Elektromagnetik Alan Teorisi b77 977 9eu - vW1s77 9IFByb2JsZW1sZXIgLSAgMjAwOS5wZGY-2 PDF

1.
BLM
TEMEL VARSAYIMLAR
EVRENSEL EKI M YASASI
Varsaym. Ktleleri m1 , m2 , ..., mn olan maddesel A1 , A2 , ..., An noktalarnn,
ktlesi m0 olan A0 noktasna uzaklklar r10 , r20 , ..., rn0 olsun. A1 , A2 , ..., An
noktalarnn A0 noktasna etki ettirdi
gi F0 kuvveti,
Xn
mi
F0 = k m0 ei
i=1
(ri0 )2

ile hesaplanr. Burada ei ile Ai A0 ynndeki birim vektr gsterilmekte ve A1 , A2 ,
..., An noktalarnn referans sistemine gre hareketsiz olduklar dsnlmektedir.
A0 a ekim kuvveti uygulayan maddesel noktalar saylmayacak kadar ok ise,
yukardaki ifadenin yerini
Z
e
F0 = k m0 dV
0 2
V (r )
alr. Burada, nceden seilmis bir Oxyz kartezyen koordinatlar sisteminde A0

n koordinatlar (x0 , y0 , z0 ), V hacm iindeki de gisken noktann koordinatlar
(, , ) olmak zere,
p
r0 = (x0 )2 + (y0 )2 + (z0 )2
(x0 )ex + (y0 )ey + (z0 )ez
e =
r0
dm = dV
seklinde tanmlanmslardr. hacmsal ktle yo gu adn alr, birimi kg/m3
gunlu
dr.
1.4-1. R yarapl bir krenin iinde ktle yo gunlu

gu sabit olsun. Bu krenin
herhangi bir maddesel noktaya uygulad g
Z
e
F = k m0 dV
0 2
V (r )
ekim kuvvetinin, btn ktleyi merkezde toplanms dsnerek

m0 M
F = k e
(r0 )2
2 Elektromagnetik Alan Teorisi Problemleri
ile bulunacak olana esit oldu

gunu gsteriniz.
zm. Baknz Problem-2.1-1.
1.4-2. yogunlu
gu sadece krenin merkezine olan uzakl
gn fonksiyonu olsun.
Bu halde, bir nceki problemin sonucunun gene do
gru oldu
gunu gsteriniz.
zm. Genellikten bir sey kaybetmeden, krenin merkezini orijine, gzleme
noktasn da P (0, 0, z0 ) noktasna yerlestirelim. Hacmsal yo
gunluk (r) oldu
guna
gre, kresel koordinatlar sisteminde, diferansiyel ktle
dm = (r)r2 sin dr d d
seklinde ifade edilir. Bu diferansiyel ktlenin P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine

uygulayaca g diferansiyel kuvvet
eR
dF = k dm M
R2
eR
= k (r)r2 sin dr d d M
R2

olacaktr. Burada R vektr, diferansiyel ktlenin bulundu
gu noktadan gzleme
noktas olan P ye uzanan vektrdr. O halde,
R j + (z0 ) k
eR = =
R R
r sin cos r sin sin j + (z0 r cos ) k
=
R
yazlabilir. Kuvvet, diferansiyel kuvvetin integrali ile bulunacaktr.
Z 2 Z Z a
F = dF
=0 =0 r=0
Z Z a
(z0 r cos ) k
= k (r)r2 sin dr d M 2
=0 r=0 R3
Burada, integrandda
R2 = r2 + z02 2 r z0 cos
ba
gnts ve bunun diferansiyelini
2R dR = 2 r z0 ( sin ) d
1. Temel Varsaymlar 3
kullanalm. zellikle,
2z02 2z0 r sin z 2 + R2 r 2

(z0 r sin ) = = 0
2z0 2z0
1
= R2 + (z02 r2 )
2z0
oldu
gundan, sz konusu kuvvet
Z a Z z0 +r
2 k M k z02 r2
F = (r) r dr 1+ dR
2z02 r=0 R=z0 r R2
Z
4 k M k a
= (r) r2 dr
z02 r=0
olarak elde edilir. te yandan, hacmsal yo

gunlugu (r) olan a yarapl krenin
ktlesi,
Z 2 Z Z a
m= (r) r2 sin dr d d
=0 =0 r=0
kadardr. Bu ktle, orijinde bulunan bir noktasal ktle olarak dsnlrse,

P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine uygulad
g kuvvet
R
F =kmM
R3
kadar olacaktr. Bu da, yukarda iddia edilen sonu ile zdestir.
HAREKET YASASI
Varsaym. A0 noktasnn baslangtaki hz, baslangtaki ktlesi ve v hzna
sahipkenki ktlesi, srasyla, v0 , m0 ve m(v) olmak zere,
d
F = [m(v)] v
dt
yazlabilir. A0 noktasnn baslangtaki ktlesi m0 olmak zere, v hzndaki ktlesi
m0
m(v) = p
1 v2 /c2
ile belirlenir. m(v) ye noktann hareketteki ktlesi ad verilir.

1.5.-1. Skunetteki ktlesi m0 olan bir maddesel noktann bir F kuvvetinin

etkisi altnda izdi
gi yrnge C olsun. m0 n bir A noktasndan bir B noktasna
gidinceye kadar yaplan W isinin,

1 1
W = m0 c2 q q
2
1 B /c2 2
1 A /c2
ye esit oldu
gunu gsteriniz.
A = 0, 2B << c2 halinde W iin yaklask bir ifade bulunuz.
zm. Bir F kuvvetinin etkisi altnda bir C e
grisi boyunca yaplan W isi,
Z B Z B Z B
d dr d
W = F dr = m dt = (m ) dt
A A dt dt A dt
ile ifade edilir. Burada hz vektr,
dx dy dz
= ex + ey + ez
dt dt dt
seklinde olup,
dx 2 dy dz
= 2 = ( ) + ( )2 + ( )2
dt dt dt
dir. Hza ba
gl ktle ise,
m0
m() = p
1 2 /c2
1. Temel Varsaymlar 5
olacaktr. S
imdi W isini hesaplayaca gmz integrand olusturalm:
!
d d
(m ) = m0 p
dt dt 1 2 /c2

m0 dx d2 x dy d2 y dz d2 z
= p + +
1 2 /c2 dt dt2 dt dt2 dt dt2

1 (2 /c2 ) dx d2 x dy d2 y dz d2 z
+m0 2 +2 +2
2 (1 2 /c2 )3/2 dt dt2 dt dt2 dt dt2

m0 dx d2 x m0 2 /c2 dx d2 x
= p + ... + + ...
1 2 /c2 dt dt2 (1 2 /c2 )3/2 dt dt2
" #
1 2 /c2 dx d2 x
= p + m0 + ...
(1 2 /c2 ) (1 2 /c2 )3/2 dt dt2

m0 dx d2 x
= + ...
(1 2 /c2 )3/2 dt dt2
" #
d c2
= m0 p
dt (1 2 /c2 )
Bu ifadeyi integralin iine yerlestirirsek,

Z B ! Z B !
d 1 1
W = m0 c2 p dt = m0 c2 d p
A dt (1 2 /c2 ) A (1 2 /c2 )

1 1
W = m0 c2 q q
2
1 B /c 2 2
1 A /c2
ger A = 0 ve 2B << c2 ise,

buluruz. E
1 u2 1 3 4 1 3 5 6
=1+ + u + u + ... , |u| < 1
1 u2 2 24 246
alm kullanlarak

2 1 2B 3 4B 1
W = m0 c 1 + 2
+ 4
+ .. 1 ' m0 2B
2 c 8 c 2
elde edilir.
1.5.-2. (Foucault Sarkac, 1851) O kartezyen koordinatlar sisteminin orijini

dnyann merkezinde olsun ve O ekseni dnyann dnme ekseni ile aksk, O
ile O eksenleri de sabit iki yldza do
gru ynlenmis bulunsun. Buna ek olarak,
bir de P xyz sistemi syle tanmlansn. P orijini yeryzndeki bir nokta, P z ek-
seni OP ye paralel, P x ekseni P den geen meridyen dairesine te get, P y ekseni
de P den geen paralel dairesine te gettir. Bu halde, ktlesi m olan ve P z ekseni
zerindeki bir Q noktasna ince, ktlesi ihmal edilebilen, uzun bir iple asl bu-
lunan bir maddesel M noktas denge konumundan ayrlarak, ilk hzsz, serbest
braklyor.
a) M nin O sistemindeki hareket denklemini yaznz.
b) a) da sz edilen denklemi, P xyz sistemine dnstrnz.
c) 2 mertebesindeki terimleri ihmal ederek M nin x ve y koordinatlarnn
t ile de
gisimini gsteren fonksiyonlar bulunuz ve bunlarn T = 2/( cos )
periodlu fonksiyonlar olduklarn gsteriniz (, yerin asal hz, da P deki
kutup asdr).
2. BLM
ELEKTROSTATIK
COULOMB YASASI
Varsaym. Elektrik ykleri q1 ve q2 olan ve boslukta kars karsya duran iki mad-
desel noktann aralarndaki uzaklk r 0 olsun. Bunlar birbirine, Newton kuvvetine
ek olarak
1 q1 q2
F = e12
40 (r0 )2
itme kuvvetini uygularlar. I kiden fazla ykn varl

g halinde sperpozisyon geer-
lidir. Burada,
1
0 = 109 F/m
36
olup, boslu
gun dielektrik sabiti veya boslu
gun permitivitesi adn alr.
E
ger, bir V hacmi iinde elektrik yk tasyan maddesel noktalar ok yo
gun halde
bulunuyorsa, ykn srekli bir yo gunlukta daglms bulundu
gunu kabul etmek ve
Z

q r0

F = 3 dV, r0 = r0 e
40 V (r0 )
yazmak olduka iyi bir yaklasm olur. Burada
dq = dV
konmustur.
2.1-1. Bir kre iinde yke ait yo

gunluk, sadece merkeze olan uzaklkla de
gismek-
tedir. Kre dsndaki bir noktasal yke etki eden kuvvetin, btn yk krenin
merkezindeymis gibi hesaplanabilecegini gsteriniz.
zm. Genellikten bir sey kaybetmeden, krenin merkezini orijine, gzleme
noktasn da P (0, 0, z0 ) noktasna yerlestirelim. Hacmsal yk yo
gunlu
gu (r)
oldu
guna gre, kresel koordinatlar sisteminde, diferansiyel yk
dq = (r)r2 sin dr d d
seklinde ifade edilir. Bu diferansiyel ykn P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine

uygulayaca g diferansiyel kuvvet

1 eR
dF = dq Q 2
40 R
1 eR
= (r) r2 sin dr d d M 2
40 R
olacaktr. Burada R vektr, diferansiyel ktlenin bulundu
gu noktadan gzleme
noktas olan P ye uzanan vektrdr. O halde,
R j + (z0 ) k
eR = =
R R
r sin cos r sin sin j + (z0 r cos ) k
=
R
yazlabilir. Kuvvet, diferansiyel kuvvetin integrali ile bulunacaktr.
Z 2 Z Z a
F = dF
=0 =0 r=0
Z Z a
1 (z0 r cos ) k
= (r)r2 sin dr d M 2
=0 r=0 40 R3
Burada, integrandda
R2 = r2 + z02 2rz0 cos
ba
gnts ve bunun diferansiyelini
2 R dR = 2rz0 ( sin ) d
kullanalm. zellikle,
2z02 2z0 r cos z 2 + R2 r 2
(z0 r cos ) = = 0
2z0 2z0
1 2
= R + (z02 r2 )
2z0
oldu
gundan, sz konusu kuvvet
Z Z z0 +r
1 2 Q k a z02 r2
F = (r) r dr 1+ dR
40 2z02 r=0 R=z0 r R2
Z
1 4 Q k a
= (r) r2 dr
40 z02 r=0
2. Elektrostatik 9
olarak elde edilir. te yandan, hacmsal yo

gunlugu(r) olan a yarapl krenin
ktlesi, Z 2 Z Z a
q= (r) r2 sin dr d d
=0 =0 r=0
kadardr. Bu ktle, orijinde bulunan bir noktasal ktle olarak dsnlrse,

P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine uygulad
g kuvvet
1 R
F = qQ 3
40 R
kadar olacaktr. Bu da, yukarda szedilen sonu ile zdestir.
2.1-2. Bir proton ile elektron arasnda olusan mekanik ve elektrik ekim kuvvet-
lerinin orann hesaplaynz. Ayn seyi iki elektron iin tekrarlaynz.
zm. Ktleleri m1 , m2 ve ykleri q1 , q2 olan iki maddesel nokta arasndaki

mekanik ve elektrik kuvvetler iin, srasyla,
m1 m2
Fmek = k e12
r0 2
ve
1 q1 q2
Felek = e12
40 r0 2
yazlabilir. Bunlarn oran
Felek 1 q1 q2
=
Fmek 40 k m1 m2
olarak hesaplanr. 0 , k, q1 , q2 , m1 , m2 nin proton ve elektron iin bilinen de
gerleri
gznne alnrsa
Felek 36 109 (1, 602 1019 )2

=
Fmek 4 6, 670 1011 9, 1072 1031 1, 6724 1027
' 2, 3 1039
bulunur.
I ki elektron iin ise bu oran,
Felek e2
= ' 4, 17 1042
Fmek 40 m2
dir.
2.1-3. Newton ekim kuvvetinin Coulomb kuvveti yannda ihmal edilebilecek

kadar kk oldugunu gz nnde bulundurarak, bir elektronun ekirdek etrafn-
daki hareketini belirten denklemi yaznz.
zm. ekirde gin elektrona uygulad g kuvvet (Qe/r2 )er dir. Burada Q
ekirde
gin ykn gsterir ve ok elektronlu atomlarda e den farkldr. F =
d
dt [m(v)v] uyarnca hareketin denklemi
" #
1 Qe d m0 dr
r(t) = p
40 r3 (t) dt 1 v 2 /c2 dt
v2 = (dr/dt)2
den ibarettir. Bu denklem r(0) = r0 , v(0) = v0 baslang kosullar altnda
zlmelidir.
2.1.E-1. Asa
gdaki hacmsal yk da
glslar iin ilgili blgelerdeki toplam ykleri
bulunuz.
a) x [1; 2], y [0; 1], z [3; 3.6] prizmas iinde
= 10z 2 e0,1x sin y C/m3
b) R [0, 2], [0; /2], z [0; 3] silindiri iinde
= 4xyz 2 C/m3
2. Elektrostatik 11
c) Tm uzayda
3 cos2 cos2
= C/m3
2r2 (r2 + 1)
zm. Hacmsal yk yo
gunlu
gu yardmyla toplam yk
Z
Q = dV
uyarnca hesaplanr. O halde,

a)
Z 2 Z 1 Z 3,6
Q= 10 z 2 e0,1x sin y dx dy dz = 119, 5 C
x=1 y=0 z=3
b) x = R cos , y = R sin ve z = z silindirik koordinatlar sistemindeki diferan-

siyel hacm eleman dV = R dR d dz olmak zere,
Z 2 Z /2 Z 3
Q= 4R cos R sin z 2 R dR d dz = 72 C
R=0 =0 z=0
c) x = r sin cos , y = r sin sin ve z = r cos kresel koordinatlar

sisteminde diferansiyel hacm eleman dV = r2 sin d d dr oldu
guna gre,
blge iindeki toplam yk
Z Z 2 Z
3 cos2 cos2 2
Q= r sin d d dr = 15.50 C
r=0 =0 =0 2r2 (r2 + 1)
olarak elde edilir.
2.1.E-2. Bir kartezyen koordinatlar sisteminde x, y, z > 0 olmak zere,

a) 0 x, y, z 2 blgesinde,
b) x = 0, y = 0, 0 2x + 3y 10, 0 z 2 blgesinde,
=40xyz C/m3 hacimsel yk yo
gunlu
guna iliskin toplam yk bulunuz.
Cevap. a) 320C b) 926C .
2.1.E-3. Asa
gdaki yk da
glslar iin toplam yk bulunuz.
ekildeki kp iinde =2xy/(z + 1) C/m3 oldu
a) S guna gre (a = 2cm),
b) z = 1cm, z = 2cm dzlemleri = 30o , = 60o dzlemleri ve a = 3cm

silindiri tarafndan snrlanan blge iinde =R sin 2 C/m3 oldu
guna gre
c) Yarap a = 2cm olan kre iinde = 2R(1 + cos ) sin 2 C/m3 oldu
guna
gre, toplam yk bulunuz.
zm. a) Sz konusu kp iinde toplam yk
Z a Z a Z a
2xy 1
Q= dx dy dz = a4 ln (1 + a) = 8, 8 C
x=0 y=0 z=0 z+1 2
kadardr.
b) Sz konusu silindir iinde toplam yk
Z 3 Z /3 Z 2
Q= R sin 2 R dR d dz = 13, 5 C
R=0 =/6 z=1
kadardr.
c) Sz konusu kre iinde toplam yk
Z 2 Z Z 2

Q= 2r(1 + cos ) sin r2 sin dr d d = 64 C
r=0 =0 =0 2
kadardr.
2.1.E-4. Yarap a olan bir krenin iindeki hacmsal yk yo

gunlu
gu = r(ar)
dr. Bu krenin iindeki toplam yk hesaplaynz.
2. Elektrostatik 13
zm. Toplam yk,

Z Z 2 Z Z a
Q = dV = r(a r)r2 sin d d dr
=0 =0 r=0
V
Z a
5
= 2.2 (r3 a r4 )dr = a
0 5
olur.
2.1.E-5. Yarap a olan bir kreden sekildeki gibi bir para kartlmstr.
kartlan bu parann iindeki yk yo
gunlu
gu = | sin | oldu
guna gre, toplam
ykn bulunuz.
zm. kartlan parann kresel koordinatlar sistemindeki koordinatlar

3a
0 = , cos =
6 2 r
oldu
gundan, yk
Z 2 Z /6 Z a
Q = | sin | r2 sin dr d d
3 a
=0 =0 r= 2 cos

Z Z 2 Z
/6 3 a
r
= sin d + sin d sin d
0 =0 3 3 a
2 cos
Z " #
/6
a3 3 3
= (2 + 2) 1 sin d,
3 =0 8 cos3
seklindedir. Burada
u = cos , du = sin d
de
gisken dnsm integrandn ikinci parasna uygulanrsa, toplam yk
" # /6 " #
4a3 3 3 4a 3 9 3
Q= cos = 1 0, 034a3 [C]
3 8.2 cos2 3 16
0
olarak elde edilir.
2.1.E-6. (R, , z) ile belirlenen silindirik koordinatlar sisteminde, hacimsel yk

yo gu = 10e1000R e100z oldu
gunlu guna gre,
a) 0 R 0, 01m, 0 2, 0 z 0, 01m blgesinde nun alaca
g en
byk de
ger nedir?
b) x, y, z 0 yar sonsuz blgesindeki toplam yk ne kadardr?
c) 0 R b, 0 /2, z 0 blgesinin toplam yknn, b) de bulunan
de
gerin yarsna esit olmas iin b ka olmaldr?
Cevap. a) 10 C/m3 b) 157, 1 nC c) 1, 678 mm
2.1.E-7. Kenar uzunlu gu a = 1 m olan ve boslukta duran bir karenin kselerinde

q = 5C de gerinde ykler bulunmaktadr. Her bir yke di ger yk nedeniyle
109
gerini ve ynn bulunuz, 0 = 36 F/m.
etki eden kuvvetin de
zm. Her bir yke etkiyen kuvvetin mutlak de geri, bir di

gerininkine etkiyen
kuvvetin mutlak de
gerine esit olacaktr. Bu nedenle, rnegin M1 noktasndaki
2. Elektrostatik 15
yke di
ger yklerin etki ettirdikleri kuvvetleri hesaplayalm.
1 q2 1 q2
F21 = ae x = ex
40 a3 40 a2
1 q2 1 q2
F41 = ae y = ey
40 a3 40 a2
1 q2
F31 = (aex + aey )
40 (23/2 )a3
1 q2
= (ex + ey )
40 (23/2 )a2
O halde M1 noktasndaki yke etkiyen toplam kuvvet,

1 q2 1
Ftop = F21 + F41 + F31 = 1 + (ex + ey )
40 a2 2 2

1 12 1
Ftop = 1 25 10 1+ 2 = 0, 43 N
4 36109 2 2
olacaktr.
2.1.E-8. Boslukta Q1 = 10C yk P1 (1, 2, 3) noktasnda, Q2 = 5C yk ise

P2 (1, 2, 10) noktasndadr.
a) Q1 yknn Q2 ykne etkitti
gi kuvveti bulunuz.
b) Hangi P3 noktasnda duran bir Q3 ykne etki eden toplam kuvvet sfra
esittir?
zm. a) Q1 yknn Q2 ykne etki ettirdi
gi kuvvet, P1 ile P2 arasndaki
uzaklk d = 7m oldu
gu iin,

1 Q1 Q2 45
F 12 = ez = 102 ez N
40 d2 49
kadardr.
b) Q3 yknn bulundu gu noktann koordinatlar P3 (1, 2, z) olsun. Q3 ykne
Q1 ve Q2 yklerinin etkittikleri kuvvetlerin toplam sfr olaca
g iin,

1 Q1 Q3 1 Q 2 Q3

40 (z 3)2 = 40 (z 10)2
yazlr. Buradan da Q3 yknn bulundu

gu noktann z koordinat

10 2 3
z= = 31, 8 m
21
olarak elde edilir.
2.1.E-9. Boslukta bir noktasal Q1 = 2C yk P1 (3, 2, 4) noktasnda, Q2 =

5C yk ise P2 (1, 4, 2) noktasndadr.
a) Q1 yknn Q2 ykne etki ettirdi gi kuvvetin kartezyen koordinatlardaki
bilesenlerini, mutlak de
gerini bulunuz ve birimini yaznz.
b) Her iki ykn birden orijindeki Q3 = 1C ykne etki ettirdikleri toplam
kuvveti (vektrel) bulunuz.
zm. a) Q1 yknn Q2 ykne etkitti
gi kuvvet
(2ex 2ey + 6ez )

F = 2C(5)C 1
4 36 10 F/m[(1 3)2 + (4 + 2)2
9 + (2 + 4)2 ]3/2 m2
1011 .9(2ex 2ey + 6ez )
= = (0, 616ex + 0, 616ey 1, 848ez ) N
109 (291, 8)
|F | = 2, 04N
kadardr.
b) Her iki ykn birden orijindeki Q3 ykne etkitti
gi kuvvet
3ex + 2ey + 4ez

F = 2 106 1 106
4 36 109 [32 + 22 + 42 ]3/2
1
ex + 4ey 2ez
5 106 1 106
4 36 109 [12 + 42 + 22 ]3/2
1
18 103 45 103
= [3ex + 2ey + 4ez ] [ex + 4ey 2ez ]
293/2 213/2
olur.
2.1.E-10. Ykleri 9q1 , q ve q1 olan maddesel nokta, boslukta, Ox ekseni

zerinde, srasyla, M1 (l1 ), M2 (0), M3 (l2 ) noktalarnda dengede durmaktadrlar.
a) l1 /l2 orann bulunuz.
2. Elektrostatik 17
b) q yk, ilk hzsz olarak Ox ekseni zerinde C(x0 ) noktasnda serbest brakl-
maktadr. q nun hareketine iliskin x yolunu veren diferansiyel denklemi yaznz
(q nun ktlesi m dir ve hz ile degisimi ihmal edilecektir.)
c) t anndaki hz bulunuz.
d) q yknn durana kadar alaca
g yolu hesaplaynz.
zm. a) Denge sz konusu oldu gundan, q ykne etki eden Coulomb kuvvet-
lerinin esitli
gi yazlrsa
1 9q1 q 1 q q1
2 =
40 l1 40 l22
veya
l1
=3
l2
bulunur.
b) x0 noktasndaki q yk ilk hzsz serbest brakld gnda, hareket denklemini
elde edebilmek iin, q ykne etki eden toplam elektrik kuvveti, mekanik kuvvet
olan F = ma ya esitlemek gerekir. Burada, 9q1 yknn q ya etkitti gi elektrik
kuvvet F1 , q1 yknn q ya etkittigi elektrik kuvvet ise F2 olmak zere
d2 x
F = F1 F2 = m ex
dt2
yazlabilir. O halde aranlan diferansiyel denklem,
9q1 q q1 q
mx00 =
40 (l1 + x)2 40 (l2 x)2
olacaktr.
c) t anndaki hz bulmak iin, hareket denkleminin her iki tarafn x0 = v ile
arpalm: 0 !
0 00 d x2 d v2
xx = = ( )
dt 2 dt 2
oldu
gu gz nnde bulundurularak,

d v2 q1 q 9 1 dx
m = 2
2
dt 2 40 (l1 + x) (l2 x) dt
elde edilir. Bu ifadenin integrasyonu sonucunda ise,

v2 q1 q 9 1
m = +C
2 40 (l1 + x) (l2 x)
bulunur.
t = t0 annda x = x0 , v = 0,
oldu
gu kullanlrsa,

q1 q 9 1
C= +
40 (l1 + x0 ) (l2 x0 )
olarak bulunur. Buradan da
1/2
q1 q 9 1 9 1
v= + +
20 m (l1 + x) (l2 x) (l1 + x0 ) (l2 x0 )
elde edilir.
d) v = 0 oldu
gunda q yk duracaktr:

l1 + x 2 l1 + x
9= +3 =
l2 x l2 x
+3 iin x = 0 trivial zm elde edilir. O halde,
l1 + x
3 =
l2 x
gntsndan, kolaylkla, xd = 3l2 veya xd = l1 bulunacaktr.
ba
ELEKTROSTATI K ALAN VE ALAN I ZGI LERI

Tanm. Bir q ykne etki eden kuvveti,
F (x, y, z) = q E(x, y, z)
seklinde gstermek mmkndr. Bu durumda,
Z 0

1 r
E(x, y, z) = (, , ) d d d
40 (r0 )3
olup, hareketsiz elektrik ykleri tarafndan yaratlms elektrostatik alan adn
alr. Elektrostatik alann birimi V /m dir.
2. Elektrostatik 19
Tanm. Bir E(x, y, z) elektrostatik alanna kars yle bir e gri ailesi bulunabilir
ki; bu aileye ait e
grilerin te
getleri degme noktalarnda elektrostatik alan vektr-
lerine paralel kalsn. Bu e gri ailesine, elektrostatik alan izgileri veya kuvvet
izgileri ad verilir.
2.2-1. E alannn dairesel silindirik koordinatlardaki bilesenleri E , E , Ez olsun.

Alan izgilerini belirleyen denklemlerin
d d dz
= =
E E Ez
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Dairesel silindirik koordinatlarda alan izgisi zerindeki bir P nok-

tasnn yer vektr,
r = e + zez
oldu
gundan
dr = d e + de + dz ez = d e + d e + dz ez
dr. Son satr yazlrken e nn sadece nin fonksiyonu ve
de
de = d = e d
d
oldugu gznnde bulundurulmustur. L bir alan izgisi, P de bu izgi zerinde

bir nokta ise, dr ve E vektrleri P noktasnda L izgisine tegettir. Dolaysyla E
ve dr in bilesenleri birbirine orantl olacaklarndan, E//dr den
d d dz
= =
E E Ez
elde edilir.
2.2-2. E nin kresel koordinatlardaki bilesenleri Er , E , E olsun. Alan izgi-

lerinin
dr r d r sin d
= =
Er E E
ile belirlenece
gini gsteriniz.
zm. Kresel koordinatlarda alan izgisinin zerindeki bir noktann yer vek-
tr
r = r er
oldu
gundan

er er
dr = dr er + r der = dr er + r d + d

yazlr. te yandan, kolayca grlece

gi zere,
er / = e
ve,
er = sin e + cos ez
nedeniyle de,
er e
= r sin = r sin e

dir. Bunlar dr in yukardaki ifadesine tasnr ve dr//E yazlrsa
dr r d r sin d
= =
Er E E
bulunur.
2.2-3. (0/0/d/2) ve (0/0/ d/2) noktalarnda bulunan q ve q yklerinin olus-

turdugu sisteme dipol ad verilir. d 0 ve q yaplrken p = q d = sabit
kalyorsa, bu sisteme noktasal dipol denir (bknz Problem 2.3.E-13). Bu elektrik
dipoln alan kresel koordinatlar sisteminde
p
E= [2 cos er + sin e ]
40 r3
olarak bilinmektedir. Alan izgilerinin
= sabit, r cos2 = sabit
denklemleri ile belli oldu

gunu gsteriniz.
zm. Bir nceki problemdeki sonuca gre, E = 0 oldu
gundan,
dr r d
2p cos
= p sin
, d = 0
4r3 4r3
2. Elektrostatik 21
yazlr. Son denklem = C1 = sabit , verir. I lk denklem ise

dr cos d
=2
r sin
veya
r = C2 sin2
olu
gunu gsterir. Buradaki C1 ve C2 keyfi iki sabittir. Bu demektir ki; elektrik
dipoln alan izgileri = sabit ve r csc2 = sabit denklemleri ile belirlenen
izgilerdir.
2.2-4. x2 + y 2 a2 , z = 0 dairesi zerinde, s = sabit yo

gunlu
gu ile yaylms bir
yzeysel yk bulunsun.
a) P+ (0, 0, h) noktasnda yaratlan E(P+ ) alannn e(h, a)ez seklinde oldu
gunu
gsteriniz ve e(h, a) y bulunuz.
b) P (0, 0, h) noktasnda yaratlan E(P ) alannn E(P ) = E(P+ ) ye esit
oldu
gunu gsteriniz.
c) h 0 iin E(P+ ) ve E(P ) nin limitleri E + (0) ve E (0) ile gsterilsin. E + (0)
ve E (0) n a dan ba
gmsz ve E + (0) = E (0) = (s /20 )ez ye esit oldu gunu
gsteriniz.
d) a halinde E(P ) nn h dan ba
gmsz oldu
gunu gsteriniz.
zm. a) S
ekilden de aka grld
g zere,
er1 + er2 = 2 cos ez
nedeniyle,
E(P+ )//ez
E(P+ ) = e(h, a)ez
yazlr. Diferansiyel elektrik alan,

1 dq
dE(P+ ) = er
40 (r1 )2 1
1 S dS
= er
40 2 + h2 1
seklindedir. Burada,
r1 e + h ez
er1 = =
r (2 + h2 )1/2
h ez cos ex sin ey
=
(2 + h2 )1/2
kondu
guna gre,
S d d
dE(P+ ) = [h ez cos ex sin ey ]
40 ( + h2 )3/2
2
kar. Buradan elektrik alan vektr iin

Z
E(P+ ) = dE(P+ )
Z a Z 2
S d d
= [h ez cos ex sin ey ]
40 =0 =0 (2 + h2 )3/2
veya
Z a Z 2
3/2
E(P+ ) = S h ez 2 + h2 d d
40 =0 =0
Z a Z 2
3/2
ex 2 + h2 d cos d
=0 =0
Z a Z 2
3/2
ey 2 + h2 d sin d
=0 =0
2. Elektrostatik 23
yardmyla Z Z
a 3/2 2
h ez
E(P+ ) = S 2 + h2 d d
40 =0 =0
yazlr. Basit bir takm hesaplar sonucunda
E(P+ ) = e(h, a) ez

S h 1 1
e(h, a) =
40 h a2 + h2
kar.
b) Simetri nedeniyle
E(P ) = e(h, a) [ ez ]
= e(h, a) ez
olaca
g sekilden aka grlmektedir.
c) S
ekilden de grlece
gi zere,
s
h 0 iin E(P+ ) ez E + (0)
20

h 0 iin E(P ) s ez E (0)
20
olacaktr. Bu sonular a dan ba

gmszdr (sonsuz genis dzlem gibi!) ve
s
[E(P+ ) E(P )] ez
0
seklindedir.
d) a iin e(h, a) s /(20 ) ve
s
E(P+ ) = ez
20
s
E(P ) = ez
20
olup bu sonu h dan ba
gmszdr (h 0 gibi!).
2.2-5. z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srasyla, 0 ve h yo

gunluklar ile
dzgn yayl ykler vardr.
a) Problem-2.2.-4 n sonucundan yararlanarak E nin ak ifadesini yaznz.
b) h = 0 halini inceleyiniz.
c) h = 0 halini inceleyiniz.
zm. a) Problem-2.2-4 n sonular uyarnca, h < z blgesinde elektrik
alann de
geri,
0
EI = E0+ + Eh+ = ez + h ez
20 20
0 + h
= ez
20
0 < z < h blgesinde elektrik alann de
geri,
0
EII = E0+ + Eh = ez h ez
20 20
0 h
= ez
20
ve nihayet z < 0 blgesinde elektrik alann de
geri,
0
EIII = E0 + Eh = ez h ez
20 20
0 + h
= ez
20
2. Elektrostatik 25
olacaktr.
b) zel olarak h = 0 yaplrsa, yukardaki sonular
0
EI = ez
0
EII = 0
0
EIII = ez
0
halini alr.
c) h = 0 zel durumunda ise,
EI = 0
0
EII = ez
0
EIII = 0
elde edilir.
2.2.E-1. Boslukta P1 (1, 1, 0), P2 (1, 1, 0) ve P3 (1, 2, 3) noktalarna Q1 =

Q2 = Q3 = Q = 3 nC noktasal ykleri yerlestirilmistir. Bu yklerin P (1, 1, 1)
noktasnda yaratacaklar toplam alann kartezyen koordinatlardaki bilesenlerini
bulunuz ve birimini yaznz.
Cevap. E = 6, 82ex + 6, 82ey + 32, 8ez V /m.
2.2.E-2. Boslukta bir kartezyen koordinatlar sisteminde, M1 (a, 0, 0),

M2 (a, 0, 0) ve M3 (0, 2a, 0) noktalarnda, srasyla, q1 = q, q2 = q ve q3 = q
ykleri bulunmaktadr.
1 9
q = 0, 1C, a = 50cm, = 0 = 36 10 F/m oldu
guna gre,
a) q3 ykne etkiyen bileske kuvveti bulunuz.
b) P (0, a, 0) noktasndaki bileske alan siddetini bulunuz.
c) Orijindeki deplasman vektrn hesaplaynz.
zm. a) q1 yknn q3 ykne etki ettirdi

gi kuvvet
1 (q)(q)
F13 = 3 r13 , r13 = (0 + a)ex + (2a)ey = a ex + 2a ey
40 r13
1 q2
F13 = (ex + 2ey ), |r13 | = (a2 + 4a2 ) = 5a
40 5 5a2
q2 yknn q3 ykne etki ettirdi
gi kuvvet
1 (q)(q)
F23 = 3 r23 , r13 = a ex + 2a ey , |

r 23 | = 5a
40 r13
1 q2
F23 = (ex + 2ey )
40 5 5a2
dir. O halde q3 ykne etkiyen bileske kuvvet
1 q2 1 q2
FB = F13 + F23 = 4ey = ey
40 5 5a2 0 5 5a2
olacaktr. Nmerik de
gerler yerine konursa,
1 (0, 1.106 )2
FB = 1
4ey ' 129.106 ey N
36109 5 5(0, 5)2
bulunur.
b) q1 yknn P noktasnda yaratt
g alan,
1 q
E1 = 3 r1p , r1p = a ex + a ey , r1p = (a2 + a2 ) = 2a
40 r1p

1 q 1 q
E1 = (a ex + a ey ) = (ex + ey )
40 2 2a3 40 2 2a2
2. Elektrostatik 27
dr. q2 yknn P noktasnda yaratt

g alan
1 q
E2 = 3 r2p , r2p = a ex + a ey , r2p = 2a
40 r2p

1 q
E2 = (ex + ey )
40 2 2a2
dr. q3 yknn P noktasnda yaratt
g alan ise,
1 (q)
E3 = 3 r3p , r2p = a ey , r3p = a
40 r3p
1 (q) 1 q
E3 = 3
(a ey ) = ey
40 a 40 a2
dr. O halde toplam alan

1 q 2 1 q 1
EB = E1 + E2 + E3 = + 1 ey = + 1 ey
40 a2 2 2 40 a2 2
dr. Nmerik de
gerler yerine konursa

1 0, 1.106 1
EB = 1
+ 1 ey ' 6146 ey V /m
4 36109 (0, 5)2 2
elde edilir.
c) Orjinde q1 , q2 ve q3 yklerinin yaratt
g elektrik alanlar, srasyla,
1 q 1 q
E10 = 3
(aex ) = ex
40 a 40 a2
1 q 1 q
E20 = (aex ) = ex
40 a3 40 a2
1 (q) 1 q
E30 = 3
(2aey ) = ey
40 8a 40 4a2
oldu
guna gre toplam elektrik alan
1 q 1 1 q
EB = E10 + E20 + E30 = 2
ey = ey
40 a 4 160 a2
dr. Nmerik de
gerler yerine konursa, deplasman vektr
1 0, 1.106
D = 0 EB = ey = 7, 96.109 ey C/m2
16 (0, 5)2
olarak bulunur.
2.2.E-3. Boslukta, bir kartezyen koordinatlar sisteminde P1 (0, 0, 0), P2 (0, 3, 0)

ve P3 (3, 0, 0) noktalarnda srasyla, q1 = 4C, q2 = 5C ve q3 = 10C
ykleri bulunmaktadr. P (0, 0, 4) noktasndaki bileske alan siddetini bulunuz,
0 = 1/36 109 F/m.
zm. q1 , q2 ve q3 yklerinin P noktasnda yarattklar elektrik alanlar

srasyla,
1 q1
E1p = ez
40 16
ve
r2p = 3ey + 4ez nedeniyle

1 q2 1 q
E2p = 3 r2p = (3ey + 4ez )
40 r2p 40 125
r3p = 3ex + 4ez nedeniyle
1 q3 1 q3
E3p = 3 r3p = (3ex + 4ez )
40 r3p 40 125
oldu
gundan dolay toplam elektrik alan
EP = E1p + E2p + E3p

1 q1 3q2 4q2 3q3 4q3
= ez ey + ez ex + ez
40 16 125 125 125 125

1 3q3 3q2 q1 q2 + q3
= ex ey + +4 ez
40 125 125 16 125

106 3 3 4 15
= 1 10e x 5ey + + 4 ez
4 3610 9 125 125 16 125
23
EP = 360(6ex 3ey + ez ) = 2160ex 1080ey + 2070ez
4
2. Elektrostatik 29
seklinde olacaktr. Bunun mutlak de

geri ise
EP = (21602 + 10802 + 20702 )1/2 ' 3181 V /m
dir.
2.2.E-4. S
ekildeki noktasal yk sisteminde q2 = 1C dur. P (a, 0) noktasnda
Ep = 0 olmas iin q1 ve q3 ykleri nasl seilmelidir? a = 4cm, b = 3cm.
zm. P noktasndaki elektrik alan

" # " #
1 q1 aq2 bq2 q3
Ep = ex + ey 3 + 2 =0
4 a2 (a2 + b2 ) 32 (a2 + b2 ) 2 b
olaca
gndan,
a3 b3
q1 = 3 q2 , q3 = 3 q2
(a2 + b2 ) 2 (a2 + b2 ) 2
elde edilir. De
q1 = 0, 512C, q3 = 0, 216C
bulunur.
2.2.E-5. Boslukta P (2, 4, 3) noktasnda Q = 20nC yk bulunmaktadr.

a) E( r) yi bulunuz.
b) A(3, 2, 0) noktasndaki elektrik alan vektrn bulunuz.
c) Uzayda E = 1V /m olan noktalar bulunuz.
zm. a) Elektrik alan
20 109 [(x 2)ex + (y 4)ey + (z + 3)ez ]

E(

r) = 1 h i3/2
4 36 109
(x 2)2 + (y 4)2 + (z + 3)2
[(x 2)ex + (y 4)ey + (z + 3)ez ]
= 180 h i3/2 V /m
(x 2)2 + (y 4)2 + (z + 3)2
seklindedir.
b) De
180
E(

r 0 ) = 3/2 [5ex 2ey + 3ez ]
38
elde edilir.
c) Elektrik alan istenilen de
gere esitlenirse
180
1= h i3/2
(x 2)2 + (y 4)2 + (z + 3)2

bulunur ki, bu da merkezi P (2/4/ 3) noktasnda olan r = 6 5 m yarapl kre
zerindeki noktalardr.
2.2.E-6. Boslukta sekiz adet Q = 25nC yk, merkezi orijinde olan, z = 0 d-

zlemi zerinde 0, 2m yarapl bir ember zerine simetrik olarak yerlestirilmistir.
a) Ox ekseni zerinde hangi noktada |E| en byk de
geri alr?
b) |E|max nedir?
Cevap. a) P (0, 1414, 0, 0), b) |E|max = 17, 30 kV /m
2.2.E-7. Boslukta P (0, 0, 1) ve P (0, 0, 1) noktalarna Q = 1 C ykleri yer-

lestirilmistir. x = 0, y = 2 ve |z| 4 iin |E| yi iziniz.
2.2.E-8. Boslukta, orijinde bulunan bir yk, r = 1m uzaklkta E = 10er alann

yaratmaktadr.
a) Bu Q1 ykn bulunuz.
2. Elektrostatik 31
b) P1 (2, 1, 5) noktasnda, Q1 yknn yaratt

g alann kartezyen bilesenlerini
elde ediniz.
c) Ayn Q1 yknn P2 (2, 2, 2) noktasnda yaratt
g alann silindirik koordinat-
lardaki bilesenlerini bulunuz.
q
r
E=
40 r3
10
yardmyla, q = 9 nC elde edilir.
b) P1 noktasnda Q1 yknn yaratt
g elektrik alann kartezyen bilesenleri,
q 2ex ey + 5ez
E=
40 (4 + 1 + 25)3/2
yardmyla,
2 1 5
Ex = 10 3/2
, Ey = 10 3/2 , Ez = 10 3/2
30 30 30
seklinde elde edilir.

c) P2 (2/2/2) noktasnn silindirik koordinatlardaki pozisyonu P2 (2 3/ 4 /2) ola-
caktr. O halde elektrik alann silindirik koordinatlardaki bilesenleri

q 2 2 e + 0 e + 2ez
E=
40 123/2
ifadesinden elde edilir.
2.2.E-9. Kartezyen koordinatlar sisteminde, x (, ), y [a, a], z

(, ) blgesindeki homojen 0 = sabit yk da
glmnn yaratt
g elektrik alan
hesaplaynz Her yerde = 0 dr.
zm. Simetri nedeniyle, alan hesaplayaca gmz noktay, Oy ekseni zerine,
rne
gin y = b ye yerlestirelim. y [a, a] blgesi iindeki bir M1 (x1 , y, z1 )
noktasndaki diferansiyel yk eleman, silindirik koordinatlar sisteminde
dQ = 0 dR R d dy
seklinde ifade edilirse, bu ykn P noktasnda yarataca

g diferansiywl alan dE1
olur. M1 noktasnn Oy eksenine gre simetri ginin yaratacag alan dE1 ile
toplannca Oy ynnde bir alan elde edilecektir. Bu nedenle dE1 in sadece y
bilesenini gznne almak ve bunu tm blge iinde integre etmek yeterli olacak-
tr.
p
M1 P
M1 P = r0 = R2 + (b y)2 , er0 =
r0
olmak zere,
dQ
dE1 = 2 er
0
40 (r0 )
yazlr. dE1 in Oy ekseni zerine izdsm ise,
dQ by
dE = |dE1 | cos = 0 2
40 (r ) r 0
dir. O halde, P noktasnda yaratlan alan,
Z Z 2 Z a
0 (b y)
E= 3 ey R dR d dy
40 R=0 =0 y=a [R2 + (b y)2 ] 2

Z
0 a
1
= 2
1 (b y) dy ey
40 y=a [R2 + (b y)2 ] 2 R = 0
Z a
0 a
= 1 dy ey = 0 ey
20 y=a 0
seklindedir. E
ger b < 0 ise, diferansiyel alann ifadesi, gene,
(b y)
dE = |dE1 | p ey
R2 + (b y)2
seklinde olacaktr.
2.2.E-10. S ekilde grlen homojen 0 = sabit yo gunluguna sahip a yarapl, 2L

yksekli
gindeki silindirin, silindir ekseni zerindeki P (0, 0, z0 ) noktasnda yarat-
aca
g alan siddetini hesaplaynz.
2. Elektrostatik 33
zm. Simetri nedeniyle elektrik alan Oz ekseni ynnde olacaktr. O halde,

0 1
dEz = hp i2 R dR d dz cos
40
R2 + (z0 z)2
dir. Geometriksel yapdan cos = (z0 z)/r0 elde edilir. Bu ise yerine konursa,
Z2 Za ZL
0 (z0 z)R dR d dz
Ez =
40 [R2 + (z0 z)2 ]3/2
=0 R=0 z=L

Za L
0 +R
= 2 dR

40 [R2 + (z0 z)2 ]1/2 z = L
R=0
Za !
0 R R
= dR
20 [R2 + (z0 L)2 ]1/2
[R2 + (z0 + L)2 ]1/2
R=0
0 2
= [R + (z0 L)2 ]1/2 [R2 + (z0 + L)2 ]1/2 |a0
20
0 hp 2 p i
= a + (z0 L)2 + |z0 L| a2 + (z0 + L)2 + |z0 + L|
20
bulunur.
2.2.E-11. Oz ekseni zerine yerlestirilmis, sonsuz uzun, birim uzunlu gunda

C/m yk yo
gunlu
gu bulunan, dzgn ykl do grunun yaratt
g elektrik alan,
silindirik koordinatlarda,
eR
E=
20 R
olarak bilinmektedir. Alan izgilerinin, C=sabit olmak zere,
y = Cx
denklemi ile belli oldu

gunu gsteriniz.
zm. Silindirik koordinatlar sisteminde
p
R = x2 + y 2 ve uR = cos ex + sin ey
oldu
guna gre,
cos ex + sin ey
E= p
20 x2 + y 2
yazlacaktr. te yandan,
x y
cos = p , sin = p
x + y2
2 x + y2
2
oldu
gu gz nnde tutulup
dx dy
=
Ex (x, y, z) Ey (x, y, z)
alan izgileri denkleminde bu ifade yerlestirilip gerekli sadelestirme yaplrsa,
dx dy
=
x y
bulunur. Bu diferansiyel denklem integre edilince,
ln x = ln y + ln C 1
veya,
y = Cx
elde edilir. O halde alan izgileri, z = sabit dzlemleri zerinde, orijinden geen
dogrulardr.
2.2.E-12. Vektr alanlarn gstermek iin faydalanlan alan izgileri (kuvvet

izgileri) her noktada alan vektrnn te
get oldu
gu e
grilerdir. Alan izgileri
2. Elektrostatik 35
denklemi E ds = 0 ile elde edilir. Genel bir orthogonal koordinatlar sisteminde,

alan izgilerini veren diferansiyel denklemleri elde ediniz.
zm. Genel bir orthogonal koordinatlar sisteminde uzunluk eleman,
3
X
ds = ei hi dui
i=1
olup, alan izgilerini veren diferansiyel denklemler

e1 e2 e3

E ds = E1 E2 E3 =0

h1 du1 h2 du2 h3 du3
veya
h1 du1 h2 du2 h3 du3
= =
E1 E2 E3
2.2.E-13. E = ex + (x 2)ey elektrik alan vektrnn kuvvet izgilerinin den-

klemini bulunuz. A(0, 3) noktasndan geen kuvvet izgisini iziniz ve bu kuvvet
izgisinin Ox eksenini kesti
gi noktalar belirtiniz.
zm. Kuvvet izgilerinin denklemi kartezyen koordinatlarda
dx dy dz
= =
Ex Ey Ez
diferansiyel denklemleri yardmyla bulunur. Gerekten
dx dy
= (x 2)dx = dy xdx 2dx = dy
1 x2
ifadelerinin integrasyonu ile
1
y = x2 2x + k
2
elde edilir. Bu e
gri A(0, 3) noktasndan geece
gi iin k = 3 bulunur. O halde
kuvvet izgisinin ifadesi
1
y = x2 2x 3
2
seklindedir. Bu kuvvet izgisinin Ox eksenini kesti

gi noktalar ise,
1
0 = x2 2x 3
2
ifadesinden
x1,2 = 2 10
olarak elde edilir.
2.2.E-14. Asa gdaki elektrik alanlarnn P (2, 7, 10) noktasndan geen alan
izgilerinin denklemlerini bulunuz.
a) E = 2(y 1)ex + 2xey ,
b) E = ey ex + (x + 1)ey ey ,
zm. a) Kartezyen koordinatlarda alan izgilerini veren
dx dy dz
= =
2(y 1) 2x Ez
denklemlerinden nce
2x dx = 2(y 1)dy
yazlr. Bunun integrasyonu sonucunda,
x2 = y2 2y + C
bulunur. P noktasnn denkleme yerlestirilmesi ile C sabiti
4 = 49 14 + C, C = 31
olarak belirlenir. O halde aranlan alan izgisi,
x2 = y 2 2y 31
veya
x2 + 32 (y 1)2 = 0, z = 10
seklindedir.
b) Benzer bir yol izlenerek,
dx dy dz
= y =
ey e (x + 1) Ez
2. Elektrostatik 37
diferansiyel denkleminden
(x + 1)dx = dy
1 2
x +x+C = y
2
elde edilir. P noktasnn de
geri yerine konarak C = 7 bulunur. Bylece alan
izgilerinin denklemi,
1 13
(x + 1)2 + = y, z = 10
2 2
olarak elde edilir.
2.2.E-15. nceden seilmis bir Oxy kartezyen koordinat sistemine yerlestir-

ilen ve degerleri bilinmeyen iki ykn de gerini tespit etmek iin syle bir deney
dzenlenmistir. De geri Q olan bir yk Ox ekseni zerindeki A(d1 , 0, 0) nok-
tasna yerlestirilerek llen toplam orijindeki elektrik alannn Ox eksenine dik
oldugu llmstr. Sonra ayn Q yk Oy ekseni zerindeki B(0, d2 , 0) nok-
tasna yerlestirilip orijindeki toplam elektrik alannn Oy eksenine dik oldu gu
tespit edilmistir. , , ve r1 , r2 , d1 , d2 sekil zerinde gsterilen a ve uzaklk-
lar olmak zere,
" 2 #
Q r1 2 r1
q1 = sin cos
sin d1 d2
" 2 #
Q r2 2 r2
q2 = sin + cos
sin d1 d2
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Birinci durumda, elektrik alan Ox eksenine diktir:

1 q1 q2 Q
E1 = E1 ey = e1 + e2 + (ex )
40 r12 r22 d21
Burada e1 ve e2 , srasyla, q1 yknn bulundu gu noktadan orijine ynlenmis

birim vektr ve q2 nin bulundu gu noktadan orijine ynlenmis vektr gster-
mektedir. Benzer sekilde, ikinci durum iin,

1 q1 q2 Q
E2 = E2 ex = e1 + 2 e2 + 2 (ey )
40 r12 r2 d2
yazlr. e1 ve e2 vektrleri
e1 = cos ex sin ey
e2 = cos ex sin ey
seklindedir. O halde,
E1 ex = E1 ey ex = 0

1 q1 q2 Q
= e1 ex + 2 e2 ex 2 ex ex
40 r2 r2 d1
ve
E2 ey = E2 ex ey = 0

1 q1 q2 Q
= e1 ey + 2 e2 ey 2 ey ey
40 r12 r2 d2
yardmyla,
q1 q2 Q
2 cos 2 cos 2 = 0 (1)
r1 r2 d1
ve
q1 q2 Q
sin 2 sin 2 = 0 (2)
r12 r2 d2
elde edilir.
++ =
nedeniyle,
sin ( + ) = sin ( ) = sin
2. Elektrostatik 39
oldu
gundan, (1) ba
gntsndan

q1 sin cos
(cos sin + sin cos ) = Q 2
r12 d21 d2
veya " #
2 2
Q r1 r1
q1 = sin cos
sin d1 d2
kar. Benzer sekilde (2) ba
gntsndan da

q2 sin cos
2 (sin cos + cos sin ) = Q + 2
r2 d21 d2
veya " #
2 2
Q r2 r2
q2 = sin + cos
sin d1 d2
bulunur.
ELEKTROSTATI K POTANSI YEL VE POTANSI YEL ENERJI

Tanm. Elektrik alan vektr
E = grad V (x, y, z)
seklinde ifade edilebilir. Burada,

Z
1 (, , )
V (x, y, z) = d d d + V0
40 r0
olup, Coulomb Potansiyeli adn alr. Potansiyelin birimi Volt [V ] dur.
Teorem-2.1. Elektrostatik alan
rot E = 0
irrotasyoneldir.
Teorem-2.2. I inde kaynaklarn bulunmad

g her blgede
V = 0
sa
glanr.
Tanm. V (x, y, z) = sabit olan yzeylere, E alannn es potansiyel yzeyleri

ad verilir. Her noktada, bu noktadan geen alan izgisi, bu noktadan geen es-
potansiyel yzeye diktir ve E nin yn, V nin en byk azals yn oldu gunu
gsterir.
Teorem-2.3. Bir q ykn bir C e

grisi boyunca bir A noktasndan bir B nok-
tasna gtrmek iin
Z B
W = F d = q [VB VA ]
A
kadar is yapmak gerekir.
2.3-1. Sonlu bir V blgesi iinde yo gunlu gu ile da

glms bulunan yklerin
yaratt
g Coulomb potansiyeli olsun ve V nn iindeki (veya yaknndaki) bir
orijinden itibaren llen uzaklk r ile gsterilsin. nin (ve E nin) r iin
geerli asimptotik ifadelerine, sz konusu yklerin uzak alan ad verilir. Uzak
alanda, Z Z
1 1
dV, E dV er , r
40 r V 40 r2 V
oldugunu gsteriniz.
zm. Orijini gzleme noktasna birlestiren vektr r, integrasyon noktasn

gzlem noktasna birlestiren vektr ise r0 olsun. Diferansiyel potansiyel
1 dq 1 dV
d = =
4 r0 4 r0
seklindedir. te yandan
d2 d
r0 = (r2 + d2 2d r cos )1/2 = r(1 + 2 2 cos )1/2
r r
1 d2 d
= r 1+ 2 cos + . . . r, r >> d ise
2 r2 r
oldu
gundan
Z Z
1 dV 1 Q
(x, y, z) = 0
dV =
4
V r 4r V 4r

Q Q
E = grad = er = er
r 4r 4r2
2. Elektrostatik 41
veya Z
1
E dV er
4r2 V
bulunur.
O halde, sonlu blgedeki yklerin yarataca g uzak alan, yaklask olarak, tm
yklerin toplamna denk orijindeki bir noktasal ykn yarataca
g alana esittir.
2.3-2. V = sabit yzeyi zerinde grad V nin yzeye dik oldu

gunu ve grad V
ynnde V nin en byk arts kazand
gn gsteriniz.
zm. V = sabit espotansiyel yzeyler oldu guna gre, grad V vektr (sfr
olmadg noktalarda) espotansiyel yzeyin te
get dzlemine diktir. Bu vektrn
gsterdi
gi yn, V = sabit yzeylerinin en hzl bydg yn olup, bu ynde V
nin de
gisimi |grad V | kadardr.
2.3-3. Bir elektrostatik alanda alan izgilerinin kendi kendilerini kesemeyecek-

lerini, pozitif ykl kaynaklardan kp negatif ykl kaynaklara do
gru uzayacak-
larn gsteriniz.
zm. Kapal oldu gunu dsnd gmz bir C alan izgisi zerindeki herhangi
bir nokta A olsun. Birim yk A dan alp C zerinde bir defa dolastrarak tekrar
A ya getirelim. S
imdi su iki hal szkonusu olur:
1) C zerinde hi bir noktada E yn de gistirmez. Bu halde yaplan is pozitiftir
fakat potansiyel enerjide de
gisiklik olmamstr (eliski).
2) C zerinde belirli bir B noktasnda E yn de gistirir. Bu halde B den sonraki
para bir baska alan izgisine aittir. B, yklerin bulundu gu bir noktadr.
2.3-4. z = 0 ve z = d dzlemleri; srasyla V = 0 ve V = V0 potansiyellerinde

tutuldu
guna ve ara blgede baska hi yk bulunmad gna gre, ara blgedeki
potansiyel ve alan ifadelerini elde ediniz.
zm. z (0, d) blgesinde yk bulunmad
gndan, potansiyel fonksiyonu
2V 2V 2V
V = + + =0
x2 y 2 z 2
2V
=0
z 2
Laplace denklemini sa
glar. O halde V (z), Laplace denkleminin integrasyonu
sonucunda
V (z) = Az + B
olarak elde edilir. Buradaki A ve B sabitleri,

z = 0: V =0
z = d: V = V0
snr kosullar yardmyla,
V0
A =
d
B = 0
olarak bulunur. O halde potansiyel fonksiyonu
V0
V (z) = z
d
elektrik alan vektr ise
V V V
E = grad V = ex ey ez
x y z
V0
= ez
d
olarak elde edilir.
2.3-5. Ayn eksenli, a ve b yarapl iki silindir arasndaki blgede kaynak yoktur
ve bu silindirler zerinde potansiyel sabit Va , Vb de gerlerine sahiptir. Silindirler
arasndaki potansiyel fonksiyonun ve elektrik alann ak ifadesini yaznz.
zm. Simetri nedeniyle potansiyel sadece R nin fonksiyonu olacaktr. R
(a, b) blgesinde kaynak olmad
gndan potansiyel fonksiyonu
V = 0
seklindeki Laplace denklemini sa
glayacaktr. Silindirik koordinatlar sisteminde
V = div grad V (R), R (a, b)
= div{V 0 eR }
= (grad V 0 ) eR + V 0 div eR
= V 00 + V 0 /R
olaca
gndan, V = 0 denkleminden
d(V 0 ) dR
0
=
V R
2. Elektrostatik 43
yazlr ve
C1
V0 =
R
veya
V = C1 ln R + C2
bulunur. Buradaki C1 ve C2 , R = a ve R = b iin V nin, srasyla Va ve Vb ye esit
oldu
gu gz nnde bulundurularak belirlenecek olan iki sabittir. Bunlar kolayca
bulunur ve yerine konursa,
Va Vb Va ln b Vb ln a
V (R) = ln R
ln(a/b) ln(a/b)
oldu
gu grlr.
Elektrik alan ise,
V
E = grad V = eR
R
Va Vb 1
= eR
ln a/b R
seklindedir.
2.3-6. Es merkezli a ve b yarapl iki kre arasndaki blgede kaynak yoktur

ve bu krelerin yzeyleri Va ve Vb potansiyellerine kartlmstr. Ara blgedeki
potansiyel fonksiyonunu ve elektrik alann bulunuz.
zm. Kresel simetri nedeniyle, ara blgedeki potansiyel sadece orijine olan
uzakl
gn, di
ger bir deyisle r nin fonksiyonu olacaktr. r (a, b) blgesinde kaynak
bulunmad g iin, potansiyel fonksiyonu
V = 0
glar. Kresel koordinatlar sisteminde

1 d 2 dV
V = 2 r =0
r dr dr
denkleminden
dV
r2 = A
dr
veya
A
V (r) = +B
r
elde edilir.
A ve B sabitleri, potansiyel fonksiyonunun snrlarda ald
g de
gerler yardmyla
bulunacaktr. O halde, r = 0 iin V = Va ve r = b iin V = Vb snr kosullar
yardmyla
A
Va = + B
a
ve
A
Vb = + B
b
yazlr. Buradan, kolayca ara blgedeki potansiyel
Va Vb 1 aVa bVb
V (r) = +
1/a 1/b r ab

Elektrik alan ise
V
E = grad V = er
r
Va Vb 1
= er
1/a 1/b r2
olarak hesaplanr.
2.3-7. Bir elektrostatik alanda, potansiyeli V1 olan bir noktaya sfra esit bir ilk
hzla braklan bir noktasal q yknn, potansiyeli V2 olan noktaya eristi ginde
hzn bulunuz. v2 /c2 << 1 iken hzn yaklask ifadesini bulunuz.
zm. q yk, potansiyeli V1 olan noktadan potansiyeli V2 olan noktaya
geldiginde potansiyel enerjisindeki de gisme, yk tasyan elektronun kinetik en-
erjisine dnsecektir:
" #
2 1
m0 c p 1 = +q(V2 V1 )
1 v 2 /c2
Buradan hz zlrse
s 2
(V1 V2 )
v =c 1 q +1
mo c2
2. Elektrostatik 45
bulunur. (v/c) << 1 iin karekkl ifadeyi binom formlne gre aalm:

2 1 v2 3 v4
m0 c 1 + + + 1 = q(V2 V1 )
2 c2 8 c4
O halde, hz, yaklask olarak,

r
2q
v
= (V2 V1 )
m0
2.3-8. 1 (x, y, z) yk da
glmnn neden oldugu potansiyel V1 (x, y, z); 2 (x, y, z)
yk daglmnn neden oldu gu potansiyel ise V2 (x, y, z) olsun.
Z Z
1 V1 dV = 2 V2 dV
oldu
gunu gsteriniz (Gauss zdesli
gi).
zm. Bir V blgesindeki 1 (x, y, z) yk da glm varken uyarlan potansiyel,
elektrik alan ve deplasman vektr V1 , E1 , D1 ; ayn V blgesinde 2 (x, y, z) yk
daglm sz konusu iken uyarlan potansiyel, elektrik alan ve deplasman vektr
de V2 , E2 , D2 olsun. Bu durumda
div(E1 V2 ) = V2 div E1 + E1 grad V2 = V2 div E1 E1 E2

div(E2 V1 ) = V1 div E2 + E2 grad V1 = V1 div E2 E2 E1
yardmyla
div(E1 V2 ) div(E2 V1 ) = V2 div E1 V1 div E2
veya
div(D1 V2 ) div(D2 V1 ) = V2 div D1 V1 div D2

= V2 1 V1 2
yazlabilece
ginden, sz konusu V blgesini iinde bulunduran, orijin merkezli ve
R yarapl kresel VR blgesi iinde, esitli
gin her iki tarafnn integrasyonu
Z Z
div(D1 V2 D2 V1 ) dVR = (V2 1 V1 2 ) dVR
VR VR
verir. Esitli
gin sol taraf, VR kresinin yzeyi zerinde hesaplanan iki katl yzey
integraline dnstrlrse
Z Z
(D1 V2 D2 V1 ) dSR = (V2 1 V1 2 ) dVR
SR VR
bulunur. S
imdi krenin R yarapn sonsuza gtrelim:
Z Z
lim (D1 V2 D2 V1 ) dSR = lim (V2 1 V1 2 ) dVR
R SR R VR
Z
= (V2 1 V1 2 ) dV
Esitli
gin sol tarafnn integrandndaki terim,
Q1 Q2
D1 V2 ' 2
er
4R 40 R
Q1 Q2
= er
(4)2 0 R3
olaca
g iin,
Z Z
Q1 Q2
lim D1 V2 dSR = lim er R2 sin d d er
R SR R SR (4)2 0 R3
Q1 Q2
= lim 4 = 0
R (4)2 0 R
Z
lim D1 V2 dSR = 0
R SR
nedeniyle, Z
0= (V2 1 V1 2 ) dV
veya Z Z
V2 1 dV = V1 2 dV
elde edilir.
2.3-9. Bir elektrostatik alanda

A B
E= 3
cos er + 3 sin e
r r
2. Elektrostatik 47
oldu
gu gzlenmistir (A ve B sabit reel saylardr).
a) A ile B arasndaki iliskiyi bulunuz.
b) Potansiyel fonksiyonunu belirleyiniz.
zm. a) Sz konusu elektrik alan
A B
E = 3
cos er + 3 sin e
r r
= Er er + E e
olarak ifade edelim. Elektrostatik alan
rot E = 0
denklemini sa
glayacaktr. Bilindigi gibi, kresel koordinatlar sisteminde

1 E
rot E = (sin E ) er +
r sin

1 Er 1 Er
+ (r E ) e + (r E ) e
r sin r r r
seklindedir. zel olarak E = 0, Er / = 0 ve E / = 0 oldu
gu grlmek-
tedir. Bu zel durumda,

1 Er
rot E = (r E ) e = 0
r r
ba
gntsndan
Er
(r E ) =
r
elde edilir. E ve Er / nn de
gerleri yerine konursa
B A
(r 3 sin ) = ( cos )
r r r3
kolaylkla,
A = 2B
elde edilir.
b) Elektrik alan, potansiyel fonksiyonu cinsinden
E = grad V
V 1 V 1 V
= er e e (1)
r r r sin
olarak ifade edilir. Ele alad

gmz rnekte,
E = Er er + E e (2)
oldu
gundan, nce
1 V
=0
r sin
nedeniyle
V = V (r, )
oldu gntlarnn er bilesenlerinin esitlenmesi ile
gu kar. (1) ve (2) ba
V
= Er
r
veya
Z Z
A
V = Er dr + f () = cos dr + f ()
r3
A
= cos + f ()
2r2
bulunur. Nihayet, (1) ve (2) nin e bilesenlerinin esitlenmesi sonucunda
1 V
= E
r
veya
1 A B
2
cos + f () = 3 sin
r 2r r
yazlr. Bu ba
gntdan
A B
2
sin f 0 () = 2 sin
2r r
veya
f 0 () = 0 f () = sabit
elde edilir. Buna gre,
A
V (r, ) =
cos + C
2r2
olur. r iin potansiyel fonksiyonunun sfra gitmesi istenildi
ginden, C = 0
bulunur. O halde aranlan potansiyel fonksiyonu
A
V (r, ) = cos
2r2
seklindedir.
2. Elektrostatik 49
2.3-10. a yarapl kre yzeyi zerinde dzgn yayl bir Q yk vardr.

a) Potansiyelin integral ifadesini aka yaznz ve bu integrali hesaplayarak
potansiyeli bulunuz.
b) E nin ak ifadesini bulunuz.
c) V ve E nin r ile de
gisimini gsteren e
grileri iziniz.
zm. a) Krenin yzeyindeki, yzeysel yk yo

gunlu
gu
Q
S =
4a2
oldu
gundan, bir A noktasnda yaratlan diferansiyel potansiyel
1 dQ 1 S dS
dV = 0
=
40 r 40 r0
kadardr. Potansiyel ise,

Z
V = dV
Sa
Z Z
Q 2
sin 0 d0 d0
=
16 2 0 0 =0 0 =0 r0
ile hesaplanacaktr. Burada,

r
p a2 2a cos
r0 = a2 + r2 2ar cos = r 1+
r2 r
konmustur. S
ekil uyarnca,
er er0 = |er | |er0 | cos = cos
ve
er = sin cos ex + sin sin ey + cos ez

er0 = sin 0 cos 0 ex + sin 0 sin 0 ey + cos 0 ez
oldu
guna gre,
cos = sin cos sin 0 cos 0 + sin sin sin 0 sin 0 + cos cos 0

= sin sin 0 cos cos 0 + sin sin 0 + cos cos 0
seklindedir. Bu de
geri integrandda kullanalm.
Q
V =
16 2 0
Z Z
2
sin 0 d0 d0
1/2
0 =0 0 =0 a2 + r2 2ar sin sin 0 cos 0 + cos cos 0
Genellikten bir sey kaybetmeden, hesaplar kolaylastrmak amac ile, z ekseni
zerindeki bir noktada ( = 0 veya = ) potansiyeli hesaplyalm.
Pozitif z ekseni zerinde
= 0, sin = 0, cos = 1
oldu
gu iin, potansiyel fonksiyonu
Z Z 2
Q 1/2
V = 2
sin 0 a2 + r2 2ar cos 0 d0 d0
16 0 0 =0 0 =0
Z
Q 1 1/2
= 2a r sin 0 a2 + r2 2ar cos 0 d0
160 a r 0 =0
Q h 1/2 2 1/2 i
= a2 + r2 + 2a r a + r2 2a r
80 a r
Q
= [|a + r| |a r|]
80 a r
seklinde bulunur.
2. Elektrostatik 51
b) r > a blgesinde, mutlak de

gerler de
gerlendirilerek,
Q
V =
40 r
yardmyla, elektrik alan vektr
V
E = grad V = er
r
Q r
=
40 r3
hesaplanr.
c) Potansiyel fonksiyonu

Q
40 r , a<r
V (r) =

Q
40 a , 0<r<a
ve elektrik alan vektr

Q r
40 r3 , a<r
E(r) =

0, 0<r<a
olacaktr.
2.3.E-1. S ekilde q1 , q2 ykleri ile A ve B noktalar grlmektedir. Bu iki noktasal

yk sisteminde,
a) A, B noktalarndaki mutlak potansiyelleri A , B ,

b) UAB , UBA gerilimlerini,
c) q = 0, 1C noktasal yknn A dan B ye ve B den A ya gitmesi srasnda
alan kuvvetlerinin grecekleri WAB ve WBA islerini bulunuz = 0 , q1 = 2C,
q2 = 5C, a = 3m, b = 4m.
Not-1. UAB gerilimi, A noktasndaki potansiyelden B noktasndaki potansiyelin
kartlmas ile elde edilir.
Not-2. Bir noktasal ykn potansiyeli sonsuzda sfr oluyor ise, buna mutlak
potansiyel denir.
zm. a) A ve B noktalarndaki mutlak potansiyeller

q1 q2
A = + = 3 kV
40 a 40 c
q1 q2
B = + = 11, 4 kV
40 c 40 a
b) UAB , UBA gerilimleri ise
UAB = A B = 8, 4 kV
UBA = B A = UAB = 8, 4 kV
olarak bulunur. Grld
g gibi B noktasnn potansiyeli A noktasnn potan-
siyelinden yksektir.
c) Aranlan isler, tanm gere
gi,
WAB = q(A B ) = qUAB = 8, 4 104 J
WBA = q(B A ) = qUBA = qUAB = WAB = 8, 4 104 J
olarak hesaplanrlar. WAB < 0 oldu
gundan, bu is, alan kuvvetine kars ynelten
ds kuvvet tarafndan ve WBA > 0 oldugundan bu is alan kuvveti tarafndan
grlr.
2. Elektrostatik 53
2.3.E-2. S ekildeki dzgn elektrik alan iindeki Uab = 10V , Ubc = 6V oldu
guna
gre xc uzaklgn bulunuz. xa = 1m, xb = 2m
zm. a ve b noktalar arasndaki gerilim Uab ,

Z b Z b Z xb
Uab = E ds = E0 ex ex dx = E0 dx = E0 (xb xa )
a a xa
seklinde bulunur. Benzer sekilde B ve C noktalar arasndaki gerilim iin de
Ubc = E0 (xc xb )
yazlabilir. Bu iki ifadeden,

Uab xb xa
=
Ubc xc xb
oldu
gu grlmektedir. Saysal de
10 21
= , xc = 2, 6 m
6 xc 2
bulunur.
2.3.E-3. Bosluktaki bir noktasal ykn r = 50cm uzakta meydana getirdi

gi
mutlak potansiyel V = +25V oldu guna gre, q ykn bulunuz.
zm. Bir noktasal ykn mutlak potansiyeli
q
V =
40 r
oldu
guna gre, kolaylkla,
q = 40 rV = 1, 4 103 C
elde edilir.
2.3.E-4. S ekildeki drt noktasal yk sisteminde O, A, B noktalarndaki mutlak

potansiyelleri ve UOA , UOB gerilimlerini bulunuz = 0 .
q1 = q = 108 C, q2 = 2q, q3 = 3q, q4 = 2q, a = 50cm
zm. O noktasndaki mutlak potansiyel

q q q
V0 = [1 2 + 3 + 2] = = = 510V
40 r 0 r 0 a
A noktasndaki mutlak potansiyel
q1 q2 q3 q4
VA = + + + , r1
40 a 40 r 40 r1 40 a
p
q 2 3
= 2 2
a + 4a = a 5 = 1 + +2
40 a 5 5

q 1
= 3+ = 621V
40 a 5
ve nihayet B noktasndaki mutlak potansiyel
q1 q2 q3 q4
VB = + + +
40 r1 40 a 40 a 40 r1

q 1 2
= 2+3+
40 a 5 5

q 3
= 1+ = 421V
40 a 5
2. Elektrostatik 55
seklindedir. O halde aranan gerilimler

UOA = VO VA = 111 V
UOB = VO VB = 89 V
olacaktr.
2.3.E-5. Q = 105 C ykn tasyan a = 10cm yarapl krenin mutlak potan-

siyelini bulunuz, = 0 .
zm. Kolaylkla, aranlan mutlak potansiyelin de
geri
Q
V = = 900kV
40 a
2.3.E-6. S ekildeki iki iletken kre sisteminde baslangta kk kre Q = 2

108 C ile yklenmistir. Byk kre ntrdr. I ki kre ince bir tel yardmyla
birlestirildi
ginde,
a) Krelerin Q1 , Q2 yklerini,
b) Krelerdeki S1 ve S2 yzeysel yk yo
gunluklarn ve krelerin hemen dsn-
daki E1 , E2 alan siddetlerini,
c) Krelerin ortak V potansiyelini bulunuz. Teldeki yk ihmal edilecektir ( = 0 ,
a = 1cm, b = 4cm, d = 2mm).
zm. a) d uzakl g a ve b yaraplarndan ok byk oldu gundan (d >> a,
d >> b) yklerin krelerin merkezinde topland gn kabul ederek hesap yapabili-
riz. Kreler yaltlms oldugundan,
Q = Q1 + Q2 (1)
dr. Diger taraftan telle birlestirilen kreler ayn potansiyeli alrlar ve Q yk bu

kosul sa
glanacak sekilde krelere blnr. Uzaydaki herhangi bir P noktasnda
potansiyel,
Q1 Q2
VP = +
40 R1 40 R2
olacaktr. I ve II krelerinin potansiyelleri P yi krelerin yzeylerindeki A ya
ve B ye getirerek ifade edilebilir. Bylece A ve B noktalarndaki potansiyelleri
hesaplamak iin, srasyla, R1 = a, R2 = d a d; R1 = d b d, R2 = b
oldugu gz nne alnarak krelerin potansiyelleri,
Q1 Q2 Q1 Q2
V1 + , V2 +
40 a 40 d 40 d 40 b
olarak hesaplanr. Her iki krenin potansiyeli de ayn olaca gndan,
Q1 Q2 Q1 Q2
V1 = V2 = V = + = +
40 a 40 d 40 d 40 b

1 1 1 1
Q1 = Q2
a d b d
Q1 a(d b) a (1 b/d)
= =
Q2 b(d a) b (1 a/d)
b a
ve d << 1, d << 1 oldu
gundan yaklask olarak,
Q1 a
(2)
Q2 b
yazlabilir. (1) ve (2) yardmyla,
b a
Q2 = Q, Q1 = Q
a+b a+b
gerler yerine konarak, Q1 = 4 109 C, Q2 = 16 109 C bulunur.
ve de
Q1 + Q2 = Q dur. O halde byk krede daha byk yk toplanr.
b) Yzeysel yk yo
gunluklar
S1 = Q1 /(4a2 ), S2 = Q2 /(4b2 )
ile tanmlandklarndan, S1 /S2 = b/a dr. b > a iin S1 > S2 dir. Yani kk
kredeki yogunluk daha byk olur. De gerleri yerine koyarak, S1 = 3, 2 C/m2 ,
2
S2 = 0, 8 C/m bulunur. Krelerin hemen dsndaki alan siddetleri ise,
1 a
E1 = = 362 kV /m, E2 = E1 = 90, 5 kV /m
0 b
den ibarettir.
2. Elektrostatik 57
2.3.E-7. S ekildeki iletken krelerin ykleri Q1 = 108 C, Q2 = 5 108 C

oldu
guna gre,
a) Krelerin V1 , V2 potansiyellerini,
b) M noktasndaki potansiyeli bulunuz ( = 0 , a = 2cm, b = 5cm, d = 5m).
zm. a) d >> a ve d >> b oldu

gundan, krelerin V1 ve V2 potansiyelleri

1 Q1 Q2 1 Q1 Q2
V1 = + +
40 a da 40 a d

1 Q1 Q2 1 Q1 Q2
V2 = + +
40 d b b 40 d b
yardmyla,
V1 = 54, 41kV , V2 = 9 kV
olarak hesaplanr.
b) M noktasndaki potansiyel ise
Q1 Q2
VM = d
+ = 145 V
40 2 40 d2
de
gerindedir.
2.3.E-8. Hava iinde bulunan a = 2m yarapl iletken krenin potansiyeli en

gere kadar kabilir? Havann delinme alan siddeti Ed = 3000 kV /m
ok hangi de
dir.
zm. Krenin mutlak potansiyeli,
Q
V =
40 a
olup krenin dsndaki alan,

Q
Er =
40 a2
seklindedir. Elektrik alannn delinme siddeti Ed oldu
guna gre, krenin yzeyin-
deki potansiyel en ok
Vmax = aEd = 6 M V
de
gerini alabilir.
2.3.E-9. Yarap a = 20cm olan bir iletken kre genis bir porselen paras iine
konuluyor. Porselenin delinme alan siddeti Ed = 11.000kV /m oldu guna gre,
kreye verilebilecek olan ykn Qmax st snrn bulunuz. Porselen iin r = 5
alnacaktr.
zm. Kreye verilebilecek olan en byk yk
Qmax = 40 r a2 Ed = 2, 44 104 C
kadardr.
2.3.E-10. Q = 0, 05 C ykn tasyan ok kk bir iletken kre, ap

D = 100 cm olan bir kauuk krenin merkezine konuyor. Kauuk kre hava
iinde bulunduguna gre kre iinde merkezden r = 25 cm uzaklktaki mutlak
potansiyeli bulunuz. Kauuk iin r = 3 ve hava iin r = 1 dir.
zm. Kauuk krenin iinde ve dsnda elektrik alan siddetleri
Q Q
E1r = 2
, E2r =
40 r r 40 r2
2. Elektrostatik 59
oldu
gundan, kauuk iinde potansiyel fonksiyonu,
Z R Z
V (r) = E1r dr + E2r dr
r R
Z R Z
Q dr Q dr
= 2
+
40 r r r 40 R r2

Q 1 r 1
= +
40 r r R
dr. Saysal de
gerler yerine konulunca,
V = 1, 2 kV
bulunur.
2.3.E-11. De
geri E = 2xe x 4ye y olan bir elektrik alan iinde Q = +2 C luk
bir yk
a) nce (2, 0, 0) dan (0, 0, 0) noktasna, oradan da (0, 2, 0) noktasna,
b) (2, 0, 0) dan (0, 2, 0) noktasna, bu iki noktay birlestiren do
gru boyunca
tasnd
gna gre, her iki halde de dsardan yaplan isi bulunuz.
zm.a) Ox ekseni zerinde y = dy = dz = 0 oldu
gundan
dW = 2(2x ex ) (dx ex ) = 4x dx
ve benzer sekilde, Oy ekseni zerinde x = dx = dz = 0 oldu
gundan,
dW = 2(4y ey ) (dy ey ) = 8y dy
elde edilir. Bunlar yardmyla dsardan yaplan is,
Z 0 Z 2
W = 4 x dx + 8 y dy = 24 J
2 0
seklinde bulunur.
b) Sz konusu do
grunun parametrik denklemi
x = 2 2t, y = 2t, z = 0
olup, do
gru paras iin t [0; 1] dir. O halde,
dW = 2 [2 (2 2t) ex 4 (2t) ey ] [(2dt) ex + (2dt) ey ]
= 16 (1 + t) dt
yardmyla dsardan yaplacak is, a) da elde edildi

gi gibi,
Z 1
W = 16 (1 + t)dt = 24 J
0
olarak elde edilir.
2.3.E-12. q = 20C ykn,

x
E= + 2y ex + 2xey
2
elektrostatik alan iinde
a) (0, 0, 0) noktasndan (4, 0, 0) noktasna,
b) (4, 0, 0) noktasndan (4, 2, 0) noktasna,
c) (4, 2, 0) noktasndan orijine bir do
gru zerinde
d) (4, 0, 0) noktasndan (4, 2, 0) noktasna
hareket ettirirken yaplan isi hesaplaynz.
zm. Yaplan is,
Z B Z B
W = F d = q Ed
A A
ile hesaplanacaktr. Sz konusu yaplan is,

a)
Z 4
6 x
W = +20 10 + 2y dx = 80J
0 2
b)
Z 2
6
W = +20 10 (2x) dx = 320J
0
seklinde bulunur.
c)
Z (0,0,0) h
i
6 x
W = +20 10 + 2y ex + 2xey [dxex + dyey ]
(4,2,0) 2
Z (0,0,0)
x
= +20 106 + 2y dx + 2xdy
(4,2,0) 2
2. Elektrostatik 61
integralinde, hareket y = x/2 do

grusu zerinde olaca
gndan, aranlan is
Z 0
x x dx
W = +20 106 +2 dx + 2x
4 2 2 2
= 400J
olarak bulunur.
2.3.E-13. De
geri Q = 5 C olan bir noktasal yk, kresel koordinatlarda
10
E = 5er/4 er + e
r sin
ile tanml elektrik alan iinde, orijinden (2m, /4, 2) noktasna kadar tasmak
iin dsardan yaplan isi bulunuz.
zm. Kresel koordinatlarda diferansiyel yay eleman
d = dr er + r d e + r sin e
seklindedir. Yol olarak, paral bir yol seelim: I. para, Ox ekseni zerinde
orijinden (1, 0, 0) noktasna kadar; II. para r = 1 emberi zerinde (1, 0, 0) nok-
tasndan (0, 1, 0) noktasna kadar ve nihayet III. para = /2 meridyeni z-
erinde (kresel koordinatlar sisteminde (1, 0, /2) noktasndan (1, /4, /2) nok-
tasna kadar olan yolu seelim. O halde, yolun I: parasnda d = d = 0 oldu gun-
dan
dW = Q E d

= 5 106 5er/4 dr
II. parasnda dr = d = 0 oldu

gundan
dW = Q E d

= 5 106 (10d)
nihayet III. parasnda dr = d = 0 oldu
gundan
dW = Q E d
= 0
elde edilir. O halde ilgili is
Z 2 Z /2
W = (25 106 ) er/4 dr + (50 106 d
0 0
= 117, 9 J
kadardr. Di
ger bir deyisle, elektrik alan sz konusu yol iin yukardaki kadar bir
is yapar.
2.3.E-14. Oz ekseni zerinde (0, 0, d/2) ve (0, 0, d/2) noktalarnda, srasyla,

(Q) ve (Q) de gerinde iki yk bulunsun. Q d = p = sabit kalacak sekilde d 0,
Q yaplrsa ortaya kacak limit sistem noktasal dipol veya elektrik
dipol adn alr ve p ye dipoln momenti ad verilir.
a) Dipoln yaratt
g Coulomb potansiyelinin
p cos
V (r, , ) =
40 r2
oldu
gunu gsteriniz.
b) Dipoln yaratt
g elektrik alann bulunuz.
zm. a) Noktasal bir q yknn r uzakl gndaki P noktasnda yaratt
g
potansiyel
q
V =
40 r
oldu
guna gre, d/2 ve d/2 noktalarndaki Q ve Q yklerinin bir P noktasnda
yaratacaklar potansiyeller

d Q d Q
V ,Q = , V , Q =
2 40 r+ 2 40 r
olacaktr. Burada r+ ve r , yklerin P noktasna olan uzaklklardr. O halde
toplam potansiyel

d d Q 1 1 Q r r+
V =V ,Q + V , Q = =
2 2 40 r+ r 40 r+ r
ile ifade edilir.
s 2 s 2
2
d d d
r+ = r + r d cos = r 1 cos +
2 r 2r
s 2 s 2
2
d d d
r = r + + rd cos = r 1 + cos +
2 r 2r
ba
gntlarnda d << r oldu
gunda;
p 1d
1 + d/r 1 +
2r
2. Elektrostatik 63
Binom almnn ilk terimi ile yetinilecektir. O halde; yaklask olarak

d d
r+ r(1 cos + ) = r cos + ;
2r 2
d d
r r(1 + cos ) = r cos
2r 2
+ ; r r+ d cos ; r+ r = r2
dir. Bylece potansiyel,
Q d cos p cos
V = 2
=
40 r 40 r2
b) Kresel koordinatlar sisteminde elektrik alan,

V 1 V 1 V
E = grad V = er + e + e
r r r sin
seklinde hesaplananr. O halde,
V p cos V p sin
= , =
r 20 r3 40 r2
yardmyla, elektrik alan
p
E= (2 cos er + sin e )
40 r3
olarak elde edilir.
2.3.E-15. Aralarnda 2a uzakl g bulunan A ve B noktalarnda birbirine esit

Q > 0 ykleri bulunmaktadr. Bu noktalar iletken olmayan ok ince bir ip ile
birbirlerine ba
glanmstr. Ktlesi m olan noktasal bir q > 0 yk bu ip zerindeki
bir C noktasna yerlestiriliyor.
a) q nun C deki potansiyel enerjisini yaznz.
b) q ilk hzsz olarak C de serbest braklsn. q nun ip zerinde srtnmesiz
olarak hareket edebildi
gini varsayarak hzn konuma ba
gl ak ifadesini bulunuz.
c) Hzn sfr oldu
gu noktalar bulunuz. q nun hareketini aklaynz.
zm. a) Sz konusu potansiyel enerji

Q 1 1
WC = qVC = q +
40 a + x0 a x0
ile hesaplanr.
b) q > 0 yk ilk hzsz olarak C de brakld
gna gre, herhangi bir noktadaki
toplam enerji WTx , C deki toplam enerji de WTx olmak zere,
WTx = WpC + WkC = WpC

qQ 1 1
= +
40 a + x a x
ve
WTC = Wpx + WkC

qQ 1 1 1
= + + mv 2
40 a + x a x 2
bulunur.
WTC = WTx
ba
gnts

1 2 qQ 1 1 qQ 1 1
mv + + = +
2 40 a + x0 a x0 40 a + x0 a x0
2. Elektrostatik 65
veya
s
qQa 1 1
v= 2 2 (1)
0 m a x0 a x2
2
verir.
c) Hzn sfr oldu
gu nokta, (1) ba
gntsndan
x = x0
olarak elde edilir. O halde, q > 0 yk, x0 noktasnda ilk hzsz olarak brakld
g
zaman, x0 ve (x0 ) noktalar arasnda srekli olarak gidip gelir. Ayrca, x = 0
da s
qQa 1 1
vmax =
0 m a2 x20 a2
maksimum hza ulaslr.
2.3.E-16. Boslukta bulunan x2 + y 2 a2 , z = 0 dairesi zerinde, s = sabit

yo
gunlu
gu ile yaylms bir yzeysel yk bulunsun (bak. Problem 2.2-4).
a) Oz ekseni zerindeki (0, 0, z) notasndaki potansiyeli hesaplamaya yaryan
integrali yaznz ve bunu hesaplaynz.
b) Potansiyel fonksiyonunun yardmyla, P + ve P noktalarndaki elektrik
alann hesaplaynz.
zm. a) P (0, 0, z) noktasndaki diferansiyel potansiyel
1 dq d d
dV = = S p
40 r 40 2 + z 2
oldu
guna gre, potansiyel
Z a Z 2
S d d
V = p
=0 =0 40 2 + z 2

z 2 + a2 z, z > 0
S
=
20 2
z + a2 + z, 0 > z

b) Elektrik alan vektr, potansiyelin yardmyla,

z
1 ez , z > 0
S z 2 +a2
E=
20

z + 1 ez , 0 > z
2
z +a 2
olarak yazlr. O halde,

S z
E(P + ) = 1 ez , z > 0
20 z 2 + a2
ve

z
E(P ) = S

1+ ez , z < 0
20 z 2 + a2

S |z|
= 1 ez , z < 0
20 z 2 + a2
seklindedir.
2. Elektrostatik 67
2.3.E-17. Kartezyen koordinatlar sisteminde bir
1
E = x y z (ex + ey + ez ) + [y z (y + z) ex + x z(x + z)ey + x y (x + y) ez ]
2
elektrik alan vektr verilmistir.
a) Bu E elektrik alann meydana getiren skalar potansiyellerden birinin
1
V = 1 x y z (x + y + z)
2
oldu
gunu gsteriniz.
b) Bu elektrik alan iinde q = 6 C ykn (1, 1, 1) noktasndan (2, 2, 2) nok-
tasna tasmak iin gerekli olan enerjiyi hesaplaynz.
c) (1, 1, 1) noktasnda q yknn hz sfr ise, (2, 2, 2) noktasnda ne olur (ktle
m = 30 g olarak alnacaktr)?
E = grad V
ile hesaplanr. O halde,
1 1
E = [x y z (x + y + z)] ex + [x y z (x + y + z)] ey +
2 x 2 y
1
+ [x y z (x + y + z)] ey
2 z
yardmyla, kolaylkla,
1
E = x y z (ex + ey + ez ) + [y z (y + x) ex + x z(x + z)ey + x y (x + y) ez ]
2
oldu
gu grlr.
b) A(1, 1, 1) noktasndaki potansiyel
1 1
VA = V (1, 1, 1) = 1 1 1 1(1 + 1 + 1) = V
2 2
B(2, 2, 2) noktasndaki potansiyel ise
VB = V (2, 2, 2) = 23V
de
gerindedir. Yk A noktasndan B noktasna gtrmek iin gerekli enerji,
1
WAB = q(VB VA ) = 6 106 (23 + )
2
= 135 106 J
olacaktr. WAB nin negatif olmas, q yknn A noktasndan B noktasna kendil-

i
ginden gidece
gini gsterir.
Not. Bu enerji, Z B
WAB = q E d
A
ile de hesaplanabilir.
c)
1 2 1 2
WAB = q(VB VA ) = mvA mvB
2 2
ba
gntsnda, vA = 0 oldu
gu kullanlrsa,
vB = 3 m/s
bulunur.
GAUSS VE POISSON DENKLEMLERI

Teorem 2.4. Uzayda herhangi bir sekilde da glms q1 , q2 ,..., qn yklerinin yarat-
ms oldugu deplasman alan D olsun. Kapal bir S yzeyinden D nin geirmis
oldugu ak, S yzeyinin kusatt
g V hacm iersindeki yklerin cebirsel toplam
ile, S in zerinde bulunan yklerin yarsnn toplamna esittir (Gauss teoremi):
Z X 1X
D dS = qi + qyuzey
S 2
Teorem 2.5. bosluktaki hacmsal yk yo

gunlu
gu olmak zere, V potansiyel
fonksiyonu

V =
0
Poisson denklemini sa
glar.
2.4-1. Bir kre iindeki yk yo

gunlugu, sadece merkeze olan uzaklkla de
gismek-
tedir. Kre dsndaki bir noktasal yke etki eden kuvvetin, btn yk krenin
2. Elektrostatik 69
merkezinde imis gibi hesaplanabilece

gini, Gauss esitli
ginden yararlanarak, gs-
teriniz (baknz Problem 2.1-1).
zm. Gauss formln uygulayabilmek iin, a yarapl krenin dsnda ayn
merkezli r yarapl hayali bir kre dsnelim. Simetri nedeniyle, elektrik alan
sadece r nin fonksiyonu olup, er ynnde bulunacaktr. O halde,
Z Z
D dS = dV
Sr VR
esitli
ginde, sabit oldu gundan, integral dsnda kartlabilir ve sa
g tarafn de
geri
4 3 olur. E
3 r sitli
gin sol yan ise,
Z
D(r) dS = D(r)4r2
Sr
de
gerini alr. Buradan, elektrik alan, kolayca,
Q
E(r) =
40 r2
olarak elde edilir. Burada, krenin iindeki toplam yk
4
Q = r3
3
dr. Bu sonu ise, orijindeki Q noktasal yknn kendisinden r uzaklkta yaratt
g
alan ifadesinden baska bir sey de
gildir.
2.4-2. Ayn eksenli a ve b yarapl iki silindir arasndaki blgede kaynak yoktur
ve bu silindirler zerinde potansiyeller sabit Va ve Vb de
gerlerine sahiptir (baknz
Problem 2.3-5).
a) Potansiyel fonksiyonunun ak ifadesini, Gauss esitli
gi yardmyla znz.
b) I teki silindirin birim ykseklikteki ksmnda bulunan yk Va ve Vb cinsinden
yaznz.
zm. a) Silindirik simetri nedeniyle E = E(R)eR seklinde olacaktr.
Z Z
D dS = dV
S V
esitli
gi, yksekli
gi 1 ve yarap R (a, b) olan bir silindir iin yazlrsa,
Q
ER = , R (a, b)
20 R
bulunur. Potansiyel fonksiyonu

V
E = grad V = eR
R
yardmyla, Z
Q dR Q 1
V = = ln +A
20 R 20 R
olarak elde edilir. R = a ve R = b iin snr kosullar yazlrsa,

Q 1
Va = ln +A
20 a

Q 1
Vb = ln +A
20 b
bulunur.
b) Bu iki esitlik birbirinden kartlrsa, potansiyel fark

Q b
Va Vb = ln
20 a
oldu
gundan, Q yk
20 (Va Vb )
Q=
ln ab
seklinde elde edilir. Buradan elde edilen Q de
geri elektrik alan vektrne
tasnrsa, elektrik alan vektr
Va Vb 1
ER = eR , a < R < b
ln ab R
olarak elde edilir.
2.4-3. Es-merkezli a ve b yarapl iki kre yzeyi Va ve Vb potansiyellerine

kartlmstr. Ara blgedeki elektrik alann Gauss esitli
gi yardmyla bulunuz.
I teki kre zerindeki yk Va ve Vb cinsinden yaznz (baknz Problem 2.3-6).
zm. Simetri nedeniyle
E = E(r) er
yazlabilir. Bu ifade gz nnde bulundurularak
Z Z
D dS = dV
S V
2. Elektrostatik 71
Gauss esitli
gi, r (a, b) kresi iin yazlrsa,
Q
E= (1)
40 r2
bulunur. Buradan, potansiyel fonksiyonu
Q 1
V = +A
40 r
kar. Potansiyel fonksiyonuna, r = a ve r = b deki snr kosullar uygulanrsa,
Q 1
Va = +A
40 a
Q 1
Vb = +A
40 b
ve buradan da

Q 1 1
Va Vb =
40 a b
elde edilir. Bylece bulunan Q de

geri (1) ifadesine tasnrsa, elektrik alan
Va Vb 1
E= 1 1 r 2 er , r (a, b)
a b
seklinde bulunur.
2.4-4. A S noktas S in bir kse noktas olsun ve bu noktada bir Q yk

bulunsun. Bu halde Cauchy asal de
gerinin,
Z

D dS =
S 4
ya esit olaca
gn gsteriniz. Burada , A da S in olusturdu gu kat a (yani, A
da S ye te get olan koninin, A merkezli ve birim yarapl kre zerinde ayrdg
alan) dr.
zm. Z Z
q
D dS = dS cos
S 4r2
ifadesinde sa
g tarafta
dS cos
= d Kat a
r2
kullanlrsa Z
q q
= d =
4 4
elde edilir.
2.4.E-1. Sonsuz uzun, a yarapl ve iinde dzgn (hacmsal) yk yo gunlu

gu
olan bir silindirin iindeki ve dsndaki elektrik alan siddetini bulunuz. Her yerde
dielektrik sabiti 0 dr.
zm. Silindirik simetri nedeniyle, elektrik alannn sadece eR dogrultusundaki

bileseninin olaca
g anlaslmaktadr. Yarap R (R > a), uzunlu
gu olan silindirik
yzey zerine Gauss forml yazlrsa,
2R 0 ER = a2
2. Elektrostatik 73
veya
a2
ER =
20 R
elde edilir.
R < a yarapl, uzunlu
gundaki silindirin yzeyi zerine Gauss forml yazlrsa,
2R DR = R2
veya

ER = R
20
bulunur. O halde, elektrik alan siddeti iin,

20 R, R<a
ER =

a2
20 R , R>a
elde edilir.
2.4.E-2. ok uzun ve iindeki dzgn hacmsal yk yo gunlu

gu olan silindirin
I ve II blgelerindeki potansiyel fonksiyonlarn bulunuz. Her yerde = 0 dr.
R0 (R0 > a) silindiri referans seilecektir.
zm. Gauss teoremi uyarnca silindirin i ve ds blgelerinde uyarlan elektrik

alannn
a2
E1R = R, E2R =
20 20 R
oldu
gunu biliyoruz (baknz Problem 2.4.E-1). Bylece, potansiyel fonksiyonlar
Z R0 Z
a2 R0 dR a2 R0
V2 = E2R dR = = ln
R 20 R R 20 R
Z a Z R0 Z a

V1 = E1R dR + E2R dR = R dR + V2 (a)
R a 20 R
2 a2 R0
= (a R2 ) + ln
40 20 a
seklinde bulunur. Bilindi

gi zere, R = a iin geis kosulu olarak adlandrlan,
a2 R
V1 = V2 = ln
20 a
sa
glanr.
Not. Elektrik alan, fiziksel bir byklk olmasna (ve llebilir olmasna) karsn,
potansiyel kavram fiziksel bir byklk de gildir. Di
ger bir deyisle, potansiyel
kavram, matematiksel islemlerimizi basitlestirmesi amacyla ithal edilmis bulu-
nan bir matematiksel kavram olup, bunun llmesi mmkn de gildir. Buna
karsn, iki nokta arasndaki potansiyel fark, llebilen bir fiziksel byklk-
tr. Bu rnekte potansiyel fonksiyonundan sz edilmesine ra gmen, aslnda bir
referans noktasna gre potansiyel fark hesaplanmaktadr. Bu nedenle, bu (ve
benzeri) problemlerde oldu gu gibi potansiyel fonksiyonu, belirli (veya belirsiz)
integraller aracl
g ile hesaplanyorsa, kastedilen gerekte potansiyel fonksiyonu
degil potansiyel fark, di
ger bir deyisle gerilimdir.
2.4.E-3. S
ekildeki ok uzun bir damarl kabloya V potansiyeli uyguland
gna
gre
a) Alan siddetinin ifadesini, potansiyel fonksiyonunu, damarlarn birim uzun-
lu
gundaki izgisel ykn bulunuz.
b) Potansiyel fonksiyonunu belirsiz integraller yardmyla elde ediniz.
c) Potansiyel fonksiyonunu Laplace denkleminden hareketle bulunuz.
d) R = a ve R = b yzeylerindeki yzeysel yk yo
gunluklarn hesaplaynz.
2. Elektrostatik 75
zm. a) a < R < b blgesinde, silindirik simetri nedeniyle, elektrik alan
E = R(R) eR
seklinde olacaktr. Gauss teoremi uyarnca
Z Z
0 E(R) eR dS eR = dV
0 E(R) 2R =
veya

E(R) =
20 R
elde edilir.
Potansiyel ise, iletkenin iinde (birim uzunluktaki) izgisel yk yo
gunlu
gu
[C/m] ile gsterilirse, hacmsal yk yo
gunlu
gu

= [C/m3 ]
a2
seklinde yazlr. O halde, silindirik simetri nedeniyle, alan siddeti silindirik koor-
dinat sisteminde, birim uzunluktaki yk cinsinden,

ER =
2R
olarak elde edilir. Potansiyel ise,
Z b
dR
= (R) =
2 R R
b
= ln
2 R
seklindedir. (a) = V oldu

gundan
b
V = ln
2 a
ve buradan da
2V
=
ln ab
bulunur. Bu deger yerine yerlestirilirse, potansiyel fonksiyonu, kabloya uygulanan
V potansiyeli cinsinden
V b
() = ln
ln b/a R
olarak yazlr. Elektrik alan ise, kabloya uygulanan V potansiyeli cinsinden
V 1
ER = , R<a
ln b/a R
seklinde kar.
b) Potansiyel fonksiyonu Z
= ER dR
belirsiz integrali yardmyla da bulunabilir. Bu integralde elektrik alann de

geri
kullanlrsa, potansiyel fonksiyonu

= ln R + 0
2
sekline girer. Burada,
(b) = 0
snr kosulu kullanlrsa, 0 sabiti

0 = ln b
2
olur. Dolaysyla potansiyel fonksiyonu
b
= ln
2 R
sekline girer. Buradan izgisel yk yo
gunlu
gu olan ,
(a) = V
2. Elektrostatik 77
snr kosulu yardmyla

2V
=
ln b/a
olarak elde edilir.
c) Yapda silindirik simetri sz konusu oldu
gundan, Laplace denklemi

d d
R =0
dR dR
sekline girer ki, bu diferansiyel denklemin zm
= A ln R + B
dir. Buradaki integrasyon sabitleri R = a ve R = b deki snr kosullar yardmyla

elde edilir:
(a) = A ln a + B = V
(b) = A ln b + B = 0
Bu lineer denklem sisteminin zm sonucunda, A ve B sabitleri

V
A =
ln a/b
V
B = ln b
ln a/b
olarak bulunur. Bunlar, potansiyel fonksiyonunda yerlerine konursa, yukarda
elde edilen sonulara ulaslr.
d) I damardaki yzeysel yk yo
gunlu
gu
= D n = E n
V
= E(a) =
a ln b/a
kadardr. Di
ger taraftan, birim uzunluktaki izgisel yk
= 2a
oldu
gundan, i damardaki yzeysel yk yo
gunlu
gu, izgisel yk yo
gunlu
gu cinsin-
den

=
2a
dr.
Ds silindirin i yzeyinde, birim uzunlukta, Gauss teoremi uyarnca, izgisel
yk toplanr. Ds silindir toprakland gndan, ds yzeyde yk yoktur. Ds
damarn i yzeyindeki yzeysel yk yo gunlu
gu ise,
2a a
0 = = =
2b 2b b
olacaktr. Bu sonuca syle de ulasabiliriz:
Ds silindirin i yzeyinin hemen dsndaki elektrik alan siddeti

E (b) =
2b
dir. O halde yzeysel yk yo
gunlu
gu
0 = D n = E (b)e (u )

=
2b
olacaktr.
2.4.E-4. ok uzun bir damarl kabloda i ve ds iletkenler aras potansiyel fark

U = sabit ve ds iletkenin yarap b sabit tutulmaktadr. Olusan elektrik alannn
en byk degeri, i yarapn hangi de geri iin en kk de
gerini alr ve bu de
ger
nedir?
zm. Elektrik alan, iletkenler aras potansiyel cinsinden
U 1
E(R) =
ln b/a R
seklinde ifade edilir. Elektrik alan en byk de

gerini, R = a de
gerinde alr:
U 1
Emax (R) =
ln b/a a
Bu degerin ekstremum oldu gerini bulmak iin, Emax n a de

gu a de giskenine gre
trevinin alnmas gerekir:
b

d d U 1 a2
1 ln ab
(Emax (a)) = = =0
da da ln b/a a ln2 b/a
2. Elektrostatik 79
Buradan da, kolayca,

b
a=
e
elde edilir. O halde, Emax nn alabilece
gi en kk de
ger
U
(Emax )min =
a
olacaktr.
2.4.E-5. Yarap a olan kre iinde Q yk homojen olarak da glmssa kre

iindeki ve dsndaki elektrik alan siddetini bulunuz ve de
gisimini iziniz. Her
yerde = 0 dr.
zm. Kresel simetri nedeniyle, elektrik alannn sadece er do grultusunda
bileseni olaca
g anlaslmaktadr. Krenin dsndaki alan siddetini bulmak iin,
yarap r (r > a) olan kre yzeyi zerine Gauss forml uygulanrsa,
4r2 0 Er = Q
ba
gntsndan r > a blgesindeki elektrik alannn mutlak de
geri,
Q
Er = , r>a
40 r2
Krenin iindeki blgede hacmsal yk yo
gunlu
gu,
4
a3 = Q
3
ifadesinden,
3Q
=
4a3
seklinde bulunur. Krenin iindeki blgede alan siddetini bulmak iin, yarap
r < a olan kre yzeyi zerine Gauss forml uygulannca,
3Q 4 3
4r2 0 Er = r
4a3 3
ifadesinden,
Q
Er = r, r < a
40 a3
bulunur. O halde krenin i ve ds blgelerinde elektrik alan,

Q
40 r2 , r>a
Er =

Q
40 a3
r, r<a
seklindedir.
2.4.E-6. a yarapl, iinde Q yk dzgn da

glms olan krenin I ve II bl-
gelerindeki potansiyel ifadelerini
I) belirli integraller,
II) belirsiz integraller
g ile bulunuz. Her yerde = 0 dr.
aracl
zm. Krenin iindeki ve dsndaki alan siddetleri, Gauss forml yardmyla,

Q
E1r = r, r < a
40 a3
Q
E2r = , r>a
40 r2
2. Elektrostatik 81
seklinde bulunur (baknz Problem 2.4.E-5).

