7-MOMENT-TORK

M.Feridun Dengizek

MOMENT-TORK
Bir cisme arlk merkezinden gemeyen bir kuvvet
etki ederse o kuvvet o cismi arlk ekseni
etrafnda dndrmeye alr.

Bu etkiye Moment veya Tork denir.

(Trkiye de genellikle bu etki yap elemanlar zerinde ise Moment, makina elemanlar zerinde ise
Tork olarak adlandrlr. Biz derslerimizde Moment terimini kullanacaz)

MOMENTN BYKL
Moment esas olarak kuvvetin dnme eksenine olan dik
mesafesi ile arpm olarak tanmlanr.
M=F*d

F 7.1

Bkz ekil 1

Eer kuvvet belli bir a ile uygulanyorsa

M=F*d*sin

F 7.2

Bkz. ekil2

Eer uygulanan kuvvet dnme noktasndan geiyorsa

M= d*F*sin 0 M=0

Bkz ekil 3

MOMENTN YN
Momentin yn sa el kural ile belirlenir. Sa elin
ba parma yukary gsteriyor ve dier
parmaklar kapal durumda iken,
parmaklar kuvvetin ynn, ba parmak ise
momentin ynn gsterir. Bkz. ekil 4
Dier bir tanm;
ki boyutlu bir dzlemde kuvvet cismi saat
yelkovan istikametinin tersi ynnde
dndrmeye alyorsa moment iki boyutlu
dzleme bakana (da) doru olur.
Bkz ekil 5
ki boyutlu dzlemde momentin yn da doru
ise yuvarlak iinde nokta, ie doru ise
yuvarlak iinde X olarak da gsterilir.
Bkz ekil 6
ki boyutlu dzlemde saat yelkovannn tersi ynde
dndrmeye alan momentler pozitif (+)
Saat yelkovan ynnde dndrmeye alan
momentler ise negatif (-) kabul edilir.
(+) Moment

(-) Moment

RNEK PROBLEM 7.1

Yandaki elemanlarda ortaya kacak moment
byklklerini bulunuz.

ekil 6

ekil 6 M= -0.75*50N M= -37.5 N-m

ekil 7 M= 7*(4-1) M= 21 kN-m

ekil 7

ekil 8 M= 1*sin45*60 M= 42.4 kN-m

ekil 8

RNEK PROBLEM 7.2

Yandaki borunun duvardan kt O noktasnda 50N kuvvetin
etkisi ile meydana kacak moment bykln
bulunuz.
ZM 7.2
Bu problemin zm iin gerekli bilgi mhendislik
mekaniinden ok geometridir
nce O noktasndan kuvvet dorultusuna dik mesafe d
bulunmaldr.
ekil 9

d=y*sin60
y=u-v
u=100+200*cos45+100 = 341.42 mm
v = 200*sin45 / tan60 =81.65 mm
y=341.42-81.65=259.7 mm
d=259.7*sin60 d=224.9 mm=0.225m
M=F*d
M=50*(-0.225) M=-11.25N-m
Kuvvet boruyu O noktas etrafnda saat yelkovan ynnde
dndrmeye alt iin moment negatif deer alr
ekil 10

MOMENTLERN TOPLANMASI
Dzlemsel planda ayn eksen etrafnda etkin
momentler cebirsel olarak toplanabilirler.
Mo=Fd
Yandaki ekil iin
Mo= - F1d1 + F2d2 +F3d3
Toplama ileminin sonucu pozitif karsa toplam
moment saat yelkovan istikametinin tersi
ynnde,
negatif karsa moment saat yelkovan
ynnde etkin demektir.

ekil 11

RNEK PROBLEM 7.3

Yandaki borunun duvardan kt O noktasnda
yandaki ekilde belirtilen kuvvetlerinin etkisi ile
meydana kacak moment bykln bulunuz.
ZM 7.2
O noktasna her kuvvet dorultusuna dik mesafeler
bulunmal ve kuvvetler ile arpmlar toplanmaldr
M=F*d
M=500*(1+2+2.5*cos45)-(300*(2.5*sin45)-(600*1)
M= -1253.5 N-m

ekil 12

VEKTRLERN APRAZ ARPIMI

(CROSS PRODUCT)
Konum vektrleri konusunu ilerken vektrlerin nokta
apmn anlatmtk.
Nokta arpmnda iki vektrn arplmas ile skalar bir
byklk elde edildiini grmtk.
Bu derste ise vektrlerin apraz arpm ile nasl bir baka
vektrel deer elde edildiini anlatacaz.

