4.

KARTEZYEN KOORDİNATLAR
M.Feridun Dengizek
KARTEZYEN KOORDİNATLAR
• Uzayda herhangi bir noktanın yerinin
(konumunun) belirtilmesi için iki ayrı koordinat
sistemi kullanılır. Bunlar;
– Polar koordinat sistemi
– Kartezyen koordinat sistemi

• Yaşadığımız iç mekanlar genellikle kübik

olduğu için kübik hacımlar için konum
koordinatları verilmesi daha kullanışlıdır.

• Bu nedenle vektörlerin kartezyen

koordinatlarda tanımlanması işleri dahada
kolaylaştırır.

• İki boyutlu problemler için düzlemsel

kartezyen koordinatların (Coplanar
coordinates) kullanılması yeterli olmaktadır.
 KARTEZYEN KOORDİNATLARDA KUVVET TANIMI

• İki boyutlu kartezyen koordinatlarda

gösterilmiş F kuvvetinin
– x eksenindeki iz düşümü Fx
– y eksenindeki iz düşümü Fy
olarak tanımlanır.

FX=F*Cosϴ
Fy=F*Sinϴ
Şekil 1

Şekil 2 de F kuvvetinin y ekseninde yönü negatif

olduğundan

Fy= -F*Sinϴ

Şekil 2
 KARTEZYEN VEKTÖR NOTASYONU
• Kartezyen vektör notasyonunda
– x yönündeki vektörler için i
– y yönündeki vektörler için j
Notasyonları kullanılır.

• Kartezyen notasyonu ile

şekil 3 deki F vektörü Şekil 3

F  Fx i  Fy j
şeklinde yazılır.

F üzerindeki ok bu değerin vektörel

bir değer olduğunu belirtir
 KARTEZYEN VEKTÖR TOPLAMASI
• Toplanacak vektörler önce kartezyen koordinat
sistemine göre bileşenlerine ayrılırlar
• Sonra her bileşen kartezyen notasyonuna uygun
olarak yazılırlar.

F1=F1x+F1y
F2=-F2x+F2y
F3=F3x-F3y

FR=F1 +F2 + F3
 FR=(F1x i+F1y j )+(-F2x i +F2y j)+(F3xi -F3yj)
 FR=(F1x-F2x+F3x)i+(F1y +F2y -F3y)j

FRx=ΣFX
FRy=ΣFy

 FR=(FRx)i+(FRy )j
FRy
FR  FRx
2
 FRy
2
  tan 1
 FRx
PROBLEM 4.1
PROBLEM 3.2 NİN KARTEZYEN VEKTÖR NOTASYONU İLE ÇÖZÜMÜ
FR=FA+FB
FA=-FAx-FAy
FB=FBx-FBy

FAx=-6,000*Cos60 =-3,000N
FAy=-6,000*Sin60 =-5,196N
 FA=(-3,000i - 5,196j)N

FBx=2,000*Cos45 =1,414N
FBy=-2,000*Sin45 =-1,414N
 FB=(1,414i – 1,414j)N

FRx=ΣFX  FRx=-3,000+1,414N =-1,586N

FRy=ΣFy  FRy=-5,196-1,414N =-6,610N
FR  FRx
2
 FRy
2

FR  ( 1,586) 2  (6,610) 2  FR  6,797 N

1
FRy  6,610
  tan    tan 1  76.510
FRx  1,586
3 BOYUTLU VEKTÖRLERDE KARTEZYEN NOTASYONU
• İki boyutlu vektör işlemlerinde
kartezyen notasyonu
kullanılmadan vektörel işlemler
kolaylıkla yapılır.

• Ancak üç boyutlu vektör

işlemlerinde kartezyen notasyonu
kullanılmadan sonuca ulaşmak
daha zordur.

• Kartezyen koordinat sisteminde

x,y,z eksenlerinin yönleri sağ el
kuralı ile tespit edilir.
 KARTEZYEN KOORDİNAT
SİSTEMİ MODEL GÖRÜNÜŞLER
3 BOYUTLU VEKTÖRLERDE KARTEZYEN NOTASYONU
• 3 Boyutlu vektörün büyüklüğü

F=Fx i +Fy j +Fz k

F  Fx2  Fy2  Fz2

3 Boyutlu vektörün açısı.

Bu açı koordinat düzleminde x,y,z eksenleri
ile Toplam kuvvet F vektörünün
arasındaki A, B, C açılarıdır.
– A açısı x ekseni ile F vektörü arasında
– B açısı y ekseni ile F vektörü arasında
– C açısı z ekseni ile F vektörü arasındadır

Fx Fy Fz
CosA  CosB  CosC 
F F F
 3 BOYUTLU VEKTÖRLERDE KARTEZYEN
NOTASYONU
F vektörü kartezyen notasyonu ile yazılması

Fx=F*CosA
Fy=F*CosB  F  Fx i  Fy j  Fz k F  Fx2  Fy2  Fz2

Fz=F*CosC

 F  F cos Ai  F cos Bj  F cos Ck

F vektörü Büyüklüğü
F  Fx2  Fy2  Fz2

 F  F2 Cos 2 A  F2 Cos 2 B  F2 Cos 2 C

 F2  F2 (Cos 2 A  Cos 2 B  Cos 2 C)

 cos 2 A  cos 2 B  cos 2 C  1

İKİ AÇISI BİLİNEN ÜÇ BOYUTLU VEKTÖR ANALİZİ

• Bileşenlerine ayrılacak vektörün kuyruğu

koordinat eksenlerinin kesiştiği O noktasında
olmalıdır.