Potansiyel fonksiyonu, belirli integraller veya belirsiz integraller aracl
g ile hesa-
planabilir.
I) Potansiyel fonksiyonunu nce, belirli integraller yardmyla hesaplayalm.
a) E
ger R (R > a) kresi referans olarak seilirse, potansiyel fonksiyonlar
Z R Z R
Q dr Q 1 1
V2 = E2r dr = = , r>a
r 40 r r2 40 r R
Z a Z R Z a
Q
V1 = E1r dr + E2r dr = r dr + V2 (a)
r a 40 a3 r

Q 2 2 Q 1 1
= (a r ) +
80 a3 40 a R
Q Q
= 3
(3a2 r2 ) , r<a
80 a 40 R
seklinde elde edilir. Kolaylkla, r = a iin V1 = V2 oldu

gu grlmektedir.
b) E
ger R = a kresi referans olarak seilirse,
Q
V1 = (a2 r2 ), r < a
80 a3

Q 1 1
V2 = , r>a
40 r a
olur.
c) E
ger referans noktas sonsuzda seilirse, yani R iin,
Q
V1 = (3a2 r2 ), r < a
80 a3
Q
V2 = , r>a
40 r
bulunur ki, buna mutlak potansiyel ad verilir.

d) E
ger referans kresinin yarap R < a olarak seilirse, potansiyel fonksiyonlar
Z R Z R
Q Q
V1 = E1r dr = 3
r dr = 3
(R2 r2 ), r < a
r 4 0 a r 8 0 a
Z a Z R Z a
Q dr
V2 = E2r dr + E1r dr = + V1 (a)
r a 40 r r2

Q 1 1 Q
= + (R2 a2 ), r > a
40 r a 80 a3
olur.
II) Potansiyel fonksiyonunu hesaplamann di ger bir yolu da, yukarda belirtildi
gi
gibi, belirsiz integrallerden yararlanmaktr:
Z Z
Q Q
V1 = E1r dr = r dr = r2 + k1
40 a3 80 a3
Z Z
Q dr Q
V2 = E2r dr = = + k2
40 r2 40 r
dr. r = a iin V1 = V2 olaca
gndan,
Q Q
+ k1 = + k2
80 a 40 a
veya
Q 1 3q
k1 k2 = 1+ =
40 a 2 80 a
dr.
a) R > a referans kresi olarak alnrsa,
Q
k2 = ,
40 R

3Q Q 3Q Q 3 1
k1 = k2 + = + =
80 R 40 R 80 a 40 2a R
elde edilir ki, bu da potansiyel fonksiyonunda yerine konursa,
Q 3Q Q Q Q
V1 = 3
r2 + = 3
(3a2 r2 ) , r<a
80 a 80 a 40 R 80 a 40 R

Q 1 1
V2 = , r>a
40 r R
2. Elektrostatik 83
bulunur.
b) R < a referans kresi olarak alnp,
Q
k1 = R2 ,
80 a3
3Q Q
k2 = k1 = (R2 3a2 )
80 a 80 a3
sabitleri yerine konursa, potansiyel fonksiyonu
Q
V1 = , r<a
80 a3

Q Q 2 2 Q 1 1 Q
V2 = + 3
(R 3a ) = + , r>a
40 r 80 a 40 r r a 80 a
olarak elde edilir.
c) r = a referans kresi olarak alnrsa, sabitler
Q
k1 = ,
80 a
Q
k2 =
40 a
olarak elde edilir. O halde potansiyel fonksiyonunun ifadesi bu durumda
Q
V1 = (r2 a2 ), r < a
80 a3

Q 1 1
V2 = , r>a
40 r a
olacaktr.
d) Son olarak mutlak potansiyeli bulmak iin R referans olarak seilirse,
3Q
k1 =
80 a
k2 = 0
nedeniyle
Q
V1 = (r2 3a2 ), r < a
80 a3
Q
V2 = , r>a
40 r
elde edilir. Asa

gdaki sekilde, mutlak potansiyelin uzaklk ile de
gisimi gzk-
mektedir.
2.4.E-7. Yarap a olan kre iinde hacmsal yo

gunlu
gu r uzakl
g ile
= kr2 , k = sabit
seklinde de
gisti
gine gre,
a) Kre iindeki toplam Q ykn,
b) Kre iindeki ve dsndaki alan siddetini (E1r , E2r ) bulunuz. Her yerde = 0
dr.
zm. a) Merkeze uzakl

g r, kalnl
g dr olan diferansiyel kresel tabakadaki
diferansiyel yk,
dQ = 4r2 dr = 4kr4 dr
oldu
gundan, krenin tmndeki yk,
Z Z a
Q = dQ = 4k r4 dr = 0, 8ka5
0
2. Elektrostatik 85
olarak hesaplanr.
b) Kresel simetri gz nne alnarak Gauss forml yardmyla,
r > a blgesi iin elektrik alan
4r2 0 E2r = Q
ifadesinden
Q 0, 2ka5
E2 (r) = = , r>a
40 r2 0 r2
seklinde bulunur.
r < a blgesi iin ise, benzer sekilde,
4r2 0 E1r = Qr
ifadesinden Z r
Qr = Q(r) = 4k r4 dr = 0, 8kr5
0
nedeniyle
0, 8kr 5 0, 2k 3
E1r (r) = = r , r<a
40 0
bulunur.
r = a iin, elektrik alann iten ve dstan limit degerleri birbirine esit olacaktr.
Gerekten,
0, 2ka3

E1r = E2r =
r=a r=a 0
sa
glanmaktadr.
2.4.E-8. a yarapl bir kre iinde hacmsal yogunlu

gu

r2
(r) = 0 1 2
a
olarak de
gismektedir.
a) 0 n birimini belirtiniz.
b) Krenin iindeki toplam yk miktarn bulunuz.
c) Gauss ba gntsndan yararlanarak krenin iindeki ve dsndaki elektrik alann
ifadesini bulunuz.
Her yerde = 0 dr.

zm. a) nun biriminin C/m3 oldu
gunu gznnde tutarak 0 bykl
gnn
biriminin C/m3 oldu
gu bulunur.
b) Kresel koordinatlar sisteminde, diferansiyel hacim elaman
dV = r2 sin d d dr
oldu
gundan kre iindeki toplam yk,
Z Z Z
Q = dV
Z Z 2 Z a
r2
= 0 1 2 r2 sin d d dr
=0 =0 r=0 a
Z Z 2 Z a
r2
= 0 sin d d 1 2 r2 dr
0 0 0 a
a
x 1 3 1 r 5
= 0 ( cos ) (2) r
0 3 5 a2 0

1 3 a5
= 0 2.2 a 2
3 5a
80 a 3
= C
15
kadardr.
c) Krenin dsndaki elektrik alan
Z Z
D dS = dV
S V
yardmyla
Q 80 a3 /15 20 a3
E= er = er = er , r > a
40 r2 40 r2 150 r2
2. Elektrostatik 87
krenin iindeki elektrik alan ise, benzer sekilde,

Z
1
Er = dV
4r2 0 V
Z Z 2 Z r
1 r2
= 1 2 r2 sin d d dr
4r2 0 =0 =0 r=0 0 a
Z Z 2 Z r
1 r2
= sin d d 0 1 2 r2 dr
4r2 0 0 0 0 a

0 1 3 r 5 r 0 r r3
= 2.2 r 2 = , r<a
4r2 0 3 5a 0 0 3 5a2
seklinde bulunur.
2.4.E-9. S ekildeki kresel tabaka iinde (r [a, b] blgesinde) yo gunlu

gu
= 0 = sabit olan dzgn bir yk da gls bulundu
guna gre I, II ve III
blgelerindeki alan siddetini bulunuz. Her yerde = 0 dr.
zm. Gauss forml uyarnca I blgesindeki elektrik alan E1 = 0 seklinde bu-

lunur. Kresel simetriyi gz nne alarak, II blgesinde, Gauss teoremi uyarnca

4r3 4a3 40 3
4r2 0 E2r = Qr = 0 = (r a3 )
3 3 3
veya
0 r3 a3 0 a3
E2r = = r 2
30 r2 30 r
elde edilir.
Benzer sekilde, III blgesinde

2 4b3 4a3 40 3
4r 0 E3r = 0 = (b a3 )
3 3 3
0 3 1
E3r = (b a3 ) 2
30 r
bulunur.
r = a iin,
E1r = E2r = 0
ve r = b iin,

a3 (b3 a3 )
E2r = E3r = 0 b 2 = 0
30 b 30 b2
sa
glanmaktadr.
Kresel tabaka iindeki toplam yk,

4 3 4 3 4 3
Q= b a 0 = (b a3 )0
3 3 3
oldu
gundan, hacmsal yk yo
gunlu
gu yerine,
3Q
0 =
4(b3 a3 )
koyarsak, II ve III blgelerinde elektriksel alan, toplam Q yk cinsinden
Q r3 a3
E2r = (b3 a3 ) , r [a, b]
40 r2
Q
E3r = , r [b, )
40 r2
seklinde yazlabilir.
Dikkat edilirse, III blgesindeki alan da
glm, krenin merkezinde bulundu
gu
farzedilen Q noktasal yknn alan gibidir.
2.4.E-10. I indeki dzgn yk da

gls 0 olan kresel tabaka iin
a) I, II ve III blgelerindeki mutlak potansiyelleri belirli integraller aracl
g
ile bulunuz.
b) Mutlak potansiyel fonksiyonunu belirsiz integraller yntemiyle bulunuz. Her
yerde = 0 dr.
2. Elektrostatik 89
zm. a) Elektrik alannn her blgedeki de

gerleri, Gauss forml
yardmyla,

a3 (b3 a3 )
E1r = 0, E2r = 0 r 2 , E3r = 0
30 r 30 r2
seklinde hesaplanr (baknz Problem 2.4.E-9). I blgesinde
dV1
E1r = =0
dr
oldu
gundan,
V1 = k1 = sabit
tir.
II blgesindeki toplam yk, yk yo
gunlu
gu cinsinden
4
Q = (b3 a3 )0
3
ifade edilir. Bunun yardmyla, III blgesindeki mutlak potansiyeli bulalm:

Z Z
(b3 a3 ) dr
V3 = E3r dr = 0
r 30 r r2
3 3
0 (b a ) Q
= =
30 r 40 r
Son olarak II blgesindeki mutlak potansiyeli hesaplayalm:

Z b
V2 = E2r dr + V3 (b)
r
Z b
0 a3
= r 2 dr + V3 (b)
30 r r
2 2

0 b r a3 a3 (b3 a3 )
= + + 0
30 2 2 b r 30 b
2 2 3

0 3b r a
=
30 2 r
r = a iin V1 = V2 olmas gerekti

ginden, I blgesindeki mutlak potansiyel

0 3b2 a2 a3
V1 = k1 = V2 (a) = = 0 (b2 a2 )
0 2 a 30
olarak elde edilir.

b) Mutlak potansiyeli belirsiz integralleri kullanarak bulmak iin, nce elektrik
alan ile potansiyel fonksiyonu arasndaki iliskiyi yazalm:
dV2
E2r =
dr
nedeniyle,
Z Z
0 a3
V2 = E2r dr = r 2 dr
30 r
2 3

r a
= 0 + + k2
30 2 r
dir. Benzer sekilde

dV3
E3r =
dr
nedeniyle,
Z Z
(b3 a3 ) dr
V3 = E3r dr = 0
30 r2
3 3
0 (b a )
= + k3
30
2. Elektrostatik 91
dir. Sonsuz uzakta, mutlak potansiyel sfr de

gerini alacaktr. O halde,
V3 = 0, r
dan
k3 = 0
bulunur.
r = b iin V3 = V2 olaca
gndan,

0 b2 a3 (b3 a3 )
+ + k2 = 0
30 2 b 30 b
yardmyla
0 b2
k2 = , k1 = V2 (a)
20
elde edilir.
2.4.E-11. Yarap a olan iteki iletken kreye V0 = 9 kV potansiyeli uygu-

land
gnda ve dstaki kre toprakland
gnda Q ykn ve II blgesindeki V (r)
ifadesini bulunuz (a = 10cm, b = 20cm).
zm. Dstaki krenin i yzeyinde Q yk toplanr. Ds yzeydeki yk,

toprak tarafndan kompanze edilmektedir (ntrlestirilmektedir). I kinci blgedeki
elektrik alan, Gauss forml yardmyla
Q
Er = , r [a, b]
4r2
seklinde bulundu
gundan, bu blgedeki potansiyel fonksiyonu
Z b
Q dr Q 1 1
V (r) = =
4 r r2 4 r b
olarak elde edilir. V (a) = V0 nedeniyle,

4ab
Q= V0 = 0, 8C
ba
bulunur. Bylece, potansiyel fonksiyonu,

ab 1 1 1
V (r) = V0 = 1800 5 , r [a, b]
ba r b r
2.4.E-12. S ekildeki kresel kondansatrde dielektrik olarak delinme alan siddeti

Ed = 3.000 kV /m olan hava veya Ed = 20.000 kV /m olan ya g kullanlabilece
gine
gre, kondansatre uygulanabilecek olan gerilimin Umax st snr bulunuz (a =
4 cm, b = 10 cm).
zm. S ekildeki iteki krenin zerinde Q yk oldu

guna gre, ara blgedeki
alan, Gauss forml uyarnca
Q
Er = , r [a, b]
4r2
kadardr. Bu alan, en byk de gerini r = a iin, yani iteki krenin hemen
dsnda alr:
Q
Emax =
4a2
Di ger taraftan Z b
Q ba
U= Er dr =
a 4 ab
oldu gundan, kre zerindeki yk ile U gerilimi arasnda
4ab
Q= U
ba
2. Elektrostatik 93
iliskisi bulunur. Ykn bu de

geri alan ifadesinde kullanlrsa
b
Emax = U
a(b a)
veya
1000U
Emax =
24
elde edilir. Hava iin Emax = Ed = 3.000 kV /m yi gememelidir. Bylece, hava
iin
24
Umax = Ed = 72 kV
1000
bulunur.
Ya
g iin ise,
24
Umax = 20000 = 480 kV
1000
gerilimine kadar klabilir. Yani, ara blgede ya
g kullanld
g zaman kondansatr
480/72 6, 7 defa daha yksek bir gerilime kadar delinmeyecektir.
2.4.E-13. S ekildeki dielektrik kresel yapda (kondansatrde) dstaki tabakann

i yarap b = 20cm dir. Sisteme uygulanan U gerilimi sabit tutuldu guna gre,
dielektrik iindeki en yksek alan siddetinin en kk degerini alabilmesi iin a
yarap nasl seilmelidir?
zm. r (a, b) blgesinde elektrik alan, Gauss forml yardmyla,

Q
Er =
4r2
olarak elde edilir. Alan siddeti r = a iin yani iteki krenin hemen dsnda en
byk degerini
Q
Emax =
4a2
alr. Di
ger taraftan,
Z b Z b
Q dr Q ba
U= Er dr = 2
=
a 4 a r 4 ab
oldu
gundan, yk ile potansiyel fark arasnda
4ab
Q= U
ba
gnts geerlidir. Bunu Emax ifadesine gtrerek,
ba
b
Emax = U
a(b a)
elde edilir. Bu ifadenin en kk de gerini bulmak iin, trevini alp sfra esitley-
erek
Emax ba
= bU 2 =0
a a (b a)2
kolayca
b
a=
2
bulunur.
2 Emax
>0
a2 a=b/2
nedeniyle, a = b/2 iin, Emax en kk de
gerini alr:
b 4U
Emax = U=
a(b a) b
2.4.E-14. S
ekildeki ntr kresel iletken tabakann merkezine q = 0, 5C noktasal
yk konduguna gre;
2. Elektrostatik 95
a) I ve II blgelerindeki V1r , V2r ifadelerini (mutlak potansiyeller),

b) Tabakann potansiyelini bulunuz. (a = 10cm, b = 15cm, 1 = 50 , 2 = 0 ).
zm. a) I ve II blgelerindekimutlak potansiyeller
Z
q dr q
V2 (r) = 2
=
42 r r 42 r
Z a
q dr q 1 1 q
V1 (r) = 2
+ V2 (r) = +
41 r r 41 r r a 42 b
olarak elde edilir. Saysal de

1
V1 (r) = 900 10 + 3000 V
r
4500
V2 (r) = V
r
bulunur.
b) Tabakann potansiyeli, I blgesindeki potansiyel yardmyla
V01 = V1 (a) = 30 kV
elde edilir. Bu potansiyel, II blgesindeki potansiyel arcl

g ile de hesaplanabilir:
V02 = V2 (b) = 30 kV
2.4.E-15. S ekildeki iki dielektrikli kresel kondansatrde,

a) I teki kreye Q = 25 109 C yk verildi gine gre V1 (r), V2 (r) ifadelerini
ve iteki krenin V potansiyelini bulunuz.
b) I teki kreye V0 = 12kV potansiyeli uyguland gna gre V1 (r), V2 (r) ifadelerini
ve iteki krenin Q ykn bulunuz. (a = 5cm, b = 25cm, R = 10cm, 1 = 30 ,
2 = 20 ).
zm. a) Aranlan potansiyel fonksiyonlar elektrik alann integrali seklinde

gsterilebilir:
Z b Z b
Q dr Q 1 1
V2 (r) = E2r dr = =
r 42 r r2 42 r b
Z R
Q 1 1 Q 1 1
V1 (r) = E1r dr + V2 (R) = +
r 41 r R 42 R b

Q 1 1 Q 1 1
V0 = V1 (a) = +
41 a R 42 R b
ve de
gerler yerlerine konarak,

1
V2 (r) = 11, 25 4 V
r

1
V1 (r) = 7, 5 10 67, 5 V
r
bulunur. I teki krenin potansiyeli,
V0 = V1 (a) = 142, 5 V
olarak bulunur.
b) Yukarda elde edilmis bulunan

Q 1 1 Q 1 1
V0 = +
41 a R 42 R b
2. Elektrostatik 97
ba
gntsndan yararlanarak,
Q = 0, 21C
bulunur. V1 (r), V2 (r) potansiyelleri, yukarda bulunan ifadelerde Q = +0, 21C
koyarak elde edilir.
2.4.E-16. a yarapl krenin iinde sadece r de

giskenine ba
gl bir (r) hacmsal
yk yo
gunlu
gu bulundu guna ve bylelikle
b
a r2 er , a<r
E=
b 2
a3 r er , 0<r<a
elektrik alan yaratld

gna gre (b, a > 0)
a) a ve b nin birimlerini belirtiniz.
b) (r) yi bulunuz.
c) R1 > a olan bir kre yzeyi zerinden D nin geirdi
gi aky hesaplaynz ve
Gauss formln gerekleyiniz.
Not: 1 1 1 A
div A = 2 (r2 Ar ) + (A sin ) +
r r r sin r sin
zm. a) [a] = m, [b] = V
b) = div D = div E,
r > a iin:
1 2 b
div E = 2 r a 2 =0
r r r
r < a iin:
1 b 4 1 b 4rb
div E = 2 3
r = 2 4r3 3 = 3
r r a r a a
r = a iin:

b b 2
[n E] = er (E2 E1 ) = a 2 3r
r=a r a r=a
b b
=a 2
3 a2 = 0
a a
oldu
guna gre, krenin iindeki hacmsal yk yogunlugu (distribsyonlar
yardmyla)

= div E = div E + [n E](r a)

0, r>a
4rb
= = u(a r)
a3
4rb
a3
, r<a
seklinde bulunur.
c) R1 > a kre yzeyinden geen ak
Z Z
b b
= D dS = a 2 er dS er = a 2 4R12
R1 R1
S S
= 4ab
olarak elde edilir. te yandan bu ak, R1 kresinin iindeki yklerin toplam

seklinde de ifade edilebilir:
Z Z aZ Z 2
4b 2
= dV = r sin dr d d
0 0 0 a3
V
4b a4
= 2 2 = 4ab
a3 4
Gauss-Ostrogradsky forml uyarnca,

Z Z Z
D dS = div D dV = dV
S V V
dr.
2.4.E-17. S ekildeki sistemde iteki kre Q1 = 10 109 C ykn ve ortadaki

tabaka Q2 = 25 109 C ykn tasd gna gre iteki krenin ve ortadaki
tabakann potansiyellerini bulunuz. Dstaki tabaka topraklanmstr. a = 5cm,
b = 10cm, c = 12, 5cm, d = 20cm, = 0 dr.
2. Elektrostatik 99
zm. I teki kre zerinde Q1 yk bulundu

guna gre, Gauss esitli
gi
yardmyla,
Q1
E1r =
40 r2
elde edilir. Ortadaki tabakann zerinde Q2 yk konuldu
guna gre, bu tabakann
i yzeyinde Q1 yk, ds yzeyinde ise Q1 + Q2 yk bulunacaktr. O halde
elektrik alan
Q1 + Q2
E2r = , r (c, d)
40 r2
gna gre, V2 potansiyeli
seklindedir. Dstaki kre toprakland
Z d
Q1 + Q2 dr Q1 + Q2 1 1
V2 = 2
=
40 c r 40 c d
olarak bulunur. Benzer sekilde V1 potansiyeli

Z b
Q1 dr Q1 1 1
V1 = = + V2
40 a r2 40 a b
olarak elde edilir. De

gerleri yerine koyarak
V2 = 540V , V1 = 360V
bulunur.
ekildeki sistemde iteki krenin yk Q = 25 109 C dur. Ortadaki

2.4.E-18. S
tabaka ntr olduguna ve dstaki tabaka toprakland
gna gre iteki krenin ve
ortadaki tabakann V1 , V2 potansiyellerini bulunuz. Topra

gn potansiyeli 0 ola-
caktr (a = 5cm, b = 10cm, c = 12, 5cm, d = 20cm, e = 21cm ).
zm. Ortadaki tabakann i yzeyinde Q1 , ds yzeyinde Q1 yk; dstaki

tabakann i yzeyinde ise Q1 yk toplanr. Dstaki tabakann ds yzeyinde
yk toplanmaz. I ve II blgelerindeki alan siddetleri, Gauss forml uyarnca
Q1 Q1
E1r = , E2r =
40 r2 40 r2
olarak elde edilir. Bylece, aranlan potansiyeller
Z
Q1 d dr Q1 1 1
V02 = = = 525 V
0 c r2 40 c d
Z
Q1 b dr Q1 1 1
V01 = = + V2 = 2275 V
0 a r2 40 a b
seklinde bulunur.
2.4.E-19. S ekildeki dzgn elektrik alan iindeki yarap R olan yarm kreden
geen deplasman aksn bulunuz. = 0 dr.
2. Elektrostatik 101
zm. Krenin diferansiyel yzeyinden geen ak,
d = D dr = 0 ER2 sin d d(ez ur )
olacaktr. ez ur = cos oldu

gundan, diferansiyel deplasman aksn kre yzeyi
zerinde integre ederek,
Z /2 Z 2 Z /2
2 2
= 0 E0 R sin cos d d = 0 E0 R sin2 d = R2 D0
=0 =0 0
veya
= R2 0 E0
bulunur.
2.4.E-20. Bir blgede deplasman vektr D = 12x2 y 2 ex + 8x3 yey seklinde

de
gisti
gine gre (x, y, z) (0, a) kb iinde depo edilmis bulunan toplam yk
bulunuz.
zm. Gauss formlne gre kbn alt yzeyi iin hesaplanan deplasman
aklarnn toplam bu kbn iindeki Q ykne esit olacaktr:
x = a : dS = ex dy dz
Z a Z a

1 = (12x y ex + 8x y ex )
2 2 3
ex dy dz
y=0 z=0 x=a
Z aZ a
1 = 12a2 y 2 dy dz = 4a6
0 0
x = 0: dS = ex dy dz, D = 0, 2 = 0
y = a: dS = +ey dx dz
Z aZ a

3 = (12x y ey + 8x y ey )
2 2 3
ey dx dz
0 0 y=a
Z aZ a
3 = 8ax3 dx dz = 2a6
0 0
y = 0: dS = ey dxdz, D = 0, 4 = 0
z = a: dS = ez dxdz, 5 = 0
z = 0: 6 = 0
O halde, Q yk,
Q = 2a6 + 4a6 = 6a6 = 6C
olur.
2.4.E-21. Orijindeki noktasal ykn z = z0 dzlemindeki ve merkezi Oz ekseni

stnde olan R yarapl daireden geirece
gi deplasman aksn bulunuz.
zm. Sz konusu daireden geen ak

Z
= D dS
S
integrali yardmyla hesaplanr. Burada
Q
D = er
4r2
dS = ez d d
ve
er ez = cos
oldu
gundan, z = sabit dzlemindeki diferansiyel yzeyden geen deplasman aks,
Qz0 d d
d = D dS = 2
4 ( + z02 )3/2
olacaktr. te yandan,
z0
r2 = 2 + z02 , cos = p
2 + z02
ifadesi yerine konur ve integre edilirse, ak
Z Z " #
R 2
Q z0 d d Q z0 Q
= 2 2 3/2
= 1 p = (1 cos 0 )
4 =0 =0 ( + z0 ) 2 2 2
R + z0 2
olarak bulunur.
2.4.E-22. Orijindeki Q = 25C noktasal yknn,

a) r = 20cm yarapl krenin 0 ve 0 2 yzeyinden,
b) R = 0, 8m, 0, 5m z 0, 5m kapal yzeyinden,
c) z = 4m dzleminden geirdi
gi aky hesaplaynz.
Cevap. a) = 6, 25 C, b) = 25 C, c) = 12, 5 C
2.4.E-23. Boslukta D = y2 z 3 ex + 2xyz 3 ey + 3xy2 z 2 C/m2 oldu

gu llmstr.
a) x = 3, 0 y 2, 0 y 1 yzeyinden, orijinden uzaklasan ynde geen
aky,
b) P (3, 2, 1) noktasnda |E| yi,
c) P (3, 2, 1) noktasnda r = 2 m yarapl krenin iindeki toplam yk bu-
lunuz.
Cevap. a) = 0, 667 C, b) |E| = 4, 31 V /m, c) Q = 2, 61 1027 C
2.4.E-24. Asa gdaki elektrik alan vektrleri ile iliskili hacmsal yk yo

gunluk-
larn hesaplaynz:
a) Kartezyen koordinatlar sisteminde
1
E= (xy 2 ex + yx2 ey + z ez )
0
b) Silindirik koordinatlar sisteminde
1
E= (Rz 2 sin2 eR + Rz 2 sin cos e + R2 sin2 z ez )
0
c) Kresel koordinatlar sisteminde

1
E= er
0
zm. a)

div D = = x2 + y 2 + 1 C/m3
b)

div D = = z 2 + R2 sin2 C/m3
c)

2
div D = = C/m3
r

2.4.E-25. E = ey k y alann meydana getiren x (0, a), y (a, 2a), z (0, a)
hacm iindeki yk bulunuz. k = 500 V /m3/2 , = 0 = 8, 85 1012 F/m
dir.
zm. Gauss formlne gre kbn yzeyi zerinden geen deplasman aks bu
hacmn iindeki Q ykne esittir. y = a ve y = 2a yzlerinden geen deplasman
aklar,

1 = D1 F1 = ey k0 a (ey a2 ) = ik0 a2 a

2 = D2 F2 = ey k0 2a (+ey a2 ) = ik0 a2 2a
dr. Di
ger yzlerden geen aklar sfrdr. O halde,

Q = 1 + 2 = k0 a2 ( 2 1)
gerler yerine konarak Q = 5, 75 1012 C bulunur.
dr. De
2.4.E-26. P1 (1/0/0) noktasndaki q1 = 4 C yknn, P2 (0/1/0) noktasndaki

q1 = 2 C yknn ve P3 (0/0/3) noktasndaki q3 = 3 C yknn birlikte
yarattklar deplasman vektrnn, merkezi orijin olan r = 1m yarapl kreden
geirdi
gi aky hesaplaynz.
zm. Sz konusu yklerin yarattklar deplasmann kre yzeyinden geirdi
gi
ak, Gauss ba
gnts yardmyla elde edilir:
Z Z Z
S V V
Qyuzey
= Qi +
2
42
= 1+ =2C
2
DEG I S
I K TRDEN YK DAGILIMLARI
ve DI RAC DI STRI BSYONU
Tanm ve Baz zellikler. Dirac distribsyonu

Z b 1, x0 (a, b) ise
(x x0 ) dx =
a
0, aksi halde
ile tanmlanr. Baslca zellikleri sunlardr:

f (x)(x x0 ) = f (x0 )
u0 (x x0 ) = (x x0 ), u(x) birim basamak fonksiyonu
Z
f (x) 0 (x x0 )dx = f 0 (x0 )

2.5-1. hacmsal yk yo gunlu

guna iliskin potansiyel fonksiyonu iin
Z
1 (, , )
V (x, y, z) = d d d + V0
40 r0
ve

V =
0
Poisson denklemini gz nnde bulundurarak, formel olarak

1
0 = 4 (x ) (y ) (z )
r
oldu
gunu karnz. Burada,
0 2
r = (x )2 + (y )2 + (z )2
konmustur.
zm. (u, v, w) noktasnda bulunan bir q ykn gznne alalm. Bu ykn
yarataca g potansiyel,
Z Z Z
1 q (x u) (y v) (z w)
V (x, y, z) = du dv dw
40 [(x u)2 + (y v)2 + (z w)2 ]1/2
q 1
=
40 r0
kadardr. S
imdi, her iki tarafn Laplacienini hesaplayalm:
q 1
V = ( 0 ) =
40 r 0
(x u) (y v) (z w)
=
0
Burada (u, v, w) (, , ) koyarsak, kolayca,

1
0 = 4 (x ) (y ) (z )
r
elde edilir.
2.5-2. (x) in, x e gre tek olan bir fonksiyonun trevi seklinde yazlabilece
gini
gsteriniz ve buradan (x) in x e gre ift bir fonksiyon gibi yorumlanabilecegini
karnz.
zm. Bilindi
gi gibi,
1 1
f (x) = [u(x) u(x)] = u(x)
2 2
fonksiyonu, x e gre tek fonksiyondur. Bu fonksiyonun trevi olan
1
f 0 (x) = (x) = [(x) (x)]
2
fonksiyonu ise, x e gre ift fonksiyondur. O halde, buradan (x) zlrse,
(x) = (x)
elde edilir ki; bu da (x) in bir ift fonksiyon oldu

gunu gsterir.
2.5-3. Orijinde bulunan ve momenti p = pez olan dipoln herhangi bir M

noktasnda yaratt
g potansiyeli,
Z
1 (, , )
V (x, y, z) = d d d + V0
40 r0
y hesaplayarak bulunuz. Sonucu, aralarnda h kadar uzaklk bulunan iki ykn
yaratt
g potansiyelde h 0 yaplarak elde edilen limit ifade ile karslastrnz.
zm. Potansiyelin integral ifadesinde dipole iliskin yo
gunluk konursa,
Z Z Z
1 p () () 0 ()
V (M ) = d d d
40 r0
Z
p 1 p 1
= 0 () d = { }
40 R 40 R =0

p 1 p er ez
= [grad ez ]=0 =
40 R 40 r2
p cos
=
40 r2
bulunur. Ayn sonu,
q 1 1 q r r+
V (M ) = [ + ]= +
40 r r 40 r r
ifadesinde
r
p h
+
r = r2 2r h cos + h2 = r 1 2 cos + h2 /r2
r
h
' r(1 cos ), h 0 iin r+ r ' h cos
r
oldu
gu gznnde tutularak ve
q h cos
V (M ) '
40 r(r h cos )
yazlarak da bulunabilir. nk, h 0 iin
p cos
V (M )
40 r2
dir.
2.5-4. q1 , q2 , , qn yklerinin uzakta yaratt

g alann, bir O noktasnda bulunan
noktasal bir yk ile ayn noktada bulunan bir noktasal dipoln yaratt g alana
esit oldu
gunu gsteriniz. Ykn de gerini ve dipoln momentini bulunuz.
zm. V nin
1 X qi
V (M ) =
4 ri0
ifadesinde q
ri0 = r2 + ri2 2r ri r ri er + O(1/r)
konursa,
1 X qi 1
V (M ) =
4 r 1 ri er + O(1/r2 )
1 X qi ri er
' [1 + ]
4 r r
Q p er
' +
4r 4r 2
bulunur. Burada X X
Q= qi ; p= qi ri
dir.
2.5-5. q1 , q2 , , qn ykleri, yer vektrleri r1 , r2 , , rn olan noktalara yerlestir-

ilmis bulunsun.
Xn
p= qi ri
i=1
ile tanml bulunan p ye bu yk sisteminin momenti ad verilir. E ger q1 + q2 +
+ qn = 0 ise, p nin, orijinin konumundan ba gmsz bir byklk oldu gunu
gsteriniz.
P
zm. Belirli bir orijinden itibaren llen ri yer vectrleri ile p = qi ri
0 0
0

olsun. Orijin O ye kaydrld gnda, O den itibaren llen yer vektrleri r i ile
0

gsterilirse, r i = ri a oldu gundan,
X X
X X X
qi r0 i = qi ( r0 i a) qi r0 i a qi = qi r0 i = p
yazlr. Yani p orijinin konumundan ba
gmszdr.
2.5-6. Bir V blgesine srekli yaylms bulunan dipollerin yaratt

g potansiyel
fonksiyonun ifadesini karnz. Bulunan sonucu
Z
1 (, , )
V (x, y, z) = d d d + V0
40 r0
ifadesiyle karslastrarak iin
= p n (S) div P
ifadesini bulunuz.
zm. (, , ) noktasndaki d d d hacim eleman iinde dp = P d d d

momentine sahip bir dipol vardr. Bunun (x, y, z) noktasnda yaratt
g potansiyel

P (, , ) r0
dV (x, y, z) = d d d (1)
4 (r0 )3
kadardr. Moment, d d d hacmnda sonsuz kk oldu gundan, potansiyel

yerine de diferansiyel potansiyel dV yazlmstr. Potansiyeli bulmak iin, (1)
ifadesi V hacmi iinde (, , ) ya gre integre edilir.
Z 0
1 1
V (x, y, z) = P (, , ) grad( 0 ) d d d
4 V r
Z " #
1 0 P 1 0
= {div 0 0 div P } d d d
4 V r r
Buradaki grad0 ve div0 zerinde grlen (0) isaretleri, trevlerin (, , ) ya gre

hesaplanacagn belirtmektedirler. I lk integral Gauss forml ile S zerindeki
integrale dnstrlrse
Z Z
1 P n 1 div P
V = 0
dS dV
4 S r 4 V r0
yazlr. Bu son ifade Z
1
V = dV
4 V r0
ile karslastrlrsa sz konusu
= P n(S) div P
ifadesi bulunur.
2.5-7. Yo
gunluklar asa
gdaki gibi olan yk da
glmlarn inceleyiniz.
a) = p 0 (x ) (y ) (z )
b) = p 0 (x ) 0 (y ) (z )
c) = p 0 (x ) 0 (y ) 0 (z )
zm. a) Momenti p ex ve ( p) ex olan iki dipol ( + h, , ) ve (, , )

noktalarnda bulunsunlar. Bu sisteme bir kuvadripol (drt kutuplu) ad
verilir. p h = p = sabit kalacak sekilde h 0, p yaplrsa; sistem (, , )
noktasnda bir noktasal kuvadripol olur. Buna ait yk yo gunlugu,
(x, y, z) = q (x ) (y ) (z ) C/m3
nedeniyle
0 (x h) 0 (x )
= lim (
p h)(y ) (z )
h0 h
= p (x ) (y ) (z ), (p = p h = sabit)
dir.
b) Momenti p ex ve (p)ex olan iki dipol (, + h, ) ve (, , ) noktalarnda
bulunsunlar. Bunlarn h 0 olurken olusturdu gu kuvadripoln yk yo gunlugu
= p 0 (x ) 0 (y ) (z ), (
p h = p)
dir.
Not. I lk dipoln momenti ey olsayd fakat konumlar ( +h, , ) ve (, , ) ile be-
lirlenseydi, sonuta yine ayn bulunurdu. Yani ilk dipoln yn ile kuvadripoln
yn de gistirilebilir.
c) Bu halde bir sekiz kutuplu sz konusudur. b) de sz edilan kuvadripollerden
ikisi (, , + h) ve (, , ) da bulunursa ve h 0 yaplrsa byle bir sistem
olusur.
2.5-8. Btn uzayda tanml P dipol yo gunlu

gu bir S yzeyi zerinde sonlu
sreksizlik gsteriyorsa,
h i n o

= P n (S) div P
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Dipol yo
gunlu
gu P uzayn her iki blgesinde farkl olabilece
ginden,

P1 , (1) blgesinde
P =

P2 , (2) blgesinde

ve P1 6= P2 dir. O halde
S S

div P1 , (1) blgesinde

= div P = n P1 P2 (S)
S
div P2 , (2) blgesinde
n o h i

= div P P n (S)
kar.
2.5-9. 2 periodlu bir f (x) fonksiyonu 0 < x < 2 aral

gnda ( x) /2 ye
esittir.
a) f (x) in distribsyon anlamndaki trevinin

X
1
f 0 (x) = + (x 2n)
2 n=
ile ifade edilebilece

gini gsteriniz.
b) f (x) in Fourier serisinden hareketle

X
0
f (x) = cos nx
n=1
oldu
gunu gsteriniz.
c) Yukardaki iki sonucun esitli
ginden yararlanarak

X
X
einx = 2 (x 2n)
n= n=
oldu
gunu kantlaynz.
d) c) deki esitli
gin iki yann herhangi bir (x) L(, ) fonksiyonu ile arpp
integre ederek
X X

(n) = 2 (2n)

gunu gsteriniz. Burada () ile, (x) in Fourier dnsm gsterilmektedir:
oldu
Z

() = eix (x) dx

zm.a) zm-I: f (x) fonksiyonunu, analitik olarak,

...

[ (x + 2)] /2, 2 < x < 0

f (x) = [ x] /2, 0 < x < 2

[ (x 2)] /2, 2 < x < 4

...
seklinde ifade etmek mmkndr. Bunun trevi ise

...

1/2, 2 < x < 0

f 0 (x) = 1/2, 0 < x < 2 + ...

1/2, 2 < x < 4

...

+ + (x + 2) + + (x) + + (x 2) + ...
2 2 2 2 2 2
veya
1
f 0 (x) = + [... + (x + 2) + (x) + (x 2) + ...]
2
X
1
= + (x 2n)
2 n=
olacaktr.
zm-II: u(x) birim basamak fonksiyonunu gstermek zere, f (x) fonksiyonu
analitik olarak

X x + 2k
f (x) = [u(x 2k) u(x 2k 2)]
2
k=
seklinde ifade edilebilir. Bunun trevi

X 1
f 0 (x) = [u(x 2k) u(x 2k 2)] +
2
k=

X x + 2k
+ [ (x 2k) (x 2k 2)]
2
k=
X
1 X X
= 1+ (x 2k) + (x 2k 2)
2 2 2
k= k= k=
S
imdi esitli
gin sa
g tarafndaki son toplamda k = m 1 konursa,

1 X X X
f 0 (x) = 1+ (x 2k) + (x 2m)
2 2 2 m=
k= k=
X
X
1
= 1+ (x 2k)
2
k= k=
elde edilir.
b) Bir fonksiyonun Fourier serisi seklindeki gsterilimi, genel olarak,

a0 X 2n 2n
f (x) = + an cos x + bn cos x
2 n=1
T T
seklindedir. Bu rnekte, T = 2 nedeniyle, an ve bn katsaylar

Z
1 2 x
a0 = dx = 0
0 2
Z
1 2 x
an = cos nx dx = 0, n = 1, 2, ...
0 2
ve Z 2
1 x 1
bn = sin nx dx = , n = 1, 2, ...
0 2 n
olarak elde edilir. O halde, fonksiyonun Fourier serisi seklindeki ifadesi
X
1
f (x) = sin(nx)
n=1
n
dir. S
imdi, bu ifadenin x e gre trevi alnrsa

X
f 0 (x) = cos(nx)
n=1
kar.
Uyar: Dikkat edilirse,

X
f 0 (2n) = 1
n=1
raksak oldu
gu grlr.
c) a) ve b) de elde edilen f 0 (x) de
gerleri birbirine esitlenecek olursa,
X X
1
+ (x 2n) = cos(nx) (1)
2 n= n=1
yazlr.

X
X
X
inx
e = cos(nx) + i sin(nx)
n= n= n=

X 1
X
X 1
X
= 1+ cos(nx) + cos(nx) + i sin(nx) + i sin(nx)
n=1 n= n=1 n=
esitli
gin sa
g tarafndaki ikinci ve son toplamlarda n m konursa,

X
X
X
X
X
einx = 1 + cos(nx) + cos(nx) + i sin(nx) i sin(nx)
n= n=1 n=1 n=1 n=1
X
= 1+2 cos(nx) (2)
n=1
elde edilir. (2) ba

gnts, (1) de kullanlrsa, kolayca,

"
#
X 1 X
einx = 1 + 2 + (x 2n)
n=
2 n=

X
= 2 (x 2n)
n=
bulunur.
d) c) deki ifadenin her iki yann (x) L(, ) fonksiyonu ile arpp x
(, ) aralgnda integre ederek
Z
X Z
X
inx
(x)e dx = 2 (x) (x 2n)dx
n= n=
X
= 2 (2n)
n=
elde edilir. Z

F {(x)} = () = (x)eix dx

oldu
gu dikkate alnacak olursa

X
X

(n) = 2 (2n)

kar
2.5-10. log z logaritma fonksiyonunun arg z [, ] iin tanml asal kolunu

gstersin.
a) Her x (, ) iin
log(x + i 0) = log |x| + i u(x)
oldu
gunu gsteriniz. Buradaki u(x) birim basamak fonksiyonudur.
b) Yukardaki esitli
gin her iki yann distribsyon anlamnda treterek
d 1 1
lim log(x + i y) = lim = i (x)
y+0 dx y+0 (x + i y) x
oldu
gunu gsteriniz.
c) b) deki son esitli
gin reel ve sanal ksmlarn gznne alarak
y
lim = (x)
y+0 (x2 + y2 )
oldu
gunu gsteriniz.
zm. a) Bu ba
gnty kantlamak iin, logaritma fonksiyonunun
f (z) = log(x + i y)
seklindeki asal kolunu gznne alalm:
log z = log |z| + i arg z, arg z (, )
Bu fonksiyonun y = +0 daki de
geri, (bknz. S
ekil)
log(x + i 0) = log |x| + i u(x)

dir. Burada u(x) birim basamak fonksiyonunu gstermektedir.
b) Bu ifadenin sa g yan, distribsyon anlamnda tanml bir treve sahip oldu gu
iin, esitli
gin sol yan da ayn anlamda bir treve esit olmaldr. Dolaysyla, iki
taraf da formel olarak tretilirse,
d 1 1
lim log(x + i y) = lim = i (x)
y+0 dx y+0 (x + i y) x
kar.
c) Esitli
gin sol yan,
1 xi y
= 2
(x + i y) (x + y 2 )
olaca
gndan, esitli
gin reel ve sanal ksmlar ayr ayr esit yazlrsa, kolayca
y
lim = (x)
y+0 (x2 + y2 )
kar.
2.5-11. S, birim yarapl kre, n de bunun dsa ynelik birim normal vektr
olsun. Z
d 1 1
(p n r) dS = [ (p r) (p + r)]
dp 2 S r
oldugunu gsteriniz. Burada p herhangi bir reel say, r herhangi bir vektr ve
|r| = r dir.
zm. r in ynn kutup ekseni alarak bir kresel koordinat sistemi tanm-
layalm. Bu durumda, yukardaki ifadenin sol yan
Z 2 Z
1
I= d 0 (p r cos ) sin d
2 0 0
olur ve bu integral kolayca hesaplanr:

1
I = (p r cos )
r 0
1
= [ (p + r) (p + r)]
r
2.5.E-1. (x) srekli, tretilebilir bir fonksiyon oldu

guna gre
(x) 0 (x) = (0) 0 (x) 0 (0) (x)
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Gerekten
[(x)(x)]0 = 0 (x) (x) + (x) 0 (x) = (0) 0 (x)

(x)(x) = (0) (x)
(x) 0 (x) = (0) 0 (x) 0 (0) (x)
olur.
2.5.E-2. Verilmis
cos x, x0
f (x) =
0, x<0
fonksiyonunun x (/2, /2) blgesinde ikinci mertebeden trevini
hesaplaynz.
zm. Bu fonksiyonu analitik olarak,
f (x) = cos x u(x)
seklinde ifade edilir. O halde, formel olarak treterek
f 0 (x) = sin x u(x) + cos x (x) = sin x u(x) + (x)
ve
f 00 (x) = cos x u(x) sin x (x) + 0 (x) = cos x u(x) + 0 (x)
elde edilir.
2.5.E-3. f (x) = |x| fonksiyonunun birinci ve ikinci mertebeden trevlerini

hesaplaynz.
zm. Bu fonksiyon analitik olarak
f (x) = x u(x) x u(x) = x[2u(x) 1]
seklinde ifade edilebilir. O halde, formel olarak treterek,
f 0 (x) = 2u(x) 1 + 2x (x) = 2u(x) 1
ve
f 00 (x) = 2(x)
elde edilir.
2.5.E-4. Bir A vektrnn r = a silindirinin dsnda ve iinde,

r sin er + 3 cos e , r>a
A = a2 2
r cos er r sin e , r<a
oldu
gu bilinmektedir. div A ve rot A ifadelerini distribsyon anlamnda
hesaplaynz.
zm. Bilindi
gi gibi, distiribsyon anlamnda div,
n o
div A = div A + [A n](r a)
seklindedir. Ayrca silindirik koordinatlarda div A nn ifadesi,

n o 1 1 A Az
div A = (rAr ) + +
r r r z
dir. O halde, r > a iin:
n o 1 1 3
div A = (r2 sin ) + (3 cos ) = 2 sin sin
r r r r
r < a iin:
n o 1 1
div A = (a2 cos ) + (r2 sin ) = r cos
r r r
bulunur. r = a iin ise,:

[n A] = er (A2 A1 )
r=a

a2
= er (r sin er + 3 cos e cos er + r sin e )
2
r r=a
= a sin a cos
oldu
guna gre, istenilen ifadelerin birincisi,

2 sin 3r sin , r > a
div A = + a(sin cos )(r a)
r cos , r<a
veya
2r 3
div A = sin u(r a) r cos u(a r) + a(sin cos )(r a)
r
olarak bulunur.
Distribsyon anlamnda rot
n o
rot A = div A + [n A](r a)
biimindedir. Ayrca silindirik koordinatlarda rot A,

n o e re ez er re ez
1 r 1

rot A = r

z = r

0
r r
Ar rA Az Ar rA 0

1 Ar
= (rA ) ez
r r
r > a iin:
n o
1 (r sin )
rot A = (3r cos ) ez
r r

1 3
= (3 cos r cos )ez = 1 cos ez
r r
r < a iin:
n o
1 3 a2
rot A = (r sin ) cos ez
r r r

a2 a2
= 3r sin + sin ez = 3r + 2 sin ez
r r
bulunur. r = a iin ise,:

er e ez

[n A] = er (A2 A1 ) = 1 0 0
r=a Ar Ar A A 0 r=a
2 1 2
1

= ez (A2 A1 )ez = (3 cos + r2 sin )ez
r=a r=a
= (3 cos + a2 sin )ez
oldu
guna gre, istenilen ifadelerden ikincisi,

( 3r 1) cos ez , r>a
rot A = a2
+ (3 cos + a2 sin )(r a) ez
(3r + r2
) sin ez , r<a
veya

3
rot A = 1 cos u(r a) ez
r
2
a
+ 3r sin [1 u(r a)] ez
r2

+ (3 cos + a2 sin )(r a) ez
2.5.E-5. Asa gda belirtilen yzeysel, izgisel ve noktasal yk da

glmlarna
iliskin hacmsal yk yo
gunluklarn yaznz.
a) Orijinde bulunan Q = 1C luk yk,
b) P (1, 2, 0) noktasnda bulunan Q = 3 C luk yk,
c) P ( 12 , 3, 2) noktasnda bulunan Q = 3 C luk yk,
grusal L = 3 C/m
d) Oxy dzlemine paralel ve (0, 0, 2) noktasndan geen do
yk yo
gunlu
gu,
e) Oxy dzlemine dik ve (2, 1, 0) noktasndan geen do
grusal L = 2 C/m yk
yo
gunlu
gu,
f ) Oz eksenine aksk L = 1 C/m yk yo
gunlu
gu,
g) Oxy dzleminde, merkezi (0, 0, 0) noktasnda bulunan r = 2m yarapl ember
zerindeki izgisel L = 3C/m yk yo gunlugu,
h) Oyz dzlemi zerindeki, dzlemsel S = 2C/m2 yk yo
gunlu
gu,
i) Oxy dzlemine paralel (0, 0, 2) noktasndan geen dzlem zerindeki, dzlemsel
S = 1C/m2 yk yo gunlu gu,
j) Oxy dzlemine paralel (0, 3, 0) noktasndan geen dzlem zerindeki, d-
zlemsel S = 2C/m2 yk yogunlugu,
k) Oz ekseni zerinde, (0, 0, b) ile (0, 0, a) noktalar arasnda do
grusal, L =
2C/m yk yogunlugu.
zm. I lgili yk yo
gunluklarna iliskin hacmsal yk yo
gunluklar asa
gda gs-
terilmistir.
a)
= (x) (y) (z)
b)
= 3(x 1) (y 2) (z)
c)

1
=3 x (y 3) (z + 2)
2
d)
= 3 (x) (z 2)
e)
= 2 (x + 2) (y 1)
f)
= (x) (y)
g)
= 3 (z) ( 2)
h)
= 2(x)
i)
= (z 2)
j)
= 2 (y + 3)
k)
= 2 (x) (y) [u(z a) u(z + b)].
2.5.E-6. L izgisel yk yo gunlugu ile Oz ekseni zerinde M2 (0, 0, c),

M1 (0, 0, c) noktalar arasnda dzgn ykl bir do gru parasnn bir P (x, y, z)
noktasnda meydana getirdi gi elektrik alan bulunuz, = 0 .
zm. Sz konusu izgisel yke kars dsen hacimsal yk yo

gunlu
gu
= L () ()[u( + c) u( c)]
seklinde ifade edilebilir. Genellikten bir sey kaybetmeden alann hesaplanaca

g P
noktasn Oxz dzleminde dsnerek,
R = x ex + (z )ez
olmak zere, uyarlan diferansiyel elektrik alan

L () () xex + (z )ez
dE = d
40 [x2 + (z )2 ]3/2
seklinde ifade edilebilir. O halde, P noktasnn Oz eksenine dik uzakl
g r olmak
zere,
R = r er + (z )ez = R sin er + R cos ez
r r r
tan = , z = , d = 2 d
z tan sin
r r
d = 2 d, c 2 , +c 1 , sin =
sin R
de
gisken dnsmleri yardmyla, elektrik alann integral ifadesi
Z 2
L 1 r d
E= (sin er + cos ez ) 2
40 1 R2 sin
biimine indirgenir. Buradan da, elektrik alan

Z 1 Z 1
L sin2 r d sin2 r d
E = er sin 2 + ez cos 2
40 r 2 r2 sin 2 r2 sin
Z 1 Z 1
L
E = er sin d + ez cos d
40 r 2 2
L
E = [er (cos 2 cos 1 ) + ez (sin 1 sin 2 )]
40 r
seklinde elde edilir. izgisel ykn zerinde bulundu

gu dogrusal tel sonsuz uzun
ise, 1 ve 2 iin limit degerler 1 , 2 0, alnr. Bylece, ykl sonsuz
uzun do grusal telin uyard
g elektrik alan
L
E= er
20 r
2.5.E-7. Dzgn ykl do

gru parasnn (ince tel) meydana getirece
gi
a) potansiyeli
b) espotansiyel yzeyi ve
c) alan siddetini bulunuz. izgisel yk yo gu L , toplam yk Q, do
gunlu gru
parasnn uzunlu gu 2c ve = 0 seilmistir.
zm. a) Do
gru paras Oz eksenine akssn. M (0, 0, ) noktasndaki dQ =
L d yk ( integrasyon de
giskeni) P (x, y, z) noktasnda,
L () () d
dV = [u( + c) u( c)]
40 R
L () () d
= p [u( + c) u( c)]
40 2 + (z )2
diferansiyel potansiyelini meydana getireceginden (2 = x2 + y 2 ), bunu tm uza-

yda integre ederek, potansiyel
Z +c p
L d L z + c + 2 + (z + c)2
V = p = p
40 c 2 + (z )2 40 z c + 2 + (z c)2
p p
veya R1 = 2 + (z + c)2 , R2 = 2 + (z c)2 koyarak,
L z + c + R1
V = ln
40 z c + R2
olarak bulunur.

R12 R22 = 4cz oldugundan, z = R12 R22 /4c dir. Bunu V ye gtrerek,
potansiyel fonksiyonu
L R2 R22 + 4c2 + 4cR1 L (R1 + 2c)2 R2

V = ln 12 = ln
40 R1 R22 4c2 + 4cR2 40 R12 (R2 2c)2
L R1 + R2 + 2c)(R1 R2 + 2c) (R1 + R2 + 2c)
= ln = L ln
40 (R1 + R2 2c)(R1 R2 + 2c) 40 (R1 + R2 2c)
olarak yazlabilir.
b) Herhangi bir V = sabit dzlemindeki espotansiyel izgilerinin denklemi,
R1 + R2 = K = sabit
tir. Burada K sabiti

k+1
K = 2c , k = e40 V /
k1
ye esittir. O halde, espotansiyel izgiler byk ve kk yareksenleri,

K k+1 p 2 k
a= =c 2
, b= a c =c 2
2 k1 k1
olan ortak odakl elipslerdir. Elipslerin yarodak uzakl

g ise c dir. Odaklar ykl
dogru parasnn u noktalardr.
Elipsleri z ekseni etrafnda dndrerek, rotasyon elipsoidleri seklinde espotansiyel

yzeyler elde edilir.
c) Alan siddetinin bilesenleri hesaplanrsa,
V
Ez =
z
R1 R2
L Rz (z c + R2 ) 1 + z (z + c + R1 ) 1 + z
=
40 z + c + R1 (z c + R2 )
" # " #
1 + R 1
1 + R 2
= L z
z
40 z + c + R1 z c + R1
ve
R1 z+c Rz zc
= ile =
z R1 z R2
oldu
gundan,

L 1 1 L L
Ez = = = [sin 2 sin 1 ]
40 R1 R2 40 R1 R2 40
R1 R2
z c + R2 (z c + R2 ) (z + c + R1 )
E = = L
40 z + c + R1 (z + c + R2 )2
" R1 R2
#
L
=
40 z + c + R1 z c + R2
ve
R1 R2
= , =
R1 R2
oldu
gundan,

L 2 2
E =
40 R1 (z + c + R1 ) R2 (z c + R2 )
ve
2 = R12 (z + c)2 = R22 (z c)2
koyarak,

L R1 (z + c) R2 (z c)
E =
40 R1 R2

zc z+c L
= L = [cos 1 cos 2 ]
40 R2 R1 40
bulunur.
2.5.E-8. S ekildeki dzgn ykl a uzunlu gundaki paralel ve ince do grusal tel-
lerin; karenin O merkezinde olusturacaklar bileske alan siddetini bulunuz, = 0 .
zm. Bir nceki problemin sonularnda,

1 = = , 2 =
4
konursa, orijindeki elektrik alan
E0 = E1 + E2

L 2L cos 2
|E0 | = 2|E1 | = 2 a 2 cos = =
40 2 0 a 0 a
olur. L = Q/a yazlrsa,
2Q
E0 =
0 a2
elde edilir. Elektrik alann ez bilesenleri her iki tel iin birbirine ters ynde
olduklarndan, bu bilesenlerin toplamlar sfr olacaktr.
2.5.E-9. Sonsuz uzun dzgn ykl do

grunun alan izgilerinin denklemini bu-
lunuz.
zm. Oz ekseni boyunca yerlestirilmis sonsuz uzun dzgn do
grunun bir
P (x, y, 0) noktasnda yaratt
g alan siddeti,
L
E = eR
2R
dir. Di
ger taraftan,
eR = ex cos + ey sin
x y p
eR = ex p + ey p , R = x2 + y 2
x2 + y2 x2 + y2
oldu
gundan, bu alan
L x y
E = ex 2 2
+ ey L 2
2 x + y 2 x + y2
olarak da yazlabilir. O halde E nin kartezyen bilesenleri,

L x L y
Ex = , Ey =
2 x + y 2
2 2 x + y 2
2
dir. Grldg gibi, dzgn ykl dogrunun alan iki boyutludur. Zira Ez = 0
dr ve dolaysyla alan btn z = sabit paralel dzlemlerinde ayn olacaktr.
Elektrik alann alan izgilerini bulmak iin, P noktasndaki E vektr ile ds
uzunluk eleman ayn do grultuda ve ynde oldu
gunu yazacagz. Bylece,
dx dy
=
Ex Ey
diferansiyel denkleminde bilesenleri yerine konur ise,
dx dy
=
x y
bulunur. Bu ifade integre edilirse,
ln y = ln x + k
kar. Burada k bir integrasyon sabitidir. E

ger k = ln C konursa (C = sabit),
ln y = ln(Cx) ve bundan da,
y = Cx
bulunur. O halde alan izgileri, z = sabit dzleminde orijinden geen do
grulardr.
2.5.E-10. S ekildeki (a, 0), (0, 0) ve (a, 0) noktalarna yerlestirilmis ok uzun

ve paralel olan dzgn ykl tellerin P (x, y) noktasnda meydana getirecekleri
potansiyel ile bileske alan siddetini ve L = 0.5 C/m, a = 30 cm iin P1 (0, a)
noktasndaki alan siddetini bulunuz, = 0 .
zm. Bu adet ok uzun ve dzgn ykl telin P (x, y) noktasnda meydana

getirece
gi potansiyel,
L 2L
V (x, y) = ln R1 + ln R2 L ln R3 + V0
20 20 20
L R1 R3
= ln + V0
20 R22
p p p
R1 = (x + a)2 + y 2 , R2 = x2 + y 2 , R3 = (x a)2 + y2
p p
L x + a)2 + y 2 (x a)2 + y 2
V (x, y) = ln + V0
20 x2 + y 2
seklindedir. Alan siddetinin bilesenleri, genel olarak
V L 1 R2 1 R2 1 R3
Ex = = L + L
x 20 R1 x 0 R2 x 20 R3 x
R1 x+a R2 x R3 xa
= , = , =
x R1 x R2 x R3
L x + a x xa
Ex = L 2+ L
20 R12 0 R2 20 R32
V 1 R2 1 R2 1 R3
Ey = = L L + L
y 20 R1 y 0 R2 y 20 R3 y
R1 y R2 y R3 y
= , = , =
y R1 y R2 y R3
L y L y L y
Ey = +
20 R12 0 R22 20 R32
seklindedir. P1 (0, a) noktasndaki alan siddeti,
L a a
Ex = L =0
20 a2 + a2 0 a2 + a2
L a a a
Ey = L + L = L = 30 kV /m
20 a2 + 2a2 0 a2 20 2a2 20 a
E = ey Ey = 3 10+4 ey V /m
olarak elde edilir.
2.5.E-11. S ekildeki ok uzun, paralel ve birim uzunlukta 1 = , 2 =

izgisel yklerini tasyan dzgn ykl ince tellerin alanndaki
a) Es-potansiyel yzeyleri inceleyiniz.
b) = 0, 01 C/m, a = 50cm iin 1 = 9, 4 kV ve 2 = 9, 4 kV espotansiyel
yzeylerini tayin edniz. Her yerde = 0 dr.
zm. a) Bir P (x, y) noktasndaki potansiyel, 1 ve 2 izgisel yklerinin potan-

siyelleri toplanarak bulunur. O halde,

1 = ln r1 + k1
20

2 = ln r2 + k2
20
oldu
gundan, toplam potansiyel
r2
= 1 + 2 = ln + 0
20 r1
olacaktr. Burada k1 + k2 = 0 konmustur. E
ger x = 0 dzleminde (r1 = r2 ),
= 0 seilirse, potansiyel fonksiyonu
r2
= ln
20 r1
seklini alr. Keza. ok uzaklarda r2 /r1 1 olaca
gndan
= 0, r2 /r1 1
olur.
Es-potansiyel izgilerinin denklemi

= ln k = sabit
20
oldu
gundan,
r2 20
= exp = k = sabit
r1
elde edilir. (Sentetik geometri derslerinden, r2 /r1 = k = sabit e
grilerinin, merkez-
leri Ox ekseni zerinde bulunan daireler oldu gunu biliyoruz: Apollonius Teoremi).
O halde, es-potansiyel izgiler, dairelerden meydana gelmistir. Es-potansiyel
yzeyler ise, bu dairelerden Oz ekseni boyunca kaydrlarak elde edilen daire-
sel silindirlerdir. > 0 oldu guna gre, bu daireler k > 1 ( > 0) iin y
kusatrlar. Benzer sekilde, bu daireler k < 1 ( < 0) iin () y kusatrlar. E
ger
k = 1 ( = 0) ise, Oy ekseni (x = 0 dzlemi) elde edilir.
S
ekilde k1 > 1 ve k2 < 1 durumlarna kars dsen daireler grlmektedir.
Yaraplar R1 ve R2 ile, dairelerin merkezlerinin yklerden uzaklklar b1 ve b2 ile
gsterilirse, k1 dairesi iin A1 ve B1 noktalar yardmyla
r2 2a + b1 R1 2a + b1 + R1
k1 = = =
r1 R1 b1 R1 + b1
yazlabilir ve buradan
R1
(R1 )2 = b1 (2a + b1 ), k1 =
b1
2ak1 2a
R1 = 2 , b1 =
(k1 ) 1 (k1 )2 1
bulunur. Ayn sekilde k2 dairesi iin A2 ve B2 noktalarnn yardmyla
r2 R2 b2 R2 + b2
k2 = = =
r1 2a + b2 R2 2a + b2 + R2
yazarak
b2
(R2 )2 = b2 (2a + b2 ), k2 =
R2
2ak2 2a(k2 )2
R2 = , b2 =
1 k22 1 (k2 )2
bulunur.
M1 ve M2 merkezlerinin orijinden uzaklklar 1 ve 2 ile gsterilirse

(k1 )2 + 1
1 = a + b1 = a
(k1 )2 1
1 + (k2 )2
2 = a + b2 = a
1 (k2 )2
olur. Buradan,
a2 = ( 1 )2 (R1 )2 = ( 2 )2 (R2 )2
bulunur.
ger dairenin merkezine uzaklklar d1 ve d2 ile gsterilirse,
Yklerin di
(k1 )2
d1 = 1 + a = 2a
(k1 )2 1
1
d2 = 2 + a = 2a
1 (k2 )2
bulunur. O halde
d1
k1 =
R1
R2
k2 =
d2
yazlabilir. Belli bir potansiyel de

geri iin k de
geri
k = exp {20 /}
yardmyla bulunduktan sonra dairelerin yaraplar ve merkezlerin orijinden veya

yklerden uzaklklar yukardaki formller yardmyla hesaplanr.
1 = 9, 4 kV iin k1 = exp {20 /} = e0,524 = 1, 689 oldu
gundan
(k1 )2 + 1 k1
1 = a = 1, 04 m, R1 = 2a = 0, 91 m
(k1 )2 1 (k1 )2 1
bulunur.
2 = 9, 4 kV iin k2 = 1/k1 = 0, 592 olaca
gndan
2 = 1 , R2 = R1
elde edilir.
Genel olarak potansiyelleri esit fakat zt isaretli olan espotansiyel izgilerin
yaraplar esittir ve merkezleri orijinden ayn uzaklktadr:
1
k2 = , R2 = R1 , 2 = 1 , b2 = b1 , d2 = d1 .
k1
Tersine olarak silindirlerin R1 ve R2 yaraplar ve eksenleri arasndaki d uzakl

g
verilirse; ve nn yerleri ve silindirlerin 1 ve 2 potansiyelleri bulunabilir.
Yukarda
a2 = 21 R12 = 22 R22
bulunmustur. Di
ger taraftan 1 + 2 = d oldu
gundan
d2 + R12 R22
1 =
2d
d2 R12 + R22
2 =
2d
bulunur. a, b1 , b2 , d1 , d2 uzunluklar 1 ve 2 bulunduktan sonra
q q
2 2 2 2
a = 1 R1 , a = 2 R2
b1 = 1 a, b2 = 2 a
d1 = 1 + a, d2 = 2 + a
yardmyla hesaplanr. k1 ve k2 de
gerleri

R1 d1
k1 = , k1 =
b1 R1

b2 R2
k2 = , k2 =
R2 d2
yardmyla bulunur.
Silindirlerin potansiyelleri ise

1 = ln k1
20

2 = ln k2
20
yardmyla bulunur.
p
Eger Rp
1 = R2 = R ise, 1 = 2 = d/2, a = (d/2)2 R2 , b1 = b2 = b =
2 2
d/2 (d/2) R , d1 = d2 = D = + a, k1 = R/b = D/R, k2 = 1/k1 =

b/R = R/D, 1 = 2 = 2 0
ln k1 olur.
2.5.E-12. S ekildeki yk yo
gunluklar L1 ve L2 olan dzgn ykl sonlu uzun-
luktaki tellerin
a) P (a, a) noktasnda meydana getirecekleri bileske alan siddetini bulunuz, =

0 .
b) L1 = L2 = L iin bileske alann ifadesi nasl olur?
zm. a) Sonlu uzunluktaki izgisel ykn alan daha nce elde edilmisti
(baknz Problem 2.5.E-6). Bu sonulardan yararlanarak, OA telinin alan

L1 L1 1
Ey1 = (sin 2 sin 1 ) = 1
40 a 40 a 2

L1 1
Ex1 = (cos 1 cos 2 ) = L1
40 a 40 a 2
OB telinin alan ise

L2 L2 1
Ex2 = (cos 1 cos 2 ) =
40 a 40 a 2

L2 L2 1
Ey2 = (sin 2 sin 1 ) = 1
40 a 40 a 2
olarak ifade edilir. O halde bileske alann bilesenleri,

1 1 1
Ex = Ex1 + Ex2 = 1 + L2
40 a L1 2 2

1 1
Ey = Ey1 + Ey2 = L1 + L2 1
40 a 2 2
dir.
b) zel olarak,
L1 = L2 = L
ise, bileske alann bilesenleri

L 1 1 L
Ex = 1 + =
40 a 2 2 40 a

L 1 1 L
Ey = +1 =
40 a 2 2 4 0a
g gibi, L1 = L2 halinde elektrik alann x ve y bilesenleri birbirine

olur. Grld
esit olur.
(Ex = Ey )
2.5.E-13. Oz eksenine paralel, A, O ve B noktalarndan geen, dzgn ykl,

paralel ve ok uzun tellerin P (0, a) noktasnda meydana getirecekleri bileske alan
siddetini bulunuz, = 0 . L = 0, 5C/m, a = 30cm.
zm. Oz ekseni boyunca sabit izgisel yk yo gunlu

gu ile dzgn ykl
sonsuz uzun telin meydana getirdi
gi elektriksel alan
L
E= er
20 r
olarak elde edilmisti (baknz Problem 2.5.E-6). Burada r izgisel yk ile alann
hesaplanacag noktay birlestiren dik uzaklk, er ise bu yndeki birim vektrdr.
Buna gre

R1 = ex (0 + a) + ey (a 0) = ex a + ey a, |R1 | = a 2
R2 = ey a, |R2 | = a

R3 = ex (0 a) + ey (a 0) = ex a + ey a, |R3 | = a 2
oldu
gundan,
L L L
E1 = R1 = (ex a + ey a) = (ex + ey )
20 R12 40 a2 40 a
2L
E2 = 2 R2 = L 2 (ey a) = L 2 ey
20 R2 0 a 0 a
L L L
E3 = R3 = (ex a + ey a) = (ex + ey )
20 R32 40 a2 40 a
bulunur. P noktasndaki toplam alan ise,

L L L
EP = E1 + E2 + E3 = ey +
40 a 0 a 40 a
0, 5 106
= ey L = ey 109
= ey 30kV /m
20 a 2 360,3
olarak elde edilir.
2.5.E-14. Yo gunlu
gu L = 30 C/m olan ve Oz ekseni zerinde bulunan
izgisel ykn uyard g D deplasmannn R = ex + 2ey 2ez vektr ynndeki
bilesenini P (3, 4, 2) noktas iin bulunuz.
zm. Sz konusu izgisel ykn uyard
g deplasman, Gauss forml uyarnca,
L
D= e
2
p
seklindedir. Burada = x2 + y 2 konmustur.
x y
u = ex cos + ey sin = ex p + ey p
2
x +y 2 x + y2
2
koyarak, deplasman vektr kartezyen koordinatlar sisteminde

L x y
D = ex 2 2
+ ey L 2
2 x + y 2 x + y 2
seklinde ifade edilir. Bu vektrn R do

grultusundaki bileseni,
DR
DR = = D uR
R
oldu
gundan,
R ex + 2ey 2ez 1 2 2
uR = = = ex + ey ez
R 1+4+4 2 3 3
koyarak aranan bilesen P (3, 4, 2) noktasnda
L x 2 y
DR = 2 2
+ L 2
6 x + y 6 x + y2
= 2, 2 C/m2
olarak elde edilir.
2.5.E-15. S
ekildeki dzgn ykl yarm emberin O merkezindeki alan siddetini
bulunuz. Homojen olarak yklenmis emberin toplam yk Q > 0 dr, = 0 .
zm. emberinin zerindeki izgisel yk yo

gunlu
gu,
Q
L = C/m
a
dir. ember zerindeki diferansiyel uzunluktaki diferansiyel izgisel yk,
dQ = L d = L ad
veya diferansiyel hacmsal yk
dQ = L a d (r a) (z) dr dz
oldu
guna gre, bu yk O noktasnda,
L a d d
dE = 3
(r a) (z) R dr dz = L 2 dr dz (r a) (z)R
40 a 40 a
diferansiyel alan meydana getirir.
R = ex x ey y = ex a cos ey a sin
yardmyla, diferansiyel elektrik alan sz konusu yarm emberin zerinde integre

edilirse,
Z
L
Ex = cos d = 0
40 a 0
Z
Q
Ey = L sin d = L = 2 2
40 a 0 20 a 2 0 a
bulunur.
d ( = a, (0, /2)) yay

2.5.E-16. Oxy kartezyen koordinatlar sisteminde AB,
d yay ( = a, (/2, )) ise L2 izgisel yk yo
L1 ; BC gunlu
gu ile ykldr.
d d
AB ve BC yaylarndaki yklerin orijinde meydana getirecekleri bileske alan sid-
detini bulunuz, = 0 .
zm. Yay zerindeki izgisel diferansiyel yk, izgisel yk yo

gunlu
gu cinsin-
den
dq = L dl C
olarak ifade edilir. Bu ykn yarataca
g diferansiyel hacmsal yk
dQ = L a d (r a) z dr dz
ve diferansiyel elektrik alan
dQ dl a d (r a) z dr dz
dE = R= L R
40 R3 40 R3
dr. te yandan
dl = a d, R = x ex y ey = a cos ex a sin ey
yazlr.
Z/2
1 L1
EAB = ( cos ex sin ey )d
40 a
=0
/2
L1
= [ sin ex + cos ey ] = L1 (ex ey )
40 a 0 40 a
Z
L2
EBC = ( cos ex sin ey )d
40 a
=/2

L2
= [ sin ex + cos ey ] = L2 (ey + ex )
40 a /2 40 a
oldu
gundan, toplam elektrik alan
1
EO = EAB + EBC = [( L1 )ex (L1 + L2 )ey ]
40 a L2
kadardr.
2.5.E-17. a yarapl yarm emberin zerinde yo gunlu

gu as ile L =
L0 cos (L0 =sabit) seklinde degisen bir yk dagls bulundu
guna gre bunun,
dairenin merkezinde uyard g alan siddetini bulunuz, = 0 .
zm. Yarm ember zerindeki diferansiyel ykn, dairenin merkezinde yarat-
t
g diferansiyel alan siddeti
L
dE = ex cos d ey L sin d
40 a 40 a
dir. izgisel yk yo gunlugu iin L = L0 cos koyarsak, elektrik alan, x ve y
bilesenleri cinsinden
Z Z
L0 2 L0
Ex = cos d = (1 + cos 2)d
80 a 0 80 a 0

Ex = L0
80 a
Z

Ey = L0 cos sin d = 0
40 a 0
olarak bulunur. Dikkat edilirse,

L0 > 0
iin elektrik alan E = +Ex ex yn Ox tarafna do

gu ynlenmistir.
2.5.E-18. z = 0 dzleminde, merkezi orijinde olan l izgisel yk yo gunlu gu

ile dzgn yklenmis a yarapl embersel iletkenin ekseni zerinde bulunan bir
noktada uyarlan elektrik alann bulunuz ve bunun z ye gre de gisimini iziniz.
Alan, halkann ekseni zerinde hangi noktada en byk de gere ulasr?
zm. emberin zerindeki (, ) noktas
= a cos , = a sin
olmak zere, sz konusu diferansiyel ykn Oz ekseninde yarataca

g diferansiyel
Coulomb alan;
dQ 0 dV 0
dE = 03
r = r
4r 4r03
dir. Burada
= L (r a)(), dV = r dr d d
r0 = ex ey + z ez = a cos ex a sin ey + z ez
r0 = (a2 cos2 + a2 sin2 + z 2 )1/2 = (a2 + z 2 )1/2
olmak zere, toplam alan

L
E =
4(a2 + z 2 )3/2
Z Z2 Z +
(a cos ex a sin ey + z ez )(r a)()r dr d d

r=0 =0 =
2
L
= 2 2 3/2
[a sin ex + a cos ey + zez ] a
4(a + z ) 0
veya
L a L z
E= az2ez = ez
4(a2 2
+z )3/2 2(a2 + z 2 )3/2
Elektrik alan, z > 0 iin alan pozitif z ler ynnde, z < 0 iin ise negatif z
ler ynndedir.
dEz /dz = 0 yazlrsa, alann ekstremum de
gerini ald
g nokta
z = a 2 elde edilir. z bu de
geri ald
gnda alan
Q
Emax =
6 3a2
en byk de
gerini alr.
2.5.E-19. x = + h ve x = dzlemleri zerinde, yo

gunluklar, srasyla, S ve
(S ) olan yzeysel ykler bulunsun. S h = PS sabit kalacak sekilde h 0 ve
S yapld gnda ortaya kan sisteme bir ift tabaka, PS e de bunun moment
yogunlugu ad verilir. Btlece tanmlanan bir ift tabakann yk yo gunlu
gunun
degerini bulunuz.
zm. Sistemin hacmsal yk yo

gunlu
gu
1 = S (x h) S (x )
(x h) (x )
= S h
h
kadardr. ift tabakaya iliskin
(x h) (x )
= lim S h lim
h0 h0 h
S S
de
geri hesaplanacaktr:
(x h) (x )
= PS lim
h0 h
(x h) (x )
= PS lim
h0 h
0
= PS (x )
(S ) den S e do
gru ynlenen birim vektr ex oldu
guna gre,
PS = PS ex = S h ex
kar. te yandan, dipol yo
gunlu
gu
P = PS (x ) = Ps (x ) ex
olmak zere,
= div P
= PS 0 (x )
bulunur.
2.5.E-20. Bir

0, r < 1 ise
E(x, y, z) =

er er , 1 < r ise
vektr gznne alnyor.

a) rot E yi hesaplaynz.
b) Bu E, boslukta bulunan bir yk tarafndan uyarlms bir elektrostatik alan
vektr olabilir mi? Sz konusu yk da
glmn bulunuz.
zm. a) E vektrnn rotasyoneli, formel olarak

0, r < 1 ise
rot E = + er er er 0 r=1 (r 1)

0, 1 < r ise
ile hesaplanacaktr. Buna gre,

0, r < 1 ise
rot E = + e1 er er (r 1) = 0

0, 1 < r ise
kar.
b) rot E = 0 oldu gundan, E vektr boslukta bulunan bir ykn yaratt
g elek-
trik alan olabilir. Bu ykn degeri, = div D ile hesaplanabilir.

0, r < 1 ise
D = 0 E =

0 er er , 1 < r ise
yardmyla,

0, r < 1 ise
= div D = + 0 er er er r=1 (r 1)

0 r12 r r2 er , 1 < r ise

0, r < 1 ise
0
= 2 r + (r 1)
e
0 r 1 e , 1 < r ise
elde edilir. Sz konusu yk da

glm su sekildedir:

0 C/m3 , r < 1 bu blgede yk yoktur

2
= 0 r 1 er C/m3 , 1 < r bu blgede hacmsal yk yo
gunlu
gu vardr

0
e C/m2 , r = 1 bu yzeydde yzeysel yk yo
gunlu
gu vardr
2.5.E-21. Bir
1
x2 +1
+ ey , y > 0 ise
V (x, y, z) =
1
x2 +1 + 2ey , y < 0 ise
skalar potansiyeli gznne alnyor.

a) Potansiyel fonksiyonunu distribsyon anlamnda treterek ilgili elektrik alan
vektrn bulunuz.
b) Bu potansiyeli meydana getiren yk yo
gunlu
gunu hesaplaynz.
c) Yk yo gunlu
gunu integre ederek, 1 < x < 1, 1 < y < 1, 1 < z < 1 kb
iindeki toplam yk elde ediniz.
d) y < 0 blgesinin 1 , y > 0 blgesinin de 2 materyali ile dolu oldu gu kabul
edilirse, c) de belirtilen kp iinde depo edilen enerjiyi hesaplaynz.
zm. a) Elektrik alan vektr
E = grad V = {grad V } (nV )|S (S)

ile hesaplanacaktr.
2x

e
(x2 +1)2 x
+ ey ey , 0 < y

E =

2x 2 ex 2ey ey , y < 0
(x2 +1)

1 y 1 y

ey + e 2e (S)
x2 + 1 x2 + 1 y=0
2x y

(x2 +1)2 ex + e ey , 0 < y

= + (S) ey
2x 2 ex 2ey ey , y < 0

(x2 +1)
b) Hacmsal yk yo
gunlu
gu
n o

= 0 div E = 0 div E + 0 n D (S)
S
6x2 +2 y

(x2 +1)3 e , 0 < y

= 0 + 30 (y) + 0 0 (y)

6x2 +2 2ey , y < 0

(x2 +1)3
seklindedir.
c) Toplam yk ise
Z 1 Z 1 Z 1
Q = 2 dx dy dz
x=1 y=1 z=1
Z 1 Z 0
6x2 + 2 y
= 20 3 2e dx dy +
x=1 y=1 (x2 + 1)
Z 1 Z 1
6x2 + 2 y
+20 3 e dx dy +
x=1 y=0 (x2 + 1)
Z 1 Z 1 Z 1 Z 1
+2 30 (y) dx dy + 20 0 (y) dx dy
x=1 y=1 x=1 y=1
ile hesaplanacaktr. Kolayca grlece

gi zere,
Z 1 Z 1
(y) dx dy = 2
x=1 y=1
ve Z Z
1 1
0 (y) dx dy = 0
x=1 y=1
olacaktr. O halde toplam yk
Z 1 Z 0
6x2 + 2 y
Q = 20 2e dx dy +
x=1 y=1 (x2 + 1)3
Z 1 Z 1
6x2 + 2 y
+20 3 e dx dy + 120
x=1 y=0 (x2 + 1)
kadardr.
Z 1 Z 0
20 2ey dx dy = 80 (1 e1 )
x=1 y=1
Z 1 Z 1
20 ey dx dy = 40 (e1 1)
x=1 y=0
nedeniyle,
Z 1 Z 0
6x2 + 2
Q = 20 3 dx dy +
2
x=1 y=1 (x + 1)
Z 1 Z 1
6x2 + 2
+20 3 dx dy + 120
x=1 y=0 (x2 + 1)
80 (1 e1 ) + 40 (e1 1)
olur. Bu terim dzenlenirse,
Z 1
3x2 1 0
Q = 160 2 3
dx + 12
x=0 (x + 1) e
Z 1 2
3x + 3 4 0
= 160 2 + 1)3
dx + 12
x=0 (x e
Z 1 2 Z 1
x +1 1 0
= 160 3 2 3
dx 4 3 dx + 12
x=0 (x + 1) x=0 (x2 + 1) e
kar. Birinci ve ikinci integralde x = tan u, dx = (1 + tan2 u)du degisken

dnsm uygulayalm.
Z /4 Z /4
0
Q = 480 cos2 u du + 640 cos4 u du + 12
0 0 e
te yandan,
cos4 u = cos2 u(1 sin2 u) = cos2 u (cos u sin u)2

1 1 1 1
= + cos 2u + cos 4u
2 2 8 8
yardmyla, nihayet
Z /4 Z /4
1 1
Q = 480 du 480 cos 2u du +
0 2 0 2
"Z Z Z #
/4
3 1 /4 1 /4
+640 du + cos 2u du + cos 4u du +
0 8 2 0 8 0
0
+12
e
yazlr. Bu integrallerin hesab sonucunda, toplam ykn de
geri

3
Q = 40 1 +
e
olarak bulunur.
d) Depo edilen enerji
Z 1 Z 1 Z 1
1 4x2 2y
W = 4 + 4e dx dy dz
2 x=1 y=1 z=1 (x2 + 1)
Z Z 1 Z 1
2 1 4x2 2y
+ +e dx dy dz
2 x=1 y=1 z=1 (x2 + 1)4
Z 1
x2 1
= 4 (1 + 2 ) 2 4
dx + (41 + 2 ) 1 2
x=1 (x + 1) e
ile hesaplanr.
2.5.E-22. Asa
gdaki yk sistemlerini aklaynz
a)
= p (x ) (y ) (z )
b)
= p 0(x ) 0 (y ) (z )
zm. a) Bu bir kuadrapoldr (bu sistem iki dipoln sperpozisyonundan

meydana
gelir). Bu sistem (, , ) noktasnda x ekseni boyunca olup momenti p
C m2 kadardr.
b) Bu bir kuadropoldr. (, , ) noktasnda,
hem x ekseni hem de y ekseni
boyunca olup momenti momenti p C m2 kadardr.
2.5.E-23. S ekildeki dzgn ykl emberin, P (x) noktasnda meydana getirdi

gi
alan siddeti
x
E = ex V /m
(x2 + 1)3/2
oldu
guna gre,
a) emberdeki toplam Q ykn,

b) q = 9 106 C noktasal yknn x = 20 2m noktasndan O noktasna gelmesi
iin alan kuvvetlerinin grece
gi W isini bulunuz. r = 1 dir.
c) W isini, potansiyel fonksiyonu yardmyla bulunuz.
zm. a) Dzgn ykl halkann meydana getirdi
gi elektrik alan siddeti,
Qx
Ex =
40 (a2 + x2 )3/2
olarak yazlabilir. Bunu verilen ifade ile karslastrarak
Q
a = 1 m ve =1
40
bulunur. O halde Q = 40 = 109 C dur.
b) Aranlan W isi
Z 0 Z 0
x dx
W =q Ex dx = q = 6 109 J
2 2 2 2 (x2 + 1)3/2
dir. W < 0 oldu

gundan bu is alan kuvvetine kars ynelen ds kuvvet tarafndan
grlmstr.
c) a = 1m, Q = 40 oldu
gundan,
1
V (x) =
2
x +1
dir. O halde,
1
V (2 2) = V , V (0) = 1V
3
olur ve dolaysyla,

1 2
W =q 1 = 9 109 = 6 109 Joule
3 3
bulunur.
2.5.E-24. a)Toplam yk Q ve yarap a olan dzgn ykl halkann eksenin-

deki potansiyeli bulunuz.
b) Q = 108 C, z = 5m, a = 5m iin VP , VO , UOP yi hesaplaynz, = 0 .
zm. a) Halkay, merkezi orijinde olmak zere Oxy dzlemine yerlestirelim.

Halkann zerineki izgisel yk yo
gunlu
gu
Q
=
2a
dr. O halde dQ = ds (r a) (z) dr dz = a d (r a) (z) dr dz diferansiyel

hacmsal yk, halkann ekseni zerindeki P (0, 0, z) noktasnda
a d (r a) (z) dr dz
dV =
40 R
a d (r a) (z) dr dz
=
40 a2 + z 2
diferansiyel potansiyelini meydana getirir. Potansiyel
Z 2
a a a
V = d = =
2
40 a + z 02 2
20 a + z 2 20 R
veya = Q/2a koyarak,
Q
V (z) =
40 a2 + z 2
olarak bulunur. Potansiyel, z = 0 iin (orijinde) maksimum de
gerine ulasr ve
Q
V0 = Vmax =
40 a
degerini alr. V = V (z) oldu
gundan alan siddetinin yalnz Ez bileseni vardr ve
elektrik alann ifadesi

dV Q z/ a2 + z 2 Qz
Ez = = =
dz 40 a2 + z 2 40 (a2 + z 2 )3/2
seklindedir.
b) Verilen saysal de gnda VP = 12, 75V , VO = 18V , UOP = VO VP =
gerlerin s
5.25V bulunur.
2.5.E-25. S ekildeki esit yarapl ve paralel halkalar dzgn olarak yklen-

mislerdir. Merkezlerindeki mutlak potansiyeller V01 ve V02 oldu guna gre hal-
kalarn Q1 ve Q2 yklerini bulunuz ( = 0 ).
zm. Ykl halkalarn Oz ekseni zerindeki herhangi bir P noktasnda

uyardklar potansiyel Problem 2.5.E-24 uyarnca,
Q1 1 Q2 1
V = + p
40 R2 + z 2 40 R2 + (z a)2
ile hesaplanr. z = 0 ve z = a iin potansiyel fonksiyonunun ald

g de
gerler
kullanlrsa,
Q1 Q
V01 = + 2
40 R 40 R2 + a2
Q Q2
V02 = 1 +
2
40 R + a2 40 R
elde edilir. Bu denklem sisteminden Q1 ve Q2

40 R R2 + a2 p 2 2 V RV

Q1 = R + a 01 02
a2

40 R R2 + a2 p 2 2 V RV

Q2 = R + a 02 01
a2
seklinde bulunur.
2.5.E-26. S ekildeki dzgn ykl uzunlu gundaki izgisel ykn A ve B nok-

talarnda meydana getirecegi deplasmanlar bulunuz.
zm. Diferansiyel uzunluktaki telin zerinde bulunan dQ = dx diferansiyel

yk A(a, 0) noktasnda,
dx
dE = dR
4R3
diferansiyel alann meydana getirir. R = ex (a x) = ex (a + x) oldu

gundan,
dx
dE = ex
4 (a + x)2
dir. I ntegre edilirse,

Z
dx 1
E = ex 2
= ex = ex
4 x=0 (a + x) 4 a + x 0 4a(a + )
ve A noktasnda meydane getirilen deplasman

D = E = ex
4a(a + )
olarak bulunur.
Tel zerindeki diferansiyel uzunlu

gun B noktasna uzakl
g
R = ex (0 x) + ey (b 0) = ex x + ey b
oldu
gundan, B noktasnda uyarlan diferansiyel alan
dx dx
dE = 3
R= (ex x + ey b)
4R 4 (x + b2 )3/2
2
dir. Bu byklk integre edilirse,

Z Z
xdx b dx
E = ex 2 2 3/2
+ ey
4 x=0 (x + b ) 4 x=0 (x + b2 )3/2
2
bulunur. E
ger yeni de
gisken olarak as alnrsa,
x
= cot = cot( ) = cot
b
gundan dx = b d/ sin2 koyarsak, elektrik alan
oldu
Z 2 Z 2

E = ex cos d + ey sin d
4b =/2 4b =/2

= ex [sin 2 1] ey cos 2
4b 4b
Son olarak,
b
sin 2 = sin( ) = sin =
2
b + 2
cos 2 = cos( ) = cos =

b2 + 2
koyarak, A noktasnda uyarlan alan

b
Ex = 1 , Ey =
4b 2
b + 2 4b b2 + 2
bulunur. Bu sonular iki nceki problemdeki formller yardmyla da bulabil-

iriz. Ancak o problemdeki eksenler bu problemdekilerden farkl oldu gundan,
rnegimizde z yerine x ve x yerine y koymak gerekir. O halde,

Ex = (sin 2 sin 1 ), Ey = (cos 1 cos 2 )
4b 4b
olur.
b
y = b, 1 = /2, sin 2 = , cos 2 =
b + 2
2 b2 + 2
koyarak yukardaki ifadeler elde edilir. > 0 iin A noktasndaki deplasmann
bilesenlerini Dx = Ex , Dy = Ey , yardmyla buluruz.

2.5.E-27. Yarap a ve yzeysel yk yo
gunlu
gu C/m2 olan bosluktaki
dzgn ykl diskin
a) Hacmsal yk yo
gunlu
gunu yaznz.
b) Bu diskin zerindeki toplam yk bulunuz.
c) Bu diskin ekseni zerindeki bir noktada alan siddetini bulunuz (bknz. Problem
2.3.E-15).
d) Sonsuz genis, dzgn yzeysel yk yo
gunlu
gu ile ykl levhann yarataca
g
elektrik alann bulunuz.
zm. a) Genellikten bir sey kaybetmeden, diski, merkezi orijinde olmak zere,
Oxy dzlemine yerlestirelim. R, noktann Oz eksenine dik uzaklgn gstermek
zere, hacmsal yk yo
gunlugu
= (z)[1 u(R a)]
seklinde ifade edilir.

b) Diskin zerindeki toplam yk yo
gunlu
gu ise,
Z a Z 2 Z
Q= (z) R dR d dz = a2
R=0 =0 z=
dr.
c) Bu diskin P (0, 0, z0 ) noktasnda yaratt
g elektrik alan bulmak iin nce diskin
zerindeki diferansiyel yk yo gunlugunun yaratt g diferansiyel elektrik alan ifade
edelim:
(z) [R cos ex R sin ey + z0 ez ]
dE = R dR d dz
40 (R2 + z02 )3/2
Simetri nedeniyle toplam elektrik alan Oz ynnde olacaktr. O halde, elektrik
alan Z Z a Z 2 Z
(z)z0 R dR d dz
Ez = dEz = 2 2 3/2
R=0 =0 z= 40 (R + z0 )
Z a Z 2 Z
z0 R dR
= 2 2 3/2
d (z)dz
40 R=0 (R + z0 ) =0 z=
!
z0 1 1
= p
20 |z0 | a2 + z02
olarak elde edilir.
d) Yukardaki sonuta diskin yarap a yaplrsa, sonsuz genis, dzgn
ykl levhann alan elde edilir. O halde, sonsuz genis, dzgn ykl levhann
alan
z0 , z0 > 0
Ez = = sgn(z0 ) = 20
20 |z0 | 20 20 , z0 < o
olarak bulunur.
2.5.E-28. Yzeysel yk yo gunluklar ve olan dzgn ykl, birbirine

uzakl
g d olan sonsuz genis iki paralel levha sisteminin boslukta yaratacaklar
alan bulunuz.
zm. Yk yo gunlu gu olan levhay x = 0 ve olan levhay da x = d
dzlemlerine yerlestirelim. Boslukta bu sistemin yarataca
g elektrik alan,

E= sgn(x)ex + sgn(x d)ex
20 20
olacaktr. O halde, elektrik alan

20 + 20 , x < 0 0, x<0

Ex = 20 + 20 , 0 < x < d = 0 , 0<x<d

20 20 , d < x 0, d<x
seklinde bulunur.
2.5.E-29. a) Dzgn ykl iletken diskin eksenindeki potansiyeli bulunuz.

Toplam yk Q dur, = 0 .
b) a oldu
gunda dzgn ykl sonsuz genis levhann alan durumunu yo-
rumlaynz.
c) z >> a iin, yani diskten ok uzaklarda, diskin noktasal yk gibi davranaca
gn
gsteriniz.
d) Q = 0, 2C, a = 3cm, z = 4cm iin V potansiyelini bulunuz.
zm. a) Diski, merkezi orijinde olacak sekilde Oxy dzlemine yerlestirelim.

Disk zerinde bir M noktasndaki dQ = dS = d d diferansiyel ykn,
diskin ekseni zerindeki bir P noktasnda yarataca
g diferansiyel potansiyel,
d d d d
dV = (z) dz [1 u( a)] = p (z) dz [1 u( a)]
40 R 40 2 + z 2
ile hesaplanacaktr. = Q/a2 , dzgn ykl oldu gu kabul edilen diskin yk

yogunlu
gudur. Diferansiyel potansiyel = 0 ile = a arasnda integre edilirse
Z a Z 2 Z a
d d d hp 2 i
V = p = p = a + z2 z2
40 =0 =0 2 + z 2 20 =0 2 + z 2 20
bulunur. Potansiyel diskin iki tarafnda

ayn uzaklklarda ayn de
geri
ve isareti
gndan z 0 blgesinde z = z ve z 0 blgesinde ise z 2 = z
alaca 2
olacaktr. Bylece potansiyel fonksiyonlar
p 2
z 0 iin V+ = a + z2 z
20
p 2
z 0 iin V = a + z2 + z
20
olarak elde edilir. V = V (z) oldu
gundan alan bilesenleri,

dV+ z
z 0 iin E+ = ez = ez 1
dz 20 a2 + z 2

dV z
z 0 iin E = ez = ez 1+
dz 20 a2 + z 2

olur. Ayn uzaklk iin E = E+ dir.
Deplasmanlar ise,

z
D+ = 0 E+ = ez 1
2 a2 + z 2
ve ayn uzaklktaki ama diskin alt tarafndaki bir nokta iin,
D = 0 E = D+
dr.
b) a limitine geerek dzgn ykl sonsuz levha iin, daha nce de elde
etti
gimiz gibi,

E+ = ez , D+ = ez
20 2

E = ez , D = ez
20 2
dzgn alan elde edilir.
c) rne
gin, z = 0 blgesinde,
p 2
V+ = a + z2 z
20
idi. = Q/a2 koyarsak,
Q p 2 2z

V+ = a + z
20 a2
"r #
Qz a2
= 1+ 2 1
20 a2 z
yaplabilir. Karekkl terim binom serisine alarak z >> a iin,

r a 2 a2
1+ 1+ 2
z 2z
yazlabilece
ginden,
a2 Q
V+ Qz20 a2 2
=
2z 40 z
bulunur. Bu ise O noktasnda toplanan Q noktasal yknn potansiyelinden

baska bir sey de
gildir.
d) Verilen saysal de
gerler yerlerine konursa,
Q p 2 Q p 2
V = a + z2 z = a + z 2 z = 400V
20 20 a2
bulunur.
2.5.E-30. Yk yo gunlu gu = +0, 1C/m2 olan sonsuz genis levhann alan

iinde potansiyelleri arasndaki fark 50V olan iki espotansiyel yzey arasndaki
uzakl
g bulunuz, = 0 .
zm. a ve b noktalarnn potansiyelleri arasndaki fark

Z z2

Uab = dz
20 z1
ile hesaplanr. z1 > z2 oldu

gunda ( > 0 iin) Uab gerilimi negatiftir. O halde
Uab = 50V koyarak,
20 50
z2 z1 = d = = 8, 85 mm
0, 1 106
bulunur.
2.5.E-31. Dzgn yk da glml sonsuz genis iki levha zerindeki yk yo

gunluk-
lar S olup, levhalar x = 1m ve x = 1m dzlemleri zerine yerlestirilmistir.
Uzayn her blgesindeki elektrik alan ifadesini hesaplaynz.
zm. z = 0 dzlemi zerindeki dzgn ykl sonsuz genis levhann
P (x0 , y0 , z0 )
noktasnda yarataca
g elektrik alan
S
E= sgn(z0 )ez
20
oldu
guna gre, sz konusu sistemin elektrik alan
S
0 ex , x < 1
E= 0, 1 < x < 1
S
0 ex , 1<x
seklinde bulunur.
2.5.E-32. z = 0 dzleminde, r a blgesindeki S = 0 sin2 yzeysel yk

yo
gunlu
gunun P (0, 0, z0 ) noktasnda uyard
g elektrik alan siddetini hesaplaynz.
zm. Diskin zerindeki (R, , 0) noktasndaki = S (z) diferansiyel hacm-
sal yk yo
gunlu
gunun P (0, 0, z0 ) noktasnda yarataca
g diferansiyel elektrik alan
siddeti
(z) R cos ex R sin ey + z0 ez
dE = S R dR d dz 3/2
40 R2 + z 2 0
seklindedir.
(R, , 0) noktasndaki ykn yaratacag alann radyal bileseni, (R, + , 0) nok-
tasndaki ykn yarataca g alann radyal bilesenine zt isaretle esit oldu
gu iin,
sonuta
Z a Z 2 Z
S (z) z0 ez
E = R dR d dz 3/2
R=0 =0 z= 40 R2 + z02
" #
S z0 1 1
= p ez
40 z0 a2 + z02
elde edilir.
2.5.E-33. z = 0 dzlemindeki r a blgesindeki S = 0 /r yzeysel yk yo gun-

lu
gunun P (0, 0, z0 ) noktasnda uyaraca
g elektrik alan siddetini hesaplaynz.
Not: Z
dx p
= ln x + x2 + c
x2 + c
zm. Diskin zerindeki (R, , 0) noktasndaki = S (z) diferansiyel hacm-

sal yk yo
gunlu
gunun P (0, 0, z0 ) noktasnda yarataca
g diferansiyel elektrik alan
siddeti
S (z) R cos ex R sin ey + z0 ez

dE = R dR d dz 3/2
40 R2 + z 2 0
seklindedir.
(R, , 0) ve (R, + , 0) noktalarndaki yklerin yaratacaklar alanlarn radyal
bilesenleri zt isaretle esit birbirlerine iin olacaklarndan,
Z a Z 2
p
z0 dR d S z0 a + a2 + z02
E= S 3/2 ez = 4 ln ez
40 R=0 =0 R2 + z02 0 z0
kar.
2.5.E-34. z = c dzlemi zerindeki x [a, a], y [a, a] blgesindeki S =

3/2
0 x2 + y2 + c2 yzeysel yk yogunlu
gunun P (0, 0, 0) noktasnda uyaraca
g
elektrik alan siddetini hesaplaynz.
zm. Hacmsal yk yo
gunlu
gu
3/2
= 0 x2 + y 2 + c2 (z + c)
oldu
guna gre, orijinde uyarlan diferansiyel alan siddeti
3/2
0 x2 + y 2 + c2 (z + c) xex yey + cez
dE = R dR d dz
20 (x2 + y 2 + c2 )3/2
seklindedir.
Dolaysyla, orijinde uyarlan alan

Z a Z a
0
E = (xex yey + cez ) dxdy
40 x=a y=a
0 a2 c
= ez
0
olacaktr.
2.5.E-35. Orijinde bulunan Q noktasal yk ile yzeysel yk yo gunluklar a ve

b olan ve a ve b yarapl dzgn ykl kresel tabakalar sisteminde I, II, III
blgelerindeki deplasmanlar bulunuz.
zm. Gauss yasas uyarnca, I blgesinde

I
D dS = Q
S
yazlr. Burada S yzeyi, merkezi O ve yarap r olan bir kre yzeyi olarak
seilirse, fiziksel ve geometrik simetri nedeniyle,
D = D er , dS = dS er
ve dolaysyla I
D dS = D 4r2
S
olaca
gndan,
Q
D1 = er
4r2
elde edilir. Benzer sekilde, II blgesi iin,

Q a a2
D2 = er +
4r2 r2
ve nihayet III blgesi iin,

Q a a2 b b2
D3 = er + + 2
4r2 r2 r
bulunur.
2.5.E-36. Yarap a olan dzgn ykl yarm kresel tabakann (yzeysel yk

yo
gunlu
gu ) merkezinde meydana getirece
gi alan siddetini bulunuz, = 0 .
zm. Kre zerinde diferansiyel yzey eleman dS = a2 sin d d oldu

gun-
dan, dQ = dS diferansiyel yk eleman krenin merkezindeki O noktasnda,
a2 sin d d
dE = R
40 a3
sin d d
dE = (eR a) = eR sin d d
40 a 40
diferansiyel elektrik alann meydana getirir. O halde orijindeki elektrik alan

siddeti,
Z /2 Z 2

E= eR sin d d
40 =0 =0
ile hesaplanacaktr. Burada eR noktadan noktaya de

gisti
ginden integralden dsar
kartlamaz. Di
ger taraftan,
R ex x + ey y + ez z
eR = =
a a
ve
x = a sin cos
y = a sin sin
z = a cos
oldu
gu gz nne alnrsa,
eR = ex sin cos + ey sin sin + ez cos
yazlabilir. Bylece elektrik alann bilesenleri,

Z /2 Z 2

Ex = sin2 d cos d = 0
40 =0 =0
Z /2 Z 2

Ey = sin2 d sin d = 0
40 =0 =0
Z /2 Z 2

Ez = sin d cos d
40 =0 =0
Z /2

= sin cos d =
20 =0 40
seklinde bulunur. E
ger yarm krenin zerindeki toplam yk Q ile gsterilirse,
Q
yzeysel yk yo
gunlu
gu = 4a2 oldu
gundan elektrik alan,
Q
Ez =
80 a2
olarak elde edilir. E = ez Ez dir. ( > 0) Q > 0 iin akm ez ynndedir.
2.5.E-37. Boslukta duran ve yarap a olan krenin yzeyinde dzgn ve sabit

yk yo
gunlugu bulunmaktadr.
a) Hacmsal yk yo
gunlu
gunu yaznz.
b) Kresel tabakann toplam ykn hesaplaynz.
c) Kresel tabakann iindeki ve dsndaki elektrik alann Gauss teoremi yardm

ile bulunuz.
zm. a) Hacmsal yk yo
gunlu
gu
= (r a)
olacaktr.
b) Kresel tabakann toplam yk
Z Z 2 Z
Q= (r a)r2 sin dr d d = 4a2
r=0 =0 =0
kadardr.
c) Gauss forml uyarnca, r < a iin

E =0
olur. r > a iin ise,
0 E(r)4r2 = 4a2
veya
a2
E(r) =
0 r2
elde edilir.
2.5.E-38. Uzayda Oz ekseni boyunca yo gunlu

gu = 34C olan sonsuz uzun ve
dzgn izgisel yk dagls ile x = 1m dzlemi zerinde yo gu = 20C/m2
gunlu
olan sonsuz genis ve dzgn yzeysel yk da gls bulundu
guna gre P (0.5; 0; 0)
noktasndaki deplasman bulunuz.
zm. Oz ekseni zerindeki izgisel yk da

glsnn uyard
g deplasman,
4
D1 = ex = 4ex C/m2
20, 5
x = 1 m dzlemi zerindeki yzeysel yk da

glsnn uyard
g deplasman ise,
20
D2 = ex = 10ex C/m2
2
oldu
gunu nceki problemler yardm ile, kolayca, hesaplarz. O halde bileske
deplasman,
D = D1 + D2 = 6ex C/m2
dir. D vektr izgisel yke do
gru ynelmistir.
2.5.E-39. Sonsuz genis uzayn y > 0 ve y < 0 blgeleri, srasyla, dielektrik sabit-
leri 1 ve 2 olan iki malzeme ile doldurulmustur. Bu uzayda bir takm yklerin
etkisiyle, potansiyel fonksiyonu
a 2
0 y , y > 0
V (x, y, z) =
b
0 y, y < 0
olan bir elektrostatik alan yaratlmstr.

a) a ile b nin boyutlarn belirtiniz.
b) Elektrik alann ve yk yo
gunlugunun ak ifadesini yaznz.

zm. a) a nn boyutu C/m3 , b nin boyutu ise C/m2 dir.
b) Elektrik alan
2a
0 y ey , y > 0
E = grad V =

b0 ey , y < 0
seklindedir. Yk yo
gunlu
gu
= {} + S (y)
= div E
yardmyla, birimi C/m3 olan hacmsal yk yo
gunlu
gu

1 div E1 = 1 V = 2a 10 , y > 0
{} =

0, y<0
ve birimi C/m2 olan yzeysel yk yo

gunlu
gu
S = 1 E(+0) 0 E(0) = b
elde edilir.
2.5.E-40. Bos uzayda

3xy 2 + 4, x>0
V =

(x 1)2 4, x<0
potansiyelini yaratan kaynak da
glmn bulunuz.
zm. Sz konusu potansiyele iliskin elektrik alan vektr

3y 2 ex 6xy ey , x > 0
E = grad V = ex 3xy2 + 4 (x 1)2 + 4 (x)

2(x 1) ex , x < 0

3y 2 ex 6xy ey , x>0
= 7(x)ex

2(x 1) ex , x < 0
olur. O halde, yk yo
gunlu
gu

6x, x>0
= 0 div E = 0 70 0 (x) 0 3y2 + 2 (x)

2, x<0
seklindedir. Buna gre,
1- x > 0 blgesinde (60 x) de
gerinde bir hacmsal yk da
glm,
2- x < 0 blgesinde (60 ) de
gerinde bir hacmsal yk da
glm,
3- x = 0 dzlemi zerinde PS = 70 moment yo
gunluklu bir ift tabaka,
4- x = 0 dzlemi zerinde 0 (3y2 + 2) yzeysel yk yo
gunlu
gu bulunmaktadr.
I N ESAS PROBLEMI
SULLARI VE ELEKTROSTATI G
SINIR KO
Varsaym. Uzay nasl olursa olsun, yo
gunlu
gu ile uzaya yayl bulunan yklerin
yaratt
g elektrostatik alanda
rot E = 0
div D =
F = qE
denklemleri distribsyon anlamnda herzaman geerlidir. I lk iki denklemden, iki

farkl ortam ayran S yzeyi zerindeki elektrostati
ge iliskin snr kosullar

n E2 E1 = 0, S zerinde

n D2 D1 = S , S zerinde
olarak elde edilir. Burada n, (2) ortamndan (1) ortamna do

gru ynlendirilmis
S yzeyinin birim normal vektrdr.
2.7-1. Kapal bir S yzeyi zerinde V Vs sabit olsun ve S in iindeki blgede

kaynak bulunmasn. S in iinde V Vs oldu gunu gsteriniz.
zm. S nin iindeki blge V olsun. V de V Vs yazlrsa, V de = 0,
S de de = 0 olur. Bu halde Gauss-Ostrogradski zdesli
gi,
Z Z Z
0 = grad dS = div[ grad ]dV = ( grad )2 dV
S V V
oldu
gunu gsterir (sol yann sfr olmas S zerinde 0 olmasnn bir sonu-
cudur). Bu, V iinde grad 0, yani =sabit demektir. fonksiyonu V + S de
srekli oldu
gundan V de = 0 dr.
2.7-2. x = 0 ve x = d dzlemleri iletken olsunlar ve, srasyla V0 ve Vd potan-

siyellerine sahip bulunsunlar. Bu dzlemler arasndaki blge, dielektrik sabiti
olan bir madde ile dolu olsun ve kaynaklar iermesin. Bu blge iinde potan-
siyel fonksiyonunu ve iletkenlerin zerinde, birim alanda toplanan ykleri bu-
lunuz. x = d dzleminde birim alanda toplanan yk Qd ile gsterildigi takdirde,
C = Qd /(Vd V0 ) yi hesaplaynz.
zm. Potansiyel fonksiyonu

2V 2V 2V
V = + + =0
x2 y 2 z 2
Laplace denklemini sa glar. Fiziksel ve geometriksel yap, y ve z boyunca simetrik
oldu
gundan, Laplace denklemi
d2 V
=0
dx2
biimine girer ki, buradan potansiyel fonksiyonu
V (x) = Ax + B
olarak zlr. Snr kosullar olan x = 0 da V = V0 ve x = d de V = Vd zmde
degerlendirilirse,
Vd V0
V (x) = x + V0
d
elde edilir. n o
h i
div D + n D (S) = {} + S (S)
ifadesinden, yzeysel yk yo
gunlu
gu
h i
S = n D
seklinde elde edilir. x = d dzleminde

h i
S,d = ex 2 Ex(2) ex Ex(1) ex = Ex(1)
olacaktr. te yandan,
V Vd V0
E = grad V = ex = ex
x d
ve
Vd V0
S,d =
d
yardmyla, Z
Vd V0
Qd = S,d dS = S
d
elde edilir. O halde,
Qd S
C= =
Vd V0 d
seklinde hesaplanr.
2.7-3. x = 0 ve x = d dzlemleri iletken olsunlar ve, srasyla V0 ve Vd potansiyel-

lerine sahip bulunsunlar. Bu dzlemler arasndaki 0 < x < c blgesi dielektrik
sabiti 1 olan bir madde ile, c < x < d blgesi de dielektrik sabiti 2 olan bir
madde ile dolu olsun ve kaynaklar iermesin. Potansiyel fonksiyonunu ve iletken-
lerin zerinde biriken yk yo
gunlugunu bulunuz.
zm. Potansiyel fonksiyonu,
V = 0
denklemini saglayacaktr. Fiziksel ve geometrik yap, sadece x de

giskenine ba
gl
oldugu iin,
d2 V
V = =0
dx2
denkleminden, potansiyel fonksiyonu 0 < x < c ve c < x < d blgeleri iin, ayr
ayr
Ax + B, 0 < x < c
V (x) =
Cx + D, c < x < d
olarak elde edilir. Snr ve geis kosullar olan
x = 0: V = V0
x = c: V1 = V2
x = c: D1n = D2n
x = d: V = Vd
de
gerleri kullanlrsa, potansiyel fonksiyonu
Vd V0

2 1 d+( 2 1 )c
x + V0 , 0 < x < c
V (x) =

Vd V0 (2 1 )cVd +1 dV0
1 1 d+(2 1 )c x + 1 d+(2 1 )c , c < x < d
olarak bulunur. Elektrik alan ise,

Vd V0

2 1 d+(2 1 )c ex , 0 < x < c

E = grad V =

Vd V0
1 1 d+(2 1 )c ex , c < x < d
olacaktr. O halde, yzeysel yk yo

gunlu
gu
h i
S = n D
yardmyla,
Vd V0
x = 0 iin S = 1 2
1 d + (2 1 )c
Vd V0
x = d iin S = +1 2
1 d + (2 1 )c
bulunur. Di ger bir deyisle, her iki plakada da biriken yzeysel yk yo
gunluklar
birbirine esittir.
2.7-4. Aralarnda 2a uzaklk bulunan b genisli gindeki iletken iki levha, srayla,
sfr ve V1 potansiyellerine sahiptirler. Bunlarn arasndaki blgeye yatay bir v0
hzyla giren bir elektron x = c dzlemindeki zel bir maddeye arparak bunun
sklanmasna neden olmaktadr.
a) Isklanma noktasnn yksekli
gi olan h y bulunuz.
b) Elektronun blgeye girerkenki ve blgeyi terk ederkenki enerjileri W0 ve WA
olsun.
W0 = WA [V (A) V (0)] (e)
oldu
gunu gsteriniz.
zm. a) Levhalar arasndaki potansiyel sadece z nin fonksiyonudur ve V =

0 denklemini sa
glamaktadr. Levhalar zerindeki de
gerler (snr kosullar)
V1 (z + a)
V =
2a
ve
V1
E = E ez , E=
2a
oldu
gunu gsterir. Eger rlativistik etki ve yer ekimi ihmal edilecek olursa,
yrnge zerinde, yatay ynde,
d2 x
m =0
dt2
olur. Bu,
x = sabit = v0
ve
x = v0 t + sabit = v0 t
verir. Benzer sekilde, dsey ynde de
d2 z
m = eE
dt2
dir. Bunun integrasyonuyla da
eV1
z = t + C0
2a m
ve
e V1 2
z= t + C0 t
4a m
bulunur. x(t) nin yukardaki ifadesi, x = b olan A noktasnda t = b/v0 oldu
gunu
gsterir (v0 6= 0 ise). Buna gre, A nn yksekli
gi
2
e V1 b
zA =
4a m v0
dan ibarettir. Yrngenin bu noktadaki e

gimi ise

yA e V1 b e V1 b
tan = = /v0 =
xA 2a m v0 2a m v02
ya esittir. Aydnlanan x = c apsisli nokta B olsun. AB arasndaki yrnge do

gru
izgiden ibaret oldugundan,
e V1 b2 e V1 b
h = zB = zA + (c b) tan = + (c b)
4a m v0 2a m v02
dir.
b) A daki kinetik enerji
1 1 1 e V1 b 2
WA = mv 2 = m[x 2 + y 2 ] = m[v02 + ( ) ]
2 2 2 2a m v0
O daki kinetik enerji de
1
W0 = mv02
2
dr. Bunlar arasnda
W0 = WA + [V (A) V (0)] (e)
ba
gntsnn sa
glanmakta oldu gu kolayca gereklenebilir. Benzer sekilde, B deki
gu ve WA = WB nn sa
hzn da A daki hza esit oldu glandg grlr.
2.7-5. Regler bir S yzeyi tarafndan kusatlms bir iletken cismim dsnda V
potansiyel fonksiyonu biliniyor olsun. Cismin dsndaki ortam de gisik dielektrik
malzemeler ile dolu ise, S zerinde toplanan ykn
Z
V
Q= dS
n
gini gsteriniz. Burada
ile bulunabilece
n , S in dsna ynlenmis normal, ise
ds ortamn dielektrik sabitidir.

zm. div D = denklemini distribsyon anlamnda ifade edince
n o
h i
div D + n D = {} + S
elde edilir. Bu denklemden kolayca,

h i
n D = S
yazlr. Bu ifadenin ak anlam
2 En(2) 1 En(1) = S
seklindedir. Burada n , (1) ortamndan (2) ortamna ynlendirilmis birim vek-
(1)
trdr. S yzeyi iletken olduguna gre, En = 0 olacaktr. I fadenin kalan ksm
potansiyel fonksiyonu cinsinden yazlrsa,

V
2 = S
n
elde edilir ki; bunun S zerinden integrali

Z
V
Q = 2 dS
S n
verecektir. Burada n, S in dsna ynlendirilmis birim normal vektrdr. 2 ise
ds ortamn dielektrik sabitidir.
2.7-6. R yarapl ilekten kre zerinde potansiyel V0 dr. Kre zerindeki Q

ykn ve C = Q/V0 de gerini hesaplaynz.
V = 0
denklemini sa
glamaktadr. Fiziksel ve geometriksel simetri nedeniyle

1 d 2 dV
r =0
r2 dr dr
sekline dnsen Laplace denkleminden potansiyel fonksiyonu
A
V (r) = +B
r
olarak zlr.
r = a: V = V0
r : V = 0
snr kosullar bu ifadede kullanlrsa,
a
V (r) = V0
r
elde edilir. S
imdi elektrik alan vektrn olusturalm:

dV
E = grad V = er
dr
a
= V0 2 er
r
Kre zerindeki yzeysel yk yo
gunlu
gu
h i
S = n D
1
= V0
a
oldu
gu iin, krenin yzeyindeki toplam yk
Q = S 4a2
= 4aV0
kadardr. O halde,
Q
C= = 4a
V0
olacaktr.
2.7-7. Boslukta bulunan a yarapl, sonsuz uzun, iletken silindir yklenerek, V0

potansiyeline karlmstr. R = 1 deki potansiyelin de
geri V = 0 dr. Silindirin
birim uzunluktaki paras zerinde toplanan Q ykn ve C = Q/V0 de gerini
hesaplaynz.
V = 0
denklemini sa
glamaktadr. Fiziksel ve geometriksel simetri nedeniyle

