MİMAR SİNAN’IN TAŞ KÖPRÜ VE KEMERLERDE KULLANDIĞI HESAP METODU

(BİRİM DAİRE METODU)

VAHİT OKUMUŞ

02.09.2016

GİRİŞ

Mühendis, üzerinde çalıştığı projeyi başarabilmek amacıyla yeni araçlar,nesneler,işlemler ya da fikirler

üretmek; genellikle de önündeki problemi çözebilmek için, buluş yapmak zorundadır. Ancak hiçbir buluş birdenbire
oluşmaz, her buluş kendinden önceki buluşlara ve gelişmelere dayanır.

Günümüz mühendislik eğitiminde eksik olan şey, çağdaş malzeme ve tasarım yöntemlerini çokça kullanmakla
birlikte, kadim bilgi ve bilime ait verilerin yeterince işlenememesi ve kullanılamamasıdır.

Oysa ki Dünyamız, insanın kendisi, insanlık tarihi ve doğa olmak üzere; araştırılıp kullanılacak üç adet
laboratuarı bünyesinde barındırmaktadır ki; İnsanın kendisi, tıp bilimini; İnsanlık tarihi, tarih bilimini; Doğanın yapısı
ise ; bu yapıyı gözlemleyip sonuçlar çıkararak insan yaşamını kolaylaştırıcı çözümler üretecek olan mühendislik
bilimini ilgilendirmektedir. Bu bağlamda; Mühendislik bilgim, çalışmalarım süresince beni de doğayı incelemeye sevk
etti.

Doğayı incelerken, zamanı, tarihi ve değişimin bütün boyutlarını içinde sakladığını, bilimi var ettiğini anladım.
Doğa tarihten bizlere neleri intikal ettirmiş ise, orada bir bilimin saklandığını farkettim. Bu farkındalık, çalışmalarımın
doğrultusunu, kadim bilgiyi içinde barındıran eski eserlerle ilgilenmeye yönlendirdi. Tarihten günümüze ulaşan
eserlerin bir şekilde bizleri bir bilimsel sonuca ulaştırdığını ve bu incelemelerin günümüz mühendisliğinde bilimsel
kazanç sağlayacağını düşünerek, bu eserlerin yapım yöntemlerini irdelemeyi amaçladım.

Herhangi bir materyal tarihten günümüze intikal etmiş ise, ya kendisinde, ya da bulunduğu mekan veya
çevrede bizlerin bilmediği bir bilim gizlidir. Bu teorimi doğrulamak, gerekse de kadim bilgiye ulaşmak amacıyla,
tarihten günümüze intikal eden duvar, köprü, mabed, sedde gibi yapıları incelemeye başladım. İnanıyordum ki; bu
yapılar ,ister deneyimler sonucu ,isterse öncekileri taklit ederek tesadüfi yapılmış olsun, bu deneyim ve tesadüflerde
bir bilim gizlidir. Bu bilimi,bilgiye dönüştürme çabamda, dikkatimi çeken, Mimar Sinan'ın eserleri oldu.Zira, O'nun
eserleri öncekilerden ve sonrakilerden farklıydı.

Günümüze ulaşan inşaat eserlerinde kullanılmış olan, sadece basınca dayanan ve çekmeye dayanamayan
malzemelerden oluşan yapım tekniği, Sinan'da en son noktasına ulaşmış geometrik yöntem olan ''Birim Daire''
metodudur.

Kubbe,kemer ve tonoz yapıları, birim daire metodu ile çözülür.

BİRİM DAİRE METODU ÇÖZÜMÜ

1-Daireye Gelen Yüklerin Doğrultusu

2-Çembere Gelen Yüklerin Sadece Basınç Etkisi Yaratması İçin 𝑃⃗ Kuvvetinin Fonksiyonunun İncelenmesi

3-Çember Parçalarının Belirlenmesi

4-Bileşke Kuvvetlerinin Yönleri

5-𝑅⃗ Bileşke Kuvvetinin Merkezle Yaptığı Açı α1 > α İse Nasıl Hesaplanır?

1
 6- Bileşke Kuvvetlerinin Düşeyle Yaptığı Açı, Teğet Açısı ile Aynı Olması Halinde

7-Bileşke Kuvvetlerinin Düşeyle Yaptığı Açı, Teğetin Düşeyle Yaptığı Açıdan Büyük Olması Hali

8-Birim Daire Metodu Nasıl Kullanılır

9-Mevcut Kemer Ve Köprü Tahkiki

10-Kesit Tahkiki

11-Basınç Tahkiki

12-Örnek Çözümler ve Yorumlar

ÖZET

Bu makale; yığma yapılarda kullanılacak statik sistemi anlatmaktadır. Bu sistem birim daire metodudur. Bu
metot tarafımızdan bulunmuştur. Metodun özelliği; kesitlerdeki kuvvetlerin bileşkesinin doğrultularını bulup; bu
doğrultulara bağlı çözümler üretmektedir.