• Eğer verilen vektörün büyüklüğü ile birlikte iki

açısı biliniyorsa bilinmeyen diğer açı aşağıdaki
bağıntıdan bulunabilir.

Cos 2 A  Cos 2 B  Cos 2 C  1

Daha sonra aşağıdaki bağıntılar kullanılarak

vektörün x,y,z eksenlerindeki bileşenleri bulunur.

Fx
cos A   Fx  F * cos A
F
Fy
cos B   Fy  F * cos B
F
Fz
cos C   Fz  F * cos C
F
 İKİ AÇISI BİLİNEN ÜÇ BOYUTLU VEKTÖR ANALİZİ

FI =F* sinB
Fx =FI * sinϴ
Eğer verilen iki açıdan Fx=F*sinB*sinϴ
birisi koordinat
düzlemlerinden
birindeki iz düşümün Fy=F*cosB
açısı ise bu durumda
trigonometri
kullanılarak bu açının Fz =FI * cosϴ
iki eksendeki
Fz =F* sinB *cosϴ
bileşenleri bulunarak
çözüme gidilmelidir.
F  Fx i  Fy j  Fz k

 F  (F * sin B * sin )i  (F cos B) j  (F * sin B * cos )k

Problem 4.2
• Bir odanın tam köşesinde çakılı bir halka halat ile 200 N luk
bir kuvvetle çekilmektedir.
• İp dikey köşe çizgisinden 450 , yatay köşe çizgisinden ise 600
açıda çekilmektedir.
• Uygulanan kuvvetin x,y,z eksenlerindeki bileşenlerini
kartezyen koordinat notasyonu ile yazınız.

ÇÖZÜM

Cos 2 A  Cos 2 B  Cos 2C  1

Cos 2 60  Cos 2 45  Cos 2 C  1
 0.52  0.712  Cos 2 C  1
 Cos 2 C  0.25
 CosC   0.25  CosC  0.5

 C=600 veya C=1200

C=1200 odanın sınırları dışında kalacağından, C=60 0 olarak
tespit edilir.

F=F*CosA i + F*CosB j + F*CosC k

F=200*cos60i + 200*Cos45j + 200*Cos60k

F=100i + 141.42j + 100k
 Fx=100N, Fy=141.42N, Fz=100N
 3 BOYUTLU VEKTÖRLERİN TOPLAMASI
• İki veya daha fazla üç boyutlu vektörün toplanması için
önce her vektörün kartezyen notasyonu ile x, y, z
bileşenlerine ayrılmış olarak yazılması gerekir.

• Bileşenlere ayrılan vektörler i, j, ve k olarak üç eksende

toplamları alınır.

• Tüm vektörlerden elde edilmiş bu üç eksendeki

bileşenlerinden toplam sonuç vektörünün büyüklüğü ve
açıları toplanarak bulunmuş olur.

FT   F x i   F y j   F z k
Problem 4.3
• Bir odanın tam köşesinde çakılı bir halka
halat ile 100 N luk bir kuvvetle
çekilmektedir.

• Halat zemin düzleminden 600 , halatın

zemin üzerindeki iz düşümü ise duvar
düzlemlerinden 450 açıda çekilmektedir.

• Uygulanan kuvvetin x,y,z eksenlerindeki

bileşenlerini kartezyen koordinat
notasyonu ile yazın.

• Üç eksendeki büyüklüklerini bulunuz

• Halatın köşe çizgilerinden açılarını

bulunuz.
 Problem 4.3 Çözümü

• Önce F vektörünün zemin üzerindeki iz

düşümü F’ kuvvetini bulalım
• FI =F*cos60 F’=100*cos60=50 N
• Fx=F’*sin45 Fx=50*sin45=35.36N CosA 
Fx
F
• Fz=F’*cos45 Fz=50*cos45=35.36N
• B=900-600  B=300
• Fy =F*cosB Fy=100*cos30=86.6N

F=35.36 i+86.6j+35.36k

Fx 35.36
CosA   A  cos 1 ( )  A  69.290
F 100
B=300
Fz 35.36
CosC   C  cos 1 ( )  C  69.290
F 100
Problem 4.4
• Bir halkadan iki ayrı halat ile farklı
yönlerde kuvvet uygulanmaktadır.

• Halatlardan birisinden belirtilen

açılarda 300 N kuvvet etki
etmektedir.