1 d dV
R =0
R dR dR
sekline dnsen Laplace denkleminden potansiyel fonksiyonu
V (R) = A ln R + B
olarak zlr.
R = 1: V = 0
R = a: V = V0
snr kosullar bu ifadede kullanlrsa,

ln R
V (R) = V0
ln a
elde edilir. Eektrik alan vektrn ise:

dV
E = grad V = eR
dR
V0 1
= eR
ln a R
Silindir zerindeki yzeysel yk yo

gunlu
gu
h i

S = n D
0 V0
= +
a ln a
oldu
guna gre, birim uzunluktaki silindir yzeyindeki toplam yk
Q = S 2a1
V0
= +20
ln a
kadardr. O halde, bu silindir sisteminin birim uzunluktaki parasnn kapasitesi
Q 2
C= = [F/m]
V0 ln a
olacaktr.
2.7-8. Q yk tasyan a yarapl ok kk bir iletken kre, sekilde gster-

ildi
gi gibi, bir kresel oyu
gun iine yerlestirilmistir. Oyu gun eperini olusturan
malzeme iletkendir ve nceden elektrikle yklenmis de gildir.
a) Oyuk iinde yaratlan alan bulunuz.
b) Kresel kabu
gun i ve ds yzeylerinde toplanan elektrik yklerini
hesaplaynz.
c) Kabu
gun dsnda yaratlan alan yaznz.
d) Kk kre kabu gun i eperine yaklastrlp dokunduruluyor ve oyuktan
karlyor. Meydana gelen olaylar anlatnz.
e) Kk kre yeniden Q yk ile yklenip oyu
ga sokulursa, yukarda a), b), c),
d) de sz edilen sonular nasl de
gisir.
zm. a) Gauss teoremi uyarnca
Q
E= er , r (a, b) (1)
4r2
dr.
b) Kabuk iletken malzemeden yapld
g iin,
E = 0, r (b, c)
dr. r = b zerindeki yk yo
gunlu
gu, (1) den
Q
b =
4b2
olarak bulunur. Buna gre toplam yk
Qb = b 4b2 = Q
dr. Kabuk ntr oldu

gundan ds yzeyde Qc = Qb = Q kadar yk toplanr.
c) Gauss forml uyarnca
Q
E= er , r>c
4r2
dr.
d) Kk kre konum de gistirirse Qb nin da
glm dzgn olmaktan kar, fakat
toplam de geri asla de
gismez. Tersine kk kredeki Q yk Qb yi ntralize
eder, sadece Qc kalr ve dzgn yaylmstr. r < c iin E 0, r > c iin ise E
eskisi gibidir.
e) a) daki E ile b) deki Qb de
gismez. Buna karslk Qc = 2Q ve c) deki E ise
2Q
E= er , r > c
4r2
olur. d) de, kk kre i yzeye de gdi
ginde kre zerindeki Q yk epere
bosalr ve Qb = Q ykleri birbirini yok eder, fakat r = c yarapl kre yzeyi
Qc = 2Q ykne sahip olmaya devam eder. r < c iin E 0, r > c iin ise E
eskisi gibidir.
nemli olan su ki; kabu
gun yk ne olursa olsun, kk krenin btn yk
kabu
ga geer. Bu husus Van de Graa generatrnn prensibini olusturur.
2.7-9. Uzayn z < 0 ve z > 0 blgeleri, dielektrik sabitleri 1 ve 2 olan farkl

dielektriklerle doludur ve orijinde noktasal q yk vardr.
a) Potansiyel fonksiyonun sa
glad
g diferansiyel denklemin ve di
ger kosullarn
f ()
V (r, , ) =
r
seklinde bir fonksiyonla sa
glanabilece
gini gsteriniz ve f () nn biimini ortaya
karnz.
b) div D = ifadesinin her zaman geerli oldu
gundan yararlanarak f () y be-
lirleyiniz ve sonucu yorumlaynz.
c) Bu problemi, (0, 1 ), (1 , 2 ), ..., (n1 , 2) blgelerinin 1 ,
2 ,...,n dielektrik sabitlerine sahip olmalar halinde znz.
zm. a) Simetri nedeniyle V (r, , ) fonksiyonu den ba gmszdr. Orijin-

den kan her sn zerinde (yani, = sabit iken) sonsuza do gru gidildi
ginde V
nin (1/r) gibi sfra gitmesi; tersine, orijine yaklast
gnda da (1/r) gibi sonsuz
bymesi gerekir. Arakesit yzeyinde yk bulunmad gndan, V de baska hi bir
tekillik yoktur. Bu demektir ki;
f ()
V
r
olabilir, e
ger ki; z = 0 daki snr kosullar ve V = 0 (r 6= 0) denklemi
sa
glanrsa. Kresel koordinatlar sisteminde
1 2 V 1 V 1 2V
V = (r )+ 2 (sin )+ 2 2
2
r r r r sin r r sin 2
oldu
gundan, V = 0 iin
1
(sin f 0 ) = 0
sin
veya
C1
f 0=
sin
yahut da

f () = C1 log tan +C
2
olmas gerekir. Buradaki C ve C1 integrasyon sabitleridir. Birinci blgede = ,
ikinci blgede de = 0 olan noktalarda C1 ile birlikte gzken fonksiyon tekillik
gsterir. Bu nedenle C1 = 0 alnmaldr. Di ger yandan, z = 0 olan noktalarda V
srekli oldu
gundan C nin de geri her iki blge iin de ayndr:
C
V (r, , ) =
r
b) Deplasman vektr
C2
r2 r
e , z>0
D=
C1
r2 r
e , z<0
dir. r yarapl kre iin Gauss teoremi yazlrsa,
Z Z
q= D er r2 sin d d = 2C(1 + 2 )
veya
q
C=
2(1 + 2 )
bulunur. O halde potansiyel fonksiyonu
q 1
V =
4( 1 +
2
2 r
)
dir.
V nin yukardaki ifadesi gsteriyor ki; bu yk da
glm iin uzay, dielektrik sabiti
1 + 2
=
2
olan homogen bir ortam gibidir.
c) Yukardaki problemin sonucu genisletilerek
q 1
V = P
4 i (i i1 ) / (2) r
elde edilir.
2.7-10. Sonlu bir S yzeyi ile snrl V blgesi, duyarll

g olan bir basit ortam,
bunun ds bosluk olsun. V iinde yaratlan dipollere iliskin yk yo gunlugu ,
ds yklerin yo
gunlugu da 0 ise, div(0 E) = + nn distribsyon anlamnda
sagland
gn gsteriniz.
zm. nun ifadesi

P n (S) {div P }
daki gibidir. E nin kayna
g 0 + oldu
gundan,
div(0 E) = + = 0 + E n (s) {div E}
yazlr. Bu esitlik E de bir sreksizlik oldu

gunu gstermektedir. E
ger sol yandaki
div islemi distribsyon anlamnda yazlrsa,
(2) (1)
div 0 E} + [0 E0 0 E0 ](s) = 0 + En(1) (s) { div E}
bulunur. Bu,
div(0 + )E = 0 , S in dsnda
0 En(2) = 0 En(1) + En(1) , S in zerinde
demektir. Yani, div(0 E) = 0 + denklemi distribsyon anlamnda do
grudur ve
S dsnda u, S zerinde de snr kosulunu verir.
(1)
2.7-11. = {} + s (x) + s 0 (x) ise
{rot E} = 0, S in dsnda
|n E| = 0, S in zerinde
{div D} = {}, S in dsnda
|n D| = s , S in zerinde
ifadeleri nasl de
gisir? Sonucu yorumlaynz.
zm. 0 (s) ile ifade edilen terimin varl g S zerinde dipollerin olustu
gunun
gsterir. Bu, S in, polarizasyona elverisli bir fiziksel bnyesinin olmas demektir.
Bu nedenle, olay boslukta incelersek,
div 0 E = +
ve
= div P
uyarnca,
0 div E = div P
= {} + s (s) + (1) 0
s (s)
P = {P } + Ps (s)
rot E = 0
yazarz. Bunlarn (s) ve 0 (s) ile ilgili ksmlar sunlar verir:
0 [n E] = s [n P ] div(Pst )(1)
s Psn = 0
|n E| = 0
getsel ve normal bilesenleridirler. I lk deklemin

Buradaki Pst ve Psn , P nin te
[n D] = s div(Pst )
seklinde de yazlabilece
gi aktr.
(1) (1) (1)

2.7-12. a) B1 , B2 ,..., Bn cisimleri V1 , V2 ,..., Vn potansiyellerine sahip
(1) (1) (1) (2) (2) (2)
iken zerlerinde biriken ykler, srasyla, Q1 , Q2 ,..., Qn ; V1 , V2 ,..., Vn
(2) (2) (2)
potansiyellerine sahip iken de Q1 , Q2 ,..., Qn olsun. Bu halde,
n
X n
X
(1) (2) (2) (1)
Qj Vj = Qj Vj
j=1 j=1
oldu
gunu gsteriniz (Gauss zdesli
gi Problem 2.3-8).
b) Yukardaki sonutan yararlanarak, bir noktasal q yknn etkisi altnda bu-

lunan topraklanms bir iletken cismin zerinde toplanan ykn
V (P )
Q = q
VS
ye esit oldu
gunu gsteriniz. Burada V (P ) ve VS , q = 0 halinde cisim VS potan-
siyeline sahip iken q nun bulundugu P noktasnda gzlenen potansiyeldir.
zm. a) Ykler, iletken cisimlerin zerinde bulunur. Bu cisimler zerinde
potansiyel sabit oldu
gundan, Problem 2.3-8 de sz edilen
Z Z
1 V2 dV = 2 V1 dV
Gauss zdesli
ginden yararlanarak
n Z
X n Z
X
1 V2 dVj = 2 V1 dVj
j=1 Vj j=1 Vj
yazlr. Buradan
n
X Z n
X Z
(2) (1)
Vj 1 dVj = Vj 2 dVj
j=1 Vj j=1 Vj
veya
n
X n
X
(2) (1) (1) (2)
Vj Qj = Vj Qj
j=1 j=1
elde edilir.
b) Birinci durumda, bir B cismini topraklayalm. Bu B cisminin dsndaki bir
P noktasna bir q (1) = q yk yerlestirelim. Bu durumda, B cisminin zerindeki
(1)
yk Q(1) , P noktasndaki potansiyele de VP diyelim. I kinci durumda, B cis-
mini topraklamayalm ve zerinde Q(2) yknn bulundu gunu varsayalm. Bu B
cisminin dsndaki P noktasna da q (2) = 0 ykn yerlestirelim. Bu durumda,
(2)
B cisminin potansiyeli VS = V (2) , P noktasnn potansiyelini de VP olarak ad-
landralm.
Bu durumda,
(2) (1)
VP q (1) + V (2) Q(1) = VP q (2) + V (1) Q(2) = 0
yazlr. q (2) ve V (1) in de

gerleri sfr oldu
gundan, kolayca,
V (P )
Q(1) = q
VS
elde edilir.
2.7-13. Paralel iki iletken dzlem arasnda kalan ve basit bir malzeme ile dolu bu-
lunan blgede bir noktasal q yk vardr. Dzlemlerin potansiyeli esit oldu
gunda,
zerlerinde biriken toplam ykn
a2
Q1 = q
a1 + a2
a1
Q2 = q
a1 + a2
ye esit oldu
gunu gsteriniz. Buradaki a1 ve a2 , srasyla, q yknn q1 ykl lev-
haya ve q2 ykl levhaya olan uzaklklardr (Su iki hali gznne alarak Gauss
zdesli
gini uygulaynz: Birinci halde P noktasnda q yk varken levhalarn
potansiyeli sfra esit; ikinci halde ise P noktasndaki yk sfra esit iken, lev-
(2) (2)
halarn potansiyeli V1 ve V2 ye esit olsun).
zm. Problemde sz edilen durumlar asa
gdaki sekillerde grlmektedir.
Paralel levhalar arasndaki elektrik alan lineer yapdadr:
V = Az + B
z = 0 ve z = a + b iin potansiyel fonksiyonunun ald

g snr de
gerler, srasyla,
(2) (2)
V2 ve V1 oldu guna gre, potansiyel fonksiyonu
(2) (2)
V1 V2 (2)
V = z + V2
a1 + a2
(2)
olacaktr. Potansiyel fonksiyonu, z = a2 iin VP de
gerini alaca
g iin
(2)
VP = V |z=a2
(2) (2)
V1 a2 + V2 a1
=
a1 + a2
olmaldr.
te yandan,
(1) (2) (1) (2) (2) (1) (2) (1)
Q1 V1 + Q2 V2 + q (1) Vp(2) = Q1 V1 + Q2 V2 + q (2) Vp(1)
(2) (2)
= Q1 0 + Q2 0 + 0 Vp(1)
= 0
(2) (2)
(1) (2) (1) (2) V1 a2 + V2 a1
Q1 V1 + Q2 V2 +q =0
a1 + a2
(2) (2) (2) (2)
Q1 (a1 + a2 )V1 + Q2 (a1 + a2 )V2 + q a2 V1 + q a1 V2 =0
(1) (1) (2) (2)

q (1) + Q1 + Q2 = q (2) + Q2 + Q1
= 0+0=0
esitliklerinden, kolayca,
a2
Q1 = q
a1 + a2
a1
Q2 = q
a1 + a2
elde edilir.
2.7-14. Bosluga indirgenmis Poisson denkleminden hareketle

V (2) V (1)
2 = 1 , yaltkan ortamlar arasnda
n n
ifadesini kartnz.
zm. S yzeyi, ba gl dielektrik sabitleri 1 ve 2 olan I ve II blgelerini
biribirinden ayrsn. Bu blgeler iinde Poisson denklemleri
1
div grad V1 = (1)
0 1
ve
2
div grad V2 = (2)
0 2
seklinde ifade edilir. (1) denklemi 1 , (2) ise 2 ile arplp bu denklemler
biribirinden kartlrsa,
div {1 grad V1 2 grad V2 } = 1 2 (3)
elde edilir. n vektr, S yzeyinin birim normal vektr olmak zere, dis-
tribsyon anlamndaki
{1 V1 } {2 V2 } + [n grad (1 V1 2 V2 )] (S) = 1 2
ba
gntsndan,
{1 V1 } {2 V2 } = 1 2
[n grad (1 V1 2 V2 )] (S) = 0
yazlr. I kinci ifade, ak olarak

V (2) V (1)
2 = 1
n n
vermektedir.
2.7.E-1. S gl dielektrik sabiti 2r = 2, 6 olan bir ortam ayran

ekilde, hava ile ba
snr yzeyi grlmektedir. 1 = 0 iindeki alann mutlak de geri E1 = 2, 5 kV /m
0
dir. E1 vektr snr yzeyinin normali ile 1 = 20 asn yapt gna gre, y < 0
blgesindeki E2 , D2 degerlerini ve 2 asn bulunuz.
zm. Snr kosulu olarak adlandrlan

2 1
tan 2 = tan 1 = tan 200
1 2, 6
gntsndan 2 = 80 elde edilir. Alan siddetlerinin te
ba getsel bilesenleri
E1t = E1 sin 1 , E2t = E2 sin 2
oldu
gundan
E1t = E2t
yardmyla,
sin 1
E2 = E1 = 6, 15 kV /m
sin 2
bulunur. Hava tarafndaki deplasman,
D2 = 0 E2 = 0, 0543 C/m2
olacaktr. E
2.7.E-2. x = 0 dzlemi, dielektrik sabitleri 1 = 50 , 2 = 30 olan iki dielektri

gi
ayrmaktadr. x < 0 blgesinde E2 = 20e x + 30e y 40e z oldu guna gre E1
alan siddeti ve D1 , D2 deplasmanlarn bulunuz.
zm. E2 nin te
getsel bilesenleri E2y = 30 V /m ve E2z = 40 V /m oldu
gun-
dan
E1y = E2y = 30 V /m, E1z = E2z = 40 V /m

dir. E 2 nin normal bileseni E2x = 20 V /m dir. Di
ger taraftan,
D1x = D2x veya 1 E1x = 2 E2x
oldu
gundan,
2
E1x = E2x = 12 V /m
1
dir. Bylece,
E1 = 12ex + 30ey 40ez
bulunur. Deplasman vektrleri ise,
D1 = 1 E1 = 50 (12ex + 30ey 40ez )

D2 = 2 E2 = 30 (20ex + 30ey 40ez )
olacaktr.
2.7.E-3. S ekildeki snr yzeyinin 1 tarafndaki E1 , D1 ve 1 de

gerleri ver-
ildi
gine gre, E2 ve D2 yi bulmaya yaryan formlleri elde ediniz.
zm. Snr yzeyinde

E1t = E2t
ba
gntsndan
E2t = E1 sin 1
kar. te yandan,
D1n = D2n
ba
gntsndan
1 E1n = 2 E2n
veya
1
E2n = E1 cos 1
2
bulunur. O halde,
s 2
p 1
E2 = (E2t )2 + (E2n )2 = E1 sin2 1 + cos2 1
2
s
2 2
= E1 1 + 1 2 2 cos2 1
1
ve
q
D2 = 2 E2 = E1 22 sin2 1 + 21 cos2 1
s
2 2
= D1 1 2 2 1 sin2 1
1
ba
gntlar elde edilir.
2.7.E-4. z = 0 dzlemi, r1 = 5, z < 0 ve r1 = 2, z > 0 basit yar-uzaylarn

biribirinden ayrmaktadr. z < 0 yar-uzayndaki elektrik alan
E1 = 2ex 3ey + 5ez
olarak lld
gne ve ayrma yzeyi zerinde yzeysel yk bulunmad
gna gre,
z > 0 blgesindeki elektrik alan siddetini bulunuz.
zm. Elektrostatik alan iin geerli
h i
n D = S = 0, n = ez
h i
n E = 0, n = ez
geis kosullar, bu rnek iin
1 E1z = 2 E12
E1n = E2n
ba
gntlarna indirgenir. O halde,
50 E1z = 20 5
E1x = 2
E1y = 3
yardmyla, z > 0 blgesindeki elektrik alan siddeti
E2 = 2ex 3ey + 2ez
olarak bulunur.
2.7.E-5. Cidar kalnlklar ok ince, dikdrtgen kesitli, ok uzun ii bos metal

bir tp gznne alnyor. Snr kosullar V (0, y) = V (a, y) = 0, V (x, 0) = 0,
V (x, b) = V0 sin x
a oldu
guna gre V = 0 Laplace denklemini znz.
zm. I ki boyutlu
2V 2V
2
+ =0
x y2
Laplace denkleminin zmn;
V (x, y) = X(x) Y (y)

seklinde aralayalm. V (x, y) nin bu ifadesi Laplace denkleminde yerine konur

ve sonra esitli
gin iki yan, X(x)Y (y) 6= 0 oldugu varsaylarak, X(x)Y (y) ile
blnrse,
X 00 Y 00
X 00 Y + XY 00 = 0 = = k2
X Y
bulunur. Burada k2 daha sonra belirlenecek sabit bir saydr. Yukardaki bu
ifadeden iki tane adi trevli diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemler ve
zmleri asa
gda verilmistir.
X 00 + k2 X = 0 X(x) = A1 cos(kx) + A2 sin(kx)
Y 00 k2 Y = 0 Y (y) = B1 eky + B2 eky
Burada A1 , ....B2 ler daha sonra snr kosullar yardmyla belirlenecek sabit
saylardr.
Potansiyel fonksiyonu,
X
V (x, y) = [A1 cos(kx) + A2 sin(kx)] (B1 eky + B2 eky )
seklinde ifade edilir. I lk snr kosulu olan V (0, y) = 0 dan
A1 (B1 eky + B2 eky ) = 0 A1 = 0

elde edilir. O halde potansiyel fonksiyonu,
V (x, y) = sin(kx)(B1 eky + B2 eky )
ifadesine indirgenir. I kinci snr kosulu olan V (x, 0) = 0 dan

sin(kx)(B1 + B2 ) = 0 B1 + B2 = 0
elde edilir. Bylece potansiyel fonksiyonu,
V (x, y) = 2B1 sin(kx) sinh(ky)
yapsna indirgenir. Di
ger snr kosulu olan V (a, y) = 0 dan
2B1 sin(ak) sinh(ky) = 0 sin(ak) = sin(n)
n
k = , n = +1, +2, +3, ...
a
elde edilir. O halde potansiyel fonksiyonu,

X n n
V (x, y) = Cn sin x sinh y
a a
n=1
olarak ifade edilir. Nihayet son snr kosulu olan

V (x, b) = V0 sin x
a
nn yardmyla,
C1 sin x sinh b = V0 sin x
a a a
ifadesinden, C1 sabiti,
V0
C1 =
sinh( a b)
olarak bulunur. Bylece aranlan potansiyel fonksiyonu,
V0
V (x, y) = sin x sinh y
sinh( a b) a a
dr.
2.7.E-6. Ayn eksenli, a ve b yarapl iki silindir arasndaki blgede kaynak

yoktur ve bu silindirler zerinde potansiyel sabit Va ve Vb de
gerlerine sahiptir.
Potansiyel fonksiyonunun ak ifadesini Laplace denklemi yardmyla elde ediniz.
Not: Silindirik koordinatlar sisteminde, Laplasyenin ifadesi

1 V 1 2V 2V
V (, , z) = + 2 +
2 z 2
dir.
zm. Problemin fiziksel ve geometriksel simetrisi nedeniyle potansiyel

fonksiyonu ve z den ba
gmszdr. Dolaysyla Laplace denklemi

1 V
V = =0

veya V
= A denklemine indirgenir. Bunun zm ise,
V = A ln + B
dir. Verilen snr kosullarn kullanrsak
= a, V = Va : Va = A ln a + B
= b, V = Vb : Vb = A ln b + B
elde edilir. Bu iki bilinmeyenli iki denklem sisteminden A ve B katsaylar
Va Vb Va Vb Va ln b + Vb ln a
A= a , B = Va a ln a =
ln( b ) ln( b ) ln( ab )
seklinde bulunur. Bunlar yerlerine konursa, potansiyel fonksiyonu,
Va Vb V ln a Va ln b
V () = a ln + b
ln b ln ab
olarak bulunur.
2.7.E-7. Ayn merkezli a ve b yarapl iki kre arasndaki blgede kaynak yoktur.
Bu kreler zerindeki potansiyeller, srasyla, sabit Va ve Vb de
gerlerine sahiptir.
a) Potansiyel fonksiyonunun ak ifadesini Laplace denklemi yardmyla bulunuz.
b) Elektrik alan hesaplaynz.
Not: Kresel koordinatlar sisteminde Laplasyenin ifadesi:

1 2 V 1 V 1 2V
V (r, , ) = 2 r + 2 sin + 2
r r r r sin r sin 2
dir.
zm. a) Problemin fiziksel ve geometriksel yaps nedeniyle potansiyel
fonksiyonu ve z den ba
gmszdr. Bu nedenle,

1 2 V
V = 2 r =0
r r r
veya
V A
= 2
r r
biimine giren Laplace denkleminin zm olan potansiyel fonksiyonu

A
V = +B
r
seklindedir. Snr kosullar yardmyla
A
r = a, V = Va : +B
Va =
a
A
r = b, V = Vb : Vb = + B
b
elde edilen lineer denklem sisteminden A ve B katsaylar
ab(Va Vb ) b(Va Vb ) aVa bVb
A= , B = Va + =
ab ab ab
olarak zlr ve yerlerine yazlrsa, potansiyel fonksiyonu
ab(Vb Va ) 1 aVa bVb
V (r) = + , r [a, b]
ab r ab
olarak bulunur.
b) Elektrik alan ise,
V Va Vb ab
E = grad V (r) = er = er
r b a r2
biimindedir.
2.7.E-8. S
ekildeki paralel levhal kondansatre (d = 2cm) U = 50kV gerilim
uygulanmstr.
a) Bu gerilim iin hava delinir mi?
b) Levhalarn arasna ve paralel olarak = 5mm kalnl gnda bir mika tabakas
yerlestirildi
gi taktirde hava ve mika delinir mi? Hava ve mikann delinme alan
siddetleri Edh = 3.000 kV /m, Edm = 6.000 kV /m dir ve mika iin r = 6 dr.
zm. a) Levhalar arasnda hava varken alan siddeti E = Ud = 2.500 kV /m

dir ve bu de
ger Edh = 30.000 kV /m den kk oldu
gu iin hava delinmez.
b) Levhalar arasna mika tabakas, mesela negatif levhaya de gecek sekilde (yeri
nemli de
gildir) sokulursa hava ve mika iindeki alan siddetleri
r 0 r r
Eh = U= U= U = 3160 kV /m
rh dh + rm dm 0 r (d ) + 0 + r (d )
olacagndan hava delinir. Hava delinince iletkenlesece

ginden (iyonize olarak) U
gerilimi yalnz mikaya uygulanms olur. Bu durumda mikadaki alan siddeti,
U
Em = = 104 kV /m

olur. Bu de
ger Edm = 60.000 kV /m den kk oldu
gundan mika delinmez.
Pratikte izolatrler yaplrken yukardaki husus gznne alnarak hava
tabakalarnn veya kabarcklarn bulunmamasna dikkat edilir.
2.7.E-9. S
ekildeki paralel levhal kondansatrde, dielektrik iin uygulanabilecek
en yksek alan degeri Ed = 60 M V /m, r = 2.6 oldu guna gre,
a) Kondansatre uygulanabilecek olan gerilimin Vmax st snrn,
gerlerini bulunuz (d = 5mm, S = 500cm2 ).
b) max , Qmax de
zm. a) Kondensatre uygulanabilecek en yksek gerilim
Umax = Ed d = 300 kV
kadardr.
b) max , Qmax de
gerleri
max Ed = 0 r Ed = 1, 38 103 C/m2
Qmax = max F = 0, 69 C
olarak elde edilir.
2.7.E-10. S
ekildeki paralel levhal kondansatrde U = 30kV oldu
guna gre,
a) y = 0 dzlemini referans seerek V (y) ifadesini,
b) 1 ve 2 levhalarnn V1 , V2 potansiyellerini bulunuz. Alann her yerde dzgn
oldu
gu kabul edilecektir (d = 6mm).
zm. a) Levhalar arasndaki elektrik alan dzgn olup, de

geri
U
Ey = = 5.000 kV /m
d
dir. Potansiyel fonksiyonu ise,
Z0 Z
U
V (y) = Ey dy = dy = 5 106 y V
d
y
seklindedir.
b) 1 ve 2 levhalarnn potansiyelleri

d U
V1 = V = = 15 kV
2 2

d U
V2 = V = = 15 kV
2 2
olarak elde edilir.
YZEYSEL YKE ETKI EDEN KUVVET

Teorem 2.6. Herhangi bir S dS yzeysel ykne etki eden diferansyel kuvvet,
her zaman
1
dF = S dS [E + (P ) + E (P )]
2
seklindedir. Burada E + (P ) ve E (P ), srasyla, elektrik alannn S yzeyinin, n
ve (n) birim vektrlerinin gsterdikleri ynlerden yzeye yaklaslrken aldklar
limit de
gerlerdir.
2.8-1. z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srayla, s (= sabit) ve (s ) yo

gun-
luklar ile yayl ykler bulunsun,
a) z = 0 ve z = h dzlemleri zerindeki alan siddetlerini, do
grudan do
gruya
hesaplayarak, bulunuz.
b) z > h, z (0, h) ve z < 0 blgelerindeki alan siddetlerini hesaplaynz.
c) z = 0 ve z = h zerinde
1
E(P ) = [E + (P ) + E (P )]
2
esitli
ginin gereklesti
gini gsteriniz.
d) z = 0 dzlemindeki S alan parasna etki eden kuvveti yaznz.
e) h = 0 ve h = 0 zel hallerinde d) de sz edilen kuvvetin de
gerini
yaznz.
zm. a) Problem 2.5.2.-4 uyarnca s in P2 deki alan ( 2s )ez , (s ) in ayn

noktadaki alan ise sfrdr. O halde

E(P2 ) = s ez
2
dir. Benzer sekilde,

E(P4 ) = s ez
2
elde edilir.
b) a) daki dsnsle,
s
E(P3 ) = ez , E(P1 ) = 0, E(P5 ) = 0

oldu
gu grlr.
c) Grld
g gibi
1 1
E(P2 ) = E(P3 ) lim E(P3 )
2 2 P3 P2
1 1
E(P4 ) = E(P3 ) lim E(P3 )
2 2 P3 P4
dir.
d) Yukardaki sonular
1 2
F = (s S) E(P3 ) = s S ez
2 2
ifadesini verir.
2.8-2. Ktleleri M olan, a yarapl iki iletken yarm kre, sekilde gsterildi
gi
gibi st ste konmus ve V potansiyeline kartlmstr. A ve B yaylarna etki
eden kuvveti V nin fonksiyonu olarak yaznz (Yaylarn varl
g nedeniyle elektrik
alanda meydana gelen de gisiklik ihmal edilecektir).
zm. Krenin dsndaki elektrik alan

Q
E+ = er
4r2

kadardr. Krenin iindeki blgede elektrik alan E = 0 oldu
gundan, kre
yzeyindeki bir noktada,
E + (a) + E (a)
E + (a) =
2
1 Q
= er
2 4a2
elde edilir. Krenin yzeyindeki yzeysel yk yo
gunlu
gu
Q
S =
4a2
oldu
gundan, diferansiyel yzeye etkiyen kuvvet

dF = S dS E
Q 2 1 Q
= 2
a sin d d er
4a 2 4a2
olacaktr. Kre yzeyinde,
er = sin cos ex + sin sin ey + cos ez
oldu
gundan, diferansiyel kuvvet
Q1 Q
dF = sin d d [sin cos ex + sin sin ey + cos ez ]
4 2 4a2
seklinde gsterilebilir. O halde, kuvvet
Z /2 Z 2
Q2
F = 2 2
sin d d
=0 =0 32 a
[sin cos ex + sin sin ey + cos ez ]
Q2
= ez
32a2
olarak elde edilir.
te yandan krenin i ve ds blgelerinde potansiyel fonksiyonu ayr ayr Laplace

denklemini sa
glayacaktr.
Vi = Vd = 0
Kresel koordinatlar sisteminde bu diferansiyel denklemleri yazp

1 2 V
r =0
r2 r r
integre edersek, potansiyel fonksiyonlar
A
Vi = +B
r
C
Vd = +D
r
olarak bulunur. r iin Vd = 0 oldu gundan, B = 0 kar. r = a iin
Vi = Vd = V kosulu
A = aV

sonucunu verir. E i = 0 nedeniyle, Vi = 0 dr. Dolaysyla, potansiyel fonksiyonu
aV
r , r>a
V =

0, r < a
olacaktr. Krenin zerindeki yzeysel yk yo
gunlu
gu
h i 0 V

S = n D =
a
kadardr. Buradan da toplam yk
0 V
Q = S S = 4a2
a
= 40 aV
kar. Bu de
ger kuvvet ifadesinde yerine konursa,
2
F = V ez
2
bulunur.
2.8-3. Birim uzunluktaki ktleleri M olan, sonsuz uzun, a yarapl iki yarm
iletken silindir sekildeki gibi st ste konmus ve birim uzunluktaki ksmnda Q
yk bulunacak sekilde yklenmistir. Silindirlerin birbirinden ayrlmamas iin

birim boydaki ksma uygulanmas gereken Fd kuvvetini bulunuz.
zm. Gaus yasas uyarnca, toplam yk

Z
Q = D dS = Q1 = E 2
oldu
gundan, silindirin dsndaki elektrik alan
Q1
E =
2
kadardr. O halde elektrik alan vektr,
Q1
2 e , > a
E =

0, <a
seklindedir. = a yzeyi zerinde elektrik alann siddeti ise,
E1 + E2 1 Q1
E = = e
2 2 2a
olacaktr. Birim yzeye etki eden diferansiyel kuvvet,

Q1 1 Q1
dF = S dS E = (a d dz) e
2a 4 a
oldu
gundan, birim uzunluktaki yar-silindirlerin birbirini ekme kuvveti
Z l Z /2
Q21
F = 2 2
d dz e
z=0 =/2 8 a
Z /2
Q21
= (cos ex + sin ey ) d
8 2 a =/2
Q21
= ex
4 2 a
kadardr. O halde birim uzunluktaki yar-silindirleri birbirinden ayrmak iin

uygulanmas gereken kuvvet,
Q21
F = ex
4 2 a
olacaktr.
2.8-4. Ayn eksenli, a ve b yarapl iki silindir arasndaki blgede kaynak yok-
tur ve bu silindirler zerinde potansiyel sabit Va ve Vb de gerlerine sahiptir. I
silindirin yarsna etki eden kuvveti hesaplaynz.
zm. a < R < b blgesindeki potansiyel fonksiyonu, daha nceki bir prob-
lemde hesapland
g zere,
Va Vb Va ln b Vb ln a
V (R) = ln R
ln a ln b ln a ln b
oldu
guna gre, olusacak elektrik alan,
Va Vb 1
E = grad V = eR
ln a ln b R
seklindedir.
R = a yzeyi zerinde elektrik alann siddeti
E + (a) + E (a) 1 Va Vb 1
E= = eR
2 2 ln a ln b a
olacaktr. Birim yzeye etki eden diferansiyel kuvvet

(Va Vb ) (Va Vb )
dF = S dS E = (a d dz) eR
(ln a ln b)a 2(ln a ln b)a
oldu
gundan, birim uzunluktaki yar silindirlerin birbirlerini ekme kuvveti
Z 1 Z /2
(Va Vb )2
F = 2
(cos ex + sin ey )d dz
z=0 =/2 2(ln a ln b) a
(Va Vb )2
= ex
a (ln a ln b)2
kadardr. O halde, yar-silindirleri ayrmak iin bu kuvvete zt ynde ve ayn
de
gerde bir kuvvete ihtiya vardr.
2.8-5. Ayn merkezli, a ve b yarapl iki kre arasndaki blgede kaynak yoktur
ve bu kreler zerinde potansiyel sabit Va ve Vb de gerlerine sahiptir. I krenin
yarsna etki eden kuvveti hesaplaynz.
zm. a < r < b blgesindeki elektrik alan, daha nceki bir problemde hesap-
land
g zere,
ab 1
E = grad V = (Va Vb ) er
b a r2
seklindedir.
r = a yzeyi zerinde elektrik alann siddeti
E + (a) + E (a) 1b 1
E= = (Va Vb )er
2 2aba
olacaktr. Birim yzeye etki eden diferansiyel kuvvet

b 1 2 b 1
dF = S dS E = (Va Vb ) (a sin d d) (Va Vb )er
2aba aba
oldu
gundan, yar krelerin birbirlerini ekme kuvveti
Z
/2 Z 2 2
b 1
F = (Va Vb ) a2 sin d d
=0 =0 2 a b a
ds(sin cos ex + sin sin ey + cos ez )

ab 2 2
= (Va Vb )2 ez
a ba 2

ab 2
= (Va Vb )2 ez
2 ba
kadardr. O halde, yar-kreleri ayrmak iin bu kuvvete zt ynde ve ayn de

gerde
bir kuvvete ihtiya vardr.
2.8-6. Problem 2.3-5 de sz edilen ds iletkenin 1cm2 lik ksmna etki eden
kuvveti, Va Vb = 10 kV , b = 2, 5 cm, a = 5 cm, ve = 100 olmas halinde
hesaplaynz.
zm. Sz konusu problemde, iki iletkenin arasndaki blgedeki elektrik alan,
Va Vb 1
E= eR
ln a/b R
olarak hesaplanmst. O halde, ds iletkenin zerindeki yzeysel yk yo

gunlu
gu,
n yzeyin normal vektr olmak zere,
S = E n
Va Vb 1
= C/m2
ln a/b b
elektrik alann, ds iletken zerindeki iten limit de

geri ise
Va Vb 1
E(b 0) = eR
ln a/b b
guna gre, ds iletkenin S = 1 cm2 lik ksmna etki eden kuvvet

oldu
E(b + 0) + E(b 0)
F = S S n
2
1 Va Vb 1
= 100 = 5, 64 104 N
2 ln a/b b
olacaktr.
LOGARI TMI K POTANSI YEL KAVRAMI

Teorem 2.7. Oz ekseni boyunca sabit bir L yo gunlu gu ile yaylms izgisel
ykn A(A , A , zA ) ve B(B , B , zB ) noktalarnda ald
g potansiyellerin fark
L 1
V = ln
2 R
fonksiyonunun A ve B noktalarnda alms bulundu gu de
gerlerin farkna esittir..
Bu V (x, y) fonksiyonu, logaritmik potansiyel ve bu trden alanlara da
Z
R eR + (z ) ez
E = grad V = L d
2 [R2 (z )2 ]3/2
dzlemsel alan ad verilir.
2.9-1. u = sinh w olsun.

h p i
w = sinh1 u = ln u + u2 + 1
oldu
gunu ve u iin

1 1
sinh u = ln u + |u| + + ...
2 |u|
yazlabilece
gini gsteriniz.
zm. Kolayca,
ew ew e2w 1
u = sinh w = =
2 2ew
ifadesinden w zlrse, h p i
w = ln u + u2 + 1
bulunur. te yandan, u iin

s r
p 1 1
u2 + 1 = u2 1 + 2 = |u| 1 + 2
u u
yazabiliriz. Karekk iindeki ifadenin seriye alms biimi

r
1 1
1 + 2 = 1 + 2 + ...
u 2u
olacaktr. O halde,
1
w = ln u + |u| 1 + 2 + ...
2u
veya
1
w ln u + |u| +
2 |u|
elde edilir.
2.9-2.
Z
1
E(x, y, z) = c h i3/2 [ e + (z ) ez ] d
4 2 2
+ (z )
ifadesini do
grudan do
gruya hesaplayarak
E = grad V
yi sa
glaynz.
zm. Sz konusu ifadeyi
Z Z
c d e c (z ) d ez
E(x, y, z) = h i3/2
+ h i3/2
4 2 4 2
+ (z )2 + (z )2
seklinde yazalm. I kinci integrand degiskene gre tek fonksiyon oldu

gu iin, ikinci
integralin de
geri sfrdr. Birinci integralde
z = u
d = du
de
gisken dnsm uygulanrsa,
Z Z
c 2 du e du e
E = 3/2
= c
4 [2 + 2 u2 ] 4 (1 + u2 )3/2
Z
c cosh u du e c e
= = tanh u|

4 cosh2 u 4
c
= e
2
elde edilir. te yandan,

c 1
V (x, y, z) = log
2
fonksiyonu kullanlarak
c
E = grad V = e
2
kmaktadr.
2.9-3. Oxy dzlemindeki bir regler e gri paras C, Oxy dzlemi ile arakesiti C
olan sonsuz uzun silindirik yzey paras da S olsun. S zerinde = C (x, y)(C)
yo
gunlugu ile yaylms bulunan ykn logaritmik potansiyelinin
Z
1 1
V (x, y) = C (, ) ln 0 dc
2 C
gini gsteriniz. C nin boyutunu belirtiniz ve aklaynz.

ile verildi
zm. S zerindeki
= C (, ) (C)
yzey yknn yaratacag potansiyel
ZZ
1 1
V (x, y) = (, ) ln 0 d d
2 S
aracl
g ile hesaplanacaktr. O halde, logaritmik potansiyel
Z
1 1
V (x, y) = C (, ) ln 0 dc
2 C
olacaktr. Burada integralin hesaplanaca

g nokta P (x, y) olmak zere,
1/2
0 = (x )2 + (y )2
seklinde tanmldr.
2.9-4. Sabit iki noktaya uzaklklarnn oran sabit olan noktalarn geometrik
yerinin bir daire oldugunu gz nnde bulundurarak
a) " #
A (x a)2 + y 2
V (x, y) = ln , a>0
2 (x+a)2 + y 2
ile belirli V (x, y) fonksiyonunun, es potansiyel yzeyleri dairesel silindirler olan
bir elektrostatik alan gsterdigini kantlaynz.
b) Eksenleri arasndaki uzaklk d olan R1 ve R2 yarapl iki silindir zerinde
potansiyelin ald
g de
gerlerin farknn V0 a esit olmas iin a ve A ne olmaldr?
R1 = R2 halini inceleyiniz.
zm. a) S
ekilden aka grld
g gibi
V = A [ln r+ ln r ]
dir. (a, 0) ve (a, 0) noktalarnn tesinde, her yerde ln r = 0 oldugundan,
V = 0 dr. Yani, V (x, y) bir statik alan potansiyel fonksiyonudur. te yandan,
r+ /r = K = sabit olan daireler zerinde V =sabit dir. K < 1 ise daire sa g
yanda, K > 1 ise daire sol yandadr.
r+
b) r = K1 ifadesinden
(x a)2 + y2
= K12 veya K1 6= 1 olduka
(x + a)2 + y2
2
a(1 + K12 ) 2 4a2 K12
x + y =
1 K12 (1 K12 )
2
yazlr. Bu dairelerden birinin (d1 , 0) merkezli ve R1 yarapl olmas iin

a(1 + K12 ) 2a K1
= d1 > a, R1 =
1 K12 1 K12
olmas gerekir. Bu dairenin sa
gda olmas iin de K1 < 1 olmaldr. Bu ba
gn-
tlardan
q p
d1 d21 R12 R
2 2
a = d1 R1 , K1 = = p1 <1 (1)
R1 d1 + d21 R12
kar. I fadelerde gzken d1 henz belli de

gildir.
Benzer sekilde, soldaki (d2 , 0) merkezli ve R2 yarapl daire iin de, d2 belir-
lenecek bir te
get olmak zere,
a(1 + K22 ) 2a K2
d2 = , R2 = , K2 > 1
K22 1 K22 1
veya p
q
d2 + d22 R22
a = d22 R22 , K2 = >1 (2)
R2
bulunur.
(1) ve (2) den
d21 R12 = d22 R22
veya
R12 R22
d1 d2 =
d
yazlr ve d1 + d2 = d oldu
gu da gz nnde bulundurularak

1 R12 R22 1 R12 R22
d1 = d+ , d2 = d (3)
2 d 2 d
zlr.
Daireler zerindeki potansiyellerin fark V0 olsun.
K1
V0 V1 V2 = A ln
K2
" p #
d1 d21 R12 R2
= A ln p
d2 + d22 R22 R1
R1 R2
V0 = A ln h p ih p i (4)
d1 + d1 R12 d2 + d22 R22
2
yazlr. A sabiti buradan,

V0
A= h p ih p i
ln d1 + d21 R12 d2 + d22 R22
olarak bulunur.
p
R1 = R2 halinde d1 = d/2, a = d2 /4 R12 ve
V0
A= q
d d2
2ln 2 2 R12
olur.
2.9-5. Sonsuz genis bir basit ortamdaki { = a, (0, 2), z (, )}

silindiri zerinde dzgn yayl bir yk bulunsun.
a) Gauss teoriminden yararlanarak elektrik alann ve potansiyel fonksiyonun ak
ifadelerini bulunuz.
b) Potansiyel fonksiyonun integral ifadesini yaznz.
c) a) ve b) deki ifadeleri karslastrarak

Z 2 p ln , >a
1
ln 2 + a2 2 a cos d =
2 0
ln a, <a
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Silindirin birim uzunlu
gundaki yk Q olsun.
a) Simetri nedeniyle elektrik alan E = E()e seklindedir. yarapl, birim
ykteki silindire Gauss teoremi uygulanrsa,

Q, > a
2E() =

Q, < a
oldu
gu grlr.
V
E() =

oldu
gu da gz nnde bulundurulursa,
Q a
2 ln + C1 , > a
V =

C2 , <a
bulunur. C1 ve C2 belirlenmesi gereken iki sabittir. = a iin potansiyelin srekli
olmas C1 = C2 C olmasn gerektirir. C ise bir noktada potansiyelin de geri
verilerek saptanr.
b) Silindir zerindeki yzeysel yk yo

gunlu
gu
Q
s =
2
oldu
gundan, Z Z
1 1
V (x, y) = ln 0 dS + V0
2
formlndeki (x, y),
Q
(x, y) = ( a)
2a
dan ibarettir. Bu nedenle,
Z a Z 2
1 Q 1
V = ( a) ln 0 d d + C
2 2a 0 0
Z
1 Q 2 1
= ln 0 d + C
2 2 0
dir. Burada p
0 = a2 + 2 2 a cos
konmustur.
c) a) daki V ile (b) deki V birbirine esit yazlrsa, C nin uygun bir de
geri iin
Z 2
1 ln a + C, > a
ln0 d =
2 0 C, <a
oldu
gu anlaslr. C nin de
gerini bulmak iin = 0 halini gz nne alalm. Bu
halde sol yan hemen integre edilebilir ve
Z 2
1
C= lna d = lna
2 0
verir. Yani
Z 2 p
1
ln 2 + a2 2 a cos d = max(ln, lna)
2 0
dr.
2.9-6. Oxy dzlemini x = a ve x = b noktalarnda kesen paralel do grular

zerinde, sekilde belirtildi
gi gibi (c ) yo
gunluklu ykler vardr. Hem x = 0 d-
zleminin hem de R = ab yarapl silindirin zerinde potansiyelin sfr oldu gunu
gsteriniz.
zm. izgisel yk yo
gunlu
gunun yarataca
g potansiyelin
L 1
V = ln
2 R
oldu
gu gznne alnrsa, sistemin yaratt
g potansiyel, kolayca,
r1 r3
V = c ln
2 r2 r4
olarak ifade edilir. Potansiyel fonksiyonunun sfra esit olmas iin
r1 r3 = r2 r4 (1)
gerek ve yeterlidir. Bu esitli
gin sa
glanmas, asa
gdaki halde mmkndr:
1.
r1 = r4 ve r2 = r3
Sz konusu noktalar, x = 0 zerinde bulunmaldr.
2.
r1 = r2 ve r3 = r4
Bu esitlikleri sa
glyan hibir nokta yoktur.
3. (1) ba
gnts, ak olarak
q q q q
(x + b) + y (x a) + y = (x + a) + y (x b)2 + y 2
2 2 2 2 2 2
anlamna gelir. Bu esitlik dzenlenirse, kolayca,

2
x + y2 + b2 + 2bx x2 + y2 + a2 2ax

= x2 + y 2 + b2 2bx x2 + y 2 + a2 + 2ax
veya
x2 + y 2 = ab

elde edilir. Bu da, merkezi orijinde ve yarap r = ab olan bir daireyi gsterir.
2.9.E-1. S
ekildeki sonsuz uzun ve dzgn izgisel yknn alan iinde Uab =
10V ve Ubc = 6V oldu guna gre xc aral
gn bulunuz. xa = 1m, xb = 2m
zm. Sz konusu potansiyel farklar

xb xc
Uab = ln , Ubc = ln
2 xa 2 xb
oldu
gundan,
Uab ln (xb /xa )
=
Ubc ln (xc /xb )
10 ln 2
=
6 ln xc /2
veya
xc = 3.03 m
bulunur.

2.9.E-2. Denklemi y+x 2a = 0 olan sonsuz uzun bir do gru, dzgn bir sekilde
pozitif elektrik ykyle ykldr. Bu do gru zerinde birim uzunluga isabet eden
yk L oldu guna gre orijindeki alan siddetini bulunuz ( = 0 ).
zm. Elektrik alannn
L R
E= er , cos 45o = R = a
20 R 2a
ifadesinden
L
E= er
20 a
elde edilir.
DENK PROBLEMLER ve DENK KAYNAKLAR. GRNT

KAVRAMI
2.10-1. Dielektrik sabiti olan basit ve snrsz bir ortamda bulunan kaynaklarn
yaratt
g alana ait V0 (x, y, z) potansiyel fonksiyonunun bilindi
gini varsayalm. Bu
ortama, kaynaklarn durumunu etkilemeden; iletken bir cisim konacak olursa, bu
cisim uzerinde toplanacak yke ait yo gunlu gun
Z
1 1 V0
s = s dS 2
2 S n r0 n
denklemini sa
glad
gn gsteriniz (Robin integral denklemi).
zm. Cisim varken ortamdaki toplam potansiyel V = V0 + u olsun. I letken
yokken V = V0 olaca
gndan, u yu yaratan kaynaklar sadece, ortama konan iletken
cismin S yzeyi zerinde birikmis olan yklerdir. Bu durumda cismin yaratt
g
potansiyel
Z
1 1
u= s 0 dS
4 S r
dr. I letken cismin iinde toplam potansiyel sabit olaca

gndan cisimin zerindeki
s yk yo gunlu
gu
V0 u
S = (V0 + u) = =
n n n
olarak yazlabilir.
Z
u 1 1
= s 0
dS s
n 4 S n r 2
ifadesi dikkate alnacak olursa S iin yukarda yazlacak olan esitlik
Z
V0 1 1
s = dS + s
n 4 S s n r0 2
olarak yazlr. Buradan S zlecek olursa

Z
1 1 V0
s = s 0
dS 2
2 S n r n
ba
gnts elde edilir.
2.10-2. Dielektrik sabiti olan basit ve snrsz bir ortamda bulunan kaynaklarn
yarattg alan z den ba gmsz olsun ve V0 (x, y) olarak bilinsin. Bu ortama, kay-
naklarn durumunu etkilemeden, ana-do grular Oz ye paralel bir iletken silindir
yerlestirilirse, silindir uzerinde toplanacak ykn yo gunlu
gunun
Z
1 1 V0
c = c log 0
dc 2
C n n
denklemini sa
glad
gn gsteriniz.
zm. Bu problemin zm bir ncekinde dikkate alnan yntemle yaplr.
Silindir konunca ortamdaki toplam potansiyel V = V0 (x, y) + u(x, y) olsun. u yu
yaratan kaynaklar silindirin zerinde biriken yklerdir. Bu iletken silindirin Oxy
dzlemi ile olan arakesiti C ile gsterilecek olursa, bu silindirin yzeyi zerinde
S = c (C) yo
gunlugu ile yaylms bulunan ykn yaratt g potansiyel (2.29a)
veya problem 2.9.-3 e gre
Z
1 1
u= c log dc
2 C 0
seklindedr. I letken silindirin iindeki toplam alan sfr olaca

gndan c ifadesi
V0 u
c = (V0 + u) =
n n n
ile ifade edilir. (2.29c) ile verilen
Z
u 1 1
= C log 0
dc c
n 2 C n 2
ba
gnts C nin yukardaki ifadesinde dikkate alnacak olursa, nce
Z
V0 1 1
c = (log 0 ) dc + c
n 2 C c n 2
ifadesi ve bundan hareketle de
Z
V0 1 1
c = 2 c (log 0 ) dc
n C n
ba
gnts elde edilir.
2.10-3. I letken = a dairesel silindirik yzeyi V0 potansiyeline sahip olsun

ve bunun karssnda ( = b, = 0, z (, )) izgisi zerinde sabit c
yo
gunlugu ile yayl bir izgisel yk bulunsun. b > a iken dstaki blge, b < a iken
de iteki blge bakmndan silindir zerindeki yklere denk bir izgisel kaynak
bulunacagn ve bunun konumunun
a2
= , = 0, z (, ),
b
yo
gunlugunun da (c ) ile belli oldu
gunu gsteriniz. Potansiyel fonksiyonunun
ak ifadesini yaznz.
zm. S ekildeki daire, B ve C noktalarna uzaklklarnn oran sabit olan

noktlarn geometrik yeri olarak dsnlebilir (Apollonius Teoremi). Bu oran A
ve D noktalarnda yazp esitlemekle
AB DB ba a+b
= = =
AC DC ac a+c
ve buradan da
a2
c=
b
2
bulunur. S
imdi C a /b, 0 dan geen izgi zerine c yo gunluklu bir yk konmus
bulunsun. E ger bu izgisel yk silindir zerine topanms yke denk ise tm
uzayda geerli olan potansiyel fonksiyonu, bir sabit olmak zere,
c 1 1
V (, ) = + ln 0 + c ln 0 (1)
2 2
seklinde olur. Bu potansiyel silindirin yzeyine ait noktalarda
V (a, ) = V0 = sabit
olmak zorunda oldu guna gre ve c sabitleri yukardaki zdesliklere uygun
olarak belirlenmek zorundadr. Bunun iin nce

c 1 c 0 1
V (a, ) V0 = + ln + ln
2 0 =a 2 0 =a 0 =a

c + c 1 c 0
= + ln 0 + ln
2 =a 2 0 =a
yazlr. Esitli
gin sol yan den ba
gmsz oldugundan, sa
g yan da den ba
gmsz
olmaldr. Bu ise
c + c = 0
ve
0 ba
V0 = + c ln 0 = + c ln
2 2 ac
esitliklerinin sa
glanmasyla mmkndr Bu esitliklerden de kolayca
c = c
ve
ba c b
= V0 + c ln = V0 + ln
2 a a2 /b 2 a
gn (c )
bulunur. Sonu olarak problemdeki silindire denk olan bir izgisel kayna
gunlukla = a2 /b, = 0, z (, ) konumunda yer almas gerekir. Bylece
yo
tm uzaydaki potansiyel fonksiyonu da
0
c b
V (, ) = V0 + ln
2 a 0
olarak yazlr.
2.10-4. z = 0 dzlemi iletkendir ve (0, 0, a) noktasnda q yk bulunmaktadr.
a) Dzlem zerinde toplanan ykn yo

gunlu
gunu bulunuz.
b) Noktasal yke dzlemin etki ettirdi
gi kuvveti, do
grudan do
gruya hesaplayarak,
bulunuz.
c) Noktasal yke grnt yknn etki ettirdi
gi kuvveti b) deki sonula
karslastrnz.
d) Noktasal ykn dzleme etki ettirdi gi kuvveti, do
grudan do
gruya hesapla-
yarak, bulunuz ve b) deki sonula karslastrnz.
zm. a) Grnt yntemi uyarnca, z > 0 blgesinde uyarlan potansiyel

fonksiyonu
q q q 1 1
V = = [ ]
4r1 4r2 4 r1 r2
seklindedir. te yandan ayn blgedeki (z > 0) elektrostatik alan ise,

q e2 e1
E = grad V =
4 r22 r12
bagnts ile verilir. z < 0 blgesinde alan sfr oldu
gundan, z = 0 yzeyi zerinde
biriken yk yo gunlu gu
" #
q e1 |z=0 e2 |

S = ez E 0 = ez E = ez 2

2 z=0
z=0 z=0 4 r1 z=0 r2 z=0
ile hesaplanr. Yukardaki sekilden de aka grlece

gi zere
e1 |z=0 = cos ez + sin et

e2 |z=0 = cos ez + sin et
r1 |z=0 = r2 |z=0 = r
yazlaca
gndan, S ifadesi
q q cos qa
S = 2
( cos cos ) = 2
=
4r 2 r 2 r3
olarak elde edilir. Bu son ifade hesaplanrken
a
ez e2 |z=0 = ez e1 |z=0 = cos =
r
oldu
gu da dikkate alnmstr.
b) q ykne dzlemin dS parasndan gelen etki
S dS q 2 a dS
dFq = q e = (cos ez sin et )
4 r2 8 2 r 5
seklindedir.
p a a
r = a2 + 2 , cos = = p , sin = = p
r 2
a +2 r a + 2
2
et = cos ex + sin ey
ve
dS = d d
oldu
gu da gznnde bulundurulacak olursa, q ykne dzlemin etti gi toplam
kuvvet
Z Z 2
q 2 a2 d d
Fq = 2
ez 3+
8 =0 =0 [2 + a2 ]
Z Z 2 Z 2
q2 a 2
+ 2 d ex cos d + ey sin d
8 =0 [2 + a2 ]3 0 0

Z 2 Z 2
cos d = sin d = 0
0 0
oldu
gu gznnde bulundurulacak olursa, q ykne etki eden toplam kuvvet
" #
q 2 a2 1 1 q 2 a2 1 q2
Fq = ez 2 = e = ez
4 (2 + a2 ) =0
z
8 2 16 a4 16 a2
olarak belirlenir.
c) Grnt yk (q) nun noktasal q ykne etki etti
gi kuvvet, Coulomb
yasasndan, kolayca,
q2 q2
F = ez = ez
4 (2a)2 16 a2
olarak hesaplanr. Bu ifade, aka grld g zere b) de hesaplanan kuvvetin

aynsdr. Bu zaten beklenen bir sonutur, zira, grnt yk dzlemin zerinde
biriken yklerin yerine denk kaynak olarak dikkate alnd
gndan bu yklerin q da
yarattklar etkinin synsn ortaya koymaldr.
d) q yknn dzlemin dS parasna etki etti
gi kuvvet
q S dS q dS
dFS = (e) = S 2 e = dFq
4 r2 4 r
kadardr. Bunun S yzeyinin tamam zerindeki integrasyonu neticesinde yzeye
etki eden toplam kuvvet
Z Z
q2
FS = dFS = dFq = ez
S S 16 a2
olarak belirlenir. Bu kuvvet aka grld
g zere, c) deki kuvvetin ters isaretli-
sine esittir.
2.10-5. z = 0 dzlemi iletkendir ve x (, ), y = 0, z = a izgisi zerinde,

yo
gunlu
gu c olan bir yk vardr.
a) Dzlem zerinde toplanan ykn yo
gunlu
gunu bulunuz.
b) izgisel ykn birim uzunluktaki ksmna dzlemin etki ettirdi
gi kuvveti
do
grudan dogruya hesaplayarak, bulunuz.
c) izgisel ykn birim uzunluktaki ksmna grnt izgisinin etki ettirdi
gi
kuvveti bulunuz ve b) deki sonula karslastrnz.
d) izgisel ykn, dzlemin birim genislikteki x (0, 1) ksmna etki et-
tirdi
gi kuvveti, do
grudan do
gruya hesaplayarak, bulunuz ve b) deki sonula
karslastrnz.
zm. a) z > 0 blgesinde potansiyelin ifadesi, grnt yntemi aracl

g ile,
logaritmik potansiyelin ifadesi de dikkate alnarak

c 1 1
V (x, y) = ln ln
2 R1 R2
den ibarettir. Buna gre, ayn blgedeki elektrostatik alan, R1 , R2 , e1 ve e2

yukardaki sekilde gsterilen uzunluklar ve birim vektrler olmak zere,

c e1 e2
E = grad V =
2 R1 R2
seklindedir. z < 0 blgesindeki alan sfr oldu gundan z = 0 yzeyi zerinde

biriken yke iliskin yo
gunluk

S = ez E 0 = ez E
z=0 z=0
c a
= ( ez e1 |z=0 ez e2 |z=0 ) = c cos = c 2
2 R R a
olarak elde edilir. Bu ifade yazlrken, bir nceki problemde oldu
gu gibi
a
ez e2 |z=0 = ez e1 |z=0 = cos =
R
ba
gnts da dikkate alnmstr.
gundaki (c dc) ykne dzlemin dS kadarlk paras zerinde
b) Telin dc uzunlu
yer alan (S dS) yknn etkisi Coulomb yasas uyarnca ,
e a 1
dFq = c d S dS 2 = c d c 2 d d (cos ez sin et )
0
4 (R ) R 4 (R0 )2
yazlr.
p a a
R0 = a2 + 2 cos = =p sin = =p
R0 a + 2
2 R0 a + 2
2
p q
R = a2 + y2 = a2 + 2 sin2
ve
et = cos ex + sin ey
oldu
gu dikkate alnarak, izgisel ykn birim boyuna z = 0 dzleminin
tamamnn etki etti
gi kuvvet
Z Z Z !
1 2
2c a2 d d
Fq = ez 2
d +
=0 =0 4 2 (a2 + 2 )3/2 2 2
=0 a + sin
Z Z " Z
1 2
2c a 2 cos d
+ d ex 2
+
=0 =0 4 2 (a2 + 2 )3/2 2 2
=0 a + sin
Z 2 #!
sin d
+ey 2
d
2 2
=0 a + sin
olarak yazlr.
Z 2 Z
cos 1 2 cos
2
d = d
0
2 2
a + sin a 0 1 + sin 2
2
a
Z 2
1 a 2 a cos 1
= 2 2 d = arctan sin = 0
a 0 1 + sin a a 0
a
ve
Z 2 Z 2
sin d sin d
=
0 a + 2 sin2
2
0 a2
+ 2 2 cos2
Z 2
1 sin d
= 2 2 2
(a + ) 0
1 2 2 cos
a +
p Z 2 2 sin
1 a2 + 2 2 a +
= 2 2 d
(a + 2 ) 0
1 2 2 cos
a +
" #2
1
=p tanh p cos
a2 + 2
a2 + 2 0
" #
1
= p tanh p tanh p =0
a2 + 2 a2 + 2 a2 + 2
gundan Fq kuvvetinin ex ve ey bilesenleri yoktur. Geriye kalan ez bileseninin

oldu
ifadesinde gzken ye gre integral ise,

Z 2 Z 2 Z 2
d d d
2 = 1cos 2
= 2 2 2 2
=0 a2 + 2 sin =0 a2 + 2 2 =0 2a + cos 2
Z 4 Z 2
d d
= 2 2 2
=2
0 2a + cos 0 2a + 2 cos
2 2
Z Z
d d
=2 2 2 2
+ 2 2 2
0 2a + cos 0 2a + + cos
olarak da ifade edilebilir.

Z
dx
=
0 c + d cos x c d2
2
gznnde bulundurulacak olursa, yukardaki integral

Z 2 " #
d
= 2 p +p
0 a2 + 2 sin2 (2a2 + 2 ) 2 (2a2 + 2 ) 2
4 2
= p = p
4
4a + 4a 2 2 a a2 + 2
olur. Bu durumda izgisel kayna

gn birim boyuna etki eden kuvvet
Z Z
2 a2 2
1
2c a 1
Fq = ez c 2 d d = +ez
4 a =0 ( + a2 )2
2 =0 4 2 + a2 =0
2c
= ez
4 a
olacak sekilde hesaplanr.
c) x (, ), y = 0, z = a izgisi zerinde yer alan (c ) yo
gunluklu
grnt yknn (0, 0, a) noktasnda yaratt
g alan
c ez
E=
2 2a
oldu
gundan, telin (0, 0, a) noktasnda birim uzunlu
guna grntnn etki ettirdi
gi
kuvvet Z 1 Z 1
2 2
F = E c d = c ez d = c ez
=0 0 4a 4a
den ibarettir. Bu sonu aka grlece

gi zere Pr. 2.10-4 de c) skknda ak-
lanan benzer nedeneden tr, bu problemde b) de elde edilen kuvvetin ayndr.
d) z = 0 dzlemindeki x (0, 1), y (, ) seridinin dS birim parasna etki
eden kuvvet
1

1

dFS = E + + E s dS = s dS E +
2 z=0 z=0 2 z=0
ba
gntsyla verilir. Bu ifade yazlrken z < 0 blgesindeki elektrik alann sfr
oldu
gu dikkate alnmstr. dS yzey eleman zerindeki noktada
c a
S =
R2
ve
c c c

E = ez = (cos ez + sin ey ) = (a ez + y ey )
z=0+ 2 R z=0 2 R 2 R2
oldu
gundan serite etki eden kuvvet
Z 1 Z Z Z
2 a2 dx dy 2c a 1 y dx dy
FS = ez c 2 2 + ey 2 2 2
2 x=0 2
y= (a + y )2 x=0 y= (a2 + y 2 )
Z Z
2 a2 dy 2c a y dy
= ez c 2 2 2 + ey
2 y=0 (a + y )
2 2 2 y= (a + y 2 )2
2 2
den ibarettir. FS in yukardaki ifadesinde gzken ikinci integrale iliskin inte-

grand tek fonksiyon oldu
gundan
Z
y dy
2 =0
y= (a2 + y 2 )
olur. Birinci integrali hesaplamak iin ise,
y = arctan u
dnsm yaplacak olursa

Z Z Z

dy /2 a 1 + tan2 u du 1 /2
du
= = 3
y=0 (a + y 2 )2
2 0 a4 (1 + tan2 u)
2 a 0 1 + tan2 u
Z /2 Z /2
1 1 1 + cos 2u 1
= cos2 u du = du = 3 = 3
a3 0 a3 0 2 2a 2 4a
elde edilir. Bu durumda,
2c a2 2c
FS = ez = ez
2 4a3 4 a
olarak belirlenmis olur. Aka grlece gi zere birim genislikteki seride etkiyen
kuvvet, b) de hesaplanan ve izgisel ykn birim uzunluktaki ksmna dzlemin
etki ettirdi
gi kuvvetin ters isaretlisidir:
FS = Fq
2.10-6. Birbirine dik iki iletken yar-dzlemin snrlad

g blgede bir noktasal
q yk bulunmaktadr. I letken dzlemler toprakland gnda (sfr potansiyeline
getirildi
ginde) q ykne etki eden kuvvet ne olur? (yer ekiminin etkisi ihmal
ediliyor)
zm. Yukardaki sekilde yer alan birbirine dik iki iletken yzeyi kaldrp,
grnt yntemi uyarnca, A1 (a, b), A2 (a, b) ve A3 (a, b) noktalarna,
srasyla, q, q ve q ykleri konarak elde edilen sistemin x > 0, y > 0 blgesinde
yarattg potansiyel fonksiyonu ve elektrik alan, sz edilen orijinal sisteminkilere
zdestir. Baska deyisle, P (a, b) noktasndaki q ykne etki eden kuvvet, A1 , A2
ve A3 noktalarnda yer alan klerin q ykne etkilerinin toplamna esittir. Buna
gre

q2 q2 q2 a ex + b ey
F = ey ex + 2
4 (2b)2 4 (2a)2 4 2 a2 + b2 a2 + b2

q2 1 1 1 a b
= 2 ey 2 ex + ex + ey
4 4b 4a 4 (a2 + b2 ) a2 + b2 a2 + b2
" ! !#
q2 1 a 1 b
= ex 2 + + ey 2 +
16 a (a2 + b2 )3/2 b (a2 + b2 )3/2
olacak sekilde belirlenir.

2.10-7. {x > 0, y = 0, z (, )} ve {x = 0, y > 0, z (, )} dzlemi

iletkendir ve {x = a, y = b, z (, )} do grusu zerinde, yogunlu
gu c olan
bir izgisel yk vardr. I letken dzlemler toprakland
gnda (sfr potansiyeline
getirildi
ginde) c izgisel yknn birim uzunlu guna etki eden kuvvet ne olur?
(yer ekiminin etkisi ihmal ediliyor)
zm. Grnt yntemi uyarnca iletken dzlemler kaldrlp, z (, )

olmak zere, A1 (a, b), A2 (a, b) ve A3 (a, b) do
grular zerine, srasyla, c ,
c ve c izgisel yk yo gunluklar konarak elde edilen sistemin x > 0, y > 0
blgesinde yaratt
g potansiyel fonksiyonu ve elektrik alan, sz edilen orijinal
sisteminkilere zdes olur. Buna gre, P (a, b), z (, ) do grusu zerindaki
herhangi bir noktada yaratlan elektrostatik alan
c ey ex 1 a ex + b ey
E = c + c
2 2b 2 2a 2 2 a + b 2 2 a2 + b2

c a 1 b 1
= ex + e y
4 a2 + b2 a a2 + b2 b
2 2
c b a
= 2 2
ex + ey
4 (a + b ) a b
ile hesaplanmaktadr. Sonu olarak, iletken dzlemler ile snrlnms drtte bir
uzay iinde bulunan c izgisel yknn birim uzunlu guna etki eden kuvvet de
Z 1
(c )2 b2 a2
F = E c d = ex + ey
=0 4 (a2 + b2 ) a b
olarak bulunur.
2.10-8. z > 0 ve z < 0 blgelerinin dielektrik sabitleri, srasyla, 1 ve 2 olsun.

z > 0 blgesindeki bir M0 noktasna yelestirilmis q yknn yaratt
g alana iliskin
potansiyel fonksiyonunun
q(1 2 )
q

41 r0 + 41 (1 +2 )r10 , z > 0
V (M ) =

2q2
42 (1 +2 )r0 , z < 0
den ibaret oldugunu gsteriniz ve z = 0 dzleminde biriken ykn toplamn

bulunuz. Burada r0 ile M M0 uzaklg, r10 ile de M0 n grnts ile M arasndaki
uzaklk gsterilmektedir.
S
ekil-1
zm. z > 0 blgesindeki V1 potansiyel fonksiyonu

q
V1 = (z a) (y b) (x c)
1
denklemini, z < 0 blgesindeki V2 potansiyel fonksiyonu da
V2 = 0
denklemini,
D1 = 1 E1 = 1 grad V1
ve
D2 = 2 E2 = 2 grad V2
olmak zere,
V1 |z=0 = V2 |z=0

ez D1 = ez D2
z=0 z=0
snr kosullar altnda sa

glayacaklardr.
Her iki blgedeki potansiyel fonksiyonlarnn ifadeleri bilinmedi ginden, problemi
ilgili blgelerde, grnt yntemi aracl
g ile, ayr ayr zmek gerekir.
nce, z > 0 blgesini dikkate alalm. Bu blgedeki M0 noktasnda q yk ve

bunun z = 0 dzlemine gre simetri gi olan M1 noktasna yerlestirilmis ( q)
yknden olusmus denk problemi dikkate alalm. Burada , henuz bilinmeyen
ve ileride snr kosullar aracl
g ile belirlenecek bir sabittir. Bu durumda z > 0
blgesinde sadece M0 noktasndaki q yk oldu gundan, sz konusu bilgedeki V1
q
V1 = (x a) (y b) (z c)
1
denklemini saglar. Burada a, b ve c sabitleri M0 noktasnn koordinatlardr.
M1 noktasnn, dolaysyla da bu noktaya yerlestirilen ( q) yknn bulundu gu
z < 0 blgesinin dielektrik sabiti z > 0 blgesine es seilirse (1 olursa), tm uzay
homojen olur ve bu durumda z > 0 blgesinde yukardaki diferansiyel denklemi
sa
glayan V1 fonksiyonu M0 (a, b, c) ve M1 (a, b, c) noktalarndaki, srasyla, q ve
( q) noktasal ykler tarafndan yaratlms potansiyel fonksiyonu olur. Bu ise,
Coulomb yasas uyarnca,
q q
V1 = +
41 r 0 41 r10
ye esittir. Burada M , z > 0 blgesinde bir nokta olmak zere, M0 M = r0 ve

M1 M = r10 ile tanml uzunluklardr. z > 0 blgesindeki elektrostatik alan ve
buna iliskin deplasman vektr de, srasyla,
0
q e e1 0
E1 = grad V1 = + 0 2
41 r0 2 r1
ve 0
q e e1 0
D1 = 1 E1 = + 0 2
4 r0 2 r1

olarak belirlenirler. I leride snr kosullarnda kullanlacak V1 |z=0 ve ez D1
z=0
de
gerleri de

q 1 q 1
V1 |z=0 = 0
+ 0 = (1 + )
41 r |z=0 r1 |z=0 41 r

q ez e 0 |z=0 ez e1 0 |z=0 q
ez D1 = + 0 2 = ( cos + cos )
z=0 4 r0 2 |z=0 r1 |z=0 4 r2
q cos qc
= 2
( 1) = ( 1)
4 r 4 r3
ye esit olur. Burada,

r0 z=0 = r10 z=0 = r ve cos = c/r
ile tanmldr (bknz S
ekil-2).
S
ekil-2
S
imdi z < 0 blgesini dikkate alalm. Bu blge iin denk problemi M0 noktasna,
henuz bilinmeyen bir sabit olmak zere, ( q) ykn yerlestirerek ve de tm
uzay 2 dielektrik sabitliymis gibi dsnerek kuralm. Bu durumda, z < 0 bl-
gesinde yk olmadgndan bu blgedeki V2 potansiyel fonksiyonu V2 = 0 Laplace
denklemini saglar. V2 ise sadece M0 noktasndaki ( q) yk tarafndan z < 0
blgesinde yaratlan potansiyel olaca gndan M0 M = r0 olmak zere
q
V2 =
42 r0
yazlr. Bu ifadeden hareketle, z < 0 daki elektrostatik alan ve deplasman vektr
iin de, srasyla,
q e0
E2 = grad V2 =
42 r0 2
ve
q e0
D2 = 2 E2 =
4 r0 2
bagntlar elde edilir. Yukardaki byklklerden faydalanlarak z = 0 dzlemi
zerinde V2 ve ez D2 de gerleri iin
q q
V2 |z=0 = 0
=
42 r |z=0 42 r
ve
q ez e 0 |z=0 q cos qc
ez D2 = 0 2
= 2
=
z=0 4 r |z=0 4 r 4 r3
yazlr. Son olarak, snr kosullar aracl
g ile elde edilen
q q
V1 |z=0 = V2 |z=0 = (1 + ) = = 2 (1 + ) = 1
41 r 42 r
ve
qc qc

ez D1 = ez D2 = 3
( 1) = = = 1
z=0 z=0 4 r 4 r3
denklemlerinden hareketle, ve sabitleri
1 2 22
= , =
1 + 2 1 + 2
olarak belirlenir. Bu durumda probleme iliskin potansiyel fonksiyonu, tm uzay
iin, h i
1 1
+ 1 2 1
, z>0
q 1 r0 1 +2 r10
V =
4
22 1
1 +2 r0 , z<0
denklemi elde edilir. Bu da aka
V1 = f (x, y, z)
fonksiyonunun z > 0 blgesinde Laplace denklemini sa

glad
gn gsterir.
b) Bu durumda, z > 0 blgesinde yaratlacak olan potansiyel fonksiyonu V ,
(x, y, z) bu blgedeki kaynaklara iliskin yk yo
gunlu
gu olmak zere,
(x, y, z)
V =

denklemini V |z=0 = V0 kosulu altnda sa
glar. Yukarda sz edilen V potansiyel
fonksiyonu
V = f (x, y, z) f (x, y, z) + V0
olarak dsnlecek olursa,
(x, y, z)
f (x, y, z) = , f (x, y, z) = 0, V0 = 0

oldu
gundan ve ayrca
V |z=0 = f (x, y, 0) f (x, y, 0) + V0 = V0
kosulu da sa
gland
gndan,
V = f (x, y, z) f (x, y, z) + V0
fonksiyonunun z > 0 blgesindeki potansiyelin ifadesi oldu
gu aka grlr.
2.10-9 a. z > 0 blgesinde bulunan kaynaklarn sonsuz genis uzayda yaratt g

potansiyelin ifadesi V = f (x, y, z) olsun. V1 = f (x, y, z) fonksiyonunun, z > 0
blgesinde Laplace denklemini sa glad
g gsteriniz ve sonucu yorumlaynz.
b) z > 0 blgesinde a) da sz edilen kaynaklar var iken z = 0 dzlemine V0
potansiyeline sahip bir iletken levha yerlestiriliyor. Bu halde, z > 0 blgesindeki
potansiyel fonksiyonunun
V = f (x, y, z) f (x, y, z) + V0
den ibaret oldu
gunu gsteriniz.
zm. a) V nin kayna g sadece z > 0 blgesinde oldu
gu iin, z < 0 blgesinde
bunun kaynag yoktur ve sz konusu bu blgede potansiyel fonksiyonu V = 0
denklemini sa
glar. Dolaysyla z < 0 olmak zere
2 2 2
V = f (x, y, z) + f (x, y, z) + f (x, y, z) = 0
x2 y2 z 2
yazlr. Yukardaki bu denklemde, z yerine (z) yazlacak olursa,
(z)2 = z 2
oldu
gu dikkate alnarak, (z) < 0 dolaysyla da z > 0 blgesinde geerli olan
2 2 2
f (x, y, z) + f (x, y, z) + f (x, y, z) = 0
x2 y2 z 2
denklemi elde edilir. Bu da aka V1 = f (x, y, z) fonksiyonunun z > 0 bl-
gesinde Laplace denklemini sa
glad
gn gsterir.
b) Bu durumda, z > 0 blgesinde yaratlacak olan potansiyel fonksiyonu V ,
(x, y, z) bu blgedeki kaynaklara iliskin yk yo
gunlu
gu olmak zere
(x, y, z)
V =

denklemini V |z=0 = V0 kosulu altnda sa

glar. Yukarda sz edilen V potansiyel
fonksiyonu
V = f (x, y, z) f (x, y, z) + V0
olarak dsnlecek olursa,
(x, y, z)
f (x, y, z) = , f (x, y, z) = 0, V0 = 0

oldu
gundan ve ayrca
V |z=0 = f (x, y, 0) f (x, y, 0) + V0 = V0
kosulu da sa
gland
gndan,
V = f (x, y, z) f (x, y, z) + V0
fonksiyonunun z > 0 blgesindeki potansiyelin ifadesi oldu
gu aka grlr.
2.10-10 a) a yarapl bir dairesi ile bunun dsnda bir B noktas verilmis olsun.
nn iinde yle bir C noktas bulunuz ki; zerindeki P noktalarnn B ve C
ye uzaklklarnn oran sabit olsun. Sz edilen oran nedir?
b) Yukarda sonutan yararlanarak gsteriniz ki; sekilde gsterilen sisteme iliskin

c r2 b
V = log log + V0 , > a
2 r1 a
dan ibarettir. Burada sz edilen sistem, B den geen ve Oz ye paralel olan izgi
zerinde dzgn yayl c yogunluklu yk ile, dik kesiti dairesi olan iletken
silindirden olusmaktadr.
zm. a) Aranan C noktasnn O ya uzakl g c, B ninki de b olsun. Bilindi gi

gibi, B ve C ye uzaklklarnn oran sabit olan noktalarn geometrik yeri bir
dairedir. C nin uygun bir durumunda bu daire olur. x = a ve x = a noktalar
da dairesi zerinde olduklarndan, bu noktalara iliskin oranlarn esitli
ginden c
de
geri kolaylkla belirlenebilir. Bu halde,
ac a+c
=
ba a+b
den, c = a2 /b bulunur. Bu durumda, sz edilen oran, P , zerinde herhangi
bir nokta olmak zere
r1 ac a a2 /b ba a2 a
= = = =
r2 ba ba b(b a) b
den ibarettir. Burada r1 ve r2 ile, srasyla, P nin C ve B noktalarna olan
uzaklklar ifade edilmektedir.
b) Pr.2.10-3 de akland g zere, iletken silindir zerindeki yklere denk olan
(c ) yo gunluklu izgisel yk C noktasnda Oz ye paralel kalacak sekilde yer-
lestirilebilir. Bu durumda > a blgesindeki potansiyel fonksiyonu da gene
Pr.2.10-3 de gsterildi gi zere

c b r1 c r1 b c r2 b
V = V0 + ln = ln + ln + V0 = ln ln + V0
2 a r2 2 r2 a 2 r1 a
ile verilir.
2.10-11 a. (, , z) dairesel silindirik koordinatlar olmak zere, = a silindirinin

dsnda bulunan kaynaklarn btn uzayda yaratms oldu gu potansiyelin ifadesi
z den ba gmsz ve V = f (, ) olsun. V1 = f (a2 /, ) nin, > a blgesinde
Laplace denklemini sa glad
gn gsteriniz. Sonucu yorumlaynz.
b) > a blgesinde a) da sz edilen kaynaklar varken = a silindiri zerinde,
potansiyeli V0 olan bir iletken silindir yerlestiriliyor. > a blgesinde gzlenen
potansiyelin
log
V = f (, ) f (a2 /, ) + V0
log a
oldu
gunu gsteriniz.
c) Yukardaki sonucu, f (, ) = E0 x = E0 cos ye uygulaynz.
zm. a) V1 = f (a2 /, ) iin, > a blgesinde , silindirik koordinatlar
sisteminde yazlms

1 f 1 2f 2f 1 f 1 2f
f = + 2 2 = + + (1)
2 2 2
seklindeki diferansiyel operatr dikkate alnms olsun. a2 / = w dnsm

aracl
g ile, bu operatrde gzken ya gre birinci ve ikinci mertebeden trevler
w cinsinden
f f w a2 f
= = 2
w w
w 2 f
= a2 2 (2)
a w
ve
2 2 2 2
2f a f 2a2 f a f
= 2 = 3 +
2 w w 2 w2
w 3 f w 4 2 f
= 2a2 2 + a4 2 (3)
a w a w2
olarak yazlr. (3) ve (2) ifadeleri (1) denkleminde yerine konursa
w3 f w4 2 f w 2 w2 f w2 2 f
f = 2 + a +
a4 w a4 w2 a2 a4 w a4 2

w4 2 f 1 f 1 2f
= + + (4)
a4 w2 w w w2 2
denklemi elde edilir.
> a oldu
gu iin
a2
w= <a

dr. f yi yaratan kaynaklar = a silindirinin dsnda oldu
gundan < a blgesinde
kaynak yoktur ve burada f (, ) Laplace denklemini sa glar. Baska bir deyisle,
w < a olmak zere
2 1 1 2
f (, ) + f (, ) + f (, ) = 0
w2 w w w2 2
dr.
Bu bagnt (4) de dikkate alnacak olursa, > a blgesinde

f a2 /, = 0

gu, yani f a2 /, nun szkonusu blgede Laplace denklemini sa
oldu glad
g
grlr.
b) = a yzeyi zerine iletken bir silindir yerlestirilirse, > a blgesindeki alan

bakmndan, iletken silindir zerinde birikecek yklerin etkisine denk grnt
ykleri dsnlebilir. Bunlar a blgesindedir ve > a blgesinde yaratacak-
lar potansiyelin ifadesi, A ve B henuz bilinmeyen sabitler olmak zere,
Vg = A log + B f (a2 /, )
seklinde olmak zorundadr. Aka grlece gi zere, grnt ykleri tarafndan

yaratlan Vg potansiyeli > a da Laplace denklemini saglar. Bu durumda > a
daki toplam potansiyel, grnt ykleri ve kaynak ykleri gznne alnarak

V = f (, ) + A log + B f a2 /,
geri iletken silindirin potansiyeli olan V0 a esit olmaldr. Bu
= a da V nin de
da
V0 = (1 + B) f (a, ) + A log a
kosulunu verir. Bu son esitli
gin sol taraf den ba
gmsz oldu
gundan
B = 1
olmaldr. Bylece A katsays da
V0
A=
log a
ya esit olur. Sonu olarak, > a blgesindeki toplam potansiyel

log
V = f (, ) f a2 /, + V0
log a
olarak belirlenmis olur.

c) f (, ) = E0 x = E0 cos bykl
g V nin yukardaki ifadesinde yer-
lestirilecek olursa,
a2 log
V = E0 cos + E0 cos + V0
log a
a2 2 log
= E0 cos + V0
log a
potansiyel de
geri elde edilir.
2.10-12 a. Silindirik koordinatlar sisteminde > a ve < a blgeleri, per-

mitiviteleri 1 ve 2 olan basit dielektriklerle dolu bulunsun. > a blgesinde
bulunan kaynaklarn, 1 = 2 halinde yaratt g potansiyelin btn uzayda geerli
olan ifadesi V = f (, ) ise, 1 6= 2 halinde geerli olan ifadesinin, A ve B uygun
sabitler olmak zere,

f (, ) A f a2 /, , > a
V =
Bf (, ), <a
gn gsteriniz. A ve B nin 1 ve 2 cinsinden ifadesini bulunuz.

den ibaret olaca
b) Yukardaki sonucu f (, ) = E0 x = E0 cos haline uygulaynz.
c) b) yi, kayna
gn bir izgisel kaynak oldu
gu hal iin tekrarlaynz.
zm. a) Daha nce Pr.2.10-8 de izlenen yntem uyarnca, nce > a ile ifade
edilen blgedeki potansiyel fonksiyonunun ifadesini denk kaynaklar yntemiyle
bulalm.
Bu halde tm uzay 1 parametreli dsnlecek ve < a blgesine
A f a2 /, potansiyelini yaratan grnt kaynaklar konacaktr. Bu durumda
> a daki toplam potansiyel
V = f (, ) A f (a2 /, )
seklinde olr. Bu potansiyel fonksiyonunun

(, )
V = f (, ) A f a2 /, = A f (, ) =
1
Poisson denklemini sa glad

g kolayac grlr. Burada (, ) ile > a da yer
alan ve f (, ) potansiyelini yaratan kaynaklar gsterilmektedir. Ayrca

f a2 /, = 0
Laplace denkleminin sa
gland
g da dikkate alnmstr.
Benzer sekilde, < a blgesindeki potansiyeli bulmak iin de, bu sefer tm uzayn
2 dielektrik sabitli oldu
gu ve > a blgesine, sz konusu < a da B f (, )
potansiyelini yaratan denk kaynaklarn koyuldu gu dsnlecektir. Bu durumda
< a daki toplam potansiyel
V = B f (, )
ve bu potansiyel fonksiyonu
V = B f (, ) = 0
Laplace denklemini < a da sa

glar.
Sonuta 1 6= 2 iken, tm uzaydaki potansiyel, A ve B henuz bilinmeyen ve
= a daki snr kosullar aracl
g ile belirlenecek sabitler olmak zere,

f (, ) A f a2 /, , > a
V =
B f (, ), <a
olarak ifade edilir.

= a iki ortam ayran yzey oldu
gundan, burada
V |=a+0 = V |=a0
ve
e 1 grad V |=a+0 = e 2 grad V |=a0
kosullar sa
glanacaktr. Bu kosullar da ak olarak
f (a, ) A f (a, ) = B f (a, ) = B = 1 A
ve
2
f a f a2 /, f
1 1 A 2 = 2 B
=a =a (a2 /) =a
=a
= 2 B = 1 (1 + A)
denklemleri elde edilir. Bunlarn zm de A ve B sabitleri iin

2 1
A=
2 + 1
ve
21
B=
2 + 1
de
gerlerini verir.
b) V nin a) da bulunan ifadesinde f (, ) yerine E0 x = E0 cos ve buna
2
gl olarak da f a2 /, yerine de E0 a cos konacak olursa,
ba

2 1 a2
E0 cos + 2 +1 E0 cos , > a
V =

21 E cos ,
2 +1 0 <a
ve buradan da

1 2 a2
1+ 1 +2 2 , >a
V = E0 cos

21
1 +2 , <a
olur.
c) Eger > a blgesinde bulunan ve 1 = 2 halinde tm uzayda f (, ) potan-
siyelini yaratan kaynak c yo gunluklu bir izgisel yk ise, buna iliskin potansiyel
gayet iyi bilindi
gi zere, logaritmik olup

c 1
f (, ) = log
21
seklindedir. Bu durumda

f a2 /, = c log 2
21 a
oldu
gundan, a) daki potansiyel fonksiyonu

c 1 1 2 c

21 log + 1 +2 21 log a2 , > a
V =

21 c log 1 , <a
1 +2 21
veya 2
1 2 log(/a )
1 1+ 1 +2 log(1/) , >a
V = c log
21

12+1 2 , <a
olarak elde edilir.
2.10-13 a) (r, , ) kresel koordinatlar olmak zere, r > a blgesinde bulunan

kaynaklarn btn uzayda yaratt g potansiyelin ifadesi V = f (r, , ) olsun. Bu
halde
a
V = f (a2 /r, , )
r
fonksiyonunun r > a blgesinde Laplace denklemini sa gladgn gsteriniz.
Sonucu yorumlaynz.
b) r > a blgesinde a) da sz edilen kaynaklar varken r = a yzeyine, potan-

siyeli V0 olan bir iletken kre yerlestiriliyor. Bu halde r > a blgesinde uyarlan
potansiyelin
a a
V = f (r, , ) f (a2 /r, , ) + V0
r r
oldugunu gsteriniz.
c) Yukardaki sonucu, f = E0 z = E0 r cos haline uygulaynz.
zm. a) V1 = (a/r) f (a2 /r, , ) iin, r > a blgesinde, kresel koordinat-
larda yazlms,

1 2 V1 1 V1 1 2 V1
V1 = 2 r + 2 sin + 2 2 (1)
r r r r sin r sin 2
diferansiyel operatr gznne alnsn.
a2
=w (2)
r
dnsmn aracl
g ile, bu operatrde gzken r ye gre trevler
2 2 2
V1 a a a a a f a
= f , , = 2f , , + 2 (3)
r r r r r r r w r
ve
2
2 V1 a a3 f
r = a f , ,
r r r r r w
2 3 2
f a a f a3 2 f a
= a 2 + 2 2
w r r w r w2 r
a3 f a5 2 f
=2 2 + 3 (4)
r w r w2
olarak yazlr. (4) ile (3) ifadeleri (1) denkleminde yerine konur ve (2) ba gnts
da dikkate alnrsa, basit sadelestirmeler sonucunda,
w 5 2 f 2f 1

f

1 2f

V1 = + + sin + 2 2
a w w w2 w2 sin w sin 2

w 5 1
2 f 1 f 1 2f
= w + 2 sin + 2 2
a w2 w w w sin w sin 2
w 5
= f (w, , ) = 0 (5)
a
denklemi elde edilir.

r > a blgesi sz konusu oldu
gundan, burada
a2
w= <a
r
olur ve bu durumda f (w, , ) fonksiyonunu w < a blgesinde yaratan kaynaklar
w > a blgesinde oldu gundan, w < a da kaynak yoktur ve bu blgede f (w, , ),
kresel koordinatlar sisteminde
f (w, , ) = 0
seklindeki Laplace denklemini sa

glar. Bu ba
gnt (5) de dikkate alnacak olursa,
r > a blgesinde
V1 = 0
oldu
gu, baska bir deyisle, r > a iin

a a2
V1 = f , ,
r r
fonksiyonunun Laplace denklemini sa

glad
g grlr. Sonu olarak yukardaki V1
fonksiyonunun, r > a da bulunan kaynaklarn grntsnn r > a da yarattklar
potansiyel olarak yorumlanabilir.
b) r = a yzeyi zerine iletken bir kre yerlestirilirse, r > a blgesindeki alan
bakmndan, iletken kre zerinde birikecek yklerin etkisine denk grnt yk-
leri dikkate alnabilir. Bu grnt ykleri r < a blgesindedir ve a) da belirtilen
nedenlerden tr, r > a blgesinde, A ve B henuz bilinmeyen sabitler olmak
zere, 2
A a a
Vg = + B f , ,
r r r
seklinde bir potansiyel yaratrlar. Vg potansiyeli, kresel koordinatlarda, r > a
blgesinde
Vg = 0
Laplace denklemini sa glar. Bu durumda, r > a daki toplam potansiyel, grnt
yntemi ile, r > a da yer alan yklerin yarattklar potansiyelin toplam olup
2
A a a
V = f (r, , ) + Vg = f (r, , ) + + B f , ,
r r r
ile ifade edilir.

r = a kre yzeyi zerinde yukardaki toplam potansiyel V nin de geri, iletken

krenin potansiyeli olan V0 sabit de
gerine esit olmaldr. Bu da
A A
V0 = f (a, , ) + B f (a, , ) + = f (a, , ) [1 + B] +
a a
denkleminin yazlmasna olanak verir. Bu esitli
gin sol taraf bir sabit olup ve
de
giskenlerinden ba
gmsz oldu
gundan
B = 1
olmal ve A katsays da
A = a V0
ile belirlenmelidir. Sonu olarak r > a blgesindeki toplam potansiyel
2
a a a
V = f (r, , ) f , , + V0
r r r
olarak bulunmus olur.
c) f (r, , ) = E0 z = E0 r cos ve bundan hareketle elde edilen
2
a a2
f , , = E0 cos
r r
byklkleri V nin b) deki ifadesinde dikkate alnacak olursa.
a3 a
V = E0 r cos + E0 2
cos + V0
r r
a3 r3 a
= E0 cos + V0
r2 r
potansiyel de
geri elde edilir.
2.10-14. Kresel koordinatlar sisteminde r > a ve r < a blgeleri, permi-

tiviteleri, srasyla, 1 ve 2 olan basit dielektrik malzemelerle dolu bulunsun.
r > a blgesinde bulunan kaynaklarn, 1 = 2 iken yaratt g potansiyelin btn
uzayda geerli olan ifadesi V = f (r, , ) olsun.ve r = a da
1 f
= sabit
f r
kosulu sa
glansn.
a) 1 6= 2 halinde A ve B uygun iki sabit olmak zere,

f (r, , ) A ar f a2 /r, , , r > a
V =

B f (r, , ) , r<a
olaca
gn gsteriniz. A ve B nin 1 ve 2 cinsinden ifadesini bulunuz.
b) Yukardaki sonucu f (r, , ) = E0 z = E0 r cos haline uygulaynz.
gundan, f (r, , ) fonksiyonu 1 =
zm. a) Kaynaklar r > a blgesinde oldu
2 iken r > a blgesinde
(r, , )
f (r, , ) =
1
Poisson denklemini, r < a da ise
f (r, , ) = 0
glar. r > a iin
2
a a
f , ,
r r
fonksiyonunun Laplace denklemini sa glad
g ve bu blge iin kaynaklara iliskin
grnt oldu gu Pr.2.10-13 a) da aklanmst. Bu durumda 1 6= 2 iken tm
uzaydaki toplam potansiyel grnt yntemi uyarnca, A ve B, r = a daki snr
kosullar aracl
g ile belirlenecek sabitler olmak zere

f (r, , ) A ar f a2 /r, , , r > a
V =

B f (r, , ) , r<a
olarak yazlr.
r = a, 1 ve 2 dielektrik sabitli iki basit ortam ayran arakesit yzeyi oldu
gun-
dan, bu tr bir yzeye iliskin snr kosullarndan
V |r=a+0 = V |r=a0 = f (a, , ) A f (a, , ) = B f (a, , ) = B = 1 A
ba
gnts ve

V V
er 1 grad V |r=a+0 = er 2 grad V |r=a0 = 1 = 2
r r=a+0 r r=a0
" #
f (r, , ) A a 2 A a a2 f a2 /r, ,
= 1 + 2 f a /r, , +
r r r r2 (a2 /r)
r=a

f (r, , )
= 2 B
r r=a
esitli
ginden

0 A
1 f (a, , ) + f (a, , ) + A f (a, , ) = 2 B f 0 (a, , )
0
a
ba
gnts ortaya kar.
r = a da
1
f 0 (a, , ) = sabit = c
f (a, , )
oldu
gundan, yukardaki denklemler

A
B = 1 A ve 1 1 + A + = 2 B
ac
seklinde olur. Bunlarn zmnden de
2 1
A= 1

2 + 1 1 + a c
ve
1 2 + a1c
B=
2 + 1 1 + a1c
de
gerleri bulunur.
b) V nin a) daki ifadesinde gzken f (r, , ) yerine f (r, , ) = E0 z =
E0 r cos alnacak olursa,
a2
f (a2 /r, , ) = E0 cos
r
ve
1 f 1 1
c= = (E0 cos ) =
f (r, , ) r r=a E0 a cos a
olur. Bu durumda A ve B katsaylar da
2 1
A=
21 + 2
ve
21
B=
21 + 2
olaca
gndan, bu hale iliskin potansiyel fonksiyonu
2

E0 r cos + 221 +12 ar E0 ar cos , r > a
V =

31 E r cos ,
21 +2 0 r<a
ya da daha basit olarak

a 3

1+ 1 2
, r>a
21 +2 r
V = E0 r cos

31
21 +2 , r<a
olarak ortaya kar.
2.10.E-1. S ekildeki (z = 0 daki) sfr potansiyelindeki ok genis iletken levhann

karssna (d = 10 cm), q = 0, 1 C ykn tasyan kk bir kre konuyor.
a) O noktasndaki 0 yo
gunlu
gunu,
b) P noktasndaki P potansiyelini,
c) q ykne etkiyen F kuvvetini bulunuz. Her yerde = 0 dr.
zm. a) Problem, sonsuz genis dzlem yerine q yk ile birlikte levhay sfr
potansiyelinde tutan q elektriksel grntsn alarak zlebilir. Herhangi bir
P (x, y, z) noktasndaki potansiyel

q 1 1
= + 0
40 R1 R2
dr ve R1 = R2 iin = 0 oldugundan 0 = 0 kar. Bylece,

!
q 1 1
= p p
40 x2 + y2 + (z d/2)2 x2 + y 2 + (z + d/2)2
elde edilir. Alan siddetinin bilesenleri,

Ex = , Ey = , Ez =
x y z
dir. rne
gin,

q 1 R1 1 R2
Ez = 2 + 2
40 R1 z R2 z

q z d/2 z + d/2
=
40 R13 R23
olur.
Levha zerinde
qd
Ex = Ey = 0 ve Ez =
20 (x2 + y 2 + z 2 )3/2
dir. Zira, elektrik alan levhaya dik oldu

gundan, sadece Ez normal bileseni vardr:
2 2 2
E = Ez ez . x + y = koyarak,
qd
Ez =
20 (2 + z 2 )3/2
qd
=
20 R3
yazlr.
Levha zerindeki yk yo
gunlu
gu,
= D n = 0 E n
ve n = ez oldu
guna gre,
qd qd
= =
20 (2 + d2 )3/2 2R3
bulunur. O noktasnda en byk de

gerini alr.
q
0 = max =
2d2
gerler yerine konursa, 0 = 1, 59 C/m2 elde edilir.
De
Levhada toplanan yk
Z Z
qd d
Q0 = 2 d = 2 2 + d2 )3/2
= q
=0 2 0 (
kadardr. Bu yk, indksiyon ile meydana gelir.

b) P noktasndaki potansiyel,

q 1 1 q
P = = = 12 kV
40 d/2 d + d/2 30 d
olacaktr.
c) Etkiyen kuvvet
q2
F = q E = ez = ez 2, 25 103 N
40 (2d)2
olur. Kk kre bu kuvvet ile levhaya do gru ekilir. z > 0 blgesindeki alan
q ve q yklerinin meydana getirece
gi alann yarsdr. z < 0 blgesinde ise alan,
sfra esittir.
2.10.E-2. Sfr potansiyelinde (z = 0 dzlemindeki) ok genis ve iletken levha ile

bu levhaya paralel dzgn ykl ok uzun ince tel sisteminin alann inceleyiniz.
Her yerde = 0 dr.
zm. Sistemin elektrik alan, grnt kavram uyarnca, dzlem yerine birim
uzunlugunda ykn tasyan teli (h, 0) noktasna koyarak da hesaplanabilir.
Zira, P (x, y) noktasndaki potansiyel
R2
= ln + 0
20 R1
dr ve 0 = 0 seilirse R2 = R1 iin = 0 olur. Bylece, potansiyel iin
p
(x + h)2 + y 2 (x + h)2 + y2
= ln p = ln
20 (x h)2 + y 2 40 (x h)2 + y2
yazlr.
P (0, y) noktasndaki alan siddeti

E = 2 R1 R2
20 R1 20 R22
R1 = (0 h)ex + yey , R2 = (0 + h)ex + yey
yardmyla,
h
E = ex
0 h2 + y 2
bulunur. Deplasman vektr ise,
h
D = 0 E = ex
h + y2
2
olacaktr. O halde, levhadaki yk yo

gunlu
gu
h
= D n = D ex =
(h2 + y2)
dir. Yk yo
gunlu
gunun en byk oldu
gu de
ger, y = 0 noktasndadr:

0 = max = C/m2
h
Yzeysel yk yo
gunlu
gunu bulmak iin di
ger bir yntem, potansiyel fonksiyonunu
kullanmaktr:

= 0
x x = 0
Oz ekseninden ayn y uzakl

gnda olan tm noktalarda ayn de
geri alacaktr.
Levha zerinde 1 m2 genisli
ginde ve Oz eksenine paralel olan sonsuz uzun seridin
zerinde biriken izgisel yk
Z Z
h dy
0 = dy =
y + h2
2

y
= arctan
h

olacaktr. Bu yk indksiyon ile meydana gelir.
Telin uzunlu gundaki parasna etkiyen kuvveti bulmak iin, nce sonsuz uzun
telin 2h uzaklkta yarataca
g alan hesaplayalm:

E = ex = ex
20 2h 40 h
Bu alann iinde bulunan uzunlu
gundaki tel parasna etkiyen kuvvet, kolayca,
2
F = E = ex
20 2h
olarak elde edilir. O halde, sonsuz uzun telin uzunlu
gundaki paras, bu kuvvet
ile levhaya do
gru ekilir.
2.10.E-3. q noktasal yk, R yarapl iletken krenin karssna konuyor.

a) Kre toprakland
gna gre,
b) Kre ntr ve yaltlms oldu
guna gre,
c) Kre Q ykn tasd
gna gre,
sistemin alann inceleyiniz. Her yerde = 0 dr.
zm. a) Krenin iine ve M2 noktasna q 0 ile gsterilen bir yk koydu gumuzu

farzedelim. Bu ykn, q nun kreye gre elektriksel grnts olabilmesi iin q
ve q 0 yklerinin birlikte krenin potansiyelini sfr yapmas gerekir. Bu takdirde
kre yerine q 0 ykn koyarak noktasal yk ve kre sisteminin alan, q ve q 0
ykleri yardmyla bulunur. O halde kre zerindeki herhangi bir nokta iin,
q q0
P = + =0
40 r1 40 r2
olmaldr. Buradan
r2
q0 = q
r1
bulunur. q 0 ye sabit bir de ger verebilmek iin P noktasnn kre yzeyinin
neresinde olursa olsun r2 /r1 orannn sabit olmas gerekir. S ayet, OM 2 = b
uzakl
g
b R
=
R d
olarak seilirse, OM2 P ve OM1 P genleri benzer genler olur. Zira bu gen-
lerin O daki alar , ortaktr. Bylece
r1 R d
= =
r2 b R
yazlabilir. O halde sistemin alan, kre yerine, O merkezinden
R2
b=
d
uzakl
gnda bir
R
q0 = q
d
yk getirerek bulunabilir.
Herhangi bir P noktasndaki potansiyel

q q0 q 1 R 1
= + =
40 r1 40 r2 40 r1 d r2
yardmyla bulunur. Kre yzeyinde
r1 d
= ve = 0
r2 R
olur. r1 ve r2 uzaklklar r ve as cinsinden ifade edilerek alan siddetleri Er

ve E bulunur:
1
Er = , E = .
r r
Kre iindeki alan sfrdr. Kre yzeyindeki yk yo gunlugu

= 0
r r = R
yardmyla hesaplanabilir. Yzeyde E = 0 olacaktr (te
getsel bilesen).
Asa
gda y, P deki alan siddeti yardmyla hesaplayaca
gz. P deki alan O ya

dogru ynelir, zira E , kreye dik kalmak zorundadr.
q |q 0 |
Eq = , Eq 0 =
40 r12 40 r22
oldu
gundan
Eq q r2 r1 r22 r2
= 0 22 = 2 =
Eq0 |q | r1 r2 r1 r1
dir. O halde P N1 N2 geni M1 P M2 geni ile benzerdir. Zira P ve N2 deki
alar esittir ve
Eq r2
=
Eq0 r1
dir. Bylece,
E db
=
Eq r2
yazlabildi
ginden
db q db
E = Eq =
r2 40 r12 r2
ve
R2 R
b= , r2 = r1
d d
koyarak,
q d R2 q 1
E = 2 (d )= (d2 R2 ) 3
40 r1 R d 40 R r1
2
qR d
= 3 1
40 r1 R2
bulunur. yo
gunlu
gu negatif oldu
gundan (q > 0 iin)
q(d2 R2 ) 1
= 0 E =
4R r13
elde edilir. Krenin yk q ya esittir ve indksiyonla meydana gelmistir. r1 ,

q yknn stndeki noktaya olan uzaklktr.
Noktasal yke etkiyen kuvveti bulalm: Kre yerine q 0 yk geti
ginden, kuvvet
q ve q 0 arasndaki kuvvete esittir. q 0 yk M1 de

q0 Rd
E = ez 2
= ez q
40 (d b) 40 (d2 R2 )2
alann meydana getirece

ginden,

Rd
F = q E = ez q2
40 (d2 R2 )2
dir. q yk bu kuvvetle kreye do

gru ekilir.
b) Kre ntr oldu gu takdirde, kreyi kusatan herhangi bir kapal yzeyden geen
ger M2 ye q 0 = Rd q yk getirilirse bu yk q yk
deplasman aks sfra esittir. E
ile birlikte krenin sfr potansiyelinde bir espotansiyel yzey olmasn sa glasa da
deplasman aks de gisir. Deplasman aksn sfr yapmak iin, krenin iine
R
q 00 = q 0 = q
d
ya esit bir yk getirmek gerekir. Ancak krenin espotansiyel karakterini kazan-
mak iin q 00 ykn O merkezine getirmek gerekir. Sistemin alan, M1 deki q
yk, M2 deki q 0 = Rd q yk ve O daki q 00 = q 0 = Rd q yk yardmyla
bulunur.
P deki potansiyel
q q0 q 00
= + +
40 r1 40 r2 40 r

q 1 R 1 R1
= +
40 r1 d r2 dr
R
olur. Krenin potansiyeli iin r2 = d r1 ve r = R koyarak
q
K =
40 d
bulunur. O halde ntr kre, merkezinin bulundugu noktada q yknn meydana

getirdi
gi potansiyeli almaktadr. Krenin yzeyindeki yk yogunlu
gu yukarda
topraklanan kre iin bulunan yk yo guna merkezdeki q 00 yknn kre
gunlu
yzeyinde meydana getirece gi
q 00 q
=
4R2 4Rd
dzgn yo
gunlu
gunu ekleyerek elde edilir:

q 1 d2 R2
=
4R d R13
Krenin q ya bakan tarafnda negatif ve di ger tarafta pozitif ykler toplanr

(q > 0 ise). Pozitif ve negatif ykleri ayran izgiye ntr izgi denir. Bu izgi
boyunca alan ve yo gunluk sfrdr. O halde ntr izgi iin ( = 0) r1 uzakl g
r13 = d(d2 R2 ) ba
gntsn sa
glayan bir dairedir. q ya etki eden kuvveti bulmak
iin,
q R3 2d2 R2
E = ez
40 d3 (d2 R2 )2
bileske alan meydana gelece
ginden,
q 2 R3 2d2 R2
F = q E = ez
40 d3 (d2 R2 )2
dir. q yk, bu kuvvetle kreye do

gru ekilir.
c) Kre Q ykn tasyorsa, O daki q 00 ykne bunu eklemek gerekir. Zira, ancak
bu takdirde q 0 + q 00 + Q Q olacaktr. Bylece ds kredeki alan M1 deki q
yk, M2 deki q 0 yk ve O daki q 00 + Q yk yardmyla elde edilir. Herhangi

bir noktadaki potansiyel,
q q0 q 00 + Q
= + +
40 r1 40 r2 40 r

q 1 R 1 R1 Q
= + +
40 r1 d r2 dr 40 r
R
gndan ykl krenin potansiyeli iin ( r2 =
olaca d r1 , r=R)

q Q 1 q Q
K = + = +
40 d 40 R 40 d R
bulunur.
Kre yzeyindeki yk yo
gunlu
gu b) deki ifadeye
Q
4R2
yi ekleyerek elde edilir.
q ya etkiyen kuvvet, q 0 ve q 00 + Q ykleri yardmyla bulunur.
2.10.E-4. I yarap R = 10 cm olan bir kresel tabaka topraklanyor ve

merkezinden d = 5 cm uza ga q = 0, 04 C ykn tasyan ok kk bir iletken

kre yerlestiriliyor. Kk kreye etkiyen F kuvvetini bulunuz. Her yerde = 0
dr.
zm. Kre yerine, krenin dsna ve merkezden b = R2 /d uzakl

gna konan
R
q0 = q
d
yk alnabilir. Bu ykn q ile birlikte krenin potansiyelini sfr yapaca

gn syle
gsterebiliriz:
Kre iinde P noktasnda potansiyel

1 q q0
= +
40 r1 r2
kadardr. S
ekilden,
p
r1 = r2 + d2 2Rd cos
p
r2 = r2 + b2 2Rb cos
oldu
gu kolayca grlebilir. r = R iin, yani kre stnde
s 2
d d
r1 = R 1 + 2 cos
R R
s 2
b b
r2 = R 1 + 2 cos
R R
koyarak,

1 q q0
= q d 2 + q b 2
40 d b
R 1 + R 2 R cos R 1 + R 2 R cos
yazlabilir. E
ger,
d R
=
R b
koyarsak,
1 q q0
= q d 2 +
R b
40 1+ R 2 Rd cos
bulunur. O halde,
q q0
=
R b
iin, = 0 olacaktr. Bylece,
R2 b R
b= ve q 0 = q = q
d R d
oldu gimizde, b = 20 cm, q 0 = 0, 08 C dur.

gu grlr. rne
Kre iindeki alan, q ve q 0 yklerinin alan gibidir. Kre dsndaki alan ise
sfrdr.
q 0 yk q nun bulundu
gu noktada
q0 qR
E = ez 2
= ez 2
40 (b d) 40 d( R d)2
d
qRd
= ez
40 (R2 d2 )2
alann meydana getirece
ginden q ya etkiyen kuvvet

q2 R d
F = q E = ez
40 (R2 d2 )2

dir. Degerler yerine konursa F = e z 1, 28 mN bulunur. Kk kre, bu kuvvet
ile kresel tabakaya dogru ekilir.
2.10.E-5. ok uzun topraklanms iletken silindire paralel olarak yerlestirilmis

ok uzun ve dzgn ykl ince tel birim uzunlukta = 0, 02 C/m ykn
tasd
gna gre M (d/2, 0) noktasndaki M potansiyelini, A noktasndaki A yk
yogunlugunu ve telin birim uzunluguna etkiyen F kuvvetini bulunuz, d = 20 cm,
R = 5 cm, = 0 .
zm. Bu problemi de, paralel iki silindir problemi gibi ve () yklerinin

alan yardmyla zebiliriz. Silindir yerine () izgisel yk alnabilir ve bu
yk dsardaki izgisel yknn silindir yzeyine gre elektriksel grntsdr.
Bir nceki problemde elde edildi gi gibi, yknn R yarapl silindir ekseninden
olan d uzakl g ile grntnn eksenden olan b uzakl g ve silindirin R yarap
arasnda
R d
=
b R
bagnts vardr ve silindir iin
b R
k= =
R d
olur. O halde grnt yk geometrik eksenden
R2
b=
d
uzakl
gndadr.
Herhangi bir P noktasndaki potansiyel iin
r2
= ln + 0
20 r1
yazlabilir. Burada silindir toprakland
gndan referans olarak toprak seilirse,
0 = 0 alnamaz. Di
ger taraftan k = r2 /r1 oran silindir yzeyinde
b R
k= =
R d
de
gerini ald
gndan
R
0= ln + 0
20 d
yardmyla,
R d
0 = ln = ln
20 d 20 R
bulunur. O halde,
r2 d
= ln
20 r1 R
yazlr.
Koordinat eksenleri sekildeki gibi olsun. r1 , r2 uzaklklar iin
p
r1 = 2 + d2 2d cos
p
r2 = 2 + b2 2b cos
oldu
gundan,
2 + b2 2b cos
= ln 2 + 0
40 + d2 2d cos
yazlabilir. Silindirin stnde = R olaca
gndan
2 2 2
R2 + Rd 2R Rd cos
= ln + 0 = 0
40 R2 + d2 2Rd cos
bulunur. yi x, y koordinatlarna gre ifade etmek istersek,
p p
r1 = (x d)2 + y 2 , r2 = (x b)2 + y 2
koymak gerekir.
Kutupsal koordinatlarda E ve E bilesenleri
1
E = , E =

yardmyla bulunur.
M ( d2 /0) noktasndaki potansiyel, r1 = d/2, r2 = d/2 b yardmyla,
d
b d
M = ln 2 d
20 2
R
d 2b
= ln = 450 V
20 R
seklinde bulunur.
Silindir yzeyinde E bileseni (te
getsel bilesen) sfrdr. E bileseni ise A nok-
tasnda

d+R
E (R, 0) = =
= R 20 d R
=0
olaca
gndan, bu noktadaki yzeysel yk yo
gunlu
gu
d
+1
A = 0 E (R) = R
d
= 0, 0212 C/m2
2 R 1
kadardr.
Topraklanms olan silindirin birim uzunlu gundaki yk () dr ve bu yk etki

ile meydana gelmistir. Bunu syle grebiliriz: Silindir yzeyinde
d2 R2
() =
2R d + R2 2dR cos
2
olur. O halde silindirin birim uzunlu

gundaki yk,
Z Z
2 2 d
2 R d = (d R ) 2 2
0 0 d + R 2Rd cos
=
kadardr.
(), = 0 iin maksimum ( A da), = iin minimum ( B de) olur.
Telin birim uzunlu
guna etkiyen kuvvet
2
F = ex = ex 0, 384 104 N/m
20 (d b)
olup, tel bu kuvvetle silindire do

gru ekilir.
Not: E ger silindir ntr ve yaltlms ise, iine () dan baska ayrca () izgisel
ykn getirmek gerekir. Ancak silindirin es-potansiyel karakterinin bozulma-
mas iin yk silindirin eksenine intibak etmelidir. Bu yk silindirin yzeyinde
yogunlugu /(2R) olan dzgn bir yk da gls meydana getirir. Bu yo
gunluk,
yukarda bulunan yo gunlukla birlikte toplam yo gunlu
gu meydana getirir. S
ayet
silindir ykl ve birim uzunlukta 0 ykn tasyorsa, eksene + 0 yk getir-
ilmelidir.

