bu mesnet kirişin hem
ötelenmesine, hem de dönmesine engel olur. Bu durumda, mesnette x ve
y yönlerinde kuvvetler ve z ekseni doğrultusunda (moment ekseni)
moment oluşacaktır. Kuvvet mafsallı mesnette olduğu gibi Fx ve Fy
bileşenleri ile ifade edilir, ve bu kuvvetler bilinirse açısı da kolaylıkla
bulunur. Kirişin bir noktadan her yöndeki hareketi sınırlanmıştır.
ÜÇ YERDEN PUNTALANMIŞ DÜZLEM YAPILAR

Eğer yapı üç noktadan sabitlenmiş ise (menteşe gibi)

öyle ki yapının bir parçası diğer parçanın dönmesinden
bağımsız olarak pim etrafında dönebiliyor, böylece özel
bir çeşit denge eşitliği daha yazılabilir, çünkü pim
etrafındaki bütün kuvvetlerin momentleri toplamı sıfır
olmalıdır. Bu mesnet reaksiyonunun bilinmeyen bir
bileşeninin belirlenmesini sağlar.
 Dış ve İç kuvvetler
Bir rijit cisim parçacıkların birleşimi olduğundan, üzerine hem dış
hem de iç yükler etki eder. Ancak cismin serbest cisim
diyagramında iç kuvvetler gösterilmez. İçve ış kuvvetler daima
eşit, fakat zıt yönlü doğrusal çiftler şeklinde ortaya çıkar ve bu
nedenle cisim üzerindeki net etkileri sıfırdır.

Motora etkiyen tüm iç kuvvetler ( bulon, vida vb. kuvvetleri)

birbirlerini dengeler. Sadece zincir kuvvetleri ve motor ağırlığı
serbest cisim diyagramında gösterilir.
 Ağırlık ve Ağırlık Merkezi

Cismin ağırlığı önemli mertebedeyse bu sorularda

belirtilir. Ayrıca cisim üniform ise (aynı malzemeden
yapıldıysa) ağırlık merkezi cismin geometrik merkeziyle
çakışır. Cisim üniform değilse, veya karmaşık bir
geometriye sahipse bu durumda ağırlık merkezi
verilecektir.
 İdealize edilmiş modeller

Herhangi bir sistemin kuvvet analizi yapılacağı zaman, gerçek

duruma en yakın analitik veya idealize modeli düşünülmelidir.
Bunun için mesnet tipleri, malzeme davranışı ve cismin boyutları
uygun bir şekilde seçilmelidir. Kompleks durumlarda birden fazla
modelin analiz edilmesi gerekebilir
Örnek Problem Şekildeki üniform
kirişin serbest cisim diyagramını
çiziniz. Kirişin kütlesi 100 kg’dır.
Örnek Problem 300’er kg kütleli iki sürtünmesiz boru şekildeki görüldüğü
gibi traktörle taşınmaktadır. Serbest cisim diyagramını her boru için ve
birlikte çiziniz.
 Denge denklemleri
Rijit bir cismin dengesi için gerekli ve yeterli olan iki koşul
F=0 M=0
Cisim x-y düzleminde yer alan bir kuvvetler sistemine maruzsa,
kuvvetler x ve y bileşenlerine ayrılabilir

Fx=0 Cisim üzerine etkiyen

tüm kuvvetlerin
Fy=0 x ve y bileşenlerinin toplamı
M=0
Kuvvet çifti momentleri ile tüm kuvvet
bileşenlerinin x-y düzlemine dik olan
ve cismin üzerinde veya dışındaki keyfi
bir O noktasından geçen bir eksene göre
momentlerinin toplamı
 Hesapta İzlenecek yol:
Serbest Cisim Diyagramının çizilmesi:
Cisim üzerine etkiyen tüm dış kuvvetler ve kuvvet çifti
momentlerinin gösterilmesi gereklidir. Bu vektörlerin büyüklükleri
ve oluşturulan bir x-y eksen takımına göre belirlenen doğrultuları
belirtilmelidir. Kuvvetlerin momentlerinin hesaplanması için
gerekli olan cismin boyutları da serbest cisim diyagramına dahil
edilir. Bilinmeyenler belirlenir. Etki çizgisi bilinen ancak büyüklüğü
bilinmeyen bir kuvvet veya kuvvet çifti momentinin yönü varsayım
ile belirlenebilir

Denge denklemlerinin uygulanması:

Bütün denklemleri aynı anda çözmek zorunda kalmamak için iki
bilinmeyen kuvvetin etki çizgilerinin kesişme noktasında yer alan
bir O noktasına göre M0=0 moment denklemi uygulanır (ki bu
bilinmeyen kuvvetlerin O noktasına göre momentleri sıfır olsun).
Oluşturulan x-y eksenleri kullanılarak  Fx=0 ve  Fy=0 denge
denklemleri uygulanır. Denge denkleminin çözümü sonucunda
negatif bir skaler çıkarsa, söz konusu kuvvet veya momentinin
yönünün, serbest cisim diyagramında varsayılanın tersine olduğu
anlaşılır.
Örnek Problem Şekildeki yüklemeye maruz kalan kirişteki
mesnet kuvvetlerini bulunuz
1- Serbest cisim diyagramı

* Bilinmeyen reaksiyon kuvvetleri mesnet noktalarına, yön

kabulüyle etki ettirildi.
 2- Denge Denklemleri

kontrol
Problem A ve B noktasında oluşan reaksiyon kuvvetlerini bulunuz.
Örnek Problem Şekildeki sistemin mesnet reaksiyonlarını bulunuz.

Not: A noktası düşey yönde hareket edebiliyor

1- Serbest cisim diyagramı
 2- Denge Denklemleri
Ax ve NB kuvvet denklemlerinin dengesinden bulunabilir

A noktasına göre moment alınır

veya
Örnek Problem A noktasından mafsallı eleman B noktasında
sürtünmesiz bir mesnetle desteklenmiştir.
A mafsalındaki mesnet kuvvetlerini bulunuz.
Örnek Problem Mesnet tepkilerini ve C noktasında oluşan kuvveti bulunuz.
Bir kapıda; a) Tek menteşe olmasıdurumunda gelen kuvvetler b)
Çift menteşe olmasıdurumunda meydana gelen kuvvetler
Arabanın dengesi
Örnek Problem Şekildeki kiriş A noktasından sabit B noktasından
kayıcı mesnet ile mesnetlenmiştir. Kirişe üç noktadan kuvvetler
etkimektedir. Reaksiyon kuvvetlerini hesaplayınız.
Çözüm A da yatay ve düşey olmak üzere iki reaksiyon kuvveti B
de sadece düşey bir reaksiyon kuvveti vardır. Bu reaksiyonlar
aşağıdaki serbest kuvvet diyagramında gösterilmiştir. Sadece üç
bilinmeyen (Ax,Ay, By) vardır ve sistem statik olarak belirlidir ve
bilinmiyenler belirlenebilir.
Örnek Problem Şekildeki kiriş 15 kN iki tekil ve 2kN/m lik yayılı
yükün etkisi altındadır. Mesnet reaksiyonlarını bulunuz.
Örnek Problem Şekildeki somunu açmak için kuvvet uygulanmakta
ve bu kuvvetler ile somun çözülmemektedir. Somunda oluşan
moment ve kuvvetleri bulunuz