Yığma yapılar sadece basınca çalışan tuğla ve taştan yapılırlar. Kesitlerdeki bileşke kuvvetlerinin doğrultuları
sadece basınç oluşacak sükrüktürler oluşturma da yol gösterir.

Biz bu makalede birim daire metodunun ne olduğunun ve nasıl hesaplandığını ispat etmeye çalıştık.

Birim daire metodu ile köprü ve kemerin nasıl çözüldüğünü örneklerle anlattık.

Köprü ve kemerlerin hareketli ve sabit yük altında bileşke kuvvetlerini bularak, gösterdikleri değişimlerini
irdeledik.

Köprü ve kemerlerin basınç tahkiklerinin nasıl yapılacağı gösterdik. Sürtünmenin yığma yapılardaki
fonksiyonun ne kadar önemli olduğunu örneklerle anlattık. Bu konuda hesabın nasıl yapılacağını gösterdik. Sonlu
elemanlar yazılım programı ile yığma yapılar tahkikinin doğru sonuç vermediğini çözülmüş örnekle gösterdik.

EMER VE KÖPRÜLER BİRİM DAİRE METODU İLE ÇÖZÜLÜR

Kemer ve köprüleri çözmekte kullanılan bu metodun adım adım nasıl olduğunu görelim.

1 - DAİREYE GELEN YÜKLERİN DOĞRULTUSU

Kemerlerin yapımında bir hesap var mıdır sorusuna cevap arıyorsak, öncelikle çemberi inceleyerek özelliklerini
öğrenmemiz gerekmektedir.

2
 Şekil-1

Şekil-1 deki BAB dairesinin merkezi O olsun. Dairemizin üzerinde herhangi X noktası

̅̅̅̅ doğrusunu çizelim. 𝑂𝑋

işaretleyip 𝑋𝑂 ̅̅̅̅ doğrusu X noktasından çizilen (𝑇
⃗ ) teğete diktir. Bu özellik

̂ açısı α
çemberin var oluş “çizilme” özelliğidir. 𝐵𝑂𝑋 ̅̅̅̅ dik ise, 𝑌𝑋𝑇
̂ , (XY) doğrusu 𝑂𝐵 ̂ =α̂ dır.

̂ =β̂ olsun. α
𝑂𝑋𝑌 ̂+β̂=900 dir. 𝑂𝑋𝑇 ̂ = ɣ̂+β̂ dır. Şekil-1 α
̂ =900 dir. 𝑂𝑋𝑇 ̂+β̂=ɣ̂+β̂ buradan α
̂ = ɣ̂ olur.

̂=α
Yani 𝑌𝑋𝑇 ̂
̂ = 𝐵𝑂𝑋

Yığma yapılar M=Moment Z=Kesme kuvvetini taşıyamazlar. Sadece basınç kuvveti olan ( 𝑃⃗ ) kuvveti altında
statik olabilirler.

Çünkü kemerler tuğla veya taştan inşa edilirler. Tuğla ve taşla birlikte inşa edilmiş kemerler olabilir. Fakat
taşıyıcılıkları iyi hesap edilmelidir. Hangi malzemelerle inşa edilir ise edilsin, çekme kuvvetine dayanıklı olmayan
malzemelerden yapılmış kemerler sadece 𝑃⃗ basınç kuvvetinin etkisinde olmalıdır.

⃗
⃗ ise 𝑁=𝑡𝑎𝑛 𝛼 olması halinde 𝑃⃗ ve
Şekil-1 de X noktasına etki eden düşey kuvvetlerin toplamı 𝑃⃗ yi, yatay kuvveti de 𝑁 ⃗ 𝑃
⃗ kuvvetlerinin 𝑅⃗ bileşkesi teğet doğrultusunda olur. Teğetse teğet olduğu noktada daireye diktir. 𝑅⃗ kuvvetinin teğet
𝑁
doğrultusunda olması durumunda X noktasına diktir. Şayet daireye (çembere) gelen kuvvetlerin 𝑅⃗ bileşkelerini her
kesitte çembere dik gelecek şekilde çembere yüklerin gelmesini sağlayabilirsek çembere gelen yükler sadece basınç
etkisi yaparlar.

3
 Şekil-2

2 -ÇEMBERE GELEN YÜKLERİN SADECE BASINÇ ETKİSİ YARATMASI İÇİN 𝑃⃗ KUVVETİNİN

FONKSİYONUNUN İNCELENMESİ

⃗
𝑁
Şekil-2 de görülen 𝑅⃗ bileşke kuvvetinin X noktasında daireye teğet olmasının tek şartı ⃗ =𝑡𝑎𝑛 𝛼 olmasıdır.
𝑃
⃗
𝑁
Buradan çembere gelecek yükler 𝑃⃗ = olmalıdır. Buradan 𝑃⃗ = 𝑁
⃗ .cot 𝛼
𝑡𝑎𝑛 𝛼

⃗ yatay kuvvet, kemerin her noktasında eşit miktarda etki eder. 𝑁

𝑁 ⃗ kuvveti bir kemerin her noktasında eşit
bir değerdir.

