İŞ-ENERJİ

Dengelenmemiş net kuvvetin parçacığın yörüngesi boyunca kattettiği eğrisel yola göre integrasyonu işi
verir.

t yörünge
Fn
r r m
∑ Fi =F A′
Ft A
n
s

r r
m kütleli parçacığın üzerine etkiyen tüm kuvvetlerin bileşkesi ∑ Fi =F olsun. Bu etki altında parçacığın
r
yörünge üzerinde A’ dan A′ ye kadar giderek gerçekleştirdiği diferansiyel d r yer değiştirmesi sırasında
yapılan iş
r r
dU = F ⋅ d r (1)

olarak tanımlanır.
r r r r
dU = F d r cos α F cos α = Ft

dU = Ft ds (2) dU = F cos αds

r
Buradan anlaşılmaktadır ki F’ nin teğetsel bileşeni Ft iş yapar Fn ise iş yapmaz; çünkü Fn ile d r arasındaki
r
açı 90°’ dir. Buradan işin skaler bir büyüklük olduğu görülmektedir. Ft bileşeni, d r yerdeğiştirmesi ile
aynı yönde ise iş pozitif, ters yönlüyse iş negatif olur. Birimi [U]=N.m=joule’ dür.

Parçacığın yörünge boyunca s1’ den s2’ ye kadar sonlu yerdeğiştirmesi sırasında yapılan toplam iş,

s
r r 2
U = ∫ F ⋅ d r = ∫ Ft ⋅ ds (3)
s1

formülüyle verilir. Eğer kuvvetin teğetsel bileşeni ile s yolu arasındaki bağıntı matematiksel olarak
belirliyse iş, (3) formülüyle hesaplanır.

Böyle bir bağıntı deney verileriyle yaklaşık olarak elde edilmişse iş, nümerik veya grafik integrasyon
yöntemleriyle Ft−s eğrisi altındaki kapalı alanın hesaplanmasıyla bulunur.
Parçacık, üzerine etkiyen F1, F2, ..., Fm kuvvetler sisteminin etkisinde dr diferansiyel deplasmanını
gerçekleştiriyorsa bu esnada yapılan toplam iş tek tek her bir kuvvetin yaptığı işlerin toplamına eşittir.
r r r r r r r r
dU = F1d r + F2 d r + F3 d r + ... + Fm d r

( )
r r r r r
dU = F1 + F2 + F3 + ... + Fm ⋅ d r Ft

m r
r m r r r r r
dU = ∑ Fi ⋅ d r ∑F i = F = Fx i + Fy j + Fz k dU = Ft ds
i =1 i =1

r r r r
d r = x i + y j + zk
s1 s2
(r r r r
)( r r
dU = Fx i + Fy j + Fz k ⋅ dx i + dy j + dzk ) ds

dU = Fx dx + Fy dy + Fz dz (4)

BİR YAYIN İŞİ

Bir cismin üzerine uygulanan değişken kuvvetin yaptığı işe örnek olarak hareket edebilen bloğa bağlı
doğrusal bir yayın etkisi gösterilebilir.

F F

F=kx F=kx

x1 x x2 x1 x x2
x x
F=kx P P F=kx

Gerilmemiş Gerilmiş Sıkıştırılmamış Sıkıştırılmış

konum konum konum konum

(a) (b)

Bloğun P kuvvetiyle çekilip yayın x kadar uzaması (a) veya yine P ile sıkıştırılıp x kadar kısalması (b)
halinde yayın cisme uyguladığı kuvvet cismin yerdeğiştirmesi ile ters yönlü olduğu için yayın yaptığı iş
negatif (−) olur.
 ( )
x1
1
U1− 2 = − ∫ F ⋅ dx = − ∫ kxdx = − k x 22 − x12 (5)
x 2
1

Buna karşılık önceden gerilmiş veya basılmış bir yayın serbest hale geçmesi esnasında kendisine bağlı olan
cisme uyguladığı kuvvet yer değiştirme ile aynı yönde olduğu için yayın yaptığı iş pozitif (+) olur.

F=kx bağıntısı statik bir bağıntıdır. Yayın dinamik davranışını hassas bir biçimde incelemek için yay
kütlesini de hesaba katmak gerekir. Bu karmaşık bir problemdir. Ancak yayın kütlesi ona bağlı olarak
incelenen diğer kütle veya kütleler yanında küçük ise statik bağıntının kullanılmasında sakınca yoktur.

İŞ-KİNETİK ENERJİ BAĞINTISI

r r r
Fn F = ∑ Fi =ma
Parçacığın kinetik enerjisi;
t r
(2) dr
(1)
α 1
s2 T= mv 2 (6) olarak tanımlanır.
a m Ft 2
s1

n Diğer bir deyişle m kütleli parçacığın duruştan v

hızına getirilmesi için yapılan toplam iştir. Birimi
yine joule’ dur ve kinetik enerji daima
pozitiftir.