ELEKTROSTATI K ENERJI YOGUNLU
GU
Teorem 2.8. Statik elektrik alan
1
w = ED Joule/m3
2
hacmsal enerji yo
gunlu
gu ile, tekrar kullanlabilecek biimde, uzaya enerji depo
eder.
2.11-1. Alanlar S olan, biribirinin benzeri iki iletken levha d kadar aralkla kars
karsya konmuslar ve, srayla, V0 ve Vd potansiyellerine karlmslardr. Levhalar
arasnda alann sadece x ile de gisti
gini varsayarak,
a) Depo edilmis bulunan W enerjisini hacmsal enerji yo

gunlu
gu aracl
g ile
hesaplaynz.
b) x = d levhas zerinde toplanan Qd ykn bulunuz ve C = Qd /(Vd V0 )
bykl
gn hesaplaynz.
c) W = 12 C(Vd V0 )2 = 12 Q2d /C oldu
gunu gsteriniz.
zm.a) I letken levhalarn her ikisinin zerinde ve altnda yer alan, srasyla,
x > d ve x < 0 ile gsterilen iletken blgelerde elektrik alan sfr oldugundan,
sistemde depo edilen toplam enerji sadece 0 < x < d ile tanml olan blgede
bulunur. Sz konusu bu ara blgedeki potansiyel fonksiyonu V nin sadece x ile
degisti
gi varsayld
gndan, burada yazlan
d2 V
V = =0
dx2
Laplace denkleminden hareketle
V (x) = Ax + B
bagnts elde edilir. Burada gzken A ve B sabit olup, x = 0 ve x = d deki snr

kosullar aracl
g ile belirlenir. Bu kosullar srasyla,
V0 = B
Vd = Ad + B
denklemlerinden ibaret oldu gundan, bunlardan elde edilen A ve B sabitlerine

iliskin de
gerler, V nin yukardaki ifadesinde yerine konacak olursa,
(Vd V0 )
V (x) = x + V0
d
yazlr. O halde ara blgedeki elektrik alan vektr de
(Vd V0 )
E = grad V = ex
d
seklinde olur. Bu durumda x (0, d) blgesinde depo edilmis bulunan W enerjisi
1 2 (Vd V0 )2
w = D E = E =
2 2 2 d2
ba
gnts ile verilen hacmsal enerji yo
gunlu
gu yardmyla,
Z Z Z
d (Vd V0 ) 2
W = w dV = dx dS
V 2 x=0 S d
Z Z
Vd V0 2 d Vd V0 2
= dx dS = dS
2 d x=0 S 2 d
S
= (Vd V0 )2
2d
olarak belirlenir.
b) x > d blgesinde E1 = 0 ve dolaysyla D1 = 0 oldu
gundan, x = d levhas
zerine biriken yzeysel yk yo
gunlu
gu

Sd = ex D1 D = ex E = (Vd V0 )
d
seklinde olur. Bu durumda, ayn levhann S yzeyi zerinde toplanan yk ise
Z

Qd = Sd dS = (Vd V0 ) S
S d
olarak hesaplanr. Buradan da sz konusu C de

geri
Qd S
C= =
Vd V0 d
olarak elde edilir.
c) W nin a) da elde edilmis olan ifadesinde, C nin ve Qd nin yukarda belirlenmis
olan de
gerleri dikkate alnacak olursa,
1 S 1 1 Q2 1 Q2d
W = (Vd V0 )2 = C (Vd V0 )2 = C d2 =
2 d 2 2 C 2 C
esitli
gi elde edilir.
2.11-2. r = a ve r = b iletken kre yzeyleri, srayla, Va ve Vb potansiyellerine

karlms bulunsun. Bunlar arasndaki blgeye depo edilmis bulunan W enerjisini
hesaplaynz ve
1 1 Q2b
W = C(Vb Va )2 =
2 2 C
oldugunu gsteriniz. Burada Qb dstaki kre zerinde toplanms bulunan yk
gsterir ve
Qb
C=
(Vb Va )
dr.
zm. Ara blgede potansiyel fonksiyonu, bu blgede kaynak olmad

gndan
V = 0
Laplace denklemini saglar. Tm ykler kre yzeyinde dzgn yaylms oldu gun-
dan, kresel simetriden tr, potansiyel fonksiyonu, sadece r uzakl
g ile de
gisir.
Bu durumda,
1 d 2 dV
r =0
r2 dr dr
diferansiyel denkleminden hareketle
A
V (r) = +B
r
bagnts elde edilir. Burada gzken A ve B sabit olup, r = a ve r = b kre yzey-
leri zerinde yazlan snr kosullar aracl
g ile belirlenir. Bu kosullar, srasyla,
A
Va = +B
a
ve
A
Vb = +B
b
denklemlerinden ibaret oldugundan, buradan elde edilen A ve B de
gerleri, V nin
yukardaki ifadesinde yerine konacak olursa,

Va Vb
(Va Vb ) 1 b a
V (r) = 1 1 + 1 1
a b
r b a
olur. O halde ara blgedeki elektrik alan vektr de
(Va Vb ) 1
E = grad V = 1 1 2 er
a b
r
olacak sekilde belirlenir. Bu durumda, r (a, b) ile tanml ara blgedee depo
edilmis bulunan W enerjisi,
1 2 (Va Vb )2 1
w = D E = E =
2 2 2 1 1 2 r4
a b
ba
gnts ile verilen hacmsal enerji yo gunlugu yardmyla,
Z Z Z Z 2 " #2
b Va Vb 1 2
W = w dV = 1 1 r sin dr d d
V 2 r=a =0 =0 a b r4
!2 Z Z Z 2
b
Va Vb dr
= 1 1 2
sin d d
2 a b r=a r =0 =0

(Va Vb )2 1 1 (Va Vb )2
= 2 2 = 2 1 1
2 11 2 a b a b
a b
olarak bulunur. r > b blgesinde E1 = 0 ve dolaysyla da D1 = 0 oldu gundan,

r = b kresi zerindeki yk yo
gunlu gu
(Vb Va ) 1

Sb = er D1 D = er E = 1 1 2
r=b r=b
a b
b
seklinde olur. Bu durumda, ayn krenin yzeyi zerindeki toplam yk,
Z
(Vb Va ) 1 (Vb Va ) 1
Qb = Sb dS = 1 1 2
Sb = 1 1 2
4b2
Sb a b
b a b
b
(Vb Va )
= 4 1 1
a b
olarak hesaplanr. Bu durumda,

Qb 4
C= = 1 1
(Vb Va ) a b
oldugu da dikkate alnacak olursa, yukardaki W ifadesinin, gene yukarda ak

ifadeleri verilmis olan, C ve Qb byklkleri cinsinden,
1 1 Q2 1 Q2b
W = C (Vb Va )2 = C b2 =
2 2 C 2 C
seklinde yazlabilece
gi kolayca grlr.
2.11-3. r = a ve r = b (b > a) sonsuz uzun silindir yzeyleri, srayla, Va

ve Vb potansiyellerine karlms bulunmaktadr. Bunlar arasnda kalan birim
uzunluktaki blgeye depo edilmis bulunan W enerjisini ve dstaki silindirin birim
uzunluktaki paras zerine toplanms bulunan Qb ykn hesaplaynz ve C =
Qb / (Vb Va ) olmak zere
1 1 Q2b
W = C(Vb Va )2 =
2 2 C
ba
gntsnn burada geerli oldu
gunu gsteriniz.
zm. Silindirler arasnda kalan blgede kaynak olmad
gndan, bu blgedeki
V = 0
Laplace denklemini sa glar. Ykler silindir yzeyleri zerinde dzgn yayl olduk-
larndan, simetriden tr potansiyel fonksiyonu, sadece silindirik koordinatlar-
daki r uzakl
g ile de
gisir. Bu durumda, yukardaki Laplace denkleminin silindirik
koordinatlar sisteminde yazlmasyla ortaya kan

1 d dV
r =0
r dr dr
diferansiyel denkleminden hareketle
V (r) = A ln r + B
ba
gnts elde edilir. Burada gzken A ve B sabit byklkler olup, r = a ve
r = b silindir yzeyleri zerinde yazlan snr kosullar aracl
g ile belirlenirler.
Bu kosullar ise, srasyla,
Va = A ln a + B
ve
Vb = A ln b + B
denklemlerinden ibaret oldu gundan, bunlardan hesaplanan A ve B de
gerleri V
nin yukardaki ifadesinde yerine konacak olursa,

Va Vb
(Va Vb ) ln a ln b
V (r) = ln r + 1 1

(ln a ln b) ln a ln b
olur. Bu durumda, ara blgedeki elektrik alan vektr ise
(Va Vb ) 1
E = grad V = er
(ln a ln b) r
seklinde olur. r (a, b) ile tanml silindirik ara blgenin birim uzunluklu ks-
mnda depo edilen W enerjisi,
1 2 (Va Vb )2 1
w = D E = E =
2 2 2 (ln a ln b)2 r2
olarak verilen hacmsal enerji yogunlugu yardmyla,
ZZZ Z 1 Z b Z 2
Va Vb 2 1
W = w dV = r dr d dz
V 2 z=0 r=a =0 ln a ln b r2
Z Z Z 2
Va Vb 2 b dr 1
= dz d
2 ln a ln b r=a r z=0 =0

Va Vb 2 (Vb Va )2
= (ln b ln a) 1 2 =
2 ln a ln b (ln b ln a)
olarak bulunur. r > b blgesinde E1 = 0 ve dolaysyla da D1 = 0 oldu
gundan,
r = b silindiri zerindeki yk yo
gunlu
gu

Sb = er D1 D = er D = er E
r=b r=b r=b
(Vb Va ) 1
=
(ln b ln a) b
seklinde olur. Bu durumda, ayn silindirin birim uzunluklu yzey paras zerinde
biriken yk
Z
(Vb Va ) 1
Qb = Sb dS = Sb
Sb (ln b ln a) b
(Vb Va ) 1 2 (Vb Va )
= 2b =
(ln b ln a) b (ln b ln a)
olarak hesaplanr.
Qb 2 2
C= = =
(Vb Va ) (ln b ln a) ln (b/a)
geri ve yukarda ak ifadesi verilmis olan Qb bykl
ile tanml C de g cinsinden
ara blgedeki birim uzunluklu yerde depo edilen W enerjisinin
1 1 Q2 1 Q2b
W = C (Vb Va ) = C 2b =
2 2 C 2 C
seklinde ifade edilebilece
gi kolayca grlr.
2.11-4. yi (V + u) seklinde dsnerek
W (V ) W ()
ifadesini ispat ediniz. Burada , ok kk bir say, u ise snrda sfr olan herhangi
bir fonksiyondur.
zm. n tane ayrk iletkenden olusmus bir blgede depo edilen enerjinin
Z

W (V ) = (grad V )2 dV
2
ile verilen ifadesinden hareketle
Z

W () = [grad (V + u)]2 dV
2
Z

= [grad V ]2 + 2 grad V grad u + 2 [grad u]2 dV
2
Z Z
2
= W (V ) + grad V grad u dV + [grad u]2 dV
2
yazlr.
div [u grad V ] = grad u grad V + u V
ba
gnts dikkate alnarak yukardaki esitli
gin sa
gnda yer alan ikinci integral iin
Z Z
grad V grad u dV = {div[u grad V ] u V } dV
yazlr. Gauss teoremi kullanlarak bu integral

Z Z Z
grad V grad u dV = u grad V (n) dS u V dV
S1 +S2 +Sn
seklinde ifade edilir. Si , i = 1, 2, ..., n zerinde u = 0 ve Si nin dsnda yer alan

blgede de V = 0 oldu gundan, yukardaki integral esitlik iin
Z
grad V grad u dV = 0
yazlr. Bu ba
gnt, W () nin yukardaki ifadesinde dikkate alnacak olursa,
Z
2
W () = W (V ) + |grad u|2 dV
2
ifadesi bulunur. Z
2
|grad u|2 dV 0
2
oldu
gundan, yukardaki son esitlikten kolayca
W (V ) W ()
ba
gnts karlr. 6= 0 ve u6= 0 oldu
gundan W (V ) = W () hali, sadece = 0
oldu
gunda geerlidir.
2.11-5. yi (V + u) seklinde dsnerek,

Z n o

J(f ) = (grad f )2 f dV
2
integrali iin
J(V ) J()
bagntsn ispat ediniz. Burada ok kk bir say, u ise V nin snrlarnda sfr
olan herhangi bir fonksiyon, da V de yk varsa bunlara iliskin yo gunluktur. V
deki potansiyel fonksiyonu V ile gsterilmistir.
zm. Yukardaki integral ifadede f yerine = V + u konacak olursa

Z Z
2
J() = J(V + u) = [grad(V + u)] dV (V + u) dV
2
Z n o

= [grad V ]2 + 2 grad V grad u + 2 [grad u]2 V u dV
2
Z Z
2
= [grad V ] V dV + [grad V grad u u] dV+
2
Z

+ 2
[grad u]2 dV
2
Z Z

= J(V ) + [ grad V grad u u] dV + 2
[grad u]2 dV
2
yazlr. Bu esitli
gin sa
g yannda yer alan ikinci integral, div [u grad V ] =
(grad u grad V + u V ) ba
gnts ve Gauss teoremi dikkate alnarak
Z
[ grad V grad u u] dV
Z Z
= grad V grad u dV u dV
Z Z
= {div[u grad V ] u V } dV u dV
Z Z Z
= u dV + u grad V (n) dS u V dV
S1 +S2 ++Sn

Si , i = 1, 2, ..., n zerinde u = 0 ve Si nin dsnda yer alan V blgesinde V =
/ oldu gundan, yukardaki integral esitlik iin
Z Z Z

[ grad V grad u u] dV = u dV u dV = 0

ifadesi ortaya kar.
Bu ba
gnt J () nin yukardaki ifadesinde gznne alnacak olursa
Z
2
J () = J (V ) + |grad u|2 dV
2
elde edilir. Bir nceki problemde akland
g zere
Z
2
|grad u|2 dV 0
2
oldu
gundan, yukarda J () iin yazlms ba
gntdan aka
J (V ) J ()
sonucu kar. Burada da J (V ) = J () hali sadece = 0 de

geri iin geerlidir.
2.11-6. I ki noktasal ykn yaratt

g alan iin
Z
1
W = D E dV
2
ile
1
w = D E = E2
2 2
ifadelerini aklaynz.
zm. q1 ve q2 ykne sahip iki noktasal yk, srasyla, P1 (x1 , y1 , z1 ) ve
P2 (x2 , y2 , z2 ) noktalarnda, orijine yakn olarak yerlestirilmis olsunlar. Bu du-
rumda tm uzayda geerli yk yo gunlu
gu
= q1 (x x1 ) (y y1 ) (z z1 ) + q2 (x x2 ) (y y2 ) (z z2 )
olur. Dolaysyla, byle bir yo gunlukla yayl yklerin tm uzayda depo etti gi
enerji
Z
1
W = V dV
2
Z
1
= [q1 (x x1 ) (y y1 ) (z z1 ) +
2 x,y,z=
+ q2 (x x2 ) (y y2 ) (z z2 )] V (x, y, z) dx dy dz
2
1 1 1 1 1X
= q1 V (x1 , y1 , z1 ) + q2 V (x21 , y21 , z2 ) = q1 V1 + q2 V2 = qi Vi
2 2 2 2 2
i=1
olur. Burada V1 = V (x1 , y1 , z1 ) ve V2 = V (x2 , y2 , z2 ) ile, srasyla, P1 ve P2

noktalarndaki potansiyeller ifade edilmistir.
Sonu olarak, distribsyonlarla yazlms yo
gunlugu, srekli yk da
glm halinde
geerli olan integral ifadede dikkate alnrsa, buradan ayrk, noktasal ykler iin
yazlms sonu elde edilir. Bunun nedeni nun integre edilebilen bir fonksiyon
olmasndan kaynaklanmaktadr. W nin yukardaki integral ifadesi, merkezi orijin
olan R yarapl bir krenin yarapnn sonsuza gitmesi halinde de yazlabilir.

Bu ise, gerekli bir takm elektrostatik ba
gntlar kullanlarak,
Z Z
1 1
W = lim V D dS + lim E D dV
2 R SR 2 R VR
yazlmasna olanak verir. W yi veren esitli

gin sa
g yannda gzken ilk integrale
iliskin ifade R iin
(q1 + q2 ) (q1 + q2 )
lim V D dS lim er R2 sin d d er
R R 4 R 4 R2

(q1 + q2 ) 2 1
lim sin d d = 0
R 4 R
olur. Bu da sonu olarak ayrk yk halinde de
Z
1
W = E D dV
2
ba
gntsnn geerli oldu
gunu gsterir ve iki yk sisteminin toplam enerjisi olarak
Z
1 q1 q2
W = E D dV =
2 4 r12
sonucunu verir.
2.11-7. Paralel iki iletken levha arasnda bulunan blgeye, sekilde grld g
gibi, dielektrik sabiti olan uzun bir dielektrik plaka ksmen yerlestirilmis olsun.
Levhalar arasndaki alan dzgn varsayarak,
a) levhalar zerinde birikmis olan Q yknn sabit olmas halinde depo edilen
W (x) enerjisini hesaplaynz.
b) Sistemin, dielektrik plakay ieri do
gru ekecek biimde bir
Q2 d 0
F =
2b [0 + ( 0 )x]2
kuvveti uygulad
gn gsteriniz.
c) Levhalarn bir kayna
ga ba
gl bulundu
gu ve sabit bir V potansiyel fark altnda
tutuldu
gu halde de b) deki sonularn aynen dogru oldugunu gsteriniz.
d) Dielektrik plakann ksa boylu olmas ve tmden levhalar arasnda bulunmas
halinde F = 0 olacagn gsteriniz. F in nedenini aklaynz.
zm. a) Yukardaki sekilde gsterilen sisteme iliskin enerji
1 Q2
W =
2 C
ile hesaplanabilir. Burada, C kapasitesi, x ve ( x) uzunluklu iki kondansatrn
paralel ba glanmas durumunda ortaya kan kapasitedir. Bu kondansatrlere il-
iskin yzeyler S1 = (x b) ve S2 = [(l x) b] ile gsterilecek olursa, kapasite
de gerleri de
S1 xb
C1 = =
d d
0 S2 0 b (l x)
C2 = =
d d
ile belirlenir.
C1 ve C2 kapasiteli iki kondansatr birbirine paralel ba
gl dsnld
gnden,
sisteme iliskin toplam kapasite
x b 0 ( x) b b
C = C1 + C2 = + = [ x + 0 ( x)]
d d d
b
= [x ( 0 ) + 0 l]
d
seklinde olur. Dolaysyla, sistemde depo edilmis bulunan enerji, kondansatr
yknn sabit olmas halinde,
1 Q2 d 1
W (x) =
2 b [x( 0 ) + 0 ]
seklinde belirlenir.
b) Sistem, dielektri
gi plakalar arasna sokmak iin, sekildeki ynde bir F = F ex
kuvveti uygular. Bu durumda, sisteme kars yaplan is,
Z x Z x
W = W (x) W (0) = F () d ex = F () d
0 0
kadar olur. Yukardaki esitli
gin her iki yan x e gre tretilecek olursa, sistemin
dielektrik ubu
ga uyguladg kuvvetin siddeti

dW (x) Q2 d d 1
F (x) = =
dx 2b dx x( 0 ) + 0
Q d2 0
=
2b [x( 0 ) + 0 ]2
olarak hesaplanr. > 0 oldu
gundan, F (x) kuvveti, her zaman pozitif olur. Bu
da sz konusu kuvvetin x i arttrc, di
ger bir deyisle, dielektri
gi ieri ekici ynde
oldu
gu anlamna gelir
c) Eger kondansatr kayna ga ba gl iken, yani V = sabit iken, dielektrik x ile
belirlenen konumda bulunursa, sistemin enerjisi hesaplanrken, kayna gn enerjisi
de gznne alnr. Bu halde, konsdansatrn enerjisindeki de gisikli
ge, kaynagn
enerjisindeki de
gisiklik de ilave edilmelidir. Bu, levhalar zerine getirilen bir dQ
yk nedeniyle kayna gn yaptg (yani kaybettigi) (V dQ) isidir.
Kondansatr kayna ga ba
gl iken dielektri
gi dx kadar ieri itelim. Bizim uygu-
ladgmz kuvvet f ise, bu durumda f dx kadar is yaparz. Q = CV bykl g
sabit olmad gndan, Q de
gisince sisteme depo edilen enerji miktar da dQ olarak
artacaktr. Bu dQ yk kondansatre gelirken, bizim gibi, kaynak da V dQ
kadar is yapar. Yaplan islerin toplam, kondansatrn enerjisine eklenen dW
isine esittir. Bu durumda,
dW = f dx + V dQ = f dx + V dQ
yazlr. Sistemin uygulad g F kuvveti, bizim uygulad
gmz f kuvvetine zt
oldugundan yukardaki esitlik
dW = F dx + V dQ
seklinde de ifade edilebilir. Bu denklemden elde edilen
dW dQ
F = +V
dx dx
ba
gntsnda gzken W ve Q byklkleri yerine
1
W = C V2
2
ve
Q=C V
ifadelerei kullanlacak olursa, V nin sabit oldu
gu da dikkate alnarak F iin
1 dC dC 1 dC
F = V2 +V2 = V2
2 dx dx 2 dx
1 Q2 dC
=
2 C 2 dx
yazlr. C nin a) da elde edilmis olan ifadesi F de yerine konacak olursa
Q2 d 0
F =
2b [x ( 0 ) + 0 ]2
bulunur. Grld
g gibi, bu ifade b) de elde edilen sonucun aynsdr.
d) Dielektrik plakaya etki eden kuvvetin kayna g, dielektrik plakaya yakn konum-
daki niform olmayan alan da glmdr. Dielektrik plakann ksa olmas, tmnn
paralel levhalarn arasndaki blgede bulunmas ve iki paralel levhann arasn
doldurmas nedeniyle, iindeki alan da glm yaklask olarak niform saylabilir
ve F = 0 olur.
2.11-8. Q kadar yk a yarapl bir krenin iine dzgn yayl biimde toplanms
olsun.
a) Krenin iine ve dsna depo edilmis bulunan enerjileri hesaplaynz.
b) Yukardaki sonuca dayanarak, Q kadar yk a yarapl bir krenin iinde,
dzgn yayl biimde tutabilmek iin
3 Q2
W = Joule
20 0 a
kadar enerji harcamak gerekece
gini gsteriniz.
zm. Yk kre iinde dzgn yayl oldu gundan, gerek krenin iinde gerekse
de dsndaki alan kresel simetriden tr, sadece r in fonksiyonu olacaktr. Bu
durumda her iki blge iin de Gauss teoremi yardmyla elektrostatik alan ve
dolaysyla da sz konusu blgelerde depo edilmis enerjiler belirlenebilir. Bu
amala nce, a yarapl krenin ii olan r < a blgesi gznne alnsn. Bu-
rada deplasman vektr D = D (r) er ve yk yo gunlu da
Q Q 3Q
= = 4a3 =
V 4a3
3
olaca
gndan, bu blgede yer alan r yarapl bir kre yzeyi dikkate alnarak
yazlms Gauss teoremi uyarnca
Z Z
D dS = dV
Sr Vr
Z Z
3Q
D (r) er dS er = dV
Sr 4a3 Vr
3Q 4r3
D (r) 4r2 =
4a3 3
Q
D (r) = r
4a3
elde edilir. Buradan da r < a blgesinde depo edilen W1 enerjisi
Z Z 2 Z
1 1 1
W1 = D E dV = D dV = D2 (r) dV
2 V1 20 V1 2 0 V1
Z a 2Z Z
Q2
= r2 r2 sin d d dr
32 2 0 a6 r=0 =0 =0
Z a
Q2 4 Q2
= r dr = [J]
80 a6 r=0 400 a
olarak hesaplanr.
Gene Gauss teoremi araclg ile, bu sefer, krenin dsndaki r > a blgesindeki
alan da, bu blgede yer alan bir r yarapl kre yzeyi dikkate alnarak
Z Z
D dS = dV = Q
Sr Vr
Z
D (r) er dS er = Q
Sr
Q
D (r) =
4r2
seklinde belirlenir. Bu blgede depo edilen W2 enerjisi ise

Z Z 2 Z
1 1 1
W2 = D E dV =
D dV = D2 (r) dV
2 V2 20 V2 20 V2
Z Z Z 2
Q2 1 2
= r sin d d dr
32 0 r=a =0 =0 r4
2
Z Z Z 2
Q2 dr Q2 1
= 2
sin d d = 2 2
80 r=a r =0 =0 36 2 0 a
Q2
= [J]
80 a
olacak sekilde bulunur.
c) Q yknn a yarapl kre iinde,
3Q
=
4a3
hacmsal yogunlukla, dzgn yayl olarak tutabilmek iin harcanmas gereken
toplam enerji r < a ve r > a blgelerinde depo edilen enerjilerin toplam kadar
olmaldr. Dolaysyla, bu sistemi yukarda akland
g sekilde dengede tutabilmek
iin
Q2 Q2
W = W1 + W2 = +
400 a 80 a
3Q2
= [J]
200 a
kadarlk bir enerji harcamak gerekir.
2.11.E-1. q = 10 C luk noktasal bir yk, ba gl dielektrik sabiti r = 4, 5 olan

bir dielektrik ortam iindedir. Merkezi, ykn bulundu gu nokta olan ve yarap
R = 10 m, R = 1 m, R = 10 cm ve R = 1 cm olan krenin dsndaki blgede
depo edilen enerjiyi bulunuz.
zm. Bir q noktasal ykn kendinden r kadar bir uzaklkta yaratt
g elektro-
statik alan ve deplasman vektr
q
E = er = er Er
4r2
ve
q
D = er = er Dr
4r2
oldu
guna gre, sisteme iliskin enerji yo
gunlu
gu
DE Dr Er q2
w= = =
2 2 32 2 r4
olacaktr. Bu durumda, R yarapl kre dsndaki blgede depo edilen enerji
Z Z Z Z 2
q2
W = w dV = 2 4
r2 sin d d dr
V r=R =0 =0 32 r
Z
q24
dr q2 1 q2
= = =
32 2 R r2 8 r r=R 80 r R
kadardr. Buna gre, 0 = 109 /36 F/m oldugu da dikkate alnarak, R = 10 m,

R = 1 m, R = 10 cm ve R = 1 cm yarapl krelerin ds blgelerinde depo edilen
enerjiler, srasyla, W = 0, 01 J, W = 0, 1 J, W = 1 J ve W = 10 J olarak
hesap edilir.
2.11.E-2. q = 16 pC luk noktasal bir yk, i yarap a = 5 cm ve ds yarap

ise b = 10 cm olan bir kresel bakalit tabakann ( r = 4, 5 ) merkezine yerlestir-
ilmistir.
a) Bakalitin iindeki W1 enerjisini,
b) W1 enerjisi ile, r > b blgesindeki W2 enerjisi arasndaki oran bulunuz.
(Bakalitin dsnda kalan blgeler bosluktur.)
zm. a) r (a, b) ile tanml bakalit iindeki blgede yaratlms bulunan
elektrostatik alan Gauss teoremi yardmyla,
Z
D (r) er dS er = q = D (r) 4r2 = q
Sr
q q er
D (r) = 0 r E (r) = 2
= E (r) = E (r) er =
4r 40 r r2
olacak sekilde hesaplanr. Burada Sr , yarap r (a, b) blgesinde yer alan

bir kre yzeyini gsterir. Ayrca yukardaki elektrik alan ifadesi karlrken
bu alann kresel simetriden tr E (r) = E (r) er seklinde oldu
gu da dikkate
alnmstr. Bu durumda, bakalit iinde depo edilen enerji
Z 2 Z Z Z 2
0 r 0 r b q2 1 2
W1 = E dV = 2 r sin d d dr
2 V1 2 r=a =0 =0 16 0 r r4
2 2
Z b Z Z 2
q2 dr q2 1 1
= sin d d = 2 2
32 2 0 r r=a r2 =0 =0 32 2 0 r a b
2
q 2 (b a) 16 1012 (0, 1 0, 05)
= = 1 = 2, 56 pJ
80 r a b 8 36 109 92 (0, 05) (0, 1)
de
gerinde hesap edilir.
b) r > b blgesindeki alan da a) da elde edilmis olana benzer olarak, ayn yn-
temle belirlenir. Bu blge bosluk oldu
gundan, buradaki elektrostatik alan
D (r) q
E (r) = = er
0 40 r2
ve bunu takiben de r > b de depo edilen enerji,
Z 2 Z Z Z 2
0 0 q2 1 2
W2 = E dV = r sin d d dr
2 V1 2 r=b =0 =0 16 2 20 r4
Z Z Z 2
q2 dr q2 1
= sin d d = 2 2
32 2 0 r=b r2 =0 =0 32 2 0 b
2
q2 16 1012
= = 1 = 11, 52 pJ
80 b 8 36 109 (0, 1)
olarak belirlenir. r > b blgesinde depo edilen W2 enerjisinin, r (a, b) blgesinde

depo edilen W1 enerjisine oran
W2 11, 52
= = 4, 5
W1 2, 56
olacak sekilde hesap edilir.

2.11.E-3. Asa
gdaki sekilde grld
g gibi yerlestirilmis esit noktasal ykn
uzayda depo etti
gi enerjiyi hesaplaynz (q = 2 C, = 0 , a = 2 cm).
zm. Ykler noktasal olduklarndan sistemde depo edilen toplam enerji

3
1X
W = qi Vi
2
i=1
ba
gntsndan hesaplanr. Burada,
q1 = q2 = q3 = q
ve
q q q
V1 = V2 = V3 = V = + =
40 a 40 a 20 a
oldu
gundan, sonu olarak yukardaki W ifadesi
3 3q 2 3 4 1012
W = qV = = 1 = 5, 4 J
2 20 a 4 36 109 2 102
2.11.E-4. Boslukta yayl bulunan bir takm ykler tarafndan yaratlan potan-
siyel fonksiyonu V = 2x + 4y ile verildigine gre, herhangi sonlu bir V hacm
iinde depo edilen enerjiyi bulunuz.
zm. Belirli bir yo gunlu
gu ile bir V hacm iine da
glms bulunan yklerin
V de depo ettikleri enerji Z
1
W = V dV
2 V
ba
gnts ile verilir. Bu blgede V = 2x+4y oldu
gundan, hacmsal yk yo
gunlu
gu
da 2
V 2V
= 0 V = 0 + =0
x2 y 2
olarak belirlenir. nun bu ifadesi yukardaki W ba

gntsnda yerine yerlestirilecek
olursa, sonlu bir V hacm iinde depo edilen enerji
W =0
olarak hesaplanms olur.
2.11.E-5 Ayn merkezli a ve b yarapl (a < b) iki iletken kre srasyla, Va

ve Vb potansiyellerine sahiptirler. Kreler arasndaki r (a, c) ve r (c, b)
blgeleri, srasyla, dielektrik sabitleri 1 ve 2 olan malzemelerle doludur. Kreler
arasndaki blgede kaynak bulunmamaktadr
a) r = b yarapl iletken krenin zerinde biriken toplam yk Qb yi hesaplaynz.
b) Sistemin kapasitesi olan C = Qa /(Va Vb ) yi bulunuz.
c) I letken kreler arasnda depo edilen W enerjisini bulunuz.
zm. a) I letken kreler arasnda kalan r (a, c) ve r (c, b) ile tanml

dielektrik blgelerde yaratlan ve srasyla E1 ve E2 ile gsterilen elektrostatik
alanlar, daha nce Pr.2.11.-2 nin zmnde aklandg zere
2 abc (Va Vb ) 1
E1 = grad V1 = er , r (a, c)
2 b (c a) + 1 a (b c) r2
ve
1 abc (Va Vb ) 1
E2 = grad V2 = er , r (c, b)
2 b (c a) + 1 a (b c) r2
seklindedir. r > b blgesi iletken oldu
gundan bu blgedeki elektrostatik alan ve
dolaysyla da deplasman vektr sfr olur. Bylece r = b yarapl kre yzeyi
zerinde biriken yk yo
gunlu
gu
1 2 abc (Vb Va ) 1

Sb = er 0 2 E2 = 2 er E2 =
r=b r=b [2 b (c a) + 1 a (b c)] b2
olarak belirlenir. Buradan hareketle de r = b yarapl kre zerinde biriken
toplam yk
Z
41 2 a b c(Vb Va )
Qb = Sb dS = Sb Sb = Sb 4b2 = [C]
Sb [2 b (c a) + 1 a (b c)]
olarak belirlenir.
b) Bu sisteme iliskin kapasite, yukardaki Qb yk dikkate alnarak
Qb 41 2 abc
C= =
Vb Va [2 b (c a) + 1 a (b c)]
seklinde bulunur.
c) I letken kreler arasnda depo edilen W enerjisi ise, bu blge iki farkl dielektrik-
ten olustu gundan, W = W1 + W2 seklinde hesaplanabilir. Burada W1 , r (a, c);
W2 ise r (c, b) blgelerinde depo edilen elektrostatik enerjilerdir. Bu durumda,
Z 2
1
W1 = E1 dV
2 V1
2 Z c Z Z 2
1 2 abc (Va Vb ) 1 2
= 4
r sin dr d d
2 2 b (c a) + 1 a (b c) r=a =0 =0 r
2 Z c Z Z 2
1 2 abc (Va Vb ) dr
= 2
sin d d
2 2 b (c a) + 1 a (b c) r=a r =0 =0
21 22 ab2 c (c a)
= (Va Vb )2
[2 b (c a) + 1 a (b c)]2
ve
Z 2
2
W2 = E2 dV
2 V2
2 Z b Z Z 2
2 1 abc (Va Vb ) 1 2
= 4
r sin dr d d
2 2 b (c a) + 1 a (b c) r=c =0 =0 r
2 Zb Z Z 2
2 1 abc (Va Vb ) dr
= sin d d
2 2 b (c a) + 1 a (b c) r=c r2 =0 =0
221 2 a2 bc (b c)
= (Va Vb )2
[2 b (c a) + 1 a (b c)]2
seklinde hesaplanr. W1 ve W2 toplamndan da r (a, b) blgesinde depo edilen

W enerjisi
21 2 abc (Va Vb )2
W = W1 + W2 = [2 b (c a) + 1 a (b c)]
[2 b (c a) + 1 a (b c)]2
21 2 abc (Va Vb )2
=
[2 b (c a) + 1 a (b c)]
olarak belirlenir. b) de elde edilen C ifadesi de dikkate alnacak olursa, yukardaki
W nin
1 1 1 (Qb )2 1 Q2b
W = C (Va Vb )2 = C (Vb Va )2 = C =
2 2 2 C2 2 C
seklinde yazlabilece
gi de kolayca grlr.
2.11.E-6 Asa
gda sekli verilmis olan yapda x = 0 ve x = d iletkenleri arasndaki
0 < x < c blgesinin 1 ; c < x < d blgesinin de 2 sabitli dielektrik ile dolu
oldu
gunu dikkate alarak,
a) x = d iletkeninin S alanl yzey paras zerinde birken Qd ykn
hesaplaynz.
b) C = Qd /(Vd V0 ) kapasite de
gerini belirleyiniz.
c) x (0, d) dielektrik blgede depo edilen W enerjisini bulunuz ve bunun
1 1 Q2d
W = C (Vd V0 )2 =
2 2 C
seklinde de ifade edilebilece
gini gsteriniz. .
zm. a) V0 potansiyeline sahip x = 0 dzlemi ile Vd potansiyeline sahip

x = d dzlemleri arasnda yer alan 1 dielektrik sabitli x (0, c) blgesindeki V1

potansiyeli ile, 2 dielektrik sabitli x (c, d)) blgesindeki V2 potansiyelinin ak
ifadeleri daha nce Pr.2.7-3 de elde edildi gi zere
2 (Vd V0 )
V1 = x + V0 , x (0, c)
[1 (d c) + 2 c]
ve
1 (Vd V0 ) [c (2 1 ) Vd + d1 V0 ]
V2 = x+ , x (c, d)
[1 (d c) + 2 c] [1 (d c) + 2 c]
ile verilir. Bu potansiyellerden faydalanlarak ilgili blgelerdeki elektrostatik alan-
lar ise
2 (Vd V0 )
E1 = grad V1 = ex , x (0, c)
[1 (d c) + 2 c]
ve
1 (Vd V0 )
E2 = grad V2 = ex , x (c, d)
[1 (d c) + 2 c]
olarak bulunur. x > d blgesi iletken oldu gundan bu blgedeki potansiyel V =
Vd = sabit dolaysyla, elektrostatik alan ve deplasman vektrleri de E = 0 ve
D = 0 dr. Bu durumda x = d iletken yzeyi zerindeki yk yo gunlu
gu
1 2 (Vd V0 )

Sd = ex 0 2 E2 = 2 ex E2 =
x=d x=d [1 (d c) + 2 c]
ye esit olur. Bylece bu yzey zerinde S kadarlk bir alan parasnda biriken
yk miktar da
Z
1 2 (Vd V0 ) S
Qd = Sd dS = Sd S = [C]
S [1 (d c) + 2 c]
kadar olur.
b) Yukarda elde edilen Qd ifadesinden faydalanlarak sisteme iliskin kapasite
Qd 1 2 S
C= = [F ]
Vd V0 [1 (d c) + 2 c]
seklinde hesaplanr.
Q0 1 2 S
C= =
Vd V0 1 (d c) + 2 c
yardmyla hesaplanr.
c) x (0, d) blgesi, 1 dielektrik sabitli x (0, c) ve 2 dielektrik sabitli x (c, d)

blgesinden olustu gu iin, buradaki toplam enerji x (0, c) de depolanan W1
enerjisi ile x (c, d) de depolanan W2 enerjisinin toplamndan ibaret olur. Bu
durumda W1 ve W2
Z 2 Z
1 1 22 (Vd V0 )2 1 22 (Vd V0 )2
W1 = E1 dV = dV = V1
2 V1 2 [1 (d c) + 2 c]2 V1 2 [1 (d c) + 2 c]2
1 22 (Vd V0 )2
= S c [J]
2 [1 (d c) + 2 c]2
ve
Z 2 Z
2 2 21 (Vd V0 )2 2 21 (Vd V0 )2
W2 = E2 dV = dV = V2
2 V2 2 [1 (d c) + 2 c]2 V1 2 [1 (d c) + 2 c]2
2 21 (Vd V0 )2
= S (d c) [J]
2 [1 (d c) + 2 c]2
olarak hesaplanr. Bu ifadeler bulunurken V1 = (S c) ve V2 = [S (d c)] prizma

hacmlar dikkate alnmstr. Sonu olarak S yzeyli x (0, d) prizmas iinde
depo edilen toplam W enerjisi
1 2 (Vd V0 )2 S
W = W1 + W2 = [2 c + 1 (d c)]
2 [1 (d c) + 2 c]2
1 2 S
= (Vd V0 )2 [J]
2 [1 (d c) + 2 c]
olarak belirlenir. C kapasitesi iin b) de elde edilen ifade gznnde bulunduru-

larak, yukardaki W enerjisinin
1 1 Q2 1 Q2d
W = C (Vd V0 )2 = C d2 =
2 2 C 2 C
seklinde de yazlabilece
gi kolayca grlr.
KAPASI TE ve KONDANSATR KAVRAMI

Tanm. Uzayda sadece bir V cismi bulunsun ve bunun yklenerek sonsuza gre
V1 potansiyeline karlsn. Bu durumda, uzaydaki V (x, y, z) potansiyel fonksiy-
onu V1 ile orantl oldu
gundan
V (x, y, z) = V1 (x, y, z)
yazlabilecektir. Buradaki (x, y, z) fonksiyonu sadece cismin sekline ba
gldr. V
cismi zerinde biriken yk
Z Z
V
Q1 = dS = V1 dS
S n S n
olacaktr. Burada S cismin yzeyini; n ise S in dsa ynelik birim normalini,
da S e bitisik ds ortamn dielektrik sabitini gstermektedir. Aka grlyor ki;
V1 den bagmsz olan Z
Q1
C= = dS
V1 S n
pozitif degeri sadece cismin sekline ba
gl olup, de
gisik potansiyellerde cismin
tasyaca
g yk belirten bir byklktr. C ye, cismin kapasitesi ad verilir.
Kapsitenin birimi Farad [F ] dr.
2.12-1. R yarapl iletken bir krenin kapasitesini bulunuz.

zm. zerinde dzgn yayl Q yk bulunan bir iletken kre r > R bl-
gesinde Gauss denklemi uyarnca
D Q
E= = er
4r 2
de
gerinde bir statik alan yaratr.
V
E = grad V = er
r
oldu
gundan, bu alana iliskin V potansiyel fonksiyonu
V Q
=
r 4r2
diferansiyel denkleminden hareketle, K henuz belirsiz bir sabit olmak zere
Q
V = +K
4r
olarak yazlr. Sonsuzda V sfr olaca

gndan, r yapld
gnda K sabiti iin
K=0
bulunur. Bu ise, Q ykl krenin r > R blgesinde
Q
V =
4r
de
gerinde bir potansiyel yaratt
gn gsterir. Kre yzeyi zerinde potansiyel
sabit olaca
gndan
Q
V |r=R = V1 =
4R
yazlr. Buradan, R yarapl iletken kreye iliskin kapasite
Q
C=
V1
tanmndan hareketle
C = 4R
olarak elde edilir. Bu sonu, ak olarak C nin pozitif oldu
gunu ve sadece krenin
iinde bulundu gu ortamn dielektrik sabitiyle krenin yarapna bagl oldu
gunu
gsterir.
2.12-2. R yarapl sonsuz uzun iletken bir silindir, belirli bir referansa gre V1
potansiyeline karlms bulunsun. Silindirin birim uzunluktaki paras iin bir
kapasite tanmlanabilece gini gsteriniz ve bunu hesaplaynz.
zm. Tm ykler iletken silindirin zerinde birikti
ginden, silindirin dsndaki
r > R blgesinde potansiyel fonksiyonu
V = 0
denklemini sa
glayacaktr. Simetriden tr V = V (r) oldu
gundan, yukardaki
Laplace denklemi
1 d dV
V = r =0
r dr dr
denklemine indirgenir. Bu denklemin zm, A ve B sabitler olmak zere
V (r) = A ln r + B
seklindedir. Potansiyel fonksiyonu belirli bir r = R1 > R de

gerinde V = 0
de
gerine sahip olaca
gndan
V (R) = V1 = A ln R + B
V (R1 ) = 0 = A ln R1 + B
kosullar yardmyla, A ve B sabitleri

V1 V1 ln R1
A= ve B =
ln (R/R1 ) ln (R/R1 )
olarak belirlenir. Bu durumda, E elektrostatik alan vektr ise

dV A V1 1
E = grad V = er = er = er
dr r ln (R/R1 ) r
V1 1
= er
ln (R1 /R) r
olur. O halde, silindir yzeyi zerinde biriken yke iliskin yo

gunluk,
h i

S = n D = er E
r=R r=R
V1
=
ln (R1 /R) R
olaca
gndan, silindirin L uzunluklu paras zerinde biriken yk
V1
Q = S S1 = S 2RL = 2L
ln (R1 /R)
kadardr. Sonuta, silindirin birim uzunlu

gundaki parasna iliskin kapasite
Q 1 2
CL = = [F/m]
V1 L ln (R1 /R)
olacak sekilde belirlenir. R1 > R oldu gundan CL de geri pozitif olup, sadece
ortamn dielektrik sabiti a ve iletken silindirin yarap olan R ye bagldr.
2.12-3. z = 0 ve z = h dzlemleri iletken olsunlar ve srayla V0 ve Vh potan-

siyellerine karlms bulunsunlar. z = h dzlemindeki S alan parasnda toplanan
ykn
Q1 = C(Vh V0 ), C = S/h
ile verildi
gini gsteriniz. (C/S ye, sistemin yzey basna kapasitesi ad verilir.)
zm. z = 0 ve z = h dzlemleri arasndaki blgede potansiyel fonksiyonu,
tm ykler iletken yzeylerde birikti
gindan,
V = 0
Laplace denklemini saglayacaktr. I letkenler sonsuz genis ve yk yzeyde dzgn

yayl oldu
gundan, potansiyel fonksiyonu, sadece z ile de gisir. Bu durumda
sa
glanan
d2 V
V (z) = =0
dz 2
diferansiyel denkleminden
V (z) = Az + B
ba
gnts elde edilir. Burada A ve B snr kosullar yardmyla belirlenecek olan
sabitlerdir. z = 0 ve z = h da srasyla sa
gdaki gibi yazlan
V0 = B
Vh = Ah + B
snr kosullarndan elde edilen bu sabitler potansiyel fonksiyonunda yerlerine

konursa,
Vh V0
V (z) = z + V0
h
ifadesi elde edilir. z = h levhas zerindeki S alan parasnda biriken yk
h i

Q1 = S S = n D S = ez 0 E S = S ez grad V |z=h
z=h z=h

Vh V0 S (Vh V0 )
= S ez ez =
h h
de
gerinde olur. Sz konusu bu ykn
Q1 = C (Vh V0 )
seklinde yazlabildi
gi gznnde bulundurulacak olursa, sisteme iliskin kapasite
Q1 S
C= =
Vh V0 h
olacak sekilde elde edilir.

2.12-4. Ayn merkezli, R1 ve R2 yarapl iki iletken kre iin bir kapasite tanm-
lanabilece
gini gsteriniz ve bunun ifadesini bulunuz.
zm. Byle bir sistemde tm ykler iletken kreler zerinde yer alaca
gndan,
kreler arasndaki R1 < r < R2 blgesinde potansiyel fonksiyonu
V = 0
glayacaktr. Kresel simetriden tr potansiyel fonksiy-
onunun sadece r ile de
gisti
gi gznnde bulundurulacak olursa, kresel koordi-
natlarda yukardaki Laplace denklemi

1 d 2 dV
r =0
r2 dr dr
seklinde yazlr. Bu diferansiyel denklemin zm ise kolayca,
A
V (r) = + B
r
olarak elde edilir. Burada gzken A ve B, r = R1 ve r = R2 kre yzeyleri
zerinde yazlan
A
V1 = +B
R1
ve
A
V2 = +B
R2
snr kosullarndan elde edilecek olan sabitlerdir. Bunlar yukardaki denklemler-
den belirlenir ve V (r) nin ifadesinde yerine konursa,
(V1 V2 ) 1 (V1 R1 V2 R2 )
V (r) = +
(1/R1 1/R2 ) r R1 R2
elde edilir. Bu potansiyele iliskin elektrostatik alan ise
dV
E = grad V = er
dr
(V1 V2 ) 1
= er
(1/R1 1/R2 ) r2
oldu
gundan, r = R1 yarapl kre yzeyi zerinde biriken yk
h i

Q1 = S1 S1 = n D 4R12 = er E 4R12
r=R1 r=R1

(V1 V2 ) 1
= 4R12
(1/R1 1/R2 ) R12
(V1 V2 )
= 4
(1/R1 1/R2 )
de
gerinde olur. Bu durumda, sisteme iliskin kapasite
Q1
C=
(V1 V2 )
tanm ba
gntsndan

1 4R1 R2
C = 4 =
1/R1 1/R2 (R2 R1 )
gerinin de pozitif ve sadece ile R1 ve R2 ye
olacak sekilde elde edilir. Bu C de
bagl oldu
gu grlr.
2.12-5. a) Ayn eksenli, R1 ve R2 yarapl iki iletken silindirin birim uzunluktaki

paras iin bir kapasite tanmlanabilece
gini gsteriniz ve bunun ifadesini bulunuz.
b) Koaksiyel bir iletkenin i yarap 0, 5 mm ve ds yarap 4 mm olup, aradaki
ba
gl dielektrik katsays r = 5, 2 dir. Metre basna kapasite de
gerini bulunuz.
zm. a) Bir nceki problemde de sz edildi gi zere tm ykler iletken
yzeyler zerinde birikece ginden, silindirler arasndaki r (R1 , R2 ) blgesinde
yk yoktur. Dolaysyla, bu blgedeki potansiyel fonksiyonu Laplace denklem-
ini sa
glar. Silindirler sonsuz uzun ve yk yzeylere dzgn yayl oldu gundan,
potansiyel sadece r nin fonksiyonu olur ve silindirik koordinatlarda yazlms olan

1 d dV
V (r) = r =0
r dr dr
diferansiyel denkleminde hareketle,
V (r) = A ln r + B
seklinde elde edilir. Burada gzken A ve B sabitleri, r = R1 ve r = R2 silindir

yzeyleri zerinde, srasyla,
V1 = A ln R1 + B
ve
V3 = A ln R2 + B
seklinde yazlan snr kosullarnda hareketle belirlenip, V (r) in yukardaki
ifadesinde yerine konacak olursa,
(V1 V2 ) (V2 ln R1 V1 ln R2 )
V (r) = ln r +
ln (R1 /R2 ) ln (R1 /R2 )
bulunur. Ayn blgedeki elektrostatik alann
V
E = grad V = er
r
ba
gntsyal belirlenecek oldu
gu da dikkate alnarak, r = R1 yarapl silindirin
uzunluklu paras zerindeki yk
Z Z Z

Q1 = S1 dS = nD dS = er E dS
S1 S1 r=R1 S1 r=R1
Z Z
V (V1 V2 ) 1
= dS = dS
S1 r r=R1 S1 ln (R1 /R2 ) R1
Z
(V1 V2 ) 1 (V1 V2 ) S1 (V1 V2 ) 2 R1
= dS = =
ln (R1 /R2 ) R1 S1 ln (R2 /R1 ) R1 R1 ln (R2 /R1 )
olur. Sonu olarak, silindirler arasndaki uzunluklu blgeye iliskin kapasite
Q1
C =
(V1 V2 )
ba
gntsndan
2
C = [F ]
ln (R2 /R1 )
olarak belirlenir. Sistemin birim uzunlu
guna iliskin kapasite ise
C 2
C= = [F/m]
ln (R2 /R1 )
ba
gnts ile verilir.
b) Koaksiyel kabloya iliskin de
gerler yerlerine konursa, birim uzunlu
guna iliskin
kapasite
C = 139 pF/m
olarak hesaplanr.
2.12-6. Problem 2.9-4 deki sonutan yararlanarak, aralarnda d kadar uzaklk

bulunan, R1 ve R2 yarapl iki telden olusan iletim hattnn birim boyunun
kapasitesini hesaplaynz. R1 = R2 halini inceleyiniz.
zm. Q1 , R1 yarapl silindir yzeyinin birim uzunlu gunda biriken yk

olmak zere, tanm uyarnca, sisteme iliskin kapasite
Z Z h i
Q1 Q1 1 1
C = = = S1 dS = n D dS
V1 V2 V0 V0 S1 V0 S1
Z Z
1
= n E dS = grad V n dS
V0 S1 V0 S1
dr. V potansiyelinin ifadesi problem 2.9-4 de karld
g zere
r+
V = A ln = A ln (r+ ) A ln (r )
r
seklindedir. Burada A, gene Problem 2.9-4 de
" 2 #
1 R1 R22
d1 = d+
2 d
ve " 2 #
1 R1 R22
d2 = d
2 d
olmak zere,
V0
A= " #
d1 + d21 R12 d2 + d22 R22
ln R1 R2
seklinde belirlenmis olan bir sabittir.

Bu durumda
Z Z Z
grad V n dS = grad (A ln r+ ) n dS grad (A ln r ) n dS
S1 S1 S1
Z Z
= A grad (ln r+ ) n dS A div grad (ln r ) dV
S1 V1
Z Z
= A grad (ln r+ ) n dS A (ln r ) dV
S1 V1
seklinde de yazlabilir. Daha nce Problem 2.9-4 de gsterildi

gi zere,
(ln r ) = 0
oldu
gundan, yukardaki ifade
Z Z
grad V n dS = A grad (ln r+ ) n dS
S1 S1
olur. S1 zerindeki integral ifade silindirik yzey birim oldugundan, sekildeki C1

e
grisi zerinde yazlms olan
Z Z Z
grad V n dS = grad V n dC = A grad (ln r+ ) n dC
S1 C1 C1
seklindeki integral ifadeye indirgenir. S

imdi C1 evresini iine alan (a, 0) merkezli
bir C0 dairesi gznne alnms olsun. Bu durumda,
Z Z Z
grad (ln r+ ) n dC grad (ln r+ ) n dC = (ln r+ ) dS
C1 C0 S
ba
gnts yazlr. Burada S ile C1 ve C0 e grileri arasnda kalan blge gsterilmek-
tedir. S de (ln r+ ) = 0 oldugundan
Z Z
grad (ln r+ ) n dC = grad (ln r+ ) n dC
C1 C0
olur. Bu son integral ise

Z Z Z
1 1 1
grad (ln r+ ) n dC = n n dC = dC = 2r0 = 2
C0 C0 r+ r0 C0 r0
olaca
gndan
Z Z
grad V n dS = A grad (ln r+ ) n dC = 2 A
S1 C0
elde edilir. Bu ifade A nn yukarda verilmis olan de

geriyle birlikte C de yerine
konursa, sisteme iliskin kapasite
A 2
C = 2 = " #
V0 d1 + d21 R12 d2 + d22 R22
ln R1 R2

ger R1 = R2 = R olursa, d1 = d2 = d/2 olaca
E gndan, bu hale iliskin kapsite de

C=
2 2
ln d+ d2R4R
olarak ortaya kar.
2.12-7. R yarapl iletken bir tel, sonsuz genis, iletken bir dzlemden b kadar
uzaktadr ve dzleme gre V1 potansiyeline sahiptir.
a) Potansiyelin ak ifadesini bulunuz.
b) Telin birim uzunlu
gu iin kapasiteyi bulunuz.
S
ekil-1
zm. a) Dzlemle silindirin x > 0 blgesinde birlikte yaratt g potan-
siyel, ayn blgede silindirin kendisi ile dzleme gre silindirin grntsnn bir-
likte yarataca g potansiyele esittir (bknz. S ekil-2). a = b2 R2 olmak zere,
karslkl iki silindire iliskin potansiyeli veren Problem 2.9.-4 deki zmde d = 2b
(yani, d1 = d2 = b), V0 = 2V1 , R1 = R2 = R konursa, bu probleme iliskin
potansiyel
V1 (x a)2 + y 2
V (x, y) = h i ln
2
2ln b bR R
2 (x + a)2 + y 2
seklinde olur.
b) Bu probleme iliskin kapasite, bir nceki poblemde R1 = R2 = R ve d1 =

d2 = d/2 = b haline iliskin sonu dikkate alnarak hesaplanabilir. Bu durumda
iletken kre, dzleme gre V1 potansiyelinde oldugundan, Pr.2.12-6 da V0 = 2V1
olarak hesaplanms olan kapasitenin 2 kat de gerinde kapasite degeri bulunur.
Yani sonu
2
C= [F/m]
b+ b2 R2
ln R
kadardr.
S
ekil-2
2.12-8a) 1 ve 2 iletken cisimlerinin 01 ve 02 cisimleri ile, ayr ayr, kon-

dansatr olusturabildi
gini ve bu kondansatrlerin kapasitelerinin, srayla, C1 ve
C2 olarak bilindi
gini varsayalm. Bu halde, bu cisimler sekilde grld
g gibi irt-
ibatlandrld
gnda sz konusu kondansatrlerin seri baglanms olduklar sylenir.
Seri bagl kondansatrlerin de bir kondansatr oldusturdugunu ve bunun C kap-
asitesinin
1 1 1
= +
C C1 C2
ye esit oldu
gunu gsteriniz.
b) Yukarda sz edilen kondansatrler asa gda gsterildi

gi gibi irtibat-
landrld
gnda, ba
glamann paralel oldu
gu sylenir. Paralel ba
gl kondansatr-
lerin de bir kondansatr olusturdu
gunu ve bunun kapasitesinin
C = C1 + C2
ye esit oldu
gunu gsteriniz.

zm. a) E ger 1 , 01 ve 2 , 02 kondansatrleri sekilde gsterildi
gi gibi seri
bagl olurlarsa, bu durumda, 01 ve 02 iletkenlerinin potansiyelleri ve zerlerinde
biriken yk ayn olur. Dolaysyla 1 ile 2 zerinde de 01 ve 02 zerinde biriken
ykn tersi isaretli ayn yk birikir. Bu durumda C1 ve C2 kapasiteleri C1 = Q/V1
ve C2 = Q/V2 ile tanml olursa, yeni sistem iin olusan kapasite
Q Q
C= = h i
V1 V2 V1 V01 + V01 V02 + V02 V2
seklinde yazlr. Burada V1 , V2 ; V01 ve V02 srasyla iletkenlerin sonsuza gre

potansiyelleridir.
V01 = V02
ve
V1 V01 = V1 ; V02 V2 = V2
oldu
gundan yukardaki C kapasitesi
Q Q 1
C= = Q Q
= 1 1
V1 + V2 C1 + C2 C1 + C2
veya
1 1 1
= +
C C1 C2
olacak sekilde verilir.

ayet C1 kapasiteli 1 , 01 ve C2 kapasiteli 2 , 02 kondasatrleri sekilde
b) S
gsterildi glanrsa, bu sefer, 1 ve 2 ile 01 ve 02
gi zere paralel olacak sekilde ba
nn potansiyelleri ayn olur
V1 = V2 , V01 = V02
1 + 2 den olusan iletken zerinde, 1 zerinde olusan Q1 yk ile 2 zerinde

olusan Q2 yknn toplam kadar (Q1 + Q2 ) lik yk birikir. Bunun ters isaretlisi
de dogal olarak 01 + 02 den olusan iletkende birikir. Sonu olarak,
Q1 Q1 Q2 Q2 Q2
C1 = = ve C2 = = =
V1 V01 V V2 V02 V1 V01 V
oldu
gundan, paralel ba
gl bu sistem iin kapasite
Q1 + Q2 Q1 + Q2 Q1 Q2
C= = = + = C1 + C2
V V0 V V V
olacak sekilde belirlenir. Burada
V = V1 = V2 ve V0 = V01 = V02
olarak gsterilmistir.
2.12-9. Ayn kapasiteye sahip iki kondansatrden biri bos, di

geri ise U ya esit bir
gerilim altnda yklenmis durumdadr. Bunlar, direnci ihmal edilebilen iletkenler
aracl
g ile paralel ba
gl hale getirildiklerindes
a) Kondansatrlerin geriliminde,
b) Kondansatrlerde depo edilmis bulunan enerjide ne kadar bir de
gisme olur?
c) b) deki de
gisikli
gin nedenini ayrntl bir hesapla aklaynz.
zm. a) Kondensatrler birbirlerine ba glanmadan nce, ykl olan birinci
kondansatr ve yksz olan ikinci kondansatre iliskin de
gerler,
Q
Q1 = Q, V1 = U, C1 = C =
U
ve
Q2 = 0, V2 = 0, C2 = C
seklindedir. Bu iki kondansatr birbirine paralel ba
glannca, yukardaki yk ve
gerilim de
gerleri
Q
Q1 = , V1 = U 0
2
Q
Q2 = , V2 = U 0
2
seklinde de
gismistir. Toplam yk miktar de gismeyip, ykn yars birinci kon-
dansatrde kalms, di ger yars ise ikinci kondansatre nakledilmistir. I ki kon-
dansatrn paralel ba glanmas sonucunda kapasite,
C 0 = C1 + C2 = 2C
olarak iki katna kmstr. O halde kondansatrlerin ortak gerilimi
Q1 + Q2 Q U
U0 = = =
C0 2C 2
kadardr.
b) Kondensatrler birbirine baglanmadan nce, toplam enerji sadece birinci kon-
dansatrdeki enerji kadar olur ve
1
WT op = W1 = CU 2
2
kadardr. Kondensatrler baglandktan sonra ise yeni enerji
0 1 0 0 2 1 1
Wtop = C U = (2C)(U 0 )2 = CU 2
2 2 4
1
= Wtop
2
olacaktr. Ayrca grld
g gibi kondansatrler paralel baglandktan sonra enerji
yarya inmistir.
c) Azalan enerji, V = U potansiyelindeki kondansatr levha zerindeki ykn
yarsnn V = 0 potansiyelindeki kondansatr levha zerindeki di ger kondansatr
levhasna gitmesi esnasnda harcanmstr (ykler kendiliklerinden gitmislerdir).
Kaba bir hesapla, Q/2 kadar yk U/2 kadar bir potansiyel de gistirmis, bylece
f = Q1 U
W
2 2
Wtop
=
2
kadar bir enerji harcanmstr.

Bu hesap daha ayrntl olarak, ikinci kondansatr zerine geen ykn q ya esit
oldugu durum gznne alnarak da yaplabilir. Bu durumda, kondensatrlerdeki
degerler,
Qq
V1 = , Q1 = Q q
C
ve
q
V2 = , Q2 = q
C
oldugu srada, ilk kondansatrden ikinci kondansatre dq kadar bir yk geerse,

f Qq q dq
dW = dq (V1 V2 ) = dq = (Q 2q)
C C C
olur. Ykn gemeye basladg ilk durumda q = 0, son durumda da q = Q/2

olaca
gndan, bu iki durum arasnda harcanan enerji
Z q=Q/2 Z q=Q/2
f f (Q 2q) Q Q Q2 Q2
W = dW = dq = =
q=0 q=0 C C 2 4C 4C
1 C 2U 2 1 1
= = CU 2 = Wtop
4 C 4 2
2.12.E-1. Asa
gdaki kresel kondansatrn kapasitesini bulunuz.
zm. Dstaki iletken kre toprakland gna ve iteki iletken kre V potansiye-
line karld
gna gre, iki iletken arasndaki potansiyel fark
U12 = V1 (a) V2 (b) = V1 (a) = V

kadardr. te yandan, Gauss teoremi uyarnca, r (a, R) arasndaki potansiyel

Q 1 1
V1 (r) = +V
41 r a
r (R, b) blgesindeki de

Q 1 1
V2 (r) =
42 r b
olarak bulunur.
r = R de
V1 (R) = V2 (R)
olaca
gndan, bu esitlikten faydalanlarak
41 2 V
Q= 1
1 R 1b + 2 a1 1
R
bulunur. Bu durumda sisteme iliskin kapasite

Q 41 2
C= = 1
V 1 R b + 2 a1
1 1
R
olacak sekilde elde edilir. Yukardaki sonuta 1 = 2 = yaplacak olursa,

4ab
C=
(b a)
olarak Problem 2.12.-4 deki sonucun ayns elde edilir.
2.12.E-2. Yaraplar a, b ve merkezleri arasndaki uzaklk d olan iki kre arasn-

daki C kapasitesini d >> a, b halinde bulmaya yarayan forml karnz.
zm. Bu durumda kreler zerinde biriken ykler Q1 = Q ve Q2 = Q

olsun. d >> a, b oldugundan, uzaydaki toplam potansiyel yaklask olarak, her
bir kre uzayda tekmis gibi ortaya kan potansiyellerin toplam kadar olur. Bu
durumda a ve b yarapl kreler zerindeki potansiyeller, srasyla,

Q 1 1 Q 1 1
V1 , V2
4 a d 4 d b
yazlabilir. Bu durumda, krelerin arasndaki potansiyel fark,

Q 1 1 2
U12 V1 V2 = +
4 a b d
oldu
gundan, sisteme iliskin kapasite iin,
Q 4
C = 1
U12 a + 1b 2
d
ba
gnts elde edilir. E
ger a = b olursa, kapasite yaklask olarak
2ad 2ad
C = = 2a
da d
kadar olur.
ekildeki paralel levhal haval kondansatr (d = 1 cm, S = 400 cm2 )

2.12.E-3. S
U = 2kV gerilimle doldurulduktan sonra kendisini besleyen kaynaktan ayrlyor.
a) Levhalar arasndaki uzaklk d1 = 3cm olacak sekilde birbirinden uzak-
lastrlrsa yeni U1 gerilimi ne olur?
b) Levhalar arasndaki uzaklk d iken levhalar arasna kalnl g = 2mm ve ba gl
dielektik sabiti r = 5 olan bir dielektrik levha sokulursa yeni U2 gerilimi ne olur?
c) = d iin yeni U3 gerilimi ne olur?
d) Kondansatrn Q yk nedir?
zm. a) Kondansatr kaynaktan ayrlnca levhalar zerinde biriken yk sabit

kalr. O halde, ilk durumda
Q 0 S
C= =
U d
kadar olan kapasite, levhalar arasndaki uzaklk d1 yapld
gnda
Q 0 S
C1 = =
U1 d
olur. C/C1 oran dikkate alnacak olursa, yeni hale iliskin U1 potansiyeli
d1 3
U1 = U = 2 = 6 kV
d 1
olur.
b) Bu durumda levhalar arasndaki blge, ayr blgeden olusur. Bunlardan
ikisi hava dolu, biri de r sabitli malzeme ile doludur. Bunlar birbirine seri ba
gl
3 kondansatr durumundadr. Bu durumda sisteme iliskin C2 kapasitesi
1 1 1 1 1 1 1
= + 0 + 0 = 0 S + +
C2 C10 C2 C3 d
0 r S

0 S
d2
1
1
= d1 + d2 +
0 S r
ba
gntsndan belirlenir.
d1 + d2 = d
gu da dikkate alnacak olursa, yukardaki C2 kapasitesi
oldu
0 S 0 r S
C2 =
=
(d ) + r
+ r (d )
seklinde elde edilir. Bu son durumda da Q = CU yk sabit kalaca

gndan, yeni
hale iliskin potansiyel
Q C 0 S/d + r (d )
U2 = = U= U= U
C2 C2 0 r S/ [ + r (d )] r d
2 + 5 (10 2)
U2 = = 1, 68 kV
5 10
olarak bulunur.
c) = d oldugundan levhalar arasndaki blge tamamyla r bagl dielektrik

sabitli malzeme ile dolu olaca
gndan bu hale iliskin kapasite
0 r S
C3 =
d
olur. Yk, gene
Q=C U
olarak sabit kalaca
gndan, yeni potansiyel
Q C 0 S/d U 2
U3 = = U= U= = = 0, 4 kV
C3 C3 0 r S/d r 5
kadar olur.
d) Yukardaki her halde de yk sabit ve
Q = C U = C1 U1 = C2 U2 = C3 U3
oldu
gundan,
0 S 1 4 102 104
Q= U= 109 2 103 = 35, 4 109 C = 35, 4 nC
d 36 102
de
gerinde olur.
ekildeki paralel levhal, haval kondansatr (d = 1 cm, S = 400 cm2 )

2.12.E-4. S
U = 2000 V ile doldurulduktan sonra bataryaya ba gl kald
gna gre,
a) d1 = 3 cm iin levhalarn yeni Q1 yk ne olur?
b) = 2 mm, r = 5 levhas sokulunca yeni Q yk ne olur?
c) = d iin yeni Q3 yk ne olur?
zm. a) Levhalar bataryaya ba

gl kaldklarndan U = sabittir. d uzakl
g
iin yk,
0 S
Q = CU = U
d
ve d1 uzakl
g iin yk
0 S
Q1 = U
d1
oldu
gundan
Q d1
=
Q1 d
dir. Bylece,
Q = 70, 8 109 C
d
Q1 = Q = 23, 6 109 C
d1
bulunur. Levhalardaki yk azalmstr.
b) Plakalar arasna kalnl
gndaki levha sokulunca,
0 S
Q= U
d
ve
0 r S
Q2 = U
+ r (d )
oldu
gundan,
r d
Q2 = Q = 27, 9 109 C
+ r (d )
bulunur. Yani yk artmstr.
c) = d iin,
Q3 = r Q = 118 109 C
ger bir deyisle yk r katna kar.
olur. Di
2.12.E-5. Son iki problemdeki esitli durumlar iin alan siddetlerini bulunuz.
zm. A) Q =sabit iin,
a) Aralk d iken alan siddeti E ile gsterilirse, E = Ud = 200 kV /m bulunur.
Aralk d1 yaplnca alan siddeti E1 = Ud11 olur. Fakat U1 = dd1 U oldu gundan,
U
E1 = d = E dir. Yani alan siddeti de gismez. Bunu syle de grebiliriz: Alan
Q
siddeti iin E = 0 = 0 S yazlabilir. O halde, Q ve S de
gismedi
gine gre,
E =sabit kalacaktr.
b) Dielektrik iinde alan siddeti,
E
E1 = = = 40 kV /m
0 r 2r
ve hava iindeki alan siddeti,

E2 = = 200 kV /m
0
dir. Yani havadaki alan siddeti de
gismez. Bunu syle de grebiliriz:
0 0 1 E
E1 = U2 = U2 = U2 =
1 d2 + 2 d1 0 r (d ) + 0 + r (d ) r
1 U
E2 = U2 = =E
1 d2 + 2 d1 d
dir.
c) = d iin,
E
E3 = = = 40 kV /m
0 r r
olacaktr. Keza,
U3 U E
E3 = = =
d r d r
yardmyla da zebiliriz.
B) U =sabit iin,
U
a) Aralk d iken E = d = 200 kV /m dir. Aralk d1 yaplnca U =sabit kald
gn-
dan,
U d 1
E1 = = U = E = 66, 6 kV /m
d d1 3
olacaktr. Keza bunu,
1 Q1 1 0 S U d
E1 = = = U= = E
0 0 S 0 S d1 d1 d1
yardmyla da grebiliriz.
b)
1 d
E1 = U= E = 47, 6 kV /m
+ r (d ) + r (d )
r
E2 = U = r E1 = 238 kV /m
+ r (d )
bulunur.
Kontrol: U = E1 d1 + E2 d2 sa
glanmaktadr.
c)
3 Q3 r Q Q
E3 = = = = = = E = 200 kV /m
0 r 0 r S 0 r S 0 S 0
Yani E de gismez. Bunu,
U
E3 = =E
d
ile de grebiliriz.
2.12.E-6. S ekildeki paralel levhal kondansatrn x = 0 daki levhasna U = 1 kV

potansiyeli uyguland gna ve x = d deki levhas toprakland
gna gre,
a) x (0, d) blgesindeki V (x) ifadesini,
b) Ex alan siddetini,
c) Levhalardaki S1 , S2 yk yo
gunluklarn,
d) Levhalardaki Q1 , Q2 yklerini,
e) Kondansatrn C kapasitesini,
gin delinme alan siddeti Ed = 14.000 kV /m oldu
f ) Dielektri guna gre V potan-
siyelinin Vmax st snrn bulunuz. Alann her yerde dzgn oldu
gu kabul edile-
cek, kenar etkileri ihmal edilecektir. S = 450 cm2 , d = 10 mm, = 40
alnacaktr.
zm. a) Levhalar arasndaki blgede alan dzgn kabul edildi

gi iin V =
V (x) olur. Buna gre V nin x (0, d) blgesinde sa
glad
g
2V
=0
x2
Laplace denkleminin zm, A ve B sabit olmak zere,
V (x) = Ax + B
dir. Snr kosullar

V (0) = U ve V (d) = 0
yardmyla, bu sabitler
U
A= , B=U
d
seklinde elde edilir. Buradan da potansiyel fonksiyonu
U
V (x) = x + U = 105 x + 103
d
olarak bulunur.
b) Elektrik alan, potansiyel fonksiyonu yardmyla
dV U
E = grad V = ex = ex = Ex ex
dx d
seklinde yazlr. Buradan da
U
Ex = = 100 kV /m
d
olarak belirlenlir.
c) Levhalar dsnda kalan x > d ve x < 0 blgelerinde alan sfr oldu
gundan x = 0
ve x = d levhalar zerindeki yzeysel yk yogunluklar, srasyla,
h i

S1 = n D = ex E 0 = Ex = 40 105 = 3, 54 C/m2
x=0 x=0
ve
h i

S2 = n D = ex 0 E = Ex = S1 = 3, 54 C/m2
x=d x=d
olarak belirlenir.
d) S kesitli levhalar zerinde biriken ykler ise

Q1 = S1 S = 3, 54 106 450 104 = +0, 5 C
Q2 = S2 S = S1 S = Q1 = 0, 5 C
kadardr.
e) Kondensatrn kapasitesi
Q1 Q2 S x S S
C= = = S1 = = = 0, 5 nF
U U U U d
olarak hesaplanr.
f ) Potansiyelin st snr ise
Umax
Emax =
d
ba
gntsndan
Umax = Emax d = 140 kV
de
gerinde belirlenir.
2.12.E-7. Asa
gdaki sekilde verilen iki dielektrikli paralel levhal kondansatrde,
a) V1 (x), V2 (x) potansiyellerini,
b) E1 , E2 yi,
c) S yi
d) Q ykn,
e) C kapasitesini,
f ) Dielektriklerin delinme alan siddetleri E1d = 30 M V /m, E2d = 10 M V /m
olduguna gre Vmax de gerini bulunuz. (Levhalar aras blgede alan dzgn kabul
edilip kenar etkisi ihmal edilecektir. U = 5 kV , 1 = 50 , 2 = 20 , d1 = 5 mm,
d2 = 8 mm, S = 200 cm2 olarak alnacaktr.)
zm. a) Levhalar arasnda kalan blgede alan dzgn oldu gundan, 1 dielek-
trik sabitli x (0, d1 ) blgesindeki potansiyel fonksiyonu V1 (x) ve 2 dielektrik
sabitli x (d1 , d1 + d2 ) blgesinde de V2 (x) ile gsterilen potansiyel fonksiyonu
Laplace denklemini kendi blgelerinde ayr ayr sa glar.
d2 V1 d2 V2
V1 = = 0 ve V2 = =0
dx2 dx2
seklindeki bu denklemlerin zm, A, B, C ve D sabit olmak zere
V1 (x) = Ax + B ve V2 (x) = Cx + D
olur. x = 0, x = d1 + d2 ve x = d1 de yazlan
V1 (0) = B = U
V2 (d1 + d2 ) = C (d1 + d2 ) + D = 0
V1 (d1 ) = V2 (d1 ) = A d1 + B = C d1 + D
ve
dV1 dV2
1 (d1 ) = 2 (d1 ) = 1 A = 2 C
dx dx
snr kosullarndan hareketle A, B, C ve D sabitleri belirlenip, potansiyel fonksiy-
onunda yerine konacak olursa,
2 U
V1 (x) = x+U
(1 d2 + 2 d1 )
ve
1 U 1 U (d1 + d2 )
V2 (x) = x+
(1 d2 + 2 d1 ) (1 d2 + 2 d1 )
olarak belirlenir.
b) Yukardaki potansiyel fonksiyonlarndan hareketle x (0, d1 ) ve x
(d1 , d1 + d2 ) blgelerindeki elektrostatik alanlar, srasyla,
dV1 2 U
E1 = grad V1 (x) = ex = ex
dx (1 d2 + 2 d1 )
ve
dV2 1 U
E2 = grad V2 (x) = ex = ex
dx (1 d2 + 2 d1 )
seklinde bulunur.
c) x = 0 levhas zerine biriken yke iliskin yzeysel yk yo gunlugu S ; x < 0

blgesindeki alann sfr oldu gu da gznnde bulundurularak
h i 2 U

S = n D = ex 1 E1 0 = 1 ex ex
x=0 x=0 (1 d2 + 2 d1 )
1 2 U 50 20 U 100 U
= = =
(1 d2 + 2 d1 ) (50 d2 + 20 d1 ) (5d2 + 2d1 )
yardmyla
10 109 5 103 103

S = = = 8, 84 C/m2
36 (5 8 103 + 2 5 103 ) 36
d) x = 0 dzlemi zerinde biriken Q yk ise
Q = S S = 8, 84 106 2 102 104 = 17, 68 108 = 0, 18 C
kadar olur.
e) Bu durumda, sisteme iliskin kapasite
Q S 1 2 S 17, 68 108
C= = S = = = 3, 536 1011 = 35, 36 pF
U U (1 d2 + 2 d1 ) 5 103
de
gerinde olur. Yukardaki ifadeden de grlece
gi zere, C kapasitesinin
1 S 2 S
C1 = ve C2 =
d1 d2
kapasiteli seri ba
gl iki kondansatrn esde
ger kapsitesi seklinde
1 1 1 C1 C2 S2 1 2 S
= + = C = = 1 2 =
C C1 C2 C1 + C2 d1 d2 1d1S + 2 S (1 d2 + 2 d1 )
d2
olarak da hesaplanabilece
gi ortaya kar.
f ) E1d = 30 M V /m oldu
gunu gre, b) deki sonutan hareketle
(1 d2 + 2 d1 ) (50 d2 + 20 d1 ) (5d2 + 2d1 )

U1 max = E1d = E1d = E1d
2 20 2
5 8 103 + 2 5 103
= 30 106 = 750 kV
2
ve E2d = 10 M V /m oldu
guna gre, gene b) den faydalanarak
(1 d2 + 2 d1 ) (5d2 + 2d1 )
U2 max = E2d = E2d
1 5
= 300 kV
olur. Bu de
gerlerin en k
g olan
Umax = min {U1 max , U2 max } = 300 kV
bykl
g sistemin delinmeden dayanabilece
gi maksimum gerilim de
geridir.
2.12.E-8. S ekilde grld

g gibi, seri ba
gl kondansatr sistemine uygulanan
gerilim U = 600 V oldu guna gre,
a) Esde
ger kapasiteyi,
b) Toplam Q ykn ve her bir kondansatrdeki yk,
c) Her bir kondansatrdeki gerilimleri bulunuz.
zm. a) S ekildeki kondansatrler seri ba

gl olduklarndan sistemin esde
ger
kapasitesi,
1 1 1 1
= + +
C C1 C2 C3
ba
gntsndan
C1 C2 C3
C= = 1, 25 F
C1 C3 + C2 C3 + C1 C2
b) Bu durumda, sistemin toplam yk,
Q = CU = 750 C
olarak bulunur. Bu yk ayn zamanda, seri ba

gl her bir kondansatrde ayr ayr
depo edilmis durumdadr.
c) Her bir kondensatrdeki yk Q oldu
gundan, kondansatrlere iliskin gerilimler,
Q 750 106
U1 = = = 375 V
C1 2 106
Q 750 106
U2 = = = 150 V
C2 5 106
Q 750 106
U3 = = = 75 V
C3 10 106
olarak elde edilir. Yukardaki sonutan ak olarak, U = U1 + U2 + U3 = 600 V
oldu
gu grlr.
2.12.E-9. Drt kondansatr, sekilde grld

g gibi, paralel olarak ba
glanmstr.
C1 kapasiteli kondansatrde biriken yk Q1 = 20 C olarak lld gne gre,
a) Sisteme uygulanan U gerilimini,
ger kondensatrlerdeki Q2 , Q3 ve Q4 yklerini,
b) Di
c) Sisteme iliskin esde
ger kondansatrn kapasitesi ile bu kondansatrde biriken
Q ykn hesaplaynz (C1 = 1 F , C2 = 2 F , C3 = 4, 5 F , C4 = 2, 5 F
dr).
zm. a) Sisteme uygulanan U gerilimi, kondansatreler birbirlerine paralel

baglandklarndan, ayn zamanda her bir kondansatre uygulanan gerilime esittir.
Bu durumda,
Q1 20 106
U = U1 = = = 20 V
C1 1 106
olarak belirlenir.
b) Bu durumda, kondensatrlerdeki ykler, kolaylkla,
Q2 = C2 U2 = C2 U = 40 C
Q3 = C3 U3 = C3 U = 90 C
Q4 = C4 U4 = C4 U = 50 C
olarak hesaplanr.
c) Sisteme iliskin esde
ger kondansatrn kapasitesi, kondansatrler birbirine
paralel ba
gl olduklarndan
C = C1 + C2 + C3 + C4 = 10 C
olur. Bylece bu esde

ger kondansatr zerinde biriken yk
Q = CU = 200 C
olur. Bu Q yk, ayn zamanda, kondansatrlerde biriken Q1 , Q2 , Q3 ve Q4

yklerinin toplam kadardr.
ekildeki sistemde U1 = 200 V oldu

2.12.E-10. S guna gre,
a) Sisteme iliskin esde
ger kapasiteyi,
b) Kondansatrler zerinde biriken Q1 , Q2 ve Q3 yklerini,
c) U2 ve U gerilimlerini elde ediniz (C1 = 0, 1 F , C2 = 0, 2 F , C3 = 0, 4 F
dr).
zm. a) Yukardaki sistemde C2 ve C3 kapasiteleri paralel, C1 ise bunlara

seri ba
gl oldu
gundan esde
ger kapasite
1 1 1
= +
C C2 + C3 C1
ba
gntsndan hareketle
C1 (C2 + C3 ) 0, 1 (02, +0, 4)

C= = = 0, 086 F
C1 + C2 + C3 0, 1 + 0, 2 + 04
de
gerinde bulunur.
b) C1 kondansatrndeki yk,
Q1 = C1 U1 = 20 C
kadar olup di
ger paralel ba
gl iki kondansatr zerinde biriken yklerin toplamna
esittir.
Q1 = Q2 + Q3 = C2 U2 + C3 U3
seklinde yazlan bu ba
gntdan hareketle U2 = U3 oldu
gu da dikkate alnarak
Q1 20 106
U2 = U3 = = = 33, 3 V
C2 + C3 0, 6 106
ba
gnts elde edilir. Buradan da di
ger ykler iin
Q2 = C2 U2 = 6, 66 C
Q3 = C3 U3 = 13, 34 C
gi zere Q1 + Q2 + Q3 = 20 C dur.
sonucu elde edilir. Aka grlece
c) U2 gerilimi bir nceki skta U2 = 33, 3 V olarak hesaplanmst. Dolaysyla
sistemin ular arasnda uygulanan gerilim,
U = U1 + U2 = 233, 3 V
kadar olur.
2.12.E-11. S
ekildeki sistemde kondansatrlerin
a) Q1 , Q2 , Q3 yklerini,
b) U1 , U2 , U3 gerilimlerini,
c) W1 , W2 , W3 enerjilerini,
d) Toplam W enerjisini bulunuz. C1 = 10 F , C2 = 5 F , C3 = 4 F ,
U = 100 V .
zm. a) S ekildeki sistemde C3 kapasitesiteli kondansatrn ularna uygu-

lanan gerilim U3 = U oldu gundan, bu kondansatrde biriken yk
Q3 = C3 U = 4 106 102 = 4 104 = 400 C
kadardr. te yandan, C1 ve C2 kapasiteli kondansatrler birbirine seri ba
gl
olduklarndan bunlarda biriken Q1 ve Q2 ykleri birbirine esit olup,
C1 C2 50 1012 2
Q1 = Q2 = U= 10 = 333 C
C1 + C2 15 106
seklinde hesap edilir.
b) C1 kapasitesindeki gerilim dsm,
Q1 C2 5 106
U1 = = U= 100 = 33, 3 V
C1 C1 + C2 15 106
benzer sekilde C2 kapasitesindeki gerilim dsm ise
Q2 Q1 C1
U2 = = = U = 66, 7 V
C2 C2 C1 + C2
olarak belirlenir.
Yukardaki U1 ve U2 nin toplamnn U ya esit oldu
gu da kolayca grlr.
c) Kondensatrlerde depo edilen enerjiler, srasyla,
1 1 C22
W1 = C1 U12 = C1 U 2 = 5, 55 mJ
2 2 (C1 + C2 )2
1 1 C12
W2 = C2 U22 = C2 U 2 = 11, 11 mJ
2 2 (C1 + C2 )2
1 1
W3 = C3 U32 = C3 U 2 = 20 mJ
2 2
d) Sistemin toplam enerjisi, her bir kondansatrde biriken enerjilerin toplam
kadar olup
W = W1 + W2 + W3 = 36, 66 mJ
de
gerindedir. Bu sonu, esde
ger kapasite aracl
gyla asa
gdaki gibi de bulunabilir:
Sistemin esde
ger kapasitesi
C1 C2 50 22
C= + C3 = +4= F
C1 + C2 15 3
oldu
gundan, toplam enerji
1 1 22 6 4
W = CU 2 = 10 10 = 36, 66 mJ
2 2 3
olarak hesaplanr.
2.12.E-12. S
ekildeki sistemde U = 500 V oldu
guna gre,
a) Her bir kondansatre iliskin yk ve gerilimi,
b) bu ba ger olan kapasiteyi bulunuz. (C1 = C2 = C5 = 1 F ,
glamaya esde
C3 = C4 = 5 F ).
zm. a) Bu sistemde kondansatrler seri veya paralel ba gl olmadklarndan

esde
ger kapasite, seri ve paralel ba
glama kurallarna gre hesaplanamaz. Bununla
birlikte ba
gmsz evrelere Kirchho gerilimler kanunu ve d gmlere de Kirchho
akmlar kanununda akmlar yerine ykler alnarak bu kanunu uygulamak suretiyle
ykler ve gerilimler hesaplanabilir.
Kirchho gerilimler kanununa gre, gayet iyi bilindi gine gre, herhangi bir evre-
deki gerilimlerin cebrik toplam sfr olmaldr. Esde
ger akmlar kanununda akm-
lar yerine sayet ykler alnrsa, bir d
gm noktasna ba gl olan
P kondansatrdeki
yklerinPcebrik toplamnn sfra esit olmas gerekir. O halde Ui = 0 ve ykler
iin de Qi = 0 denklemleri yazlacak demektir.
Hesaplar yaplmadan nce levhalarn isaretleri belli olmad gndan, bu isaretler
sekildeki gibi gelisigzel seilebilir. Ayn sekilde (+) levhalardan () levhalara
do
gru ynelen gerilimlerin isaret oklar da izilmistir. Bu ynlere gre her kon-
dansatrde Qi = Ci Ui , i = 1, 2, ..., 5 olacaktr. Hesaplar yapldktan sonra pozitif
kan degerlerin isaretlerini do

gru olarak alnd
g anlaslr. U gerilimi verilmis
oldu
gundan bilinmeyen gerilim says bestir ve bunlar U1 , U2 , U3 , U4 ve U5 den
ibarettir.
nce ykler dikkate alnarak d
gm denklemleri yazlacak olursa, a d
gmne
gelen ykn Q ve c den kan ykn de Q oldu
gu hesaba katlmak suretiyle,
gm iin Q = Q1 + Q2
a d
b d
gm iin 0 = Q1 + Q3 + Q4
d d
gm iin 0 = Q2 Q3 + Q5
ba
gntlar elde edilir.
gm iin yazlacak olan Q = Q4 +Q5 denklemi yukardaki di
c d ger denklemin
toplamndan ortaya kaca gndan bu denklemlere lineer ba
gmldr.
Daha sonra, evreler iin gerilim denklemleri yazlacak olursa,
1 evresinden U1 U2 + U3 = 0
2 evresinden U3 + U4 U5 = 0
3 evresinden U2 + U5 U = 0
ba
gntlar bulunur.
Yukardaki d gmler iin yazlms olan denklemlerde Qi , i = 1, 2, ..., 5 yerine
Qi = Ci Ui , i = 1, 2, ..., 5 yazlp, evre denklemleri ile beraber dikkate alnacak
olursa, Q ve Ui , i = 1, 2, ..., 5 byklkleri iin
U1 = 384, 6 V , U2 = 346, 1 V , U3 = 38, 46 V

U4 = 115, 38 V , U5 = 153, 84 V
ve
Q = 730, 7 C
de
gerleri elde edilir. Bunlardan hareketle de,
Q1 = 384, 6 C, Q2 = 346, 1 C, Q3 = 192, 3 C

Q4 = 576, 9 C, Q5 = 153, 84 C
olacak sekilde her bir kondansatr zerinde biriken yk bulunur.

b) Sonu olarak, byle bir sisteme iliskin esde
ger kapasite de
Q
C=
U
ba
gntsndan
730, 7 106
C= = 1, 46 F
5 102
olarak hesaplanr.
2.12.E-13. S ekildeki iki dielektrikli kondansatrn C esde

ger kapasitesini ve
U = 37, 63 kV iin W enerjisini hesaplaynz (d = 1 cm, S1 = 100 cm2 , S2 =
400 cm2 , 1 = 100 , 2 = 50 ).
zm. Her iki blgedeki elektrik alan vektrlerinin homojen oldu gu dikkate
alnrsa
U
E1 = E2 = E =
d
bagnts yazlr. Bu durumda, yzeysel yk yo
gunluklar
h i 1 U 10 0 U

S1 = n D = n 1 E1 = 1 n E = 1 E = =
S1 S1 d d
ve
h i 2 U 5 0 U

S2 = n D = n 2 E2 = 2 n E = 2 E = = = S1
S2 S2 d d 2
oldu
gundan, S1 ve S2 yzeyleri zerinde biriken ykler, srasyla
1 S1 U 10 0 U S1
Q1 = S1 S1 = =
d d
2 S2 U 5 0 U S2
Q2 = S2 S2 = =
d d
olur. Bu durumda sistemde biriken toplam yk

1 S1 2 S2
Q = Q1 + Q2 = + U
d d
kadar olur. Buradan da sisteme iliskin esde

ger kapasite
Q 1 S1 2 S2 10 0 S1 5 0 S2
C = = + = +
U d d d d
10 0 S1 20 0 S1 30 0 S1 30 109 102 104
= + = =
d d d 36 102
= 0, 265 nF
olarak elde edilir.

Yukardaki sonutan da aka grlece
gi gibi sistem, birbirine paralel ba
gl
1 S1 2 S2
C1 = ve C2 =
d d
kapasiteli iki kondansatrden olusmus gibidir.
Sisteme depo edilen toplam W enerjisi de
1
W = C U2
2
ba
gntsndan
1
W = 0, 265 109 37, 632 106 = 0, 188 J
2
olarak hesap edilir
2.12.E-14. S ekildeki devrede kondansatrn dolmas sona erinceye kadar

R direncinde sya dnsen enerjinin kondansatrde depo edilen enerjiye esit
oldu
gunu gsteriniz.
zm. S ekildeki devrede gzken R direncinde sya dnsen enerji, devreden

geen akm i (t) olarak alnd
gnda
Z
WR = R i2 (t) dt
0
integrali ile belirlenir. Bu sistemden geen i (t) akm ise

Z t
1
U =R i+ i ( ) d
C 0
integral denkleminin t ye gre tretilmesinden elde edilen
di 1
R + i (t) = 0
dt C
diferansiyel denkleminin t = 0 annda i = U/R kosulu altnda zm olan
U t/RC
i (t) = e
R
bykl
g oldu
gundan, diren zerinden sya dnsen enerji
Z
U2 CU 2
WR = e2t/RC dt =
R 0 2
kadardr. Bu da sonu olarak, C kapasiteli kondansatrn dolmas sonucunda bu

kondansatrde depo edilen
1
W = C U2
2
enerjisinin bu srede R de sya dnsen enerjiye esit oldu
gunu gsterir.
2.12.E-15. S ekildeki gibi gsterilmis ayn eksenli iki iletken silindirden olusmus
olan kabloya U = 500 V luk bir gerilim uyguland gna gre, kablonun = 1 km
lik boyu iin kapasiteyi ve depo edilen W enerjisini hesaplaynz (r = 2, 3; a =
1 mm, b = 2 mm alnacaktr).
zm. Problem 2.12-5 in zm dikkate alnacak olursa, sekildeki gibi es-

eksenli iki iletken silindirden olusmus olan sistemin uzunlu
guna iliskin kapasite
2 20 r
C= =
ln (b/a) ln (b/a)
olarak verilir. Bu durumda, r , , a ve b ye iliskin degerler kullanlarak C nin

saysal de
geri
2 2, 3 109 103
C= = 0, 18 F
36 ln 2
Sistemin boyunda depo edilen elektrostatik enerji ise
1
W = C U2
2
ba
gnts kullanlarak
1
W = 0, 18 106 25 104 = 23 mJ
2
olarak belirlenir.
2.12.E-16. Dielektrik kalnlklar kk olan sekildeki gibi gsterilmis,

a) Es-merkezli iki iletken kreden olusmus olan kresel kondansatr ile,
b) Es-ekesenkli iki iletken silindirden olusan kondansatrn kapasitesini hesapla-
maya yaryan yaklask ifadeleri bulunuz.
zm. a) Ayn merkezli iki iletken kreden olusmus olan sisteme iliskin kap-
asite, Pr.2.12-4 de detaylar verilen yntemle,
4ab
C=
ba
seklinde elde edilmistir. Burada b a = d yazlacak olursa,
4a2 (1 + d/a)
C=
d
elde edilir. Dielektrik kalnlk kk oldu
gundan, d << a dolaysyla
d
1+ 1
a
ba
gnts dikkate alnacak olursa, yukardaki kapasite yaklask olarak
4a2 S
C =
d d
yazlabilir. Burada S = 4a2 ve a yarapl kre yzeyinin alan gsterilmistir.
b) Es-eksenli iki iletken silindir halinde ise, kapasite, detaylar Pr.2.12.-5 te ak-
lanan yntemle,
2
C=
ln (b/a)
olarak verilmistir. Dielektrik kalnlk olan d = b a bykl
g cinsinden yukar-
daki kapasite
2
C=
ln (1 + d/a)
olarak yazlr. Bu dielektrik kalnlk a dan ok kk oldu
gundan (d << a),

d d
ln 1 +
a a
olur. Bu da sonu olarak kapasitenin yaklask ifadesinin

2 2 a S
C = =
d/a d d
seklinde verilebilece
gini gsterir. Burada S = 2a ile uzunluklu ve a yarapl
silindirin yanal yzeyinin alan gsterilmistir.
2.12.E-17. S ekildeki kresel tabaka ve kre sisteminde, iteki krenin Q1 =

0, 2 C ykn tasd
g bilinmektedir.
a) Kresel tabaka ntr oldu
guna gre ( Q2 = 0 ),
b) Kresel tabaka Q2 = 0, 05 C ykn tasdgna gre, sistemin toplam W
enerjisini bulunuz. a = 25 cm, b = 40 cm, c = 50 cm, 1 = 50 , 2 = 0 .
zm. a) I ve II blgelerindeki elektrik alan
Q1 Q1 + Q2
E1r = , E2r =
41 r2 42 r2
oldu
gundan
Z
1 b 2 2 Q21 1 1
W1 = (E1r ) 4r dr =
2 a 81 a b
Z
2 (Q1 + Q2 )2 1
W2 = (E2r )2 4r2 dr =
2 c 82 c
ve nihayet
Q21 1 1 (Q1 + Q2 )2 1
W = W1 + W2 = +
81 a b 82 c
elde edilir.
Ayn sonu, baska bir yntemle de elde edilebilir: Krenin mutlak potansiyeli
Z b Z
Q1 1 1 Q1 + Q2 1
1 = E1r dr + E2r dr = +
a c 41 a b 42 c
ve kresel tabakann mutlak potansiyeli

Z
Q1 + Q2 1
2 = E2r dr =
c 42 c
oldu
1
W = (Q1 1 + Q2 2 )
2
ile de bulunabilir.
Buna gre,
W1 = 54 J, W2 = 360 J, W = 414 J
elde edilir. Potansiyeller ise,
1 = 4140 V , 2 = 3600 V
olacaktr.
b) Potansiyeller
1 = 3240 V , 2 = 2700 V
oldu
1
W = (Q1 1 + Q2 2 ) = 391, 5 J
2
kadardr.
2.12.E-18. S ekildeki kresel sistemde

a) I teki krenin yk Q = 0, 4 C oldu guna gre,
b) I teki kreye V = 10 kV potansiyeli uyguland
gna gre, W enerjisini bulunuz.
a = 4 cm, b = 20 cm, R = 10 cm, 1 = 80 , 2 = 40 .
Q Q
E1r = 2
, E2r =
41 r 42 r2
oldu
guna gre, enerji
Z Z
1 R 2 2 2 b 2
W = E1r 4r dr + E 4r2 dr
2 a 2 R 2r

Q2 1 1 1 1 1 1
= +
8 1 a R 2 R b
= 2, 25 mJ
olarak elde edilir.

Enerji di
ger bir yntem ile, potansiyel fonksiyonu yardmyla hesaplanabilir:

Q 1 1 Q 1 1
1 = +
41 a R 42 R b
= 1125 V
oldu
gundan,
Q1
W = = 2, 25 mJ
2
bulunur. Burada 2 = 0 dr.
b) Potansiyel,
Q 15 5
V = +
40 8 4
yardmyla,
8 105
Q= C
225
bulundu
gundan,
QV
W = = 1, 775 mJ
2
elde edilir.
2.12.E-19. S ekildeki gibi yerlestirilmis ayn merkezli iki dielektrikli kresel kon-
dansatrn kapasitesini bulunuz (a = 5 cm, b = 25 cm, R = 10 cm, 1 = 30 ,
2 = 20 , Q = 25 1010 C).
zm. Byle bir sisteme iliskin kapasite Pr.2.12.E-1 in zmnde dikkate

alnan yntem sonucunda
41 1
C= 1 1

2 a R + 1 R1 1b
olarak elde edilir. C nin ifadesinde gzken byklklere iliskin saysal de

gerler
yerine konursa,
4 3 2 109
C= h i = 17, 54 pF
1 1 1 1
36 2 0,05 0,1 + 3 0,1 0,25
de
geri bulunur.
2.12.E-20. Ortak eksenli ve R = 20 cm yarapl iki iletken disk paralel olarak

yerlestirilmistir. Bu kondansatr yaltlms olarak Q = 0, 1 C ykn tasd
gna
ve diskler arasndaki d uzunlu gu yarapa gre ok kk oldu guna gre diskler
arasndaki ekme kuvvetini bulunuz ( = 0 ).
b) Kondansatr, gerilimi U = 6 kV olan bir bataryaya ba
gl oldu
guna gre,
levhalar aras uzaklk x olmak zere, x = 1 cm ve x = 0, 5 cm iin ekme
kuvvetini bulunuz.
zm. a) Levhalara etkiyen kuvvetler birbirine esit ve zt ynl olacaktr.
Bu durumda Q ykl levhaya etkiyen kuvvetin siddeti, yzeysel yke etkiyen
kuvvetin ifadesi dikkate alnarak

Z E+ + E
F = S dS
S 2
seklinde yazlr. Levhalar arasndaki uzaklk R ye gre kk oldu

gundan,
0 S
C=
d
Q
S =
S
ve
V Q Q
E + = 0 ve E = = =
d Cd 0 S
oldu
gundan, levhaya etkiyen kuvvet
Z
1 Q2 Q2 Q2
F = dS = =
2 S 0 S 2 20 S 2 R2 0
seklinde olur.
Saysal de
gerlerin dikkate alnmas sonucunda da kuvvet
1014
F = 1 = 4, 5 103 N
2 4 102 36 109
olarak hesaplanr.
b) Enerji
1 1 0 SU 2
W = CU 2 =
2 2 x
olarak ifade edildi
ginden, kuvvet
dW 0 SU 2
F = =
dx 2x2
seklinde bulunur. De
x = 1 cm iin F = 0, 2 N
x = 0, 5 cm iin F = 0, 8 N
elde edilir.
2.12.E-21. Birim uzunlukta ve yklerini tasyan, esit yarapl, ok uzun

ve paralel iki iletken silindirin
a) Meydana getirdi
gi elektrik alann inceleyiniz.
b) Sistemin kapasitesini bulunuz. Silindirlerin yarap R ve eksenler aras uzaklk

d dir. Her yerde = 0 dr.
c) d = 20 cm, R = 6 cm, ve U12 = 10 kV oldu guna gre, = 1 km iin sistemin
C kapasitesini; silindirlerin birim uzunluktaki yklerini; silindirlerin 1 ve
2 potansiyellerini; P (0/d) noktasndaki alan siddetini; M (d/8, 0) noktasndaki
potansiyelini; A( d2 R/0) noktasndaki A yzeysel yk yogunlu
gunu; silindirlerin
birim uzunluklarna etkiyen kuvvetleri bulunuz.
d) R = 1 mm, d = 20 cm, U12 = 20 kV oldu
guna gre, silindirin birim
uzunluktaki ykn bulunuz.
zm. a) Silindirlerin yzeyleri, es-potansiyel yzeyler olduklar iin, sistemin

alann, daha nceki bir problemde inceledi gimiz ve paralel ve sonsuz
uzun izgisel yklerin alanndan yararlanarak bulabiliriz. Zira, izgisel yklerin
alannda = sabit yzeyleri silindirlerdir. Silindirler yerine alnabilecek olan bu
izgisel yklere, silindirlerin elektriksel eksenleri ad verilir.
Daha nce inceledi gimiz paralel ve sonsuz uzun izgisel ykler probleminde
grld
g gibi, esit yarapl silindirler iin
s s
d d 2 d d 2
= , a= R2 , b = R2
2 2 2 2
s
d d 2 a D 1 b R
D = + R2 , k1 = = , k2 = = =
2 2 b R k1 R D
dir. Bunlar yardmyla elektrik eksenlerin yerleri belli olur.

Herhangi bir noktadaki potansiyel
r2 (x + a)2 + y 2
= ln = ln
20 r1 40 (x a)2 + y 2
dir ( x = 0 dzlemi referans). Alan siddetinin Ex , Ey bilesenleri

Ex = , Ey =
x y
potansiyel fonksiyonunun ksmi trevleri ile bulunabilir.
Silindirlerin potansiyelleri
s
2
R d d
1 = ln k1 = ln = ln + 1
20 20 b 20 2R 2R
1
2 = ln k2 = ln = ln k1 = 1
20 20 k1 20
ve silindirlerin arasndaki gerilim
U12 = 1 2 = 21
q
R 2
= ln = ln (d/2R) + (d/2R) 1
0 b 0
dir. Silindirlerin uzunlu
gundaki paralarndaki yk Q ile gsterilirse,
Q
=
olaca
gndan, s
2
Q d d
U12 = ln + 1
0 2R 2R
yazlabilir.
b) Sistemin kapasitesi ise,
Q 0 0
C= = = q
U12 ln R/b 2
(d/2R) + (d/2R) 1
yardmyla belirlenir. Birim uzunluk iin kapasite ise,

C
C =
dir.
E
ger, d >> 2R ise, a d/2 alnabilir ve dolaysyla elektriksel eksenlerin
geometrik eksenlere intibak etti
gi kabul edilebilir. Keza, k1 d/R alnabildi
gin-
den
d
1 = 2 ln
20 R
d
U12 ln
0 R
0
C
ln d/R
yaklask ifadeleri kullanlabilir.

c) Elektrik eksenler O dan
s
d 2
a= R2 = 8 cm
2
kadar uzakta, geometrik eksenlerden

d
b= a = 2 cm
2
kadar uzakta olsun. O halde
0
C= = 2, 52 108 F
ln R/b
dr. Gerilimi (potansiyel farkn)
R
U12 = ln
0 b
seklinde gsterebildi
gimiz iin, silindirlerin birim uzunlu
gundaki ykler
0 U12
= = 2, 52 107 C/m
ln R/b
olur. Ayn sonuca, = C U yardmyla da ulasabiliriz. Burada C = C/ olup,

birim uzunluktaki parann kapasitesini gstermektedir.
U12 = 21 oldu
gundan,
U12
1 = = 5 kV
2
dur ve 2 = 1 = 5 kV bulunur.

E+ = E =
20 r
ve

EP = 2E1 cos = cos
20 r
olur. cos = a/r oldu
gundan,
a a
EP = =
0 r2 0 (a2 + d2 )
dir. De
EP = 15, 6 kV /m
bulunur.
M noktasndaki potansiyel
d
a+ 8
M = ln d
= 4, 55 kV
20 a 8
olacaktr.
Silindirlerin birbirlerine en yakn olduklar iki noktadan biri A oldu

guna gre,
buradaki yk yo gunlugu max olmaldr ( A > 0 ). te yandan A noktasndaki
deplasman
DA = D+ + D
yardmyla hesaplanr.

D+ = = 1 C/m2
2(R b)

D = = 0, 33 C/m2
2(2a + b R)
oldu
gundan,
DA = 1, 33 C/m2
elde edilir. Dolaysyla,

A = DA = 1, 33 C/m2
dir.
Silindirlerin arasndaki ekme kuvveti, elektriksel eksenlerin arasndaki kuvvete
esittir. O halde,
2
F = = 7, 15 103 N/m
20 2a
bulunur.
d) d >> 2R oldu
gundan yaklask ba
gntlar kullanlabilir. Bylece,
d
U12 ln
0 R
yardmyla,
0 U12
= 1, 05 107 C/m
ln Rd
elde edilir.
2.12.E-22. Yarap R = 2 mm olan ok uzun bir tel topraktan h = 10 m

ykse
ge aslmstr. Telin = 5 m sindeki Q ykn ve uzunlu gu iin sistemin
C kapasitesini bulunuz. Tel ile toprak arasnda uygulanan gerilim 5 kV dur. Her
yerde = 0 dur.
zm. Problem, orijinal silindirin topra ga gre elektriksel grnts alnarak

zlebilir. Toprak yerine geen bir silindirin yarap orijinal silindir gibi R dir
ve birim uzunlukta () ykn tasr. Bylece problem, esit yarapl ve birim
uzunlukta () ve () yklerini tasyan ok uzun ve paralel iki silindir problemine
dnsr. Burada d/2 = h dr.

Elektriksel eksenler, geometrikseleksenlerden b = h h2 R2 uzakl gnda ve
topraktan ( y = 0 dzlemi ) a = h2 R2 uzakl gndadr.
ga gre potansiyeli S ise,
Silindirin topra
s
2
R Q h h
S = ln = ln + 1
20 b 20 R R
olup, Q = dir.
Silindir ile toprak arasndaki kapasite ise,
Q Q 20
C= = = q
U12 S 2
ln (h/R) + (h/R) 1
olacaktr. Kapasite, geometrik eksenleri arasndaki uzaklk d = 2h olan iki paralel

silindirin kapasitesinin iki katna esittir.
Pratikte oldu
gu gibi, h >> R ise, S ve C iin ( a h, b 0 )
Q 2h
S = ln
20 R
20
C =
ln 2h/R
yazlr. Bu durumda elektriksel eksenler ile geometrik eksenler aksr.

Toprak yzeyinde yk da
glm fonksiyonu
h
=
(h2 + x2 )
olacaktr.
rnekte, R = 2 mm, h = 10 m oldu
gundan, h >> R dir ve dolaysyla
S = U = 5 kV
oldu
guna gre,
Q = 1, 51 104 C
de
gerini alr.
Sistemin = 5 km iin kapasitesi
Q
C= = 3 108 F
S
dr. Kapasite,
20
C= = 3 108 F
ln (2h/R)
formlnden de hesaplanabilir.
2.12.E-23. Yaraplar R olan iki tel, topraktan h yksekli

gine aslmstr. Teller
arasna uygulanan U12 gerilimi bilindi
gine gre,
a) Tellerin birim uzunluklarndaki 1 ve 2 yklerini,
b) 1 ve 2 potansiyellerini,
c) Sistemin potansiyel, kapasite , indksiyon katsaylarn ve ksmi kapasitelerini

bulmaya yaryan formlleri karnz. h >> R ve a >> R oldu gu kabul edile-
cektir.
zm. a) Topra gn yerine, her iki telin de grntleri alnarak hesaplar

yrtlebilir. h >> R ve a >> R oldu gundan, elektriksel ve geometriksel ek-
senler aksrlar. Teller ayn kayna
gn ularna ba
gl oldu
gundan, 1 = 2 =
ve uzunlu gu iin Q1 = Q2 = Q dur. P deki potansiyel,
r0 r2
P = ln 1 + ln
20 r1 20 r20
olur. Tellerin potansiyelleri P yi silindir iine getirerek bulunur.