Şekil-3

Şekil-3’e bakıldığında çemberin tepe noktasında Şekil-1 deki ( A ) noktasında bulunacak kesit yükü sıfır olmalı.
Buda mümkün değildir. Çünkü çembere dışarıdan herhangi bir yük gelmese dahi çemberin kesit yükü vardır. Var
olan tam daire bir çemberde sıfır yükleme pratikte yoktur. Ancak tepe noktası yoksa ( kesilmemiş ise ) Şekil-1 deki (
A ) noktasında yük sıfırdır.

Şekil-3’e baktığımızda α
̂ = 0 olduğu ( B ) noktasında P düşey yük sonsuz olmalı. Sonsuzluk belirsizliği ifade
ettiği için buda mümkün değil.

Bu özellikler bize şunu göstermektedir; tam yarım daire çember yapılamaz veya yapılmamalıdır. Bu şart 𝑅⃗
kuvvetlerin çembere dik olması durumunda şarttır.

4
 Şekil-4

Bu durumda BAB çemberi bir kemer olacak ise şayet B, A, B noktaları kaldırılmalı. Kemeri oluşturacak daire
parçaları Şekil-4 de görüldüğü üzere A’ ve B’ noktalarının nerede olacağını tesbit etmeyi gerekli kılar.

3 -ÇEMBER PARÇALARININ BELİRLENMESİ

r=1 olacak bir birim daire üzerinde hesap yapalım.

Şekil-5

⃗
̂ yayına dik olması için 𝑁=𝑡𝑎𝑛 𝛼 olmalıdır.
𝑅⃗ bileşke kuvveti çembere 𝐴𝐵 ⃗ 𝑃

⃗
𝑁
Buradan 𝑃⃗ = olur. Buradan 𝑃⃗ = 𝑁
⃗ .cot 𝛼 olur.
𝑡𝑎𝑛 𝛼

⃗ =1 kabul edersek 𝑃⃗ = cot 𝛼 olur.

𝑁

Cot 900 = 0 Sıfırdır

Cot 450 = 1 Bir birimdir

Cot 00 = ∞ Sonsuzdur

5
 𝑁⃗
=𝑡𝑎𝑛 𝛼 ⃗ = ⃗⃗⃗⃗⃗
ise 450 de 𝑁 𝑃45 olur.
𝑃⃗

Bir kemerde “çemberde” 𝑅⃗ bileşke kuvvetleri her noktada kesite dik olacak ise 450 nin tekabül ettiği E noktasında
da M moment sıfır olmalı.

E’H= Y olsun. HE=X olsun.

𝛴𝑀𝐸 = 0 ⃗ = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑌. 𝑁 𝑃. 𝑋 ⃗ = 1 olduğundan,
450 de 𝑁

⃗ = 𝑃⃗ X olur.
𝑌 𝛴𝑃⃗ = olduğu içinde X = Y olmalı.

450 ye kadar olan 𝑃⃗ kuvvetlerinin ağırlık merkezi yeni H’ noktası yaklaşık olarak EH/3 olur.

EH’ = 0,707 dir. Cos 450 den buradan X =

̃ 0,707/3

X=
̃ 0,236 Buradan; ̂
Cos 450 + 0,236 = Cos Ɯ

̂ buradan,
0,707 + 0,236 = 0,943 = Cos Ɯ

̂ =
Ɯ ̃ 710 olur. Bu durumda çemberin E’ noktası 710 lik merkez açısının çemberi kestiği noktadır.

Şekil-5 deki E” noktası yükleme durumuna göre değişir fakat hiçbir zaman sıfır olamaz.

Şekil-4 deki A’ noktası 710 civarında olmalı.

B’ noktalarımızda sıfır olmamak şartıyla değişkendir.

Şekil-6

A’ noktalarını yan yana getirecek kadar B’ noktalarını aynı doğru üzerinde yaklaştırarak B’A’B’A’ kemeri
elde edilir. A’ ler A noktasında birleştirilmesi için 𝐶𝑜𝑠 710 = 0,3256 birim yaklaştırılmalıdır.

4 –BİLEŞKE KUVVETLERİNİN YÖNÜ

Şu zamana kadar yaptığımız hesaplar,

6
 Şekil-7

Şekil-7 de görülen kemerde 𝑅⃗ bileşke kuvvetleri her noktada kemere teğettir.

𝑅⃗ bileşke kuvvetleri kemerlere üç şekilde etki edebilir.

𝑅⃗ bileşke kuvvetinin düşeyle yaptığı α1= α ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti teğettir.

𝑅⃗ bileşke kuvvetinin düşeyle yaptığı α1 açısı α1 > α ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti kemeri merkezden dışa doğru iter.

𝑅⃗ bileşke kuvvetinin düşeyle yaptığı α1 açısı α1 < α ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti kemeri merkeze doğru iter.

𝑅⃗ bileşke kuvvetinin kemeri merkeze doğru itmesi kemer ve köprülerde istenmez.

Kemerlerde oluşan 𝑅⃗ bileşke kuvvetin düşeyle yaptığı α1= α ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti teğettir, 1. aşamada bu
durumun nasıl olduğunu gördük.