C AX B

F 7.3

apraz vektr arpmnda kan vektrn bykl her

iki vektrn skalar byklklerinin aradaki ann sins
ile arpm kadar, yn ise sa el kuralna uygun olarak
iki vektrn aralarnda oluturduu dzleme dik olan ve
kesitikleri noktadan balayan birim vektr
dorultusundadr.

C A * B * sin * u

ekil 13
F 7.4

APRAZ ARPIM KANUNLARI

apraz arpm kanunlarnn nokta arpm kanunlarndan en nemli fark apraz
arpmn deime zelliinin bulunmamasdr.
APRAZ ARPIM KANUNLARI
Deime zellii AXB= - BXA
arpma zellii a(AXB)= (a*A)XB = AX(a*B) = (AXB)*a
Datm zellii AX(B+C)= (AXB)+(AXC)

Yandaki resimde grld gibi A vektr B vektr

ile apraz arpldnda C vektrnn yn yukar
doru olurken, B vektr A ile arplrsa C
vektrnn yn ters tarafa doru gerekleir.

ekil 14

KARTEZYEN VEKTOR FORMLASYONU

C AX B A * B * sin * u
=900 Sin90=1

C AX B A * B * (i j k )

Kartezyen vektr formlleri

yukardaki tanmn sa el kuralna
gre apraz arpm ile elde
edilebilir.
ixj=k
j x i = -k

jxk=i
k x j = -i
kxi=j
i x k = -j

ekil 15

Ayn yndeki vektrlerin apraz

arpm ise her zaman sfrdr.
ixi=0
jxj=0
kxk=0
DKKAT: Vektrlerin nokta apmnda ise ayn
notasyonlu vektrler arpm 1 dierleri ise
sfrdr

C AX B
C=(Axi +Ay j + Azk) X (Bxi + By j +Bzk)
C= (Axi Bxi +Axi Byj +Axi Bzk ) + (Ayj Bxi + Ayj Byj + Ayj Bzk) + (Azk Bxi +Azk Byj +Azk Bz k)
C= AxBx (ixi) + AxBy(ixj) + AxBz(ixk) + AyBx(jxi) + AyBy(jxj) + AyBz(jxk) + AzBx(kxi) + AzBy(kxj) + AzBz(kxk)

Bir nceki slaytta belirtilen kartezyen vektr apraz arpm kurallarn uygularsak
C= AxBx (0) + AxBy(k) + AxBz(-j) + AyBx(-k) + AyBy(0) + AyBz(i) + AzBx(j) + AzBy(-i) + AzBz(0)
C=i(AyBz-AzBy) + j(AzBx- AxBz) + k(AxBy- AyBx)
y eksenindeki (j notasyonlu) terimlerin yerini deitirirsek

C=AXB= i(AyBz-AzBy) - j(AxBz- AzBx) + k(AxBy- AyBx)

F 7.5

HATIRLATMA
Bu noktada Matrixlerin determinantn bulmay hatrlayalm
3X3 lik bir matrix determinant

3X3 lik matrix determinant F 7.5 de bulmu olduumuz.

C=AXB= i(AyBz-AzBy) - j(AxBz- AzBx) + k(AxBy- AyBx)

apraz arpm vektrn ifade iin uygundur.

i............. j.............k
C AX B A x .......A y.......A z i(A y Bz A z B y ) j(A x Bz A z B x ) k (A x B y A y B x )
B x ........B y........B z
Bylece iki vektrn apraz arpmnn daha kolay alglanabilir
olmasn salamak iin determinant form kullanlmaktadr.

i............. j.............k
AX B A x .......A y.......A z
B x ........B y........ Bz

F 7.6

VEKTRLERN APRAZ ARPIMININ

MOMENT BULUNMASI N UYGULANMASI
Moment byklnn kuvvet ile kuvvete dik uzakln
arpm, ynnn ise sa el kuralna gre saat
yelkovan ynnn tersi yn iin pozitif yn olarak
deerlendirildiinden bahsetmitik.
M=F*r*sin= F*d
Eer r vektr moment eksenine dik bir dzlemde deil ise
byle problemlerin zmnde apraz arpm
uygulanmaldr.
AKTARILMA PRENSB
Bir eksen etrafnda etkin kuvvetin eksene uzakl birden
fazla gzkebilir. Bkz. Yan ekil. Ancak O eksenine dik bir
dzlemde bu uzaklklarn dikey bileenleri ayn olduundan
Moment sabit kalr. Bylece
Mo= r1*F = r2*F= r3*F
Bu zellie bir kuvvetin aktarlma prensibi denilir