() ykn tasyan tel iin:
p
r1 = R, r10 = 2h, r2 = a, r20 = b = a2 + 4h2
oldu
gundan,
2ha
1 = ln
20 Rb
elde edilir. Benzer sekilde, () ykn tasyan tel iin:
r1 = a, r10 = b, r2 = R, r20 = 2h
oldu
gundan,
Rb
2 = ln = 1
20 2ah
bulunur. Bylece,
2ha
U12 = 1 2 = 21 = ln
0 Rb
yardmyla, tellerin izgisel yk iin
0 U12
=
ln (2ha/Rb)
ifadesi bulunur. Q = dir.

b) Kolaylkla,
U12
1 = 2 =
2
elde edilir.
c) Tellerin uzunluklarndaki ykler, Q1 ve Q2 ile gsterilirse, ( Q1 = 1 ve
Q2 = 2 )
Q1 2h Q2 b
1 = ln + ln
20 R 20 a
Q1 b Q2 2h
2 = ln + ln
20 a 20 R
ve buradan
1 = p11 Q1 + p12 Q2
2 = p12 Q1 + p22 Q2 (1)
sistemi ile karslastrrsak, kolaylkla,
1 2h
p11 = p22 = ln
20 R
1 b
p12 = ln
20 a
elde edilir. (1) sistemini yklere gre zer,

p22 p12
Q1 = 1
p11 p22 (p12 )2 p11 p22 (p12 )2 2
p12 p11
Q1 = +
p11 p22 (p12 )2 1 p11 p22 (p12 )2 2
ve
Q1 = C11 1 + C12 2
Q2 = C12 1 + C22 2 (2)
ile karslastrrsak
p22
C11 = = C22
p11 p22 (p12 )2
p12
C12 = <0
p11 p22 (p12 )2
bulunur. Ksmi kapasiteler
K12 = C12
K11 = C11 + C12
K21 = C22 + C12 = K11
ifadeleri yardmyla elde edilir.

.
3. BLM
MAGNETOSTATIK
LORENTZ KUVVETI
Tanm. Bir E elektrik alan ile B magnetik indksiyon vektr altnda v hz ile
hareket eden bir noktasal q ykne etkiyen

F =q E+vB
kuvvetine Lorentz kuvveti ad verilir. q E bu kuvvetin elektriksel bileseni, q v

B de magnetik bilesenidir.
3.1-1. a ve b kutupsal vektrler ise ab nin bir eksenel vektr oldu

gunu gsteriniz
zm. Oxyz sisteminde eksenlerin pozitif ynlerinin ters evrilmesi sonucunda
ortaya kan O0 x0 y 0 z 0 kartezyen koordinatlar sisteminde, kutupsal vektr olan a

ve b vektrleri, srasyla, a0 = a ve b0 = b vektrlerine dnsecektir. Bu
durumda
a 0 b 0 = (a) (b) = a b
ba
gntsndan kolayca grlece gi zere, a b ile gsterilen vektr isaret
de
gistirmedi
ginden bir eksenel vektr olmak zorundadr.
3.1-2. A(x, y, z) bir kutupsal vektr alan ise rot A nn bir eksenel vektr alan
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Oxyz sisteminde eksenlerin pozitif ynlerinin ters evrilmesi sonucunda
ortaya kan O0 x0 y 0 z 0 kartezyen koordinatlar sisteminde, kutupsal olan A(x, y, z)
vektr A0 (x0 , y 0 , z 0 ) vektrne dnsecektir. Bu durumda,

ex ey ez

(rot A) = /x /y /z
(x, y, z) Ax Ay Az

ex0 ey0 ez0

= /x 0 /y 0 /z 0

Ax0 (x0 , y 0 , z 0 ) Ay0 (x0 , y0 , z 0 ) Az0 (x0 , y 0 , z 0 )

e 0 e 0 e 0
x y z

= /x 0 /y 0 /z 0

Ax0 (x , y , z ) Ay0 (x , y , z ) Az 0 (x , y , z )
0 0 0 0 0 0 0 0 0

e 0 e 0 e 0
x y z

= /x 0 /y 0 /z 0 0
= (rot A ) (x0 , y0 , z 0 )
Ax0 (x0 , y 0 , z 0 ) Ay0 (x0 , y0 , z 0 ) Az0 (x0 , y 0 , z 0 )
oldu
gundan, rot A bir eksenel vektr alandr.
3.1-3. Bir magnetik alana ait alan izgilerinin kapal e

grileri de ierebilece
gini
gsteriniz.
zm. Oxyz koordinat sisteminde kapal bir C e
grisi boyunca B nin integrali
Z
B dc
C
ile gsterilsin. O0 x0 y0 z 0 sisteminde ayn magnetik alann ayn e

gri zerindeki in-
tegrali hesaplanrsa, B nin eksenel oldu gu da gznnde bulundurulurak,
Z Z Z
0 0 0
I = B dc = B (dc) = B dc = I
C 0 C C
olur. E
ger alan izgileri, elektrik alanda oldu
gu gibi birbirini kesmeseydi
I = I = I = 0
olurdu. Yukardaki esitlik sfrdan farkl I de
gerleri de verece
ginden, bir magnetik
alana ait olan izgilerin kapal egriler ierebilece
gi de sylenebilir.
3.1-4. Bir magnetik alanda hareket eden q ykne etki eden kuvvet, hz v1 iken
F1 , v2 iken de F2 olsun. Bu durumda,
F1 v2 = F2 v1
ve
F1 F2
B=
q F2 v1
3. Magnetostatik 341
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Gerekten,
A (B C) B (C A) C (A B)
zdeslikleri de dikkate alnarak, Lorentz kuvvetinin magnetik bileseni olan
F =q vB
formlnden hareketle,
F1 = q(v1 B), F2 = q(v2 B)
ve
F1 v2 = q(v1 B) v2 = q(v2 v1 ) B = q(v1 v2 ) B

= q(v2 B) v1 = F2 v1
ba
gnts elde edilir.
te yandan,
A (B C) (A C)B (A B)C
zdesli
gi, F1 F2 de dikkate alnacak olursa
F1 F2 = q 2 (v1 B) (v2 B)
h i h i
= q 2 (v1 B) B v2 q 2 (v1 B) v2 B
ifadesi bulunur. Yukardaki ba

gnt,
(v1 B) B = 0
oldu
gundan
!
F1
F1 F2 = q 2 [(v1 B) v2 ] B = q 2 v2 B = q(F1 v2 )B
q
ye esittir. Sonu olarak bu esitlikten,
F1 v2 = F2 v1
ba
gnts da dikkate alnarak,
F1 F2 F1 F2
B= =
q(F1 v2 ) q(F2 v1 )
bulunur.
3.1-5. B alannn etkisi altnda hareket etmekte bulunan bir noktasal q yknn
su zelliklere sahip bulundugunu gsteriniz (Ykn skunetteki ktlesi m0 dr):
a) Noktann v hz hareket sresince sabit kalr.
b) B = sabit ve herhangi bir A noktasnda v B ise, noktann A dan sonraki
yrngesi B ye dik bir dzlemdeki
m v
R= p 0
qB 1 v 2 /c2
yarapl dairedir.
c) B = sabit ise ve herhangi bir A noktasnda v ve B arasndaki a ise,
noktann A dan sonraki yrngesi
m v sin
R= p 0
q B 1 v2 sin2 /c2
yarapl bir dairesel silindir zerine sarl bir helistir ve helisin adm
(2m v cos )
p 0
q B 1 v2 sin2 /c2
ye esittir.
zm. a) q ykne etki eden kuvvet F = qv B oldu
gundan ve yrnge
zerinde de
v B (v//dr)
oldu
gu iin Z B
W = F dr 0
A
dr. Problem 1.5-1 in sonucundan hatrlanacag zere yukardaki W ayn zamanda

1 1
W = m0 c2 q q
2 /c2
1 vB 1 vA2 /c2
ya esittir. Bu, yrnge zerindeki her A ve B iin vA = vB = sabit v (ilk hz)

demektir.
b) Yrnge zerindeki birimsel te
get vektr t ile gsterilmek zere,
d
F = [m(v)v]
dt
ba
gnts ile verilen hareket yasas uyarnca
!
d m0
p v t =q v tB
dt 1 v 2 /c2
veya !
d m v m0 v dt
t p 0 +p = q v t B, (1)
dt 1 v2 /c2 1 v 2 /c2 dt
yazlr. te yandan, n asal normal, R e grilik yarap ve s de yrnge zerinde

belirli bir orijinden itibaren llen yay uzunlu gu olmak zere
dt dt ds n
= = v (2)
dt ds dt R
(1) esitli
ginin sa
g yan t ye dik oldu
gundan, sol yannn da t bileseni sfrdr. Bu,
hareket boyunca
! !
d m0 v d m0 v dv
0= p = p
dt 2
1 v /c 2 dv 2
1 v /c2 dt
veya, dv/dt= 0, yani v = sabit (=baslangtaki hz) oldu gunu gsterir. Dikkat
edilecek olursa, bu sonu a) da bulunann aynsdr.

imdi de, B bir sabit olmak zere, B = B ez oldu
S gunu varsayalm ve (1) de t ye
dik yndeki bileseni (2) ba
gntsn da dikkate alarak
m0 v 2
p n = q v B t ez (3)
1 v2 /c2 R
seklinde yazalm. E
ger, herhangi bir A noktasnda v B ise, bu noktadaki andan
sonra kuvvet hep q(v B) B olur. O halde, bu andan sonra nokta B ye dik
bir dzlemin iinde hareket edecektir. Bu dzlemi Oxy olarak seelim. t ve n bu

dzlemin iindedirler. n t ez oldugundan,
t ez = n
olur. Bu durumda (3) den
m0 v
p = qB
1 v 2 /c2 R
veya
m v
R= p0 (4)
q |B| 1 v 2 /c2
yazlr. Bu, ykn yrngesinin R yarapl bir daire oldu
gunu gsterir.
c) A noktasnda hz v = vz ez + vt olsun. B = B ez oldu gundan, bu durumda ,
ez ile v arasndaki a olur. vz = v cos olaca
gndan Oz ynndeki hareket
z = zA + v t cos
ile verilir.
Oz ye dik yndeki hareket ise b) deki gibi daireseldir ve daire zerindeki hz
vt = v sin ya esittir. Bu demektir ki, dairenin (4) ile verilen yarap
m v m v sin
R= p0 t = p 0
2
q|B| 1 vt /c2 q|B| 1 v 2 sin2 /c2
dr. Bu ifadeler sonu olarak, A dan sonraki yrngenin yukardaki R yarapl
bir dairesel silindir zerine sarl helis oldu
gunu gsterir. Daire zerinde bir devir
2R 2m0
t = = p
vt q|B| 1 v 2 sin2 /c2
zamannda tamamlanr. O halde helisin adm, tanm uyarnca,
2m v cos
z = v cos t = p 0
q|B| 1 v 2 sin2 /c2
ye esit olacaktr.
3.1.E-1. Bir q yk v = (ex + ey ) hz ile, zerinde hibir toplam kuvvet

etki etmeden bir blgeden gemektedir. Bu blgedeki magnetik indksiyon
B = (ex 2ey ) ise, elektrik alan vektrn bulunuz.
zm. q yknn zerine etkiyen kuvvet olmad

gna gre,

F =q E +vB =0
ba
gntsndan
E = v B
= (ex + ey ) (ex 2ey )
= 2ez + ez = 3ez
bulunur.
3.1.E-2. Bir elektron B = 102 ex magnetik alan iinde v = 107 m/s hz ile
a) Ox ynnde,
b) Oy ynnde,
c) Oz ynnde
d) Oxy dzleminde, Ox eksenine 45o a ile
ilerlemesi halinde, zerine etkiyen kuvveti bulunuz.
zm Elektronun zerine etkiyen kuvvet e = 1, 6 1019 C olmak zere, F =
ev B ba
gnts aracl
g ile,
a.
F = e v ex B ex = 0
b.
F = e v ey B ex = 1, 6 1019 107 102 (ez ) = 1, 6 1014 ez N
c.
F = e v ez B ex = 1, 6 1019 107 102 (ey ) = 1, 6 1014 ey N
d.
ex + ey
F = e v B ex
2
107
= 1, 6 1019 102 (ez ) = 1, 13 1014 ez N
2
olarak elde edilir.
3.1.E-3. Bir q yk farkl hz ile, iinde B ve E alanlar bulunan bir blgeye

gnderilince, asa
gdaki gibi verilen farkl kuvvetin etkisi altnda kalmaktadr:
v1 = v0 ex iin F1 = q [E0 ex + (E0 v0 B0 ) ey ]

v2 = v0 ey iin F2 = q [(E0 + v0 B0 ) ex + E0 ey ]
v3 = v0 ez iin F3 = q [E0 ex + E0 ey ] .
Burada v0 , E0 ve B0 birer sabit oldu

guna gre, B ve E yi bulunuz.
zm. Lorentz kuvvetinin yardmyla, her hal iin, ayr ayr
q E + qv0 ex B = q [E0 ex + (E0 v0 B0 ) ey ] (1)

q E + qv0 ey B = q [(E0 + v0 B0 ) ex + E0 ey ] (2)
q E + qv0 ez B = q [E0 ex + E0 ey ] (3)
yazlr. nce (1) ba

gnts (2) den, sonra (3) ba
gnts (2) den kartlarak E
elimine edilirse,
(ey ex ) B = Bo (ex + ey ) (4)

(ey ez ) B = Bo ex (5)
elde edilir. (4) ve (5) den, B (ex + ey ) ve B ex oldu

gu grlmektedir. O
halde, C daha sonra belirlenecek bir sabit olmak zere,
B = C (ex + ey ) ex = Cez
olmaldr. Bu zellik (4) veya (6) ba
gntlarnn birinde, rne
gin (4) de kullanlrsa
(ey ex ) (C ez ) = B0 (ex + ey )
ba
gnts yazlr. Yukardaki arpmdan elde edilen
C (ex + ey ) = B0 (ex + ey )
esitli
ginden de
C = B0
oldu
gu grlr. Sonu olarak,
B = B0 ez
olmaldr. (1), (2) veya (3) denklemlerinin herhangi birinde yukardaki B ifadesi
yerine konursa, kolayca,
E = E0 (ex + ey )
ifadesi de ortaya kar.
3.1.E-4. Sonsuz genis bos bir uzayda
E = E0 ey ve B = B0 ez
olacak sekilde bir elektrik alan ile bir magnetik indksyonu llmstr. Ktlesi
m olan kk bir q yk t = 0 annda orijinde serbest braklmaktadr. Harekete
iliskin parametrik denklemleri elde ediniz.
zm. q yknn zerine, bir t annda,

F = q E + v B = q [E0 ey + (vx ex + vy ey + vz ez ) (Bo ez )] (1)
Lorentz kuvveti etki eder. Burada,

dv
a=
dt
m ktleli q ykne iliskin ivme olmak zere, yazlabilen
dv
ma = m =q E+vB
dt
= q [Bo vy ex + (E0 B0 vx ) ey ]
ba
gntsndan hareketle
dvx q B0
= vy (2)
dt m
dvy q B0 q
= vx + E0 (3)
dt m m
dvz
= 0 (4)
dt
ifadeleri elde edilir. (2) ve (3) ba
gntlarndan vy yok edilirse
2 q 2
d2 vx q B0
+ vx = B0 E0 (5)
dt2 m m
diferansiyel denklemine ulaslr. (5) in zm ise

q B0
c =
m
olmak zere
E0
vx = + C1 cos c t + C2 sin c t (6)
B0
seklindedir. Burada gzken C1 ve C2 ise, baslang kosullar ile belirlenecek olan
sabitlerdir. (6) ifadesi (2) ye tasnrsa vy iin
vy = C1 sin c t + C2 cos c t (7)
bagnts ortaya kar. t = 0 annda cisim serbest brakld gndan vx = vy = 0

baslang kosullar yardmyla, (6) ve (7) ifadelerinden C1 = E0 /B0 ve C2 = 0
olacak sekilde belirlenirse
E0 E0
vx = cos c t (8)
B0 B0
ve
E0
vy = sin c t (9)
B0
byklkleri elde edilir. (8) ve (9) ifadelerinin, srasyla, t ye gre integrali
E0 E0
x= t sin c t + C3 (10)
B0 c B0
ve
E0
y= cos c t + C4 (11)
c B0
bagntlarn verir. t = 0 annda cisim orijinde oldu gu iin x = y = 0 seklinde
yazlan baslang kosullar yardmyla (10) ve (11) ifadelerinden faydalanlarak
C3 = 0 ve C4 = E0 / ( c B0 ) seklinde belirlenen C3 ve C4 katsaylar gene (10) ve
(11) de yerine konursa
E0 E0
x= t sin c t (12)
B0 c B0
ve
E0 E0
y= cos c t + (13)
c B0 c B0
bulunur.
(4) ifadesinin gene t ye gre integrali, t = 0 annda z = 0 olarak yazlan baslang
kosulu da dikkate alnarak dzenlenirse
z=0 (14)
verir. O halde, bu q yknn hareketine iliskin parametrik denklemler (12), (13)

ve (14) ba gntlar ile belirlenir. Bu da, z = 0 dzleminde yer alan bir sikloidi
ifade eder.
3.1.E-5 a) B = 0, 5T dzgn magnetik alan iinde, bu alana dik olarak v =

3 107 m/s hzla hareket eden bir elektrona etkiyen kuvveti bulunuz.
b) Elektronun izdigi yrngenin yarapn ve bu yrnge zerinde bir devir
atncaya kadar geen zaman bulunuz.
Elektronun yk e = 1, 6 1019 C ve ktlesi m = 9, 107 1031 kg dr.
zm a. Lorentz kuvveti uyarnca yazlan
F = qv B
ba
gntsnda, v B oldugu da dikkate alnacak olursa, elektrona etkiyen ve hem
v ye hem de B ye dik olan F kuvvetinin siddeti

F = F = |e| |v| |B| sin 6< (v, B)

= |e| vB sin = 2, 4 1012 N
2
b) Bu ykn yrngesi r yarapl bir ember oldu
gundan
v2
m = |e| vB
r
ba
gntsndan yrngenin yarap
mv
r= = 0, 34 mm
|e| B
ve bu ember zerinde bir devir atncaya kadar geen zaman da
2r 2m
T = = = 71, 5 1012 s = 71, 5 ps
v |e| B
olarak elde edilir.
3.1.E-6. Sonsuz genis bir ortamda B = 5 104 ez ve E = 5ez de

gerlerine sahip
sabit magnetik ve elektrik alanlar mevcuttur.
a) Orijinden, v0 = 2, 5 108 ex hz ile bu alanlarn iine giren bir protonun izledi

gi
yrngeyi bulunuz.
b) Protonun bu yrnge zerinde tur sonra bulundu
gu yeri tespit ediniz.
mp = 1, 673 1027 kg, e = 1, 602 1019 C.
zm. a) Protonun zerine,
v = vx ex + vy ey + vz ez
olmak zere,
h i
F = e E + v B = e [Eez vx Bey + vy Bex ]
seklindeki Lorentz kuvveti etkiyecektir. Bu kuvvetten faydalanlarak yazlan

d2 r
a=
dt2
ile tanml ivme,
d2 x d2 y d2 z F evy B evx B eE
a= 2
ex + 2
ey + 2
ez = = ex ey + ez
dt dt dt m m m m
olaca
gndan, protonun Oz ynndeki ilerlemesi,

1 eE 2
z= t + C1 t + C2
2 m
ile ifade edilir. t = 0 annda proton orijinde ve hznn Oz bileseni olmad
gndan

dz
z|t=0 = 0 ve =0
dt t=0
baslang kosullar kullanlarak C1 ve C2 sabitleri C1 = C2 = 0 seklinde belirlenir.
Bu durumda proton Oz ynnde
eE 2
z= t
2m
ifadesine sahiptir. Benzer sekil protonun Oy ynndeki ilerlemesi, baz matem-
atiksel islemler sonucunda
2
d3 y eB dy
3
+ =0
dt m dt
diferansiyel denkleminin,
dy d2 y eB
t = 0 annda y = 0, = 0 ve 2
= v0
dt dt m
baslang kosullar altnda zm olan

mv0 eB
y= cos t 1
eB m
ba
gnts ile verilir.
Son olarak ta protonun Ox ynndeki ilerlemesi
d2 x eBvy eB dy
2
= =
dt m m dt
denkleminde, y nin yukarda t ye ba
gl ifadesinin dikkate alnmas neticesinde
elde edilen,
d2 x eBv0 eB
= sin t
dt2 m m
diferansiyel denkleminden elde edilir. Bu denklemin
dx
t = 0 da x = 0 ve = v0
dt
baslang kosullarna uyan zm olan

vo m eB
x= sin t
eB m
ifadesi de protonun Ox ynndeki ilerlemesini verir.
x ve y nin yukarda elde edilen t ye ba
gl ifadelerinde t yok edilecek olursa, bu
byklkler arasnda sa
glanan
mv0 2 vo m 2
x2 + y + =
eB eB
ba
gnts bulunur. Bu, z ye dik olan dzlem iinde M (0, mvo / (eB)) merkezli
ve r = mv0 / (eB) yarapl bir emberi tanmlar.
b) Bu ember zerinde proton bir turu
2r 2r 2m
T =q = =
vx2 + vy2 v0 eB
zamanda tamamlar. tur atncaya kadar geen zaman t = 3T oldu gundan, bu

zaman sonunda proton

vo m eB vo m eB 2m
x = sin 3T = sin 3 = sin (6) = 0
eB m eB m eB

vo m eB vo m
y = cos 3T 1 = [cos (6) 1] = 0
eB m eB
ve
eE 2 18 2 mE
z= 9T = = 37, 1 m
2m eB 2
koordinatl noktada bulunur.
3.1.E-7. x 0 blgesinde dzgn bir B = 85, 3 106 ez magnetik indksiyonu

vardr. Bu alana v0 = 450 103 ex hz ile giren bir elektron ve protonun blgeyi
hangi noktalarda terk etti
gini bulunuz.
zm. nceki problemlerde aka grld g gibi, dzgn bir magnetik alan
iine, bu alana dik do grultuda bir hzla giren ykl bir parack, dairesl bir
hareket yapar. O halde
v2
m = B |e| v
r
yardmyla, izilen yrngenin yarap
mv
r=
B |e|
olarak bulunur. Bu ise, parac
gn, dairesel bir yrngeyi izleyerek, blgeyi girdi
gi
noktadan 2r kadar uzaklkta terk edece gi anlamna gelmektedir. E ger parack
bir elektron ise, 2r = 6 cm, proton ise 2r = 110 m olarak hesaplanr.
3.1.E-8. Sabit bir magnetik alan iinde, bu alan dik olarak daire izen bir proton,
bir turunu T = 2, 35 s de tamamlamaktadr. Magnetik indksiyonun de gerini
bulunuz. e = 1, 6 1019 C ve mp = 1, 673 1027 kg.
zm. Bir nceki problemde de verilmis olan
v2
m = Bev
r
esitli
ginde v yerine
2
v= r
T
konursa, magnetik indksiyon iin

2m
B= = 2, 79 102 T
eT
de
geri elde edilir.
3.1.E-9. Bir elektron sabit bir magnetik alan iinde r = 0, 35 1010 m yarapl
bir daire zerinde = 2 1016 rad/s asal hz ile dnerse, bu magnetik alann
siddetini hesaplaynz. me = 9, 107 1031 kg, e = 1, 6 1019 C dur.
zm. Dairesel hareket esnasnda meydana gelen kuvvet ayn zamanda mag-
netik alan tarafndan elektrona uygulanan kuvvet oldu
gundan
mv 2
F = B |e| v =
r
ba
gntsndan elde edilen
mv
B=
r |e|
ifadesinde v = r yazlrsa
m
B= = 11, 38 104 T
|e|
de
geri bulunur.
3.1.E-10. zerinden sabit bir I akm akan sekildeki ABCD iletkeni, B = Bez
dzgn magnetik alan iindedir. Bu iletkene etkiyen toplam kuvveti bulunuz.
I = 3 A, B = 0, 2 T , AB = CD = = 25 cm, R = 10 cm.
zm. Lorentz kuvveti uyarnca, v hz ile hareket eden bir dq ykne etkiyen
kuvvet
dF = dq v B
dir. dq = I dt ve ds = v dt oldu
gu gz nnde bulundurulursa,
dF = I ds B
elde edilir. Bu ise, bir magnetik alan iinde yer alan ve zerinden I akm akan
telin birim uzunluguna etki eden kuvvetin ifadesidir.
O halde bu telin AB ve CD paralarna etkiyen kuvvetleri, srasyla, F1 ve F3
olarak gsterecek olursak
Z Z
F1 = F3 = I dx ex B ez = IBey dx = I B ey
0 0
olur.
Bu telin daire yay ksm zerine etkiyen kuvvet ise
Z
F2 = I ds Bez
C
ile hesaplanr. Silindirik koordinatlar sisteminde
ds = R d e
oldu
gundan, bu kuvvet
Z Z
F2 = IBR d er = IBR (cos ex + sin ey )d
0 0
= IBR(sin ex cos ey )|0 = 2 I B R ey
seklinde elde edilir. Bylece btn tele etkiyen kuvvet iin
F = F1 + F2 + F3 = 2B I ey 2B R I ey = 2BI( + R)ey
ifadesi yazlr. I, B, ve R ye iliskin de


F = F = 0, 42 N
olarak hesaplanr.
AKIM ELEMANI VE BI OT-SAVART YASASI

Snrsz ve bos uzayda, zamanla degismeyen J(, , ) yo
gunlu
guna sahip akm-
larn yaratlms oldu
gunu dsnelim. Bu halde, bir Q noktasndaki dV hacm
eleman iinde bulunan J dV akm elemannn bir P (x, y, z) noktasnda yarat-

2
t
g magnetik indksiyonun J dV ve 1/OP ile orantl oldu gunu ve hem J ye

hem de OP ye dik bulundu gunu varsayaca
gz (Biot-Savart yasas). Birok akm
elemannn varl
g halinde, sperpozisyon geerlidir.
N 0

0 X r i
dB = Ji (, , ) 0 3 dVi
4 (ri )
i=1
veya
Z 0

r i
B= 0 Ji (, , ) 0 3 d d d
4 (ri )
Boslu gi olarak adlandrlan 0 n de
gun magnetik geirgenli geri, deneylerle,
0 = 4 107 H/m
olarak saptanmstr.
3.2-1. Sabit bir v hzyla hareket eden bir noktasal q yknn yarattg akma ait
yo
gunlu
gu yaznz ve bunun, zamana gre sabit olmad gn gsteriniz. Hacmsal
yk yo
gunlugu ile akm yo gunlu
gu arasnda

div J + =0
t
ba
gntsnn (sreklilik ba
gnts) sa
gland
gn ispat ediniz.
zm. Noktasal ykn hz olan v nin yn ex olarak seelim ve ykn t = 0
annda orijinde bulundu
gu varsayalm. Bir t annda yk (vt, 0, 0) noktasnda
bulunaca
gndan, bu andaki hacmsal yk yo
gunlu
gu,
= q (x vt)(y)(z)
ve hacmsal akm yo
gunlu
gu da
J = v = q v (x vt)(y)(z)ex
seklindedir. (0 ) isareti, (x vt) argmana gre trevi gstermek zere,

(x vt) = v 0 (x vt)
t

(x vt) = 0 (x vt)
x
yazlr. O halde,
div J = v q 0 (x vt) (y) (z)
ve

= v q 0 (x vt) (y) (z)
t
oldu
gundan, kolaylkla,

div J + = v q 0 (x vt) (y) (z) v q 0 (x vt) (y) (z) = 0
t
elde edilir. Hacmsal akm ve yk yo
gunluklar arasnda sa
glanan bu ifadeye
sreklilik denklemi ad verilir.
3.2-2. Asa
gdaki sekilde Oz ekseni zerinde (, ) arasnda akan sabit I
akmnn yaratt
g magnetik alann,
a)
Z
0

I r
H= ez d
4 (r0 )3
integrali ile hesaplanaca
gn gsteriniz.
b) Bu integrali hesaplaynz.
zm. a) Kayna g tanmlamak iin kulland

gmz ve Oxyz ile aksk O
kartezyen kordinat sisteminde, O ekseninin tamam zerinden yukar do gru akan
I akma iliskin yo
gunluk fonksiyonu,
J(, , ) = I ()()ez
dr. O halde Biot-Savart yasasna gre,

Z Z Z
0
Z 0

B I r I r
H= = ()()ez 3 d d d = 4 ez d
0 4
0
(r ) (r0 )3
elde edilir. Bu ifade yazlrken,
Z
f (x)(x x0 )dx = f (x0 )

zelli
gi dikkate alnmstr.
b) Yukardaki sekilden de basite grlece
gi zere
0
q
0
r = e + (z ) ez ve r = r = 2 + (z )2
0
ile tanmldr. Bu durumda,

ez r0 = ez e = e
olur. Bu son ifade yukarda verilmis olan r0 ile birlikte H nn integralinde dikkate
alnrsa, Z
I d
H= e h i3/2
4 2 2
+ (z )
ba
gnts elde edilir. Burada gzken integrali kolayca de
gerlendirebilmek iin

(z ) = tan , d = 1 + tan2 d
dnsm yaplacak olursa, H magnetik alan

Z /2 Z /2
I d I
H = e p = e cos d
4 /2 1 + tan2 4 /2
I
= e
2
olarak elde edilir.
3.2-3. Oz ekseninin pozitif ksm zerinde sabit bir I akm akmaktadr.

a) Bu akma ait yo
gunlu
gu yaznz.
b) Bu akmn bir P (x, y, z) noktasnda yaratt

g magnetik alann ifadesini bu-
lunuz.
c) Bu alan kresel koordinatlar sisteminde ifade ediniz.
zm. a) Oz ekseninin pozitif ksm zerinden akmakta olan sabit bir I
akmna iliskin yo
gunluk, u(z) birim basamak fonksiyonu olmak zere,
J(x, y, z) = I (x) (y) u(z) ez
seklindedir.
b) Magnetik alan bulmak iin,
Z Z Z
0

I r
H(x, y, z) = J(, , ) d d d
4 (r0 )3
ile verilen Biot-Savart yasasna, yukardaki akm yo

gunlu
gunun (, , ) koordinat
sistemindeki ifadesi yazlacak olursa,
Z Z Z
0

I r
H = () () ez d d u() d
4 (r0 )3
Z 0

I r
= ez d
4 0 (r0 )3
seklindeki integral ba
gnt elde edilir.
Yukardaki sekilden faydalanarak basite yazlabilen

0
q

r = e + (z ) ez ve r0 = r0 = 2 + (z )2
byklklerinin yansra

ez r0 = ez e = e
ba
gnts da, yukardaki integralde dikkate alnacak olursa,
Z
I d
H= e h i3/2
4 =0
2 + (z )2
ba
gnts ortaya kar. Bu integral byklk, daha nce Problem 3.2-2b de yaplan
dnsm yardmyla
Z arctan z/
I
H = e cos d
4 /2
I
= e [1 + (sin arctan z/)]
4
" #
I z
= 1+ p e
4 z 2 + 2

c) Magnetik alana iliskin yukardaki bu ifade, asa
gdaki sekilden faydalanlarak
yazlan
z = r cos ve = r sin
ba
gntlar aracl
g ile, kresel koordinatlar sisteminde
I
H= (1 + cos )e
4r sin
3.2-4. a ve verilmis sabitler olmak zere, = a, (, ), z = emberi

zerinde sabit bir I akm akmaktadr. Bu akmn P (0, 0, z) noktasnda yaratt
g
magnetik alann Oz ye paralel ve siddetinin
Ia2 2
H= [a + (z )2 ]3/2
2
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Bir C e grisi zerinde akmakta olan sabit I akmnn yaratt
g alan,
Biot-Savart yasas uyarnca,
Z
I r0
H= dl
4 C (r0 )3
ile verilir. Yukardaki sekilden faydalanlarak yazlacak olan r0 ve dl byklkleri,
srasyla,
r0 = a e + (z ) ez = a cos ex a sin ey + (z ) ez
q

r0 = r0 = a2 + (z )2
ve
dl = a d e = (a sin ex a cos ey ) d
seklindedir. Bu durumda, H y veren integral
Z
I
H= (a sin ex a cos ey )
4 =
[a cos ex a sin ey + (z ) ez ]
h i3/2 d
2 2
a + (z )
Z
I a2 ez 2
= h i3/2 sin + cos2 d+
4 a2 + (z )2 =
Z Z
Ia (z )
+ h i3/2 ey sin d + ex cos d
4
4 a2 + (z )2
ile ifade edilir.

Z Z 2
sin d = cos d = 0 ve sin + cos2 = 1

oldu
gu da dikkate alnacak olursa, P (0, 0, z) noktasndaki magnetik alan
Z
I a2 ez I a2 ez
H = h i3/2 d = h i3/2 2
2 2 2 2
4 a + (z ) 4 a + (z )
Ia2 h 2 i3/2
= a + (z )2 ez
2
3.2-5. a yarapl dairesel bir silindirin zerine ok sk sarlms telden sabit

I akm akmaktadr. Bu ince bobinin ekseni zerindeki bir noktada yaratlan
magnetik alan bulunuz. Birim uzunlu ga dsen sarm saysnn bobin boyunca
sabit oldugu ve olmad
g, bobinin uzunlugunun sonlu oldugu ve olmad g halleri
ayr ayr inceleyiniz.
zm.
Yukardaki sekilde verilen = a silindiri zerine sarlms olan bobinin sarm

yo
gunlugu, z ynnde n(z) adet/m olsun. Yani, ve + d dzlemleri arasn-
daki halkada n()d kadar sarm bulunur ve halkadan akan toplam akm da
(I n () d) kadardr. Bu halkann P (0, 0, z) noktasnda yaratt
g magnetik alan,
bir nceki probleme gre, Oz ynndedir ve de geri
I n() d a2 1
dH = ez
2 [a + (z )2 ]3/2
2
kadardr. E
ger bobin zerinde (h1 , h2 ) ise, tm bobinin katks
Z h2
a2 I n()d
H= ez 2 2 3/2
2 h1 [a + (z ) ]
olur. Bu integral ifade, sonlu boylu bir bobin zerinde sabit olmayan bir sarm
saysna iliskin magnetik alan verir.
E
ger n() = sabit = n ise bu integral kolayca asa
gdaki gibi hesaplanabilir:
z = a tan
dnsm uyarnca,
= h1 iin
z h1
z h1 = a tan 1 1 = tan1
a
ve = h2 iin de

1 z h2
z h2 = a tan 2 2 = tan
a
yazlr. Ayrca,
d = a sec2 d
oldu
gu da dikkate alnarak, H ya iliskin yukardaki byklk
Z 2 Z 2
n a2 I a sec2 d nI
H = ez = ez cos d
2 1 a3 sec3 2 1

nI nI (z h1 ) (z h2 )
= ez (sin 1 sin 2 ) = ez q q
2 2 2 2 2 2
a + (z h1 ) a + (z h2 )

H ya iliskin bu son ifadede

h1 ve h2 +
limit degerleri dikkate alnacak olursa, sonsuz uzun bir bobinin ekseni zerindeki
bir noktada gzlenen magnetik alan iin de
nI
H= ez sin + sin = n I ez
2 2 2
degeri bulunur.
3.2-6. z = 0, x2 +y 2 a2 dairesi zerinde, s yo

gunlu
gu ile homojen yaylms bir
yzeysel yk bulunsun ve bu daire belirli bir asal hz ile Oz ekseni etrafnda
dnsn (Rowland diski).
a) Bylece olusan akmn yo
gunlu
gunu yaznz.
b) (0, 0, h) ve (0, 0, h) noktalarnda yaratlan magnetik alanlarn de
gerlerini
bulunuz.
zm.
a) Akm yo gunlugu, tanm uyarnca, hacmsal yk yo

gunlu
gunun, hareket etti
gi
hzla arpmna esittir:
J =v
Tm ykler sadece z = 0 dzleminde yer alan a yarapl dairenin zerinde s
yzeysel yk yo
gunlugu ile bulunduguna gre, buna iliskin hacmsal yk yo
gun-
lu
gu, ve u, srasyla, Dirac distribsyonu ve birim basamak fonmksiyonlar
olmak zere,
= s (z) u(a r)
olarak yazlr. Daire sabit bir asal hzyla dnd

gne gre, dairenin zerindeki
herhangi bir noktann sahip oldu gu hz
v = r = r e
olur. O halde, akm yo
gunlu
gu
J = s (z) u(a r) r e
olacaktr.
b) Sz konusu akm yo
gunlu
gu
ZZZ 0

1 r
H= J dV
4 (r0 )3
ile verilen Biot Savart yasasnda dikkate alnacak olursa, yukardaki sekilde
gzken P (0, 0, h) noktasndaki magnetik alan
Z Z Z 0

s 2 r 2
H= () u (a r) e r dr d d
4 r=0 =0 = (r0 )3
integrali ile hesaplanr. Bu integralde gzken

0
p
r = r er + h ez , r0 = r0 = r2 + h2
ve

e r0 = e (r er + h ez ) = r ez + h er
byklkleri H nn yukardaki integral ifadesinde yerlestirilecek olursa,
Z Z Z
s 2 (r ez + h er )
H = () 3/2
u(a r)r2 dr d d
4 r=0 =0 = 2
(r + h ) 2
Z a Z 2 3
s r
= ez 3/2
dr d +
4 r=0 =0 (r + h2 )
2
Z Z 2
hs a r2
+ (cos ex + sin ey ) dr d
4 r=0 =0 (r2 + h2 )3/2
elde edilir. Bu son ba gnt yazlrken, delta Dirac ve birim basamak fonksiyon-
larnn zelliklerinin yansra, er = (cos ex + sin ey ) oldu
gu da dikkate aln-
mstr. Z Z
2 2
cos d = sin d = 0
=0 =0
oldu
gu gznnde bulundurularak P (0, 0, h) noktasndaki magnetik alann ez
ynnde oldu
gu grlr ve alana iliskin ifade
Z a
s r3
H= ez 3/2
dr
2 r=0 (r 2 + h2 )
integrali ile verilir. S

ekilden de basite grlece
gi zere yukardaki integrali ko-
layca hesaplamak iin
r
tan = , dr = h 1 + tan2 d
h
dnsm yaplacak olursa,
Z arctan(a/h)
s h3 tan3
H = ez 3/2
h 1 + tan2 d
2 =0 2
h3 (1 + tan )
Z arctan(a/h) Z arctan(a/h)
s h tan3 h sin3
= ez d = s ez cos d
2 =0 1 + tan2 2 =0 cos3
Z arctan(a/h)
s h sin3
= ez d
2 =0 cos2
bulunur.

sin3 sin2 1
= sin = tan2 sin = 1 sin
cos2 cos2 cos2
= cos2 sin sin
oldu
gu dikkate alnarak
"Z Z arctan(a/h) #
arctan(a/h)
s h
H = ez cos2 sin d sin d
2 =0 =0
" #
s h 1 arctan(a/h) arctan(a/h)
= ez + cos |=0
2 cos2 =0

s h 1
= ez + cos (arctan (a/h)) 2
2 cos (arctan (a/h))
yazlr. Bu son ifadede de
h
cos (arctan (a/h)) =
a + h2
2
oldu
" # 2
s h a2 + h2 h s h a + 2h2
H= ez + 2 = ez 2h
2 h a2 + h2 2 a2 + h2
sonucu elde edilir.

gi gibi, P 0 (0, 0, h) noktasna iliskin r0 bykl
Aka grlece g
r0 = r er h ez
ve dolaysyla
e r0 = r ez h er
oldugundan, P 0 (0, 0, h) noktasndaki alan da P (0, 0, h) dakinin aynsna esit
olur.
3.2-7. Sabit bir B indksiyon alan iinde bulunan kapal bir C evresinden sabit
bir I akm akmakta olsun.
a) C ye etki eden kuvvetlerin bileskesinin her zaman sfr oldu
gunu gsteriniz.
b) Yukarda sz edilen kuvvetlere denk kuvvet iftinin K momentinin
Z

K = M B, M = I dS
S
ye esit oldu
gunu gsteriniz. Burada S, C nin kusatt
g yzey parasdr.
Not: Yer vektr r olan bir noktaya ba
glanms olan F kuvvetinin momenti, tanm
olarak, r F dir.
zm.
Sabit bir B indksiyon alan iinde bulunan kapal C akm devresindeki d difer-
ansiyel yay elemanna etkiyen Lorentz kuvveti
dF = I d B
oldu
gundan, toplam C kapal devresine etkiyen kuvvet,
Z Z
F = dF = I B d 0
C C
olacaktr.
b) Bu kuvvetler bir ifte denktir. iftin momentini bulmak iin, ncelikle difer-
ansiyel moment yazlacak olursa
h i
dK = r dF = I r d B = I r B d r d B
ifadesi ortaya kar. Sonra da bu byklk C zerinde integre edilerek

Z Z
K = I (r B)d B rd
C C
elde edilir. Yukarda gzken ikinci integralin degerinin, Stokes teoremi uyarnca,
Z Z
rd = rot r dS = 0
C S
oldu
gu kolayca grlr. Burada S, C evresinin kusatt
g yzey parasdr.
Sonuta, kuvvet iftinin momenti
Z Z
K=I rB d =I n grad r B dS
C S
seklinde yazlr.

grad r B = B r + B rot r = B + B rot r = B
oldu
gu da dikkate alnacak olursa
Z Z
K = I (n B)dS = I n dS B
S S
ba
gnts elde edilir. Z Z
M =I n dS = I dS
S S
bykl g devrenin magnetik momenti olarak tanmlanacak olursa, "kuvvet
ifti"nin momenti
K =M B
gru boyunca, siddetleri I1 ve I2 olan iki

3.2-8. Oxy dzlemindeki paralel iki do
sabit akm akmakta olsun.
a) Oxy dzlemindeki bir P (x, y, 0) noktasnda yaratlan magnetik alann ak
ifadesini yaznz.
b) Ktlesi m, elektrik yk q olan ve yukarda belirtilen alann etkisi altnda
haraket eden bir maddesel nokta belirli bir anda (t = 0 annda) P0 (x0 , y0 , 0)
noktasnda bulunsun ve Oxy dzlemine paralel v0 hzna sahip olsun. Bu noktann
hareketini belirleyen denklemleri yaznz.
c) Yukarda sz edilen noktann Oxy dzleminde yer alan bir yrngeyi sabit
bir hzla izece
gini gsteriniz.
d) Gsteriniz ki; v0 hz akmlara paralel oldugunda I1 /I2 orannn uygun bir
de
geri iin yukarda sz edilen yrnge akmlara paralel bir do
gru izgiden ibaret
olur.
zm.
a) Blm 3.2-1 de elde edilen bir izgisel akmn yaratt

g alann
I
H= e
2
ile verilen ifadesi dikkate alnarak, yukardaki sekilde gzken izgisel akmlarn,
Oxy dzleminin farkl ksmlarnda bulunan bir P (x, y, 0) noktasnda yarattklar
magnerik alanlar asa gdaki sekilde hesaplanr:
i) x < a blgesinde yer alan bir noktada I1 ve I2 akmlarna sahip kaynaklarn
yarattklar alanlar, srasyla H1 ve H2 ise,

I1 I2
H = H1 + H2 = ez + ez
2 (x a) 2 (x + a)

1 x (I1 + I2 ) + a (I2 I1 )
= ez
2 (x2 a2 )
olur.
ii) Benzer sekilde a < x < a blgesindeki bir P noktasndaki alan da
I1 I2
H = H1 + H2 = (ez ) + ez
2 (x + a) 2 (x + a)

1 x (I1 + I2 ) + a (I2 I1 )
= ez
2 (x2 a2 )
ile verilir.
iii) Gene ayn dsnceyle, x > a blgesindeki yer alan bir P noktasndaki alan
iin de
I1 I2
H = H1 + H2 = (ez ) + (ez )
2 (x + a) 2 (x a)

1 x (I1 + I2 ) + a (I2 I1 )
= ez
2 (x2 a2 )
yazlr.
Yukarda elde edilen sonulardan aka grld g zere Oxy dzlemi zerindeki
bir P noktasndaki alann ifadesi her yerde ayn olup

1 x (I1 + I2 ) + a (I2 I1 )
H = ez = H ez
2 (x2 a2 )
ile bellidir.
b) q ykne sahip hareketli bir maddesel noktaya etki eden kuvvet
F = q v B = q 0 v H
dir. Bu maddenin ktlesi de m oldu
guna gre maddesel noktann hareketini
ortaya karacak olan ba
gnt
dv
F = q 0 v H = m a = m
dt
diferansiyel denklemidir. Bu denklemde v = dr/dt oldu

gu da dikkate alnacak
olursa
dr d2 r
q 0 H = m 2
dt dt
elde edilir.
r = x ex + y ey + z ez
ve H = H ez oldu
gundan, yukardaki esitlikten
dy d2 x
q 0 H = m (1)
dt dt2
dx d2 y
q 0 H = m 2 (2)
dt dt
d2 z
0 = m 2 (3)
dt
denklemleri elde edilir.
c) Yukardaki (3) denkleminin zm, 1 ve 1 sabitler olmak zere
z = 1 t + 1
seklindedir. Cisim t = 0 annda Oxy dzleminde oldu gundan 1 = 0 olur. Mad-

desel noktann hznn z bileseni vz = dz/dt = 1 de gene t = 0 annda 0 ola-
ca
gndan 1 = 0 demektir. Sonu olarak z = 0 oldu gu, yani maddesel noktann
hareketi boyunca Oxy dzleminde oldu gu grlr.
(1) ve (2) denklemlerinde dx/dt = vx , dy/dt = vy yazlr ve sonra (1) denkleminin
her iki yan vx ile (2) denkleminin her iki yan da vy ile arplp taraf tarafa
toplanacak olursa,

dvx dvy
m vx + vy = q 0 Hvx vy q 0 Hvy vx = 0
dt dt
ba
gnts elde edilir. Yukardaki bu ba
gnt
1d 2
vx + vy2 = 0
2 dt
olarak da ifade edilebilir. Bu son ba
gntlarda aka grlece
gi zere
|v|2 = vx2 + vy2 = sabit
olur.
t = 0 annda v = v0 oldu gundan, bu sabit de ger, |v0 | dan baska bir sey ola-
maz. Bylece Oxy dzlemindeki
q hareket boyunca maddesel noktann hznn
sabit kald 2 2
g ve |v| = vx + vy = |v0 | = v0 a esit oldugu gzlenir.
ger v0 akmlara paralel olursa, bu durumda v0 = v0 ey demektir. Maddesel

d) E
noktann, akmlara baska deyisle y eksenine paralel bir do gru izgiden ibaret
yrngesinin olmas iin hzn hareket sresince vx bileseninin sfr olmas gerekir.
Bu durumda (2) denklemi
d2 y
m = q 0 Hvx = 0
dt2
olur. Bunun zm ise, 2 ve 2 sabit olmak zere
y = 2 t + 2
seklindedir. t = 0 annda cisim y0 noktasnda v0 hzna sahip oldu
gundan

dy
y|t=0 = y0 ve = v0
dt t=0
baslang kosullarndan
2 = y0 ve 2 = v0
olarak belirlenir. vx = dx/dt = 0 oldu
gundan, buradan da x = x0 sonucu
kolaylkla bulunur.
te yandan,
dy
vx = 0 ve vy = = 2 = v0 6= 0
dt
oldu
gundan (1) denklemi
q 0 Hv0 = 0
seklini alr. Bu son denklem q, 0 , v0 6= 0 olduklarndan sadece H = 0 ise,
sa
glanr. Bu da
" #
1 x0 (I1 + I2 ) + a (I2 I1 )
H= 2 =0
2 x0 a2
dolaysyla da
x0 (I1 + I2 ) + a (I2 I1 ) = 0
esitli
gini verir. Bu son esitlikten de
I1 a + x0
=
I2 a x0
ifadesi elde edilir.
3.2-9. Oz ekseni boyunca sabit siddette bir I akm akmaktadr. Oz ye a kadar

uzaklkta bulunan bir K noktasndan, t = 0 annda, ktlesi m ve elektrik yk q
olan bir maddesel nokta v0 a esit bir hzla Oz ynnde frlatlmstr.
a) Ykn hangi ynde do

gru sapaca
gn, nedenini aklayarak belirtiniz.
b) Ykn izece
gi yrngenin sa glad
g diferansiyel denklemleri yaznz. Bunlar-
dan yararlanarak, hzn siddetinin sabit kalacagini gsteriniz.
c) Oz ile K nn belirledigi dzlemde bulunan ve Oz ye b kadar uzak olan bir
do
gru boyunca I1 de gerinde sabit bir akm daha akmakta olsun. I1 in belirli bir
de
geri iin q nun yrngesinin bir dogru izgi olaca
gn gsteriniz.
zm. a) S
ekilde grlen K noktasndaki q yknn zerine,
FK = q v0 BK
kuvveti etkiyecektir. Burada, iinden I akm akmakta olan sonsuz uzun do

grusal
telin K noktasnda yaratms oldugu magnetik indksiyonun
0 I
BK = ey
2a
seklinde oldu
gu dikkate alnacak olursa yukardaki kuvvetin ifadesi,
0 I q v0 0 I
FK = q v0 ez ey = ex
2a 2a
olarak yazlr. Bu ktle zerine (ex ) do
grultusunda bir kuvvet etki etti
ginden,
yk bu dogrultudan bir sapma yapar.
b) Bu maddesel cisim Oxz dzlemi iinde hareket etti
gi iin bu dzlem iindeki
bir noktada cisme etki eden kuvvet
F = q v B = q (vx ex + vz ez ) B ey
= q vz B ex + q vx B ez = Fx ex + Fz ez
seklindedir. Bu vektrel esitlikten
dvx
Fx = m ax = m = q B vz
dt
dvz
Fz = m az = m = q B vx
dt
veya daha ak olarak
d2 x dz
m = q B
dt2 dt
d2 z dx
m 2 = qB
dt dt
diferansiyel denklemleri ortaya kar.
Yukarda elde edilen bu diferansiyel denklemlerden ilki vx ikincisi de vz ile arplp
taraf tarafa toplanacak olursa
dvx dvz
vx + vz = 0
dt dt
ba
gnts elde edilir. Bu son ifade de basite grlece
gi zere
d 2 d 2
vx + v =0
dt dt z
veya
d 2
vx + vz2 = 0
dt
seklinde yazlr. Buradan ise

vx2 + vz2 = sabit
sonucu elde edilir. Bu ba gnt, her bir noktada, cismin hznn siddetinin sabit
olaca
gn ve bu sabit de
gerin de baslang hz v0 dan baska bir sey olamayaca
gn
ifade etmektedir. Yani tm hareket boyunca
p
|v| = v = vx2 + vz2 = v0
dr.
c) Oz eksenine paralel ve b kadar uzaktaki sonsuz uzun bir do
grudan I ynnde
sabit bir I1 akm akacak olursa, K daki cisme etki eden kuvvet,
I 0 I1
BK = B + B1 = 0 ey ey
2a 2 (b a)
olmak zere,
0 q v0 I1 I
FK = q v0 BK = ex
2 (b a) a
seklindedir. Bu maddesel cismin yrngesinin bir do gru olabilmesi iin, buna
do
gru boyunca etki eden yukardaki FK kuvvetinin sfr olmas gerekir. Bu da
sonu olarak I1 akmnn
(b a)
I1 = I
a
olmas demektir.
3.2-10. Ayn dzlemde birbirine paralel olarak bulunan sonsuz uzun do

grusal
tellerden akmakta bulunan sabit akm I1 , I2 ve I3 olsun.
a) Bunlarn birim uzunluktaki paralarna etki eden kuvvetleri bulunuz.
b) Yukarda sz edilen kuvvetlerin hepsinin ayn anda sfra esit olmas mmkn
mdr?
zm. a) Yukardaki sekilden de anlaslaca g zere, I1 akm P1 (0, d, 0)

noktasndan, I2 akm P2 (0, d+a, 0) noktasndan, ve I3 akm da P3 (0, d+a+b, 0)
noktasndan geen ve Oz eksenine paralel olan sonsuz uzun teller zerinden ak-
maktadr. Sonsuz uzun do grusal bir telden akan elektrik akmnn yaratt
g mag-
netik indksiyon, Biot-Savart yasas uyarnca
0
B= I e
2
ve B altnda bulunup zerinde I akm akan bir tele etkiyen kuvvet de
dF = I dl B
ile hesapland
gna gre, ikinci ve nc tellerden akan akmlar nedeniyle, z-
erinden I1 akm akan birinci tele etkiyen diferansiyel kuvvet
dF1 = I1 dz ez B1
kadardr. Burada B1 ile ikinci ve nc tellerin birinci telin herhangi bir nok-
tasnda yarattklar
0 I2 I3
B1 = + ex
2 a a+b
ile verilen toplam alan kastedilmektedir. O halde, birinci telin birim uzunluktaki
parasna etkiyen kuvvet
Z 1
0 I1 I2 I3
F1 = dF1 = + ey
0 2 a a+b
seklindedir.
Benzer sekilde, zerinden I2 akm akan ikinci telin birim uzunluktaki parasna
etkiyen kuvvet, bu tel zerindeki herhangi bir noktada toplam alann

0 I3 I1
B2 = ex
2 b a
olmas nedeniyle,
Z 1 Z 1
I2 0 I3 I1
F2 = dF2 = I2 ez B2 dz = ey
0 0 2 b a
olur.
Nihayet, nc telin birim uzunluktaki parasna etkiyen kuvvet, bu tel z-

erindeki herhangi bir noktadaki toplam alan

0 I1 I2
B3 = + ex
2 a + b b
oldu
gundan,
Z 1 Z 1
0 I3 I1 I2
F3 = dF3 = I3 ez B3 dz = + ey
0 0 2 a+b b
olarak bulunur.
b) Her tele etkiyen kuvvetin de ayr ayr sfr olmas iin
F1 = 0 ba
gntsndan I2 (a + b) = I3 a
F2 = 0 ba
gntsndan I3 a = I1 b
F3 = 0 ba
gntsndan I1 b = I2 (a + b)
elde edilir. Di
ger bir deyisle, her kuvvetin de sfr olma kosulu,
(a + b)I2 = aI3 = bI1
ba
gntsn gerektirir. Bunun sonucu olarak, sfrdan farkl I1 akm trnden
b
I2 = I1
a+b
b
I1
I3 =
a
seklinde seilirse, kuvvet de sfra esit olur. I2 akmnn ifadesinde gzken
() isareti, bu akmn I1 ile zt ynde akmas gerektigini ifade etmektedir.
3.2-11. 2a genisli ginde, sonsuz uzun bir seritten I de

gerinde sabit bir akm
akmaktadr. Akmn serit zerinde homogen yayl oldu gunu varsayarak herhangi
bir noktada yaratlan magnetik alann ifadesini bulunuz. a 0 limit durumunu
bilinen ifade ile karslastrnz.
zm. S ekilden de anlaslaca

g zere, serit Oyz dzleminde y (a, a), z
(, ) ile belli oldu
guna ve akm da ez ynnde akt gna gre, bu akma iliskin
akm yo
gunlugunun ifadesi
I
J= [u(y + a) u(y a)] (x)ez
2a
seklindedir. O halde, herhangi bir P (x, y, z) noktasnda uyarlan magnetik alan,

Biot-Savart yasasndan faydalanlarak,
ZZZ 0

1 r
H = J(, , ) d d d
4 (r0 )3
Z Z Z 0

1 I r
= [u ( + a) u ( a)] () ez d d d
4 = = = 2a (r0 )3
Z a Z 0

I r
= ez d d
4 2a =a = (r0 )3
ile hesaplanr. Son integralde

0

r = x ex + (y ) ey + (z ) ez
oldu
gundan

ex ey ez
0

ez r = 0 0 1 = (y ) ex + x ey

x y z
oldu
guna gre, magnetik alann ex ynndeki bileseni

Z a Z
I d
Hx = (y ) h i3/2 d
8a =a =
x2 + (y )2 + (z )2
yazlr. Burada
R2 = x2 + (y )2
z = R sinh
de
gisken dnsmleri yaplrsa, yukardaki ifadede yer alan zerindeki integral
Z
d
h i3/2
=
x2 + (y )2 + (z )2
Z Z
R cosh d 1 d
= 3 =
3
= R cosh R = cosh2
2
Z
1 d 1
= 2 (tanh ) d = 2 tanh |

R = d R
1 2
= 2 [1 (1)] = 2
R R
de
gerini alr. O halde,
Z a h ia
I (y ) d I 2 2
Hx = 2 = ln x + (y )
4a 2
=a x + (y ) 8a =a
I 2
x + (y a)2
= ln 2
8a x + (y + a)2
olarak elde edilir. te yandan, magnetik alann ey ynndeki H y bileseni ise

Z a Z
I d
Hy = x h i3/2 d
8a =a =
x2 + (y )2 + (z )2
Z Z a
I x a d I d y
x
= =
4a =a x2 + (y )2 4a =a 1 + y 2
x

I y+a ya
= arctan arctan
4a x x
olur.
a 0 limit durumu iin Hx bileseni
h i
x2 +(ya)2
I ln x2 +(y+a)2
lim Hx = lim
a0 8 a0 a
ba
gntsndan hesaplanr. Bu ise gayet iyi bilinen Lhopital kural uyarnca

2(ya)
2(y+a)
I x2 +(ya)2 x2 +(y+a)2 I 2y 2y
lim Hx = lim = 2
a0 8 a0 1 8 x + y 2 x2 + y 2
I y
=
2 (x2 + y2 )
olarak elde edilir. Benzer sekilde, a 0 iin Hy bileseni de
" # 1/x
1/x
I arctan y+a
x arctan ya
x I 1+( y+a
x )
2
1+( ya
x )
2
lim Hy = lim = lim

a0 4 a0 a 4 a0 1
" #
I 1/x 1/x I x
= 2 + 2 =
4 1 + 2 y
1+ 2y 2 (x2 + y2 )
x x
seklinde hesaplanr. Sonu olarak a 0 limit durumu iin magnetik alan

I y I x
lim H = ex lim Hx + ey lim Hy = 2 2
ex + ey
a0 a0 a0 2 (x + y ) 2 (x2 + y 2 )
I
= (x ey y ex )
2 (x2 + y 2 )
olur. Bu ifadede
x = cos , y = sin
ex = cos e sin e , ey = sin e + cos e
dnsmleri dikkate alnacak olursa

I
lim H = e
a0 2
sonucu ortaya kar. Bu ise, basite grlebilece gi gibi, zerinden I akm
akan sonsuz uzun, ince bir telin herhangi bir noktada yaratt
g magnetik alann
ifadesinden baska bir sey de
gildir.
3.2-12. a) Dzgn bir S yzeyi ile kusatlms sonlu bir V hacm iinde olus-
turulmus bulunan akmlara iliskin J yo
gunluk fonksiyonu su kosullardan birine
uysun:
i) S zerinde J = 0 veya
n, S yzeyinin birim normal vektr olmak zere
ii) S zerinde J n.
Bu halde,
ZZZ 0

r
B= 0 J(, , ) d d d (1)
4 (r0 )3
V
ifadesinin yerini,
ZZZ
0 rot J(, , )
B= d d d (2)
4 r0
V
alaca
gn gsteriniz.

b) V nin snrsz genis olmas halinde r0 iin J( r0 ) = o(1/r0 ) oldu
gunda da
a) daki ifadenin dogru oldugunu gsteriniz.
zm a) Bir skalar fonksiyon ile bir vektrel fonksiyonun arpmnn rotasy-
onelini veren ba
gntyla birlikte
0

1 r
grad 0 = +
r (r0 )3
esitli
gi dikkate alnacak olursa
J 1 1
rot rot J + grad 0 J
r0 r 0 r
0

1 r J 1 J r0
= rot J + = 0 rot J
r0 (r0 )3 r (r0 )3
bagnts elde edilir. Yukarda gzken rot ve grad islemleri (, , ) koordinat-

larna gre hesaplanmslardr. Buradan yazlan

J r0 J 1
0 3 = rot r 0 + r 0 rot J
(r )
ifadesi sonlu bir V hacm iinde integre edilirse, Gauss teoremi de gznnde
bulundurularak,
ZZZ
ZZZ ZZZ
J r0 J 1
3 dV = rot 0 dV +
r 0
rot J dV
Vr
0
V (r ) V
ZZ ZZZ
J 1
= 0
dS + 0
rot J dV (3)
Sr Vr
yazlr. Aka grlece

gi zere, i) veya ii) kosullarndan herhangi birinin saglan-
mas S yzeyi zerinde J dS = 0 verece ginden, (3) esitli
ginin sa
g tarafnda yer
alan ilk integralin de
geri sfr olur. Bu da sonu olarak, i) ve ii) kosullarndan
herhangi birinin saglanmas halinde (2) ba gntsnn yazlabilece
gini gsterir.
b) Eger V snrsz genis ise, bunu kapatan S yzeyi yarap sonsuz byk olan
bir kre yzeyi gibi dsnlebilir. Bu durumda (3) de yer alan S zerindeki
integral
ZZ Z Z 2
J J n (r0 )2
0
dS = lim d d
Sr
0
=0 =0 r r0
Z Z 2
1
= lim 0 r0 K n d d
=0 =0 r r
0
Z Z 2
= K n d d
=0 =0
seklini alr. Burada K, r0 den ba gmsz J ye paralel bir vektrdr. Eger i) veya
ii) kosullarndan biri sa
glanrsa, K n = 0 olaca 0
gndan r iin de
ZZ
J
0
dS = 0
S r
elde edilir. Neticede bu durumda da (2) ba
gntsnn do
gru oldu
gu grlr.
3.2-13. I siddetinde sabit bir akm tasyan ok ince bir tel sekildeki gibi
kvrlmstr. Yarm daire seklinde oldu
gu bilinen kvrmn merkezinde magnetik
alann de geri nedir?
zm. Sz konusu O noktasndaki magnetik alan, zerinden I akm akan R

yarapl yarm ember ile zerlerinden gene ayn I akm akan x (, R)

ve x (R, ) yarm-do
grularnn, bu noktada yarattklar alanlarn toplamndan
ibarettir.
Problem 3.2-3 de elde edilen sonutan faydalanlarak x (, R) ve x
(R, ) do
grularnn O noktasnda yarattklar magnetik alanlarn birbirine esit
olup

" # 1 1
I R I 0 1+(/R)2
H1 = H2 = lim e 0 1 p = e lim
0 4 R2 + 2 4 0
I 0 1 2 1 I 0
= e lim i3/2 = 4R2 e 0
lim h i3/2 = 0
4 0 2 R2 h
1 + (/R)2 1 + (/R)2
olacak sekilde elde edildi

gi kolayca grlr.
R yarapl ember ksmn O da yaratt g magnetik alan ise Biot-Savart yasas
uyarnca
Z Z
1 I (e ) (R e ) I I
H3 = 3
R d = ez d = ez
4 =0 R 4R =0 4R
I
= ez
4R
seklindedir. Sonu olarak, sekildeki O noktasndaki magnetik alan
I I
H = H1 + H2 + H3 = 0 + 0 ez = ez
4R 4R
kadardr.
3.2-14. I siddetinde sabit bir akm tasyan ok ince bir tel sekildeki gibi
kvrlmstr. Tel dzleminde ve ann ortay zerinde bulunan bir P noktasnda
yaratlan magnetik alan siddeti nedir?
zm.
Yukardaki sekilden de anlaslaca

g zere,
OP = a, P P 0 = P P 00 = a sin , OP 0 = OP 00 = a cos
olarak yazlr.
Problem 3.2-3 de elde edilen ve zerinden I akm akan sonsuz uzun yarm do gruya
iliskin magnetik alan veren sonutan faydalanarak P deki alan, x ekseninin
stndeki yarm do grunun P de yaratt g H1 alan ile, x ekseninin altndaki yarm
do grunun gene ayn P noktasnda yaratt g H2 alannn toplam seklinde hesa-
planr. Bu durumda, H1 ve H2 , srasyla,

I 1 I 1
1 r
H1 =
4 P P 00 2 (ez ) = 4a sin 1 1 + tan2 ez
P P 00
1 + OP 00
I
= (1 cos ) ez
4a sin
ve

I 1 I 1
H2 = 1 r (ez ) = 1 ez
4 P P 0 0 2 4a sin 1 + tan2
PP
1+ 0
OP
I
= (1 cos ) ez
4a sin
olarak hesaplanr. Bylece, P deki toplam alan
I
H = H1 + H2 = (cos 1) ez
2a sin
olur. Bu alann siddeti ise

I

H = H = |cos 1|
4a sin
I
= (1 cos ) [A/m]
2a sin
de
gerine esit olur.
3.2-15. a) Oxy dzlemindeki x (, ), y = do gru paras boyunca akan sabit

I siddetindeki akmn P 0, 0, h) noktasnda yaratlan magnetik alana katksn
hesaplaynz.
b) Yukardaki sonutan yararlanarak, kenar uzunlu gu 2a ya esit olan ve I
siddetinde bir akm tasyan, kare biiminde, N sarml ok ince bir bobinin,
merkezinden geen ve kendisine dik olan eksen zerinde yaratt
g alann ifadesini
bulunuz.
c) b) deki hesab, bobinin bir gen seklinde olmas hali iin yapnz. Alann, Oz
ekseninin her noktasnda Oz ye paralel olabilmesi iin gereken kosullar karnz.
zm.a) Yukarda soldaki sekilde grlen, zerinden sabit I akm akan sonlu
ubugun z ekseni zerindeki bir P noktasnda yarattg magnetik indksiyon,
Biot-Savart yasas uyarnca
Z

0 J ex r0
B= dx
4 x= (r0 )3
integrali ile verilir. Burada

0
p
r = x ex ey + h ez , r0 = r0 = x2 + 2 + h2
oldu
gu dikkate alnacak olursa, yukardaki magnetik indksiyon vektr
Z
0 I ez h ey
B= dx
4 x= [x2 + 2 + h2 ]3/2
seklini alr. Bu son integrali hesaplamak iin

p
x = 2 + h2 tan
dnsm yaplacak olursa

Z p
I 2 2 + h2 1 + tan2 d
B = 0 ( ez + h ey ) 3/2
4 1 ( 2 + h2 )3/2 (1 + tan2 )
Z2
0 I (h ey + ez )
= cos d
4 (h2 + 2 ) 1
0 I (h ey + ez )
= (sin 2 sin 1 )
4 (h2 + 2 )
olur. Yukardaki bu ba
gntda
" #

sin 1 = sin arctan p =p
2 + h2 2 + 2 + h2
ve " #

sin 2 = sin arctan p =p
2 + h2 2
+ 2 + h2
yazlrsa, P (0, 0, h) noktasndaki magnetik indksiyon
" #
0 I (h ey + ez )
B= p p
4 (h2 + 2 ) 2 + 2 + h2 2 + 2 + h2
olarak hesaplanms olur.

b) Yukarda sa
g yanda gzken ve zerinden I akm akan 2a kenarl karenin
kenarlar
C1 : z = 0, y = a, x (a, a)
C2 : z = 0, y = a, x (a, a)
C3 : z = 0, x = a, y (a, a)
C4 : z = 0, x = a, y (a, a)
olarak tanmlanrsa, C1 kenarnn P (0, 0, h) noktasnda yaratt
g magnetik indk-
siyon a) daki sonuta I (I), (a), a, a yazlarak

0 I (h ey + a ez ) a a
B1 =
4 (h2 + a2 ) 2a2 + h2 2a2 + h2
0 I a (h ey + a ez )
=
2 (h + a2 ) 2a2 + h2
2
olarak bulunur. Gene a) daki sonuta I I, (a), a, (a)

yaplacak olursa, bu sefer de C2 kenarnn ayn P noktasnda yaratt
g magnetik
indksiyon iin

0 I (h ey a ez ) a a
B2 =
4 (h2 + a2 ) 2a2 + h2 2a2 + h2
0 I a (h ey + a ez )
=
2 (h2 + a2 ) 2a2 + h2
yazlr. C3 kenarnn P noktasndaki etkisini a

ga karmak iin gene a) daki
sonuta I (I), (a), a, a ve ey ex yaplrsa

0 I (h ex + a ez ) a a
B3 =
4 (h2 + a2 ) 2a2 + h2 2a2 + h2
0 I a (h ex + a ez )
=
2 (h + a2 ) 2a2 + h2
2

Son olarak da C4 kenarnn P de yaratt
g magnetik indksiyon gene a) daki B
ifadesinde I I, (a), a, (a) ve ey ex konarak

0 I (h ex a ez ) a a
B4 =
4 (h2 + a2 ) 2a2 + h2 2a2 + h2
0 I a (h ex + a ez )
=
2 (h2 + a2 ) 2a2 + h2
olarak bulunur.
Sonu olarak bir tek karenin P noktasnda yaratt
g alan, bu drt kenarn
katklarnn sperpozisyonundan ibarettir ve
B = B1 + B2 + B3 + B4
0 I a (h ey + a ez h ey + a ez + h ex + a ez h ex + a ez )
=
2 (h2 + a2 ) 2a2 + h2
0 I a 4 a ez
=
2 (h2 + a2 ) 2a2 + h2
2 0 I a2
= ez
(h2 + a2 ) 2a2 + h2
seklinde hesaplanr. Bu ayn zamanda bir tek sarmn P de yaratt
g indksiyonun
ifadesidir. N adet sarm sz konusu oldu gundan P (0, 0, h) noktasndaki toplam
alan
2 0 I a2 N
BT = ez
(h2 + a2 ) 2a2 + h2
olur.
3.2-16. Ayn dzlemde bulunan sonsuz uzun bir dz tel ile dairesel bir devreden,
srasyla, sabit I1 ve I2 akmlar akmaktadr. Dairesel devreye etkiyen toplam
kuvveti hesaplaynz.
zm.
Problem 3-2.2 uyarnca, sonsuz uzun telin yarattg magnetik indksiyonun Oxy
dzlemindeki de
geri
I1
B = 0 ez
2
dir. Ayn dzlemde yer alan dairesel telin zerindeki diferansiyel yay eleman
d = a d e
= a d ( sin ex + cos ey )
oldu
guna gre, dairesel devreye etkiyen diferansiyel kuvvet
dF = I2 d B

0 I1
= I2 a d ( sin ex + cos ey ) ez
2
0 I1 I2 a
= ( cos ex sin ey )
2
kadardr. Buradan, = (b + a cos ) oldu gu da dikkate alnarak, tm dairesel
devreye etkiyen kuvvetin ex ve ey birim vektrleri ynndeki bilesenleri, srasyla,
Z
0 I1 I2 a cos
Fx = d
2 b + a cos
ve Z
0 I1 I2 a sin
Fy = d
2 b + a cos
olarak yazlr. Fy ifadesinde yer alan integrale iliskin integrand ya gre tek bir
fonksiyon oldu gundan
Z
sin
Iy = d = 0
= b + a cos
ve dolaysyla da
Fy = 0
olur.
Buna karsn, Fx ifadesindeki integrale ait integrand ise, ya gre bir ift fonksiyon
oldu
gundan
Z Z
cos cos
Ix = d = 2 d
= b + a cos =0 b + a cos
sonuta da bundan hareketle, dairesel devreye etkiyen kuvvet

Z
0 I1 I2 a cos
F = ex d
=0 b + a cos
seklinde yazlr.
3.2.E-1. Oz ekseni zerindeki (0, 0, a) ile (0, 0, b) noktalar arasnda pozitif

Oz ekseni ynnde sabit bir I akm akmaktadr.
a) Bu akma ait yo
gunlu
gu yaznz.
b) Bu akmn bir P (x, y, z) noktasnda yaratt
g magnetik alann ifadesini bu-
lunuz.
zm. a) I akmna iliskin yogunluk fonksiyonu, (.) Dirac distribsyonu ve

u(.) birim basamak fonksiyonu olmak zere,
J(x, y, z) = I (x) (y)[u(z + a) u(z b)]ez

seklinde yazlr.
b) O halde, bir P (x, y, z) noktasndaki magnetik alan Biot-Savart yasas uyarnca
Z Z Z
I r0
H = ()()[u( + a) u( b)]ez 03 d d d
4 r
Z b
I r0
= ez 03 d
4 a r
gnts ile hesaplanr. Bu ifadede yer alan r0 vektr,

ba
r0 = x ex + y ey + (z ) ez
p
gundan, = x2 + y 2 olmak zere, yukardaki H vektr,
ile tanml oldu
ez r0 = e
ba
gnts da dikkate alnarak,
Zb Zb
I e I d
H= d = e
4 r03 4 [2 + (z )2 ]3/2
a a
integrali ile hesaplanr.
Bu son ifadede
z = tan , d = sec2 d
dnsm yaplrsa, integralin snr de
gerleri, yeni de
gisken cinsinden,

1 z b
= b iin: z b = tan 2 2 = tan

z+a
= a iin: z + a = tan 1 1 = tan1

olarak elde edilir. Bunlar da yukardaki integralde yerlerine yerlestirilirse,
Z 2 2 2 Z 2
I sec d I d
H = e = e
4 1 3 sec3 4 sec
1
Z 2
I I I
= e cos d = e (sin )|2 = e (sin 1 sin 2 )
4 1 4 1 4
ifadesi elde edilir. 1 ve 2 alarnn yukardaki tanmlarndan hareketle

z+a zb
sin 1 = q , sin 2 = q
2 + (z + a)2 2 + (z b)2
yazlabilece
ginden, yukardaki H alan

I z+a zb
H = e q q
4 2 2 2 2
+ (z + a) + (z b)
olarak belirlenmis olur.

Yukarda bulunan magnetik alan, sekildeki 1 ve 2 alar cinsinden de yazmak
mmkndr. 1 + 1 = 2 + 2 = /2 ba gnts nedeniyle
sin 1 = cos 1 , sin 2 = cos 2
olur. Bu durumda P deki magnetik alan
I
H= (cos 1 cos 2 )e
4
seklinde de ifade edilebilir.
3.2.E-2. Asagdaki sekilde grlen x (, 0) ve z (0, ) den olusan ince

tel zerinden akan sabit I akmnn pozitif x ekseni zerindeki bir P (x, 0, 0) nok-
tasnda uyaracag magnetik alan hesaplaynz.
zm. Telin x (, 0) paras zerindeki sabit I akmnn P (x, 0, 0) nok-

tasndaki magnetik alana katks yoktur. Gerekten, sz konusu bu noktada J//r0
oldugu iin, Biot-Savart integral ifadesindeki vektrel arpm sfra esit olur. Bu
durumda, P (x, 0, 0) noktasndaki toplam alan, pozitif Oz ekseni zerinde akan
I akmnn bu noktada yaratt g magnetik alandan ibarettir. Bu ise, Problem
3.2.E-1 de elde edilen H ifadesinde y = z = a = 0 ve b yaplarak
I
H= ey
4x
3.2.E-3. Sonlu uzunluktaki dogru paras zerinden akan sabit bir akmn uzayn
herhangi bir noktasnda yarataca
g magnetik alan veren ba
gntdan yararlanarak
a) n kenarl bir dzgn okgenin evresinde akan sabit bir I akmnn okgenin
merkezinde yaratacag magnetik alan bulunuz.
b) a) da buldugunuz ifadede n yaparak, evresinden sabit bir I akm akan

R yarapl bir emberin merkezinde uyarlan alann ifadesini elde ediniz.
zm. a) n kenarl dzgn bir okgenin evresinden akan sabit bir I akmnn
okgenin merkezinde uyaraca
g magnetik alan, Pr.3.2.E-1 de elde edilen
I
H = e (cos 1 cos 2 )
4
ba
gntsndan faydalanlarak hesaplanabilir. okgenin bir kenarnn merkezde
g magnetik alan, yukardaki ifadede 1 = , 2 = ve = h koyarak
uyard
I I
H = e [cos cos( )] = e cos
4h 2h
olacak sekilde elde edilir (bknz. sekil). okgenin bir kenarnn uzunlu
gu olan a
parametresi cinsinden
a/2 a/2 a
cos = =p =
R (a/2)2 + h2 a2 + 4h2
seklinde ifade edilen byklk H nn yukardaki ba

gntsnda dikkate alnacak
olursa
I a
H = e
2h a2 + 4h2
yazlr. Burada gzken e vektr, okgenin merkezinden dsarya do
gru dik
olarak ynelmis birim vektr ifade etmektedir. Dzgn okgenin n kenar
oldugundan, merkezdeki toplam alan,
I na
H = e
2h a + 4h2
2
olacak sekilde belirlenmis olur.

b) n limit durumunda, a 0 dolaysyla da h R olur. Bu durumda, n

kenarl dzgn okgen R yarapl embere dnsece
ginden, bunun evresi olan
na ifadesi de n ve a 0 limit halinde, 2R ye gider. Sonuta, H nn a)
daki ifadesinde n ve a 0 yaplacak olursa,
I 2R I
H = e = e
2R 2R 2R
sonucu elde edilir. Bu, zerinden sabit bir I akm akan R yarapl emberin
merkezindeki magnetik alann degeridir.
3.2.E-4. zerinden sabit bir I akmm akan AB uzunluklu tel parasnn, asa g-
daki sekillerde gzken P noktalarnda yaratt
g magnetik alann saysal de
ger-
lerini bulunuz. I = 10 A, a = 20 cm.
zm. a) Sonlu uzunluktaki tel parasndan akan sabit bir I akmnn uyard
g
magnetik alan daha nce Biot-Savart yasas aracl
g ile, Pr.3.2.E-1 de
I
4
seklinde elde edilmisti. Bu sonuca gre, kolayca = a = 0, 2 m, I = 10 A
1 = 60
ve
2 = 180 30 = 150
yazarak, magnetik alann siddeti
!
10 12.5 1 3

H = H = (cos 60 cos 150 ) = + = 5, 44 A/m
4 0, 2 2 2

b) Benzer sekilde, = a = 0, 2 m, I = 10 A
1 = 90
ve
2 = 150
de
gerlerini dikkate alarak
!
12.5 3
H= 0+ = 3, 45 A/m
2
olarak hesaplanr.
c) Son olarak da = a = 0, 2 m, I = 10 A de
gerlerinin yansra
1 = 180 60 = 120
ve
2 = 150
de
gerleri yardmyla, bu noktadaki magnetik alan siddeti de
!
12.5 1 3
H= + = 1, 46 A/m
2 2
olarak elde edilir. Her halde de, magnetik alanlar sekil dzlemine dik ve
dsarya do
grudur.
3.2.E-5. evrelerinden sabit I akm geen eskenar genin, dikdrtgenin ve

karenin merkezlerinde uyarlan magnetik alan siddetlerini hesaplaynz.
zm. I inden sabit bir I akm akan sonlu uzunluktaki tel parasnn yarat-
aca
g magnetik alan, daha nce Biot-Savart yasas aracl
g ile Pr.3.2.E-1 de
I
4
seklinde elde edilmisti. Buna gre,
a) Eskenar gende, her kenardan geen akmn merkezde yaratt g magnetik
alanlar esit de
gerde ve ayn yndedir. Asa gdaki sekilde verilen akm ynne
gre, olusan magnetik alan sekil dzlemine dik ve dsarya do
gru oldu
gundan, O
noktasnda sperpozisyon ilkesine gre

I o o I o 3I 3
HO = 3 (cos 30 cos 150 ) = 3 2 cos 30 =
4h 4h 2 23 2
a
9I
=
2a
elde edilir.
b) Dikdrtgende, simetriden dolay AB ve CD kenarlarnn O merkez noktada

yarattklar, srasyla HAB ve HCD alanlar biribirine esittir. Benzer sey, ayn
noktada AD ve BC kenarlarna iliskin HAD ve HBC alanlar iin de geerlidir.
Bu durumda O noktasndaki toplam alan asa gdaki sekilde verilen akm ynne
gre, dikdrtgen dzleme dik ve ieriye do
gru olup,
I I
HO = 2HAB + 2HBC = 2 (cos cos ( )) + 2 (cos cos ( ))
4h1 4h2

I cos cos
= +
h1 h2
ifadesinden ibaret olur. Burada
a b b a
cos = , cos = , h1 = , h2 =
a2 + b2 a2 + b2 2 2
dir. Bu durumda O noktasndaki toplam alan

2I a2 + b2
HO =
ab
olarak bulunur.
c) Kare halinde, dikdrtgenin merkezi iin bulunan sonuta, zel olarak a = b
konursa,
2I 2
HO =
a
sonucu elde edilir.
3.2.E-6. S
ekildeki karenin evresinden akan sabit I akmnn, karenin merkezin-
den d uzakl
gndaki bir P noktasnda meydana getirece gi bileske magnetik alan
siddetini bulunuz. I = 25A, a = 20cm, d = 15cm dir.
zm. Karenin drt kenarndan geen akmlarn szkonusu P noktasnda

uyardg magnetik alanlarn siddetleri ayndr. BC kenarndan akan akmn
uyardg magnetik alann yn sekilde belirtilmistir. Bu alan BCP dzlemine
dik olup, daha nce Pr.3.2.E-1 de sz edilen Biot-Savart yasas ile
I
H = e (sin 1 sin 2 )
4
seklinde elde edilmisti. = R, 1 = 2 = oldu gundan, P de magnetik alann
siddeti,
I
HBC = sin
2R
dr. Bu alan, biri Oz ekseni do grultusunda ve di
geri bu eksene dik olan iki bilesene
ayrlabilir (bknz. S ekil). Drt kenara ait dik bilesenlerin degerleri esit fakat
ynleri ikiser ikiser birbirlerine zt oldu
gundan, birbirlerini yok ederler. Bylece
P noktasndaki bileske alan iin,
2I
HP = 4HBC sin ez = sin sin ez
R
ifadesi elde edilir. Yukardaki sekilden aka grlebilece
gi zere,
a/2 a/2
sin = , sin =
R
oldu
gundan,
a2 I
HP = ez
2 R2
yazlr. Gene ayn sekilden faydalanarak yukardaki ifadede yer alan R ve uzun-
luklar iin de
r r r
a 2 a 2 a2
R= + d2 , = + R2 = + d2
2 2 2
ba
gntlar dikkate alnacak olursa, P noktasndaki magnetik alan
a2 I
HP = q ez
a2 a2
2 4 + d2 2 + d2
olarak elde edilir. I, a ve d byklklerinin saysal de

gerleri yukardaki esitlikte
yerine konursa, magnetik alann siddeti iin
HP = 23, 75 A/m
de
geri bulunur.
3.2.E-7. n bir ift tam say olmak zere, n kenarl dzgn bir okgenin evresin-
den akan sabit I akmnn, okgenin ekseni zerindeki bir P noktasnda meydana
getirece
gi magnetik alan bulunuz.
zm. okgenin bir kenar AB (AB = a) ve merkezi O olsun. I inden I

akm akan sonlu uzunluktaki do gru parasnn yarataca

g magnetik alan, Biot-
Savart yasasna gre Pr.3.2.E-1 de
I
4
ile ifade edilmisti. O halde, yukardaki sekilden de kolayca grlebilece
gi zere,
AB kenar, eksen stnde bulunan bir P noktasnda siddeti
I I
HAB = [cos cos ( )] = cos
4h 2h
olan bir magnetik alan meydana getirir. Bu alan P AB dzlemine diktir. Bu
durumda, HAB yi biri sekildeki Ox eksenine paralel, di geri de ayn eksene dik
dogrultuda olan iki bilesene ayrabiliriz. Btn kenarlardan akan sabit I akmnn
P noktasnda uyard g magnetik alanlarn Ox eksenine dik olan bilesenleri esit
de
gerde fakat zt ynlerde olduklarndan, birbirlerini ikiser ikiser yok ederler.
Bu sebeple P noktasndaki bileske alan Ox ekseni do grultusundaki alanlarn
toplamna esittir ve
nI
HP = HAB n cos ex = cos cos ex
2h
olarak yazlr. Yukardaki sekilden faydalanlarak elde edilen
R
a/2 R R (n 2) R
cos = = cos = cos = cos = sin
2n 2 n n
ve
OM R sin R R
cos = = = cos = sin
h h h 2 n n
byklkleri HP nin yukardaki ifadesinde dikkate alnrsa
n I R2
HP = sin cos ex
2h2 n n
yazlr. Bu son ifadede gzken h uzunlu
gu da, gene sekilden kolayca,
r a 2 p r
2 2 2 2 2 R2 sin2

h= = R cos =
2 n
olarak yazlp, HP nin yukardaki ifadesinde yerine konursa

n I R2
HP = sin cos ex
2 2 R2 sin2 n n
n
olur. Son olarak ve R uzunluklar da, OP = x ile gsterilmek zere, gene

sekilden,
s
a/2 a p a2
R= = ve = R2 + x2 = + x2
cos 2 sin /n 4 sin2 /n
ile ifade edilir ve HP de dikkate alnrsa
n I a2 sin (2/n) sin (/n)

HP = p ex
2 a2 + 4x2 sin2 (/n) a2 cos2 (/n) + 4x2 sin2 (/n)
olarak bulunur.
3.2.E-8. S ekildeki dikdrtgen ereveden akan sabit I akmnn P noktasnda

meydana getirece gi magnetik indksiyonun (BP ) ynn ve de gerini bulunuz.
I = 5A, a = 20cm, b = 30cm, c = 10cm, = 0 = 4 107 H/m.
zm. Yukardaki sekildeki dikdrtgen erevenin btn kenarlarndan akan

sabit I akmnn P de uyard g magnetik alan sekil dzlemine diktir. S
imdi bunu
her kol iin ayr ayr hesaplayalm. Sonlu uzunluktaki do gru parasndan geen
I akmnn yarattg magnetik indksiyon, daha nce Pr.3.1.E-1 de Biot-Savart
yasas uyarnca
I
B = e 0 (cos 1 cos 2 )
4
olarak bulunmustu. Buna gre, AB kolundan geen akmn uyard

g magnetik
indksiyonun siddeti
0 I 0 I 0 I
BAB = [cos cos ( )] = 2 cos = cos
4(a + c) 4(a + c) 2(a + c)
olup yn dzlemden dsar do

grudur. Buradaki

b/2 5
cos = q = = 0, 45
5
(b/2)2 + (a + c)2
de
geri yukardaki alan ifadesinde dikkate alnrsa, AB kolunun P de yaratt
g
magnetik indksiyon iin
2 107 5
BAB = 0, 45 = 1, 5 T
0, 3
elde edilir.
BC ve DA kollarndan geen sabit I akmnn P noktasnda uyard
g magnetik
indksiyonlar ise, birbirine esit olup
0 I I
BBC = BDA = b
(cos 1 cos 2 ) = 0 (cos 1 cos 2 )
4 2 2b
kadardr. Burada gzken cos 1 ve cos 2 iin

p 2
cos 1 = sin = 1 cos2 = = 0, 895
5
ve
c 2
cos 2 = q = = 0, 556
c2 + (b/2)2 13
gerleri dikkate alnrsa, BC ve DA kollarnn P de yaratt

de g alann de
geri iin,
BBC = BDA = 1, 13 T bulunur. Bu alanlarn ynleri de dzlemden dsar
do
grudur.
Son olarak CD kolundan geen sabit I akmn P noktasnda uyard
g magnetik
indksiyon iin de
0 I I I
BCD = [cos cos ( )] = 0 2 cos = 0 cos
4c 4c 2c
yazlr. Bu son ifadede

p 3
cos = sin 2 = 1 cos2 2 = = 0, 835
13
oldu
gu da dikkate alnrsa, CD kolunun P de yaratt
g magnetik indksiyonun
2 107 5
BCD = 0, 835 = 8, 35 T
0.1
oldu
gu grlr. Bu indksiyon vektrnn yn ise dzlemden ieriye do
grudur.
Sonu olarak P deki toplam indksiyonun
BP = BCD (BAB + BDC + BDA ) = 8, 35 (1, 5 + 1, 13 + 1, 13) = 4, 59 T
de
gerine esit ve ynnn de dzlemden ieriye do
gru oldu
gu gzlenir.
3.2.E-9. z = 0 ve z = d dzlemlerinde yer alan ve merkezleri Oz ekseni z-

erinde bulunan a yarapl iki emberden, ayn ynde sabit I akmlar akmaktadr.
P (0, 0, z) noktasnda uyarlan magnetik alan bulunuz. Bu alan, hangi noktada
en byk de gerini alr?
zm. Pr 3.2-4 de elde edilen sonutan faydalanarak, P noktasndaki magnetik
indksiyonun

I a2 1 1
B= 3/2
+ 3/2 ez
2 2 2
(z + a ) (z d)2 + a2
seklinde oldu
gu kolayca grlr. B nin z ile de
gisimini ifade eden

B 3I a2 z (z d)
= 5/2
+ 5/2 ez
z 2 2 2
(z + a ) 2
(z d) + a2
bykl g z = d/2 noktasnda sfr oldu

gundan, B alan bu noktada en byk
de
gerini
8 I a2
B=h i3/2 ez
d2 + (2a)2
olarak alr.
3.2.E-10. Ortalama yarap 50 cm olan w = 100 sarml sk sarlms dairesel

sargnn merkezinde B0 = 103 T indksiyonunu elde etmek iin sargdan geecek
olan I akmn bulunuz. Her yerde = 0 dr.
zm. Solenoidin iindeki magnetik indksiyonun siddeti, Pr.3.2.E-3 de b)
skknda elde edilen sonutan faydalanlarak,
wI
B0 = 0
2R
seklinde yazlr. Bu esitlikten I akm ekilecek olursa
2RB0 2 0, 5 109 104
I= = = = 7, 96 A
0 w 4107 102 4
de
geri bulunur.
3.2.E-11. S
ekildeki bir tabakal solenoidin merkezinde, ularnda ve merkezinden
5 cm uzaktaki bir noktada olusan magnetik alan siddetlerini bulunuz ( = 20 cm,
R = 2 cm, I = 2.5 A, n = 400).
zm. Daha nce, bir dairenin evresi zerinde akan I akmnn, dairenin
ekseni zerindeki bir noktada yarattg magnetik alann ifadesi yardmyla, bir
solenoidin ekseni zerindeki herhangi bir noktada uyarlan magnetik alann
ifadesinin
nI
H= (sin 1 sin 2 )
2
oldugu grlmst (bknz Pr.3.4-5). >> R oldu gundan, merkezde bulunan O
noktas iin yazlan
/2
sin 1 = p '1
R + ( /2)2
2
sin 2 sin 1 = 1
nedeniyle
nI nI 2
HO = (sin 1 sin 2 ) = = 5000 A/m
2 2
bulunur.
Benzer sekilde, utaki U noktas iin gene >> R dikkate alnarak yazlan
/2
sin 1 = p 1 ve sin 2 = 0
R + ( /2)2
2
ba
gntlarndan faydalanlarak
nI nI
HU = (sin 1 sin 2 ) = = 2500 A/m
2 2
bulunur.
Son olarak, P noktas iin yazlan
/2 + OP 15
sin 1 = q 2 = 1
/2 + OP + R2 152 + 22
/2 OP 5
sin 2 = q 2 = = 0, 93
/2 OP + R2 52 + 22
de
gerlerinden hareketle
HP = 2500 (1 + 0, 93) = 4825 A/m
olarak hesaplanr.
3.2.E-12. S ekildeki A ve B noktalarndaki paralel ve ok uzun tellerden, belir-

tilen ynlerdeki akmlar geti
gine gre, M , N , P noktalarndaki bileske magnetik
indksiyon vektrlerini hesaplaynz (I = 15A, a = 30cm, b = 20cm, c = 40cm,
= 0 ).
zm. Oz ekseni zerindeki sonsuz uzun telden geen I akmnn yaratt

g
magnetik alan, Biot-Savart yasas uyarnca
I
H= e
2
ile verilmektedir (bknz Bl.3.2.1). Buna gre sekildeki M noktasnda, A ve B
deki sonsuz uzun ve akm tasyan tellerin uyardklar magnetik alanlar birbirine
esit ve
I
HA = HB = (ey )
2a
kadar olacaktr. O halde M deki toplam magnetik alan
I
HM = HA + HB = ey
a
ile ifade edilir. Bu alann ve magnetik indksiyonun siddeti ise
I
HM = = 15, 9 A/m ve BM = 0 HM = 2 105 T = 20 T
a
ya esit olur.
Benzer sekilde, N noktasnda ise A ve B tellerinden geen akmlarn uyaraca
g
magnetik alanlar, srasyla,
I I
HA = ey , HB = ey
2(2a + b) 2b
olup, toplam magnetik alan da
I a
HN = HA + HB = ey
b (2a + b)
ile verilir. N noktasndaki magnetik alan ve indksiyonun siddeti ise
I a
HN = = 8, 95 A/m ve BN = 0 HN = 1, 125 105 T = 11, 25 T
b (2a + b)
kadar olur.
Son olarak da P noktasndaki magnetik alan ve indksiyonun ifadeleri de,
srasyla,
I
HA = (sin ex cos ey )
2 a2 + c2
ve
I
HB = ( sin ex cos ey )
2 a2 + c2
olur. Burada
a
cos =
a2 + c2
oldu
gu da dikkate alnarak P deki toplam alan iin
a I
HP = HA + HB = ey
(a2 + c2 )
yazlr. Bu alann ve indksiyonun siddetleri ise

I a
HP = = 5, 73 A/m ve BP = 0 Hp = 0, 72 105 T = 7, 2 T
(a2 + c2 )
olarak elde edilir.
3.2.E-13. Paralel ve ok uzun iletken, sekildeki gibi, bir eskenar genin

kselerinde bulunduklarna gre genin O merkezindeki magnetik alann de
gerini
bulunuz (I = 8A, a = 20cm).
zm. Sonsuz uzun telin zerinde akan sabit bir I akmnn yaratt
g magnetik
alan ifadesi, Biot-Savart yasas aracl
g ile,
I
H= e
2
olarak elde edilmisti. Bu ifadeden faydalanlarak 1 numaral telin O noktasnda
yaratt
g magnetik alan
I
H1 = (cos 60o ex sin 60o ey )
2r
olarak yazlr. Burada gzken r uzunlu
gu
a/2 a
r= 0
=
cos 30 3
olacak sekilde H1 in yukardaki ifadesinde dikkate alnacak olursa

!
I 1 3 3I
H1 = ex ey = ex 3 ey
2a/ 3 2 2 4a
olur. Benzer sekilde, 2 numaral telin ayn O noktasnda yaratt

g alan ise
!
I o o I 1 3
H2 = (cos 60 ex + sin 60 ey ) = ex + ey
2r 2a/ 3 2 2

I 3
= ex + 3 ey
4a
olarak hesaplanr.
Son olarak 3 numaral telin, O da yaratt
g alan da

2I I 3
H3 = ex = ex
2r a
oldu
gundan, O daki toplam alan

3 3I
H0 = H1 + H2 + H3 = ex
2a
ile bellidir. Bunun siddeti ise,
33I
3 38

HO = H0 = = = 33, 08 A/m
2a 2 0, 2
de
gerine esittir.
3.2.E-14. S ekilde grlen Oz eksenine paralel ve ok uzun tellerden ilgili akmlar

geti
gine ve sistem Bs = 2 ey T dzgn magnetik indksiyonu iinde bulun-
duguna gre, O noktasnda yaratlan toplam magnetik alan bulunuz (I1 = 5 A,
I2 = 2 A, a = 25 cm, 0 = 4 107 H/m).
zm. Biot-Savart yasas uyarnca, sonsuz uzun do

grusal telden geen I
akmnn yaratt
g magnetik alan
I
H= e
2
olduguna gre, 1 ve 2 noktalarndaki tellerin orijinde yarattklar magnetik alanlar

birbirine esit olup
I1
H1 = H2 = ey
2a
ile verilirler.
Benzer sekilde, 3 ve 4 noktalarndaki tellerinin yarattklar magnetik alan da
birbirine esit ve
I2
H3 = H4 = ex
2a
de
gerlerine sahiptirler.
te yandan ortamdaki dzgn magnetik alann de
geri
Bs 2 106
Hs = = ey A/m
0 0
kadardr.
Sonu olarak, O noktasndaki toplam magnetik alan

H0 = H1 + H2 + H3 + H4 + Hs == 2 H1 + H3 + Hs
1 5
= (I2 ex + I1 ey ) + ey
a
ile ifade edilir. Bu alann siddeti ise
s
1 I 2 I 2 5 2 1089 33
1
HO = H0 = 2
+ 22 + = = = 10, 51 A/m
a a
olarak hesaplanr.
3.2.E-15. zerinden sabit bir I akm akan ok uzun bir tel sekildeki
gibi kvrld
gna gre, emberin O merkezindeki bileske magnetik indksiyonun
ifadesini bulunuz (M P = P N = a).
zm. Telin M P ve P N paralarnda geen akmlarn O noktasnda yarat-

tklar magnetik indksiyon, srasyla B1 ve B2 ile gsterilecek olursa, bunlar
Pr.3.2-E-1 deki sonu uyarnca, birbirine esit ve
0 I I a
B1 = B2 = cos = 0
4R 4R a + R2
2
de
gerinde olup sekil dzleminden dsarya do
gru ynelmislerdir. emberden geen
akmn O noktasnda uyard g magnetik indksiyon ise, daha nce Pr.3.2.E-3 n
b) skknda aklandg zere, yn sekil dzleminden dsarya do
gru ve siddeti
de
0 I
B3 =
2R
ye esit olan bir vektr olacaktr.