5 - 𝑅⃗ BİLEŞKE KUVVETİNİN MERKEZLE YAPTIĞI AÇI α1 > α İSE HESAP NASIL YAPILIR?

Kemerlerin çözümünde kullanılan metot birim daire metodudur.

𝑁⃗
1- α1= α → =𝑡𝑎𝑛 𝛼 dır. Bu durumda 𝑅⃗ bileşke kuvveti kemerde bulunduğu noktaya diktir.
𝑃⃗
𝑁⃗
2- α1 > α → =𝑡𝑎𝑛 𝛼1 > 𝑡𝑎𝑛 𝛼 ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti kemeri dışa doğru iter.
𝑃⃗
𝑁⃗
3- α1 < α → =𝑡𝑎𝑛 𝛼1 < 𝑡𝑎𝑛 𝛼 ise 𝑅⃗ bileşke kuvveti kemeri içe doğru iter.
𝑃⃗

6 - BİLEŞKE KUVVETLERİNİN DÜŞEYLE YAPTIĞI AÇI, TEĞET AÇISI İLE AYNI OLMASI HALİNDE

Önce r=1 birim daire çizelim, Şekil-8 de olduğu gibi. Sonra 𝐴1 , 𝐴2 …….𝐴𝑛 noktalarına gelen düşey yükler
zati ağırlığa göre bulunur. Daha sonra bu yükler A noktasından çizilen teğet üzerinde A doğrusu üzerine işaretlenir.
̅̅̅̅ doğrusu 𝑁
𝑂𝐴 ⃗ yatay kuvvet kabul edilir.

7
 Şekil-8

Şekil-8’e bakıldığında;
𝑂𝐴 𝑂𝐴 𝑂𝐴
= 𝑡𝑎𝑛 𝛼1 , = 𝑡𝑎𝑛 𝛼2 , = 𝑡𝑎𝑛 𝛼𝑛 ̅̅̅̅ = N = 1 birim kabul edilir.
𝑂𝐴
𝐴𝐶1 𝐴𝐶2 𝐴𝐶𝑛

𝑡𝑎𝑛 𝛼1 , 𝑡𝑎𝑛 𝛼2 ……… 𝑡𝑎𝑛 𝛼𝑛 = 𝑡𝑎𝑛 𝛼 olduğundan N = 1 birimdir.

𝑂𝐴 𝑁 𝑂𝐴 𝑁 𝑂𝐴 𝑁
= , = , ……. = ̅̅̅̅
𝑂𝐴 = N = 1 olduğu için, ⃗⃗⃗
𝑃1 = 𝐴𝐶1 , ⃗⃗⃗⃗
𝑃2 = 𝐴𝐶2 , …… ⃗⃗⃗⃗
𝑃2 = 𝐴𝐶𝑛
𝐴𝐶1 𝑃1 𝐴𝐶2 𝑃2 𝐴𝐶𝑛 𝑃𝑛

A teğeti üzerine ⃗⃗⃗𝑃1 , ⃗⃗⃗⃗ 𝑃𝑛 (𝑃⃗ ) kuvvetlerini işaretleyerek bulduğum ⃗⃗⃗⃗

𝑃2 , … .. ⃗⃗⃗ 𝐶1 , ⃗⃗⃗⃗
𝐶2 , … .. ⃗⃗⃗⃗
𝐶𝑛 noktalarını birim dairenin merkezi
ile birleştiririm. Örneğin 𝐴1 noktası 𝑂𝐶1 doğrusu üzerinde ise 𝐴1 noktasına gelen 𝑅 ⃗⃗⃗⃗1 bileşkesinin düşeyle yaptığı açı
̂1 ise 𝐴1 𝑂 doğrusunun da düşeyle yaptığı 𝛼̂ sına eşit olur. Bu demek olur ki ⃗⃗⃗⃗
𝛼 𝑅1 bileşkesi 𝐴1 noktasında birim
kemerimize teğettir. Her ̅̅̅̅̅
𝑂𝐶𝑛 doğrularında bu durumu sağlarsam, tüm birim kemerde sadece basınç oluşturan
yükleme sistemini bulurum.

7 - BİLEŞKE KUVVETLERİNİN DÜŞEYLE YAPTIĞI AÇI, TEĞETİN DÜŞEYLE YAPTIĞI AÇIDAN BÜYÜK OLMASI
HALİ

Şayet 𝐴1 noktası ̅̅̅̅̅̅

𝑂𝐶1 doğru üzerinde değil de ̅̅̅̅̅̅
𝑂𝐶1 doğrusunun kemeri kestiği 𝐴1′ noktası A noktasına daha
⃗⃗⃗⃗1 bileşke kuvvetinin merkezle yaptığı açı α1 > α açısı olur.
yakınsa Şekil-8 de görüldüğü gibi, o zaman 𝑅

̅̅̅̅̅ doğrusuna 𝐴1 noktasından daha yakın bir nokta ise 𝐴1′ 𝑂 açısı 𝐴1 𝑂
Tekrar edelim 𝐴1′ noktasının 𝑂𝐴
açısından daha büyüktür.