Parçacığın (1) konumundan (2) konumuna gelene kadar yapılan işi yazacak olursak,

r r r r
U1− 2 = ∫ Fd r = mad r

r r r r
a ⋅ d r = a d r cos α = a ds cos α = (a cos α )ds = a t ds a t ds = vdv
1424 3
at
s2 v2
r r 1 1
U1− 2 = ∫ mad r = ∫ ma t ds = ∫ mvdv = mv 22 − mv12 = T2 − T1
s v 2 2
1 1

1 1
U1 − 2 = mv 22 − mv12 = T2 − T1 (7′) U1−2=ΔT (7)
2 2

(7) bağıntısından (1) konumundan (2) konumuna gelene kadar parçacığa etkiyen tüm kuvvetlerin yaptığı
işin toplamı bu iki nokta arasındaki kinetik enerji değişim miktarına eşit olduğunu görürüz. T pozitiftir
ama ΔT pozitif, sıfır veya negatif olabilir.
İş, kinetik enerjideki değişme miktarına eşittir. Formülün önemi veya uygunluğu ise yapılan işle parçacığın
ilk ve son hızları arasında bağıntı kurmasıdır (ivmeyi atlayarak) ve formül yalnızca iş yapan kuvvetleri
gözönüne alır.

GÜÇ (POWER)

Bir makinanın kapasitesi, iş görme hızı veya enerji iletme hızı ile ölçülür. Sadece toplam iş veya enerji
çıktısı kapasite ölçüsü için yeterli değildir. Çünkü, örneğin bir motor küçük de olsa yeterince uzun süre
çalıştırılırsa büyük miktarda enerji üretebilir. Bu nedenle güç kısaca iş yapma hızı olarak adlandırılır. Eğer
U, F' in yaptığı işi simgelerse, bu kuvvet tarafından geliştirilen güç,

& = dU r r& r r r r
P=U = F⋅ r = F⋅ v P = F⋅v (8)
dt

olarak tanımlanır. Güç de iş gibi skaler bir niceliktir ve birimi işin birimi bölü zamandır:

SI’ da [P ] =
[U] = joule
= watt
[t ] s

103 watt=1 kW 106 watt=1 MW 109 watt=1 GW

75 kgf−m/s=(75×9.81) Nm/s=736 W=1 BG

Formüldeki v, F kuvvetinin uygulama noktasının hızıdır. Benzer biçimde ω açısal hızına sahip bir cisim
üzerine etkiyen M momenti (kuplu) tarafından geliştirilen güç:
r r
& = M⋅ω
P=U (8′)

VERİM (EFFICIENCY)

Birim zamanda makinanın yaptığı işin (ürettiği enerjinin) makina üzerine yapılan işe (makinanın harcadığı
enerji) oranıdır. Bu tanım makina içinde enerji üreten veya enerji yutan başka bir kaynak olmadığı sürece
geçerlidir. Verim daima 1’ den küçüktür, çünkü her makina bir miktar enerji kaybıyla çalışır. Makinanın
hareketli parçaları tarafından oluşturulan kinetik sürtünme kuvvetlerinin neden olduğu negatif iş daima
enerji kaybına yol açar. Bu negatif işin bir kısmı ısıya dönüşerek çevreye dağılır. Herhangi bir anda
“mekanik verim” şöyle belirlenir:

Pç ıktı P
em = = out (9)
Pgirdi Pin

Mekanik sürtünmeler nedeniyle kaybolan enerji yanında bir sistemde termik ve elektriksel enerji kayıpları
da söz konusu olabilir. Bu durumda,

et : termik verim
ee : elektriksel verim

Toplam verim : e=em× et × ee (10)

 POTANSİYEL ENERJİ

(7) ve (7′) bağıntıları verilen iş-kinetik enerji ilişkileri yardımıyla problem çözülürken parçacığın SCD’ si
çizilip ona dışarıdan etkiyen gravitasyon kuvvetlerinin, yay kuvvetlerinin ve diğer tüm kuvvetlerin yaptığı
iş ayrı ayrı hesaplanır. Oysa gravitasyon ve yay kuvvetlerinin işleri potansiyel enerji kavramıyla açıklanıp
ifade edilir ve hesaplanırsa birçok problemin çözümü çok kolaylaşır.

GRAVİTASYON (YER ÇEKİMİ) POTANSİYEL ENERJİSİ

Yeryüzüne yakın yükseklik içinde (düşük irtifalarda) g ve dolayısıyla mg sabit alır. Bu bölgede m kütleli
parçacığının hareketini inceleyelim.