Sonu olarak, O noktasndaki toplam magnetik indksiyon

I a
B0 = B1 + B2 + B3 = 2B1 + B3 = 0 1+
2R a2 + R2
byklgnde ve sekil dzleminden dsarya do

gru ynelmis bir vektr olarak elde
edilir.
ekildeki evrenin, R1 ve R2 yarapl yaylarn ortak merkezi olan, O

3.2.E-16. S
noktasnda meydana getirdi gi magnetik alan bulunuz.
zm. erevenin, AB d ve CDd yaylar zerinden akan sabit I akmnn

O noktasnda uyardklar magnetik alanlar, Pr.3.2.E-3 n b) skk uyarnca,
srasyla,
I I
H1 = ve H2 =
4R1 4R2
de d yaynn yaratms oldu

gerlerine sahiptirler. Bunlardan, AB gu H1 alan O nok-
tasnda sekil dzlemine dik ve ieriye do d
gru, CD yaynn yaratms oldu gu H2
alan ise ayn noktada gene sekil dzlemine dik fakat dsarya do
grudur.
BC ve DA do gru paralarnn zerindeki sabit I akmnn O noktasndaki alana
katks ise Pr.3.2.E-1 uyarnca sfrdr.
Bu durumda, O noktasndaki toplam magnetik alan sekil dzlemine dik ve ieriye
do
gru olmak zere

I 1 1
HO = H1 H2 =
4 R1 R2
kadardr.
3.2.E-17. Asa gdaki sekilde, sol taraf M merkezli ve a yarapl bir yarm ember
olusturacak sekilde kvrlms ve dogrusal ksmlarnn da yar-sonsuz do grulardan
olmus oldugu varsaylan bir tel paras grlmektedir. Bu iletkenden sekildeki
ynde sabit bir I akm akmas halinde, M noktasnda yaratlacak olan magnetik
alan hesaplaynz (I = 2 A, a = 5 cm).
zm. I letkenin a yarapl yarm ember ksmnn M noktasnda yarattg

alan, Pr.3.2.E-16 daki H1 veya H2 alanndan birinde = ve R1 = R2 = a
yazarak, kolayca
I
Ha =
4a
olarak hesaplanr. Bu alann yn, akmn aks ynnden tr M noktasnda
sekil dzlemine dik ve ieriye do
grudur.
Gene ayn iletkenin yar-sonsuz uzun olan paralarnn M de yaratt g alanlar
da Pr.3.2-3 uyarnca birbirine esit ve sekil dzlemine dik olarak ieriye do
gru
ynlenmis
I
H1 = H2 =
4a
de
gerine sahip vektrlerdir.
Sonu olarak, M noktasnda iletken telin yaratms oldu gu magnetik alan, bu
noktada sekil dzlemine dik ve ieriye do
gru olup

I 2 2 2
HM = H1 + H2 + H3 = +1 = + 1 = 16, 37 A/m
4a 4 0, 05
de
gerine sahiptir.
VEKTR POTANSI YEL ve MAGNETI K ALANIN TEMEL DEN-

KLEMLERI
Teorem. Snrsz ve bos uzayda yaratlan bir magnetik alann J kaynak da
glm
biliniyorsa, magnetik indksiyon her zaman
Z
0 dV
A= J 0
4 r
seklindeki vektr potansiyelin rotasyoneli olarak yazlabilir:
B = rot A
Teorem. Magnetik indksiyon B nin sa

glad
g
div B = 0
ba
gnts, magnetik yk diye bir bykl
gn olmayaca
gn gsterir.
Teorem. J akm yo
gunlu
gu olmak zere,
a) regler bir S yzeyi ile kusatlms sonlu bir V hacm dsnda J = 0 ise,
b) S zerinde J n = 0 ise,
c) Tm V iinde div J = 0 ise
div A = 0
ve
rot H = J
esitlikleri sa
glanr.
3.3-1. B vektr alan iin div B = 0 sa glanyorsa, B = rot A olacak sekilde bir A
vektrnn her zaman bulunabilece gini ve bunun keyfi bir fonksiyonun gradyant
farkyla belirli oldu
gunu gsteriniz. zel bir A bulunuz.
zm. (x, y, z) kartezyen koordinatlarna gre ikinci mertebeden srekli
trevlere sahip
A = Ax ex + Ay ey + Az ez
vektrel bykl
g iin
2 Az 2 Ay 2 Ax 2 Az 2 Ay 2 Ax
div rot A = + + = 0 div B
xy xz yz xy xz yz
oldu
gundan, B magnetik indksiyon vektr
B = rot A
Kolayca sa
glanabilir ki; bilesenleri asagdaki gibi olan A vektr bir zel
zmdr:
Z z Z
1 y
Ax = By (x, y, )d Bz (x, , z0 )d
z0 2 y0
Z z Z
1 x
Ay = Bx (x, y, )d + Bz (, y, z0 )d
z0 2 x0
Az = 0
A1 belirli bir vektr ve tretilebilen herhangi bir fonksiyon olmak zere

yukarda sz edilen A vektr
A = A1 + grad
olarak yazlabilir. Gerekten, rot grad 0 oldu

gundan,
B = rot A = rot(A1 + grad ) = rot A1 + rot grad = rot A1
dir. Bu da sonu olarak B yi veren A nn, bir skalar fonksiyonun gradyant

farkyla belli olaca
g anlamna gelir.
3.3-2. Sonsuz ve bos uzayda yaratlan alann J kaynak da

glm bilindi
gine gre,
buna iliskin vektr potansiyel
Z
0 dV
A= J 0
4 r
ile hesaplanr. Bu ifadeden yararlanarak, Biot-Savart yasasn elde ediniz.
zm. Yukarda soruda verilen vektr potansiyelin yardmyla magnetik in-
dksiyon
Z
0 d d d
B(x, y, z) = rot A(x, y, z) = rot J(, , )
4 r0
ile hesaplanr. Bu son ifadede rot islemi ile integral isleminin yeri de
gistirilecek
olursa
Z
0 d d d
B(x, y, z) = rot J(, , )
4 (x, y, z) r0
be
gnts elde edilir.
B nin bu ifadesi, K sabit bir vektr, f ise (x, y, z) kartezyen koordinatlarna ba

gl
bir skalar fonksiyon olmak zere
h i
rot K f (x, y, z) [grad f (x, y, z)] K
zdesli
ginden yararlanarak,
Z
0 1
B(x, y, z) =
grad J(, , ) d d d
4 (x, y, z) r0
seklinde yazlr. Bu son esitlikte
0

1 r
grad 0 =
r (r0 )3
ba
gnts da dikkate alnacak olursa,
Z 0

r
B(x, y, z) = 0 J(, , ) d d d
4 (r0 )3
ile ifade edilen Biot-Savart yasas elde edilir.
3.3-3. Sabit bir izgisel akmn yaratt g alana iliskin bir vektr potansiyel bu-
lunuz. Akm tasyan izginin dsnda, her yerde magnetik alann bir skalar potan-
siyelden tremis gibi de dsnlebilece gini gsteriniz ve byle bir Vm (x, y, z)
skalar potansiyeli bulunuz.
zm. Sabit bir izgisel akm, genellikten bir sey kaybetmeden, Oz ekseni
boyunca aksn. Bu durumda uyarlan magnetik indksiyonun daha nce
I I
B = H = e = ez e
2 2
seklinde oldu
gu grlmst. Burada gzken e yerine
1
e = 2 grad

ba
gnts yazlacak olursa

I 1 I 1
B = grad ez = grad log ez
2 2

I 1
= rot log ez
2
ifadesi elde edilir. O halde bu magnetik indksiyonu, B = rot A ba

gntsn da
dikkate alarak
I 1
A= log ez
2
vektr potansiyelinden tremis gibi dsnmek mmkndr.
Sabit izgisel akmn akt
g Oz ekseninin dsnda kalan her yerde J = 0 oldu
gun-
dan bu noktalarda,
rot H = 0
dr. Bu ba
gnt ise H nn
H = grad Vm
olacak sekilde bir Vm skalar potansiyelinden treyebilece
gini gsterir. Bu izgisel
akmn yaratt g magnetik alann,
y
= arctan
x
olmak zere
I I
H= e = grad
2 2
seklinde yazlabilece gi de gznnde bulundurularak, yukarda sz edilen Vm
I I y
Vm = = arctan
2 x
3.3-4. Vektr potansiyeli

A = A(, z) e
olan bir magnetik alann alan izgilerinin
A(, z) = C1 , = C2 , (C1,2 keyfi sabitler)
denklemi ile belirlenen e
gri ailesi oldu
gunu gsteriniz.
zm. Bu vektr potansiyele iliskin magnetik alan
B 1 1 A(, z) 11
H= = rot A = e + ( A)ez
z
seklindedir. te yandan, silindrik koordinatlara iliskin dr konum diferansiyeli
r = e + z ez
ifadesinden hareketle
dr = d e + d e + dz ez
olarak yazlr. Burada
d e = d (cos ex + sin ey ) = ( sin ex + cos ey ) d = d e
oldu
gu da gznnde bulundurulacak olursa
dr = d e + d e + dz ez
elde edilir.
Alan izgilerini veren dr//H zelli
ginden faydalanlarak yazlan
d = 0
ve
d dz
=
A
z
1
(
A)
seklindeki diferansiyel denklemlerin ilkinden hareketle
= sabit = C2
ve ikincisinden hareketle de

( A) d + ( A) dz = 0
z
den elde edilen
A = sabit = C1
denklemleri ile belirlenen e
gri ailesi bulunur.
3.3.E-1. Sonsuz uzun ve yarap a olan iletken bir silindirin iinde ve dsnda
magnetik alan Ir
e , r<a
2a2

H=
I
2r e , r > a
olarak llmstr. Bu alan yaratan J yi bulunuz.

zm. Distribsyon anlamnda yazlan
n
o

J = rot H = rot H + n H (S)
S
denklemi silindirik koordinatlar sisteminde hesaplanacak olursa,

2

1 r
2 ez , r < a

I r r a I I a
J = + er e e (r a)
2 1 r
2a 2 a2
ez , r > a
I r r r
a2 ez , r < a
= + ez 0 (r a)

0, r > a
I
a2 ez , r < a
=

0, r > a
bulunur. Bu ifade, silindirin iinden ez ynnde homojen olarak toplam bir I

akmnn akt
gn, dsnda ise kaynak bulunmad
gn gsterir.
ALAN ve BNYE DENKLEMLERI . SINIR KO

SULLARI
Varsaym. De gisik malzemelerle dolu uzayda div J = 0 olacak sekilde J yo
gun-
lu
gu ile olusturulmus bulunan akmlarn yarattg magnetostatik alanda
div B = 0
rot H = J h i
F = q E+vB
denklemleri distribsyon anlamnda, her zaman geerlidir. Bunlardan ilk ikisi

magnetostatik alana iliskin alan denklemleridir.
3.4-1.
B = rot A
ve
div A = 0, ( div J = 0 ise)
ba
gntlarndan yararlanarak gsteriniz ki; iki ortam ayran S yzeyi zerinde A
vektr her zaman sreklidir.
zm. I lk bagnt distribsyon anlamnda
n o

B = rot A = rot A + n A (S)
S
olacak sekilde yazlr. Bu esitli

gin solunda yer alan B nin S yzeyi zerinde tekil
ksm olmad gndan, sa g tarafn tekil ksm da sfr olmaldr. Bu ise (S) in
katsays

nA =0
S
demektir. Bu ifade ise A nn bilesenlerinin S yzeyi zerinde srekli olmasn

ifade eder.
Benzer sekilde ikinci ba
gnt da distribsyon anlamnda yazlacak olursa,
n o

div A = div A + n A (S) = {0} + +0 (S) 0
S
bulunur. Bu esitlikten de aka grlece

gi zere (S) in katsays

nA =0
S
olmaldr. Bu son ba
gnt ise A nn S yzeyi zerindeki normal bilesenlerinin de
srekli olmas anlamna gelir.
Sonu olarak A nn S zerinde hem te getsel, hem de normal bilesenleri srekli
kald
gndan kendisi de srekli demektir.
3.4-2. a yarapl, iletken bir kre zerinde Q kadar elektrik yk vardr ve kre
Oz ekseni etrafnda asal hzyla dnmektedir.
a) Gzlenen akma ait yo
gunlu
gun ak ifadesini yaznz.
b)Yaratlan magnetik alann A = F (r) sin e gibi bir potansiyelden tremis
olabilece
gini gsteriniz ve F (r) nin sa
glad
g denklemi ve snr kosullarn bulunuz.
c) Krenin ve ds ortamn ayn magnetik geirgenli
ge sahip olmalar halinde F (r)
nin ve H nin ak ifadelerini yaznz.
zm. a) Q yknn kre zerinde s = Q/(4a2 ) yzeysel yk yo gunlu
gu
ile dzgn yayl bulundu
gunu dsnelim. Bu durumda hacmsal yk yo
gunlu
gu
Q
= s (r a) = (r a)
4a2
ve krenin (a, , ) noktasndaki hz
v = a sin e
oldu
gundan, hacmsal akm yo
gunlu
gu
Q
J =v= (r a) sin e
4a
kadardr.
b) Probleme iliskin A vektr potansiyel fonksiyonu
Q
A = J = sin (r a)e
4a
diferansiyel denklemini sa
gladgndan, A nn kresel koordinatlar sistemindeki
ifadesinden faydalanlarak,

2 A A
A er = Ar 2 Ar + cot A + csc + =0
r

1 2 Ar A
A e = A 2 csc A 2 + 2 cot csc =0
r

1 2 Ar A
A e = A 2 csc A 2 csc 2 cot csc
r
Q
= sin (r a)
4a
denklemleri bulunur. Bu denklemlerin zm, kolayca grlebilece gi zere,
Ar = A = 0
ve A (r, ) olmak zere

2 1 1 Q
(rA ) + (sin A ) = sin r (r a)
r2 r sin 4a
Q
= sin (r a)
4
denklemine indirgenir. Eger zel olarak A = F (r) sin seilirse, bu son diferan-
siyel denklem
d2 2 Q
sin 2
[r F (r)] sin F (r) = sin (r a)
dr r 4
veya daha basit olarak
d2 F dF Q
r2 + 2r 2F = r (r a)
dr2 dr 4
Qa
= (r a)
4
seklinde yazlr. Distribsyon anlamnda yazlms bu denklemden anlaslaca

g
zere F (r) fonksiyonunun r = a da sa
glad
g snr kosullar
F (r)|r=a+ = F (r)|r=a
ve

dF dF Q
=
dr r=a+ dr r=a 4a
dan ibarettir.
c) F (r) fonksiyonunun b) de sa
gladg diferansiyel denklemin zm, C1 , C2 ,
C3 ve C4 henuz bilinmeyen sabitler olmak zere
C2
C1 r + r , r>a
F (r) =
C4
C3 r + r , r<a
seklindedir. F (r) in, r > a blgesinde r iin sonlu kalmas C1 = 0, benzer

sekilde, r < a blgesinde de r 0 iin sonlu kalmas C4 = 0 kosullarn gerektirir.
Geriye kalan C2 ve C3 sabitleri de b) de ifade edilmis olan snr kosullar aracl
g
ile yazlan
C2
= C3 a
a2
ve
2C2 Q
3
C3 =
a 4a
denklemlerinden faydalanlarak
Qa2 Q
C2 = , C3 =
12 12a
olacak sekilde elde edilirler. Bu durumda, probleme iliskin vektr potansiyel

a2
Q r2
e , r > a
A = F (r) sin e = sin
12 r
a e , r < a
oldu
gundan, krenin iindeki ve dsndaki ortamlardaki magnetik alanlar
2
1 a2 1
sin2 er r ar2 sin e , r > a
1 Q r sin r2 r r
H = rot A = +
12
1
2 r 1

r sin sin a er r r r ar sin e , r < a

Q a2 r
+ sin er e (r a)
12 r2 a r=a
veya 2a2 a2 sin
Q r2 cos er + r3 e , r>a
H=
12 2 2 sin
r cos er a e , r<a
olarak belirlenir.
AKIM DEVRELERI NI N BI RBI RI NE ETKI SI . AMPERE FOR-

ML
Teorem. Snrsz basit bir ortamda bulunan ve iinden sabit I1 akm akan bir
C1 evresi ile, iinden sabit I2 akm akan bir C2 evresinin birbirine etki ettirdi
gi
kuvvetleri gznne alalm. Birinci evrenin yartt g magnetik alan
Z 0

I r
H1 = dc d
4 C1 (r0 )3
forml ile hesaplanr. I kinci evreye etki eden diferansiyel kuvvet de
dF12 = I2 dc2 B1
oldu
gunda gre, birinci evrenin ikinciye etki ettirdi
gi toplam F12 kuvveti
I I
I1 I2 r12
F12 = dc2 dc1
4 C2 C1 (r12 )3
olur. Burada r12 , C1 zerindeki noktalar C2 zerindeki noktalara birlestiren
vektrlerdir. (Ampre Forml)
3.5-1. Asa gdaki sekilde gsterildi gi gibi yerlestirilmis bulunan akm eleman-
larnn karslkl etkilerini (diferansiyel kuvvetleri) hesaplaynz.
zm. a) Bu durumda, akm elemanlarnn karslkl etkileri
dc1 = dy ey , dc2 = dx ex , r21 = r ey = r12

olmak zere,
I1 I2 [dc1 (dc2
r 21 )] I1 I2 [dy ey (dx ex r ey )]
dF21 = 3 =
4 (r21 ) 4 r3
I1 I2
= dx dy ex
4r2
ve
I1 I2 [dc2 (dc1
r 12 )] I1 I2 [dx ex (dy ey r ey )]
dF12 = 3 = =0
4 (r12 ) 4 r3
olarak elde edilir.

b) Bu zel halde ise,
dc1 = dc2 = dy ey , r21 = r ex = r12

olmak zere,
I1 I2 [dc1 (dc2
r 21 )] I1 I2 [dy ey [dy ey (r) ex ]]
dF21 = 3 =
4 (r21 ) 4 r3
I1 I2
= (dy)2 ex
4r2
ve
I1 I2 [dc2 (dc1
r 12 )] I1 I2 [dy ey (dy ey r ex )]
dF12 = 3 =
4 (r12 ) 4 r3
I1 I2
= (dy)2 ex = dF21
4
olarak elde edilir.
c) Son olarak bu durumda da benzer islemler tekrar edilecek olursa,
dc1 = dc2 = dy ey , r21 = r ex = r12

olmak zere,
I1 I2 dc1 (dc2
r 21 ) I1 I2 dy ey [(dy) ey (r) ex ]
dF21 = 3 =
4 (r21 ) 4 r3
I1 I2
= (dy)2 ex
4r2
ve
I1 I2 dc2 (dc1
r 12 ) I1 I2 (dy ey ) (dy ey r ex )
dF12 = 3 =
4 (r12 ) 4 r3
I1 I2
= (dy)2 ex = dF21
4
bulunur.
3.5-2. Aralarndaki uzaklk d olan sonsuz uzun iki paralel telden I1 ve I 2 akmlar
akmaktadr. Tellerden birinin birim uzunluktaki parasna etki eden kuvveti
bulunuz. I 1 ve I 2 nin ayn veya zt ynde oluslarna gre sonucu yorumlaynz.
zm. Yukardaki sekilde verilen sonsuz uzun tellerden birine, rne

gin I1 akm
akan telin birim boyuna, etki eden kuvvet hesaplanacak olursa, ncelikle,
dF21 = I1 d 1 B21 = I1 dy ey B21

ba
gnts dikkate alnr. Bu ifadede yer alan ve zerinden I2 akm akan sonsuz
uzun telin dy zerinde yarattg alann ifadesi
I2
B21 = ez
2d
gz nnde bulundurulacak olursa
I1 I2 I1 I2
dF21 = dy ey ez = dy ex
2d 2d
yazlr. Sonu olarak da zerinden I1 akm akan telin birim boyuna etki eden
kuvvet Z 12 Z 1
I1 I2 I1 I2
F21 = dF21 = ex dy = ex
0 2d 0 2d
olarak hesaplanr. I1 akml telin I2 akm akan tele uygulad
g F12 kuvveti ise
I1 I2
F12 = F21 = ex
2d
seklindedir. Buradan aka grlece gi zere zerinden ayn ynde akm akan
sonsuz uzun pararlele teller birbirini eker.
E
ger akmlar birbirtine zt ynde akarsa,
I1 I2
F21 = ex
2d
ve
I1 I2
F12 = F21 = ex
2d
olaca
gndan bu sefer de teller birbirini iter.
3.5-3. Dzgn bir magnetik alan iinde bulunan kapal bir C e grisinden sabit
bir I akm akmaktadr. C ye etki eden toplam kuvveti bulunuz.
zm. Dzgn bir B magnetik indksiyon vektr iinde bulunan ve zerinden
sabit I akm akan kapal C evresine etkiyen kuvvet
dF = I dc B
diferansiyelinden faydalanlarak
I I I
F = dF = I dc B = I B dc = I B C = I C B
C C C
olarak bulunur. Burada gzken C bykl g, genli

gi C nin evresi yn de dc
ye paralel olan vektr ifade etmektedir.
3.5-4. Sonsuz ve homogen bir uzayda
f (z)
B= e + g(, z)e

ile tanml bir magnetik indksiyon alan uygulanmstr.

a) div B yi hesaplaynz.
b) zerinden I akm akan ve {z = h, = a} ile tanml bulunan C emberine
etki eden kuvveti bulunuz.
c) Yukarda sz edilen C emberi sz konusu konuma, kendisine paralel kalarak,
z = dan getirilmis ise, dsardan yaplms bulunan isi hesaplaynz.
1
f (z) =
1 + z2
halinde sonucu yaznz.

d) C emberi b) de sz edilen konuma, kendisine paralel kalarak, z = dan
getirilmis ise, dsardan yaplms bulunan isi hesaplaynz ve
1
f (z) =
1 + z2
halinde sonucu yaznz.

e) c) ve d) deki sonular karslastrnz ve farkll
gn nedenini aklaynz.
zm. a) Silindirik koordinatlar sisteminde verilen B vektrnn diverjans
1 1
div B = (B ) + B + Bz
z
1 1
= [f (z)] + [g(, z)] = 0, 6= 0

olarak hesaplanr.
b) Bu alan iinde bulunan ve zerinden I akm akan C : {z = h, = a}
emberine etki eden kuvvet
Z Z 2
F = I d B =I a e d B(a, , h)
C 0
Z 2
f (h)
= Ia e d e + g(a, h)e
0 a
Z 2 Z 2
= I f (h)d ez = I f (h)ez d = 2I f (h)ez
0 0
olarak bulunur.
c) ember kendisine paralel kald
gndan z = da z = h ya Oz ekseni boyunca
gelir. Bu durumda embere etkiyen ve a) dan faydalanlarak yazlan
F (z) = 2 I f (z) ez
kuvvetine kars yaplan is
Z h Z h
h
W = F (z) ez dz = 2I f (z) dz

olarak tanmlanr. f (z) = 1/(1 + z 2 ) halinde ise

Wh
= 2I arctan z|hz= = 2I arctan h <0
2
h < 0 oldu
sonucu bulunur. W gundan ember bu konuma kendili
ginden gelir.
d) ember bu sefer dan h ya gelirken yaplan is, benzer sekilde
Z h
h
W = 2I f (z)dz

olarak belirlenir ve f (z) = 1/(1 + z2)

halinde ise bu sefer

h
W = 2I arctan z|hz= = 2I arctan h + >0
2
h
elde edilir. W > 0 oldu
gundan, bu durumda, ember bu konuma dsardan is
yaplarak getirilmistir.
e) c) ve d) deki kuvvetlerin her ikisi iin de
F (z) = grad (arctan z)
ba
gnts yazlr. Bu ifadeden de aka grlece gi zere, arctan z fonksiyonu
z ve z iin farkl de ger ald
gndan, bu iki noktadan ayr ayr z = h
ya gelinceye kadar yaplan is de farkl olur.
3.5-5. a yarapl, iletken bir disk, sekilde gsterildi

gi gibi, iletken bir A1 A2 ekseni

zerinde tasnmakta ve eksene paralel bir sabit B magnetik indksiyon alannn
iinde bulunmaktadr. A anahtar kapanp, srekli rejim olustuktan sonra diskin
dzgn bir hzla dnece gini gsteriniz ve dndrme momentini hesaplaynz (Bar-
low ark).
zm. A anahtar kapannca, civann iletken olusu nedeniyle, AA1 OA de-

vresinden sabit bir I akm akmaya baslar ve devam eder. Bunun, iyi bir yaklask-
lkla, diskin yarap boyunca devam etti
gini varsayabiliriz. Diskin bu yarapnda
d boyundaki her paraya, d = dx ex olmak zere,
dF = I d B = I dx ex B
kadar bir diferansiyel kuvvet etki eder. Sabit magnetik indksiyonun
B = B0 ez
oldu
gu varsaylrsa, diske etki eden toplam kuvvet
Z a Z a Z a
F = dF = I dx ex (B0 ez ) = IB0 ey dx = I B0 a ey
0 0 0
olur. Bu kuvvet diski asa

gdaki sekilde gsterilen ynde dndrr. I devaml
oldugundan, dnme de devamldr.
Bu harekete iliskin diferansiyel dndrme momenti, = x ex olmak zere
dM = dF = x ex (IB0 dx ey ) = IB0 x dx ez
olarak ifade edilir. Bu durumda diske iliskin toplam moment

Z a Z a
M = dM = I B0 x dx ez
0 0
1
= B0 I a2 ez
2
olarak elde edilir.
3.5.E-1. I lerinden zt ynde ayn I akm geen ve birbirinden a uzaklkta yer

alan sonsuz uzun iki paralel telin uzunluklarna etki eden itme kuvvetini bulunuz
( = 100 cm, I = 25 A, a = 10 cm, = 0 ).
zm. Bu itme kuvvetinin siddeti, Ampre forml aracl

g ile, Pr.3.5-2 de
elde edilen
I1 I2
F12 = F21 = ex
2d
sonucundan faydalanlarak
0 I 2 102
F12 = F21 = = N
2a 8
olarak hesaplanr.
3.5.E-2. Birbirine paralel ve uzaklklar 20 cm olan iki uzun do

grusal telin her
birinden ayn ynde 10 A geti gine gre, tellerin birim uzunluklarna etkiyen
kuvveti bulunuz ( = 0 ).
zm. Bu teller birbirini eker ve bu ekme kuvveti de gene Pr.3.5-2 de belir-
tildi
gi zere
I1 I2
F12 = F21 = ex
2d
ile tanmldr.
Bu kuvvetlere iliskin siddet ise
0 I 2 4 107 102
F12 = F21 = = = 104 N/m
2d 2 2 101
olarak hesaplanr.
3.5.E-3. S ekildeki ok uzun paralel drt iletkenden herhangi birinin 1 m sine

etkiyen bileske kuvvetin ynn ve degerini bulunuz (I1 = I2 = I3 = I4 = I,
= 0 ).
zm. S ekilde geometrik ve fiziksel simetri oldu

gundan btn tellere etkiyen
kuvvetlerin siddetleri ayn olacaktr. Kuvvetlerin ynleri ise, sekilde gsterildi
gi
gibidir. I lk olarak I4 akmn tasyan tele etkiyen kuvveti hesaplayalm. Bu telin
bulundu gu yerde I1 ve I3 akmlar dolaysyla uyarlan magnetik indksiyonlar,
srasyla,
I I
B1 = 0 ex ve B3 = 0 ey
2a 2a
dr. Benzer sekilde, I2 akm dolaysyla uyarlan magnetik indksiyon ise
0 I ex ey
B2 =
2a 2 2
olacaktr. O halde I4 akmn tasyan tel zerindeki toplam indksiyon olan
o I 3 I
BT = B1 + B2 + B3 = [2ex 2ey + ex ey ] = o (ex ey )
4a 4a
nedeniyle, I4 akmn tasyan telin 1m uzunlu gundaki parasna etkiyen kuvvet
3o I 3 I 2
F4 = I ez B = I ez (ex ey ) = o (ex + ey )
4a 4a
seklinde elde edilir. Bu kuvvetin yn karenin O merkezine do gru olup, siddeti
de
3 2o I 2
F4 =
4a
kadardr. Di ger tellerin birim uzunluklarna (1 m) etkiyen kuvvetler de ayn
siddette olup, ynleri ilgili tellerden karenin merkezi olan O noktasna do
grudur.
3.5.E-4. Sonsuz genis uzayda, B = 3, 5 103 (ex ey ) magnetik indksiyonu

iinde yer alan, 30 cm boyunda ve zerinden negatif Oz ynnde 5 A akm akan
tele etkiyen kuvveti bulunuz.
zm. Bir B alannn etkisi altnda bulunan uzunluklu ve iinden I akm
akan bir tele etkiyen kuvvet
F =I B
seklinde ifade edilir. Buna gre, aranan kuvvet,

F = 5 0, 3(ez ) 3.5 103 (ex ey ) = 5, 25 103 (ex + ey )
olarak elde edilir. Bu kuvvetin siddeti ise
F = 5, 25 103 N
kadardr.
3.5.E-5. S ekilde gsterilen sonsuz uzun tel ve dikdrtgen ereve ayn dzlemde
olup, ilerinden, srasyla, I ve i akmlar gemektedir. Bu durumda ereveye
etkiyen bileske kuvvetin ynn ve siddetini bulunuz (I = 8A, i = 3A, a = 10cm,
b = 50cm, h = 5cm, = 0 = 4 107 H/m).
zm. Lorentz kuvveti uyarnca zerinden I akm akan B alan iindeki

uzunluklu bir tele etkiyen kuvvet
dF = I d B
teriminin boyunca integrasyonu ile elde edilir. Buna gre, sekilde gsterilen AB
ve CD kollarna etkiyen kuvvetin, srasyla,
0 I I ib
F1 = i b ez B1 = i b ez ey = 0 ex
2h 2h
ve
0 I I ib
F2 = i b ez B2 = i b ez ey = 0 ex
2 (h + a) 2 (h + a)
olurlar. Benzer sekilde BC ve AD kollarna etkiyen kuvvetler de, srasyla,
Z Z
h+a
0 I I i h+a
dx I i a
F3 = i dx ex ey = 0 ez = ez 0 ln 1 +
h 2x 2 h x 2 h
ve
Z Z
h+a
0 I I i h+a
dx I i a
F4 = i dx ex ey = 0 ez = ez 0 ln 1 + = F3
h 2x 2 h x 2 h
olarak belirlenirler.
Sonu olarak dikdrtgen ereveye etkiyen toplam kuvvet

Iib 1 1
FT = F1 + F2 + F3 + F4 = 0 ex
2 h+a h
Iiab
= 0 ex
2h(h + a)
olarak elde edilir. Bu sonutan ak olarak grld g gibi, ereve FT kuvveti ile
sonsuz uzun iletkene do gru ekilir. Bu kuvvetin siddeti ise
0 I i a b 4 107 8 3 0, 1 0, 5
Ft = = = 3, 2 105 N
2h(h + a) 2 0, 05 (0, 05 + 0, 1)
3.5.E-6. Asa gdaki sekilde grlen birbirine paralel ok uzun ve do grusal iki
iletken tel arasndaki uzaklk 60 cm olup herbirinden ters ynde 200 A akm ak-
maktadr. Bu iletkenlerin dzlemi iine, sekilde grld g gibi, iletken bir ABCD
erevesi yerlestirilmis ve bu erevenin kollarndan, sekilde gsterilen ynde, 10A
siddetinde bir akm gemektedir. erevenin boyutlar ve kenarlarnn, sonsuz
uzun ve paralel iletkenlere uzaklklar ayrca sekilde gsterilmistir. Buna gre,
ereveyi, kendi dzlemi iinde hareket ettirmeye alsan toplam kuvvetin byk-
lgn ve ynn bulunuz.
zm. ereveyi kendi dzlemi ierisinde hareket ettirecek kuvvet, Lorentz

kuvveti olup daha nce de grld
g gibi
dF = I d B
ba
gntsndan hesaplanacaktr. Buna gre, AD tel parasna etki eden kuvvet
Z A
I 1 1
FAD = i d B = i h ez BAD = i h ez 0 + ey
D 2 a b + c

Iih 1 1
= 0 + ex
2 a b+c
olarak hesaplanr.
BC tel parasna etki eden kuvvet ise, benzer sekilde,
Z C
I 1 1
FBC = i d B = i h ez BBC = i h ez 0 + ey
B 2 a + b c

Iih 1 1
= 0 + ex
2 a+b c
olur. AB ve DC kollarna etkiyen kuvvetler ise yukardaki diferansiyellerden

hareketle
Z a+b
0 I 1 1
FAB = FDC = i dx ex + ey
a 2 x a + b + c x
Z a+b Z a+b
i 0 I dx dx
= ez +
2 a x a a+b+cx
0 i I
= ez [ln (1 + b/a) + ln (1 + b/c)]
2
olarak belirlenir.
Sonu olarak ereveye etkiyen toplam kuvvet

Iih 1 1 1 1
FT = FAD + FBC + FAB + FDC = 0 + + ex
2 a b+c a+b c
= 0, 23 102 ex
olur. Bu da erevenin sola do gru FT = 0, 23 102 N luk bir kuvvetle hareket

ettirilmeye alsld
gn gsterir.
3.5.E-7. zerinden I akm geen sonsuz uzun ve do grusal bir iletkenle baska bir
devreye ait bir AB iletkeni sekildeki gibi yer alyorlar. AB iletkeninin boyu L dir
gi ynde bir I 0 akm gemektedir. AB iletkeninin
ve zerinden sekilde gsterildi
A ucunun I akmn tasyan iletkenden uzakl g d ve iki iletken arasndaki a
oldu
guna gre AB ye etkiyen kuvvetin siddetini ve ynn bulunuz. asnn
/2 ve 0 de
gerleri iin, bulunan ifadenin ne sekil alaca
gn gsteriniz.
zm. AB iletkeninden geen I 0 akm nedeniyle bu iletkene etkiyen diferan-

siyel kuvvet
0 I
dF = I d 0 ey
2x
dir. Burada gzken d uzunluk elemannn
dx
d = d (sin ex + cos ez ) = (sin ex + cos ez )
sin
oldu
gu da dikkate alnacak olursa, yukardaki diferansiyel kuvvet
I I 0 dx
dF = 0 ( cos ex + sin ez )
2x sin
olur. Buna gre, AB ubuguna etkiyen toplam kuvvet
Z B Z d+L sin
I I0 dx
F = dF = 0 ( cos ex + sin ez )
A 2 sin d x
ba
gntsyla hesaplanr. Yukardaki integral de
gerlendirilecek olursa

I I0 L
F = 0 ( cos ex + sin ez ) ln 1 + sin
2 sin d
sonucu elde edilir.
zel olarak, = /2 oldu

gunda,

I I0 L
F = 0 ez ln 1 +
2 d
bulunur. Benzer sekilde, = 0 iin de

0 I I 0 ln 1 + Ld sin I I0 L
cos
F = ex lim = 0 ex lim d
2 0 sin 2 0 cos 1 + L sin
d
I I0
= 0 ex
2d
ifadesi ortaya kar.
3.5.E-8. S ekildeki sonsuz uzun iletken tel ve yamuk seklindeki ereve, ayn
dzlemde bulunmaktadr. I letken tel ve ereveden sekilde belirtilen ynlerde
akmlar geti
gine gre yamuga etkiyen bileske kuvvetin ifadesini bulunuz ( =
0 ).
zm. Sonsuz uzun iletkenden akan I1 akmnn, yamu

gun AB kenar boyunca
uyard
g magnetik indksiyon,
0 I1
B1 = ez
2H
oldu
gundan, I1 akmnn, zerinden I2 akm akan AB teline etki etti
gi kuvvet,
F1 = I2 ( 1 B1 )
ifadesinde 1 = a ey koyarak,
0 a I1 I2
F1 = ex
2H
seklinde bulunur.
Benzer sekilde, yamugun CD kenarna etkiyen kuvvet, gene I1 akmnn bu kenar
zerinde olusturdugu
0 I1
B2 = ez
2(H + h)
magnetik indksiyon sonucunda,
F2 = I2 ( 2 B2 )
ifadesinde
2 = b ey
oldu
gu da dikkate alnarak,
0 b I1 I2
F2 = ex
2(H + h)
olarak bulunur.
Yamu gun BC kenarna etkiyen kuvvet ise, Pr.3.5.E-7 de elde edilen sonutan
faydalanarak
0 I1 I2 h
F3 = ( cot ex + ey ) ln 1 +
2 H
seklinde yazlr.
Son olarak, DA kenarna etkiyen F4 kuvvetini bulmak iin, BC kenarna etkiyen
kuvvetten faydalanlabilir. Gerekten, F3 te sadece y bileseni isaret de
gistire-
ce
ginden, bu kuvvet

0 I1 I2 h
F4 = ( cot ex ey ) ln 1 +
2 H

Sonuta, bileske kuvvet bu drt vektrn toplam olaca

gndan,

0 I1 I2 a b H +h
FT = F1 + F2 + F3 + F4 = ex + 2 cot ln
2 H H +h H
3.5.E-9. B = 0, 2 ey magnetik indksiyonu iinde 2 cm genisli ginde bir serit Ox

eksenine paralel olarak durmakta (Ox ekseni, seritin tam ortasndan gemektedir)
ve iinden 15 A akm dzgn olarak akmaktadr. Bu seritin L uzunlu guna etkiyen
kuvveti bulunuz.
zm. Lorentz kuvveti uyarnca,
dF = dq v B = JS dS B
yazlabilir. Burada JS ile, seritin iinden akan yzeysel akm yo

gunlu
gu gster-
ilmektedir. Bu serit iin sz konusu JS yo gunlu
gu
15
JS = = 750 ex A/m
0, 02
oldu
gundan
dF = 750 ex (dx dy) 0, 2 ey = 150 ez dx dy
ve dolaysyla da seritin L uzunlu
guna etkiyen kuvvet
Z Z 0.01 Z L
F = dF = 150 dx dy ez = 3L ez
S 0.01 0
olarak elde edilir.
Magnetik Alann Sirklasyonu. AMPERE FORML

Ampre forml. S bir regler yzey paras, C de bunun evresi olsun.
Magnetik alann bir C evresi boyunca sirklasyonu, C nin kucaklad
g toplam
akma esittir.
I Z Z
H d = rot H dS = J dS = I, ( div J = 0)
S S
C
Teorem. E ger div J 6= 0 ise, Ampre forml yerine, Genellestirilmis Am-

pre forml asa
gdaki gibi elde edilir:
I Z Z Z Z
1 dV
H d = rot H dS = J dS + grad div J 0 dS
S S S 4 V r
C
3.6-1. Oz ekseni boyunca sabit bir I akm akmaktadr. Ampre formlnden

yararlanarak magnetik alan ifadesini yaznz.
zm. C kapal e grisi, merkezi Oz ekseni zerindeki herhangi bir nokta ve
yarap da silindirik koordinat degiskeni r olan bir ember olmak zere, Ampre
forml uyarnca, div J = 0 oldu gu da dikkate alnarak
I
H d =I
yazlr. Magnetik alann yaps gerek geometrik gerek fiziksel simetriden tr
H = H(r)e
seklindedir. O halde, ember yay elemannn d = r d e olarak yazld

g da
gznnde bulundurulacak olursa, yukardaki Ampre formlnden
I Z 2
H d = H(r)e r d e = H(r) r 2 = I
0
ba
gnts elde edilir. Bu esitlikten faydalanlarak szkonusu magnetik alann
I
H(r) = e
2r
seklinde oldu
gu kolayca grlr.
3.6-2. Oz ekseninin pozitif ksm zerinde sabit I akm akmaktadr. Bu akmn

yarataca
g magnetik alan silindirik koordinatlar sisteminde
!
I z
H= 1+ p e
4 z 2 + 2
seklinde hesaplanr. Bu magnetik alann
Z I

J dS = H d , div J 0
S C
ifadesini sa
glanmadgn gsteriniz ve nedenini aklaynz.
I Z Z ( Z )

1 div J

H d = J d S + grad 0 dV d S
C S S 4 r
ba
gntsn gerekleyiniz.
zm. C e grisi olarak {z = sabit, = sabit} emberini, S olarak da bunun
iindeki dairesel blgeyi dikkate alalm. z > 0 iken bunlar, C+ ve S+ , z < 0
iken ise C ve S ile gsterelim. Aka grld g gibi, d = d e oldu
gu da
gznnde bulundurularak
I I Z 2 !
I z
H d = H d = 1+ p d
C+ C =0 4 z 2 + 2
!
I z
= 1+ p (1)
2 z 2 + 2
elde edilir. Buna karslk

I
J = I (x) (y) u (z) ez = () u (z) ez
2
oldu
gundan
Z Z Z 2
I 1 0 0 I
J dS = 0
d d0 = 2 = I (2)
S+ 2 0 0 2
ve Z Z
J dS = 0 dS = 0
S S
dir. Bu ba
gntlar aka gsteriyor ki; bu akm iin, hibir zaman,
Z I

J dS = H d , div J 0
S C
ifadesi geerli de
gildir. Bunun nedeni, kolayca grlebilece
gi zere,
J = I (x) (y) u(z) ez

ifadesinden hesaplanan
du (z)
div J = I (x) (y) = I (x) (y) (z) 6= 0
dz
olmasdr. Bu durumda, S ister S + ister S olsun

Z ( Z ) Z Z
1 div J
I
I er
grad 0 dV d S = grad dS = dS ez
S 4 r S 4r 4 S r2
Z Z " #
Z 2
I cos I z 0 d0 d Iz 1 1
=
4 r 2
dS =
4 h i3/2 = 2 |z| p 2
S 0 0
z 2 + (0 )2 z + 2
p
olur. Bu son terim hesaplanrken cos = z/r ve r = z 2 + 2 oldu gu da dikkate
alnmstr. Bylece sonu olarask, yukardaki ba gntlardan faydalanlarak
Z Z ( Z )
1 div J I I z
J dS = grad 0 dV dS = I + p
S+ S+ 4 r 2 2 z 2 + 2
! Z
I z
= 1+ p = H d
2 z 2 + 2 C+
ve
Z Z ( Z )
1 div J I I z
J dS = grad 0 dV dS = 0 + + p
S S 4 r 2 2 z 2 + 2
! Z
I z
= 1+ p = H d
2 z 2 + 2 C
yazlr. Bu son iki ba gnt ise, S yzeyi ile onu kusatan kapal C e
grisi ne olursa
olsun, genellestirilmis Ampre forml olan
Z Z ( Z ) Z
1 div J
J dS + grad dV dS = H dc
S S 4 r0 C
esitli
ginin sa
gland
gn gsterir.
3.6-3. a yarapl, sonsuz uzun bir iletken tel b yarapl, sonsuz uzun ve ok
ince bir iletken klfn iindedir. Sabit bir I akm iletken telden gidip silindirik
klftan geri dnmektedir. Akm yo gunlugunun telde ve klfta dzgn oldu gu
varsaylyor.
a) I iletkenden ve klftan akan akmlarn yo
gunlugunu yaznz.
b) Yaratlan magnetik alann, telin iindeki, tel ile klf arasndaki ve klfn dsn-
daki blgelerde geerli olan ifadelerini yaznz.
c) b) de sz edilen blgelerin snrnda magnetik alann iten ve dstan gzlenen
de
gerlerinin farkn hesaplaynz ve sonularn nedenini aklaynz.
zm a) Oz ekseni iteki a yarapl iletkenin eksenine aksk olsun ve bu
iletkendeki akma paralel ynlendirilsin. Akm yo gunlugu telde ve klfta dzgn
olduguna gre, srasyla,
I
Ji = ez u (a )
a2
ve
I
Jk = ez ( b)
2b
olarak yazlr. Burada u () ve () ile, srasyla, birim basamak ve delta Dirac
distribsyon fonksiyonlar gsterilmektedir.
b) Gerek tel gerekse de klf sonsuz uzun oldu gundan ve ayn zamanda zer-
lerinden homojen I akm aktgndan her blgede de magnetik alan
H = H() e
seklinde olur.
Ampre teoremi yardmyla, < a ile gsterilen iletkenin iindeki blgede mag-
netik alan Z 2
I
H1 () e d e = 2
=0 a2
ba
gntsndan
I
H1 = H1 () e = e
2a2
olarak elde edilir. Benzer sekilde, bu sefer (a, b) ile ifade edilen iletkenle klf
arasndaki blgede ise magnetik alan
Z 2
H2 () e d e = I
=0
esitli
ginden
I
H2 = H2 () e = e
2
seklinde hesaplanr. Son olarak da klfn dsndaki > b blgesindeki magnetik
alan Z 2
H3 () e d e = I I = 0
=0
dan ak bie sekilde

H3 = H3 () e = 0
olarak belirlenir.
c) Grld
g gibi, = a ve = b silindirik yzeyleri zerinde, srasyla,
I Ia
H2 (a + 0) H1 (a 0) = e e = 0
2a 2a2
ve
I I
H3 (b + 0) H2 (b 0) = 0 e = e
2b 2b
seklinde iten ve dstan gzlenen alanlarn fark elde edilir.
= a yzeyi zerinden bir akm akmad g iin bu yzey zerinde magnetik
alanlarn te
getsel bilesenleri sreklidir. Buna karsn = b yzeyi klf oldu
gundan
ve zerinden
I
JS = ez [A/m]
2b
yo
gunluklu akm akt gndan bu yzey zerindeki magnetik alanlar sreksizdir ve
sreksizlik miktar da
h i
I I
n H3 (b + 0) H2 (b 0) = e e = ez = JS
2b 2b
ba
gntsndan elde edilir.
3.6-4. I i bos sonsuz uzun bir telden bir sabit I akm akmaktadr. Akm
yo gunlu
gunun btn kesitte dzgn yayl oldu gu varsaylrsa, yaratlan mag-
netik alann iteki boslukta, telin iinde ve dsnda gzlenen ifadeleri ne olur?
I letkenin i ve ds yzeylerine sa
gdan ve soldan yaklasld
gna bulunan degerlerin
farkn hesaplaynz ve nedeni aklaynz.
zm. b > a olmak zere, iteki boslu gun yarap a, telin yarap da b ile
gsterilirse, sadece (a, b) iletken blgesinde dzgn yayl olarak akan akm
oldu
gundan, tm uzaydaki akm yo gunlu
gu
I
J= ez [u (b ) u (a )]
(b2 a2 )
seklinde olur.
Akm yogunlugu sabit ve akm Oz ekseni ynnde akt
gndan her blgedeki alan,
bir nceki problemde oldu gu gibi simetriden tr
H = H() e
seklindedir.
I lk olarak < a blgesindeki alan hesaplanacak olursa, Ampre formlnden
I Z Z 2
H1 dc = J dS = H1 () e d e = 0
C S 0
= H1 () = 0 = H1 = 0
bulunur.
Benzer sekilde gene Ampre formlnden (a, b) blgesindeki magnetik alan
bulunacak olursa
I Z Z 2 Z
I
H2 dc = J dS = H2 () e d e = e dS ez
2 a2 ) z
C S 0 S (b
I 2 2

= a
(b2 a2 )
esitli
ginden
I 2 a2
H2 = H2 () e = e
2 (b2 a2 )
bulunur.
Son olarak da b > blgesi iin
Z 2
H3 () e d e = I
0
ba
gntsndan
I
H3 = H3 () e = e
2
alan de geri elde edilir.
I letkenin i ve ds yzeyleri olan, srasyla, = a ve = b yzeyleri zerinden bir
akm akmad gndan bu yzeyler zerinde iten ve dstan olan alan de gerleri fark
2
I a a2
H2 (a + 0) H1 (a 0) = e 0 = 0
2a (b2 a2 )
ve
I I b2 a2
H3 (b + 0) H2 (b 0) = e e = 0
2b 2b (b2 a2 )
kar.
3.6-5. I siddetinde do
gru akm tasyan a yarapl bir iletkenin iinde, ekseni
kayms konumda b yarapl bir oyuk vardr. Akmn kesit zerinde dzgn yayl
olmas halinde oyuk iinde gzlenecek olan magnetik alann
Hx = 0
I d
Hy =
2 (a2 b2 )
Hz = 0
gibi oldu
gunu gsteriniz. O1 in sa
g tarafta olmas halini tartsnz.
zm. Akm, kesit zerinde dzgn yaylms oldu

gu iin, iletkenin iindeki
hacmsal akm yo
gunlu
gu
I
J= ez [A/m2 ] (1)
(a2 b2 )
olacaktr. Problemi asagdaki sekilde tanmlanms iki problemin toplam (sper-
pozisyonu) seklinde dsnmek mmkndr:
nce, iinde oyuk bulunmayan yarap a olan ve (1) akm yo gunluguna sahip
bulunan bir iletkenin, oyuk iindeki bir P (1 , 1 ) noktasnda yarataca
g magnetik
alan hesaplayalm. Bu alan daha nceki problemlerde de sz edilen simetriden
tr
H1P = H1 (1 )e1
seklinde olur. Bu durumda, merkezi O(0/0) ve yarap 1 olan daire zerindeki

diferansiyel yay eleman
dc1 = 1 d1 e1
olmak zere, Ampre yasas

I Z
I
H1 (1 )e1 1 d1 e1 = ez ( d d1 ez )
C S1 (a2 b2 )
olarak yazlr. Bu esitlikten elde edilen

Z 2 Z 1 Z 2
I
H1 (1 ) 1 d1 = d d1
1 =0 (a2 b2 ) =0 1 =0
ba
gntsndan hareketle
I 21
H1 (1 ) 1 2 = 2
(a2 b2 ) 2
ve buradan da
I 1
H1 (1 ) =
2(a2 b2 )
elde edilir. O halde, ii dolu a yarapl iletkenin P (1 , 1 ) noktasnda yarataca

g
magnetik alan
I 1
H1P = e (2)
2(a2 b2 ) 1
olur. S imdi de merkezi O1 (d,

0) noktasnda bulunan b yarapl ve (1) deki
ifadenin ters isaretlisi J kadar bir akm yo gunlu
guna sahip iletkenin ayn
P (2 , 2 ) noktasnda
g magnetik alan hesaplayalm1 . Bu alan da gene simetriden tr

yarataca
H2P = H2 (2 )e2
seklinde olacaktr. Bu durumda merkezi O1 ve yarap 2 olan daire zerindeki

diferansiyel yay eleman
d c2 = 2 d2 e2
olmak zere, Ampre yasas yazlrsa, yukardakine benzer olarak,
Z 2 Z 2 Z 2
I
H2 (2 ) 2 d2 = d d2
2 =0 (a2 b2 ) =0 2 =0
yazlr. Bu integral ba
I 22
H2 (2 ) 2 2 = 2
(a2 b2 ) 2
esitli
ginden de
I 2
H2 (2 ) =
2(a2 b2 )
ortaya kar. O halde, O1 merkezli ve b yarapl iletkenden zt ynde akan (1)
yo
gunluklu akmn yaratt
g magnetik alan
I 2
H2P = e (3)
2(a2 b2 ) 2
olacaktr.
1
Burada 1 ve 1 , O noktasna gre llen de
gerleri, 2 ve 2 ise O1 noktasna gre llen
de
gerleri gstermektedir.
Sonuta, problemdeki geometrik yapnn uyaraca g magnetik alan, yukarda (2)

ve (3) ile verilen magnetik alanlarn toplamna esittir. Bunun iin nce (2) ve (3)
ba
gntlarnda gzken 1 , 2 , e1 ve e2 byklklerini tanmlamak gerekir.
Yukardaki sekilden aka grlece

gi gibi,
e1 = cos 1 ey sin 1 ex (4)

e2 = sin 2 ex + cos 2 ey (5)
ve
2 cos 2 + 1 cos 1 = d (6)

2 sin 2 = 1 sin 1 (7)
ba
gntlar yazlr. O halde, szkonusu blgedeki toplam magnetik alan iin
yazlan
I
HP = H1P + H2P = (1 e1 2 e2 )
2(a2 b2 )
ifadesinde, (4-7) ba
gntlar dikkate alnacak olursa, oyuk iindeki bir P noktasn-
daki magnetik alan
I
HP = [(1 sin 1 + 2 sin 2 ) ex (1 cos 1 + 2 cos 2 ) ey ]
2(a2 b2 )
I d
= ey
2(a2 b2 )
seklinde elde edilir. Elde edilen sonutan aka grld

g gibi, magnetik alann
de
geri P noktasnn koordinatlarna ba gl de
gildir. Bu yzden, eger oyuk sag
tarafta, yani oyu

gun merkezi olan O1 noktas, +Ox yar-ekseni zerinde olursa,
oyuk iinde magnetik alann de
geri bu durumda
I d
HP = + ey
2(a2 b2 )
olur.
3.6.E-1. Silindirik koordinatlar sisteminde yer alan ve
J = 4, 5e2r ez [A/m]
yzeysel akm yo
gunlu
gu de
gerine sahip kayna
gn yarataca
g magnetik alan bu-
lunuz.
zm. J sadece r ye ba gl oldu
gundan magnetik alan silindirik koordinatlar-
daki z uzunlugu ve asna gre simetriktir. Bu durumda, C yarap r olan
kapal bir ember olmak zere Ampre forml araclgyla
Z I

J dS = H d
S C
ba
gnts yazlr.
H = H (r) e
oldu
Z 2 Z r Z r
0 0
H 2r = 4, 5e2r r0 dr0 d = 9 e2r r0 dr0
0
0 Z r 0

1 0 2r0 r 1 2r0 0
= 9 r e + e dr
2 0 0 2

1 2r 1 2r 1
= 9 re e +
2 4 4
esitli
gi bulunur. Buradan hareketle
1, 125
H= 1 e2r 2re2r e
r
bulunur.
3.6.E-2. Yarap r0 = 1 cm olan bir dairesel iletkenin iindeki magnetik alan

104 1 r
H= 2
sin ar cos ar e , a =
r a a 2r0
olarak verilmistir. I letkenin iindeki toplam akm hesaplaynz.

zm. I letkenin iindeki toplam akm, S bu iletkenin kesiti, C de S i kusatan
kapal e
gri olmak zere,
Z Z I
I= J dS = rot H dS = H dc
S S C
Ampre yasas kullanlarak

I Z 2 4
10 1 r
I = H d = sin ar cos ar e r0 d e
C 0 r a2 a
2 2

4r0 2r0 8 104 r02
= 2 104 sin cos =
2 2 2
4
8 10 104 8
= = A

3.6.E-3. I inden sekildeki ynde kesite homojen yayl sabit bir I akm geen
a yarapl dairesel kesitli iletkenin dsnda ve iinde olusan magnetik alan
hesaplaynz.
zm. I letkenin dsnda yer alan r (r > a) yarapl ember iin yazlan
Ampre forml yardmyla, bu noktadaki magnetik alann simetriden tr
H1 = H1 (r) e
oldu
I Z 2
H1 dl1 = H1 e (r d e ) = H1 (r) r 2
C1 0
gnts elde edilir. I letkenin iinde bulunan r (r < a) yarapl ember iin ise,
ba
gene simetriden
H2 = H2 (r) e
ve akm yo
gunlu
gu
I
ez J =
a2
oldu
gu da gznnde bulundurularak yazlan Ampre forml aracl
gyla
Z I Z 2 Z r Z 2
I
JdS2 = H2 dl2 = H2 (r) e r d e = ez r0 dr0 d e
S2 C2 =0 r0 =0 =0 a2
I r2
H2 (r) r 2 = 2
a2 2
I r
H2 (r) = e
2 a2
sonucu bulunur.
3.6.E-4. ok uzun olan ve i yarap a, ds yarap b ile ifade edilen silindirden

sekilde gsterildi
gi ynde I akm gemektedir.
a) Akmn kesite dzgn olarak yayld gn gz nne alarak, I, II, III bl-
gelerindeki magnetik alanlar hesaplaynz.
b) uzunluk iin II blgesindeki aksn bulunuz ( = 0 ).
zm. a) < a ile tanml I blgesinde akm olmad gndan bu blgede yer
alan bir C1 emberi gznne alnarak yazlan Ampre forml uyarnca,
I
H1 dc1 = H1 () 2 = 0 = H1 () = H1 () e = 0
C1
sonucu elde edilir.

a < < b blgesinde (II blgesi) akm kesite dzgn yayl oldu
gundan
I
J= ez
(b2 a2 )
ve silindirik simetriden dolay da
H2 () = H2 () e
dir. O halde, bu blgede yer alan ve yarap olan daireye Ampre forml
uygulanacak olursa
I Z Z 2
H2 dc2 = J dS2 = H2 () e d e
C2 S2 0
Z2 Z
I
= e 0 d0 d ez
2 a2 ) z
0 (b
0 =a
2
I a2
H2 () 2 = 2
(b2 a2 ) 2
yazlr. Bu esitlikten faydalanlarak magnetik alan
2
a2
I
H2 () = H2 () e = e
2 (b2 a2 ) 2
seklinde bulunur.
Son olarak > b ile tanml III blgesindeki magnetik alan da gene simetriden
tr
H3 () = H3 () e
olaca
gndan, bu blgede yer alan yarapl bir ember dikkate alnarak yazlms
olan Ampre forml araclgyla
I Z 2
H3 dc3 = H3 () e d e = H3 () 2 = I
C3 0
seklinde ortaya kan ba

gntdan faydalanarak
I
H3 () = H3 () e = e
2
olarak belirlenir.
b) II blgesindeki toplam ak
Z Z
= B2 dS = 0 H2 dS
S S2
integrali de
gerlendirilerek hesaplanr. Burada gzken yzey eleman
dS = d dz e
ifadesi a) skknda elde edilen H2 ile birlikte yi veren integralde dikkate

alnacak olursa szkonusu ak
Z Z 2
b
I a2
= 0 2 2
d dz
=a z=0 2 (b a )
Zb 2
0 I a2 0 I b a2 2 b
= d = a ln
2(b2 a2 ) 2(b2 a2 ) 2 a
a
olarak belirlenir.
3.6.E-5. S ekilde kesiti grlen ve zerinden sekildeki ynlerde dzgn akmlar

akan koaksiyel kablonun (bir damarl kablo) 1, 2, 3, 4 blgelerinde uyarlan mag-
netik alan siddetlerini bulunuz.
zm. Akmlar kesite dzgn yayl oldu

gu iin, simetriden tr her blgedeki
magnetik alan
Hi () = Hi () e , i = 1, 2, 3, 4
olur. Bu durumda szkonsuu blgelerde yer alan yarapl emberler iin yazlan
Ampre forml uyarnca, magnetik alan, srasyla,
< a iin (I blgesi)
Z 2 Z 2 Z
I I 2
H1 () d = 0 d0 d = H1 () 2 = 2
0 a2 =0 0 a2 2
ba
gntsndan
I
H1 () = H1 () e = e
2 a2
a b iin (2 blgesi)
Z 2
I
H2 () d = I esitli
ginden H2 () = H2 () e = e
0 2
b c iin (3 blgesi)
Z 2 Z 2 Z
I
H3 () d = I 0 d0 d
0 (c b2 )
2
=0 0 =b
2
I b2
= H3 () 2 = I 2
(c2 b2 ) 2
ba
gntsndan
I c2 2
H3 () = H3 () e = e
2 (c2 b2 )
ve son olarak da c iin (4 blgesi)

Z 2
H4 () d = I I = 0 = H4 () 2 = 0
0
ifadesinden
H4 () = H4 () e = 0
seklinde elde edilirler.
MAGNETI K DEVRE KAVRAMI

3.7-1. S ekilde grlen magnetik devrede, d hava aral
g ne olmaldr ki, bu
aralkta uyarlan indksiyon B = 0, 5 T olsun. ( 1 = 0, 5 m, 2 = 1 m,
w1 = 500, w2 = 200, I1 = 10 A, I2 = 7 A, 1r silisyumlu sa, 2r dkme
demir, = 2, 5 mm, S1 = S2 = 10 cm2 , Malzemeler: 1 Silisyumlu sa;
7 H/m alnacaktr).
2 Dkme Demir, kaak ihmal edilecek ve 0 = 12, 5 10
zm. Magnetik devredeki ak sabit kalmaldr. Her iki kola iliskin kesit esit
oldu
gundan
i = Bi S, i = 1, 2, d
ba
gntsndan tr magnetik indksiyonlar da asa
gdaki esit de
gerleri alrlar:
i
B1 = B2 = Bd = = 0, 5 T .
S
Her iki kolun yapld
g malzemeye iliskin e
grilerden faydalanlarak, 1 ve 2 uzun-
luklu kollardaki magnetik alan siddetleri, srasyla,
H1 = 100 A/m ve H2 = 1600 A/m

seklinde elde edilirler. Hava aral

gna iliskin magnetik alan ise
Bd
Hd = = 4 105 A/m
o
olarak hesaplanr. evre boyunca Ampre yasas dikkate alnarak yazlan
Z Z Z
H1 d 1 + 2 Hd d d + H2 d 2 = H1 1 + 2Hd d + H2 2 = w1 I1 w2 I2
1 d 2
ba
gntsndan kolayca, hava aral
gnn
w1 I1 w2 I2 H1 1 H2 2
d =
2Hd
500 10 200 7 100 0, 5 1600 1
= = 2, 44 mm
2 4 105
oldu
gu gzlenir.
3.7-2. Asa gnda Bd = 1 T ve

gdaki sekilde grlen magnetik devrede hava aral
I1 = 4 A olduguna gre I2 akmn bulunuz. ( 1 = 1 m, 2 = 0, 5 m, 3 = 1 m,
d = 1 mm, w1 = 375, w2 = 500, S = 20 cm2 , malzeme dinamo sa)
zm. Hava aral

gndaki magnetik alan siddeti
Bd
Hd = = 8 105 1 = 8 105 A/m
o
dir. Devrenin kollarna iliskin kesitler esit oldu
gundan, bu durumda 3 kolundaki
indksiyon ile hava aralgndaki ayndr. B3 = Bd = 1 T de gerinden ve dinamo
sana iliskin e
griden 3 koluna iliskin magnetik alan
H3 = 300 A/m
olarak belirlenir. O halde 1 , 3 ve hava boslu

gunda olusan evre gznne al-
narak yazlan Ampre formlnden ortaya kan
w1 I1 = H1 1 + 2H3 3 + Hd d
ba
gntsndan, 1 uzunluklu kola iliskin H1 magnetik alannn siddeti
w1 I1 2H3 3 Hd d 375 4 2 300 1 8 105 103

H1 = =
1 1
100
= = 100 A/m
1
olarak bulunur. Bu kola iliskin magnetik indksiyon ise, gene dinamo sana ait
e
griden faydalanlarak,
B1 = 0, 45 T
olarak belirlenir. 1, 2 ve 3 kollarnn ortak noktasnda yazlan
1 + 2 = 3
ba
gntsndan hareketle, kesitlerinde esit oldu
gu dikkate alnarak
B1 S1 + B2 S2 = B3 S3
veya
B1 + B2 = B3
esitli
gi elde edilir. Buradan
B2 = B3 B1 = 1 0, 45 = 0, 55 T
ve gene dinamo sana iliskin e
gri kullanlarak
H2 = 120 A/m
de
geri bulunur. Son olarak da 2 , 3 ve hava aral
gnda olusan evre zerinde
yazlan Ampre formlnden ortaya kan
2H3 3 + H2 2 + Hd d = w2 I2
ba
gntsndan hareketle I2 akm
H2 2 + 2H3 3 + Hd d 120 0, 5 + 2 300 1 + 8 105 103

I2 = = = 2, 92 A
w2 500
olarak bulunur.
Ayn akm, 1 ve 2 uzunluklu kollardan olusan kapal evreye iliskin Ampre

formlnden de faydalanarak asa
gdaki sekilde hesaplamak mmkndr:
H1 1 H2 2 = w1 I1 w2 I2
w1 I1 + H2 2 H1 1 375 4 + 120 0, 5 100 1
I2 = = = 2, 92 A.
w2 500
3.7.E-1. S
ekildeki magnetik devreye ait ba
gntlar yaznz.
zm. 1 numaral evre gznnde bulundurularak yazlan Ampre formln-

den elde edilen Z Z
H1 d 1 + H2 d 2 = w I
1 2
ba
gntsndan
H1 1 + H2 2 =w I
denklemi ortaya kar. 2 numaral evre zerinden yazlan Ampre formlnden
de
H3 3 H2 2 = 0
esitli
gi ortaya kar. 1 ve 2 numaral evrelerden yazlan ba
gntlar taraf tarafa
toplanacak olursa, bu durumda ortaya kan
H1 1 + H3 3 =w I
ba
gnts da 1 ve 3 uzunluklu kollardan olusmus kapal evre boyunca yazlan
Ampre formlnden elde edilen ifade olur. Ayrca kolun birlesti
gi noktada
yazlan
1 = 2 + 3
ak ba
gntsndan da
B1 S1 = B2 S2 + B3 S3
kesitlerin esit olmas halinde ise (S1 = S2 = S3 = S)
B1 = B2 + B3
ba
gnts yazlr.
3.7.E-2. Sonsuz genis bos uzayda llen

a)
B = 3xy 2 ez W b/m2
magnetik indksiyonunun, z = 0 dzlemi zerindeki x [0; 1], y [0; 1] karesin-
den
b)
2, 39 106
H= cos er
r
magnetik alannn, (r, [/2, /2], z [0, 1]) yzeyinden
c)
2
B = e
r
magnetik indksiyonunun, (r [0, 5; 2, 5], , z [0, 2]) ile tanml dzlem
parasndan
d)
0, 2 2
B= sin ez
r

magnetik indksiyonunun, r [0; 5 102 m], [0, 2], z dzleminden ve
e)
x 2y
B = 2, 5 sin e ez
2
magnetik indksiyonunun (x [0; 2], y 0, z = 0) seridinden
geirece
gi magnetik aky hesaplaynz.
zm. Bir S yzeyinden B magnetik indksiyonunun geirdi
gi ak,
Z
= B dS
S
integrali ile verilir. Bu durumda,

a)
Z 1 Z 1 Z 1 Z 1
2
= (3xy ez ) (dx dy ez ) = 3x dx y 2 dy
x=0 y=0 x=0 y=0
1
3 2 1 y3 31
= x = = 0, 5 W b
2 0 3 0 23
de
geri elde edilir.
b) Silindirik koordinatlar sisteminde, szkonusu yzeye iliskin diferansiyel yzey
eleman
dS = r d dz er
oldu
guna gre,
Z /2 Z 1
2, 39 106
= cos er ) (r d dz er )
0 (
=/2 z=0 r
Z /2 Z 1
6
= 2, 39 10 0 cos d dz = 20 2, 39 106 = 8 0, 239
=/2 z=0
= 6 Wb
olur.
c) Silindirik koordinatlar sisteminde, szkonusu yzeye iliskin diferansiyel yzey
eleman
dS = dr dz e
oldu
guna gre,
Z 2,5 Z 2 Z 2,5 Z 2
2 dr 2, 5
= ( e ) (dr dz e ) = 2 dz = 2 ln 2 = 4 ln 5
r=0,5 z=0 r 0,5 r 0 0, 5
= 6, 44 W b
olarak hesaplanr.
d) Silindirik koordinatlar sisteminde szkonusu yzeye iliskin diferansiyel yzey
eleman
dS = r dr d ez
oldu
guna gre,
Z 5102 Z 2 Z 5102 Z 2
0, 2 2
= ( sin ez ) (r dr d ez ) = 0, 2 dr sin2 d
r=0 =0 r r=0 =0
Z 2
1
= 0, 2 5 102 [1 cos 2] d = 102 2 = 102 = 3, 14 102 W b
=0 2
olarak bulunur.
e) S
eride iliskin diferansiyel yzey eleman
dS = dx dy ez
oldu
guna gre,
Z 2 Z Z 2 Z
x 2y x
= (2, 5 sin e ez ) (dx dy ez ) = 2, 5 sin dx e2y dy
x=0 y=0 2 x=0 2 y=0

x 2 1 2, 5 5
= 2, 5 cos e2y y=0 = (2) (1) = = 1, 59 W b
2 2 x=0 2
de
gerinde hesaplanr.
3.7.E-3. a yarapl bir i-iletken ve i yarap b, dsyarap ise c olan bir ds-
iletkenden olusan eseksenli bir koaksiyal kablonun i ve ds iletkenlerinden de zt
ynde ayn I akm akmaktadr. I letkenler arasnda = sabit dzleminden, birim
uzunluk basna geen aky hesaplaynz.
zm. I letkenler arasnda yer alan r [a, b] blgesindeki magnetik alan
simetriden tr
H = H(r) e
gibi olup, ayn blgedeki r yarapl ember boyunca dikkate alnms Ampre
yasas uyarnca yazlan
I Z 2
H dc = H(r)e (r d e ) = H(r) r 2 = I
C 0
esitli
ginden
I
e ,
H = H(r) e = a<r<b
2r
olarak belirlenir. Bu durumda, = sabit dzlemi zerinde, diferansiyel yzey
eleman
dS = dr dz e
oldu
gundan, bu yzeyden birim uzunluk basna geen ak
Z Z Z 1 b Z
I
= B dS = 0 H dS = 0 ( e ) (dr dz e )
S S r=a z=0 2r
Z Z
0 I b dr 1 I I b
= dz = 0 ln r|ba = 0 ln
2 r=a r z=0 2 2 a
3.7.E-4. S ekilde paralel ve ok uzun 1, 2, 3 telleri ile ABCD dikdrtgeni ayn

dzlemde bulunduklarna gre dikdrtgenden geen toplam aksn belirleyiniz.
(I1 = I3 = 5 A, I2 = 10 A, a = 20 cm, = 0 )
zm. Dikdrtgen ereveden geen toplam ak, her bir iletken telin bu
ereveden geirdigi aklarn toplam kadardr. Baska bir deyisle, her iletkenin
de bu ereve iindeki bir noktada yarattklar toplam magnetik indksiyon
ereve yzeyi boyunca integre edilecek olursa, ereveden geen toplam ak asa g-
daki gibi belirlenmis olur:
Z Z Z
T = 1 + 2 + 3 = B1 dS + B2 dS + B3 dS
S S S
Z
= B1 + B2 + B3 dS
S
Burada B1 , B2 ve B3 ile, srasyla, 1, 2 ve 3 numaral tellerin dikdrtgen ereve

iindeki bir noktada yarattklar magnetik indksiyonlar, dS ile de erevenin
diferansiyel yzey eleman kastedilmektedir. Bu durumda
BT = B1 + B2 + B3
0 I1 0 I2 0 I1
= (ex ) + (ex ) + (ex )
2 y 2 (2a y) 2 (3a y)
ve
dS = dy dz (ex )
olmak zere, ereveden (ex ) ynnde geen toplam ak
Z Z c+2a Z a+a/2
1 I1 I2 I3
T = BT dS = 0 + ex dy dz (ex )
S z=c y=a/2 2 y y 2a y 3a
0 h 3a/2 3a/2 3a/2
i
= I1 ln |y| |y=a/2 I2 ln |y 2a| |y=a/2 + I3 ln |y 3a| |y=a/2 z |cc+2a
2
0 3a/2 a/2 3a/2
= I1 ln I2 ln + I3 ln (2a + c c)
2 a/2 3a/2 5a/2
a a
= 0 [I1 ln (3) I2 ln (1/3) + I3 ln (3/5)] = 0 [I1 ln (3) + I2 ln (3) I3 ln (5/3)]

a
= 0 [(I1 + I2 + I3 ) ln 3 I3 ln 5]

0, 2
= 4 107 [(5 + 10 + 5) ln 3 5 ln 5] = 4 107 (4 ln 3 ln 5)

= 1, 114 W b
olarak hesap edilir.
3.7.E-5. S ekildeki magnetik devrede B = 0, 8 T olduguna gre I akmn ve

aksn bulunuz. Kaak ihmal edilecek ve 0 = 12, 5 107 H/m alnacaktr.
Malzeme dkme eliktir. ( = 125 cm, = 5 mm, S = 20 cm2 , w = 500)
zm. S ekildeki magnetik devredeki kapal evre boyunca olusan magnetik

ak siddeti , tm evre boyunca S kesiti sabit kald
gndan,
= B S = 0, 8 20 104 = 1, 6 mW b
kadardr.
te yandan B = 0, 8 T degeri iin devrenin yapld
g malzeme olan dkme eli
ge
iliskin e
griden uzunluklu koldaki magnetik alan de geri H = 200 A/m olarak
bulunur.
Hava aral
gndaki magnetik alan siddeti ise,
B
H = = 8 105 0.8 = 0, 64 106 A/m
0
olarak hesaplanr. Devreyi olusturan evre gznne alnarak yazlan

Z Z X
H d + H d = I

seklindeki Ampre yasasndan elde edilen
H + H = w I
denkleminden I akmnn de
geri
H + H 200 1, 25 + 0, 64 106 5 103

I= = = 6, 9 A
w 500
olarak belirlenir.
3.7.E-6. S ekilde verilen magnetik devrede hava aral

gndaki magnetik indksiyon
B = 1 T ve I2 = 2 A oldu guna gre I1 akmn bulunuz. (Malzeme silisyumlu
satr, 1 = 3 = 1200 mm, 2 = 20 cm, = 2 mm, w1 = 500, w2 = 1000,
S1 = 15 cm2 , S2 = 40 cm2 , S3 = 25 cm2 dir. Kaaklar ihmal edilecek ve = 0
alnacaktr.)
zm. Hava boslu

gundan B = 1 T oldu
gundan buradaki magnetik alan
B 1
H = = = 8 105 A/m
0 4107
olur. Hava boslu

gu 2 uzunluklu tel zerinde oldu
gundan bu kola iliskin magnetik
indksiyon da B2 = B = 1 T dr. Magnetik devre silisyumlu satan imal
edildi
gine gre, bu malzemeye iliskin e
gri yardmyla B2 = 1 T ya kars gelen
magnetik alan H2 = 350 A/m olarak belirlenir.
S
ekildeki 2 numaral evre dikkate alnarak yazlan
Z Z Z Z X
H3 d 3 + H2 d 2 + H d + H2 d 2 = I2
3 2 2
Ampre formlnden elde edilen
H3 3 + 2H2 2 + H = w2 I2
ba
gntsnda
w2 I2 2H2 2 H
H3 =
3
103 2 2 350 0, 2 8 105 2 103
= = 217 A/m
1, 2
bulunur. Gene silistumlu saa ait e gyla H3 = 217 A/m ye kars dsen
gri aracl
magnetik indksiyon degeri ise B3 = 0, 8 T olarak belirlenir.
A noktasnda yazlan
3 + 1 = 2
ak denkleminden i = Bi Si , i = 1, 2, 3 de dikkate alnarak
B3 S3 + B1 S1 = B2 S2
ba
gnts bulunur. Bu esitlikten de kolayca
B2 S2 B3 S3 1 40 0, 8 25 20
B1 = = = = 1, 3 T
S1 15 15
de
geri ve gene silisyumlu san e
grisinden de bu magnetik indksiyona kars gelen
H1 = 1000 A/m magnetik alan de geri belirlenir.
Son olarak sekildeki 1 numaral evre zerinde yazlan
Z Z Z Z X
H1 d 1 + H2 d 2 + H d + H2 d 2 = I1
1 2 2
Ampre formlnden elde edilen
H1 1 + 2H2 2 + H = w1 I1
esitli
ginden de I1 akm iin
H1 + 2H2 2 + H
1
I1 =
w2
10 1, 2 + 2 350 0, 2 + 8 105 2 103
3 2940
= = = 5, 88 A
500 5
de
geri bulunur.
3.7.E-7. S ekildeki magnetik devrede hava aralgnda B = 1 T elde etmek iin

seri ba
gl sarglardan geirilecek olan I akmn bulunuz. (Kaak ihmal edilecek
ve 0 = 1, 25 106 H/m alnacaktr. 1 = 50 cm, 2 = 25 cm, 3 = 100 cm,
= 5 mm, S1 = 20 cm2 , S2 = 40 cm2 , S3 = 10 cm2 , w1 = 1200, w2 = 500,
Malzemeler: 1 Silisyumlu Sa; 2 Dkme Demir; 3 Dinamo Sadr)
zm. Hava aral

gndaki magnetik ak
= B S = B S3 = 1 10 104 = 103 W b
dir. Kapal evre boyunca magnetik ak sabit kalaca

gndan,
= 1 = 2 = 3 = 103 W b
olacaktr. Bu durumda, kollardaki magnetik indksiyonlar
i
Bi = , i = 1, 2, 3
Si
ba
gntsndan
1 103
B1 = = = 0, 5 T
S1 20 104
2 103
B2 = = = 0, 25 T
S2 40 104
3 103
B3 = = =1T
S3 10 104
olarak elde edilirler. Her bir kolun yapld g malzemeler farkl oldugundan B1
de geri iin silisyumlu sa, B2 iin dkme demir ve B3 iin de dinamo sana
iliskin e
griler yardmyla, kollar zerindeki magnetik alan siddetleri
H1 = 100 A/m
H2 = 850 A/m
H3 = 300 A/m
seklinde bulunur. Hava boslu

gundaki magnetik alan ise
B 1
H = = = 8 105 A/m
0 1, 25 106
olur.
I akm ise, magnetik devreyi olusturan kapal e
gri gznne alnarak yazlms
olan
Z Z Z Z Z Z X
H1 d 1 + H2 d 2 + H3 d 3 + H d + H3 d 3 + H2 d 2 = I
1 2 3 3 2
seklindeki Ampre formlnden ortaya kan
H1 1 + 2H2 2 + 2H3 3 + H = w1 I w2 I
ba
gntsndan faydalanarak
H1 1+ 2 (H2 2 + H3 3 ) + H
I =
w1 w2
102 0, 5 + 2 (850 0, 25 + 300 1) + 8 105 5 103 5075
= = = 7, 25 A
1200 500 700
3.7.E-8. S
ekildeki magnetik devrede 3 uzunluklu koldan geen magnetik ak
3 = 103 W b ve akm I = 12 A oldu guna gre, w sarm saysn bulunuz.
(Malzeme, Silisyumlu Satr. Kaak ihmal edilecektir. 1 = 3 = 175 cm, 2 =
50 cm, S1 = S2 = S3 = 20cm2 dir)
zm. 3 uzunluklu kol zerindeki magnetik indksiyon

3 103
B3 = = = 0, 5 T
S3 20 104
olur. Silisyumlu saa iliskin e
griden ayn kol zerindeki magnetik alan
H3 = 100 A/m
olarak bulunur. 2 numaral evre gznne alnarak yazlan Ampre formlnden
elde edilen
H3 3 H2 2 = 0
ba
gntsndan 2 uzunluklu kol zerindeki magnetik alan
H3 3 100 175
H2 = = = 350 A/m
2 50
olarak hesaplanr. Bu koldaki magnetik indksiyon ise gene silisyumlu sa iin
verilen e
gri aracl
g ile
B2 = 1 T
olarak belirlenir. Bu durumda bu koldaki magnetik ak
2 = B2 S2 = 1 20 104 = 2 103 W b
olur.
O halde A noktasnda yazlan
1 = 2 + 3
magnetik ak ba
gntsndan, 1 uzunluklu kol zerindeki magnetik indksiyonu
2 + 3 103 + 2 103 30
B1 = = = = 1, 5 T
S1 20 104 20
olacak sekilde hesaplanr. Bu B1 de
gerine kars dsen H1 alan silisyumlu saa
iliskin e
griden H1 = 3000 A/m olarak belirlenir.
Son olarak da 1 numaral evre zerinde yazlan Ampre formlnden ortaya
kan
H1 1 + H2 2 = wI
ba
gntsndan w sarm says
H1 1 + H2 2 3 103 1, 75 + 350 0, 5
w= = = 452
I 12
seklinde bulunur.
3.7.E-9. S ekildeki magnetik devrede hava aral gndaki magnetik indksiyon

B = 0, 8 T ve I2 = 8 A olduguna gre I1 akmn bulunuz. (Malzeme, Dinamo
Sadr. Kaak ihmal edilecek ve 0 = 12, 5 107 H/m alnacaktr. 1 = 150 cm,
2
2 = 20 cm, 3 = 250 cm, = 3 mm, S = 25 cm kesit her yerde ayn,
w1 = 4000, w2 = 1000 dr)
zm. 2 uzunluklu kol zerindeki magnetik indksiyon B2 = B = 0, 8 T dr.

Bu kol zerindeki magnetik alan ise, dinamo sana iliskin e
griden H2 = 200 A/m
olarak belirlenir. Hava aral
gnda da magnetik alan
B 0, 8
H = = = 6, 4 105 A/m
o 12, 5 107
dir. 2 numaral evre zerinde yazlan Ampre forml uyarnca elde edilen
H3 3 2H2 2 H = 0
ba
gntsndan 3 uzunluklu kola iliskin magnetik alan
2H2 2 + H
H3 =
3
2 200 0, 2 + 6, 4 105 3 103 2000
= = = 800 A/m
2, 5 2, 5
de
gerinde hesaplanr.
Ayn kol zerindeki magnetik indksiyon ve gene dinamo sana iliskin e griden
B3 = 1, 32 T olarak belirlenir. Kesitler ayn oldu
gu iin A noktasnda yazlan ak
denkleminden
B1 = B2 + B3 = 0, 8 + 1, 32 = 2, 12 T
gri yardmyla da H1 = 6 104 A/m de

ve e gerleri bulunur.
Son olarak 1 numaral evre dikkate alnarak olusturulan Ampre forml
aracl
gyla yazlan
H1 1 + 2H2 2 + H = w1 I1 w2 I2
denkleminden
w2 I2 + H1 1 + 2H2 2 + H
I1 =
w1
103 8 + 6 104 1, 5 + 2 200 0, 2 + 6, 4 105 3 103
= = 25 A
4000
3.7.E-10. S ekildeki halkann (toroid) i yarap Ri = 18 cm, ds yarap Ra =

22 cm ve kalnlg h = 2 cm dir. Halka dinamo sandan oldu guna gre I = 2 A
ve sarm says w = 1000 iin devreden geen aksn hesaplaynz.
zm. Halka zerinde magnetik alann sabit oldu

gu ortalama yarap de
geri,
Ra Ri 18 + 12
R0 = Ri + = = 20 cm
2 2
ve 0 ortalama uzunlu
gu da
0 = 2R0 = 125, 6 cm
dr. Halkann kesiti ise

S = (Ra Ri ) h = (22 18)2 = 8 cm2
de
gerindedir. 0 uzunluklu kapal evre boyunca yazlan
Z X
H dc = I = H 0 = w I
0
seklindeki Ampre formlnden bu kol zerindeki magnetik alan

wI 1000 2
H= = = 1600 A/m
0 1, 256
olur. Dinamo sana iliskin e
gri yardmyla da ayn koldaki magnetik indksiyon
B = 1, 46 T ve sonuta magnetik ak da
= B S = 1, 46 8 104 = 1, 17 mW b
olarak hesaplanr.

MAGNETI K ENERJI YOGUNLU
GU
3.8.E-1. Uzunlu gu 10 cm ve yarap 3 cm olan bir iletken boru, Oz eksenine
yerlestirilmis olup, yzeyinden ez ynnde 45 A akm gemektedir. Ortamda
B = 2, 5 103 er magnetik indksiyonu bulundu guna gre, 0, 02 s sresi iinde
bu iletken borunun e ynnde bir tam tur yapabilmesi iin gerekli olan enerjiyi
ve gc hesaplaynz.
zm. Ortamda bulunan magnetik indksiyon nedeniyle iletken boruya
etkiyen kuvvet
Z Z
F = dF = I d B =
Z Z
= I dz ez 2, 5 103 er = 2, 5 103 I e dz = 2, 5 103 I e
z=0 0
= 1, 13 102 e
kadardr. O halde, bu kuvvetin etkisi altnda, boru bir tam tur atacak olursa,
yaplan is
Z Z 2

W = F dc = 1, 13 102 e a d e
0
2
= 1, 13 10 a 2 = 1, 13 6 104 = 2.13 103 J
olarak elde edilir. Isin negatif olmas, iletken borunun kendili

ginden e ynnde
bir tam tur atmas demektir. Bu isi 0, 02 s iinde yapabilmek iin gerekli olan
g ise,
|W |
P = = +0, 107 W
t
de
gerinde olur.
3.8.E-2. Oy ekseni zerinde y [2, +2] ile tanml olan bir izgisel iletkenden
ey ynnde 10 A akm akmaktadr. B = 0, 05 ex magnetik indksiyonu iinde bu
iletken, merkezi x = z = 2 m noktasna kadar gelinceye kadar, sabit bir hz ile
hareket ettirilirse, yaplan isi bulunuz.
zm. Verilmis magnetik alan iinde, iletkene etkiyen Lorentz kuvveti
F =I B = 10 4 ey 0, 05 ex = 2 ez N
olarak elde edilir.
Telin merkezi x = z = 2 m noktasna gelinceye kadar yaplan is
Z
W = F dc
C
gntsnda dc = dx ex + dz ez dikkate alnarak

ba
Z Z 2
W = +2 ez (dx ex + dz ez ) = +2 dz = 4 J
C z=0
olarak hesaplanr. Isin pozitif kmas, ubu

gun szkonusu noktaya dsardan
yaplan isle getirilmesi demektir..
I LETKEN ORTAMLAR ve DURGUN ELEKTROMAGNETI K

ALANLAR
Ohm Yasas. I yi iletken metallerin o
gunda, iyi bir yaklasklkla
J = E
yazlabilir. Burada, malzemenin iletkenlik sabiti adn alr ve birimi 1/m
dir.
Joule Olay. I letken ortamlarda I akmnn yaratlmas bir enerji harcanmasna
neden olur. Deneyler, bu enerjinin her zaman s seklinde a gn gsterir:
ga kt
Z Z h i2
W = J E dV = E dV
V V
gnts. Poynting vektr (veya g aks vektr) adn alan

Poynting Ba
P =EH
yardmyla, bir V blgesi iinde
Z 2 Z Z

E dV = JV E dV P dS
V V S
yazlr.
3.9-1. Yarap a olan, sonsuz uzun bir iletken telden I akm akmaktadr.
Akmn tel kesitine homojen bir sekilde yaylms oldu
gunu kabul ederek,
a) Telin iinde ve dsna E yi,
b) Telin iinde ve dsnda H y yaznz.
c) Telin h uzunlu gundaki bir ksmnda birim zamanda harcanan s enerjisini,
Ji E yi integre ederek bulunuz. Bu enerjiyi, I 2 R seklinde yazarak, R nin
ifadesini kartnz (R, telin h uzunlu
gundaki ksmnn direncidir).
d) Yukarda sz edilen enerjiyi Pointing vektrnn aks seklinde hesaplaynz.
zm. a) Akm kesite dzgn olarak yayld

gndan
I
J= ez
a2
dir. Telin i ksm iletken bir blge oldu

gundan buradaki elektrik alan
J I
E= = ez
a2
olarak yazlr. Telin dsnda ise, simetri ve sreklilik nedeniyle, E = E () ez
seklinde olmaldr. E nin saglamas gereken
rot E = 0
ba
dE ()
=0
d
diferansiyel denklemi, zm olarak
E () = C = sabit
verir. = a zerinde sa
glanan

E = E
=a+ =a
sreklilik ba
gntsndan
I
C=
a2
bulunur. Bu da sonu olarak telin dsnda
I
E= ez
a2
verir.
b) I letkenin iinde ve dsnda magnetik alan gene simetri nedeniyle, H = H () e
gibidir. < a blgesinde yazlan
I Z
H dc = J dS
S
Ampre formlnden yararlanarak elde edilen

I
H () 2 = 2
a2
denkleminden hareketle
I
H= e
2 a2
bulunur.
Benzer sekilde > a blgesi iinde uygulanan Ampre formlnden
H () 2 = I
ba
gnts elde edilir. Bu ba
gnt da iletkenin dsnda magnetik alann
I
H= e
2
gibi oldu
gunu gsterir.
c) Telin h uzunlu gundaki bir ksmnda birim zamanda s enerjisine dnsen g,
Z Z 2 Z h Z a Z 2 2
I
W = Ji E dV = E dV = 2
d d dz
V V z=0 =0 =0 a
Z a Z 2 Z h
I2 I 2 2 h a2 I2 h
= d d dz = =
2 a4 =0 =0 z=0 2 a4 2 a2
kadardr. Bu enerjinin
W = R I2
seklinde yazld
g dikkate alnacak olursa, telin h uzunlu
gunun direnci
W h
R= 2 =
I a2
olarak ortaya kar.
d) Sz konusu blgede Jv = 0 oldu
gundan c) de hesaplanan sya dnsen enerji
Z
W = P dS
ba
gnts ile de hesaplanr. Burada
I I
P = EH = 2
ez e
a 2 a2
I2
= e
2 2 a4
oldugundan, h yksekli
gindeki V blgesini kusatan T1 + T2 + Sy yzeylerinden
T1,2 nin yzey eleman
n //ez P oldu gundan bu enerji,
Z Z Z h Z 2
I2 a
W = P dS = P dS = 2 e a d dz e
S Sy 0 0 2 a4
Z h Z 2
I2 2 h I 2 I2 h
= + 2 dz d = =
2 a2 0 0 2 2 a2 a2
ye esit olur. Bu da ak olarak c) deki sonucun ayns oldu

gundan
Z Z
W = Ji E dV = P dS
V S
ba
gnts gereklesmis olur.
BI R YZEYSEL AKIMA ETKI EDEN KUVVET

Teorem. Yzey zerindeki bir bos uzayda regler bir S yzeyi zerinde, yo
gun-
gu JS olan yzey akmlar bulunsun. Yzey zerindeki bir P0 noktasnda yer
lu
alan JS dS akm elemanna etki eden kuvvet
1 h i
dF = JS B + (P0 ) + B (P0 ) dS
2
den ibarettir. Burada B + (P0 ) ve B (P0 ) ile srasyla, S in st ve alt tarafndaki

magnetik indksiyonlarn P0 S noktasndaki de gerleri ifade edilmektedir.

3.10-1. z = 0, x2 + y 2 a2 ile tanml S dairesinde, yo gu JS = J ex
gunlu
olan dzgn bir yzeysel akm vardr. P + (0, 0, h) ve P (0, 0, h) noktalarnda
yaratlan magnetik alann

J h 1 1
H(P ) = ey
2 2
h +a2 h
oldu
gunu gsteriniz. h 0 ve a hallerini ayr ayr inceleyiniz.
zm. Yukardaki sekilden de aka grlece gi zere, dairenin bir

Q1 ( cos , sin , 0) noktasndaki JS dS akm elemannn P + noktasndaki alana
katks

r+ = cos ex sin ey + h ez
JS = J ex
oldu
gundan

JS r+ = J h ey J sin ez
dir. Bu durumda P + noktasndaki magnetik alan Biot-Savart yasasndan
Z
1 JS r+
H P+ = 2 dS
4
S
r +
Z a Z 2 Z a Z 2
J h J 2
= ey d d ez sin d d
4 =0 =0 [h2 + 2 ]3/2 4 =0 =0 [h2 + 2 ]3/2
dr. Z 2
sin d = 0
=0
gundan H (P + ) nin ez bilesenin de

oldu gerini veren integral sfr olur. Bu durumda
toplam magnetik alan ey ynnde olup
Z a Z 2
+ J h
H P = ey 3/2
d d
4 =0 [h2 + 2 ] =0
Z a a
J h d J h 1 J h 1 1

= ey = ey p = ey
2 0 [h2 + 2 ]
3/2 2 h2 + 2 =0 2 h2 + a2 h
olarak elde edilir.

Benzer sekilde, P (0, 0, h) noktas iin,

r = cos ex sin ey h ez
ve
p
r = r+ = 2 + h2
oldu
gundan, bu noktadaki magnetik alan da
Z a Z 2 Z a

J h d d
J h
H P = ey 3/2
= ey 3/2
d
4 2
=0 =0 ( + h )2 2 =0 ( + h2 )
2
a
J h 1 J h 1 1

= ey p = ey
2 2 + h2 =0 2 h2 + a2 h
olur.
h 0 iin, yukarda elde edilen sonulardan da aka grlece
gi zere
J 1
H(P + ) ey = JS ez
2 2
ve
J 1
H(P ) ey = JS ez
2 2
dr. Bunlarn yardmyla,
H(P + ) H(P ) = J ey = JS ez
veya
h i h i
ez H(P + ) H(P ) = ez JS ez

= (ez ez ) JS ez JS ez = JS
ba
gnts ortaya kar.
a olursa, di ger bir deyisle JS = J ex akm btn z = 0 dzlemi zerinde
yer alrsa, h dan ba
gmsz olarak,
J 1
H(P + ) ey JS ez
2 2
J 1
H(P ) ey JS ez
2 2
sonular elde edilir.
3.10-2. z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srayla, JS0 = J0 ex ve JSh = Jh ex

dzgn akmlar akmaktadr.
a) Yaratlan magnetik alan yaznz.

b) Bu dzlemlerin zerindeki birim alan paralarna etki eden kuvvetleri
hesaplaynz.
c) J0 = Jh ve J0 = Jh hallerini tartsnz.
zm. a) Bir nceki problemin sonularna gre, JS0 n yaratt
g alan ey
ynnde olup, z > 0 ve z < 0 yar uzaylar iinde, srasyla,
J0 J0
ey ve ey
2 2
degerlerine esittir. Benzer sekilde, JSh nn yaratt

g alanlar da z > h ve z < h
iin, srasyla,
Jh Jh
ey ve ey
2 2
olur. Bu durumda z > h blgesindeki toplam alan
J0 Jh 1
H1 = ey ey = (J0 + Jh ) ey
2 2 2
h > z > 0 blgesindeki toplam alan
J0 Jh 1
H2 = ey + ey = (J0 Jh ) ey
2 2 2
ve son olarak da z < 0 blgesindeki toplam alan da
J0 Jh 1
H3 = ey + ey = (J0 + Jh ) ey
2 2 2
olarak belirlenir.
b) z = 0 dzleminin dS yzey parasna etki eden kuvvet
1 h i J0 h i
dF0 = JS0 B + (0) + B (0) dS = 0 ex H2 (0) + H3 (0) dS
2 2
J0 J0 Jh J0 Jh J0 Jh
= ex + + + ey dS = 0 ez dS
2 0 2 2 2 2 2
dir. Bu durumda birim yzeye etki eden kuvvet

Z
J0 Jh
F0 = dF0 = 0 ez N/m2
Sb 2
olur. Benzer sekilde, z = h dzleminin dS yzey parasna etki eden kuvvet
1 h i Jh h i
dFh = JSh B + (h) + B (h) dS = 0 ex H1 (h) + H2 (h) dS
2 2
Jh J0 Jh J0 Jh J0 Jh
= 0 ex + ey dS = 0 ez dS
2 2 2 2 2 2
ve ayn yzeyin birim yzey parasna etkiyen kuvvetin de
J0 Jh
Fh = 0 ez = F0
2
oldu
gu grlr.
c) J0 = Jh ise, levhalar arasndaki blgede H2 0 dr ve
J02
F0 = Fh = 0 ez
2
oldu
gundan levhalar birbirini asa
gdaki sekilde gzlendi
gi gibi eker.
J0 = Jh ise, levhalarn dsndaki blgelerde alan sfr olur (H1 = H3 = 0) ve
J02
Fh = F0 = 0 ez
2
oldu
gundan levhalar birbirini asa
gdaki sekilde gsterildi
gi zere iterler.
3.10-3. S, iletken bir dzlem, T ise sonsuz uzun, iletken ve rijit bir tel olsun.
T nin, birbirine esit uzunluktaki aralklarla S ye paralel bir yere tutturulmus
bulundugu ve 1 siddetinde bir do
gru akm tasd
g durumda, ba glant yerlerine
etki eden kuvvetin ynn ve de gerini hesaplaynz.
zm. T sonsuz uzun iletken rijit telin, iletken S dzlemine ba
gland
g yer
asa
gi gibi olsun. Bu durumda,
A1 , A2 , A3 ,... ile gsterilen ba

glant yerlerine etki eden kuvvet
1 h i
+
dF = JS B (Ai ) + B (Ai ) dSi , i = 1, 2, ...
2
gnts ile belirlenir. Burada B (Ai ) ile S iletken dzleminin altnda kalan
ba
blgedeki magnetik indksiyonun Ai noktasndaki de geri gsterilmektedir. S
iletken oldugundan, S in altndaki (T nin olmad g blge!) blgede B = 0

+
dr. B (Ai ) ise, T nin de yer ald g S in st ksmndaki alann Ai noktasndaki
degeridir. Bu alan ise asa
gdaki sekilde gsterilen grnt yntemi aracl
g ile,

I I I
+ +
B (Ai ) = 0 H (Ai ) = 0 t+ t = 0 t
2d 2d d
olarak bulunur. Bu durumda ayn noktadaki JS de geri de
h i I
JS = n H + (Ai ) H (Ai ) = n H + (Ai ) = nt
d
de
gerine esit olur. Sonuta Ai noktasna etkiyen kuvvet

1 I 0 I I2
dF = nt t 0 dSi = 02 2 t n t dSi
2 d d 2 d
I
2 I2
= 02 2 t t n t n t dSi = 02 2 dSi n
2 d 2 d
olarak elde edilir. Bu son ifade yazlrken S yzey birim te
get vektr t ile gene
S yzey birim normal vektr n nin t t = 1 ve t n = 0 ba
gntlarn sa
gladklar
da dikkate alnmstr.
3.10-4. Problem 3.6-3 de sz edilen klfn birim alanna iteki iletkenin de birim
hacmna etki eden kuvveti hesaplaynz.
zm. Problem 3.6-3 de sz geen = b yarapl klfa etki eden kuvvvet
1 h i
dFb = JS dS B + (b) + B (b)
2
bagntsndan bulunur. Burada gzken JS yzeysel akm yo
gunlu
gu, Problem
3.6-3 de
I
JS = ez
2b
0 I
gine gre ve B + (b) = 0 H3 (b) = 0, B (b) = 0 H2 (b) =
olarak elde edildi 2 b e
oldu
guna gre, klfn birim alanna etki eden kuvvet
I I I2
Fb = ez 0 e = 0 2 2 e N/m2
2b 4b 8 b
olarak bulunur. I teki iletkenin birim hacmna etki eden kuvvet
dFa = J B dV
den hesaplanr. Burada
I
J = Ji = ez
a2
ve
I
B = H1 = e
2 a2
oldu
gundan
I2
dFa = dV e N/m3
2 2 a4
olur.
MAGNETI K DI POLLER ve SABI T MIKNATISLAR

3.11-1. Momenti M olan ve basit bir ortamda Oxy dzleminde Ox ekseniyle
as yapacak sekilde yerlestirilmis bulunan bir dipoln herhangi bir (x, y, z) nok-
tasnda yaratms oldugu vektr potansiyelin ve magnetik indksiyonun asa gdaki
gibi oldu
gunu gsteriniz.
M
A= [z sin ex z cos ey + (y cos x sin ) ez ]
4r3
ve
M 2
B = 5
2x y 2 z 2 cos + 3xy sin ex
4r

+ 2y2 x2 z 2 sin + 3xy cos ey + 3z (x cos + y sin ) ez
zm. Magnetik momenti M olan bir magnetik dipole iliskin vektr potansiyel
r
A= M 3
4 r
ba
gnts ile verilir. Burada r konum vektr
p
r = x ex + y ey + z ez , |r| = r = x2 + y2 + z 2
ve magnetik moment de
M = M (cos ex + sin ey )
oldu
gundan
x ex + y ey + z ez
A = M (cos ex + sin ey )
4 r3
M
= [z sin ex z cos ey + (y cos x sin ) ez ]
4r3
olarak elde edilir.
Magnetrik indksiyon B ise,
B = rot A
ex ey ez
M

= /x /y /z
4
z sin /r z cos /r (y cos x sin ) /r
3 3 3

M y 1 z
= cos x sin + cos ex +
4 y r3 y r3 z r3

z 1 x
+ sin y cos + sin ey +
z r3 x r3 x r3

1 1
+ z cos 3
z sin ez
x r y r3
M
=
4
cos 3 2 1 2y x sin 2 1 2y cos 3 2 1 2z
r y 3r + 3r + 6 r z 3r ex +
r6 2 r r6 2 r r 2 r

sin 3 2 1 2z y cos 2 1 2x sin 3 2 1 2x
+ r z 3r + 3r + r x 3r ey +
r6 2 r r6 2 r r6 2 r

z cos 2 1 2x z sin 2 1 2y
+ 3r + 3r ez
r6 2 r r6 2 r
M
= 5
cos r2 3y2 + 3xy sin + cos r2 3z 2 ex +
4r
+ sin r2 3z 2 + 3xy cos + sin r2 3x2 ey +
+ {3xz cos + 3yz sin } ez ]
M
= 5
cos 2x2 + 2y 2 + 2z 2 3y2 3z 2 + 3xy sin ex +
4r
+ sin 2x2 + 2y 2 + 2z 2 3z 2 3x2 + 3xy cos ey +
+3z {x cos + y sin } ez ]
M
= 5
cos 2x2 y 2 z 2 + 3xy sin ex +
4r
+ sin 2y 2 x2 z 2 + 3xy cos ey +
+3z {x cos + y sin } ez ]
seklinde hesap edilir.
3.11-2. Momenti M olan ince ubuk seklinde bir mknats sabit bir yatay B0
magnetik indksiyonu iinde, ortasndan asl olarak dengede durmakta iken,
yatay dzlemde 0 as kadar dndrlp serbest braklyor. Mknatsn ya-
paca
g salnmn periyodu nedir? (Tasyc ipin direnci ihmal edilebilecek kadar
kk varsaylyor)
zm. Mknats as kadar dnms iken ortaya kan kuvvet ifti momenti
K = M B0
= M B0 sin ez
dir. Buna gre Z

M= r2 dm
V
olmak zere
d
M = M B0 sin
dt2
M B0
yazlr. Bu son ifade yazlrken nn sin yazlacak kadar kk oldu gu

varsaylmstr. Bu diferansiyel denklemin zm ise, C1 ve C2 iki integrasyon
sabiti olmak zere
r ! r !
M B0 M B0
(t) = C1 sin t + C2 cos t
M M
seklinde olur. t = 0 annda = 0 oldugundan C2 = 0 olur. Bu durumda ortaya

kan r !
M B0
(t) = C1 sin t
M
ba
gntsnn periotu da
r
M
T = 2q = 2
MB0 M B0
M
kadardr. Ayrca
[(t)]max = C1 = 0
oldu
gundan, r !
M B0
(t) = 0 sin t
M
olarak da yazlabilir.
3.11-3. Momentleri M1 ve M2 olan, ince ubuk seklinde iki mknats, sekilde

grld g gibi, bir yatay B0 indksiyon alan iinde orta noktalarndan asl
olarak dengede durmaktadr. Mknatslardan biri yatay dzlemde as kadar
dndrld gnde di geri hangi ynde, ne kadar dner? (Mknatslar tasyan ip-
lerin direnleri ihmal edilebilir niteliktedir)
zm. M1 mknatsnn ortasn orijin, denge halinde mknatslarn do grul-

tusunu Ox ekseni olarak seelim. Problem 3.11-1 de verilen B ifadesinde
y = z = 0 ve x = r yazlrsa, M1 momentli birinci mknatsn M2 momentli
ikinci mknatsn orta noktasnda yaratms oldu
gu magnetik indksiyon alan

M1 2 cos sin
B12 = ex ey
4 r3 r3

olarak elde edilir. Bu durumda ikinci mknats B0 + B12 toplam alannn etkisi
altndadr ve
K2 = M2 B0 + B12
momenti ile dnmeye zorlanr. Baslangta M2 = M2 ex oldugundan, bu moment

M1 cos M1 sin M1 M2 sin
K2 = M2 ex B0 ex + 3
ex 3
ey = ez
2r 4r 4 r3
den ibarettir ve ikinci mknats asna ters ynde dndrmeye alsr.
Bu durumda bu mknatsn Ox ekseni ile yapt g as ise,
M M sin
1 2
K2 = 3
= M 2 B 0 + B 12 sin
4r
ba
gntsndan
sin
sin = r
3 2
2 cos + 4BM0 r
1
+ sin2
3.11-4. Problem 3.11-3 de sz edilen as, = 0 sin t olacak biimde

degisime tbi tutulursa, ikinci mknatsn denge konumuyla yapt g as za-
manla nasl de gisir? (0 ve bilinen sabit de
gerlerdir, yle ki; sin ve
sin dr)
zm. Problem 3.11-3 de elde edilen sin ifadesinden faydalanlarak sin

ve sin oldu
gu da dikkate alnacak olursa
1/2
2
sin
1 +

2
4B0 r3 4B0 r3
2+ M1 2+ M1

2
1

1

2
2+ 4B0 r3 2 4B0 r3
M1 2 + M1
sin t
' 0
4B0 r3 3
2+ M1
0 r
2 1 + 2BM 1
olarak asnn zamanla de

gisimi belirlenir. Bu ifade elde edilirken as ok
kk oldugundan cos 1 alnms ve |x| << 1 iin geerli olan
1
(1 + x)1/2 1 x
2
binom alm kullanlmstr.
3.11-5. Problem 3.11-3 de sz edilen mknatslar kk titresim yapabilecek

sekilde serbest braklsalar, ayn periyotla hareket edebilirler mi? Bu halde, asal
frekansn degeri ne olur?
zm. Mknatslarn Oz eksenine gre atalet momentleri M1 ve M2 ile gster-
ilirse, sin ve sin oldu
d2 M1 M2 0
M2 2
= (1)
dt 4r3
ve
d2 M1 M2 0
M1 = (2)
dt2 4r3
ba
gntlar yazlr.
Eger mknatslar ayn periyotla hareket ederlerse, hareketlerine iliskin asal
frekanslar ayn olur. Baska bir deyisle, ve nn zmleri, C1 , C2 , C3 ve
C4 sabitler olmak zere,
= C1 sin (t) + C2 cos (t)

ve
= C3 sin (t) + C4 cos (t)
seklinde olur. Bu durumda
d2 2 d2
= ve = 2
dt2 dt2
ba
gntlar (1) ve (2) denklemlerinde dikkate alnacak olursa,
M1 M2 0
M2 2 =
4r3
ve
M1 M2 0
M1 2 =
4r3
elde edilir. Bu son iki esitlik arasnda ve degerleri yok edilecek olursa,
4r3 M1 M2
M1 2 M2 2 =
M1 M2 4r3
esitli
gi yazlr. Bu ifadeden de iin
r
M1 M2 1
= 3
4r (M1 M2 )1/4
ba
gnts yazlr. Buradan da periyodun
2 4 3/2 r3/2 (M1 M2 )1/4

T = =
M1 M2
oldu
gu grlr.
.
4. BLM
ELEKTROMAGNETiZMA
MAXWELL DENKLEMLERI
Varsaym. Elektromagnetik olaylar,
B
rot E + = 0, div D =
t
D
rot H = J, div B = 0
t
seklindeki lineer ksmi trevli diferansiyel denklemler olarak gelisirler. Bu ba
gn-
tlara Maxwell denklemleri denir.
Bu denklemlerde gzken E, D, B, H, J ve , srasyla, E elektrik alan vektr
gistirme (deplasman) vektr [C/m2 ], B magnetik indksiyon
[V /m], D yer de
vektr [W b/m], H magnetik alan vektr [A/m], J hacmsal akm yo gunlugu
[A/m2 ]
J = Jv + Jc
Jv = v konveksiyon akm, Jc iletkenlik akm yo
gunlu
gu ve hacmsal yk
yo gu [C/m3 ] seklindedir.
gunlu
Ayrca, , ve pozitif sabitler olmak zere, bir basit ortamdaki bnye den-
klemleri
B = H
D = E
Jc = E
seklinde yazlrlar.
4-1. Maxwell denklemlerini dairesel silindirik koordinatlarda yaznz.
4-2. Maxwell denklemlerini kresel koordinatlarda yaznz.
4.1.E-1. B ve E Maxwell denklemlerinde gzken byklkler olmak zere, bir

basit ortama iliskin karmask de
gerli K vektr,

K = B + i E (1)
seklinde tanmlanms olsun. Maxwell denklemlerinin, toplu bir sekilde
K
rot K + i = J (2a)
t
r

div K = i (2b)

olarak yazlabilece
gini gsteriniz ( i = 1 ).
zm. (1) denkleminin her iki yannn rotasyoneli alnacak olursa,

rot K = rot B + i rot E
yazlr. Maxwell ve basit ortama iliskin bnye denklemlerinden
E
rot B = + J
t
ve
B
rot E =
t
elde edilir. Bu son ba
gntlar yukarda yerine konacak olursa
E B
rot K = + J i
t t

= i B + i E + J
t
K
= i + J
t
kar. Bu da, (2a) ba
gntsndan baska bir sey de
gildir.
Benzer sekilde, (1) denkleminin her iki yannn diverjans alnarak nce

div K = div B + i div E
elde edilir. Basit ortama iliskin Maxwell denklemlerinden elde edilen div B = 0
ve div E = / ifadeleri yukardaki bagntda yerine konacak olursa
r

div K = i = i

4. Elektromagnetizma 495
seklinde yazlms (2b) denklemi elde edilir.
4.1.E-2. Boslukta yaylmakta olan bir elektromagnetik dalgann elektrik alan

vektr, kartezyen koordinatlar sisteminde,
Ex = 0
h z i
Ey = A cos t
c
Ez = 0
olarak gzlenmektedir. Bu elektromagnetik dalgaya iliskin magnetik alan vek-
trn hesaplaynz.
zm. Boslu ga iliskin bnye parametrelerinin = 0 , = 0 ve = 0 oldu
gu
dikkate alnarak
B
rot E + =0
t
seklindeki Maxwell denkleminden
H 1
= rot E
t 0
yazlr.

ex

ey

ez
h i
rot E = 0 0 = A sin t z ex
z c c
0 Ey 0
oldu
gundan,
H A h z i
= sin t ex
t 0 c c
elde edilir. Bu son ifade t ye gre integre edilecek olursa
Z h
A z i
H = ex sin t dt
0 c c
A h z i
= ex cos t + H0 (r)
c 0 c
bulunur. H0 (r) statik alana kars geldi

ginden bunu gznne almayp sonuta,
zamana ba
gl magnetik alan
A h z i
H = cos t ex
c 0 c
4.1.E-3. Asagda verilen E ve H vektrlerinin kaynaklar iermeyen bos uzayda

yaylan bir elektromagnetik dalgaya iliskin, srasyla, elektrik ve magnetik alan
vektrleri olup olmadgn arastrnz.
r
0
E = E0 cos(kx t)ez , H0 = E0
0

H = H0 cos(kx t)ey , k = 0 0
zm. Problemde verilen E ve H nn bir elektromagnetik dalgaya ait, srasyla,

elektrik ve magnetik alan vektrlerini gsterebilmesi iin bunlarn Maxwell den-
glamalar gerekir. I lk olarak
klemlerini sa
B
rot E + =0 (1)
t
denklemine bakalm. Bunun iin
rot E = ey E0 k sin(kx t)
ve
B H
= 0 = 0 ey [H0 cos(kx t)] = ey 0 H0 sin(kx t)
t t t
ifadeleri r
0
k = 0 0 ve H0 = E0
0
ba
gntlar da dikkate alnarak (1) de yerine konursa,
r
0
ey 0 0 E0 0 E0 sin(kx t) = 0
0
elde edilir. Bu da sonu olarak (1) in sa
gland
gn gsterir.
I kinci olarak = 0 ve Jv = 0 oldu
gu iin
D
rot H =0 (2)
t
denklemini dikkate alalm. Burada,
rot H = kH0 sin(kx t)ez

ve
D E
= 0 = 0 E0 sin(kx t)ez
t t
ifadeleri r
0
k = 0 0 ve H0 = E0
0
ba
gntlar da dikkate alnarak (2) de yerine konursa,
r
0
ez 0 0 E0 0 E0 sin(kx t) = 0
0
bulunur ve (2) denkleminin de sa

gland
g grlr.
Son olarak div E = /0 = 0 ve div B = 0 denklemlerinin de

div E = ex + ey + ez Ez ez = E0 [cos (k x t)] = 0
x y z z
ve

div H = ex + ey + ez Hy ey = H0 [cos (k x t)] = 0
x y z z
olacak sekilde sa
gland
g grlr.
Bylece E ve H nn kaynak iermeyen bos bir uzayda Maxwell denklemlerini
sa
gladklarn ve dolaysyla bir elektromagnetik dalgaya ait, srasyla, elektrik ve
magnetik alan vektrlerini gsterdiklerini syleyebiliriz.
4.1.E-4. Boslukta yaylmakta olan bir elektromagnetik dalgaya ait elektrik alan
vektr, dairesel silindirik koordinatlar sisteminde
100
E= sin(a z) cos(109 t) er V /m
r
olarak verilmistir. Kaynaklarn bulunmadg durumda magnetik alan vektr H

y ve a > 0 sabitini bulunuz ( 0, Jv 0).
zm. Dairesel silindirik koordinatlar sisteminde,

1 Ez E Er Ez 1 1 Er
rot E = er + e + ez (rE )
r z z r r r r
oldu
gu gz nnde tutulursa,
a
rot E = e 100 cos (a z) cos(109 t)
r
olarak hesaplanr. Bu ifade
H
rot E = 0
t
Maxwell denkleminde yerine konursa magnetik alan vektr,
Z
100 a
H = e cos(a z) cos(109 t) dt
0 r
veya
a
H = 107 cos(a z) sin(109 t)e + H0 (r)
0 r
g zere H0 (r) = 0
seklinde olur. Yukardaki ifadede Problem 4.1.E-2 de akland
alnrsa, magnetik alan
a
H = 107 cos(a z) sin(109 t)e
0 r
olarak elde edilir.
E
rot H 0=0
t
de verilen di
ger Maxwell denklemi kullanlarak bulunan

107 a2 1
+ 0 1011 sin(a z) sin(109 t)er = 0
0 r r
veya
107 a2
+ 0 1011 = 0
0 r
denkleminden
a= 0 0 109
elde edilir.
1
0 = 109 ve 0 = 4107
36
de
gerleri yukarda yerine konursa, pozitif a sabitinin de
geri
10
a= rad/m
3
olarak bulunur.
4.1.E-5. Boslukta yaylmakta olan bir elektromagnetik dalgaya iliskin elektrik

alan vektr, kresel koordinatlar sisteminde,
A
E(r, , ) = E e = sin cos(t kr)e
r

seklinde verilmistir. A, ve k = 0 0 bilinen pozitif sabitler oldu
guna gre,
bu elektromagnetik dalgaya iliskin magnetik alan ve kaynak da glmn bulunuz.
zm. Kresel koordinat sisteminde

1 E
rot E = (sin E ) er +
r sin

1 Er (r E ) 1 (r E ) Er
+ e + e
r sin r r r
oldu
gu dikkate alnrsa, problemde verilen E iin
Ak
rot E = sin sin(t kr)e
r
olarak hesaplanr. Yukardaki bu ifade
H
rot E + 0 =0
t
Maxwell denkleminde yerine konursa
H 1 Ak
= sin sin(t kr)e
t 0 r
elde edilir. Bu son ba

gnt t ye gre integre edilerek magnetik alan iin
1 Ak
H(r, , ) = sin cos(t kr) e
0 r

Burada da, nceki problemlerde oldu gu gibi statik terim sfr
1
alnmstr. k = 0 0 , 0 = 36 109 ve 0 = 4107 de gerleri de dikkate
alnrsa, bu alan r
0 E
H(r, , ) = E e = e
0 120
olarak da yazlabilir.
Bu dalgay yaratan kaynak daglmlarn bulmak iin de ncelikle gene kresel

koordinatlarda verilen
1 2 1 1 E
div E = 2 r Er + (sin E ) +
r r r sin r sin
ba gntsndan ve = 0 div E Maxwell denkleminden faydalanlarak kaynaklara
iliskin hacmsal yk yogunlugu

1 A 2
= 0 sin cos(t kr)
r sin r
2A
= cos cos(t kr) [C/m3 ]
r2
olarak bulunur. Hacmsal akm yo
gunlu
gu Jv ise
E
Jv = rot H 0
t
1 sin E 1 E E
= er r e 0 e
r sin 120 r r 120 t
A cos 1 1
= cos(t kr)er kA sin sin (t kr) e +
60 r2 120 r
A
+0 sin sin (t kr) e
r
A cos
= cos(t kr)er
60 r2
olarak bulunur.
4.1.E-6. (r, , z) dairesel silindirik koordinatlar olmak zere, boslukta magnetik

indksiyon vektr
B0 sin t ez , r > a
B=

0, r<a
olarak llmstr. r ve t ye ba
gl elektrik alan E(r, t) yi ve bu alan yaratan
kaynak daglmn belirleyiniz.
zm. Dairesel silindirik koordinatlarda yazlms olan Maxwell denklemi
yardmyla,
er r e ez
1 B
rot E = /r 0 0 =
r t
Er r E Ez
veya
Ez 1 B0 cos t ez , r < a
e + (r E ) ez =
r r r
0, r>a
yazlr. Yukardaki esitli gin her iki yanndaki e ve ez birim vektrlerine ait
katsaylarn esitli
ginden, srasyla,
Ez
=0 (1)
r
ve
dE r B0 cos t, r < a
r + E = (2)
dr
0, r>a
ba
gntlar bulunur. (1) den, K bir sabit olmak zere,
Ez = K f (t)
elde edilir. K = 0 semek genelli
gi bozmayaca
gndan,
Ez = 0
oldu
gu kabul edilebir.
(2) ile verilen diferansiyel denklemin zm de

( B0 /2) r cos t + C1 (t)/r, r < a
E =

C2 (t)/r, r>a
olarak elde edilir.

r 0 iin E nin sonlu kalmas, C1 (t) = 0 olmasn gerektirir. Elektrik alann
r = a silindir yzeyi zerindeki te
getsel bileseni olan E nin bu yzey zerinde
srekli olmas kosulu, C2 (t) nin
B0 a2
C2 (t) = cos t
2
seklinde seilmesini gerektirir. Bylece elektrik alan,

( B0 /2) r cos t e , r<a
E = E e =

( B0 /2) a2 /r cos t e , r>a
olarak bulunur. Bu alan yaratan hacmsal akm yo

gunlu
gu,
1
Jv = rot B 0 E
0 t
Maxwell denkleminden hesaplanr. rot B = 0 oldu

gu dikkate alnacak olursa,
2
0 B0 /2 r sin t e , r<a
Jv =
2
0 B0 /2 a2 /r sin t e , r>a
bulunur. Gene bu alana iliskin hacmsal yk yo
gunlu
gu da
= 0 div E
denkleminden

1 1 E Ez 1 E
= 0 (r Er ) + + = 0 =0
r r r z r
olarak elde edilir.
4.1.E-7. Maxwell denklemlerinden hareketle,

a) Ampre formln,
b) Faraday yasasn,
c) Gauss formln,
d) Sreklilik denklemini elde ediniz.
zm. Bir V blgesi iinde elektromagnetik alanlarn uzay koordinatlarna
ve zamana gre birinci mertebeden srekli ksmi trevlere sahip oldu
gunu kabul
edelim. Bu blge iindeki dzgn bir sonlu yzey paras S, bunun evresi de C
olsun.
a) Birinci Maxwell denklemi olan
D
rot H = J +
t
denkleminin her iki yann, yukarda sz edilen S zerinde integre edelim ve
esitli
gin sol tarafn Stokes forml uyarnca e
grisel integrale dnstrelim. Bu
durumda srasyla
Z Z !
D
rot H dS = J+ dS
S S t
ve I Z !
D
H dc = J+ dS = I
C S t
elde edilir.
Burada dc ile S i evreleyen C e grisinin yay eleman gsterilmektedir, yle ki;
C zerindeki pozitif yn S nin yzey birim normal vektr n tarafndan sa g el
kural ile belirlenmis olsun. Yukardaki son ba gntda gzken I, C evresinin
kucaklad g toplam akm miktardr. Bu ba gnt Ampre forml adn alr ve
kapal bir C e grisi boyunca magnetik alann sirklasyonunun bu egri iinde kalan
toplam akma esit oldu gunu ifade eder.
b) I kinci Maxwell denklemi olan
B
rot E =
t
denklemini gene ayn S zerinden integre edelim. Bu halde
Z Z
B
rot E dS = dS
S S t
elde edilir.
S yzeyinin zamanla de gismedi
gi gz nnde tutulur ve esitli
gin sol taraf da
Stokes forml uyarnca e
grisel integrale dnstrlrse
I Z
d
E dc = B dS
C dt S
ba
gnts elde edilir.
Burada volt boyutunda olan sol taraftaki integral, C evresi zerinde indklenen
elektromotor kuvvet olarak tanmlanr ve e(t) ile gsterilerek
Z
d
e(t) = B dS
dt S
seklinde yazlr. Bu ba gnt, bu haliyle Faraday Forml adn alr. E
ger S evresi
zamanla de gisiyorsa, esitli
gin sa
g tarafndaki zamana gre trev ile S zerindeki
integral yer de gistiremez ve sonu yukardakinden farkl olur (bknz. Problem
4.1.E-8).
c) nc Maxwell denklemi olan
div D =
denkleminin her iki yann V hacm iinde integre edelim:

Z Z
div D dV = dV
V V
Yukardaki esitli
gin sol taraftaki integrali Gauss-Ostrogradsky forml uyarnca
yzeysel integrale dnstrecek olursak
I Z
D dS = dV =Q
S V
ba
gnts bulunur.
Bu son ba gntdan Q, V hacm iindeki toplam yk, S de V hacmn kusatan
kapal regler yzeyi gstermektedir. Bylece elde edilen bagnt Gauss forml
adn alr ve deplasman vektrnn kapal bir S yzeyinden n do grultusunda
geirdi
gi toplam aknn S in kusatt
g V hacm iinde toplam yke esit oldu
gunu
ifade eder.
d) Magnetik alann uzay koordinatlarna, deplasman alannn da zamana gre
ikinci mertebeye kadar, elektriksel akm yo
gunlu
gunun ve deplasman vektrnn
uzay koordinatlarna gre birinci mertebeye kadar srekli trevlere sahip bulun-
duklar bir V blgesinde,
D
rot H = +J
t
Maxwell denkleminin her iki yannn diverjansn alalm. Bu durumda
div rot H = 0
oldu
gunu da dikkate alnarak,
D
0 = div + div J
t
bagnts bulunur. Yukardaki ifadede de sreklilik kosulu uyarnca zamana gre
trev ile uzay koordinatlarna gre trevin sras de
gistirilir ve div D = denklemi
de dikkate alnrsa

div J + =0
t
bagnts elde edilir. Bu ba
gnt sreklilik denklemi olarak adlandrlr. Bu den-
klemin fiziksel yorumunu daha kolay yapabilmek iin yukardaki esitli gin her iki
yan c) skkndaki V hacm iinde integre edilip, Gauss-Ostrogradsky teoremi de
dikkate alnacak olursa, Z Z

J dS = dV
S V t
bulunur. Bu son esitlikte zamana gre trevle hacm elemanna gre integralin
sras de
gistirilerek,
Z Z
Q
J dS = dV =
S t V t
ba
gnts elde edilir. Bu ise, V iindeki ykn azalma hznn S den dsar kan
akma esit oldu
gu anlamna gelmektedir.
4.1.E-8. B(x, y, z; t) alan her t iin divB 0 denklemini sa

glasn. Konumu
zamanla de
gisen bir S yzeyi iin,
Z Z I
d B
B dS = dS (v B) dc (1)
dt S S t
C
oldugunu gsteriniz. Burada C ile S nin evresi, v ile de C zerindeki noktalarn

hz (yer vektrnn t ye gre trevi) v = d r/dt gsterilmektedir.
t1 ve t2 anlarndaki S ve C yi, srasyla, (S1 , C1 ) ve (S2 , C2 ) ile gsterelim. t =