8
 Şekil-9

𝑂𝐴
Bu durumda = 𝑡𝑎𝑛 𝛼1 . Bu şu demektir, 𝐴1 noktasındaki kuvvetlerin bileşkesi 𝐴1 noktasında kemere
𝐴𝐶1

(çembere) teğet değildir. 𝐴1 noktasındaki ⃗⃗⃗⃗

𝑅1 bileşke kuvveti 𝐴1′ noktasında kemere teğettir. Bu da şu demektir, 𝑅 ⃗⃗⃗⃗1
bileşke kuvveti 𝐴1 noktasında düşeyle yaptığı açı 𝛼1 dir. Ve de α1 > α dır. Şayet 𝐴1 , 𝐴2 …….𝐴𝑛 noktalarına gelen
kuvvetlerin bileşkesini bu şekilde düzenleyebilirsem kemeri her noktada O merkezinden dışarıya doğru iten bir
sistem oluşturmuş olurum.

𝐴1 noktasındaki ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşke kuvvetin 𝐴1 noktasında düşeyle yaptığı açı (𝛼1 )dir. Fakat
𝐴1 noktasındaki çemberin teğetinin düşeyle yaptığı açı (α)dır. α1 > α dır. ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşkesinin düşeyle yaptığı 𝛼1 açısı 𝐴1′
noktasındaki teğetin düşeyle yaptığı açıya eşittir. Bu şekilde düzenlediğim kemer ve köprünün 𝐴𝐵̂ yayının ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşke
̂ yayı statik olur. Kemer ve köprüler bu mantıkla yapılır.
doğrultusu dolu ise 𝐴𝐵

Bu durumda iki kemer şekli olduğunu gördük. Biri kemere veya köprüye gelen zati yüklerin cotangantın bir
fonksiyonu olarak yükleriz. Bu durumda ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşke kuvvetleri daireye teğet olur. Zati yükler her kesitte bulunarak
birim daireye göre daha önce anlattığımız gibi A doğru üzerine işaretlenerek ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşkesinin kesite teğet olması
sağlanır. Bu metot kubbelerde kullanılır.

Köprü ve kemerlerde kullanılan metodu bir örnekle anlatalım.

9
 Şekil-B

Şekil-B de CDEF kesitinde bir kemerimiz olsun. Kemerin merkezinden 80 den başlamak üzere
100 , 150 , 200 , 250 , 300 , … … … … . 750 , 800 , 830 , 840 açılarını çizeriz. Böylece 𝐴1 , 𝐴2 …….𝐴𝑛 noktalarını buluruz. Daha
sonra 𝐴1 𝐴2 𝐷1 𝐷2 alanı hesaplarız. Bu alan 𝐴2 kesitine gelen 𝑃2 düşey yükü olur. 𝐴1 𝐴3 𝐷3 𝐷1 alanı hesapladığımızda
bulduğumuz değer 𝑃3 düşey yükü olur. Bu değerde 𝐴3 kesitine etki eden düşey yük olur. Daha sonra 𝐴1 𝐴4 𝐷4 𝐷1
alanını hesaplar 𝑃4 buluruz. Sırayla 𝑃5 , 𝑃6 , 𝑃7 …….𝑃𝑛 bulur ve birim daire üzerine yükleri yazarız. Buradaki 𝑃⃗ yükleri
Şekil-B deki açılarla merkezi görürler. Bundan sonra yine birim daire çizeriz. Şekil-B de bulduğumuz 𝑃2 , 𝑃3 ,
𝑃4 …….𝑃𝑛 değerlerini A noktasından itibaren 𝑃⃗ değerlerini uzunluk olarak A noktasında daireye teğet olan doğru

10
üzerinde işaretleriz. İşaretleyerek bulduğumuz 𝐶1 , 𝐶2 , 𝐶3 …….𝐶𝑛 noktalarını birim dairenin O merkezi ile birleştiririz.
Böylece 𝐶1 𝑂, 𝐶2 𝑂, 𝐶3 𝑂…….𝐶𝑛 𝑂 doğrularını buluruz. Bu doğruların 𝑂𝐵 ̅̅̅̅̅doğrusu ile yaptıkları açıyı ölçeriz. Şekil-C de
görülen bu açıları Tablo-1 de bulunduğu üzere bulundukları kesit ağırlığının kesit açısının yanına yazarız. Kesit açısı
ile birim dairede bulduğumuz α1 , α2 , α3 …….α𝑛 açılarını karşılaştırırız. α𝑛 açıları kesit açısı olan α açılarından büyük
olmaları yeterlidir.

Şekil-C

11
 Tablo-1

Şekil-C de bulduğumuz α1 , α2 , α3 …….α𝑛 açıları bileşke kuvvetlerin düşeyle yaptığı açıyı verir.