Parçacığı bulunduğu başlangıç konumundan h kadar yükseğe çıkarmak için yerin çekim alanına karşı
yapılan ve mgh’ a eşit olan iş onun gravitasyon potansiyel enerjisidir. Bu bağıntıda keyfi olarak başlangıç
noktasında parçacığın potansiyel enerjisi sıfır kabul edilmiştir.

Vg=mgh

h ve Vg=mgh
Vg=0
mg

mg

h1 yüksekliğinden daha yukarıdaki h2 yüksekliğine çıkışta gravitasyon potansiyel enerjisindeki değişim;

ΔVg=mg(h2−h1)=mgΔh

olur. Bu esnada yer çekim kuvvetinin parçacık üzerine yaptığı iş − mgΔh’ tr. Diğer bir deyişle yer çekim
kuvvetinin yaptığı iş, potansiyel enerjideki değişiminin negatif değerine eşittir.
 YÜKSEK İRTİFALARDA YERÇEKİM KUVVETİNDE ve POTANSİYEL ENERJİDEKİ
DEĞİŞİM

Yerin çekim alanı içinde yerden yükseklikte (irtifada) büyük m

değişiklikler olduğu takdirde yer çekim kuvveti olan m

mm e R2 r′
G= = mg artık yukarıdaki gibi “mg” sabit
2 2
r r
kalmaz, r ile değişir (yerin merkezinden olan mesafeye bağlı r
olarak). me

Parçacığın konumunun r’ den r′ ‘ye kadar değiştirmek için bu R

yer çekim kuvvetine karşı yapılan iş gravitasyon potansiyel
enerjisindeki değişime eşit olacağı için söz konusu değişim R yerin ortalama
yarıçapı
r′ R2 ⎛1 1 ⎞
′
Vg − Vg = ∫ mg dr = mgR 2 ⎜ − ⎟ şeklinde verilir.
r r 2 ⎝ r r′ ⎠

R2
Genel yaklaşım r′→∞ için V′g=0 , böylece Vg = −mg olur. (r konumundaki gravitasyon potansiyel
r
enerji) m
m
r1’ den r2’ ye gidildiğinde gravitasyon potansiyel enerjideki değişim,

r2
r1
⎛1 1⎞
ΔVg = mgR 2 ⎜⎜ − ⎟⎟ olur ki bu da yine yer çekim
⎝ r1 r2 ⎠
kuvvetinin yaptığı işin negatifine (−) eşittir.

Yer çekim kuvvetinin yaptığı işi yazarken kuvvetle dr ters

yönlü olduğu için

r2
⎛ R 2 ⎞⎟ R2 ⎛ 1 1⎞ R2
⎜
∫ − ⎜ mg r 2 dr ⎟ = mg r ⎜⎜ − ⎟⎟ olur.
⎝ r2 r1 ⎠
mg
r1 ⎝ ⎠ r2 r

me
Bir parçacığın potansiyel enerjisi sadece konuma R
bağlı olup o konuma varmak için izlediği
yörüngeden bağımsızdır.
 ELASTİK POTANSİYEL ENERJİ

Elastik bir cismin şekil değiştirmesi sırasında potansiyel enerji kavramı yine ortaya çıkar. Örneğin bir
yayın şeklini değiştirmek için onun üzerine yapılan iş, yayda elastik potansiyel enerji olarak depolanır.
Depolanan bu enerji yayın deformasyonu sıfırlanırken geri kazanılır.

Yayın Elastik Potansiyel Enerjisi

Doğrusal bir yayı serbest boyundan x kadar deforme etmek için üzerine uygulanan (yapılan) iş onun elastik
potansiyel enerjisine eşittir.

x 1
Ve = ∫ kxdx = kx 2
0 2
Yayın deformasyonu ister çekme ister basma olsun, sonucunda uzayarak veya kısalarak x1’ den x2’ ye
kadar artarsa potansiyel enerjideki değişim=son konumdaki değer−ilk konumdaki değer olarak tanımlanır
ve pozitiftir.

ΔVe =
1
2
( )
k x 22 − x12 Tersin olarak hareket esnasında yayın deformasyonu azalırsa elastik potansiyel
enerjisindeki değişim negatif olur.

Yeryüzünde yapılan iş, ona bağlı blok (veya cisim) üzerine yaptığı işin negatifidir. Çünkü kuvvetlerin
yönleri terstir. Eğer bir sisteme yay katılmış ise iş-enerji bağıntısından yayın cisme yaptığı iş terimi yerine
yayın elastik potansiyel enerjisindeki değişimin negatifi (−ΔVe) olarak yazabiliriz.
U′1-2 , incelenen problemdeki yer çekimi kuvvetleri ve yay kuvvetleri dışında kalan tüm dış kuvvetlerin
yaptığı iş-enerji bağıntısı;

U′1-2 +(−ΔVg)+(−ΔVe)=ΔT

U′1-2=ΔT+ΔVg+ΔVe veya T1+Vg1+Ve1+ U′1-2= T2+Vg2+Ve2 (Å)

hallerini alır.