(t2 t1 ) ok kk ve C1 in C2 konumuna gelinceye kadar tasd g yzey paras
da S3 olsun. S1 , S2 , S3 yzeylerinin iinde kalan hacim V ile gsterilirse,
dS3 = dc v t, t (0, t) (2)
yazlr. (1) ifadesinin sol taraf,

Z
d d
B dS = (3)
dt S dt
oldu
gundan d/dt trevi tanm ba
gnts uyarnca
2 1 d
lim = (4)
t0 t dt
olarak yazlr. Bu ifadenin sol tarafnda gzken byklk
Z Z
1 1
[ 1 ] = B2 dS2 B1 dS1 (5)
t 2 t S2 S1
seklinde yazlabilir. Burada,
B1 = B(x, y, z; t1 ), B2 = B(x, y, z; t2 )
olarak tanmlanmstr. div B2 = 0 nedeniyle de,

Z Z
0= div B2 dV = B2 dS (6)
V
S1 +S2 +S3
bulunur. (6) ifadesi daha ak olarak

Z Z Z I
B2 dS2 B2 dS1 = B2 dS3 = t B2 (dc1 v1 ) (7)
S2 S1 S3 C1
yazlr. Burada dS2 ve dS1
dS2 = n2 dS2 , dS1 = n1 dS1
ile tanmldr.
B1
B2 = B1 + t + O (t)2
t1
yazlrsa,
Z Z Z
B1
B2 dS1 = B1 dS1 + t dS1 + O (t)2 (8a)
S1 S1 S1 t1
ve I I
B2 (dc1 v1 ) = B1 (dc1 v1 ) + O(t) (8b)
C1 C1
elde edilir. (8a,b) ifadeleri (7) de yerine konursa,

Z Z Z
B1
B2 dS2 B1 dS1 t dS1 + O (t)2
S2 S1 S1 t
I

= t B1 (dc1 v1 ) + O (t)2 (9)
C1
yazlr. (9) esitli

ginin her iki taraf t ile blnrse,
Z Z Z I
1 B1
B2 dS2 B1 dS1 = dS1 (v1 B1 ) dc1 + O ((t))
t S2 S1 S1 t1 C1
(10)
elde edilir. Son olarak ta (10) ifadesinin t 0 iin limiti hesaplanrsa, (4) ve
(5) bagntlarnn da dikkate alnmalar sonucunda
Z Z ! I
d B
B dS = dS (v B) dc
dt S t=t1 S t C1 t=t1
t=t1
olur. t1 keyfi oldu

gundan bu son esitlik her t iin en genel halde
Z Z I
d B
B dS = dS (v B) dc
dt S S t C
GENI S
LETI LMI S
AMPERE FORML
4.2.1-1. S ekildeki devrede kondansatrn levhalar arasndaki alan dzgn
varsayarak, bir levhadan geen toplam deplasman akmn hesaplaynz ve bunun
devreden geen IC akmna esit oldu
gunu gsteriniz.
zm. S bir levhann alan, d levhalar arasndaki uzaklk ve da lev-

halar arasndaki blgenin dielektrik sabiti olmak zere, paralel levhal bir kon-
dansatrn kapasitesi
S
C=
d
dr. Levhalar arasndaki gerilim
V = V0 sin t
iken, kondansatrden geen akm, tanm gere

gi,
dV S
IC = C = V0 cos t
dt d
seklindedir. Buna karslk, bir levhadan geen toplam deplasman akm

Z Z Z Z
D D D
ID = rot H dS = dS = n dS n = dS
S S t S t t S

D E V S
= S = S = S = V0 cos t = IC
t t t d d
dir.
Sonu : Dielektriklerde, iletim akm sfr bile olsa, akm deplesman akmlar
seklinde olusur.
4.2.1-2. Bir iletken hat iindeki elektrik alann dzgn oldugu varsaylmaktadr.
I letkenden geen sinsoidal akmn maximum de geri Imax olsun. Emax ve akm
olusturan iletim (Ii ) ve deplasman (ID ) akmlarnn maksimum de gerini Imax
cinsinden yaznz. ID ve Ii arasndaki faz farkn bulunuz. = 5, 8 107 1/m,
r = 1, f = 50Hz iin IDmax /Iimax orann hesaplaynz (bakr tel hali).
zm. I letkenden geen akm
Z !
D

I= J+ d S = Ii + ID
t
S
seklindedir.
I letken iinde E = E ez ve E = Emax sin t olsun. Kesit alan S ise, J = E

nedeniyle,
Z Z
Ii = J dS = E ey dS ey = S Emax sin t (1)
S S
Z Z
D E
ID = dS = dS = S Emax cos t
S t S t

S Emax sin(t + ) (2)
2
olacaktr. Grld
g gibi, Ii ve ID arasndaki faz fark /2 dir.
Toplam akm (1) ve (2) ile verilen akmlarn toplamndan

I = Ii + ID
= S Emax sin t + S Emax cos t
= A sin(t + )
= A sin t cos + A sin cos t
seklindedir. Yukardaki esitlikten SEmax = A cos ve SEmax = A sin
ortaya kar. Bu ise, p
A = S Emax 2 + ()2
ve

= arctan

olmak zere q
I = S Emax 2 + ()2 sin(t + )
ifadesini verir. I nin maksimum degeri Imax ise
q
Imax = S Emax 2 + ()2
ye esit olur. Buradan

I
Emax = p max
S 2 + ()2
olarak bulunur. Iimax ve IDmax ise, srasyla, (1) ve (2) den

Iimax = S Emax = q Imax
2 + ( )2

IDmax = S Emax = q Imax
2 + ( )2
seklinde elde edilir. Son olarak da yukardaki esitliklerden

IDmax 2 f 0 r 2 50
= = = = 4, 8 1017
Iimax 36 109 5, 8 107
bulunur ki; bu da sonu olarak, iletkenlerde deplasman akmnn iletim akmna
gre ihmal edilebilir olmas demektir.
4.2.1-3. I1 ve I2 de
gerlerinde sabit akmlar tasyan iki iletken bir O noktasnda
birlesmistir.
a) Yaratlan elektromagmetik alann kaynaklarn ve bunlarn zamanla de

gisim
biimlerini belirtiniz.
b) Magnetik alann sekildeki C1 ve C2 daireleri zerindeki sirklasyonunu
hesaplaynz.
zm. a) E ger I1 6= I2 ise, O noktasnda yk birikimi (veya azalmas) olur.
Bu nedenle kaynaklar, zamanla de gismeyen I1 , I2 akmlar ile orijindeki q =
q0 + (I1 I2 )t yknden iberettir.
b)
Yukardki sekilde gzken C1 e grisi zerindeki sirklasyonu Ampre ba

gnts
ile hesaplayabiliriz. Bu ba
gntda sz geen akm (bu akm sadece deplasman
akmdr) toplam akma esit yazarsak (n dsa ynelik)
I ZZ ZZ
D d d q I1 I2
H d = dS = D dS = =
C1 t dt dt 2 2
S1 S1
bulunur. Magnetik alann C2 zerindeki sirklasyonunu bulmak iin ise asa

gdaki
sekil dikkate alnr.
Bu durumda toplam akm, S2 den ieri giren I1 akm ile deplasman akmlarnn
toplamdr. Deplasman akmlarnn toplam
1
ID = (I1 I2 )
2
oldu
gundan I
1 1
H d = I1 + (I1 I2 ) = (I1 + I2 )
C2 2 2
dr.
ger I1 = I2 = I yaplrsa
E
I I
H d = 0, H d = I
C1 C2
olur. I1 = 0 halinde ise

I I
I2
H d = H d =
C1 C2 2
dir.
UYARI. C1 ve C2 zerindeki sirklasyonlarn I1 ve I2 akmlarn tasyan iletken-
lerin konumuna, bir lde, ba
gl olmad
g grlyor. Bu nedenle, iletken says
ok oldugunda da benzer sonular ortaya kar.
4.2.1.E-1. zellikleri r = 1, r = 5 ve = 1 1/m ile verilmis olan malze-

menin iinde yaylmakta olan elektromagnetik alann herhangi bir noktadaki
de
geri Ex = 200 cos t V /m olarak llmstr. Bu noktadaki iletim yo gun-
lu
gu ile deplasman akm yo gunlugunu bulunuz ve her iki akm yo
gunlu
gunun
genliklerinin esit oldu
gu frekans hesaplaynz.
zm. Sz konusu noktadaki iletim akm yo
gunlu
gu, tanm uyarnca,
Jc = E = 200 cos t ex A/m2
ba
gntsndan, deplasman akm yo
gunlu
gu da,
D
JD = = 200 sin t ex A/m2
t
bagntsndan hesaplanr. Bu iki akm yo
gunlu
gunun genlikleri bulunur ve bir-
birine esitlenirse
200 = 200
ba
gnts bulunur. Bu ba
gntda = 2f oldu

f= = = 3, 6 GHz
2 20 r
seklinde hesaplanr.
4.2.1.E-2. I letkenli
gi sfrdan farkl bir basit ortam iinde, elektrik alan vektr,
E = E0 (x, y, z) cos t
seklinde olan bir elektromagnetik dalga gzlenmistir. Bu ortamdaki deplasman

akm yogunlugunu iletkenlik akm yo
gunlu
gu ile karslastrnz.
zm. Ortamdaki deplasman akm yo
gunlu
gu,
D E
= = E0 (x, y, z) sin t
t t
iletkenlik akm yo
gunlu
gu da
Jc = E = E0 (x, y, z) cos t
seklindedir.
Sz geen ortamda iletkenlik akm yo
gunlu
gu ile elektrik alann ayn fazda
oldu
gu, deplasman akm yo
gunlugun /2 kadar faz farknda bulundu
gu gzlen-
mektedir.
Bunun yansra iyi bir iletkende, rnegin bir metalde, r 1, 107 1/ mer-
tebelerindedir. Byle bir malzemede her iki akmn genliklerinin ayn mertebede
olmas iin,
D
t
= =1
Jc
olmas gerekir. Bu ise frekansn yaklask
1
f= ' 1, 8.1017 Hz
2
olmasn gerektirir. Bu ise optik frekanslardan daha yksek bir frekans de geridir.
O halde, sonu olarak optik frekanslarn altnda, iyi bir iletkende deplasman akm
iletkenlik akm yannda, iyi bir yaklasklkla ihmal edilebilir, demektir.
gin bakalitte r = 4, 9, = 109 1/ dur. Bu malzemede
I yi bir yaltkanda, rne
her iki akmn genliklerinin ayn mertebede olmas iin frekansn,
f = 3, 6 Hz
olmas gerekmektedir. Burada da sonu olarak alslagelmis yksek frekanslarda,
deplasman akmnn yannda iletkenlik akmnn rahatlkla ihmal edilebilece gini
syleyebiliriz.
4.2.1.E-3. z < 0 blgesine iliskin parametrelerin r = 8, r = 2, = 0 oldu

gunu
ve z > 0 blgesinin de mkemmel iletken bir malzeme ile kapland gn kabul
edelim. z < 0 blgesinde yaylmakta olan bir elektromagnetik dalgann elektrik
alan vektr
E = 200 sin(108 t) sin(z)ex V /m
ise Maxwell denklemlerini kullanarak H ve > 0 sabitini belirleyiniz. Ayrca
z = 0 daki yzey akm yo
gunlu
gu JS ile yzeysel yk yo
gunlu
gu S i hesaplaynz.
zm. z < 0 blgesinde yaylan
H 1 1
= rot E = ez E
t z
200
= sin(108 t) cos(z)ey

Maxwell denkleminden, magnetik alan, zamandan ba
gmsz ksm sfr kabul edil-
erek,

H = 2 106 cos(108 t) cos(z)ey

seklinde elde edilir. I letkenli

gin olmamas ve ortamda serbest ykler bulunmamas
nedeniyle, z < 0 blgesinde akm yo gunlu
gu sfra esittir. O halde,
D
rot H =0
t
denkleminden,
2
2 106 cos(108 t) sin(z)ex = 2 2 1010 cos(108 t) sin(z)ex

yardmyla
= r r 0 0 108
veya
4
= rad/m
3
olarak bulunur. z > 0 blgesi mkemmel iletken oldu
gundan bu blgede E 0
ve H 0 dr.
Bu durumda z = 0 daki yzeysel akm yo
gunlu
gu, tanm uyarnca,

Js = [n H] = ez [0 H] = ez H
z=0 z=0
dr. Bu ba
gntdan, z = 0 yzeyinden akan yzeysel akma iliskin yo
gunluk
4 1
Js = ez ey 2 106 cos(108 t)
3 2 4107
10
= cos(108 t)ex [A/m]
3
olarak hesaplanr. Yzeysel yk yo gunlu
gu ise,

s = [n D] = ez [0 E] = ez E =0
z=0 z=0
olur.
FARADAY I NDKSI YONU

4.2.2-1. Magnetik indksiyonu B = B0 cos (ty/c) ex seklinde olan bir elektro-
magnetik alan iinde y = d noktasna, sekilde gsterildi
gi gibi bir ereve anten
konmustur. Antenin AB ular arasndaki gerilimi ve bunun maksimumunu bu-
lunuz ( << 2c dir).
zm. Antenin AB ular arasnda retilen gerilim, ereve zerinde indkle-

nen elektromotor kuvvet olup,
Z
d
e(t) = B dS
dt S
yardmyla hesaplanr. Diferansiyel yzey eleman
dS = dy dz ex
oldu
guna gre,
Z y=d+ /2 Z z=h/2
d y
e(t) = B0 cos (t ) ex dy dz ex
dt
y=d /2 z=h/2 c
Z z=h/2 Z y=d+ /2
d y
= B0 dz cos (t )dy
dt z=h/2 y=d /2 c

d d
= B0 h c cos t cos t +
c 2c c 2c

d
= 2B0 h c sin sin t
2c c
bulunur. zel olarak,

<< 1
2c
kosulu altnda,

sin
2c 2c
olaca
gndan, hesaplanan gerilim, yaklask olarak

1 d
e(t) 2B0 h sin t
2c c

d
B0 h sin t
c
de
gerini alr. Gerilimin maksimumu ise
e(t)max B0 S
seklinde verilir. Burada

S=h
olup, erevenin yzeyini gstermektedir.
4.2.2-2. (, , z) silindirik koordinatlar olmak zere, boslukta,

B0 sin t ez , < a
B=

0, a<
llmstr. Elektrik alann,

a) Faraday formlnden yararlanarak,
b) Dogrudan dogruya Maxwell denklemlerini kullanarak bulunuz. Bu alan
yaratan kaynak da
glmn belirtiniz.
zm. a) nce < a blgesinde bulunan O merkezli yarapl bir daireyi
gznne alalm. Bu dairenin yzeyi S1 ve evresi C1 ile gsterilecek olursa,
Faraday formlnden
Z I
d
B dS1 = E dC1 (1)
dt S1 C1
yazlr. Bu ifadede
dS1 = 1 d1 d ez , dC1 = d e
oldu
gu dikkate alnrsa,
Z Z 2 Z 2
d
B0 sin t ez 1 d1 d ez = E d e
dt 1 =0 =0 =0
yazlr. Simetriden tr
E = E () e
oldu
gundan
d 2
2 B0 sin t = 2 E ()
dt 2
bulunur. Yukardaki esitlikten E () hesaplanarak < a blgesindeki elekrtrik

alan
B0
E= cos t e
2
kar. S
imdi, a < blgesini ve bu blgede bulunan O merkezli yarapl yeni
bir daireyi dikkate alalm. S2 ve C2 ile bu dairenin, srasyla, yzeyini ve evresini
gsterecek olursak, (1) deki Faraday formlnn benzerinden
dS2 = 2 d2 d ez , dC2 = d e
olmak zere,
Z Z 2 I
d
B 2 d2 d ez = E d e
dt 2 =0 =0 C2
yazlr. Bu son esitli

gin sol yanndaki integral, > a oldu
gundan 2 [0, a] ve
2 [a, ] blgelerinde iki ayr integralin toplam olarak
"Z Z Z Z #
a 2 2
d
B0 sin t ez 2 d2 d ez + 0 2 d2 d ez
dt 2 =0 =0 2 =a =0
= 2 E ()
seklinde yazlr. Bu son ba

gntdan elde edilen E () yardmyla > a blgesine
iliskin elektrik alan da
B0 a2
E= cos t e
2
olarak bulunur.
b) E = E e olmak zere
B
=0 rot E +
t
Maxwell denklemi silindirik koordinatlarda
E 1 B
e + (E ) ez =
z t
olarak yazlr.
nce, < a blgesi gznne alnacak olursa
E 1
e + (E ) ez = (B0 sin t ez ) = B0 cos t ez (2)
z t
elde edilir. (2) ifadesinin bilesenlerinin esitli

ginden,
E
= 0 (3a)
z
1
(E ) = B0 cos t (3b)

ba
gntlar bulunur. (3a) dan E nin z den ba
gmsz oldu
gu ve
E = E (, , t)
olarak dikkate alnaca

g ortaya kar.
(3b) den de E nin zaman ieren de
gerinin sadece ya ba
gl oldu
gu ve
B0
E = cos t
2
oldu
gu bulunur. Sonu olarak, < a iin, elektrik alan
B0
E= cos t e
2
kar. Yukarda yaplanlar simdi, a < iin tekrar edilecek olursa
E 1
e + (E ) ez = 0 (4)
z
ba
gnts bulunur. (4) ile verilen esitlikten
E
= 0 (5a)
z
1
(E ) = 0 (5b)

yazlr. (5a) dan yukarda akland

g zere
E = E (, , t)
ve (5b) den de, C(t, ) henuz bilinmeyen bir fonksiyon olmak zere,
C(t, )
E =

sonular ortaya kar. O halde, a < iin elektrik alan

C(t, )
E= e

seklinde olmaldr. C(t, ) fonksiyonu = a silindir yzeyi zerinde elektrik
alannn te
getsel bileseninin srekli olma kosulu olan
E |=a+ = E |=a
ba
gntsndan
B0 a2
C(t, ) = cos t
2
ve sonuta
B0 a2
E= cos t e
2
olarak bulunur.
Bu alan yaratan kaynak da
glm ise
div E = (6a)
E
rot H = J (6b)
t
Maxwell denklemlerinden hesaplanr. (6a) dan
E = E (, t) e
oldu
1 E
= =0

ve (6b) den de
1
rot H = rot B = 0

oldu
gu gznnde bulundurularak

B0 2 /2 sin t e , < a
E
J = =
t
B0 2 a2 /2 sin t e , > a
bulunur.
4.2.2-3. Statik alanda Z B

Ed
A
integrali A y B ye birlestiren yoldan bagmszdr. Zamanla de gisen bir alanda
bu integralin yola ba gl oldu
gunu gsteriniz ve farkl iki yol iin hesaplanms
degerlerin (voltajlarn) farknn magnetik alan yardmyla nasl hesaplanaca gn
belirtiniz.
zm. Bilindi
gi zere
Z B
Ed
A
integralinin A y B ye birlestiren yoldan ba

gmsz olmas iin E nin
rot E = 0
kosulunu sa
glamas gerekir. Ancak zamana bagl alanlar iin, Maxwell denklemi
uyarnca,
B
rot E = 6= 0
t
dr. O halde, rot E = 0 kosulu saglanmadg iin, zamanla de
gisen bir alanda
szkonusu integral, integrasyon yoluna ba
gldr.
S
imdi zamanla degisen bir E alannn, sekilde grlen 1 ve 2 e
grileri boyunca
hesaplanms integralleri, srasyla, e1 (t) ve e2 (t) olsun.
A ve B noktalarn bir C 0 izgisi ile birlestirelim. Ayn A ve B noktalarn, C 0

izgisini kesmeyen, 1 ve 2 izgileri ile de birlestirelim ( 1 ve 2 birbirleri ile de
kesismesin). Bylece, ular birbirine birlesik olan C 0 ile 1 izgileri bir kapal S1
yzeyi olusturur. Benzer sekilde ular birbirine birlesik olan C 0 ile 2 izgileri
de bir kapal S2 yzeyi olusturur. Bu yzeylerin diferansiyel normal vektrlerini,
srasyla, dS1 ve dS2 olsun. Buna gre, A noktasndan B noktasna, 1 ve 2

e
grileri boyunca giderken indklenen gerilimler, srasyla, e1 (t) ve e2 (t) olsun:
Z B
e1 (t) = E d 1
A
Z B
e2 (t) = E d 2
A
S1 , C ile 1 izgisinin snrlad

g, S2 de C ile 2 e grilerinin snrlad
g yzeyler
olmak zere, Stokes teoreminden
Z A Z Z Z
B
e1 (t) + E dC = rot E dS1 = dS1 = B dS1 (1)
B S1 S1 t t S1
Z A Z Z Z
B
e2 (t) + E dC = rot E dS2 = dS2 = B dS2 (2)
B S2 S2 t t S2
yazlr. Yukardaki ba gntlar elde edilirken S1 ve S2 nin zamanla de gismedikleri
dikkate alnmstr. (1) ve (2) esitlikleri taraf tarafa karlrsa
Z Z

e1 (t) e2 (t) = B dS1 + B dS2
t S1 t S2
Z Z

= B dS2 + B dS1
t S2 S1
Z

= B dS
t S1 +S2
olarak, farkl iki yol iin hesaplanms voltajlarn farknn magnetik indksiyon
trnden hesab bulunmus olur. Burada

dS // dS2 // dS1
dir.
4.2.2-4. b genisli
gindeki bir metal serit, sekilde grld
g gibi, kendisine dik bir
B(= sabit) magnetik indksiyonunun etkisi altnda sabit bir v hz ile hareket
etmektedir. Bir voltmetrenin A ve B ular serit ile temas halindedir.
a) A ve B ular arasnda indklenecek olan gerilimi bulunuz.
b) A ve B ular arasna direnci R ye esit bir yk bagland
gnda akacak olan
akmn de
geri ve yn ne olur? (z-indksiyon etkisi ihmal ediliyor)
c) b) de sz edilen halde hareketi srdrebilmek iin sereit ne kadar bir kuvvve-

tle ekilmelidir?
d) Yukarda sz edilen magnetik indksiyon zamanla de gisiyorsa, sonular ne
olur? B = B0 cos t zel haline iliskin sonular yaznz.
zm. a) A ve B ular arasnda indklenen gerilim asa

gdaki iki farkl yolla
hesaplanabilir:
i)
Z
d
e(t) = B dS
dt S
Z b/2 Z x2 v t
d
= B0 ez dx dy (ez )
dt y=b/2 x=x1
Z b/2Z x2 v t
d
= B0 dy dx
dt y=b/2 x=x1
d
= B0 [b (x2 v t x1 )] = vB0 b [V ]
dt
ii) I I
e(t) = E dc + v B dc
C C
ifadesinde C ile devrenin evresi gsterilmektedir. Burada
B
rot E = =0
t
oldu
gundan kapal C evresi boyunca
I
E dc = 0
C
dr. Bu halde, I
e(t) = v B dc
C
dir. C evresinin sadece metal ubuk zerindeki b kadarlk paras hareketli, di

ger
ksmlar ise durgun oldu
gundan
I Z b/2
e(t) = vb B dc = (v ex B0 ez ) dy ey
Cb y=b/2
Z b/2
= vB0 ey dy ey = vB0 b [V ]
y=b/2
bulunur.
b) z-indktans L ihmal edildi
ginden
e(t) = R i(t)
den, R den geen akm

e(t) vB0 b
i(t) = =
R R
olarak hesaplanr. Yukardaki ifadeden aka gzkecegi zere () isaretinden
tr i(t) nin yn sekilde grlen ynn tersinedir. Yani, akm B den A ya
dogru akar.
c) S eritin b kadarlk ksmndan yukardan asa gya do
gru (ey ) ynnde b)
skknda hesaplanan akm akt gna gre, serite etkiyen kuvvet
v B0 b
F = i(t) (b ey ) B0 ez = (b)B0 ex
R
v B02 b2
= ex
R
dir. Yani, serit
v B02 b2
f =F = ex
R
lik bir kuvvetle ekilmektedir.
d) E
ger B zamanla de
gisirse, sonular yukardakilerden farkl olur.
B = B0 cos ( t) ez
iin
Z
d
e(t) = B dS
dt S
Z b/2 Z x2 v t
d
= B0 cos t ez dx dy (ez )
dt y=b/2 x=x1
" Z b/2 Z #
x2 v t
d
= B0 cos t dy dx
dt y=b/2 x=x1
d
= B0 b [cos t (x2 v t x1 )]
dt
= B0 b [ sin t (x2 v t x1 ) + cos t (v)]
= B0 b [v cos t + (x2 v t x1 ) sin t]
olarak bulunur. AB ularnda akan akm
e(t) Bo b
i(t) = = [v cos t + (x2 v t x1 ) sin t]
R R
ve seritin ekildi
gi f kuvveti de
f = i(t) (b ey ) (B0 cos t ez )

Bo2 b2
= [v cos t + (x2 v t x1 ) sin t] cos t ex
R

Not: d) skkndaki sonularda = 0 konursa, B = B0 ez olur ve e(t), i(t) ve f
byklkleri de, srasyla, a), b) ve c) deki sonularn ayns olduklar gzkr.
4.2.2-5. a yarapl bir metal disk, sekilde grld

g gibi, sabit bir mknatsn
kutuplar arasnda sabit bir hzla dnmektedir.
a) A ve B ular arasnda indklenecek olan gerilimi bulunuz. A ve B ularndan
hangisi daha yksek potansiyeldedir? Neden?
b) R direncinden akacak akmn yn ve de
geri nedir? (z-indktansn ihmal
edilece
gi varsaylyor)
zm. a) A ve B ular arasnda indklenecek olan gerilim

Z Z a
e(t) = v B dc = {[ (ex )] (B0 ez )} (d ey )
C =0
Z a Z a
= B0 (ez ex ) ey d = B0 ey ey d
=0 =0
Z a a
2
= B0 d = B0
=0 2 =0
1
= B0 a2
2
bulunur.
1
e(t) = R i = VA VB = B0 a2 < 0
2
nedeniyle, VB > VA dr. Yani B ucu daha yksek potansiyeldedir.
b) R direncinden akan akmn de
geri
e(t) B0 a2
i= = <0
R 2R
olacaktr. Yani, akm sekilde gsterilen ynn tersine
B0 a2
i=
2R
de
gerinde akar.
4.2.2-6. ok ince telden yaplms, a b boyutunda dikdrtgen biiminde bir

erevenin bir kenar, sekilde grld
g gibi, sabit bir miknatsn kutuplar arasn-
dadr.
a) ereve sola do
gru sabit bir v hz ile itildi
ginde, indklenecek elektromotor
kuvvet ne olur?
b) erevenin R ye esit bir direncinin bulunmas ve z-indksiyon etkisinin ihmal
edilmesi halinde akacak olan akmn ynn ve de gerini bulunuz.
c) b) de sz edilen halde hareketin srdrlebilmesi iin uygulanmas gereken
kuvvet nedir?
d) Yukardaki sorular, erevenin sa
ga do
gru ekildi
gi hal iin cevaplaynz.
zm. a) Kartezyen koordinatlar sisteminde, sz konusu sabit magnetik alan
B = B0 ez
olarak ifade edilebilir. Bu durumda, dikdrtgen erevede indklenen gerilim

Z
d d
e(t) = = B dS
dt dt S(t)
Z Z 0 Z Z avt
d L/2 d L/2
= B0 ez (dx dy) ez 0 (dx dy) ez
dt x=L/2 y=vt dt x=L/2 y=0
dan yararlanarak
d
e(t) = +B0 b (v t) = +B0 bv
dt

Dikdrtgen erevede indklenen gerilim, di
ger bir yntemle de bulunabilir:
Z Z Z
e(t) = E + v B dc = E dc + v B dc
ZC
C C
= v B dc
C
Burada, ilk integralin, rot E = 0 nedeniyle, sfra esit oldu

gu kullanlmstr. O
halde,
Z L/2 Z 0
e(t) = [(v ey ) B0 ez ] dx ex + [(v ey ) B0 ez ] dy ey +
L/2 v t
Z av t Z L/2
+ [(v ey ) 0] dy ey + [(v ey ) 0] dx ex +
0 L/2
Z 0 Z v t
+ [(v ey ) 0] dy ey + [(v ey ) B0 ez ] dy ey
av t 0
dan, indklenen gerilim

Z b/2 Z 0
e(t) = vB0 (ey ez ) dx ex vB0 (ey ez ) dy ey +
b/2 v t
Z v t
+vB0 (ey ez ) dy ey
0
Z b/2
= vB0 dx
b/2
= +vB0 b

b) Akacak akmn de
geri,
e(t) = R i
ba
gntsndan, kolayca,
e(t) vB0 b
i= =
R R
olarak elde edilir. Akmn yn, sekil zerinde gsterilmistir.
c) Tele etki eden kuvvet

Z
FC = i dc B
C
Z L/2 Z 0
= i (+dx ex ) (B0 ez ) + i (+dy ey ) (B0 ez )
L/2 v t
Z av t Z b/2
+i (+dy ey ) 0 + i (+dx ex ) 0
0 b/2
Z 0 Z v t
+i (+dy ey ) 0 + i (+dy ey ) (B0 ez )
av t 0
= +iB0 b ey + iB0 v t ex iB0 v t ex
seklindedir. O halde, hareketin srdrlebilmesi iinuygulanmas gereken kuvvet
vB0 b
F = FC = iB0 b ey = B0 b ey
R
v
= B02 b2 ey
R
olmaldr.
d)
v = v ey
olursa,
e(t) = B0 b v
ve
v
F = + B02 b2 ey
R
olmaldr.
4.2.2-7. Z Z
i r0
L= t n dS dC = L i (t)
4 S C (r 0 )3
ile tanml L nin her zaman pozitif oldu
gunu gsteriniz.
zm. Z Z
r0
L= t n dS dC
4 S C (r 0 )3
seklindeki integral ba
gntyla tanmlanan C evresine iliskin z-indktansn he
zaman pozitif oldugunu gstermek iin ne

ab c = bc a
seklindeki vektrel esitlikten faydalanarak,

Z Z
r0
L= n t dC dS
4 S C (r 0 )3
yazlr. Sonra, Stokes teoremi uyarnca, C evresi zerindeki integral
Z Z Z
r0 r0 r0
n t dC = n dC = rot n dS
0 3 (r 0 )3 (r 0 )3
C (r ) C S
Z
r0
= rot n n dS
S (r 0 )3
seklinde ifade edilir. Buradaki integrandda yer alan rotasyonel ifadesi

= n+ t
n t
olacak sekilde tanml operatr olmak zere

r0 r0 r0 r0 r0
rot n = (n ) n+ (n )n
(r 0 )3 (r 0 )3 (r 0 )3 (r 0 )3 (r 0 )3
seklinde yazlabilir. n sabit birim yzey vektr oldugundan

r0
n = div n = 0 ve n=0
(r 0 )3
olur. r 0 n oldu gu iin, r 0 / (r 0 )3 vektrn n ynndeki de giskenden ba gm-

szdr. Bu yzden
r0 r0
(n ) = =0
(r 0 )3 n (r 0 )3
bulunur. Yukardaki ifadeler dikkate alnacak olursa, C zerindeki integral
Z Z Z
r0 r0 r0
n t dC = n n dS = dS
0 3 (r 0 )3 (r 0 )3
C (r ) S S
Z Z Z
r0 1 1
= div 3 dS = div grad 0
dS = 0
dS = 4
S
0
(r ) S r S r
bulunur. Bu ifade elde edilirken

1
0
dS = 4 x x0 y y 0
r
oldugu dikkate alnp, C nin degiskenleri olan x0 ve y0 ye gre yzey zerinde
integral hesaplanmstr. Bu sonu, L nin ifadesinde kullanlacak olursa
Z

L= 4 dS = S > 0
4 S
seklindeki z-indktansn her zaman pozitif bir de
ger oldu
gu bulunmus olur.
4.2.2-8. Ayn dzlemde bulunan sonsuz uzun bir do

gru ile a yarapl bir dairenin
karst indktansnn h p i
L12 = b b2 a2 H
oldu
gunu gsteriniz (dairenin merkezi, do
grudan b kadar uzaktadr).
zm. S ekildeki do
grudan akan I1 akm nedeniyle daire dzlemindeki bir
(, ) noktasnda yaratlan magnetik alan
I1
H= ez
2(b + x)
ve daireden geen ak da
Z Z Z a
I1 d d
= H dS =
S 2 0 b + cos
Z a Z
I1 d
= d
2 =0 = b + cos
dir. Bu integral ifade yazlrken,
dS = d d ez
ve
x = cos
ifadeleri de dikkate alnmstr. zerindeki integrasyon tan /2 = t dnsm
ile kolayca asa
gdaki gibi hesaplanabilir:
Z Z
d d
=2
b + cos 0 b + cos
Z "s #

dt 4 b
= 4 =p arctan t
0 t2 (b ) + (b + ) b2 2 b+
0
2
= p .
b2 2
Bu son ifade de yerine yerlestirilecek olursa
Z a h p i
d
= I1 p = I1 b b2 a2
0 b2 2
bulunur. Buradan karst indktans
h p i
L12 = = b b2 a2
I1
olarak elde edilir.
4.2.2-9. Bir elektromagnetik alanda B = B0 cos 1 t ex ve E = E ey oldu

gu
gzlenmistir (B0 ve 1 bilinen pozitif sabitler, = 0 dr).
i) E yi ve J yi bulunuz.
ii) Alan A olan bir dikdrtgen ereve Oz ekseni etrafnda 2 asal hzyla
dnmektedir, yle ki; t = 0 da = 0 dr. Bu halde,
a) ereveden geen aky zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
b) ereve boyunca E nin sirklasyonunu hesaplaynz.
c) ereve boyunca v B nin sirklasyonunu hesaplaynz.
d) Yukarda bulunanlarla Faraday formln gerekleyiniz ve erevede indkle-

nen elektromotor kuvveti yaznz.
e) a), b), c) ve d) de bulunan sonular 1 = 0 ve 2 = 0 hallerinde tartsnz.
zm. i) Elektrik alann sa

glayaca
g ba
gnt,

div D = ba
gntsndan div E = =0

seklinde bulunur. O halde, E = E ey oldu

gundan,
Ex Ey Ez E
div E = + + = =0
x y z y
nedeniyle
E = E(x, z, t)
bulunur. te yandan,
B
rot E + =0
t
ba
gnts uyarnca yazlan

ex ey ez
E E
rot E = /x 0 /z = ex + ez = B0 1 sin 1 t ex
0 z x
E 0
ba
gntsndan
E
= B0 1 sin 1 t (1a)
z
ve
E
=0 (1b)
x
esitlikleri bulunur. (1b) ba
gnts nedeniyle, elektrik alan iin,
E = E(z, t)
elde edilir. (1a) nn zmnden de
E(z, t) = B0 z 1 sin 1 t + C(t)
bulunur. Burada C(t) = 0 varsayabiliriz nk, C(t) = 0 kabul asa
gdaki
sonular etkilemez. Bu durumda elektrik alan
E = B0 z 1 z sin 1 t ey
olarak elde edilir.
Akm yo
gunlu
gu da Maxwell denkleminden
D E
J = rot H = rot H
t t
seklinde ifade edilir. Problemde verilen B iin rot B = 0 dolaysyla da
1
rot H = rot B = 0

dur. Sonu olarak akm yo
gunlu
gu
E
J = = B0 21 z cos 1 t ey
t
seklinde ortaya kar.
ii) a) erevenin z = 0 iin kesiti EF asa
gda grlmektedir.
erevenin yzeyinden geen ak, dS = dS n olmak zere

Z Z
= B dS = B0 cos 1 t ex dS (sin ex cos ey ) = A B0 cos ( 1 t) sin
S S
seklinde verlir. t = 0 annda = 0 oldu gundan yukardaki akmn ifadesinde

gzken as herhangi bir t an iin = 2 t + 0 ile verilir. Bylece ereveden
geen ak
= A B0 cos (1 t) sin(0 + 2 t) [W b]
olarak bulunur.
b) Ortamdaki elektrik alan
E = E ey = B0 1 z sin (1 t) ey
seklinde olup, elektrik alann ereve boyunca sirklasyonu
I Z Z Z Z
E dl = + + + E dl
AB BC CD DA
seklinde ifade edilir. erevenin kenar uzunluklar

AB = CD = 2b ve BC = DA = 2a
olarak verilmis olsun. AB ve CD zerinde dl = dl ez oldu
gundan bu e
griler
zerinde, dl E = 0 dr ve dolaysyla da
Z Z
E dl = E dl = 0
AB CD
olur.
BC zerinde ise z = h oldu
gundan elektrik alan, bu e
gri zerinde,
E = B0 h 1 sin ( 1 t) ey
ile verilir. Bu e
griye iliskin yay eleman
dl = dl (cos ex + sin ey )
seklindedir. I ntegralin de
gisim blgesi de l [a, a] olarak tanmldr.
DA zerinde ise z = +h olup elektrik alan
E = B0 h 1 sin (1 t) ey
seklinde ifade edilir. Bu kolda ise yay eleman
dl = dl (cos ex + sin ey )
olup, integralin de
gisim blgesi de gene yukardaki gibi l [a, a] dr.
Buna gre, elektrik alann sirklasyonu
I Z Z
E dl = E dl + E dl
BC DA
integrali ile hesaplanr. E ve dl nin ilgili e griler zerinde yukarda tanmlanan

degerleri bu son integrallerde yerine konucak olursa,
I Z a
E dl = (B0 h1 sin 1 t ey ) dl (cos ex + sin ey ) +
a
Z a
+ (B0 h 1 sin 1 t ey ) (dl)(cos ex + sin ey )
a
= 2a h B0 1 sin 1 t sin + 2a h B0 1 sin 1 t sin
= 4a h B0 1 sin 1 t sin = A B0 1 sin 1 t sin(0 + 2 t)
olarak hesaplanr. Bu son ifade yazlrken A = 2a 2h = 4ah ve = 0 + t
esitlikleri de dikkate alnmstr.
c) evre boyunca v B nin sirklasyonu
I Z Z Z Z
(v B) dl = + + + )(v B) dl
AB BC CD DA
dr.
v B = r e B0 cos 1 t ex
= rB0 cos 1 t (cos ey sin ex ) ex
= rB0 cos 1 t cos ez
yansra, v B//ez oldu

gu iin, BC ve DA e
grileri zerindeki integraller sfrdr.
AB zerindeki integrali hesaplamak iin, nce
vAB = a 2 e = a2 (sin ex cos ey )
yazlr. Bu e
grinin yay eleman ise
dl = dl ez
olup, integrasyon de
giskeninin de
gisim aral
g da l [h, h] dr.
CD e
grisinin hz ise
vCD = a 2 e = a 2 ( sin ex + cos ey )
dr. Bu e
griye iliskin yay uzunlu
gu da
dl = dl ez
olup, integrasyon de
giskeninin degisim aral
g gene l [h, h] dr. O halde ereve
boyunca v B nin sirklasyonu iin
I Z Z
(v B) dl = (v B) dl + (v B) dl
AB CD
Z h
= [a 2 (sin ex cos ey ) B0 cos 1 t ex ] (dl)ez
h
Z h
+ [a2 ( sin ex + cos ey ) B0 cos 1 t ex ] dl ez
h
= a 2 cos B0 cos 1 t 2h a 2 cos B0 cos 1 t 2h
= 4a h 2 B0 cos 1 t cos
= A 2 B0 cos 1 t cos(0 + 2 t)

d) b) ve c) deki sonularn toplanmasyla,
I
[E + v B] dl = A B0 1 sin 1 t sin(0 + 2 t)
A 2 B0 cos 1 t cos(0 + 2 t) (2a)
ifadesi bulunur. Di
ger taraftan a) skknda
= A B0 cos 1 t sin(0 + 2 t)
olarak bulunmus olan aknn zaman iinde azalmas

d
= +A B0 1 sin 1 t sin(0 + 2 t) A B0 2 cos 1 t cos(0 + 2 t) (2b)
dt
ba
gnts ile ifade bulur. (2a) ve (2b) den, kolayca grlece
gi zere
I
d
e(t) = = [E + v B] dl
dt
Faraday formlnn sa
gland
g grlr ve erevede indklenen elektromotor
kuvvet
e(t) = AB0 [ 1 sin 1 t sin(0 + 2 t) 2 cos 1 t cos(0 + 2 t)]
olarak bulunur.
ger 1 = 0 ve 2 6= 0 ise, B = B0 ex = sabit olup, erevenin yzeyinden
e) E
geen ak
= A B0 sin(0 + 2 t)
olur.
Bu durumda, E ile v B nin ereve boyunca sirklasyonlar da
I I
E dl = 0 ve (v B) dl = A 2 B0 cos(0 + 2 t)
olur. Sonuta elektromotor kuvvet de

I
d
e(t) = = v B dl = AB0 2 cos(0 + 2 t)
dt
ile verilir.
E
ger 1 6= 0 ve 2 = 0 ise, bu halde ereve sabit olup, yzeyinden geen ak
= A B0 cos 1 t sin 0
ifadesine esit olur. Bu halde iletken ereve boyunca sirklasyon da

I
E dl = A B0 1 sin 1 t sin 0
ve I
(v B) dl = 0
seklinde bulunur. Bu zel durumdaki elektromotor kuvvet de

I
d
e(t) = = E dl = A B0 1 sin 1 t sin 0
dt
ba
gnts ile verilir.
Son olarak 1 = 2 = 0 olursa, ereve sabit bir alan iinde duruyor demektir ve
bu halde
= A B0 sin 0
nedeniyle I I
E dl = (v B) dl = 0
ve sonuta da I h
d i
e(t) = = E + v B dl = 0
dt
bulunur.
4.2.2-10. S ekilde grldg gibi, aralarnda b kadar uzaklk bulunan, sonsuz

uzun bir ift-telli hat sonsuz uzun bir C1 iletkenine paraleldir. C1 ile ift telli
hat devresinin birim uzunlu gunun karst indktansnn
c2 + (a + b)2
L12 = ln H/m
4 c2 + a2
oldu
gunu gsteriniz.
zm. C1 den akan I1 akm nedeniyle ift telli hattn dzlemindeki herhangi
bir noktada yaratlan magnetik alan
I1
H= e
2
oldugundan, ift telli hattn birim uzunluktaki alan parasndan C1 iletkeninin

geirdi
gi ak
ZZ Z a+b Z 1 Z
I1 a+b e ey
12 = B n dS = H ey dx dz = dx
x=a z=0 2 a
Z Z
I1 a+b cos I1 a+b x
= dx = dx
2 a 2 a 2
Z
I1 a+b x
= dx
2 a x + c2
2
I1 (a + b)2 + c2
= ln
4 a2 + c2
dir. Buradan, C1 iletkeni ile ift telli hat devresinin birim uzunlu
gunun karst
indktans
12 (a + b)2 + c2
L12 = = ln [H/m]
I1 4 a2 + c2
olarak bulunur.
4.2.2-11 ok ince telden yaplms, a yarapl bir halka sabit bir H0 magnetik
alan iinde, bir ap tarafnda, sabit asal hz ile dnmektedir. Dairenin
dnme ekseni H0 a diktir ve R ye esit bir dirence sahiptir.
a) Dairenin z-indktans ihmal edildi
gi takdirde, daireden akacak olan akmn
siddetini bulunuz.
b) Daireyi dndrmek iin uygulanan momenti hesaplaynz.
c) Dnmeyi srekli tutabilmek iin harcanmas gereken ortalama gc bulunuz.
d) Dairenin L z-indktansnn ihmal edilmemesi halinde yukardaki sonular
nasl de
gisir?
zm. a) Bir evre boyunca sz konusu olan
d dI
E(t) ds = RI + L
dt dt
denkleminde E(t) = 0 ve L 0 alnrsa
d
RI = ds (1)
dt
ba
gnts yazlr. ds , sabit magnetik alann dnen daireden geirdi
gi akdr. Ox
ekseni B ye paralel, dairenin dnme ekseni de Oz ekseni olarak seilirse,
B = H0 = H0 ex
yazlr ve B ez olur. Bu halde
dS = [cos t ex + sin t ey ] dS
oldu
gundan
Z Z
ds = B dS = H0 cos t dS = H0 cos t S
= H0 a2 cos t
olur ve sonuta (1) ba
gntsndan
H0 a2
I= sin t = I0 sin t
R
olarak halkadan akan akm bulunur. Bu son esitlikte
H0 a2
I0 =
R
yazlmstr.
b) Simetri nedeniyle, halkann sa g yarsnda her noktaya etki eden kuvvet sol
yarsndaki simetrik noktaya etkiyen kuvvete zt isaretle esittir. t = sabit iken
halkann rnegin, sa
g yarsndaki noktalar kutup as aracl
gyla

x = a sin cos t + = a sin sin t
2

y = a sin sin t + = a sin cos t
2
z = a cos
seklinde gsterilir. Bu durumda halka zerindeki d yay eleman

x y z
d = d, d, d

veya
d = (a cos sin t, a cos cos t, a sin ) d
seklinde yazlr ve d elemanna etkiyen kuvvet de
H0 a2
dF = I d B = sin t d H0
R
(a cos sin t ex a cos cos t ey + a sin ez ) ex
ba
gntsndan
2 H02 a3 sin t
dF = (cos cos t ez + sin ey ) d
R
= I a H0 (0, sin , cos cos t) d (2)
olur. Hareketi temin etmek iin bu kuvvetin ve simetri

ginin olusturdu
gu mo-
mentin ztt olan
dM = 2 r dF
ifadesi uygulanmaldr. Bu son ifadede gzken r ise,
r = r ( sin sin t, sin cos t, cos )
ile tanmldr.
M yi bulmak iin yukardaki ifade, (2) ile verilen dF de dikkate alnarak, (0, )
aral
gnda integre edilir. Bu durumda M nin bilesenleri
Z
Mx = I H0 a2 sin2 t sin 2 d = 0
=0
Z
1 2
My = I H0 a sin 2t sin 2 d = 0
2 =0
Z
Mz = 2I a2 H0 sin t sin2 d = IH0 a2 sin2 t
0
2 H02 a4 2
= sin2 t
R
olarak elde edilir.
c) Hareketi srekli tutmak iin harcanan ortalama g, b) deki dF kuvvetinin
zttnn bir periyod boyunca yapt g birim zamandaki isin periyoda blmne
esittir. Sz konusu bu de
ger
2
T =

olmak zere,
Z Z (Z )
1 T 1 T dF
W = W dt = 2 dc dt
T t=0 T t=0 =0 dt
Z 2/ Z h i

= 2dF a sin d t + e
2 t=0 =0 2
den hesaplanr.

e = sin t + ex + cos t + ey
2 2
oldu
gundan, (2) de dikkate alnrsa,
Z Z
3 a4 2 H02 2/ 2
W = sin t dt sin2 d
R 0 0
2
2
H0 a 1
= = (I0 )2 R [W att]
2R 2
olarak bulunur.
d) E ger devrenin kendine etkisi ihmal edilmezse, L z-indksiyon olmak zere,

(1) esitli
gi
d dI
ds = RI + L (3)
dt dt
olur ve halkadan akan akm,
dI
H0 a2 sin t = RI + L (4)
dt
diferansiyel denkleminden hesaplanr. Bu denklemin homojen ksmnn zm
Ih = e(R/L)t
seklinde olup, t > 0 iin stel olarak sner. Bundan dolay bu zme geici
zm denir ve genel zmde (4) n sol yann sa glayan ve srekli rejimdeki
zm olarak adlandrlann yannda ihmal edilir. Srekli rejimdeki zm ise,
Is = I0 sin (t 0 )
seklinde olup, I0 ve 0 parametreleri Is in (4) te yerine konulmasyla elde edilir.

Bunun iin nce
H0 a2 sin t = RI0 sin(t 0 ) + LIo cos(t 0 )

h i h i
= sin t RI0 cos 0 + LI0 sin 0 + cos t RI0 sin 0 + LI0 cos 0
yazlr ve esitli
gin her iki taraftndaki, srasyla, sin t ve cos t nin katsaylar
birbirine esitlenirse,
H0 a2 = [R cos 0 + L sin 0 ] I0
ve
0 = (L cos 0 R sin 0 ) I0
ba
gntlar ortaya kar. Bunlardan da
R L
cos 0 = q , sin 0 = q
R2 + (L)2 R2 + (L)2
ve
H0 a2
I0 = q
R2 + (L)2
de
gerleri bulunur. O halde halkadan akan akm
H0 a2 L
I = Is = q sin(t ), 0 = arctan
R
R2 + (L)2
olarak yazlr.
I deki bu degisiklik nedeniyle, b) ve c) sklarndaki kuvvet, moment ve ortalama
g ifadeleri de
dF = I0 sin(t 0 )H0 ad (0, sin , cos cos t)
Mz = I0 sin(t 0 )H0 a2 sin t

2 (H0 )2 2 a4
= q sin t sin(t 0 )
R2 + (L)2
ve
Z 2/ Z
3 a4 2 (H0 )2
W = q sin(t 0 ) sin t dt sin2 d
2 2 0 0
R + (L)
2 2
H0 a2 H0 a2
= q cos 0 = h iR
2 2 2 R 2 + (L)2
2 R + (L)
1 2
= R I0
2
4.2.2-12. R, L, C elemanlarndan olusmus, dikdrtgen seklindeki bir ereve

kendi dzlemi iindeki bir eksen etrafnda sabit bir asal hz ile dnmektedir.

Dnme eksenine dik bir sabit H 0 magnetik alannn varl g halinde
a) evreden akan akmn geici ve srekli rejimdeki ifadelerini,
b) srekli rejimde evreyi frenlemeye alsan momenti ve bunun de
gerini,
c) dnmeyi srekli yapabilmek iin yaplmas gereken isin ortalamasn (gcn)
bulunuz.
Not: t = 0 da kondansatr bostur ve evrenin z - indktans L nin iindedir.
zm. a) Problemde sz geen ereve z ekseni etrafnda sabit asal hz

ile dnyor olsun. H0 magnetik alan da
H0 = H0x ex + H0y ey , H0x ve H0y = sabit
olacak sekilde z eksenine dik olarak gz nne alnsn. Bu durumda evreden

geen ak
Z Z
= B dS = (H0x ex + H0y ey ) dS (cos t ex + sin t ey )
S S
Z
= (H0x cos t + H0y sin t) dS = (H0x cos t + H0y sin t) S (1)
S
olarak hesaplanr. Bylece dikdrtgen evreden akacak akm

Z t
d di 1
=R i+L + i( ) d (2)
dt dt C 0
ile ifade edilen integro-diferansiyel denklemden bulunur. nin yukarda (1) ile
verilen ifadesi (2) de yerine konursa,
Z t
di 1
S (H0x sin t H0y cos t) = R i + L + i( ) d
dt C 0
denklemi bulunur. Bu denklemin her iki yan t ye gre tretilirse,
di d2 i 1
S2 (H0x cos t + H0y sin t) = R +L 2 + i (3)
dt dt C
diferansiyel denklemi bulunur. Akmn geici rejimdeki ifadesi homojen den-
klemin zm olup
ig = K1 e1 t + K2 e2 t
ile verilir. Buradaki K1 ve K2 baslang kosullar ile belirlenecek henuz bilinmeyen
sabitler, 1 ve 2 de
r !
R 4L
1 = 1+ 1 2
2L R C
r !
R 4L
2 = 1 1 2
2L R C
ile tanml sabitlerdir. (3) denklemine iliskin srekli rejimi verecek zel zm
is = A cos t + B sin t
seklindedir. Buradaki A ve B sabitleri de, is ifadesini (3) de i yerine yerlestirip
esitli
gin her iki yanndaki cos t ve sin t fonksiyonlarnn katsaylarnn esitli
gin-
den elde edilen
A
2 H0x S = RB 2 LA + (4a)
C
ve
B
2 H0y S = RA 2 LB + (4b)
C
ba gntlarndan belirlenir.
(4a) ve (4b) nin zmnden

2 C 1 2 LC H0x R C H0y S
A=
(1 2 LC)2 + (RC)2
ve
2 C 1 2 LC H0y + R C H0x S
B=
(1 2 LC)2 + (RC)2
bulunur.
b) Srekli rejimde ereveye etki eden kuvvet
dF = is dl B = is dl H
dr. ereve z ekseni etrafnda dndgnden, dns eksenine dik olan st ve
alt kenarlara etki eden kuvvetler ereveyi dndrmez. Dolaysyla ereveyi
dndren kuvvet, erevenin dns ekseni olan Oz ye paralel kalan kenarlarna
etki eden kuvvettir.
Bunun ifadesi ise, bir kenar iin
dFyan = is dz ez H = is (H0y ex + H0x ey ) dz

ye esittir. Sonuta, bu ereveyi frenleyecek olan moment
dM = 2ryan dFyan
ha a i
dM = 2 cos t + ex + sin t + ey is (H0y ex + H0x ey ) dz
2 2 2 2
h a i
= 2is zHox ex zH0y ey + (H0x sin t + H0y cos t) ez dz (5)
2
ye esit olur. Burada a ile erevenin dnme eksenine dik olan kenarnn boyu
gsterilmektedir. (5) ifadesi z (b/2, b/2) aral
gnda integre edilecek olursa,
frenleyici yndeki toplam momentin bilesenleri
Z b/2
b/2
Mx = 2is H0x z dz = is H0x z 2 z=b/2 = 0
z=b/2
Z b/2 b/2
My = 2is H0y z dz = is H0y z 2 z=b/2 = 0
z=b/2
ve
Z b/2
Mz = ais (H0x sin t + H0y cos t) dz
z=b/2
= abis (H0y cos t H0x sin t)
olarak bulunur. S = a b oldu
gu da dikkate alnrsa
M = Sis (H0y cos t H0x sin t) ez
yazlr.
c) Dnmeyi srekli yapabilmek iin harcanmas gereken ortalama g
Z Z (Z b/2 )
1 T 1 T dF
W = W dt = 2 dc dt
T 0 T 0 z=b/2 dt
Z 2/ Z b/2
a
= 2 is (H0y ex + H0x ey ) dz d (t) e
2 t=0 z=b/2 2
2 Z 2/ Z b/2
a
= is (H0y ex + H0x ey )
2 t=0 z=b/2
h i
sin t + ex + cos t + ey dz dt
2 2
Z Z
2 a 2/ b/2
= (A cos t + B sin t) (H0y cos t H0x sin t) dz dt
2 t=0 z=b/2
" Z 2/ Z 2/
2a b
= A H0x cos t sin t dt + A H0y cos2 t dt
2 t=0 t=0
Z 2/ Z 2/ #
B H0x sin2 t dt + B H0y sin t cos t dt
t=0 t=0

2 S 2 2 S
= A H0y B H0x = (B H0x A H0y )
2 2 2 2
2
4 2 2
S C H0 R 2 2 1 2
S C H0
= h i = R q
2 2
2 (1 LC) + (RC) 2 2 2 2 2
(1 LC) + (RC)
1
= R |is |2 [W ]
2
olarak hesaplanr. Bu son ifadede gzken H0 , problemde sz konusu olan mag-
netik alann genli
gi olup q
H0 = H0x 2 + H2
0y
ile tanmldr.
4.2.2-13. Sonsuz uzun bir iletken tel ile a yarapl dairesel bir iletken tel ayn
dzlemdedir ve dairenin merkezi telden b kadar uzaktadr. Dairesel telde indk-
lenen gerilimi hesaplayarak bu sistemin karst indktansn bulunuz.
zm. bknz. Problem 4.2.2-8
4.2.2-14. ok sk sarlms toroidal bobinin z-indktansn hesaplaynz. a/b

0 limit durumunda geerli olan ifadeyi karnz.
zm. Sarmn ok sk olmas nedeniyle, toroidal blgedeki magnetik alan,

simetriye sahiptir. Bu blgedeki alan, r merkezden olan uzaklk olmak zere,
H = H(r)e
seklindedir. Z 2
H(r)e r d e = N I
=0
Ampre formlnden toroidal blgedeki magnetik alan

N I
H= e
2r
seklindedir. Toroidal bobin N sarmdan olustu
gundan, toroidal blgenin alan
(N S) dir. Bu durumda bu toroidal blgeden geen ak,
ZZ ZZ
N I
=N B dS = N dS
2r
dir. Yukardaki sekilden faydalanarak dS = ( d d) ve r = (b + cos ) yazlp,
yukardaki integralde dikkate alnrsa,
Z Z a Z Z a
N2 I d d N2 I d d
= =
2 = =0 b + cos =0 =0 + cos
b
yazlr. Elde edilen bu son integralde tan /2 = t dnsm yaplacak olursa,

aks,
Z Z
N2 I a 2dt
= d
=0 0 t2 (b ) + (b + )
Z s
2 N 2 I a b 1
= arctan t p d
=0 b+ b 2
2
0
Z a hp a
N2 I d
= 2 p = N 2 I b2 2
2 =0 2
b 2 =0
h p i
= N 2 I b b2 a2
olarak bulunur. Bu akdan hareketle, toroidal bobinin z-indktans

h p i
L = = N 2 b b2 a2 [H]
I
seklinde elde edilir. Bu L ifadesi

h p i
L = N 2 b 1 1 a2 /b2
seklinde de yazlabilir. E
ger, a/b << 1 ise

2 1 a 2 N 2 a2
L' N b 11+ =
2 b 2b
olur.
a/b 0, ayn zamanda a 0 veya b demektir. Yukardaki ifade, her iki
hal iin de L 0 verir.
4.2.2-15. b uzunlugunda, ok ince bir dz metal ubuk bir ucu etrafnda asal
hz ile dnmektedir. Dnme eksenine pararlel bir sabit H magnetik alannn
varl
g halinde, ubu
gun ular arasnda belirecek olan voltaj hesaplaynz.
ubu gun hangi ucunun daha yksek potansiyelde oldu gunu aklayarak belir-
tiniz (ubuk ile dnme ekseni arasndaki as sabittir).
zm. Hz vektr
v= r
olmak zere, etkiyen kuvvet
F =q vB
olarak ifade edilece
gine gre,
Z Z b
e (t) = v B dc = (r e 0 H ez ) dr er
C r=0
ifadesi q = 1 C luk yk b uzunluklu ubu gun O ucundan b ucuna gelinceye

kadar elektromagnetik alann yapt
g istir. Tanm olarak ubu
gun ular arasnda
indklenen gerilim olan bu byklk
e = cos ey sin ex
er = cos ez + sin cos ex + sin sin ey
birim vektrleri de dikkate alnarak

Z b
e (t) = 0 H (e ez ) r dr er
r=0
= 0 H
Z b
(cos ex + sin ey ) (cos ez + sin cos ex + sin sin ey ) r dr
r=0
Z b Z b
2 2

= 0 H sin cos + sin sin r dr = 0 H sin r dr
r=0 r=0
1
= Hb2 sin
2 0
olarak hesaplanr. Bu ise, (0, ) dolaysyla da sin > 0 oldu

gu iin,
1
e (t) = Vb V0 = 0 Hb2 sin > 0 = Vb > V0
2
oldu
gunu, yani hareketli ucun sabit utan daha yksek potansiyelde bulundu
gunu
gsterir.
4.2.2-16. Sabit bir B = B ez magnetik alan iinde, boyutlar ab olan bir iletken
ABCD erevesi asal hz ile dnmektedir. ereve R direncine ba gldr ve d
uzunlu
gundaki bir kol aracl
g ile dndrlmektedir.
a) erevenin kendi direnci r oldu guna gre, R zerinden akan akmn ak
ifadesini yaznz ve ynn sekil zerinde gsteriniz.
b) ereveyi dndren F kuvvetini zamann fonksiyonu olarak yaznz. (Not:
z-indktansn etkisi ihmal edilecektir.)
zm. ereveden geen magnetik ak, birim yzey normal vektr
dS = cos ey + sin ez
olmak zere, Z
= B dS = S B sin = S B sin(t + 0 )
S
dir. Bu durumda erevede indklenen gerilim
d
e = = S B cos (t + 0 )
dt
= a b B cos (t + 0 )
olur. Burada S = ab erevenin yzeyidir.
a) erevenin kendi direnci r ile ularndaki R direncinden akan akm ayn
oldugundan, bu iki diren biribirine seri bagl olur ve bunlar zerinden akan
akm da
e abB
i= = cos (t + 0 )
R+r R+r
kadardr. Bu akmn yn yle olmaldr ki; erevenin BC ve AD kollarna
etkiyen Lorentz kuvvetleri dnmeyi zorlastrmaldr (i nin ifadesindeki () isare-
tine dikkat!).
dF = i d B

gznne alnarak; akmn yn DABC ynnde oldu gu gereklenebilir.
b) erevenin de
gisik kollarna gelen kuvvetler ise asa
gdaki sekilde hesaplanr:
BC ye etkiyen kuvvet F1
Z Z b
F1 = i d B = i (ex dx) Bez = i B b ey
BC x=0
AD ye etkiyen kuvvet F2
Z Z b
F2 = i d B = i (+ex dx) Bez = i B b ey = F1
AD x=0
AB ye etkiyen kuvvet F3
Z Z a
F3 = i d B = (i) [sin ey + cos ez ] d Bez
AB =0
= i B a sin (t + 0 ) ex
DC ye etkiyen kuvvet F4
Z Z a
F4 = i d B = (+i) [sin ey + cos ez ] d Bez
DC =0
= +i B a sin (t + 0 ) ex = F3
seklindedir. Dnme ekseni x ekseni oldu

gu iin, ereveyi dndren F kuvvetinin
momenti, F1 ve F2 nin momentlerinin toplam olmaldr (x eksenine paralel BC
ve AD kenarlarna etkiyen kuvvetler).
O halde
a a

F d = (sin ey + cos ez ) F1 + (sin ey + cos ez ) F2
2 2
= |a (sin ey + cos ez ) i B b ey | = |a cos i B b ex |
= |a cos i B b|

a b B
= a B b cos (t + 0 ) cos (t + 0 )
R+r
ba
gntsndan ereveyi dndren F kuvveti
a2 b2 B 2
F = cos2 (t + 0 )
(R + r) d
seklinde zamann fonksiyonu olarak elde edilir.
4.2.2-17. Uzayda sabit bir B = B ez magnetik alan yaratlmstr.

a) Asa
gda S
ekil-1 de grlen dikdrtgen ereve Oy ekeseni etrafnda sabit bir
asal hzyla dndrlmektedir. erevenin R ye esit bir direnci ve L ye
esit bir z-indktans vardr. ereveden akan akmn srekli rejimdeki ifadesini
bulunuz. Bunun, aralarnda 90 derece faz fark bulunan iki bilesenden olustu
gunu
gsteriniz.
S
ekil-1
b) Yukarda sz edilen ereve S ekil-2 de grld

g gibi kvrlms olsun. Bu
halde, erevenin z-indktans ihmal edilecek olursa, akacak akmn ifadesinin
gene a) daki gibi olaca gn gsteriniz ve akm olusturan bilesenlerin a) daki
karstlarna oranlarn yaznz.
S
ekil-2
zm. a) t = 0 annda dikdrtgen ereve Oxy dzleminde bulunsun. Bu

durumda, birim yzey eleman
dS = sin t ex + cos t ez
olmak zere, S = 2b2 lik ereve yzeyinden geen ak
Z
= B dS = B S cos t = 2Bb2 cos t
S
dir.
d di
e(t) = =R i+L
dt dt
ba
gntsndan, ereveden akacak olan i akmn veren
di
2Bb2 sin t = iR + L (1)
dt
diferansiyel denklemi yazlr. Bu denklemin, esitli
gin sa
g yann sa
glayan zel
zm (akmn srekli rejimdeki zel zm)
i = I1 sin t + I2 cos t (2)
seklindedir. Buradaki I1 ve I2 henuz bilinmeyen sabitler olup, (2) nin (1) de
dikkate alnmas ve esitli
gin her iki yanndaki cos t ve sin t li terimlere iliskin
katsaylarn esitlenmesi sonucunda ortaya kan
2Bb2 = I1 R I2 L
0 = I2 R + I1 L
denklemlerinden bulunurlar. Bu iki denklemden, aralarnda 90o faz fark bulunan
iki akm bileseni
2RBb2
I1 = 2
R + L2 2
ve
2 2 LBb2
I2 = 2
R + L2 2
olarak zlr.
b) t = 0 annda erevenin bir yars Oxy, diger yars da Oyz dzleminde olsun.
Bu durumda ereveden geen ak bu iki yardan geen aklarn toplamna esittir.
Z
= 1 + 2 = B ez ( sin t ex + cos t ez ) +
S1
Z
+ B ez (cos t ex + sin t ez ) = B cos t S1 + B sin t S2
S2
S1 = S2 = b2 oldu
gundan
= Bb2 [cos t + sin t]
ve dolaysyla da
d
e(t) = = Bb2 [sin t cos t]
dt
olur. e(t) = R i den
Bb2 Bb2
i= sin t cos t I10 sin t + I20 cos t
R R
g gibi, bu halde de birbirine 90o faz farkl iki akm bileseni
elde edilir. Grld
Bb2
I10 =
R
ve
Bb2
I20 =
R
dir.
b) de sz edilen, akm olusturan bilesenlerin a) daki karstlarna oranlar

I10 1 L2 2
= 1+
I1 2 R2
ve
I20 1 R L2 2
= 1+
I2 2 L R2
4.2.2.E-1. Yarap a olan sonsuz uzun silindirik bir telin iinden homojen I
akm akmaktadr. Her yerde = 0 oldu
guna gre,
a) Telin iindeki magnetik alan hesaplaynz.
b) Telin kadarlk boyuna iliskin blge iindeki magnetik enerjiyi hesaplaynz.
c) Telin z-indktansn hesaplaynz.
zm. a) Telin iinden akan akm homojen oldu
gundan, r < a blgesindeki
magnetik alan, simetriden tr,
H = H(r) e
seklindedir. Ampre forml uyarnca bu blgedeki magnetik alan,

I
I
H dc = r2
C a2
Z 2
I r2
H(r) e r d e = 2
=0 a
veya
I r2 I
H(r) r 2 = 2 = H(r) = r
a 2a2
yardmyla
I
H= r e
2a2
olarak elde edilir.
b) Sonsuz uzun telin iindeki l uzunlu
guna iliskin blgede depo edilen magnetik
enerji, hacm eleman
dV = r dr d dz
olmak zere,
Z Z Z 2 Z
0 0 I 2 a
Wm = H dV = 2 4 r3 dr d dz
2 V 8 a r=0 =0 z=0
0 I 2 a4 I2
= 2 = 0 [J]
8 2 a4 4 16
olarak elde edilir.
c) Sonsuz uzun telin uzunlu
gundaki parasna iliskin z-indktans
1
Wm = L I 2
2
ba
gntsndan, kolayca,
2Wm 2 0 I 2
L= = = 0 [H]
I2 I 2 16 8
seklinde elde edilir. Birim boya iliskin z-indktans ise,
L 0
Lb = = [H/m]
8
de
gerine esit olur.
4.2.2.E-2. I yarap a, ds yarap b olan sonsuz uzun bir koaksiyal kablonun

i ve ds iletkenler arasndaki birim uzunlu gunun indktansn hesaplaynz. Her
yerde = 0 dr.
zm. Ekseni Oz olan koaksiyal kablonun a yarapl i iletkeninden
Oz eksenine paralel ynde bir I akmnn getigini varsayalm. Bu durumda,
sonsuz uzun koaksiyal kablonun yaltkan olan r (a, b) blgesindeki magnetik
alan, Ampre forml ve simetri uyarnca
I
H= e
2r
ye esittir.
Yaltkan blgenin birim boy uzunluktaki ksmnda depo edilen magnetik enerji
Z 2 Z Z 2 Z 1
0 0 b I2
Wm = H dV = r dr d dz
2 V 2 r=a =0 z=0 4 2 r2
Z Z 1 Z b
0 I 2 2 dr 0 I 2 b
= d dz = ln
8 2 =0 z=0 r=a r 4 a
olur. Yukardaki ifadeden, koaksiyal kablonun i ve ds iletkenler arasndaki birim
uzunlugunun indktans
2Wm b
L= = 0 ln [H/m]
I2 2 a
4.2.2.E-3. I iletkeninin yarap a, ds iletkeninin yarap ise b olan, bir koak-

siyal kablonun ara blgesi hava ile doludur. Buna gre
a) bu kablonun birim uzunlu
gunun indktansn hesaplaynz.
b) a) daki sonucu Problem 4.2.2.E-1 ve Problem 4.2.2.E-2 de bulunan sonular
trnden yorumlaynz.
zm. a) Koaksiyal kablonun a yarapl iletken ksmndan I akm geti gine
gre, Ampre yasas ve simetri uyarnca, r [0, a] blgesindeki magnetik alan
rI
H1 = e
2a2
ve r [a, b] blgesindeki magnetik alan da
I
H2 = e
2r
seklinde olur.
I telin (r < a) birim uzunluklu blgesinde depo edilen magnetik enerji
Z 2 Z Z 2 Z 1 2
0 0 a
Wm1 = H1 dV = H1 r dr d dz
2 V 2 r=0 =0 z=0
Z a 2 Z
0 I 2 a 3
= 0 H1 r dr = r dr
0 4a4 0
0 I 2
= [J]
16
kadardr. I ki iletken arasndaki (a < r < b) birim uzunluktaki blgede depo
edilen magnetik enerji ise
Z 2 Z b Z 2 Z 1 2
0
Wm2 = H2 dV = 0 H2 r dr d dz
2 V 2 r=a =0 z=0
Z b Z
I2 b 1
= 0 |H2 |2 r dr = 0 dr
a 4 a r
0 I 2 b
= ln [J]
4 a
kadardr. O halde, bu kabloda birim uzunluklu bir blgede toplam
Wm = Wm1 + Wm2
kadarlk bir magnetik enerji depo edilir. Buradan kablonun birim boyuna iliskin
indktans
1
Wm = L I 2
2
ba
gntsndan
2
L = [Wm1 + Wm2 ]
I2
0 b
= + 0 ln [H/m]
8 2 a
olarak elde edilir.
b) Yukardaki sonuca dikkat edilecek olursa, birim boya iliskin indktans Problem
4.2.2.E-1 ve Problem 4.2.2.E-2 de bulunanlarn toplam seklindedir. r < a iletken
blgesi ile a < r < b yaltkan blgelerinden ayn I akm akt g iin sanki bu
blgelere iliskin indktanslar birbirine seri ba
gl gibidir. Sonuta, her iki blgenin
bilesiminden olusan koaksiyel kabloya iliskin birim boy indktans da bu blgelere

iliskin indktanslarn toplamndan ibaret olur.
4.2.2.E-4. I iletkeninin yarap a, ds iletkeninin de i yarap b ve ds yarap

c olan (a < b < c) sonsuz uzun koaksiyal kablonun birim boyuna iliskin toplam
indktansn bulunuz (her yerde = 0 dr).
zm. Problem 4.2.2.E-1 ve Problem 4.2.2.E-2 den hatrlanaca g zere, r < a
ve r (a, b) blgeleri iin birim boya iliskin indktanslar, srasyla,
0 0
L1 = [H/m] ve L2 = ln (b/a) [H/m]
8 2
olarak bulunmuslardr.
r (b, c) blgesinde birim boya iliskin indktans bulmak iin nce Ampre
forml ve simetriden
I Z 2
I r2 b2
H dc = H(r) e r d e = I
C =0 (c2 b2 )
2
c r2
2rH(r) = I 2
(c b2 )
2
I c r2
H(r) =
2(c2 b2 ) r
bulunur. Daha sonra, birim uzunlugundaki parann iinde depo edilen enerji,
Z c Z 2 Z 1
0 I2
Wm = H 2 r dr d dz = 0 2
2 r=b =0 z=0 2 4 2 (c2 b2 )2
Z c 2 2 " 2 #
c r2 0 c4 c 3c b2
r dr = I 2 ln
r=b r2 4(c2 b2 ) (c2 b2 ) b 4
olur.
1
W = L I2
2
ba
gntsndan, r (b, c) blgesinde birim boya iliskin indktans
" 2 #
0 c4 c 3c b2
L= ln [H/m]
2(c2 b2 ) (c2 b2 ) b 4
ile hesaplanr.
Sonu olarak, kablonun birim boyuna iliskin toplam indktans
L = L1 + L2 + L3
" #
2c4 ln (c/a) 2b2 2c2 b2 ln (b/a)
0
= c2 +
4(c2 b2 ) (c2 b2 )
dr.
4.2.2.E-5. I inden I akm akan, daire seklinde kvrlms, a yarapl iletken

telin olusturdu
gu evrenin L si nedir? (b >> a ve dolaysyla dairenin orta-
lama yarap b dir. I akmnn ortalama b yarapl daire boyunca akt g kabul
edilecektir.)
zm. Bu problemde akm tasyan evre r = b ile nin hesaplanaca g alan
kusatan evre olan r = (b a) = c birbirinden farkldr. Bu yzden, a yarapl
bu iletkenin indktans, birbirini kesmeyen kapal iki evreye iliskin karst indk-
tans formlnden hesaplanabilir (bknz. S ekil).
Sz konusu bu karst indktans forml,

I I
dc1 dr2
L=
C1 C2 r12
oldu
gundan, yukardaki sekil dikkate alnarak
Z Z
d Qd P
L =
4 C1 C2 rP Q
Z Z
b d e c d e
= p
4 = = b + c2 2bc cos ( )
2
yazlr. Yukardaki integrandda gzken e ve e birim vektrleri
e = sin ex + cos ey
e = sin ex + cos ey
oldu
gundan
e e = cos cos + sin sin = cos ( )
olur. Bylece yukardaki L indktans
Z +0 Z Z
bc cos d bc cos d
L = d =
4=0 =
2 2
b + c 2bc cos 2 b + c2 2bc cos
2
Z Z
cos d cos d
= bc = c q
2 2
b + c 2bc cos 2
0 0 1 2 cb cos + cb2
Z /2
cos 2x dx
= 2c q
c2
0 1 + 2cb cos 2x + b2
seklinde yazlr. a << b oldugu da dikkate alnarak

h c i
L 2b 1 K (c/b) E (c/b) [H]
2b
olarak hesaplanr. Burada gzken K (c/b) ve E (c/b) fonksiyonlar

Z /2
dx
K(c/b) = p
0 1 (c/b) sin2 x
Z /2 q
E(c/b) = 1 (c/b) sin2 x dx
0
seklinde tanml eliptik integrallerdir.
4.2.2.E.6. r1 ve r2 ( r1 ) yarapl es eksenli iki bobin iin karst-indktans

bulunuz. Bobinlerin uzunlugu 1 , 2 ( 1 >> 2 ), sarm saylar da N1 , N2 dir.
zm. r1 yarapl bobinin iinde alan, 1 >> 2 oldu
gundan, dzgn kabul
edilebilir. Bu alann de
geri
N1
B1 = 0 I1 ez
1
dir. Bu durumda, iki bobin arasndaki karst indktans L12

Z
2 N2 N2 0 N1
L12 = = B1 dS2 = I1 S2
I1 I1 S2 I1 1
0 N1 N2 2
= r2 , r2 < r1
1
olarak elde edilir.
4.2.2.E-7. zerindeki N sarm dzgn olarak d uzunlu gunda sarl olan, uzun
bir bobinin kesit alan S, permeabilitesi ise olsun. Bu bobinin indktansn
bulunuz.
zm. Uzun bir bobinin iindeki magnetik indksiyon
N I
B= ez
d
ile hesaplanr. O halde, bu bobinin toplam N yzeyinden geirdi
gi ak
Z Z
N 2I
= N B dS = ez S ez
S d S
N 2 I
= S
d
olacaktr. Bylece bobine iliskin indktans
N 2S N2 2
L= = = a
I d d
seklinde elde edilir. Burada a ile bobinin yarap gsterilmistir.
4.2.2.E-8. 300 sarml, 50 cm uzunlu

gundaki ve dairesel yarap 2 cm olan ideal
solenoidin birim uzunlugunun z-indktansn hesaplaynz.
zm. Problem 4.2.2.E-7 de byle bir bobine iliskin indktans
N2 2
L= a
d
olarak verilmisti. Bu durumda, birim uzunlu
ga iliskin z-indktans
L N2
Lb = = 2 a2
d d
ba
gntsndan hesaplanr. Bu son ifadede a = 2 cm, d = 50 cm, N = 300 ve
= 0 = 4 107 H/m alnrsa, problemde sz edilen ideal solenoidin birim
uzunlugunun indktans
Lb = 568 H/m
olarak kar.
4.2.2.E-9. Genislikleri w, aralarndaki uzaklk d olan, iki sonsuz uzun seritten

sekildeki gibi, zt ynlerde, I akm akmaktadr. seritlerin ara blgesinde olusan
magnetik alan dzgn, dsndaki blgede ise magnetik alan sfr kabul edildi gine
gre, bu sistemin birim uzunlu gunun z-indktansn hesaplaynz.
zm. S
eritlerin genisli
gi w oldu
gunda gre, zerlerindeki akm yo
gunlu
gu
I
JS = ex [A/m]
w
olur. Problemde bahsedildi gi zere seritler arasndaki blgede alann sabit,
dsnda ise sfr olmas, w/d >> 1 ise geerlidir. Bu durumda seritler, sz konusu
blge iin, sonsuz genis yzeyler gibi davranr. Bu durumda, z (0, d) blgesin-
deki magnetik alan Problem 3.10-2 de hesapland g zere
I

B = 0 JS ey = 0 ey
w
ile verilir. Bylece, sistemin birim uzunluguna iliskin z-indktans
Z 2
Wm 1
L=2 2 = B dV
I 0 I 2 Vb
ba
gnts yardmyla
Z d Z w Z 1 2 Z d Z w Z 1 2
1 1 2 I
L = B dx dy dz = dx dy dz
0 I 2 z=0 y=0 x=0 0 I 2 z=0 y=0 x=0 0 w
20 I 2 d
= 2
d w 1 = 0
0 I w w
olarak elde edilir.
Ayn sonuca, indktansn

L=
I
tanm ile de ulaslabilir. Burada
Z Z 1 Z d
I I
= B dS = 0 ey dx dz ey = 0 d
S x=0 z=0 w w
oldu
gundan, birim uzunlu
ga iliskin indktans
d
L= = 0 [H/m]
I w
olarak bulunur.
4.2.2.E-10. S ekilde gzken, ayn dzlem iindeki sonsuz uzun dogrusal tel ile
dikdrtgen ereve arasndaki karst-indktans hesaplaynz (heryerde = 0
dr).
zm. Sonsuz uzun do

grusal tel Oz eksenine yerlestirilmis olsun ve zerinden
de pozitif z ynnde akan bir akm oldu

gu varsaylsn. Bu durumda telin yaratt
g
magnetik alan
I1
H= e
2
olur. Bu alann, x = 0 dzlemi zerine sekilde grld g gibi yerlestirilmis bir
dikdrtgen ereveden geirdi
gi ak
Z Z d+w Z h
0 I1
12 = B1 dS = (ex ) dy dz (ex )
S y=d z=0 2y
Z Z
0 I1 d+w dy h I1 h d + w
= dz = 0 ln
2 y=d y z=0 2 d
olur. Buradan, iletkenlere iliskin karst-indktans

12 h d+w
L12 = = 0 ln [H]
I1 2 d
olarak hesaplanr.
4.2.2.E-11. S ekilde grldg zere, Oz eksenine paralel olarak yerlestirilmis,

yaraplar a ve merkezleri arasndaki uzaklk d olan iki iletkenden zt ynde I
akmlar akmaktadr. Ortam bosluk ve d >> a oldu guna gre, bu sistemin birim
uzunluguna iliskin ortak indktans hesaplaynz.
zm. I letkenler arasndaki blgede yer alan P noktasndaki magnetik alan,

d >> a oldu gunda gznne alnarak, iki sonsuz ince telin magnetik alanlarnn
toplam seklinde asa
gdaki gibi yazlr:
0 I 0 I
B= ex ex
2(y + d/2) 2(y d/2)
Sistemin birim uzunluklu yzeyinden geen ak,

Z 1 Z d/2a Z d/2a Z 1
I 1 1
= B ex dy dz = 0 dy dz
z=0 y=d/2+a 2 d/2+a y + d/2 y d/2 z=0
0 I d a I d
= ln 0 ln [W b/m]
a a
kadardr. O halde, aradaki blgeye iliskin birim uzunlu
gun indktans
d
Lb = 0 ln [H/m]
I a
olarak bulunur.
a yarapl sonsuz uzun bir iletkenin z-indktans ise, Problem 4.2.2.E-1 de hesa-
plandg zere

Li = 0 [H/m]
8
kadardr. Sonu olarak, sistemin birim uzunlu gunun indktans

0 1 d
L = Lb + 2Li = + ln [H/m]
4 a
seklinde hesaplanr.
4.2.2.E-12. S ekilde gzken Ox eksenli, kare seklindeki, kenar a olan bir iletken
ereve, sabit bir asal hzyla Ox ekseni etrafnda dndrlmektedir. Tm
uzayda ifadesi B = B0 ez olan bir magnetik indksiyon alan bulundu guna gre
a) erevede indklenen elektromotor kuvveti bulun.

b) A ve B ular birlestirildi
ginde erevenin R ye esit bir direnci ve L ye esit bir
z-indktans varsa, ereveden akan akmn geici ve srekli rejimdeki ifadelerini
bulun (t = 0 da i = 0 dr).
zm. a) ereve Ox ekseni etrafnda asal hzyla dnd gne gre, = t

erevenin S yzeyinin normal vektr n n Oz-ekseni ile yapt
g a olmak zere,
n = cos t ex + sin t ey
yazlabilir. Burada, t = 0 iken erevenin z = 0 dzlemi zerinde bulundu

gu
kabul edilmistir. O halde S yzeyinden geen magnetik ak
Z Z
= B dS = B0 ez dS n = B0 S cos t = B0 a2 cos t
S S
olur. erevede indklenen elektromotor kuvvet ise

d
e(t) = = B0 a2 sin t [V ]
dt
olarak elde edilir.
b) A ve B ular birlestirildi
gi iin, E(t) 0 dir ve ereveden geen akm da
di d
Ri + L = = e(t) = a2 B0 sin t (1)
dt dt
seklindeki lineer ve sa
g yanl diferansiyel denklemi sa glar. Bu denkleme iliskin
homojen zm ih y bulmak iin, sa g taraf sfr kabul edilirse
dih dih R
Rih + L =0 = dt
dt ih L
R
ln ih = t + ln C
L
R
ih (t) = C exp t
L
elde edilir. Bu diferansiyel denkleme iliskin zel zm ise, sa

g tarafa uygun
olarak,
io(t) = A sin t + B cos t
seklinde dsnlr. Burada gzken A ve B henuz bilinmeyen sabitler olup, io(t)
nin (1) denkleminde yerine konmasyla belirlenir. Bu islem sonucunda, her t iin
zdesleyin sa
glanan
(LA + RB) cos t + (RA LB) sin t a2 B0 sin t

ba
gnts elde edilir. zdesli
gin her iki yanndaki cos t ve sin t li terimlerin
katsaylarnn esitli
ginden,
LA + RB = 0
LB + RA = a2 B0
lineer cebrik denklem takm elde edilir. Bu denklemlerden A ve B katsaylar
R L
A = a2 B0 , B = a2 B0 2
R2 2
+L 2 R + L2 2
olarak zlr. O halde, ereveden akan akm,
i(t) = ih (t) + io(t)

R a2 B0 R L
= C exp t + 2 2 2
(sin t cos t)
L R +L R
olarak yazlr. Bu son ifadede gzken C sabiti ise,
i(0) = 0
baslang kosulu aracl
g ile,
LB0 2 a2
C=
R2 + L2 2
olarak belirlenir. Bylece, akmn t arttka stel olarak azalan terimi olan ih (t),
geici rejim olarak adlandrlr ve

LB0 2 a2 R
ig (t) = 2 exp t
R + L2 2 L
seklinde yazlr.
te yandan, akmn her t iin sinsoidal olarak de gisen ve asla yok olmayan zel
zm io(t) de, srekli rejim olarak adlandrlr ve
B0 a2
is (t) = (R sin t L cos t)
R2 + L2 2
= K sin (t )
seklinde ifade edilir. Bu son ifadede gzken K ve sabitleri, basit trigonometrik
ba
gntlar sonucunda

B0 a2 L
K= ve = arctan
R2 + L2 2 R
olacak sekilde belirlenmislerdir.
4.2.2.E-13. Asagdaki sekilde grld

g gibi Oxy dzleminde bulunan, kenar
uzunluklar a ve b olan bir dikdrtgen ereve,
B(x, t) = B0 cos t cos kx ez
magnetik indksiyonu altnda v = vex = sabit hz ile pozitif Ox ekseni boyunca
hareket etmekte oldu guna gre, erevede indklenen elektromotor kuvvetini be-
lirleyiniz (B0 , ve k sabittirler ve ayrca t = 0 annda x = 0 dr).
zm. Bu ereve zerinde indklenen elektromotor kuvveti asa

gda ak-
land
g gibi iki farkl yntmle zmek mmkndr.
1.Yol: erevede indklenen elektromotor kuvvet, ereve boyunca yazlms in-
tegralle I I
C C
seklinde hesaplanr. Stokes teoremi ve
B
rot E =
t
Maxwell denklemi kullanlarak ayn elektromotor kuvvet
Z Z
B
e(t) = dS + rot(v B) dS
S t S
seklinde de yazlabilir. Bu esitli
gin sa
g tarafnda gzken ilk terim
Z Z x+a Z h+b
B
dS = B0 sin t cos kx ez (dx dy ez )
t x=x y=h
S
x+a h+b
B0
= sin t (sin kx) y
k x
h
B0 b
= sin t[sin k(x + a) sin kx]
k
olarak hesaplanr.
Esitli
gin sa
g yanndaki ikinci terim iin ise nce, v B terimi hesaplanacak olursa
v B = vex B0 cos t cos kx ez
= vB0 cos t cos kx ey
ifadesi bulunur. Daha sonra bu terimin rotasyoneli alnarak, ikinci terimin inte-
grand

ex ey ez

rot v B = /x 0 0
0 vB0 cos t cos kx 0
= kvB0 cos t sin kx ez
Sonuta yukarda sz geen ikinci terim
Z
rot(v B) dS
S
Z x+a Z h+b
= kvB0 cos t sin kx ez dx dy ez
x=x y=h
= vB0 cos t [cos k (x + a) cos x] b
olur. O halde erevede indklenen elektromotor kuvvet yukarda ayr ayr hesa-
planms olan birinci ve ikinci terimlerin toplamndan
B0 b
e(t) = sin t[sin k(x + a) sin kx] vbB0 cos t [cos k (x + a) cos x]
k
olarak bulunur.
2.Yol: erevede indklenen elektromotor kuvvet, ereveden geen aknn za-
man iindeki azalmas olarak da hesaplanabilir. Bu durumda,

d dx
e(t) = = + = + v
dt t x dt t x
seklinde yazlr. ereveden geen magnetik ak,
Z Z x+a Z h+b
(x, t) = B dS = B0 cos t cos kx ez (dx dy ez )
S x=x y=h
B0 b
= cos t[sin k(x + a) sin kx]
k
oldu
gundan,
B0 b sin t
= [sin k(x + a) sin kx]
t k
ve

= B0 b cos t [cos k(x + a) cos kx]
x
olur. Sonuta erevede indklenen elektromotor kuvvet
B0 b sin t
e(t) = [sin k(x + a) sin kx] vB0 b cos t[cos k(x + a) cos kx]
k
Aka grldg zere, her iki yol aracl
gyla hesaplanan elektromotor kuvvet
ayndr. Ayrca yukardaki sonularn her ikisinde de t = 0 da x = 0 oldu
gundan
x yerine x = vt ifadesi de konulabilir.
4.2.2.E-14. Oy ekseni boyunca yerlestirilmis ve iinden sabit bir I akm

gemekte olan do grusal bir telin magnetik alan iinde bulunan, kenarlar a ve
b olan dikdrtgen ereve, Oxy dzleminde pozitif x ekseni boyunca v = v ex
sabit hz ile hareket etmektedir. erevede indklenen elektromotor kuvveti be-
g x0 dr).
lirleyiniz (t = 0 annda, erevenin tele uzakl
zm. Bu probleme iliskin zm de bir nceki problemde oldu gu gibi iki

ayr yolla elde edilebilir. Burada sadece, nin zaman iinde azalmas ile olan
zm dikkate alnacaktr. I akm nedeniyle uyarlan magnetik indksiyonun
ereveden geirdi
gi ak
Z Z x+a Z h+b
I I
= B dS = ez (dx dy ez ) = b(ln x) |x+a
x
S x=x y=h 2x 2
I b x+a
= ln
2 x
olur. O halde erevede indklenen elektromotor kuvvet

d I b d x+a I abv
e(t) = = + v = v ln =
dt t x 2 dx x 2x(x + a)
seklinde elde edilir. Burada gzken x yerine, t = 0 da x = x0 oldu

gu da dikkate
alnarak, x = vt+x0 ifadesi yazlacak olursa, elektromotor kuvvetin zamana bagl
ak ifadesi
I abv
e(t) =
2 (vt + x0 ) (vt + a + x0 )
seklinde ortaya kar.
4.2.2.E-15. S ekilde grlen ve sarm says N = 100, yzlm S = 50 cm2

olan bobin B = 0, 8 T dzgn magnetik alan iinde B izgilerine dik olarak
yerlestiriliyor. Bobin = 600 dev/dak hz ile sekildeki gibi dndrld gne
gre, bobinde indklenen EMKin genli gini, frekansn ve periodunu bulunuz.
zm. Bbinin asal dns hz

600 2
= 600 dev/dak = rad/s = 20 rad/s
60
dir. Bu durumda zerinde indklenen elektromotor kuvvetin de geri
Z
d d
e(t) = = B dS
dt dt S
Z
d
= N B ey dS (cos t ex + sin t ey )
dt S
= N BS cos t = N BS cos (t )
olarak hesaplanr. Yukardaki ifadeden elektromotor kuvvetin genli

gi, frekans ve
periodu, srasyla,
emax = N BS = 25, 12 V

f= = 10 Hz
2
ve nihayet
1
T = = 0, 1 s
f
olarak belirlenir.
4.2.2.E-16. Boslukta, sarm says N1 = 1000, yarap r1 = 1 cm ve uzunlu gu

1 = 50 cm olan bir solenoid, sarm says N2 = 2000, yarap r2 = 2 cm ve uzun-
lu
gu 2 = 50 cm olan di ger bir solenoidin iinde, eseksenli olarak durmaktadr.
Bu solenoide iliskin karst indktans hesaplaynz.
zm. Boyu uzun ve kesiti kk olan solenoidin iindeki magnetik alan her
yerde sabit ve eksenel do
grultuda, solenoidin dsnda ise sfr kabul edilir.
Bu durumda birinci solenoidden I1 akmnn geti
gini varsayalm. Bylece eksenel
do
grultuda uyarlan magnetik indksiyon
N1 1000
B1 = 0 H1 = 0 I1 = 0 I = 0 2000I1 W b/m2
1 0.5
olur. I1 akm, birinci solenoidin iinde bir magnetik ak olusturup, birinci
solenoidin dsnda bir magnetik ak olusturmayaca
gndan, bu akmn ikinci
solenoidden geirece
gi toplam ak
1,2 = N2 B1 S1 = +N2 B10 (S2 S1 )

olur. B10 birinci solenoidin dsndaki alan oldu

gundan de
geri sfrdr. Bylece
1,2 = N2 0 2000I1 r12 = I1 16 2 105 W b
ve karst indktans da
1,2
L1,2 = = 1, 58 mH
I1
4.2.2.E-17. t = 0 annda Oxy dzleminde bulunan ve alan S olan dzlemsel

bir evre, boslukta, asal hz ile Ox ekseni etrafnda B = B(t)ez magnetik in-
dksiyonu altnda dnmektedir. evre zerinde indklenen elektromotor kuvveti
bulunuz.
zm. Faraday indksiyonu, bilindi
gi gibi, evre zerinde yazlms olan
I I
C C
integralinden hesaplanr. Bu ifade Stokes forml aracl

g ile
Z Z
e(t) = rot E dS + rot v B dS
S S
seklinde de yazlabilir. Bu son esitli

gin sa
gnda gzken ilk integral byklk,
B
rot E =
t
Maxwell denklemini de dikkate alnarak,
Z Z Z
B dB
e1 (t) = rot E dS = dS = ez (cos t ez + sin t ey ) dS
S S t S dt
dB(t)
= cos t S [V ]
dt
seklinde hesaplanr.
Sa
g yanda yer alan di
ger integral iin ise, nce
v = r = r (cos t ez + sin t ey )
oldu
gu dikkate alnarak

rot v B = rot ( r B(t) sin t ex ) = B(t) sin t rot (r ex )

y
= B(t) sin t rot ex
cos t
sin t
= + B(t) ez
cos t
bulunur. Buradan,
I I
B(t) sin t
e2 (t) = rot v B dS = ez (cos t ez + sin t ey ) dS
S cos t S
= B(t) sin t S
elde edilir. Sonuta, evrede indklenen elektromotor kuvvet

dB(t)
e2 (t) = e1 (t) + e2 (t) = cos t + B(t) sin t S
dt
olarak hesaplanr.
Ayn sonucu elde etmek iin di
ger bir yntem de nce evreden geen aky
hesaplamaktr.
Z Z
(t) = B dS = B(t) ez (cos t ez + sin t ey ) dS
S S
= B(t) cos t S
Bu durumda evrede indklenen gerilim yukardaki ak yardmyla,

d dB(t)
e(t) = = S cos t + B(t) S sin t
dt dt
dB(t)
= cos t + B(t) sin t S
dt
seklinde hesaplanr.
4.2.2.E-18. Ox ekseni zerinde x = 0 ve x = 0, 2 m arasnda bulunan iletken

ubuk B1 = 0, 04 ey magnetik indksiyonu iindedir.
a) Bu ubuk, v = 2, 5 sin(103 t) ez [m/s] hz ile hareket ederse, ular arasnda
belirecek gerilimi bulunuz.
b) Bu ubuk, B1 yerine B2 = 0, 04 ex magnetik alan iinde ayn v hz ile hareket

ederse, ular arasndaki gerilim hangi de
geri alr?
zm. a)
v B1 = 0, 1 sin(103 t) (ex )
nedeniyle, ubu
gun ular arasnda belirecek olan gerilim
Z 0,2
e1 (t) = 0, 1 sin(103 t) (ex ) dx ex
0
= 0, 02 sin(103 t) V
olacaktr.
b) Bu durumda,
v B2 = 0, 1 sin(103 t) ey d = dx ex
oldu
gu iin
Z 0,2 Z 0,2
e2 (t) = vB d = 0, 1 sin(103 t) ey (dx ex ) = 0
x=0 x
olur.
4.2.2.E-19. S ekildeki dikdrtgen kesitli silindirik toroidin zerindeki tel N

sarmldr. Ortamn permeabilitesi 0 oldu guna gre, toroidin z-indktansn
hesaplaynz.
zm. Gerek fiziksel ve gerekse de geometrik yapdaki silindirik simetri ne-

deniyle, bu problemin zmnde silindirik koordinatlar sistemini kullanmak uy-
gun olacaktr. I X
H d = I
seklindeki Ampre yasas kullanlarak, toroid iindeki blgede yer alan r yarapl
ember zerinde, I
H e r d e = N I
C
veya
Z 2
H r d = N I
0
2rH = N I
yazlr. Buradan, toroid iindeki magnetik indksiyonun

N I
B = 0 e
2 r
oldu
gu ortaya kar. N sarmdan geen toplam ak ise
Z Z b Z h
N I
= N B dS = N 0 e (e dr dz)
S r=a z=0 2 r
Z Z b
N 2I h dr N 2 Ih b
= 0 dz = 0 ln
2 z=0 r=a r 2 a
seklindedir. Sonuta toroide iliskin z-indktans
N 2h b
L= = 0 ln [H]
I 2 a
olarak hesaplanr.
4.2.2.E-20. Birim uzunlu gunda N sarm bulunan, b yarapl sonsuz uzun

solenoidin birim uzunlu
gunun indktansn bulunuz.
zm. Sonsuz uzun solenoidin iindeki magnetik indksiyon, Problem 4.2.2.E-

7 de de belirtildi
gi zere,
B = 0 N I ez
seklindedir. Bu durumda solenoidin kesit yzeyi S olmak zere, birim uzunluktan
geen toplam ak
Z Z
=N B dS = N 0 N I ez dS ez = 0 N 2 IS
S S
seklindedir. O halde, birim uzunlu

gun indktans, toplam aknn akma bln-
mesi sonucunda

L = = 0 N 2 S = 0 N 2 b2 [H/m]
I
olarak elde edilir.
SREKLI LI K DENKLEMI
4.2.3-1. Orijinde Q = 10 C de gerinde bir noktasal yk vardr. t = 0 annda
gereklestirilen ani bir islemle bu yk pozitif Oz ekseni zerinden sonsuza aktl-
maya baslanmstr. Akmn siddeti sabit olup 5 A de gerindedir. Yk ve akma
ait yo
gunluklarn A) t < 0 iin, B) t > 0 iin, C) her t iin geerli ifadelerini
yaznz ve bunlarn halde de sreklilik ba gntsn gerekledi
gini gsteriniz.
zm. S ekildeki sistemde t < 0 iken orijinde hareketsiz duran Q = 10 C luk
yk t = 0 annda olusan ani bir islemle pozitif z ekseni boyunca sabit bir I = 5 A
lik akmla sonsuza aktlmaya baslamstr. Bu durumda
A) t < 0 hali bir elektrostatik durum olup bu zaman diliminde I = 0 ve Q0 = Q =

10 C dur. Dolaysyla bu hale iliskin akm yo
gunlu
gu J = 0 ve yk yo
gunlugu da
= 10 (x) (y) (z) [C/m3 ]
dr. Bu byklkler

div J = 0 ve =0
t
ifadelerini verdiklerinden t < 0 da

div J + =0
t
seklindeki sreklilik denkleminin sa
gland
g kolayca grlr.
B) t > 0 halinde ise, pozitif z ekseninden sabit bir I = 5 A lik akm akt
gndan
bu durumdaki hacmsal akm yo gunlugu, u (z) birim basamak fonksiyonu olmak
zere
J = 5 (x) (y) (z) ez
ile verilir. Orijinde yer alan yk ise zamanla azalmakta olup
Q0 = Q I t = 10 5t [C]
ba
gntsyla belirlenir. Bu ykn neden oldu
gu hacmsal yk yo
gunlu
gu ise
= Q0 (x) (y) (z) = (10 5t) (x) (y) (z)
seklindedir. Bu durumda da
du
div J = 5 (x) (y) = 5 (x) (y) (z)
dz
ve

= 5 (x) (y) (z)
t
oldu
gundan, t > 0 hali iin de

div J + = 5 (x) (y) (z) 5 (x) (y) (z) = 0
t
olarak sreklilik denkleminin sa
gland
g grlr.
C) Yukarda A) ve B) skknda bulunan J ve ifadeleri her t iin yazlmak
istenirse
J = 5 (x) (y) (z) u (t) ez ve = [10 5t u (t)] (x) (y) (z)
seklinde ifade edilirler. Bu durumda ise
u (z)
div J = 5 (x) (y) u (t) = 5 (x) (y) (z) u (t)
dz
ve
d
= (x) (y) (z) [10 5t u (t)] = (x) (y) (z) (5) [u (t) + t (t)]
t dt
= 5 (x) (y) (z) u (t)
olur. Burada son ifade elde edilirken
t (t) = 0 (t) = 0
oldu
gu da dikkate alnmstr.
Yukarda elde edilen esitliklerden de kolayca grlebilece
gi gibi

div J + = 5 (x) (y) (z) u (t) 5 (x) (y) (z) u (t) = 0
t
oldu
gundan, her t iin de sreklilik ba
gnts gereklenmis olur.
RLAKSASYON ZAMANI
4.4-1. Baz ortamlarn alak frekanslardaki bnye sabitleri asa
gya kartlmstr.
Bunlara ait y hesaplaynz:
ortam r
bakalit 4, 9 108 1010
cam 5, 1 1012
mika 6 1011 1015
porselen 5, 5 6, 5 2 1013
quartz 3, 78 1017
lastik 2, 3 4 10 14 1016
ar su 80 103
zm. Rlaksasyon zaman

0 r
= =

seklinde tanmlanmaktadr. Buna gre,
ortam r
olaksasyon zaman
bakalit 4, 33 103 0, 433 s
cam 45, 1 s
mika 3
5, 3 53 10 s = 5, 3 s 14, 72 saat
porselen 243 287 s = 4, 05 4, 78 dakika
quartz 3, 34 106 s = 38, 66 g
un
lastik 3 3
2, 03 10 353 10 s = 33, 83 dakika 4, 09 g
un
ar su 0, 707 106 s
olarak bulunur.
4.4-2. Homojen olmayan ve konveksiyon akmlarn iermeyen bir lineer izotrop

ortamda sreklilik denklemini yaznz ve sunlar gsteriniz:
a) / noktadan noktaya de
gismiyorsa, basit ortamlarda oldu
gu gibi,
= 0 (x, y, z)et/ , = /
dr.
b) / noktadan noktaya de gisiyorsa fakat nun zamanla de
gisimi ihmal edilecek
kadar az ise, ortam iinde sabit

= E grad

yo
gunlu
gu ile yayl bir yk birikimi vardr (dielektrik absorpsiyon).
zm. Konveksiyon akmlar Jv = 0 oldu gunda, homojen olmayan bir lineer
izotrop ortamda,

div Jv + E + =0
t
bagnts ile yazlan sreklilik denklemi

div E + =0
t

= + div D = + div D + D grad =0
t t

= + + E grad =0 (1)
t
seklini alr.
a) E
ger / noktadan noktaya de
gismiyorsa,

grad =0

oldu
gundan, (1) ba
gnts

+ =0
t
seklindeki diferansiyel denkleme indirgenir. Bu denklemin zm ise, gayet iyi
bilindi
gi zere
= 0 (x, y, z) exp t

seklindedir.
b) nun zamanla de
gisiminin ihmal edilecek kadar az olmas

=0
t
demektir. Bu durumda (1) denklemi

1
+ E grad = + E grad =0
/

1
= + E grad =0
(/)2
2 h i
= E grad = E grad =0

seklinde yazlr. Sonu olarak

= E grad

ba
gnts elde edilir. E
ger sabit ise, bu ba
gnt
= E grad
ifadesine indirgenir. Bu son ifadeden aka grld

g gibi, yk birikimi dielek-
tri
gin homojenliginin bozuklugu ve E nin bykl
g orannda fazladr. Bu olay,
zellikle yksek voltajl kondansatrlerde ok nemlidir.
ANI ZOTROP ORTAMLAR

4.5.1-1. (x, y, z) kartezyen koordinatlarndan (x0 , y0 , z 0 ) kartezyen koordinat-
larna
x0 = 11 x + 12 y + 13 z
y0 = 21 x + 22 y + 23 z
z 0 = 31 x + 32 y + 33 z
formlleri ile geilmis olsun. nun elemanlarnn nasl dnsece
gini bulunuz.
zm. x, y, z yerine x1 , x2 , x3 notasyonunu kullanalm. Bu halde E nin Oxyz
ve O0 x0 y0 z 0 deki bilesenleri, srasyla, E1 , E2 , E3 ve E10 , E20 , E30 ; gene ayn
koordinatlar sisteminde, D inkiler de D1 , D2 , D3 ve D10 , D20 , D30 olsun.
nn elemanlar da, srasyla, ij ve 0ij ile gsterilsin. Dnsm ortho-normal
oldugundan x0i = ik xk , xi = ki x0k , dolaysyla da, E = j Ej0 ve Di0 = ik Dk
yazlr. te yandan, bu sistemlerde bnye denklemleri ayr ayr
Dk = k E ve Di0 = 0ij Ej0
seklindedir. Yukardaki ba
gntlardan faydalanlarak
0ij Ej0 = Di0 = ik Dk = ik k E = ik k j Ej0
yazlr. Yukardaki esitli

gin en solundaki ve sagndaki terimlerde gzken Ej0 ler
gundan bunlara iliskin katsaylar da esit olmaldr. Bu da nin dnsm
keyfi oldu
kuralnn
0ij = ik k j
oldu
gunu gsterir. Bu dnsm, matris formunda
0 = T
seklinde yazlr. Burada T ile nn transpozesi gsterilmistir.
4.5.1-2. (, , ) bir e grisel koordinatlar sistemi olsun. ok ince ve yaltlms

iletken teller de gisken egrileri seklinde kvrlarak bir V blgesi iine yerlestir-
ilsin. V bgesi ynnde iletkendir, denir (bir ynde iletken ortam). V blgesinin
bnye ba gntlarn yaznz.
zm.
J = 11 E + 12 E + 13 E
J = 0
J = 0.
den, kolayca,
J 11 12 13 E
J = 0 0 0 E
J 0 0 0 E
veya
J = E
yazlr.
BELLEKLI ORTAMLAR
4.5.2-1. D (r; ) = ()E (r; ) ifadesini karnz. Burada
" # Z " #

E (r; ) E (r; t)
= eit dt
D (r; ) D (r; t)
ve Z
() = (t)eit dt
0
dr.
zm. Bellekli ortamlarda yazlan
Z t
D(x, y, z; t) = (t ) E(x, y, z; )d

ifadesinin her iki yan eit ile arplp t (, ) aral

gnda integre edilirse
Z Z t ZZ
it
D (r; ) = e dt (t ) E (r; ) d = eit (t )E (r; ) d dt

B
yazlr. Burada B ile asa

gdaki sekilde gsterilen (t, ) dzlemindeki integrasyon
blgesi ifade edilmektedir.
S
imdi, yukardaki integralde
t = , =
dnsm yaplacak olursa, B integrasyon blgesi (, ) dzleminde B 0 ile gs-

terilen sa
g yar-dzleme dnsr ( > 0, < < ) ve
Z Z
D (r; ) = ei(+) () E (r; ) d d
0
Z B Z
= ()ei d ei E (r; ) d
=0 =
yazlr. Bu, son ba

gntda
Z
() = ()ei d
0
ve Z
E (r; ) = E (r; ) ei d
=
oldu
gu dikkate alnacak olursa, sonuta,
D (r; ) = () E (r; )
elde edilir.
4.5.2-2. a) Kompleks dzleminin bir st yarsnda () nn regler oldu

gunu
gsteriniz.
b) () 0 () + i00 () olsun (0 , 00 = reel). 0 nn ift, 00 nn de tek fonksiyon
oldu
gunu gsteriniz.
zm. a) () nn bir nceki problemde karlan ifadesinde gzken integral
c > 0 olmak zere
Z Z
i
() = ()e d = ei Re e Im{} () d
0 0
Z
= ei Re e[Im{}c] ec () d
0
yazlr. Im{} > c olursa integrand mutlak degerce |ec ()| dan daha kk
olur. Yani integral daha iyi yaknsar. O halde Im{} > c olan hi bir iin
() snrsz byk olmaz. Zaten, kompleks de
giskenli fonksiyonlar teorisinin bir
teoremine gre de, yukardaki integral zelliklerine sahip bir integralin sonucunda
elde edilen () fonksiyonu Im{} > c yar-dzleminde reglerdir.
b) () iin yazlan
Z
() = 0 () + i00 () = ()ei d
0
Z Z
= () cos d + i () sin d
0 0
ba
gntsndan aka grld
g gibi,
Z Z
0 00
() = () cos d, () = () sin d
0 0
olur. () ve reel olduka, 0 () ve 00 () fonksiyonlar da reel olur ve
0 () = 0 ()
00 () = 00 ()
glarlar. Bu zelliklerden de ak olarak, 0 () nin ift, 00 () nin de

zelliklerini sa
tek fonksiyon oldu gu gzlenir.
YRESEL OLMAYAN ORTAMLAR

4.5.3-1.Bnye denklemi
Z t Z x+c(t )
D(x, t) = d (x, t; , )E(, )d
xc(t )
seklinde olan bir lineer ve izotrop ortamn genel zelli

gini tartsnz.
LI NEER OLMAYAN ORTAMLAR

4.5.4-1. Basit bir ortamn bnye denklemleri
D = E + aH, B = H + bE, Ji = E + cH
seklinde olsun. , a, , b, ve c bilinen sabitlerdir. Bu ortam iinde Jv ile yu

birbirine ba
glayan sreklilik ba gntsn karnz.
zm. Maxwell denklemlerinden hareketle, gayet iyi bilindi
gi zere, sreklilik
denklemi
div Jv + Ji + =0 (1)
t
ba gntda gzken Ji terimi yerine
gntsyla verilir. Bu ba
Ji = E + c H
ifadesi dikkate alnacak olursa, yukardaki (1) denklemi

div Jv + div E + c div H + =0 (2)
t
sekline dnsr.

div D = div E + a H = div E + a div H =
ve
div B = div H + b E = div H + b div E = 0
ile verilen Maxwell denklemlerinin zmnden ise, a b 6= olduka

div E =
a b
b
div H =
a b
bulunur. Bu ifadeler (2) esitli

ginde yerine konursa, Jv ile yu birbirine ba
glayan
( b c)
div Jv + + =0 (3)
t ( a b)
ba
gnts elde edilir.
a = b = c = 0 halinde ise, (3) den lineer olan basit bir ortama iliskin

div Jv + + =0
t
seklindeki sreklilik ba
gnts bulunur.
S
ayet a b = olursa, div E ve div H nn mevcut olabilmesi iin, = 0 olmaldr.
Bu durumda da
1
div Jv = (b c ) div E

olur.
a b = nn yansra, b c = de oluyor ise (a/c = /), bu durumda
= 0, div Jv = 0
seklinde kaynaklarn sa
glad
g ba
gntlar elde edilir.
ELEKTROMAGNETI K ENERJI AKISI

4.6-1. S
ekil 4-5 deki yzeyi zerinde E ve H nn tegetsel bilesenleri srekli
veya E nin tegetsel bileseni sfr ise,
Z
E1 H1 E2 H2 n1 dS = 0

olaca
gn gsteriniz.
zm. yzeyi zerinde
E1,2 = E1,2n n1 + E1,2t1 et1 + E1,2t2 et2
ve
H1,2 = H1,2n n1 + H1,2t1 et1 + H1,2t2 et2
yazlr. Burada gzken n1 vektr yzeyine dik, et1 ve et2 de et1 et2 olacak
sekilde yzeyine te
get olan birim vektrlerdir. Bu durumda yzeyi zerinde

E1 H1 = E1n H1t1 H1n E1t1 (n1 et1 ) + E1n H1t2 H1n E1t2 (n1 et2 ) +

+ E1t1 H1t2 E1t2 H1t1 (et1 et2 )
ve

E2 H2 = E2n H2t1 H2n E2t1 (n1 et1 ) + E2n H2t2 H2n E2t2 (n1 et2 ) +

+ E2t1 H2t2 E2t2 H2t1 (et1 et2 )
yazlr.
n1 et1,2 n1 = et1,2 (n1 n1 ) = 0
ve
(et1 et2 ) n1 = n1 n1 = 1
oldu
gu iin,
Z
E1 H1 E2 H2 n1 dS
Z

= E1t1 H1t2 E1t2 H1t1 E2t1 H2t2 + E2t2 H2t1 dS (1)

yazlr. yzeyi zerinde

i) E ve H nn te
getsel bilesenleri srekli ise,
E1t1 = E2t1 , E1t2 = E2t2 ve H1t1 = H2t1 , H1t2 = H2t2
yazlr. Bu durumda (1) in sa

g tarafndaki integrand

E1t1 H1t2 E1t2 H1t1 E2t1 H2t2 + E2t2 H2t1 = 0
olaca
gndan Z
E1 H1 E2 H2 n1 dS = 0

bulunur. yzeyi zerinde sayet
ii) E nin te
getsel bileseni sfr ise,
E1t1 = E2t1 = E1t2 = E2t2 = 0
yazlr. Bu durumda gene, (1) in sag tarafndaki integrand

E1t1 H1t2 E1t2 H1t1 E2t1 H2t2 + E2t2 H2t1 = 0
olaca
gndan Z
E1 H1 E2 H2 n1 dS = 0

sonucu bu hal iin de elde edilir.
4.6-2. S
ekilde grlen kondansatrden I(t) akmnn akmakta oldu gu ve plaklar
arasnda dzgn bir elektrik alann yaratlms bulundu
gu varsaylyor.
a) Plaklar arasndaki silindirik blgeye birim zamanda depo edilen elektrik ve

magnetik enerjileri ayr ayr hesaplaynz.
b) Yukardaki sonucu Poynting ba gntsn kullanarak bulunuz ve enerji aksnn
blgeye nasl girdi
gini tartsnz.
c) t = 0 annda I = 0 olsun. Kondansatre depo edilen enerjinin t anndaki
gerini bulunuz ve bunun Q2 /2C seklinde ifade edilebilece
de gini gsteriniz.
zm. Levhalarn yarap a, aralarndaki uzaklk da h olsun. Taban lev-
halardan olusan silindirik blgede elektrik alann dzgn oldu
gu varsayld
g iin
E = E(t)ez dir. Buna gre,
a) Plaklar arasndaki blgede birim zamanda depo edilen elektrik enerji
ZZZ
d d 2 dE
Wet = E 2 (t) dV = a2 h E (t) = a2 hE
2 dt V 2 dt dt
dir. Simetri nedeniyle silindirin iinde H = H(, z, t)e dir. H(, z, t) yi bulmak
iin
E
rotH =
t
seklindeki Maxwell denklemini gznne alalm. Bu denklemden
dE
rot [H(, z, t)e ] = ez
dt
veya
H 1 dE
e + (H) ez = ez
z dt
yazlr. Esitli
gin her iki yanndaki birim vektrlerin katsaylarnn esitli
ginden
H dE
= 0 ve (H) =
z dt
denklemleri bulunur. Bunlardan ilki H nn z den ba gmsz oldu

gunu gsterir.
I kincisi ise, (0, ) aral
gnda integre edilirse
Z Z
dE
[ H (, t)] d = d
0 dt 0
dE 2
H (, t) =
dt 2
veya
dE
H (, t) =
2 dt
bulunur.
H
rotE + =0
t
Maxwell denkleminden de
E = E(t)ez
uzay koordinatlarna ba
gl olmad
gndan,
H H d2 E
= 0 veya = 2 =0
t t 2 dt
ba
gntsndan
d2 E
=0
dt2
sonucu elde edilir. Bundan hareketle, plakalar arasndaki blgede birim zamanda
depo edilen magnetik enerji de
ZZZ ZZZ
d H
Wmt = H 2 dV = H dV 0
2 dt V t
olacak sekilde elde edilir. Blgede birim zamanda depo edilen toplam enerji ise
Wt = Wet + Wmt = Wet
kadar olur.
b) = a, z (0, h) silindiri zerinde

a dE(t)
H(a, t) = e , E = E(t)ez
2 dt
oldu
gundan bu silindir zerindeki Poynting vektr

a dE
P = E H = E ez e
2 dt
a dE
= E e
2 dt
olur. Bu Poynting vektrnn silindir yzey zerinden ieriye birim zamanda
tasd
g enerji
Z Z

a dE
Wt = P d S = E e dS e
S S 2 dt
a dE a dE dE
= E S= E 2ah = a2 hE
2 dt 2 dt dt
R
dr (Tabanlar zerinde P dS 0 dr!). Bu sonu gsteriyor ki; enerji ieriye
levhalardan de gil, yan yzden, havadan pompalanyor gibidir. Bu husus garip
gzkebilir. Fakat unutmamak gerekir ki; Poynting ba gnts enerjinin nasl depo
edildigini aklamay iddia eden bir ba gnt de
gil, integrallerin hesabn kolay-
lastran veya bunlar arasndaki iliskiyi gsteren bir ba gntdr.
c) Silindirik blge iinde bir t anndaki toplam enerji
Z t Z t
dE() 1
W (t) = Wt ()d = a2 h E() d = a2 hE 2 (t)
0 0 d 2
dir. Burada W (t) hesaplanrken, t = 0 annda I = 0 oldu
gu iin, E(0) = 0 kosulu
dikkate alnmstr.
Alttaki levha zerine biriken yk
Z Z Z
Q = S dS1 = (D ez ) dS1 = E(t)ez ez dS1
S1 S1 S1
= E(t)S1 = E(t)a2
kadardr.
Ayrca kondansatrn kapatisesi
S1 a2
C= =
h h
ye esit oldu
gundan, yukarda elde edilen W (t), Q ve C ifadelerinden hareketle
Q2
W (t) =
2C
yazld
g kolayca grlr.
4.6-3. E0 , B0 , k ve reel sabitler olmak zere, kaynaklar iermeyen bir basit

ortamda bilesenleri
E = E0 (sin kz, cos kz, 0) sin t
ve
B = B0 (sin kz, cos kz, 0) cos t
olan bir elektromagnetik dalga gznne alnyor.
a) k2 = 2 oldu
gunu gsteriniz ve E0 ile B0 arasndaki iliskiyi bulunuz.
b) E//B ve P 0 oldu
gunu gsteriniz ve bunun fiziksel nedenini aklaynz.
zm. a) Szkonusu elektromagnetik dalgann elektrik ve magnetik alan
bilesenlerini
B
rot E + =0
t
Maxwell denklemine yerlestirelim. Bu durumda,
sin kz sin t [E0 k B0 ] ex + cos kz sin t [E0 k B0 ] ey = 0
ifadesi elde edilir. Bu esitlikten kolayca
E0 k = B0 (1)
ba
gnts bulunur. Benzer sekilde
D
rot H =0
t
denkleminden de
sin kz cos t [B0 k E0 ] ex + cos kz cos t [B0 k E0 ] ey = 0
esitli
gi yazlr. Buradan ise, gene kolaylkla,
E0 = B0 k (2)
ba
gnts ortaya kar. (1) ve (2) ifadelerini taraf tarafa blecek olursak
k
= = k2 = 2
k
ba gnt, (1) veya (2) de dikkate alnacak olursa E0 ve B0
arasnda saglanan
B0 = E0
ba
gnts da bulunur.
b) Sz konusu dalga iin,
Bx By cos t
= =
Ex Ey sin t
oldu
gundan E//B dir. Bu durumda da
1
P =EH = EB =0

olur. Bunun fiziksel nedeni hem E nin, hem de H nn birer duran dalga olmasdr.
Yani hem +z hem de z ynlerinde ayn hzla ayn enerjiyi tasyan iki ayr dalga
olusur. Bunlarn sperpozisyonu ise sfr olur ve toplam enerjiyi gsterir.
4.6-4. Problem-4.6-3
E = E0 ( cos t, sin t, 0) cos kz
ve
B = B0 (cos t, sin t, 0) sin kz
iin tekrar ediniz.
zm. a) Bir nceki problemde oldu gu gibi, elektromagnetik dalgann E ve B
bilesenlerini
B
rot E + =0
t
Maxwell denklemine yerlestirelim. Bu durumda
sin t sin kz [E0 k B0 ]ex + cos t sin kz [E0 k B0 ]ey = 0
denklemi bulunur. Bu esitlikten ise, hemen kolayca
E0 k B0 = 0 (1)
ba
gnts yazlr. Gene bir nceki problemde oldu
gu gibi
D
rot H =0
t
denkleminden de nce
sin t cos kz [B0 k E0 ]ex + cos t cos kz [B0 k E0 ]ey = 0
esitli
gi yazlr. Buradan da kolayca
E0 = B0 k (2)
ba
gnts elde edilir. (1) ve (2) esitlikleri bir nceki problemdekilerin ayns
oldu
gundan burada da, benzer islemler sonucunda

k 2 = 2 ve B0 = E0
esitlikleri ortaya kar.

b) Sz konusu dalga iin,
Bx By
= = tan kz
Ex Ey
oldu
gundan E//B dir. Bunun do
gal bir sonucu olarak da
1
P =EH = EB 0

olur. Burada elde edilen sonucun fiziksel yorumu bir nceki problemde yaplan
yorumun aynsdr.
ELEKTROMAGNETI K ALANIN POTANSI YELLERLE I FADESI

4.8-1.
1
0 = 4 (x ) (y ) (z ) (1)
r
oldu
gunu gznne alarak
Z
1 (, , ; t r0 /c)
V (x, y, z; t) = d d d (2)
4 r0
ile tanml bulunan V (x, y, z, t) fonksiyonunun
1 2
V 2 2
V = (3)
c t
denklemini sa
glad
gn gsteriniz.
zm. (2) ifadesi do
grudan do
gruya tretilerek
ZZZ
1 1
V (x, y, z; t) = 0 dV (4)
4 r
yazlr. nce (4) n integrandn olusturalm.