Örneğin; Şekil-B de 𝐴4 noktasının 𝐴̂ 0 ⃗

4 𝑂𝐵 açısı 75 dir. Bu açı 0,046 birim olan 𝑃 kuvvetinin etki ettiği açıdır. Bu düşey
⃗⃗⃗⃗1 bileşke kuvvetinin düşeyle yaptığı açı ile bir ilişkisi yoktur. Bu açı, 𝐴4
kuvvetin, yatay kuvvetle oluşturdukları 𝑅
noktasına teğet olan doğrunun düşeyle yaptığı açıya eşit merkez açısıdır. 𝐴4 noktasının Şekil-C deki 𝐴̂ 4 𝑂𝐵 açısı
87.3660 dir. Bu açı 0,046 birim düşey yükün, yatay yükle oluşturduğu bileşkenin düşeyle yaptığı açıdır. Aynı zamanda
𝐴4 noktasına ait teğetin düşeyle yaptığı açıdır.

8 - BİRİM DAİRE METODU NASIL KULANILIR

12
 Şekil-B de F𝐴1 𝐷1 E şeklinde bir köprü tasarlamış olalım. Köprü açıklığımızın da 12m olmasını istiyoruz. Bu
takdirde ̅̅̅̅̅̅̅̅̅
𝐶1 𝐶17 doğrusunu birim dairede ölçeriz. 𝐴̅̅̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅̅̅̅
1 𝐷1 ve 𝐹𝐸 doğrularını da ölçeriz. Daha sonra 𝐶1 𝐶17 doğrusunu
bir birim yarıçap verdiğine ve istediğimiz açıklığın yarısı 6m olduğuna göre;

𝑟𝑛 → 1 birimde ̅̅̅̅̅̅̅̅̅
𝐶1 𝐶17 ise

r ne olur? 6
6
r = ̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ buradan ( r ) bulunur. r yarıçaplı daire çizilir. ̅̅̅̅̅
𝑂𝐵 doğrusundan 80 çizilerek ( F ) bulunur. ̅̅̅̅̅
𝑂𝐵 doğrusundan
𝐶1 𝐶17
6
840 alınarak 𝐴1 bulunur. ̅̅̅̅̅̅̅
𝐴1 𝐷1 uzunluğu: birimde bulunan uzunluk, yeni bulunan r = ̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
değeri ile çarpılır. Aynı
𝐶1 𝐶17
sistemle FE de bulunur. Birim metre olan kemerin yarı boyutu bulunmuş olur. Aynı yarım daire 𝐴 ̅̅̅̅̅̅̅
1 𝐷1 karşısına çizilir.
Böylece kemer oluşur. Kemerin kesit yükleri 𝑟 2 ile çarpılarak kesit yükleri bulunur. Bu köprü 12m açıklıkta inşa etmek
istediğimiz köprü oluşmuş olur.

9 - MEVCUT KEMER VE KÖPRÜ TAHKİKİ

Mevcut kemer ve köprüler iki şekilde tahkik edilir.

1.yol köprünün yarıçapı bulunur. Bu çap bir birim kabul edilerek diğer elemanları bu birime göre düzenlenerek
bir sistem oluşturulur. Bu sistem birim daire metodu ile tahkik yapılır.

2. sistem mevcut köprü ve kemerin yarıçapı bulunur. Sistem hiç bozulmadan gerçek açılara bölünerek, her
kesitin alanı bulunur. Sonra ( 𝑟 2 ) yarıçapın karesi bir birim daire kabul edilerek, daha önce gördüğümüz gibi yükler
dairenin tepesinden geçen teğet üzerinde işaretlenerek yaptıkları açılar karşılaştırılır. Birim daire yükler gerçek yük
olduğu için ve de yükleri alan kabul ettiğimizden birim daire ( 𝑟 2 ) olur. Şayet birim ağırlıkta hesaba katılırsa bu kez
birim dairenin yarıçapı ( 𝑟 2 ) ile birim ağırlığın çarpımına eşit olur.

Birim dairede kesitlere gelen kuvvetler alanla hesap edilir. Çünkü kemer ve köprüler aynı malzemeden inşa
edilirler.

Şayet değişik malzemeden yapılır ise de birim ağırlık alınmalıdır. Birim ağırlık kullanıldığında ( r ) birim ağırlıkla
çarpılan değeri birim dairenin yarıçapı olmalıdır.

Aynı birim ağırlıktaki malzeme ile yapılan kemer ve köprülerde birim dairenin yarıçapı birdir. Çünkü 450
𝑁⃗
⃗ = 𝑃⃗ = 1 olur. Bölümde birimler birbirini götürür. Bu nedenle birim
Tangant birdir. ⃗ =𝑡𝑎𝑛 450 = 1 olduğunda 𝑁
𝑃
yoğunluk kullanılmamıştır. Çünkü sonuç değişmemektedir.

Bu çözümlerle ilgili örnekleri göreceğiz. Yalnız bu şekilde yapılan çözümlerin Mimar Sinan’a ait olduğunu
göreceğiz. Dairenin tepe ve mesnet noktaları kesilmiş örnekler Sinan’a aittir. Onun köprü ve kemer çözümleri ne
kendinden öncekilerde var, ne de kendinden sonrakilerde buna benzer çözümler var. Örnek çözümlerle çözüm
şekillerini kıyaslayacağız.