• Halka üzerinde y ekseni yönünde

toplam FT=800N toplam kuvvet
ortaya çıkabilmesi için F2 kuvvetinin
büyüklüğünü ve açılarını bulunuz.
Problem 4.4 Çözümü

• Problemin çözümü için kuvvetlerin ayrı ayrı

bileşenlerinin bulunması gerekir.
• F1 kuvvetinin hem büyüklüğü hem açıları
bilindiği için bileşenleri kolaylıkla bulunur.

F1x F
cos A1   cos A1  1x  F1x  300 * cos 45
F 300
 F1x  212.13N

F1y F1y
cos B1   cos B1   F1y  300 * cos 60
F 300
 F1y  150 N

F1z F1z
cos C1   cos C1   F1z  300 * cos120
300 300
 F1z  150 N

F1 =(212.13 i + 150j – 150k)N

 Problem 4.4 Çözümü
• F2 Kuvvetini analiz edebilmek için elde hiçbir veri bulunmamaktadır.
Ancak Toplam kuvvet açıları ile birlikte bilindiği için toplam kuvvetin
analizinden F2 kuvvetiinin bileşenleri bulunabilir
• FT toplam kuvvetinin hem büyüklüğü hem yönü bilindiği için kartezyen
koordinat sisteminde kolaylıkla yazılır.

FT=FTx i + FTy j + FTz k

FT=(0 i + 800 j +0 k)N

FT   F x i   F y j   Fz k

 FT  (F1x  F2 x )i  (F1y  F2 y ) j  (F1z  F2 z )k

 (0i  800 j  0k ) N  ((212.13  F2 x )i  (150  F2 y ) j  (150  F2 z )k ) N

 (0i) N  ((212.13  F2 x )i
 F2 x  212.13N
 (800 j)  (150  F2 y ) j
 F2 y  800  150
 F2 y  650 N

 (0k ) N  (150  F2 z )k
 F2 z  150 N
Problem 4.4 Çözümü

 F2=(-212 i + 650 j -150 k)N

F2  F22x  F22y  F22z

 F2  (212.13) 2  650 2  150 2

 F2  700 N
F2 x  212.13
CosA 2   A 2  cos 1 ( )  A 2  107.640
F2 700

F2 y 650
CosB 2   B2  cos1 ( )  B2  21.790
F2 700

F2 z 150
cos C 2   C 2  cos 1 ( )  C 2  77.630
F2 700
 Problem 4.4 çözümü (Özet)

• Birden fazla üç boyutlu vektörlerin toplanmasında önce

bilinen vektörler bileşenlerine ayrılır.
• Sonra her üç eksendeki bileşenler toplanarak eşitlik
kurulur.
• Bileşenler bulunduktan sonra bilinmeyen açı değerleri
tespit edilir
Problem 4.5
Yanda görülen halka 500N kuvvet ile belirtilen açılarda
çekiliyor.
Bu halkaya gelen kuvveti kartezyen notasyon ile yazınız.
Çözüm
İki açı biliniyor. Üçüncüyü bulalım
 cos 2 A  cos 2 B  cos 2 C  1
 cos 2 60  cos 2 B  cos 2 60  1
 cos 2 B  0.5
 cos B  0.707

Cos B=+/- 0.707 olması iki çözüm olduğunu

göstermektedir. Bunlar
a) 45 o
b) 135o
Şekilden açının y ekseni üstünde eksi yönde olduğu
için -0.707 doğru çözümdür.  B= 135o

 F  F cos Ai  F cos Bj  F cos Ck

 F  (500 * ( cos 60))i  (500 * cos135) j  (500 * cos 60)
 F  250i  354 j  250k
Problem 4.6
Yandaki resimde görünen kancanın üzerinde
etkin olan toplam kuvvetin büyüklüğünü ve
açılarını bulunuz.
Önce F1 kuvvetinin eksenlerdeki bileşenlerini
bulalım.
F’1=600*(4/5) = 480N
F1x=F’1*sin30 =480*sin30=240N
F1y=F’1*cos30 =480*cos30=416N
F1z=F1*(-3/5) =600*(-3/5) =-360N
 F1=(240i+416j-360k)N

Sonra F2 yi kartezyen koordinatlarda bulalım

 cos 2 A  cos 2 B  cos 2 C  1

 cos 2 120  cos 2 B  cos 2 60  1
 cos 2 B  0.5
 cos B  0.707  B=45o veya B=135o  F  F cos Ai  F cos Bj  F cos Ck
B<90 B=45o  F2  (400 * cos 120)i  (400 * cos 45) j  (400 * cos 60)
 F2  200i  282 j  200k
Son olarak Toplam kuvveti bulalım.

FT=F1+F2

FT= (240i+416j-360k)N + (-200i+282j+200k)N

FT= ((240-200)i +(416+282)j+ (-360+200)k )N
FT =(40i+698j-160k)N

F  Fx2  Fy2  Fz2

 FT  40 2  6982  (160) 2
 FT  717 N

Fx 40
cos A   A  cos 1 ( )  A  86.8o
F 717
Fy 698
cos B   B  cos 1 ( )  B  13.2o
F 717

Fz  160
cos C   C  cos 1 ( )  C  103o
F 717