VEKTRLERN APRAZ ARPIMININ

MOMENT BULUNMASI N UYGULANMASI
boyutlu dzlemde etkin kuvvet vektr F ile kuvvet kolu
vektr r deerlerinin (Bkz ekil 16) apraz arpm yolu ile bu
iki vektrn oluturduu dzleme dik olan O ekseni etrafnda
oluan momentin bulunmas iin nce r ve F vektrleri
kartezyen bileenlerine ayrlmaldr. (Bkz. ekil 17)
Sonra matrix formatnda yerletirilerek determinant formatndan
yararlanlarak Moment bulunur

ekil 16

i............. j.............k
M o rX F rx ..........ry............rz

F 7.6

Fx ........Fy..........Fz
ekil 17

M o i(ry Fz rz Fy ) j( rx Fz rz Fx ) k (rx Fy ry Fx )

F 7.5

Eer bir nokta etrafnda birden fazla kuvvet ve kuvvet

kolu etkin ise (Bkz ekil 18) toplam moment
Mo=(rXF)
olur

F 7.7
ekil 18

RNEK PROBLEM 7.4

Yandaki borunun duvardan kt O noktasnda
yandaki ekilde belirtilen kuvvetin etkisi ile
meydana kacak moment bykln
bulunuz.
ZM 7.4
nce kuvvet kartezyen koordinatlarda yazlmaldr.
O(0,0,0) A(1,4,0) B(1,4,2) C(5,0,0)
ekil 19

FBC F * u BC
u BC

rBC
rBC

rBC rC rB

rB 1i 4 j 2k
rC 5i

rBC 4 2 (4) 2 ( 2) 2 rBC 6

rBC rC rB

u BC

rBC 4i 4 j 2k

u BC 0.667i 0.667 j 0.33k

FBC 120 * (0.667i 0.667 j 0.333k )

FBC 80i 80 j 40k

4i 4 j 2k
6

ZM 7.4 Devam
i................ j..................k

rC 5i

M o rC X FBC rCx..........rCy...............rCz
FBCx ........FBCy..........FBCz
i................ j...............k
M o 5.........0.........0
80.... 80... 40

ekil 19

M o i( ry Fz rz Fy ) j(rx Fz rz Fx ) k (rx Fy ry Fx )
M o i (0 * (40)) (0 * (80) j (5 * (40)) (0 * (80) k (5 * (80)) (0 * 80)

M o j (200) 0 k (400) 0

M o (200 j 400k ) N m

Ayn problemi rB zerinden zersek

i................ j...............k

rB 1i 4 j 2k

M o 1.........4.........2
80.... 80... 40
M o i (4 * (40)) (2 * (80) j (1* (40)) (2 * (80) k (1* (80)) (4 * 80)
M o i (160) (160) j (40) (160) k (80) (320)

M o (200 j 400k ) N m

Ayn sonuca ulalr

RNEK PROBLEM 7.5

F1=(100i-120j+75k)lb
F2=(-200i +250j+100k)lb
Olarak verilmi sistemde borunun duvardan kt O noktasnda
yandaki ekilde belirtilen kuvvetlerin etkisi ile meydana
kacak moment bykln bulunuz.
ZM 7.5
nce kuvvetlerin etki ettii noktann konum vektr yazlr

rA 4i 5 j 3k
Kuvvetler ayn noktadan etki ettii iin kuvvetler toplanarak tek
bir kuvvete dntrlr

F F F (100i 120 j 75k) (200i 250 j 100k )

F 100i 130 j 175k
1

i........................ j..................k
M o rA X F 4..............5...........3
100.....130......175
M o i (5 *175) (3 *130 j (4 *175) (3 * (100) k (4 *130) (5 * (100)

M o (485i 1000 j 1020k )lb ft

ekil 20

VARIGNON PRENSB
Daha nce dzlemsel vektrlerde moment byklnn (M) kuvvet (F)X kuvvet
dorultusuna dik mesafenin (d) arpm olduunu grmtk. (Bkz. ekil 21)
M=F*d

Waringon isimli fiziki gstermidir ki bu ayn zamanda kuvvetin dik bileenlerinin x ve y

eksenlerine olan uzaklklar arpmlarnn farkna eittir.

M Fy * x Fx * y

F 7.8

Bu formlasyon ile kuvvet dorultusuna dik mesafenin belirlenmesi zorluu ortadan

kalkt iin M=F*d yerine kullanlabilir

PROBLEM 7.2 NN WARIGNON METODUNA GRE ZM

Warignon metoduna gre kuvvete dik mesafenin bulunmasna gerek yoktur
Fx=F*cos

Fx= 50*cos60 Fx=25N

Fy=F*sin

Fy= 50*sin60 Fy=43.3N

M Fx * y Fy * x
X=100 + 200*Cos45 +100 x=341.42 mm
Y=200*sin45 141.42 mm

M=25*141.42 - 43.3*341.42
M= -11,250 N-mm
M= -11.25 N-m