10- KESİT TAHKİKİ

2. Tahkik

13
 Şekil-10

Şekil-11

1-1 kesitine etki eden kuvvetlerin bileşkesi ⃗⃗⃗⃗ ⃗ ve 𝑃⃗ kuvvetlerinin etkisi ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 dir. 1-1 kesitine 𝑁 𝑅1 bileşke kuvvetidir.
⃗⃗⃗⃗1 bileşke kuvvetinin 𝑅⃗ bileşke kuvveti kesite dik etki eden kuvvet olsun;
𝑅

14
𝑅⃗ = ⃗⃗⃗⃗ ̂ olur , 𝑅
𝑅1 .CosƜ ⃗⃗⃗⃗𝑇 = ⃗⃗⃗⃗ ̂ olur. ⃗⃗⃗⃗
𝑅1 .SinƜ ̂1 açısı ile kesite etki ettiğinde kesite dik 𝑅⃗ bileşkesi ile
𝑅1 bileşkesi 𝛼
⃗⃗⃗⃗
kesite basınç uygular. 𝑅𝑇 ile de 1-1 kesitine dışa doğru kesme kuvveti uygular.

⃗⃗⃗⃗
𝑅1 bileşke kuvvetin 1-1 kesit doğrultusundaki bileşeni ⃗⃗⃗⃗
𝑅𝑇 ve 𝑅⃗ olsun. 𝑅⃗ bileşeni dairenin ‘’kesitine diktir’’.

𝑅⃗ basınç kuvveti ⃗⃗⃗⃗

𝑅𝑇 kesme kuvvetini 1-1 kesitinin dışarıya fırlamasını önler. ⃗⃗⃗⃗
𝑅𝑇 kuvvetini doğrultusunda
hareket ettirmek istediğinde K.𝑅⃗ kuvveti bunu engeller. Bu takdirde K.𝑅⃗ > K.𝑅 ⃗⃗⃗⃗𝑇 olduğunda 1-1 kesiti statik olur. (
K sürtünme kat sayısı)

1.Formül

Köprünün mukavemet açısından statik konumda olması için

⃗⃗⃗⃗1 . CosƜ
K.𝑅 ̂ ≥ ⃗⃗⃗⃗ ̂ olmalıdır. Buradan;
𝑅1 .SinƜ

̂ ≥ SinƜ
K.CosƜ ̂

Diğer bir ifade ile

̂
K≥ TanƜ

denklemi sağlanmalıdır.

̂ = 𝛼̂ dir. Şekil-11’den.
𝑃𝐸𝑅

̂1 = 𝛼
𝑃𝐸𝑅 ̂1 dir. Yine Şekil-11’den.

̂1 - 𝑃𝐸𝑅
𝑃𝐸𝑅 ̂=Ɯ ̂ ise 𝑅𝐸𝑅
̂1 açısı ( 𝛼
̂- ̂ ) dır.
1 𝛼

̂ =𝛼
Ɯ ̂- ̂ eşittir.
1 𝛼

2. Formül

R = R1.Cos( 𝛼
̂-
1 𝛼
̂)
𝑃
< δem olduğundan,
𝑆

R1.Cos( 𝛼
̂- ̂ ) / S < δem
1 𝛼

δem : Taşın basınç emniyet gerilmesi

P = R basınç kuvveti

S = Kemerin kesit alanı (Birim alan hesabı yapıldığı için)

R1.Cos( 𝛼
̂- ̂ ) < δem
1 𝛼

Olmalıdır.

Üçüncü tahkik hareketli yük tahkikidir.

Kemer köprülerde en gayrı müsait yük durumu köprünün üzengiden itibaren bir tarafa yüklenen yük durumudur.
Bu durumda iki türlü tahkik söz konusu olur.

15
1.si,

Şekil-12

⃗ yatay kuvvet meydana getirir. AD de yük

Şekil-12 de görülen köprünün AB arasındaki yük, A noktasında 𝑁
yokken etki eden ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝐴𝐷 yatay kuvvet adeta A noktasından köprüye D noktasına doğru iter.

Şekil-13

⃗ kuvveti birim daire olarak seçilmeli ve buna göre (𝛼

Bu durumda her kesitte 𝑁 ̂)𝑛 açıları bulunarak tahkik
⃗ maksimum olduğu için 𝑁
yapılmalı. 𝑁 ⃗ kuvveti 𝑅⃗ bileşke kuvveti kabul edilerek tahkik yapılabilir. Buna göre;

Şekil-14

16
⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗ bileşeni
𝑁𝑇 = Teğet doğrultusundaki 𝑁

⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗ bileşeni
𝑁𝑃 = Teğete dik doğrultudaki 𝑁

⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑇 = 𝑁⃗ . Cos (900 - 𝛼̂)

⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑃 = 𝑁⃗ . Sin (900 - 𝛼̂)

K. ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑇 kuvveti kemer elemanlarını birbirine yapıştırarak ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑃 kuvvetinin kemer elemanını yerinden çıkarmaya
çalışmasını önler.

K. ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑇 ≥ ⃗⃗⃗⃗⃗
𝑁𝑃

⃗ . Cos (900 - 𝛼̂) ≥ 𝑁

K. 𝑁 ⃗ . Sin (900 - 𝛼̂) olur.

K ≥ Tan(900 - 𝛼̂) olur.

Her kesitte sabit yükün etkisiyle oluşan kesit yüklerinin itme kuvveti vardır. İkinci tahkikte hesap şeklini
görmüştük.

K ≥ Tan( 𝛼
̂- ̂ ) olacaktı. Hareketli yük altında.
1 𝛼

2.si ise;

Şekil-15

Köprünün üzengi noktası A noktası ile AA’ mesafesi varsa yük dağılımı 450 ye göre hesap edilir ve birim daire
metoduna göre (𝛼
̂)𝑛 açıları bulunur.

K ≥ Tan( 𝛼
̂- ̂ ) göre yapılmalıdır.
1 𝛼

11-BASINÇ TAHKİKİ

17
Dördüncü tahkik, Şekil-10’dan;

⃗ yatay kuvveti bulunarak,

Kemerin kemer taşlarının (1-1) boyutu (h) ise, kemerde oluşacak en büyük 𝑁

⃗⃗⃗⃗N
= δ bulunur. Yatay kuvvetten oluşan basınç (G) olur.
h

Taşın basınç mukavemeti δem> δ kemer taşına gelen birim basınç kuvveti.

Kemeri oluşturan malzemenin basınç mukavemetinden az olmalıdır.

δ ≥ δ𝑏 olmalıdır.

Birim daire metodu ile hesaplanan kemerde ‘’köprüde’’ bu tahkikler tuttuğunda köprü emniyettedir.

Bu tahkikler yapılırken kemer ve köprülerin üstündeki (𝑃⃗ ) yükleri dışa doğru itmeyi önleyecek etkisi dikkate
alınmamıştır düşüncesi oluşmamalıdır. Çünkü 𝑅⃗ bileşke kuvvetleri bu yük etkisi ile oluşan 𝑁 ⃗ ve 𝑃⃗ kuvvetlerinin
sonucudur. Bu nedenle;

⃗⃗⃗𝑅 bileşkesinin etkisini önlemede 𝑃⃗ kuvvetlerinin etkisi yoktur.

18
12 - ÖRNEK ÇÖZÜMLER VE YORUMLAR

Örnek-1

19
 Büyükçekmece Köprüsü Yük Hesabı

Örnek-1

Büyükçekmece Köprüsünde Birim Dairede Bileşke Kuvvetlerinin Düşeyle Yaptığı Açı Hesabı

20
 Örnek-1

Büyükçekmece Köprüsünde Bileşke Kuvvetlerin Düşeyle Yaptığı Açıların Kıyaslanması ve Tahkiki

21
 Örnek-2

Büyükçekmece Köprüsü Şekilde Görüldüğü Gibi Düz Olsaydı Yük Dağılımı

22
 Örnek-2

Düz Köprüde Birim Dairede Bulunan Bileşke Kuvvetlerinin Düşeyle Yaptığı Açılar

23
 Örnek-3

Tekil Yük Altında Düz Köprüde Kesitlerdeki Yük Hesabı

24
 Örnek-3

Tekil Yük Altında Birim Dairede Bulunan Bileşke Kuvvetlerin Düşeyle Yaptığı Açıları

25
 Örnek-3

Yatay Yüke Göre Tahkik

Örnek-3 de Tang(90-α)>K olduğu için kemer ve köprü yıkılabilir. Bu tahkik çok önemlidir.

26
 Örnek-2 ve 3

Tekil ve Sabit Yükler Arasındaki Açı Değişimleri ve Tahkikleri

27
 Örnek-4

Hareketli Yük Altında Düz Köprüde Kesitlerdeki Yük Hesabı

28
 Örnek-4

Hareketli Yük Altında Birim Dairede Bulunan Bileşke Kuvvetlerin Düşeyle Yaptığı Açıları

29
 Örnek-4

Hareketli ve Sabit Yükler Arasındaki Açı Değişimleri ve Tahkiki

30
 Örnek-5

Yayılı Yük Altında Sinan Köprüsünde Kesitlerdeki Yük Hesabı

31
 Örnek-5

Yayılı Yük Altında Birim Dairede Bulunan Bileşke Kuvvetlerin Düşeyle Yaptığı Açıları

32
 Örnek-5

Yayılı ve Sabit Yükler Arasındaki Açı Değişimleri ve Tahkikleri

Hareketli yük ile sabit yük arasındaki açı farkı oldukça küçük olmalıdır. Yukarıda görülen 𝛼2 -α çok büyüktür.

33
SAP sonlu elemanlar yazılımı programına, ayaklar ve her iki dış yan sabit mesnetleme yapılarak tahkik yapılmıştır.
Kanımca gerilme doğrultularına yanaşılmış olmasına rağmen sonuç doğru değildir.

34