Bu bağıntılar yer çekimi ve yay kuvvetlerinin yaptığı işi hesaplarken sadece parçacığın ilk ve son konumu
ile yayın ilk ve son uzunluğunu gözönüne aldığı için çok yararlı ve uygundur. (Å) bağıntısını,

U′1-2=Δ(T+Vg+Ve) şeklinde yazarsak

E= T+Vg+Ve (Toplam mekanik enerji) U′1-2=ΔE

Bir sistem üzerine yay ve gravitasyon kuvvetleri dışındaki tüm kuvvetlerin yaptığı
iş, sistemin toplam mekanik enerjisindeki değişime eşittir.
Bir problemde iş yapan kuvvetler sadece yay ve gravitasyon kuvvetlerinden ibaret olup bunların dışındaki
kuvvetler iş yapmayan bağ kuvvetleri ise bu durumda

U′1-2=0 olur ve ΔE=0 toplam mekanik enerjideki değişim sıfırdır. E=SABİT

Böyle durumlarda sistemdeki kinetik ve potansiyel enerjiler arasında enerji transferi söz konusu olmasına
rağmen toplam mekanik enerji değişmez ve bu durum

T+Vg+Ve=sabit veya T1+Vg1+Ve1= T2+Vg2+Ve2

bağıntılarıyla ifade edilir.

KORUNUMLU KUVVET ALANLAR (CONSERVATIVE FORCE FIELDS)

2 Gravitasyon ve yay kuvvetlerine karşı yapılan işlerin sadece

y
konumdaki net değişikliğe bağlı olduğunu ve bir konumdan
F
diğerine ulaşırken izlenen yoldan bağımsız olduğunu
r gördük. Bu nitelikteki kuvvetler korunumlu alanlardan
dr doğar. Bu alanların ise önemli bir matematiksel özelliği
r
r vardır. F kuvvetinin, konum koordinatlarının fonksiyonu
r r
olduğunu düşünelim. Uygulama noktasının d r diferansiyel
r
yerdeğiştirmesi süresince F kuvvetinin yaptığı iş
1
r r
dU = F ⋅ d r olur. (1)’ den (2)’ ye kadar yörünge boyunca
x yapılan toplam iş ise,
z

2r r 2 2
( )( ) ( )
r r r r r r
U1− 2 = ∫ Fd r = ∫ Fx i + Fy j + Fz k ⋅ dx i + dy j + dzk U1− 2 = ∫ Fx dx + Fy dy + Fz dz
1 1 1
r v
Genel iş tanımını veren ∫ F ⋅ d r integrali esas itibariyle bir eğrisel integral olup (1) ve (2) noktaları arasında
r v
izlenen yola bağlıdır. Fakat F ⋅ d r koordinatların V gibi skaler bir potansiyel fonksiyonun negatif tam
diferansiyeline eşitse o zaman yapılan iş,

V2
U1− 2 = ∫ − dV = −(V2 − V1 ) bağıntısıyla tanımlanır ve yörüngeden bağımız hale gelerek sadece başlangıç
V1
ve bitiş noktalarına bağlı bir hal alır. Negatif işaretin yerin çekim alanında potansiyel enerjideki değişimin
benimsenen işaretiyle uyum sağlamak için konulmuştur. Eğer yukarıda tanımlanan V gibi bir skaler
potansiyel fonksiyondaki diferansiyel değişim:
 ∂V ∂V ∂V
dV = dx + dy + dz şeklinde ifade edilir.
∂x ∂y ∂z
r v
Bu durumda, − dV = F ⋅ d r = Fx dx + Fy dy + Fz dz

∂V ∂V ∂V
Fx = − Fy = − Fz = − bulunur.
∂x ∂y ∂z

r r r ∂ r ∂ r ∂ r
Ayrıca F kuvveti de vektör formda F = −∇ V ∇= i+ j+ k
∂x ∂y ∂z
r r
F = −∇V bağıntısı F kuvvetinin, V potansiyel fonksiyonunun gradyanına eşit olduğunu belirtir. Sonuç
r
olarak eğer F kuvvetinin bileşenleri bir potansiyel fonksiyondan yukarda tanımlandığı gibi türetilebiliyorsa
bu kuvvete korunumlu (conservative) denir ve böyle bir kuvvet tarafından herhangi iki nokta arasında
yapılan iş izlenen yoldan bağımsız olur.