(, , ; t r0 /c) (, , ; t r0 /c)
= div grad
r0 r0

0
1 grad (, , ; t r0 /c)
= div , , ; t r /c grad 0 +
r r0

0
1 0
1
= , , ; t r /c div grad 0 + grad , , ; t r /c grad 0
r r

div grad (, , ; t r0 /c) 1
+ + grad , , ; t r0 /c grad 0
r0 r
(, , ; t r /c)
0
= , , ; t r0 /c + +
r0
0
1
+ 2 grad , , ; t r /c grad 0 (5)
r
Burada
r0
f (x, y, z) = t
c
olmak zere

grad , , ; t r0 /c = grad f
f
dr. O halde,

grad (, , ; f (x, y, z)) = ex + ey + ez
x y z
f f f
= ex + ey + ez
f x f y f z

f f f
= ex + ey + ez
f x y z

= grad f (6)
f
olmak zere,

= div grad = div grad f
f

= div grad f + grad grad f
f f
2
= f + grad f grad f
f f 2
2
= f + |grad f |2 (7)
f f 2
kar.
(3) ve (4) de

r0 1 1 r0 1
grad f = grad t = grad r0 = 0 = er
c c c r c
ve
r0 1 1 1 2
f = div grad t = div er = div er =
c c c cr 0
yerine konur, bunlar da (4) de kullanlrsa

(, , ; t r0 /c) 0 1
= , , ; t r /c +
r0 r0

1 1 2 1 2 1 1 er
+ 0 + 0 2 2 +2 er 02
r f cr 0 r f c f c r
veya

(, , ; t r0 /c) 1 2
= , , ; t r0 /c +
r0 r0 cr0 2 f
2 1 1 2
+ 0 2
+ 0 2 2
cr f r c f
kar. Son ifadede,
t 1
= =
f t f t f /t
1
= 0
=
t (t r /c) /t t
ve

2 t
= =
f 2 f f t f f

1 2
= = 2
t f f/t t
oldu
gu gznnde tutulursa

(, , ; t r0 /c)
= , , ; t r0 /c (4) (x ) (y ) (z ) +
r0
1 1 2 (, , ; t r0 /c)
+
r 0 c2 t2
= (, , ; t) (4) (x ) (y ) (z ) +
1 1 2 (, , ; t r0 /c)
+ 0 2
r c t2
bulunur. Bu integrand, (4) deki integrale yerlestirilirse

Z
1
V = (, , ; t) (4) (x ) (y ) (z ) d d d +
4
Z
1 1 1 2 (, , ; t r 0 /c)
+ d d d
4 c2 r0 t2
Z
1 1 2 1 (, , ; t r 0 /c)
= (, , ; t) + 2 2 d d d
c t 4 r0
1 1 2
= (, , ; t) + 2 2 V
c t
veya, sonuta, (3) ba
gntsnn sa
gland
g grlr.
4.8-2. Do grudan dogruya treterek ve sreklilik ba gntsn gznne alarak

gsteriniz ki;
Z
1 (, , ; t r0 /c)
V (x, y, z; t) = d d d (1)
4 r0
ve Z
Jv (, , ; t r0 /c)
A(x, y, z; t) = d d d (2)
4 r0
ile tanml bulunan A ve V fonksiyonlar
V
div A + =0 (3)
t
denklemini sa
glarlar.
zm. (2) nin
Z Z 2 Z

A(x, y, z; t) =
4 0 0 r0 =0
J(x + r0 sin cos , y + r0 sin sin , ..., t r /c)r sin d d dr0

0 0
(4)
seklinde de yazlabilece gini gznnde tutarak (1) ve (2) yi tretecek olursak
ZZZ
dV
div A = div J(, , ; t r0 /c) 0 +
4 r
ZZZ
1
+ J(, , ; t r0 /c) grad 0 dV (5)
4 r
ve ZZZ
V dV
= (, , ; t r0 /c) 0 (6)
t 4 t r
ifadeleri elde edilir. Yukardaki (5) esitli ginin sa gnda yer alan ikinci integralin,
J nin (4) ile verilen ifadesi dikkate alnarak hesap yaplrsa, sfr oldu gu grlr.
Bu durumda (5) ile (6) nn toplamndan
ZZZ
V dV
div A + = div J + (7)
t 4 t r0
ifadesi elde edilir. Bu son ifadede sreklilik ba

gnts

div J + =0
t
da dikkate alnacak olursa, (7) ifadesinin (3) ile verilen esitli

ge dnst
g, ko-
layca, grlr.
4.8-3. O noktasndan itibaren Oz ynnde sabit bir I akm akmaktadr.

a) Yaratlan elektromagnetik alann kaynaklarn yaznz ve bunlarn sreklilik
denklemini gerekledi
gini gsteriniz.
b) Magnetik alann gecikmeli vektrel potansiyel aracl
g ile yazlan ifadesinin
Biot-Savart frml ile yazlms ifadesinin ayn oldu
gunu gsteriniz ve bunun
nedenini alaynz.
c) Elektrik alann statik alan gibi hesaplanabilece
gini gsteriniz ve E yi bulunuz
(bknz Problem 3.2-3 ve 3.6-2).
d) Problem 4.2.1-3 deki durumda, elektrik alan bulunuz.
zm. a) I akm nedeniyle O noktasndan dzenli olarak yk kmaktadr.
Bu nedenle
= [q0 I t] (x) (y) (z)
ve
J = I (x) (y) u(z) ez
dir. Ak bir sekilde
d u(z)
div J = I (x) (y) = I (x) (y) (z) =
dz t
seklindeki sreklilik denkleminin sa

gland
g grlr.
b) J zamanla de gismedi
ginden, vektrel potansiyel gecikmeli de gildir ve
dolaysyla statik haldeki gibidir. Bu nedenle bu akm yogunlugunun yaratt
g
magnetik alan Biot-Savart yasas ile bulunann ayndr. Bu ise daha nce Prob-
lem 3.2-3 de hesaplanmstr.
c) J zamanla de gismediginden buna iliskin vektr potansiyel de zamanla
de
gismez. Bu durumda A/t 0 oldu gundan E = grad V yazlr. Bu ifade,
aka grld
g gibi, statik alan veren ba
gntnn aynsdr. Burada zamana
ba
gl oldu
gu iin gecikmeli skalar potansiyel
ZZZ
1 r0 () () ()
V = q0 I t d d
4 c r0
ZZZ ZZZ
q0 I t () () () I
= d d + () () () d d
4 r0 4c
1 q0 I t I
= +
4 r 4c
seklindedir. Son terim sabit oldu

gundan, E = grad V den, q(t) =
(q0 I t) olmak zere,
q(t)
E= er
4r2
ifadesi bulunur. Aka grld
g zere bu alan statik alana iliskin olan ifade
gibidir.
d) Problem 4.2.1.-3. deki gibi iki akmn varlg halinde, sperpozisyonla, elektrik
alan
1 q0 + (I1 I2 )t
E= 2
(q0 I2 t + I1 t) = er
4r 4r2
olarak hesaplanr.
4.8.4-1. Bromwich-Borgnis fonksiyonlar.2 x1 , x2 , x3 e

grisel koordinatlar
sisteminde yay eleman
ds2 = h21 dx21 + h22 dx22 + h23 dx23
seklinde yazlsn ve su kosullar sa

glansn:
h2
h1 = 1, =0
x1 h3
Bu halde,

2 2 1 h3 h2
2 2
+ + =0
x1 t h2 h3 x2 h2 x2 x3 h3 x3
2
Not: Bu yntem ilk defa Bromwich tarafndan kullanlms daha sonra Borgnis tarafndan
gelistirilmistir. J.J.I.A.Bromwich; Phl. Mag. 38, 143, 1919.
denklemini sa glayan U ve V fonksiyonlar aracl

g ile, asa
gdaki gibi tanmlanan
E ve H alanlar, parametreleri ve olan kaypsz ortamda Maxwell denklem-
lerini sa
glar:
2U 2U 2V 2V
E1 = 2 2 , H1 = 2 2
x1 t x1 t
1 U 2 2V 1 V 2 2U
E2 = , H2 = +
h2 x1 x2 h3 x3 t h2 x1 x3 h3 x3 t
1 2U 2V 1 2V 2U
E3 = + , H3 =
h3 x3 t h2 x2 t h3 x3 t h2 x2 t
BASI T DI ELEKTRI K ORTAMDA I VMELI HAREKET YAPAN BI R

NOKTASAL YKE I LI S KI N POTANSI YELLER (v < c hali)
4.8.7-1. Ox ekseni zerinde sabit v << c hzyla hareket eden noktasal Q ykne
iliskin
Q R
E=
4 R3
ve
Q R
B= v 3
4 R
formllerini
Q 1
V (x, y, z, t) =
4 c ( 1 x) + vc v t 1
v
Q 1
= q (1)
4
(x v t)2 + (1 v 2 /c2 ) (y 2 + z 2 )
ve
v
A (x, y, z, t) = V (x, y, z, t) ex = v V ex
c2
Qv 1
= q ex (2)
4
(x v t)2 + (1 v 2 /c2 ) (y2 + z 2 )
yi do
gudan do
gruya hesaplayarak gsteriniz.
zm. Q yk Ox ekseni zerinde sabit v hzyla hareket ediyor olsun. Bu
durumda bu ykn herhangi bir P (x, y, z) noktasnda yaratt
g skalar ve vektr
potansiyel, srasyla, (1) ve (2) seklindedir.
ger c << c ise v 2 /c2 << 1 olaca

E gndan bu tr terimler 1 in yannda yukardaki
potansiyel ifadelerinde ihmal edilecek olursa, V ve A iin iyi bir yaklasklkla
Q 1
V q
4
(x v t)2 + y 2 + z 2
ve
Qv 1
A (x, y, z, t) q ex
4
(x v t)2 + y2 + z 2
yazlr. Bu ifadelerden hareketle elektrik ve magnetik alanlar
A
E = grad V
t
Q (x v t) ex + y ey + z ez v (x v t)
i3/2 + c2 (v) h i3/2 ex
4 h
(x v t)2 + y 2 + z 2 (x v t)2 + y 2 + z 2

Q 1 v2
1 2 (x v t) ex + y ey + z ez
4 h i3/2 c
(x v t)2 + y2 + z 2
Q [(x v t) ex + y ey + z ez ]

4 h i3/2
(x v t)2 + y 2 + z 2
ve
1
H = rotA

Qv y z
h i3/2
ez h i3/2 ey
4
(x v t)2 + y 2 + z 2 (x v t)2 + y 2 + z 2
Qv [(x v t) ex + y ey + z ez ]
ex h i3/2
4
(x v t)2 + y 2 + z 2
Q v [(x v t) ex + y ey + z ez ]
h i3/2
4
(x v t)2 + y2 + z 2
olarak elde edilir. Bu ifadeler bulunurken gene v 2 /c2 li terimler 1 yannda ihmal
edilmis ve v = v ex oldugu dikkate alnmstr.
Q yknn bir t annda bulundu gu (v t, 0, 0) noktasndan herhangi bir P (x, y, z)

noktasna do
gru olusturulan vektr R ile gsterilecek olursa
R = (x v t) ex + y ey + z ez
ve bunun genli
gi de
h i1/2
R = (x v t)2 + y 2 + z 2
olmak zere, yukardaki alan ifadelerinin
Q R
E
4 R3
ve
Q vR
H
4 R3
olarak yazlabilece
gi kolayca grlr.
4.8.7-2. // v halinde hareketli noktasal ykn yayd

g gcn ifadesini yaznz
ve

a) v << c oldugunda maksimum enerjinin v ye dik ynde R v yayld gn,

b) v/c 1 oldugunda ise v ye paralel ynde R // v yayld gn gsteriniz.
zm.
dv
=
dt t=tR/c
ivme ifadesi v ye paralel olursa ( // v ), bu durumda ivmesi ile hareket halinde
bulunan bir Q yknn herhangi bir P (x, y, z) noktasnda yaratt g elektromag-
netik alan

Q 1 2 2
R 1
E= h i3 1 v /c R v + 2R R
4 c c
R Rvc
ve
1 RE
H=
c R
olarak verilir. Bu alana iliskin Poynting vektr ise

1 R E 1 h i
P =EH = E = EE R ER E (1)
c R cR
gnts ile verilir. Poynting vektrnn yukardaki ifadesinde yer alan EE = E 2

ba
ve E R byklkleri ise, srasyla,

Q2 1 2

2 2 R R
EE = 2 1 v /c R v R v +
(4) R Rv 6 c c
c
h i
2 2 2
R
+ 2 1 v /c R v R R R2 +
c c
1 h i h i
2 2
+ 4 R RR R RR
c
2
Q 1 2

2 2 2 2R R2 2
= 6 1 v /c R Rv+ 2 v +
4 Rv c c
R c

2 2 2

2 2
R R3
+ 2 1 v /c R R R R R Rv+ v +
c c c

1 2
2 2
2
4 2
+ 4 R R 2R R + R
c
2 2
Q 1 2

2 2 2 2 2
1
= 6 R 1 v /c 1 + v /c 4 R
4 Rv c
R c

2R R
R v 1 v2 /c2 + 2
1 v 2 /c2 +
c c

2R3 R4 2
+ 3 1 v 2 /c2 ( v) + 4
c c
ve

Q 1 2 2
2 R
ER= 3 1 v /c R Rv
4 c
R Rv
c
oldu
gundan (1) ifadesi
2 2
1 Q 1 2

2 2 2 2 2
1
P = 6 R 1 v /c 1 + v /c 4 R
cR 4 Rv c
R c

2R R 3 4 2
R v 1 v2 /c2 + 1 v 2 /c2 + 2R 1 v 2 /c2 ( v)+ R
c c2 c3 c4

2 2 2
2 R 2 2
2 R 1
1 v /c R R v 1 v /c R Rv 2 R +
c c c

1 Q 2 1 2 2 2
2 R R
+ 6 1 v /c R Rv v+
cR 4 c c
R Rvc
2 2
1 Q 1 2 2 2
2 R R
+ 6 1 v /c R Rv
cR 4 c c2
R Rv c
2
1 Q 1
P = 6
cR 4
R Rv
c

2 v 2 1 2
2 2 1

R R2 1 v 2 /c2 R 1 v /c R
c2 c4 c2

R R 3 4 2
1 v 2 /c2 R v 1 v 2 /c2 + + 2R 1 v2 /c2 ( v) + R +
c c2 c 3 c4

R
2 2 2 2 R R2 2 2
2 R
+v 1 v /c R R v + 2 1 v /c R Rv (2)
c c c c
olarak elde edilir. Bu ifadelerde gzken R v, R ve v yerine, // v

oldu
gu da gz nnde bulundurularak,
R v = R v cos
R = R cos
v = v
yazlacak olursa,

1 Q 2 1 v 6
P = 1 cos
c 4 R5 c

v 2 R2 2 cos2 R cos 1 2
1 v2 /c2 2 4
1 v2 /c2 2
1 v2 /c2 v cos
c c c c

1 2 2
2 2R 2 2
R2 2
3 1 v /c Rv cos + 3 v 1 v /c + 4 R+
c c c
R v R2 v
2 2 2 2 2
+ 1 v /c 1 cos v + 2 1 v /c 1 cos
c c c c
seklinde verilir.
a) E
ger v/c << 1 olursa,
v v2
cos << 1 ve 2 << 1
c c
olaca
gndan bu terimler 1 yannda P nin yukardaki ifadesinde ihmal edilirse,
2
1 Q 1
P
c 4 R5

v2 R2 2 2 R v Rv 2 2Rv R2 2
cos 2 cos cos 3 cos + + 4 R+
c2 c4 c c c c3 c

R R2
+ v+ 2
c c

gi zere cos = 0 olursa, P nin de
olur. Bu ifadeden aka grlece geri maksi-
mum olur. , R ile v arasndaki a oldu
guna gre = /2 yani R v durumu
ortaya kms olur.
b) v/c 1 durumunda ise gene P nin yukarda verilen ifadesinde v/c 1 ve
v 2 /c2 1 yazlrsa,
( )
1 Q 2 1 1 R2 2 1 cos2
P R
c 4 R5 (1 cos )5 c4 (1 cos )

2 Q 2 1
(1 cos )5 (1 + cos ) R
c5 4 R3

2 Q 2 1
(1 + 5 cos ) (1 + cos ) R
c5 4 R3
olur.
P nin bu yaklask ifadesinden aka grlece
gi zere cos = 1 de
geri iin

P maksimum degerini alr. Bu da = 0 yani R // v demektir.
4.8.7-3. Ykleri q1 ve q2 ye esit olan iki maddesel nokta boslukta sabit v1 ve v2

hzlar ile hareket ediyor olsunlar.
a) Birinci noktann ikinciye etki ettirdi
gi kuvvetin, elektromagnetik gecikme ihmal
edildigi takdirde,
0 q1 q2 1
F12 = 0 )3
[(v1 r12 ) v1 (v1 v2 ) r12 ]
4 (r12
ye esit oldu
gunu gsteriniz.
b) I kinci noktann birinciye etki ettirdi
gi F21 kuvvetinin ifadesini yaznz ve genel
olarak F12 6= F21 oldu gunu gsteriniz.
c) v1 v2 ve v2 r12 hallerinde kuvvetlerin ynlerini tartsnz.
zm a) Elektromagnetik gecikmenin ihmal edildigi durumda yukardaki sek-

ilde gzken v1 hzna sahip q1 yknn q2 nin bulundugu noktada yarattg
magnetik indksiyon
q1 0 r12
B12 = v1
4 (r12 )3
ba
gnts ile verilir. Bu alan altnda v2 hz ile hareket eden q2 ykne etki eden
kuvvet ise

q1 0 r12
F12 = q2 v2 B12 = q2 v2 v1
4 (r12 )3
q1 q2 0 1
= [(v2 r12 ) v1 (v1 v2 ) r12 ]
4 (r12 )3
seklinde olur. Bu ifade elde edilirken

a b c = (a c) b a b c
ba
gnts da dikkate alnmstr.
b) Gene elektromagnetik gecikmenin ihmal edildi gi kosul altnda, v2 hzl q2
yknn v1 hzndaki q1 ykne etki ettirdi
gi magnetik kuvvet a) skkna benzer
sekilde

q2 0 r21
F21 = q1 v1 B21 = q1 v1 v2
4 (r21 )3
q1 q2 0 1
= [(v1 r21 ) v2 (v1 v2 ) r21 ]
4 (r21 )3

r21 = r12 ve r21 = r12 oldu
gu da dikkate alnacak olursa, F21 kuvveti
q1 q2 0 1
F21 = [(v1 v2 ) r12 (v1 r12 ) v2 ]
4 (r12 )3
seklinde yazlr. F12 ve F21 in yukarda elde edilen ifadelerinden aka grlece
gi
zere
1
(v1 v2 ) r12 = [(v1 r12 ) v2 + (v2 r12 ) v1 ]
2
ve
(v1 r12 ) v2 = (v2 r12 ) v1
zel halleri dsnda, genel olarak
F12 6= F21
dir.
c) v1 v2 zel halinde v1 v2 = 0 olaca
gndan
0 q1 q2 (v2 r12 ) v1
F12 =
4 (r12 )3
ve
0 q1 q2 (v1 r12 ) v2
F21 =
4 (r12 )3
yazlr. Bu durumda F12 // v1 ve F21 // v2 oldu

gundan F12 F21 dir.
v2 r12 halinde ise, v2 r12 = 0 olaca
gndan
q1 q2 0 (v1 v2 )
F12 = r12
4 (r12 )3
olur ve v2 ye dik durumda bulunur. Bu zel halde, F21 in ise hem v2 ye paralel
hem de dik bilesenleri mevcuttur.
4.8.7-4. I ki elektron boslukta hareket etmektedirler. Bir t annda bunlar

P1 (0, 0, 0) ve P2 (103 , 0, 0) noktalarnda iken hzlar, srasyla, v1 = (2/3) c0 ey
ve v2 = (2/3) c0 ey ye esittir. Bunlarn hissetti gi magnetik kuvvet nedir? (elek-
tromagnetik gecikme ihmal edilecektir)
zm. Sz konusu tanmda elektronlarn hzlar birbirine dik oldu gundan,
Pr.4.8.7-3 n c) skknda incelenmis olan v1 v2 zel haline iliskin sonulardan
faydalanlarak birinci elektonun ikinciye uyguladg magnetik kuvvet
0 (e)2 (v2 r12 )

F12 = v1
4 (r12 )3
2
4 107 1, 6 1019 2 ex 103 ex 2
= c0 c0 ey
4 3 (103 )3 3
4 103
= 2, 56 1038 107 9 1016 9 ey
9 10
= 1, 024 1022 ey [N ]

olarak hesap edilir. Burada r12 = P1 P2 = 103 ex ve r12 = |r12 | = 103 oldu
gu
da gznnde bulundurulmustur.
I kinci elektronun birinci elektrona uygulad

g F21 magnetik kuvveti ise
0 (e)2 (v1 r12 )
F21 = v2
4 (r12 )3
2
4 107 1, 6 1019 2 ey 103 ex 2
= c0 c0 ex
4 3 (103 )3 3
4 103
= 2, 56 1038 107 9 1016 9 (ex ey ) ex
9 10
= 0
olur.
4.8.7-5. Ykleri q1 ve q2 olan iki maddesel nokta boslukta v1 ve v2 ye esit hzlarla

hareket etmektedirler.
a) Hzlarnn paralel ve konumlarnn asa
gi gibi oldu
gu bir
anda hissettikleri magnetik kuvvetin ifadesi nasldr? (elektromagnetik gecikme
ihmal edilmektedir)
b) Yklerin elektronlardan ibaret olmas halinde sz konusu kuvvetleri v1 = v2 =
c0 /2 iin hesaplaynz.
c) t = 103 saniye sresinde q2 yknn do grultusunda gzlenecek sapmay
hesaplaynz (gravitasyonel ve rlativistik etkiler ihmal edilecektir)
zm.a) v1 ve v2 hzlar yukardaki sol taraftaki sekildeki gibi v1 = v1 ez ve

v2 = v2 ez olacak sekilde birbirine paralelken P1 (a, 0, 0) ve P2 (0, 0, a) noktalarnda
yer alan, srasyla, q1 ve q2 yklerinin birbirine uygulad g magnetik kuvvetler,
Pr.4.8.7-3 n a) ve b) skk dikkate alnarak, elektromagnetik gecikmenin ihmal
edildi
gi durumda,
0 q1 q2 1
F12 = [(v2 r12 ) v1 (v1 v2 ) r12 ]
4 (r12 )3
ve
q1 q2 0 1
F21 = [(v1 v2 ) r12 (v1 r12 ) v2 ]
4 (r12 )3
ile verilir. Bu ifadelerde gzken r12 ve r12 byklkleri yerine

r12 = P1 P2 = a ex + a ez , r12 = |r12 | = a 2
konacak olursa,
0 q1 q2 1
F12 = [(a v2 ) v1 ez (v1 v2 ) (a ex + a ez )]
4 2 2 a3
0 q1 q2
= (av1 v2 ez + av1 v2 ex av1 v2 ez )
8 2a3
0 q1 q2 v1 v2
= ex
8 2a2
ve
0 q1 q2 1
F21 = [(v1 v2 ) (a ex + a ez ) (v1 a) v2 ez ]
4 2 2 a3
0 q1 q2
= (v1 v2 a ex + av1 v2 ez av1 v2 ez )
8 2a3
q1 q2 v1 v2
= 0 ex
8 2a2
olarak belirlenir. Dikkat edilece

gi zere bu durumda F12 = F21 dir.
b) q1 = q2 = e = 1, 6 1019 C ve v1 = v2 = c0 /2 olursa
0 (e)2 c20 4 107 2, 56 1038 9 1016

F12 = F21 = ex = ex
32 2a2 32 2a2
2, 04 1029
= [N]
a2

c) q2 yk, rlativistik ve gravitasyonel etkiler ihmal edilecek olursa, F12 kuvveti
altnda
q1 q2 v1 v2 d2 r
F12 = 0 ex = m2 = m2 2
8 2a2 dt
ba
gntsn sa
glar. Burada r = x (t) ex +y (t) ey +z (t) ez oldu
gu dikkate alnacak
olursa,
F12 d2 x (t) F12 2

= = x (t) = t
m2 dt2 2m2
d2 y (t)
0 = = y (t) = 0
dt2
d2 z (t)
0 = = z (t) = v2 t + a
dt2
olacak sekilde q2 nin koordinatlarnn zamanla de
gisimi bulunur. t = 0 annda
q2 yk r0 = x (0) ex + y (0) ey + z (0) ez = a ez konumunda bulunmaktadr.
t = 103 s de ise ayn yk
rt = x (t) ex + y (t) ey + z (t) ez

F12
= (t)2 ex + (v2 t + a) ez
2m2
konumunda yer alr. Bu durumda her iki konum arasndaki a ile gsterilecek
olursa
s
F12 (t)4
r0 rt = a + (a + v2 t)2 cos = a (a + v2 t)
4m22
ba
gntsndan
(a + v2 t) 1
cos = r =h i1/2
F12 (t) 4
2 F12 (t)4
+ (a + v2 t) 1+ 4m22 (a+v2 t)2
4m22
1
= r
20 q12 q22 v12 v22 1012
1+ 128 2 a4 4m22 (a+v2 103 )2
bulunur. Sonuta yk t = 103 s zaman srecinde do

grultusundan
1
= arccos r
q12 q22 v12 v22 1026
1+ 32m22 a4 (a+v2 103 )2
as kadar sapms olur.

4.8.7-6. Esit yke sahip iki maddesel nokta, yukardaki sekilde grld g gibi,
zt ynlerde esit hzlarla hareket etmektedirler. Birbirlerine etki ettirdikleri mag-
netik kuvveti hesaplaynz (elektromagnetik gecikme ihmal edilecektir).
zm. Yukardaki sa g taraftaki sekilden de anlaslaca
g zere, elektromagnetik
gecikmenin ihmal edildi
gi durumda, yklere etki eden magnetik kuvvetler, v1 =
v2 = v0 ez , q1 = q2 = q ve r12 = a ex olmak zere, Pr.4.8.7-3 a) ve b) deki
sonulardan faydalanarak
0 q 2 1
F12 = [(v0 ez a ex ) v0 ez (v0 ez v0 ez ) a ex ]
4 a3
0 q 2 1 2 0 q 2 v02
= v a ex = ex
4 a3 0 4a2
ve
0 q 2 1
F21 = [(v0 ez a ex ) (v0 ez ) (v0 ez v0 ez ) (a ex )]
4 a3
0 q 2 1 2 0 q 2 v02
= (a) v0 ex = ex = F12
4 a3 4a2
olacak sekilde hesap edilirler.
4.8.7-7. Sonsuz genis bir basit dielektrik ortamda hareket halinde bulunan iki
maddesel noktann ktleleri m1 , m2 ; hzlar da v1 ve v2 olsun ve bunlarn birbirine
etki ettirdi
gi mekanik, elektrik ve magnetik kuvvetler, srasyla, Fm , Fe ve FL ile
gsterilsin.
a) Elektromagnetik gecikmenin ihmal edilebilir oldu
gu hallerde
Fm m1 m2 FL v1 v2 c2
= 4k , 2 02
Fe q1 q2 Fe c c
oldu
gunu gsteriniz.
gerinin elektron olmas halinde Fm /Fe nin saysal
b) Yklerden birinin proton di
de
gerini bulunuz.
c) Yklerin ikisinin de elektrondan ibaret ve v1 = v2 = c/2 olmas halinde Fm /Fe
ve max {FL /Fe } nedir?
zm. Yukarda sz edilen iki maddesel nokta arasndaki uzaklk r olsun.
Bunlarn birbirine etki ettirdikleri mekanik kuvvet, e12 birinci cisimden ikinci
cisme do
gru ynlendirilmis birim vektr olmak zere,
k m1 m2
Fm12 = e12 = Fm21
r2
seklinde verilir ve siddeti de

km m
1 2
Fm = Fm12 = Fm21 = [N ]
r2
de
gerine esittir. Bu ifadelerde gzken k sabit bir de
ger olup k = 6, 67
1011 N m2 /kg 2 ile belirlidir.
a) Elektromagnetik gecikmenin ihmal edilebilir oldu gu hallerde yklerin birbirine
etki ettirdikleri elektrik ve magnetik kuvvetler ise, srasyla,
q1 q2 r12 q1 q2 r e12 q1 q2
Fe12 = q2 E12 = = = e12 = Fe21
4 (r12 )3 4 r3 4 r2
|q1 q2 |

Fe = Fe12 = Fe21 =
4 r 2
ve

q1 r12 q1 q2
FL12 = q2 v2 B12 = q2 v2 v1 = v2 (v1 e12 )
4 r3 4r2

q2 r21 q1 q2
FL21 = q1 v1 B21 = q1 v1 v2 3
= v1 (v2 e12 )
4 r 4r2
|q q |
1 2
FL12 = FL12 = v2 | v1 e12 | sin (v2 , v1 e12 )
4 r2
|q1 q2 |
= v1 v2 sin (v2 , v1 e12 ) sin (v1 , e12 )
4 r2
|q q |
1 2
FL21 = FL21 = v1 | v2 e12 | sin (v1 , v2 e12 )
4 r2
|q1 q2 |
= v1 v2 sin (v1 , v2 e12 ) sin (v2 , e12 )
4 r2
ba
gntlar ile verilir. Magnetik kuvvetleri veren ifadelerden aka grlece
gi
zere,
FL12 6= FL21
dir.
Yukardaki kuvvetlere iliskin siddetlerden faydalanarak, nce,

Fm k m1 m2 q1 q2 m1 m2
= 2
/ 2
= 4 k
Fe r 4 r |q1 | |q2 |
sonra da
FL12
= v1 v2 sin (v1 , e12 ) sin (v2 , v1 e12 )
Fe
v1 v2
= sin (v1 , e12 ) sin (v2 , v1 e12 )
c2
ve
FL21
= v1 v2 sin (v2 , e12 ) sin (v1 , v2 e12 )
Fe
v1 v2
= sin (v2 , e12 ) sin (v1 , v2 e12 )
c2
oranlar bulunur. Son iki oranda
1
v1 , v2 c0 =
0 0
ve
sin (v1 , e12 ) , sin (v2 , e12 ) , sin (v1 , v2 e12 ) , sin (v2 , v1 e12 ) 1
oldu
gu dikkate alnacak ve FL12 veya FL21 yerine de FL yazlacak olursa
FL v1 v2 c0 c0 c2
2 2 = 02
Fe c c c
ba
gnts elde edilir.
b) Yklerden birincisi proton, ikincisi ise elektron olursa
m1 = mp = 1, 67 1029 kg, m2 = me = 9, 1 1031 kg

ve
q1 = e = 1, 6 1019 C, q2 = e = 1, 6 1019 C
olur. Bu de
gerler dikkate alnacak olursa, boslukta
109
0 = F/m
36
oldu
gundan
Fm mp me 109 11 1, 67 10
29 9, 1 1031
= 4 0 k = 4 6, 67 10
Fe e2 36 1, 62 1038
= 4, 4 1040
olarak hesaplanr.
c) Yklerin ikisi de elektron olursa, m1 = m2 = me = 9, 1 1031 kg ve q1 = q2 =
e = 1, 6 1019 C olur. Bu durumda
m 2 2
Fm e 6, 67 1020 9, 1 1062
= 4 0 k =
Fe e 9 1, 6 1038
43
= 2, 4 10
v1 = v2 = c/2 olmas halinde de

FL v1 v2 c2 /4 1
max = 2 = 2 =
Fe c c 4
de
geri elde edilir.
.
5. BLM
DISTRIBSYON ANLAMINDA
MAXWELL DENKLEMLERI.
YZEYSEL YKLER ve SREKSIZLIKLER
BASI T ORTAMIN SINIRINDAKI KO
SULLAR
5.2-1. E herhangi bir distribsyon vektr oldu
guna gre, distribsyon anlamnda
div rot E 0 oldu
gunu gsteriniz.
zm. Genelligi bozmadan S yzeyi z = 0 olarak dikkate alnp E vektrnn
sadece S (z = 0) zerinde sonlu sreksizliga sahip oldu
gu dsnlsn. Bu du-
rumda
E1 (x, y, z), z > 0
E=

E2 (x, y, z), z < 0
ile tanml E vektrnn rotasyoneli distribsyon anlamnda yazlacak olursa

n o h i rotE1 , z > 0 h i
rotE = rotE + n E (S) = + ez E1 E2 (z)

rotE2 , z < 0

rotE1 , z > 0 h i
= + ez E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0) (z)

rotE2 , z < 0
bulunur. Bu son ifadenin de gene distribsyon anlamnda diverjans alnarak

n o h i
div rotE = div rotE + div [n E] (S)
n o h i
= div rotE + n rotE (S) + div n E (S)

div rotE1 , z > 0
= + ez rotE1 rotE2 (z) +

div rotE2 , z < 0
h i
+ div ez E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0) (z)
yazlr.
z > 0 ve z < 0 blgelerinde, srasyla, div rotE1 = 0 ve div rotE2 = 0 oldu
gu iin,
h i
div rotE = ez rotE1 (x, y, 0) rotE2 (x, y, 0) (z)+
h i
+ div ez E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0) (z)+
h i
+ grad (z) ez E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0)
veya
h i
div rotE = ez rotE1 (x, y, 0) rotE2 (x, y, 0) (z)+
h i
+ E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0) rot (ez ) (z)ez rotE1 (x, y, 0) rotE2 (x, y, 0) (z)+
h i
+ [grad (z) ez ] E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0)

= E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0) rot (ez ) (z)+
h i
+ [grad (z) ez ] E1 (x, y, 0) E2 (x, y, 0)
bulunur.
rot (ez ) = 0 ve [grad (z) ez ] = 0 (z) ez ez = 0 oldu
gu da dikkate alnacak
olursa,
div rot E 0
ba
gnts elde edilir.
5.2-2. Z Z Z
q
D dS = D dS = dS = q, (1)
S SR 4R2 SR
Z Z

H dc = I, I = J + D dS , (2)
C S t
Z Z
d

B d S = {E + v B} dc (3)
dt S C
ve
Z Z Z h Z

d 2 2i
P dS Jv E dV = E + H dV + E 2 dV (4)
S V dt V 2 2 V
5. Distribsyon Anlamnda Maxwell Denklemleri 623
ba
gntlar ile ifade edilen Gauss, Ampre, Faraday ve Poynting formllerinin,
de
gisik basit ortamlardan olusan sonlu bir V blgesi iin de geerli olduklarn
gsteriniz.
zm. a) Sreksizlik Halinde Gauss Esitli
gi.
Bir regler S yzeyi ile snrl V blgesi V1 ve V2 gibi farkl iki blgeden olus-
mus olsun, yle ki; bu iki alt blgeyi ayran yzeyi dsnda V nin her yerinde
alan srekli olsun. Bu halde zerinde ve J ile gsterilen yzeysel ykler
ve akmlar olusur. S imdi gstermek istiyoruz ki; nn varlg da gz nnde
tutulmak kosuluyla
Z Z Z

q
D dS = D dS = dS = q,
S SR 4R2 SR
ifadesindeki Gauss esitli

gi V blgesi iin geerlidir.
S
ekil-1
Gerekten, V1 in iinde kalan ve ya son derece yakn olan yzey 1 , ayn sekilde
V2 iinde kalan ve ya son derece yakn olan yzey de 2 olsun. S in V1 e bitisik
ksmn S1 , V2 ye bitisik ksmn da S2 ile gsterelim. S1 ve 1 ile snrlanan V10
blgesi iinde elektromagnetik alan srekli oldu gundan,
Z Z Z
S1 +1 V1 0 V1 0
yazlr. Benzer sekilde

Z Z Z
S2 +2 V2 0 V2 0
dir. Bunlarn toplamndan

Z Z Z Z
D dS = dV D2 n2 dS D1 n1 dS
(S1 +S2 ) V1 0 +V2 0 2 1
bulunur. Bu ba gntlar yazlrken de

gisik yzeyler zerindeki birim normallerin
sekilde gsterildi
gi gibi oldugu gz nnde tutulmustur. S imdi 1 ve 2 yi
ya akstralm. Sz konusu limit durumda n1 = n , n2 = (n ) ve V10 = V1 ,
V20 = V2 oldu gu da dikkate alnarak,
Z Z Z
D dS = dV + D2 D1 n dS
S1 +S2 V1 +V2
yazlr. Burada,

S = n D2 D1

ile arakesit yzeyi zerindeki yk yo gunlu

gu gsterilecek olursa, yukardaki
ifade S1 + S2 = S ve V1 + V2 = V oldu gu da gznnde bulundurularak,
Z Z Z Z Z
D dS = {} dV + S dS= {} dV + S () dV
S ZV V V
= [{} + S ()] dV
V
seklinde yazlr.
= {} + S ()
ile V iindeki tm yklere iliskin yo
gunluk gsterilecek olursa,
Z Z
D dS = dV = q (V iindeki toplam yk)
S V
olarak yazlabilen bu esitlik ile Gauss ba gntsnn de

gisik basit ortamlardan
olusan sonlu V blgesi iin de geerli oldu
gu grlms olur.
b) Sreksizlik Halinde Ampre Forml.
Bir regler C = C1 + C2 e grisi ile snrl S yzeyi farkl iki blge iinde yer alan
S1 ve S2 yzeylerinin toplamndan olusmus olsun. C 0 = S bu iki yzeyi
ayran egri olmak zere, C 0 ye yakn olan S1 zerinde bir C10 e grisi ile, gene C 0
ye yakn olan S2 zerinde bir C2 e 0 grisi dikkate alnsn. Bu e griler arasndaki
pozitif dns ynleri de sekilde verildigi gibi dsnlsn.
S
ekil-2
Ayrca S1 in C1 ve C10 ile snrlanan ksmn S10 , S2 nin C2 ve C20 ile snrlanan
ksmn da S20 ile gsterelim. Bu durumda S10 ve S20 blgelerindeki alanlar srekli
oldu
gundan bu blgelere iliskin Ampre forml
Z Z
D

H d = (J + ) dS
C1 +C1 0 S1 0 t
Z Z
D

H d = (J + ) dS
C2 +C2 0 S2 0 t
olarak yazlr. Yukardaki esitlikleri taraf tarafa topladktan sonra C10 ve C20 yi
C 0 ye akstralm. C10 , C20 ve C 0 zerindeki pozitif ynler gz nnde tutularak,
0 C 0 limit durumunda
C1,2
Z Z " # Z
D
H d = {J} + dS + (H2 H1 ) d (1)
C1 +C2 S1 +S2 t C 0
yazlr. Bu son ifade yazlrken limit durumda S10 S1 ve S20 S2 oldu gu

0 0
dikkate alnmstr. Ayrca burada gzken H2 ve H1 , srasyla, S2 ve S1 bl-
gelerindeki magnetik alanlarn C 0 zerindeki de
gerleridir.
Son integrali kolayca hesaplayabilmek iin C 0 den geen dar bir yzey paras
dsnelim, yle ki; bunun her P C 0 noktasndaki normali o noktada, sekilde
verilen n ya ve C 0 nn birim te
get vektr t 0 ye dik olsun.
Bu durumda sra ile sunlar yazlr:
J = n (H2 H1 )
n J = [n (H2 H1 )]n (H2 H1 )
(n J ) t = (H2 H1 ) t
veya
(H2 H1 ) t = (n t) J = n0 J
g zere; n t = n 0 birim vektr biraz nce sz edilen dar
Aka grld
yzey parasnn, kagt dzlemine dik ve bize do gru ynlendirilmis olan birim
normalidir. Bu yzey paras S 0 ile gsterilecek olursa
Z Z
[J ()] dS = J n 0 d
S 0 Z C 0
= (H2 H1 ) d
C 0
yazlr. Burada aka grlyor ki; (1) deki son terim yzeyi zerindeki J
akmlarnn C 0 zerinden geen miktardr. Bu, ayn zamanda, S yzeyinin bir
tarafndan digerine geen akmdr. O halde (1) ifadesini yeniden su sekilde yaz-
abiliriz:
Z Z " # Z
n o D
H d = J + dS + J () dS
C1 +C2 S1 +S2 t S
C = C1 + C2 ve S = S1 + S2 oldu
gundan son ifade
Z Z "n o #
D
H d = J + J () + dS
C S t
olarak da yazlabilir. J = {J}+ Js () ile tm kaynaklara iliskin akm yo

gunlu
gu
gsterildi
gine gre
Z Z

H d = I, I = J + D dS
C S t
ifadesi, Ampre formlnn, sreksizlik yzeyi zerinde olusacak yzeysel akm-

lar da gz nne alnmak kosulu ile her zaman geerli oldu
gunu gsterir.
c) Sreksizlik Halinde Faraday Foml.
Ampre formlne iliskin

olarak yukarda
yaptklarmzda H nn yerine E ve
J + D/t nin yerine de B/t koyarak hesaplar tekrar edersek sra ile
sunlar yazarz:
Z Z
B
Ed = dS
C1 +C1 0 S 0
1
t
Z Z
B
Ed = dS
C2 +C2 0 S 0
2
t
Bunlar topladktan sonra C10 ve C20 yi C 0 ye akstracak olursak

Z Z Z
B
Ed = dS + E2 E1 d (2)
C1 +C2 S1 +S2 t C 0
bulunur. C 0 e
grisi yzeyi zerinde bulundu
gundan,
Et2 = Et1
nedeniyle,
(E2 E1 ) d = (E2 E1 ) t d
h i h i
= n 0 n (E2 E1 ) = n 0 E 2
t E 1
t =0
dr. Bylece, (2) ifadesi

Z Z Z Z
B d
E d = dS = B dS v B dc
C S t dt S C
ye indirgenir ve sreksizliklerin sz konusu oldu

gu hallerde de
Z Z
d
B dS = E + v B dc
dt S C
ifadesindeki faraday formlnn geerli oldu

gunu gsterir.
d) Sreksizlik Halinde Poynting Ba
gnts.
Son olarak
Z Z Z h Z
d 2 2i
P dS Jv E dV = E + H dV + E 2 dV
S V dt V 2 2 V
ifadesindeki Poynting ba gntsn gz nne alalm. Gauss esitli

gine iliskin olarak
a) da yaplanlarn benzeri D yerine P konarak tekrar edilirse, srayla sunlar
yazlr:
Z Z Z Z
d 2 2
S + V 0 dt V 0 2 2 V 0
Z 1 1 Z 1 Z 1 Z 1
d 2 2
S2 +2 0
V 2 dt 0
V 2 2 2 V 20
S
imdi, gene a) da yapld gi toplayp 1 ve 2 yi
g gibi, yukardaki iki esitli
ya akstralm. 1 ve 2 zerindeki normallerin ynn de gz nnde bulun-
durarak (bknz S ekil-1)
Z Z Z Z Z
d 2 2 2

P dS Jv E dV = E + H dV + E dV (P2 P1 )d S
S V dt V 2 2 V
(3)
yazarz. (3) esitli ginin sag tarafnda gzken yzeyi zerindeki integralin
hesab iin nce
(P2 P1 ) n = [(E2 H2 ) (E1 H1 )] n
= [(E2t + E2n n ) (H2t + H2n n )
(E1t + E1n n ) (H1t + H1n n )] n
yazlr.
n H1,2t n = 0
ve
n E1,2t n = 0
ba
gntlar dikkate alnacak olursa, yukardaki ifade
h i
(P2 P1 ) n = E2t H2t E1t H1t (4)
seklini alr.
E
ger V1 ve V2 basit ortamlarnn her ikisi de sonlu iletkenliklere sahip iseler

H1t = H2t ve E1t = E2t

ifedeleri nedeniyle (4) esitli

ginin sag yan zerinde zdesleyin sfrdr. Aksi
halde, ortamlardan biri, rne gin V1 mkemmel iletken ise,

E1t = E2t = 0 ve H1t = 0

olaca
gndan gene zerinde (P2 P1 ) n = 0 dr. Bu sonular gznnde
bulundurularak (3) esitli
ginin
Z Z Z h Z

d 2 2i
S V dt V 2 2 V
ifadesinden baska bir sey olmad

g kolayca grlr.
5.2-3. Snr kosulu olarak Et2 = Et1 kullanld

g takdirde, zamana bagl olaylarda
2 Hn2 = 1 Hn1 bagntsn kullanmann gereksiz olaca
gn (yani kendili
ginden sa
g-
landgn) gsteriniz.
zm. zm aranrken S in ayrd g blgeler iinde {rot E} = B/t
oldu
gu gznne alnmstr. Snrda da [n E] = 0 saglatlrsa, zm btn
uzayda, distribsyon anlamnda
B
rotE =
t
yi sa
glar. Yukardaki esitli
gin her iki yannn diverjans alnacak olursa, dis-
tribsyon anlamnda div rotE = 0 oldu gu da dikkate alnarak

B
{div } + n B (S) = 0
t t
veya
h i
div B + n B (S) = 0
t t
yazlr. te yandan, blgeler iinde div B 0 oldu
gu da gznne alnrsa bir
nceki denklemin
h i
nB =0
t
ve dolaysyla da h i
n B = C(x, y, z)
oldugu grlr. Yani magnetik indksiyona iliskin snr kosulu bir statik alan
farkyla sa
glanmaktadr. Zamanla de gisen olaylar sz konusu oldu
gunda bu farkn
sfrdan baska bir sey olamyaca
g aktr. Bu da sonu olarak
h i
nB =0
veya
1 Hn1 = 2 Hn2
verir.
MADDESEL YZEYLER ZERI NDEKI SINIR KO

SULLARI
5.3-1. S regler bir yzey paras olmak zere, yo
gunlu
gu
= {} + 0 (S) + 1 0 (S), J = {J} + J0 (S) + J1 0 (S)
m = {m} + m0 (S) + m1 0 (S), K = {k} + K0 (S) + K1 0 (S)
denklemleri ile verilen kaynak da
glm gz nne alnyor.
a) Kayna
gn ifadesinde grnen de
gisik terimlerin fiziksel yorumunu yapnz.
b) Bu kayna
gn boslukta yarataca
g alana iliskin snr ba
gntlarn karnz.
c) Kayna gn ifadesinde yer alan de
gisik terimler arasnda sa
glanmas zorunlu olan
ba
gntlar yaznz; bu terimlerin, ayr ayr, sfr olmalar halini inceleyiniz.
zm. a) S yzeyi, aralarnda h( 1) kadar mesafe bulunan S1 ve S2
yzeyinin kmesidir. S1 zerinde (1 /h), (m1 /h) ykleri ile (J1 /h),
(K1 /h) akmlar; S2 zerinde de (0 +1 /h), (m0 +m1 /h) ykleri ve (J0 + J1 /h),
(K0 + K1 /h) akmlar vardr. h 0 limit durumu, problemde verilen S yzeyi
zerindeki kaynak daglmn ortaya karr.
b) Genelli
gi bozmadan S in z = 0 dzlemi oldu
gu kabul edilebilir ve
J = {J} + J0 (z) + J1 0 (z)
= {} + 0 (z) + 1 0 (z)
K = {K} + K0 (z) + K1 0 (z)
m = {m} + m0 (z) + m1 0 (z)
yazlabilir. Bu halde,
P 0 ve M 0
dan, Pk = 0 ve Mk = 0, (k 0) zelli
gi de dikkate alnarak, k 2 ye kars gelen
uygunluk kosullar

0 Ek rot Hk = n Hk1
t

0 Hk rot Ek = n Ek1
t
0 div Ek = 0 n Ek1
0 div Hk = 0 n Hk1
J1n = 0
K1n = 0
seklinde yazlr ve belirli bir p 2 de
geri iin EP 0, HP 0 olmas gerek-
ti
gi gznnde bulundurularak yukardaki uygunluk kosullarndan geriye dogru
gelerek
Ek 0, Hk 0, k 1
zelli
gi bulunur. Bundan sonra k = 1 e kars gelen uygunluk kosullarndan,
E1 = 0 ve H1 = 0 oldu
gu da hesaba katlarak,
J1 = n H0
K1 = n E0
1 = 0 E0n
m1 = 0 H0n

div J1 + J0n + =0
t 1

div K1 + K0n + m1 = 0
t
yazlr ve bu ba
gntlardan
m1
H0 = n n J1
0
1
E0 = n + n K1
0
ifadeleri elde edilir. Son olarak yukarda elde edilen ba
gntlar, snr kosullarnda
kullanlarak

n (H 2 H 1 ) = J0 + 0 E0 rot H0
t
h i m1
= J0 + 1 n + 0 n K1 rot n n J1
t t 0
K1 1
= J0 J0n n div J1 n + n 0 +n grad m1 + div J1 n
t 0

1
= J0t + n 0 K1 + grad m1
t 0

n (E 2 E 1 ) = K0 0 H0 rotE0
t
m1 1
= K0 n + 0 (n J1 ) rot n + n K1
t t 0
J1 1
= K0 + K0n n n div K1 + n 0 + n grad 1 + n div K1
t 0

1
= K0t + n 0 J1 + grad 1 .
t 0
n (D2 D1 ) = 0 0 divE0
= 0 div(1 n + 0 n K1 )
= 0 n grad1 + 0 n rotK1
= 0 + 0 n rotK1
n (B 2 B 1 ) = m0 0 divH0
= m0 div(m1 n + 0 n J1 )
= m0 n grad m1 0 n rotJ1
= m0 0 n rotJ1

n (J 2 J 1 ) = div J0
t 0

n (K 2 K 1 ) = m0 div K0
t
bulunur.
c) Akm bilesenlerinin uymak zorunda olduklar ba
gntlar ise
J1n = 0 , K1n = 0

divJ1 + J0n + =0
t 1

divK1 + K0n + m1 = 0
t
seklindedir.
6. BLM
ELEKTROMAGNETIK ALANIN
FARKLI GALILE SISTEMLERINDE
GEERLI OLAN IFADELERI.
ZEL RLATIVITE ILKESI
SM FORMLLERI
LORENTZ DN
6.2-1. Lorentz formllerini, bir noktasal ykn yaratms oldu gu alann K ve K 0
sistemlerindeki ifadelerini karslastrarak ortaya kartmak yerine; fizik yasalar
btn Galile sistemlerinde ayndr, ayrcal g olan Galile sistemi yoktur; s
gn
bosluktaki hz btn Galile sistemlerinde ayndr; seklindeki iki varsaymdan
(Einstein postulalar) hareketle elde ediniz.
zm3 .K bir Galile referans sistemi olsun. Fiziksel olaylar K da ifade etmek
iin (x, y, z, t) koordinatlarn belirli bir sekilde saptams olalm. K ya gre sabit
v hz ile hareket eden K 0 sistemindeki (x0 , y0 , z 0 , t0 ) koordinatlarn (x, y, z, t) ye
baglayan formlleri yukardaki soruda aklanan Einstein postulalar yardmyla
bulacagz. Bu formlleri, zel bir durum iin karalm:
K da yle bir zel Oxyz kartezyen koordinatlar sistemi saptayalm ki; Ox ekseni
v ye paralel olsun. Bu halde, t = 0 annda O ile aksk bulunan K 0 ye ait noktay
O0 ile gsterelim ve bu anda O0 deki saat sfr gsterecek sekilde t0 y ayarlams
olalm. K 0 ye ba gimiz O0 x0 y0 z 0 kartezyen koordinatlar sistemi de
gl olarak seece
su zelliklere sahip bulunsun:
1. O0 x0 ekseini Ox zerinde v hz ile kayar.
2. Kayma esnasnda O0 y 0 ekseni Oy ye, O0 z 0 ekseni de Oz ye paralel kalr.
3. t = 0 annda x = 0 dzlemi zerindeki noktalarda t0 = 0 ve x0 = 0 dr.
Bu zel durumda (x, y, z, t) yi (x0 , y 0 , z 0 , t0 ) ya ba
glayan dnsm formllerini
karmaya alsalm.
A. Sz konusu dnsm denklemlerinden biri
x = f (x0 , y0 , z 0 , t0 )
3
bknz: Mithat I demen. Elektromagnetik Alan Teorisinin Temelleri. Literatr Yaynlar,
Ikinci Basm, 1996. s139-141.
olsun. O0 x0 zerine yerlestirilmis bir ubu gun ular A01 (x01 , 0, 0, t0 ) ve

0 0 0
A2 (x2 , 0, 0, t ) noktalarnda bulunsun. Bu noktalara K da kars gelen A1 ve A2
noktalar 1. zellik nedeniyle, Ox zerinde bulunacaklar ve bunlarn arasndaki
uzaklk,
= x2 x1 = f (x02 , 0, 0, t0 ) f (x01 , 0, 0, t0 )
olacaktr. E ger f fonksiyonu x0 ye gre lineer ise, sa g yan x02 x01 = 0 nn
0 0
C(t ) seklinde bir fonksiyonu olaca gndan ile arasndaki iliski O0 nn seilis
0
degerine ba gl olmayacaktr. Aksi halde, yani f fonksiyonu x0 ye gre lineer
degilse, sadece x02 x01 = 0 nn fonksiyonu olmayacak, O0 nn seilis de gerine
de ba gl olacaktr. Bu, K ve K 0 de llen uzunluklar arasndaki iliskileri ifade
etmek bakmndan, K 0 ye ba gl sistemlerin ayrcalklara sahip olmas demektir ve
"fizik yasalar btn Galile referans sistemlerinde ayndr; ayrcalg olan Galile
sistemi yoktur (rlativite ilkesi)" varsaymna aykrdr. Yani, f fonksiyonu x0 ye
gre lineerdir.
Benzer dsncelerle dnsm formllerinin btnyle lineer oldu gunu gstere-
biliriz. Sonu olarak i , i , i , i , i = 1, 2, 3, 4 henuz bilinmeyen sabitler olmak
zere (x, y, z, t) yi (x0 , y0 , z 0 , t0 ) cinsinden
x = 1 x0 + 1 y 0 + 1 z 0 + 1 t0 (1)
y = 2 x0 + 2 y 0 + 2 z 0 + 2 t0 (2)
z = 3 x0 + 3 y 0 + 3 z 0 + 3 t0 (3)
t = 4 x0 + 4 y 0 + 4 z 0 + 4 t0 (4)
seklinde ifade edebiliriz.
B. Kayma esnasnda O0 x0 //Ox ve O0 y//Oy kald gndan, z 0 = 0 d-
g varsayld
0
zlemine, t ne olursa olsun, z = 0 kars gelir. Bu ise
3 = 3 = 3 = 0
oldugunu gsterir. Benzer sekilde, gene kayma esnasnda, O0 x0 //Ox ve O0 z 0 //Oz
kald gndan, y 0 = 0 dzlemine de t0 ne olursa olsun, y = 0 dzleminin
g varsayld
kars gelmesi gereklili
ginden tr de
2 = 2 = 2 = 0
elde edilir.
C. t0 = 0 da O0 y 0 ekseni Oy ekseni ile aksk oldu
gundan, 2 = 1 olmak zorun-
dadr. Benzer sekilde gene t0 = 0 da O0 z 0 ekseni ile de Oz ekseni aksk ola-
cagndan, 3 = 1 olmaldr. te yandan, yukardaki 3. zellik uyarnca t0 = 0 da
0
x = 0 dzlemi zerinde x = 0 ve t = 0 oldu gundan,
1 = 1 = 4 = 4 = 0
6. zel Rlativite Ilkesi 635
olmas gerekir.
D. O0 noktas Ox zerinde v hz ile kayd
gndan x0 = 0 a, t0 ne olursa olsun,
x = v t kars gelmelidir. Bu da
1 = v 4
verir.
Yukarda bulunanlarla (1-4) ba
gntlar yeniden syle yazlr:
x = 1 x0 + v 4 t0 (5)
y = y0 (6)
z = z0 (7)
t = 4 x0 + 4 t0 (8)
E. S imdi de sgn bosluktaki hznn K ve K 0 sistemlerinde ayn c0 de

gerine sahip
bulundu gunu ifade eden ilkeyi (sk hznn sabitli gi ilkesi) gznne alalm. t =
t0 = 0 annda O = O0 noktasnda bulunan bir noktasal kaynaktan bir sk darbesi
yaylsn. Bunun eristi gi noktalar K sisteminde, t annda, x2 + y 2 + z 2 c20 t2 = 0
kresi zerindedirler. Ayn dalga K 0 de t0 annda x0 2 + y0 2 + z 0 2 c20 t0 2 =
0 kresi zerindeki noktalara erisir. (5-8) ba gntlar bu iki kreyi biribirine
dnstrmelidir. Bu da:
2 2 2 2 2 2 2 2
1 x0 + v 4 t0 + y 0 + z 0 c20 4 x0 + 4 t0 x0 + y 0 + z 0 c20 t0
zdesli
ginden
q
1 = 4 = 1/ 1 v2 /c20
v 1
4 = 2
p
c0 1 v 2 /c20
verir. Bunlar (5-8) de yerine konursa,
x0 + vt0
x = p (9)
1 v 2 /c20
y = y0 (10)
z = z0 (11)

t0 + v/c20 x0
t = p (12)
1 v 2 /c20
sekildeki Lorentz dnsm formlleri ortaya kar.4
4
(9-12) formlleri, Lorent dnsm formlleri olarak tannrlar. c halinde bunlar
6.2-2. Asa
gdaki ifadelerin Lorentz dnsm altnda de
gismez kald
gn gs-
teriniz:
a) x2 c0 2 t2
b) x2 + y 2 + z 2 c20 t2
c) x1 x2 c20 t1 t2
d) L2 c20 T 2
Burada L ile (x1 , y1 , z1 , t1 ) ve (x2 , y2 , z2 , t2 ) noktalar arasndaki uzaklk, T ile de
(t1 t2 ) fark gsterilmektedir (Lorentz, 1905).
zm. a)
!2 !
0 + v/c2 x0 2
x0 + vt0 t 0
x2 c20 t2 = p c20 p
1 v 2 /c20 1 v2 /c20

x0 2 + 2vx0 t0 + v2 t0 2 c20 t0 2 2vx0 t0 v2 /c20 x0 2
=
1 v 2 /c20

x0 2 1 v2 /c20 c20 t0 2 1 v 2 /c20
=
2 2
= x0 2 c20 t0 2
1 v /c0
elde edilir.
b)

x2 + y 2 + z 2 c20 t2 = x2 c20 t2 + y 2 + z 2
ifadesinde a) da elde edilen sonula birlikte y = y0 ve z = z 0 ba gntlar da
kullanlrsa

x2 + y 2 + z 2 c20 t2 = x0 2 c20 t0 2 + y0 2 + z 0 2
= x0 2
+ y0 2
+ z0 2
c20 t0 2
bulunur.
klasik mekanike ait Galile dnsm formllerine indirgendigi ve, zellikle, t t0 verdi
gi aka
grlmektedir. (9-12) ile biribirine baglanan referans sistemlerinin Galile sitemleri olduklar
unutulmamaldr. Bu zellik, Newton yasalar gznne alnmadan yaplacak bir kinematik
incelemenin mesnetsiz kalacagn gstermektedir. Oysa, rlativistik olmayan kinematikte Galile
sistemleri szkonusu olamaz ve o haliyle kinematik fiziksel bilimlerden daha ok geometriye
yaknlk gsterir.
c)
(x0 + vt01 ) (x02 + vt02 )
x1 x2 = p 1 p
1 v 2 /c20 1 v 2 /c20
ve
0 2 0 0 2 0
t + v/c0 x1 t2 + v/c0 x2
t1 t2 = 1p p
1 v2 /c20 1 v 2 /c20
ifadelerinden faydalanlarak

(x01 + vt01 ) (x02 + vt02 ) c20 t01 + v/c20 x01 t02 + v/c20 x02
x1 x2 c20 t1 t2 =p p p p
1 v2 /c20 1 v 2 /c20 1 v 2 /c20 1 v 2 /c20

x01 x02 + vt01 x02 + vt02 x01 + v2 t01 t02 c20 t01 t02 vt02 x01 vt01 x02 v 2 /c20 x01 x02
=
1 v2 /c20

x01 x02 1 v 2 /c20 c20 t01 t02 1 v 2 /c20
= = x01 x02 c20 t01 t02
1 v2 /c20
sonucu elde edilir.

d)
h i
L2 c20 T 2 = (x1 x2 )2 + (y1 y2 )2 + (z1 z2 )2 c20 (t1 t2 )2
(x01 + vt01 x02 vt02 )2 0 2 2
= 2 2 + y1 y20 + z10 z20
1 v /c0
2
c20 t01 + v/c20 x01 t02 v/c20 x02

1 v2 /c20
(x01 x02 )2 + 2v (x01 x02 ) (t01 t02 ) + v2 (t01 t02 )2
=
1 v2 /c20

c20 (t01 t02 )2 + 2v (x01 x02 ) (t01 t02 ) + v2 /c20 (x01 x02 )2
+
1 v2 /c20
2 2
+ y10 y20 + z10 z20
ifadesinde gerekli sadelestirmeler yaplarak

L2 c20 T 2

1 v 2 /c20 (x01 x02 )2 c20 (t01 t02 )2 1 v 2 /c20 2 2
=
2 2
+ y10 y20 + z10 z20
1 v /c0
0 2 2 2 2
= x1 x02 + y10 y20 + z10 z20 c20 t01 t02
= L0 2
c20 T 0 2
elde edilir. Burada L0 ile (x01 , y10 , z10 , t01 ) ve (x02 , y20 , z20 , t02 ) noktalar arasndaki
uzaklk, T 0 ile de (t01 t02 ) fark gsterilmistir.5
6.2-3.
1 2
=0
c20 t2
dalga denklemi verilmis olsun.
a) Lorentz dnsm ile bu denklemin gene kendine dnst
gn gsteriniz ve
sonucu yorumlaynz.
b) Sz edilen dalga denklemini c0 hz ile de
gismez brakan lineer dnsmn
Lorentz dnsmnden ibaret oldu
gunu gsteriniz.
zm. a)
1 2 2 2 2 1 2
= + + =0 (1)
c20 t2 x2 y2 z 2 c20 t2
dalga denklemindeki 2 /x2 terimi iin

x0 + vt0 0 t0 + v/c20 x0
x= p , y = y0, z = z , t = p (2)
1 v 2 /c20 1 v2 /c20
veya tersine

0 x vt 0 0 t v/c20 x
0
x =p , y = y, z = z, t = p (3)
1 v 2 /c20 1 v2 /c20
seklindeki Lorentz formlleri kullanlarak, ncelikle /x asa
gdaki sekilde ifade
edilir:
0 x0 0 t0
= + 0
x x0 x t x
5
Bu zellik, ilk olarak Poincar tarafndan 1905 ylnda yazms oldu
gu bir notta verilmistir.
Burada, 0 ile
0 = (x, y, z; t)|
0 0 t0 + v/c20 )x0
(
x = x +vt2 2
, y = y0, z = z 0 , t =
1v /c0 1v2 /c20
kastedilmektedir. te yandan, (3) ba

gntlarndan
x0 1
=p (4)
x 1 v 2 /c20
ve
t0 v/c20
= p (5)
x 1 v 2 /c20
oldu
gundan, ak bir sekilde,
0 1 0 v/c20
= p + p
x x0 1 v 2 /c20 t0 1 v2 /c20
0
1 v 0
= p
1 v 2 /c20 x0 c20 t0
yazlr. Bu son ifade ile birlikte (4) ve (5) ba gntlar da dikkate alnarak

2 x0 t0
= + 0
x2 x0 x x t x x
0
1 v 0 1
= p 0 0
2 0
p +
1 v 2 /c20 x x c0 t 1 v 2 /c20

1 0 v 0 v/c20
+p 0 0
2 0
p
1 v 2 /c20 t x c0 t 1 v2 /c20
2 0
1 2v 2 0 v2 2 0
= 2 0 0+ 4 02 (6)
1 v 2 /c20 x0 2 c0 x t c0 t
elde edilir.
Benzer sekilde,
0 y 0 0
= =
y y0 y y 0
2 2 0
= (7)
y2 y 0 2
ve
0 z 0 0
= =
z z 0 z z 0
0
2 2

= (8)
z 2 z 0 2
bulunur. Son olarak da, fonksiyonunun t ye gre trevi iin yazlan
0 t0 0 x0
= 0 + 0
t t t x t
ifadesinde, (3) den elde edilen
t0 1
=p (9)
t 1 v 2 /c20
ve
x0 v
= p (10)
t 1 v 2 /c20
ba
gntlar kullanlrsa

1 0 0
=p v
t 1 v2 /c20 t0 x0
elde edilir. Bu son ifade (9) ve (10) ba gntlaryla birlikte de gerlendirilerek

2 t0 x0
= + 0
t2 t0 t t x t t
0
1 0 1
= p 0 0
v 0
p +
1 v2 /c20 t t x 1 v 2 /c20

1 0 0 (v)
+p 0 t0
v 0
p
2
1 v /c0 2 x x 1 v 2 /c20
2 0
1 2 0 2 0 2 0
2
= v 0 0 v 0 0 +v
1 v2 /c20 t0 2 x t x t x0 2
2 0
1 2 0 2 0
2
= 2v + v
1 v2 /c20 t0 2 x0 t0 x0 2
bulunur.
Yukardaki (6), (7), (8) ve (11) ifadeleri, (1) ile verilen dalga denklemine tasnacak
olursa
2 0
1 2v 2 0 v2 2 0 2 0 2 0
+ + +
1 v 2 /c20 x0 2 c20 x0 t0 c40 t0 2 y 0 2 z 0 2
2 0
1 1 2 0 2 2 0
2 2v 0 0 + v =0
c0 1 v 2 /c20 t0 2 x t x0 2
yazlr. Gerekli sadelestirmeler sonucunda da,
2 0 2 0 2 0 1 2 0
+ + =0
x0 2 y 0 2 z 0 2 c20 t0 2
veya
1 2 0
0 0 =0
c20 t0 2
elde edilir. Sonu olarak, K da (x, y, z; t) uzay-zaman koordinatlarna gre dalga
denklemini sa glayan fiziksel bir byklk K0 de de ayn denklemi (x0 , y 0 , z 0 ; t0 ) ko-
ordinatlarna gre sa glar. Yani, fizik yasalar btn Galile referans sistemlerinde
ayndr. Ayrcalg olan bir Galile referans sistemi yoktur. Diger bir deyisle "rla-
tivite ilkesi"nin geerli oldu
gu gzlenir.
b)
1 2
=0
c20 t2
dalga denklemini K 0 Galile referans sisteminde c0 hzyla de
gismez brakan lineer
dnsm,
x0 = a1 x + b1 y + c1 z + d1 t
y0 = a2 x + b2 y + c2 z + d2 t
z0 = a3 x + b3 y + c3 z + d3 t
t0 = a4 x + b4 y + c4 z + d4 t
olsun. Bu ifadelerden hareketle,
0 x0 0 y0 0 z 0 0 t0
= + 0 + 0 + 0
x x0 x y x z x t x
0 0 0
0
= a1 0 + a2 0 + a3 0 + a4 0
x y z t
ve de bundan hareketle

2
=
x2 x x
0 0 0
x y z t0
= + + +
x0 x x y 0 x x z 0 x x t0 x x

2 2 0 2 0 2 0 2 0
= a1 a1 0 2 + a2 0 0 + a3 0 0 + a4 0 0
x2 x x y x z x t
0 0 0
2 2
2
2 0
+a2 a1 0 0 + a2 0 2 + a3 0 0 + a4 0 0
x y y y z y t
0 0 0
2
2 2
2 0
+a3 a1 0 0 + a2 0 0 + a3 0 2 + a4 0 0
x z y z z z t
0 0 0
2
2
2
2 0
+a4 a1 0 0 + a2 0 0 + a3 0 0 + a4 0 2
x t y t z t t
veya
2 2 0 2 0 2 0 2 0
= a21 + 2a a
1 2 + 2a a
1 3 + 2a a
1 4
x2 x0 2 x0 y 0 x0 z 0 x0 t0
2 0 2 0 2 0
+a22 0 2 + 2a2 a3 0 0 + 2a2 a4 0 0
y y z y t
2 0 2 0

+a23 0 2 + 2a3 a4 0 0
y z t
2 0
+a24 0 2
t
bulunur.
2 /x2 nin hesab iin yaplanlarn benzerinden hareketle, 2 /y 2 iin
2 2 0 2 0 2 0 2 0
= b21 + 2b1 b2 + 2b1 b3 + 2b1 b4
y 2 x0 2 x0 y 0 x0 z 0 x0 t0
2 0 2 0 2 0

+b22 0 2 + 2b2 b3 0 0 + 2b2 b4 0 0
y y z y t
2 0 2 0

+b23 0 2 + 2b3 b4 0 0
y z t
2 0
+b24 0 2
t
2 /z 2 iin ise
2 2 0 2 0 2 0 2 0
= c21 + 2c1 c2 + 2c1 c3 + 2c1 c4
z 2 x0 2 x0 y 0 x0 z 0 x0 t0
2 0 2 0 2 0

+c22 0 2 + 2c2 c3 0 0 + 2c2 c4 0 0
y y z y t
2 0 2 0

+c23 0 2 + 2c3 c4 0 0
y z t
2 0
+c24 0 2
t
ve nihayet 2 /t2 iin
2 2 0 2 0 2 0 2 0
= d21 + 2d1 d2 + 2d1 d3 + 2d1 d4
t2 x0 2 x0 y 0 x0 z 0 x0 t0
2 0 2 0 2 0
+d22 0 2 + 2d2 d3 0 0 + 2d2 d4 0 0
y y z y t
2 0 2 0

+d23 0 2 + 2d3 d4 0 0
y z t
2 0

+d24 0 2
t
elde edilir. Bu ba
gntlar yukardaki dalga denkleminde yerine konursa

2 2 2 d21 2 0 2 2 2 d22 2 0
a1 + b1 + c1 2 + a2 + b2 + c2 2 +
c0 x0 2 c0 y0 2

2 2 2 d23 2 0 2 2 2 d24 2 0
+ a3 + b3 + c3 2 + a4 + b4 + c4 2 +
c0 z 0 2 c0 t0 2
2 0 2 0
d1 d2 d1 d3
+2 a1 a2 + b1 b2 + c1 c2 2 +2 a a
1 3 + b b
1 3 + c c
1 3 +
c0 x0 y0 c20 x0 z 0
2 0
d1 d4
+ 2 a1 a4 + b1 b4 + c1 c4 2 +
c0 x0 t0
2 0 2 0
d1 d2 d2 d4
+2 a2 a3 + b2 b3 + c2 c3 2 0 0
+2 a2 a4 + b2 b4 + c2 c4 2 +
c0 y z c0 y 0 t0
2 0
d3 d4
+ 2 a3 a4 + b3 b4 + c3 c4 2 =0
c0 z 0 t0
denklemi ortaya kar. E ger bu son denklemde gzken katsaylar,

2 2 2 d21 2 2 2 d22 2 2 2 d23
a1 + b1 + c1 2 = a2 + b2 + c2 2 = a3 + b3 + c3 2 = 1
c0 c0 c0

d2 1
a24 + b24 + c24 24 = 2
c0 c0
ve

d1 d2 d1 d3
a1 a2 + b1 b2 + c1 c2 2 = a1 a3 + b1 b3 + c1 c3 2
c0 c0

d1 d4 d1 d2
= a1 a4 + b1 b4 + c1 c4 2 = a2 a3 + b2 b3 + c2 c3 2
c0 c0

d2 d4 d3 d4
= a2 a4 + b2 b4 + c2 c4 2 = a3 a4 + b3 b4 + c3 c4 2 =0
c0 c0
denklemlerini sa
glarlarsa, yukardaki diferansiyel denklem
2 0 2 0 2 0 1 2 0
+ + =0
x0 2 y 0 2 z 0 2 c20 t0 2
dalga denklemine dnsr. Bu da c0 hz ile K 0 de bir dalga denklemidir.
ai , bi , ci , di , i = 1, 2, 3, 4 katsaylar arasnda sa
glanan yukardaki denklemlerden
a2 = a3 = 0, b1 = b3 = b4 = 0, c1 = c2 = c4 = 0, d2 = d3 = 0
d2 d2 1 d1 d4
a1 21 = 1, b22 = 1, c23 = 1, a24 24 = 2 , a1 a4 2 = 0
c0 c0 c0 c0
ba
gntlar bulunur. Bu son bagntlar ise b2 = b3 = 1 ve ayrca

1
a24 + 2 d21 = c20 a21 a24 ve c20 a21 d21 = c20
c0
denklemlerini ortaya karr. Bu son iki denkleme ek olarak, O0 noktasnn Ox
zerinde v hz ile kaymasndan tr x0 = 0 iken t0 ne olursa olsun x = vt olmas
ginden ortaya kan d1 = a1 v denklemi de dikkate alnrsa
gerekti
v/c20 1
a4 = p , a1 = p
1 v2 /c20 1 v2 /c20
v 1
d1 = p 2
, d4 = p
2
1 v /c0 1 v 2 /c20
bulunur. Bu durumda
1 2
=0
c20 t2
denklemini K 0 sisteminde c0 hzyla degismez brakan lineer dnsm

0 x vt 0 0 0 t v/c20 x
x =p , y = y, z = z, t = p
1 v 2 /c20 1 v2 /c20
seklindedir. Bu da gayet iyi bilindi

gi zere Lorentz dnsmnden baska bir sey
de
gildir.
6.2-4. K 0 sisteminde y0 = mx0 +n ve z 0 = 0 denklemleri ile belirlenen do grunun K

sisteminden de, degisik t anlarnda degisik olmak zere, bir do gru olarak gzlem-
lenece
gini gsteriniz ve bu do grunun denklemini bulunuz. Sz edilen do grularn
ve 0 e
gim alarnn zamanla de gismedi gini ve, genel olarak, 0 < oldugunu
kantlaynz. 0 = 0 ve 0 = /2 hallerini tartsnz.
zm.
x vt
x0 = p 2
, y 0 = y, z 0 = z
2
1 v /c0
Lorentz formlleri kullanlarak K 0 sisteminde gzlenen
y 0 = mx0 + n ve z 0 = 0
p
denklemleri ile beliren do
grunun K daki denklemi, = 1 v 2 /c20 olmak zere,
m mvt
z = 0, y = x+n

den ibarettir. Aka grld
g gibi, do
grularn e
gim alar
m
0 = arctan m ve = arctan

olup t den ba
gmszdr. Ayrca,
m tan 0
tan = = ve < 1

oldu gundan tan > tan 0 ve dolaysyla 0 < dr. E
ger 0 = 0 ise = 0 ;
0 0
= /2 ise = /2 olur ve K sisteminde gzlenen do gru ile K da gzlenen
do gru birbirine paralel kalr.
6.2-5. K 0 sisteminin z 0 = 0 dzlemindeki 01 ve 02 do

grular paralel olsunlar.
Bunlarn K sisteminde de paralel dogrular olarak gzlenece
gini gsteriniz.
zm. 01 ve 02 do grularnn K 0 deki denklemleri, srayla, y0 = m1 x0 + n1
0
ve y0 = m2 x + n2 olsun. Bu do grular birbirlerine paralel olduklarndan e
gimleri
m1 = m2 ba gntsn sa
glar.
x vt
x0 = p 2
, y 0 = y, z 0 = z
2
1 v /c0
Lorentz formlleri aracl

g p
ile ayn do
grularn K da yer alan z = 0 dzlemi
2 2
zerindeki denklemleri, = 1 v /c0 olmak zere,
m1 m1 vt
y= x + n1

ve
m2 m2 vt
y= x + n2

denklemleri ile verilir. m1 = m2 oldu gundan her t iin m1 / = m2 / olur. Yani,
do
grularn K sistemindeki e gimleri birbirine esit oldu
gundan, bu do
grular K da
da birbirine paralel kalrlar.
6.2-6. K 0 sisteminin z 0 = 0 dzlemindeki 01 ve 02 do grular birbirine dik

olsun. Bunlarn K sisteminde, genel olarak, dik gzkmeyeceklerini gsteriniz.
I ki do
grunun K da da dik gzkebildi
gi zel halleri belirtiniz.
zm. Bir nceki problemde denklemleri verilen K 0 sistemindeki 01 ve 02
do grular birbirine dik ise, bunlarn egimleri m1 m2 = 1 ba gntsn sa
glar.
Gene bir nceki problemin sonularna gre, bu do grularn K da da birbirine dik
olmas iin bu sistemdeki e gimleri olan m1 / ve m2 / nn arpmnn da (1) e
esit olmas gerekir.
m1 m2 m1 m2 1
= 2 = 6= 1
(1 v 2 /c2 )
oldu
gundan genel olarak 1 ile 2 birbirine dik de
gildir.
ger, zel olarak 01 //O0 x0 ve 02 O0 x0 , yani 01 = arctan (m1 ) = arctan(0) = 0
E
ve 02 = arctan (m2 ) = arctan () = /2 ise, Problem 6.2.-4 n sonularna gre
1 = 0 ve 2 = /2 dir. Bu, K sistemindeki 1 ve 2 do

grularnn 1 //Ox ve
2 Ox, yani 1 2 olmas demektir.
6.2-7. K 0 sistemindeki R yarapl krenin K sisteminde bir elipsoid olarak

gzkt
gn ispat ediniz ve elipsoidin eksen uzunluklarn bulunuz.
zm. K 0 deki R yarapl bir krenin denklemi x02 + y 02 + z 02 = R2 olsun.
x vt
x0 = p 2
, y 0 = y, z 0 = z
2
1 v /c0
Lorentz formlleri kullanlarak bu krenin K daki ifadesi
(x vt)2
+ y 2 + z 2 = R2
(1 v 2 /c2 )
dir. Aka grldg gibi, bu denklem, merkezi M (vt, 0, 0) olan ve dolaysyla

t p
degistike Ox ekseni zerinde v hzyla kayan ve ayrca eksen uzunluklar
R 1 v2 /c2 , R, R olan bir elipsoid tanmlamaktadr.
6.2.E-1. Gsteriniz ki; f (x) tretilebilen bir fonksiyon olmak zere, f (x2 )f (x1 )
fark sadece (x2 x1 ) in bir fonksiyonu ise f (x) lineer bir fonksiyondur.
zm. Gerekten,
f (x2 ) f (x1 ) (x2 x1 )
esitli
gi x1 ve x2 ye gre ayr ayr tretilirse
(x2 x1 ) (x2 x1 )
f 0 (x1 ) = = 0 (x2 x1 )
(x2 x1 ) x1
(x2 x1 ) (x2 x1 )
f 0 (x2 ) = = 0 (x2 x1 )
(x2 x1 ) x2
ve dolaysyla da
f 0 (x1 ) = f 0 (x2 ) 0 (x2 x1 )
bulunur. Burada (0 ) ile (x2 x1 ) e gre trev gsterilmektedir. Bu ba
gnt f 0 (x)
in sabit oldu
gunu gsterir. Bu durumda f (x) x in lineer bir fonksiyonudur.
6.2.E-2. Gsteriniz ki;
x0 + vt0
x = p (1)
1 v 2 /c20
y = y0 (2)
z = z0 (3)

t0 + v/c20 x0
t = p (4)
1 v 2 /c20
dnsmnn tersi, formllerde v yerine (v) koymakla elde edilebilir. Bu sonucu

yorumlaynz:
zm. Yukardaki (1) ve (4) denklemlerinden x0 ve t0 ifadeleri x ve t arasnda
hesap edilecek olursa

0 x vt 0t v/c20 x
x =p ve t = p
1 v 2 /c20 1 v 2 /c20
bulunur. (2) ve (3) denklemlerinden de
y0 = y
z0 = z
elde edilir. Bu sonulardan aka grldg zere, (1-4) dnsmlerinin tersi v

yerine (v) koymakla elde edilebilir. Bu sonucun yorumu ise, K ya gre K 0 , v
hzyla hareket ediyorsa, K 0 ye gre de K nn (v) hzyla hareket etti
gidir.
6.2.E-3. Asagdaki sekilde grlen ve v Oxz iken Ox // O0 x0 , Oy // O0 y

ve Oz // O z olacak sekilde ortaya kan (Ox, y, z; t) ve (O0 x0 , y 0 , z 0 ; t0 ) konum
0 0
zaman koordinatlar arasndaki Lorentz dnsm formllerini elde ediniz.
zm. v // Ox1 olmak zere merkezi O olan ve Oy1 // Oy olacak sekilde

tanml bir Ox1 y1 z1 kartezyen koordinat sistemi belirleyelim ve bu durumdaki za-
man da t1 ile gsterelim. Benzer sekilde Ox1 zerinde v hzyla kayan O0 x01 eksenli
ve Oy1 // O0 y10 ve Oz1 // O0 z10 uzay koordinatl bir sistem olsun. Bu sistemdeki
zaman da t01 ile gsterilsin. Bu durumda (Ox1 , y1 , z1 ; t1 ) ve (O0 x01 , y10 , z10 ; t01 ) sis-
temleri arasndaki Lorentz dnsmleri v = | v | olmak zere

x01 + v t01 0 0 t01 + v/c2 x01
x1 = p , y1 = y1 , z1 = z1 , t1 = p (1)
1 v 2 /c2 1 v 2 /c2
seklinde olacaktr. O0 x0 y0 z 0 ve O0 x01 y10 z10 ve Oxyz ile Ox0 y 0 z 0 uzay koordinatlar
arasndaki dnsmler ise, srasyla,
x01 = cos x0 + cos z 0 , y10 = y, z10 = cos z 0 cos x0
ve
x1 = cos x + cos z, y1 = y, z1 = cos z cos x
seklinde olur. (1) ile verilen ba

gntlar da dikkate alnacak olursa, son iki
dnsmden kolayca
x0 cos + z 0 cos + v t01
x cos + z cos = p , y = y0 ,
2
1 v /c 2
z cos x cos = z cos x0 cos

0
(2a)
t01 4 cv2 (x0 cos + z 0 cos )
t1 = p (2b)
1 v 2 /c2
esitlikleri yazlr. (Ox, y, z; t) uzay zaman koordinat sistemindeki olaya iliskin
zamanla, (Ox1 , y1 , z1 ; t1 ) uzay zaman koordinat sistemindeki olaya iliskin zaman
ayn oldu gundan, t t1 yazlr. Benzer sekilde (O0 x0 , y 0 , z 0 ; t0 ) sistemindeki olaya
ait zaman (O0 x01 , y10 , z10 ; t01 ) sistemindeki olayn zamanyla denk oldu gundan t0 t01
dr. Bu durumda (2b) deki esitlikten
1 0
t0 + c2
(x0 v cos + z 0 v cos ) t0 + vr
c2
t= p =p (3)
2
1 v /c 2 1 v2 /c2
yazlr.
(2a) bagntsndaki birinci ve nc esitliklerden faydalanarak nce x sonra da
z ifadesi x0 , z 0 ve t0 cinsinden elde edilecek olursa
" ! ! #
1 v 2 1 v 2 v t0
x x
x = 2 x0 p + vz2 + z 0 p 1 vx vz + p
v 1 v2 /c2 1 v 2 /c2 1 v 2 /c2
(4)
ve
" ! ! #
1 0 1 0 vz2 2 v2 vz t0
z= 2 x p 1 vx vz + z p + vx + p
v 1 v 2 /c2 1 v 2 /c2 1 v2 /c2
(5)
bulunur. Bu ifadeler elde edilirken t01 t0 zdesli gi de dikkate alnmstr. Ayrca
burada gzken vx ve vz byklkleri de
vx = v cos , vz = v cos
seklinde tanml olan ve srasyla v hz vektrnn Ox ve Oz ekseni zerine
izdsmlerini veren ifadelerdir.
Yukarda (3), (4), (5) ve y = y0 ba gntlaryla verilen ve (Ox, y, z; t) ile
(O0 x0 , y0 , z 0 ; t0 ) uzay zaman koordinatlar arasndaki Lorentz dnsm formllerini
ifade eden ba gntlar
1
= p
1 v 2 /c2
olmak zere, basit dzenlemeker sonucunda,

vx
x = x0 + 2
( 1) x0 vx + z 0 vz + vx t0
v
y = y0
vz
z = z0 + 2
( 1) x0 vx + z 0 vz + vz t0
v

t = t + 2 x0 vx + z 0 vz
0
c
seklinde matrisel bir formda da gsterilebilir.
UZUNLUKLARIN DN
SM
6.3.2-1. K 0 de duran A0 B 0 ubu gunun A0 (x01 , 0, 0) ve B 0 (x02 , 0, 0) ularna bir
0
t = sabit annda kars gelen noktalar A(x1 , 0, 0) ve B(x2 , 0, 0) olsun. L = x2 x1
in anlamn ve L ile 0 = x02 x01 arasndaki iliskiyi yorumlaynz.
zm. t0 = sabit oldu gundan (6.8a) formllerinin ilki A0 ve B 0 iin yazlp
taraf tarafa karlrsa
x0 x01
x2 x1 = p 2
1 v 2 /c20
bulunur. Burada L = x2 x1 ile tanml byklk, ubugun boyu olarak ad-
landrlr. Yukardaki esitlikten elde edilen
q
0 0 0
= x2 x1 = 1 v2 /c20 L
ba gun boyunun K 0 den gzlenen uzunlu

gnts da ubu gu olarak tanmlanr. Bu
0
durumda hareketteki boy, L ise skunetteki boy olarak yorumlanabilir.
6.3.2-2.a) t = sabit iin (6.8b) nin jakobiyenini hesaplayarak

q
dx dy dz = dx0 dy 0 dz 0 1 v 2 /c20
oldu
gunu gsteriniz ve sonucu yorumlaynz.
b) Ayn islemi t0 = sabit iin (6.8a) ile tekrarlaynz ve sonucu yorumlaynz.
zm.a) t = sabit iin dt = 0 dr. Bu durumda
xv t
x0 = p , y 0 = y, z 0 = z
1 v 2 /c20
dnsmlerinden
dx v dt dx
dx0 = p = p , dy 0 = dy, dz 0 = dz
1 v2 /c20 1 v 2 /c20
oldu
gundan, kolayca,
dx dy dz
dx0 dy0 dz 0 = p
1 v 2 /c20
veya q
dx dy dz = dx0 dy 0 dz 0 1 v 2 /c20
elde edilir. Bu difensiyel byklk bir V hacmi iinde integre edilirse

ZZZ q ZZZ
2
dx dy dz = 1 v /c0 2 dx0 dy 0 dz 0
V V 0
veya q
0
V =V 1 v 2 /c20
elde edilir. Bu ba
gnt hacmda klme oldu
gunu gsterir. Yani K daki gzlemci
K 0 dekine gre ayn cismin hacmn daha kk grr.
b) t0 = sabit iin dt0 = 0 olaca
gndan,
x0 v t0
x= p 2
, y = y0 , z = z 0
2
1 v /c0
dnsmlerinden
dx0 + v dt0 dx0

dx = p 2
= p
2
, dy = dy0 , dz = dz 0
2
1 v /c0 2
1 v /c0
kar. Bu durumda
dx0 dy 0 dz 0
dx dy dz = p
1 v2 /c20
q
dx0 dy0 dz 0 = dx dy dz 1 v 2 /c20
ve sonuta da q
V 0= V 1 v2 /c20
gnts ortaya kar. Bu sefer de, K 0 deki gzlemci K dakine gre ayn cismin
ba
hacmn daha kk grr. Bu durumda ise K daki skunetteki hacm K 0 de
hareketli halde gzken hacim olarak yorumlanr.
6.3.2-3. K 0 sistemindeki dzlemsel bir yzey parasnn alan S 0 olsun. Ayn

alan iin K daki gzlemcilerin lece
gi de
ger nedir?
zm. E ger O0 x0 szkonusu yzeye
p dik ise, dy dz = dy 0 dz 0 oldu
gp
undan S =
0
S ; paralel ise dx dy = dx0 dy 0 1 v 2 /c2 veya dx dz = dx0 dz 0 1 v 2 /c2
p 0p 0
oldugundan S = S 0 1 v 2 /c20 dir ( = 0 1 v 2 /c20 gibi). Bunun dsndaki
hallerde ise yzey O0 x0 ye dik ve paralel paralara ayrlr.
ZAMAN ARALIKLARININ DN
SM
6.3.3-1. Sabit bir A0 K 0 noktasnda bulunan bir sk kayna g belirli bir renkte
gn rengi K ve K 0 deki gzlemcilere nasl gzkr?
sk yaynlamakta olsun. Bu s
zm. Is gundan K ve K 0 deki gzlemcilerin
gn rengi frekansyla ilgili oldu
gzlemleyecekleri sk frekanslar arasndaki ba
gnty bulmak gerekir. Bu da
Blm-6.3.3 de akland g zere
0 q
f= f 1 v 2 /c20
seklindedir. Yani K daki gzlemci K 0 dekine gre daha alak bir frekansl sk
gn K 0 dekine gre daha krmz gzkmesi demektir.
gzler. Bu da K da s
6.3.3-2. t0 = sabit iin t = f (x0 ) fonksiyonunun de

gisimini inceleyiniz ve sunlar
gsteriniz:
a) t0 = 0 ise, x0 > 0 olan noktalarda olusan olaylar K daki gzlemciler x0 = 0
da olana gre daha ge; x0 < 0 olan noktadaki olaylar ise daha erken olmus gibi
yorumlarlar.
b) t0 > 0 ise, x0 < 0 yar-ekseninin belirli bir A0 noktasnda olusan olay K daki
gzlemci de ayn t = t0 annda olmus gibi grr. A0 nn solundaki noktalarda
olusan olaylar K daki gzlemcilere gre daha erken, A0 nn sa gndaki noktalarda
olusanlar ise daha ge olusmus gibidir.
c) Sadece bir tek noktada K ve K 0 nn saatleri ayn sayy gsterir. Bir sistemin
saatlerine gre diger sistemin mtekabil saatleri daha geridir, e
ger ki; bunlarn bu-
lundugu noktalar saatlerin esit oldu
gu noktay gemis iseler. Diger noktalardaki
saatler ise, tersine, daha ileridir.
zm. Lorentz dnsmlerinden gayet iyi bilindi

gine gre
[t0 + (v/c20 )x0 ]

t= p
1 v2 /c20
dir. t nin t0 = 0 ve t0 > 0 hallerinde x0 ile olan de

gisimi asa
gdaki sekillerde
gsterildi
gi gibidir:
a) t0 = 0 halinde x0 > 0 iin t > 0 ve x0 < 0 iin de t < 0 oldu gu, yukardaki
sekilden, aka grlmektedir. Bu ise, x = 0 daki olay t = 0 annda oldu gu
iin, x0 > 0 olan noktalarda olusan olaylarn K daki gzlemci tarafndan x0 = 0
dakine gre daha ge, x0 < 0 noktalarnda olanlarn ise daha erken olmus gibi
yorumlanaca g anlamna gelmektedir.
b) t0 > 0 iken
t0 c20
< x0 < 0
v
de gu sekilden grlmektedir. t = t0 olan A0 noktasnda
gerleri iin de t > 0 oldu
q
c20 t0
x00 = [ 1 v 2 /c20 1] < 0
v
olur. Bu noktadan kk x0 < x00 (A0 nn solu) noktalarnda t < t0 olur. Bu
noktalardaki olay K daki gzlemci K 0 dekine gre daha erken gzler. Tersine
x0 > x00 (A0 nn sa
g) noktalarnda t > t0 olur. Bu noktalarda ise olay K daki
gzlemci tarafndan K 0 dekine gre daha ge gzlenir.
g gibi, t = t0 esitli
c) Yukarda b) skknda akland gini veren tek nokta K 0 de
q
c2 t0
x00 = 0 [ 1 v 2 /c20 1]
v
gerine sahip olan A0 noktasdr. K 0 sistemindeki noktalar A0 noktasn gemisse
de
(x > x00 ) K daki saat K 0 dekine gre geri kalmstr (t > t0 ). Di
0 ger noktalarda ise
(x0 < x00 ) K daki saat K 0 dekine gre daha ileridir (t < t0 ).
HIZLARIN TOPLAMI VE DN
SM
6.3.4-1. Ox ekseni zerinde (2/3)c0 a esit hzlarla biri sa
ga di
geri de sola do
gru
giden iki cismin birbirine gre ba
gl hz nedir?
zm. Sola do gru giden cisme ba
gl bir referans sistemi K olsun. Bu halde, esas
referans sistemi sa
ga dogru v = 2c0 /3 hzyla giden ve bir K 0 sistemi olusturur.
Bu durumda sa ga dogru giden cismin ise K 0 ya gre hz u0 = 2c0 /3 olur. Bu
halde,
dx dx0 + v dt0 u01 + v
u1 = = 0 =
dt dt + v dx0 /c20 1 + u01 v/c20
ifadesine gre
u0 + v 4c /3 12
u= 0 2 = 20 2 = c0
1 + u v/c0 1 + 4c0 / 9c0 13
dir. Yani sa
ga dogru 2c0 /3 hzyla giden cismin sola do
giru ayn 2c0 /3 hzyla
giden cisme gre ba
gl hz 12c0 /13 dr.
6.3.4-2. K 0 de O0 x0 ynnde c0 a esit hzla giden bir parac

gn (fotonun) hz
K da nedir?
zm. u0 = c0 oldu
gundan ve K 0 de K ya gre v hzyla gitti
ginden
u0 + v c0 + v c20 (c0 + v)
u= = = = c0
1 + (u0 v) /c20 1 + c0 v/c20 c0 (c0 + v)
dir.
6.3.4-3.
u1 = = 0 =
dt dt + vdx0 /c20 1 + u01 v/c20
ifadesini
dx x dx0 dt0 x dt0
= +
dt x0 dt0 dt t0 dt
forml ile hesaplaynz.

zm.
x0 vt0 0 t v/c20 x
x= p ve t = p
1 v2 /c20 1 v2 /c20
do
grudan do
gruya tretilerek
dx x dx0 x dt0
= ( + )
dt x0 dt0 t0 dt
1 0 1 v/c20 dx
dt
= p (u1 + v)( p )
2
1 v /c0 2 1 v /c20
2
bulunur. Burada u01 = dx0 /dt0 yazlmstr. Bu denklemden u1 = dx/dt ifadesi

ekilecek olursa
u01 + v
u1 =
1 + u01 v/c20
ba
gnts elde edilir.
6.3.4-4. K 0 sisteminde O0 y 0 ynnde u0 hzyla giden bir cismin K daki hzn

bulunuz.
zm.
u01 + v
u1 =
1 + u01 v/c20
p
u02 1 v 2 /c20
u2 =
1 + u01 v/c20
p
u03 1 v 2 /c20
u3 =
1 + u01 v/c20
gntlarnda, u01 = u03 = 0 ve u02 = u0 ifadeleri yerlestirilecek olursa K 0 siste-

ba
minde O0 y 0 ynnde u0 hzyla giden bir cismin K daki hz
u1 = v
q
u2 = u0 1 v 2 /c20
u3 = 0
olarak bulunur.
6.3.4-5. a) K 0 sistemi K ya gre v1 = v ex hzyla, A0 noktas da K 0 gre

u0 1 = u0 ey , hzyla gitsin. Bu halde A0 nn K dan gzlenen u1 hzn bulunuz.
gistirerek A0 nn K dan gzlenen u2
b) Yukarda sz edilen hzlarn roln de
hzn bulunuz (Bu durumda K nn K ya gre hz v2 = u0 ey , A0 nn K 0 ye gre
0
hz da u0 2 = v ex dir).
c) u1 ve u2 yi karslastrnz. c0 halini yorumlaynz.
zm. a) Bu durum, Problem 6.3.4-4 ile ayn oldu
gundan, zm
u1x = v
q
u1y = u0 1 v 2 /c20
u1z = 0
seklindedir.
b) K 0 , K ya gre v2 = u0 ey olduguna gre, K 0 de hz u 0
2 olan bir cismin K dan
grlen hz olan u2 nin bilesenleri
q
u2x 1 u0 2 /c20
0
u2x =
1 + u02y u0 /c20
u02y + u0
u2y =
1 + u02y u0 /c20
q
u02z 1 u0 2 /c20
u2z =
1 + u02y u0 /c20
seklindedir. Burada u 02 = v ex oldu

gundan, yukardaki ifadelerde u02x = v,
0 0
u2y = 0 ve u2z = 0 konursa,
q
u2x = v 1 u0 2 /c20
u2y = u0
u2z = 0
ortaya kar.
c) a) ve b) sklarnda aka grld g zere, b) deki sonu, a) da u1y ile u1x in;
v ile de u0 yerleri de
gistirilerek elde edilmistir. c0 halinde u1x = u2x = v,
u1y = u2y = u0 , u1z = u2z = 0 olur. Bu halde, a) daki durumda
u1 = v ex + u0 ey
ve b) deki durumda ise

u2 = u0 ey + v ex
olur. Dikkat edilecek olursa, her iki halde de cismin K dan gzlenen hzlar K 0
nn K ya gre hz ile cismin K 0 ye gre olan hzlarnn toplam seklindedir ve
her zaman u1 = u2 olacak sekilde klasik kinematigin Newton dnsmleri ile elde
edilen sonucu verir.
6.3.4-6. 0 < v, u01 < c0 olduka,

u1 = = 0 =
dt dt + v dx0 /c20 1 + u01 v/c20
gn ispat ediniz. u1 in u01 ile
ifadesi ile tanml olan u1 in c0 dan kk olaca
degisimini gsteren e
griyi iziniz.
zm.
u01 < c0 = u01 (c0 v) < c0 (c0 v) = u01 (c0 v) + c0 v < c20
c0 (u0 + v)
= u01 c0 + c0 v < c20 + u01 v = c0 u01 + v < c20 + u01 v = 2 1 0 <1
c0 + u1 v
c20 (u01 + v) u01 + v
= < c0 = u1 = < c0
c20 + u01 v 1 + u01 v/c20
sonucu bulunur.
Yukardaki sekil u1 in u01 ile degisimini gstermektedir. S

ekilden de aka
g gibi, u01 < c0 ise u1 < c0 olur.
grld
6.3.4-7. a) K 00 referans sistemi K 0 ye gre sabit w hzyla O0 x0 ynnde kaysn

ve K 00 ile K 0 arasndaki Lorentz dnsm

00 + w/c2 x00
x00 + w t00 t 0
x0 = p , y 0 = y00 , z 0 = z 00 , t0 = p
1 w2 /c20 1 w2 /c20
olsun. Bu halde, K 00 ile K arasndaki dnsmn

00 + u/c2 x00
x00 + u t00 t 0
x= p , y = y00 , z = z 00 , t = p
1 u2 /c20 1 u2 /c20
gn gsteriniz.6 Burada
den ibaret olaca
v+w
u=
1 + vw/c20
konmustur
b)
p p
x 1/ 1 v 2 /c20 0 0 (v/c0 ) / 1 v2 /c20 x0
y 0 1 0 0 y0

z = z0
p0 0 1 p 0
c0 t (v/c0 ) / 1 v 2 /c20 0 0 1/ 1 v2 /c20 c0 t0
deki dnsm matrisi T(v) ile gsterilsin. Matrisleri do

grudan do
gruya arparak
a) da sz edilen zelli
gin
T(v)T(w) = T(u)
den ibaret oldu
gunu gsteriniz.
zm. a)
x0 + v t0
x= p , y = y0 , z = z 0
1 v 2 /c20
ve
t0 + x0 v/c20
t= p
1 v2 /c20
6
Bu zellik nedeniyle, Lorentz dnsmnn bir grup olusturdu
gu sylenir.
bagntlarnda x0 , y 0 , z 0 ve t0 yerine bunlarn yukarda x00 , y 00 , z 00 ve t00 ile verilmis

ifadeleri konursa,
00 +w t00 v[t00 +(w/c20 )x00 ]

x +
x0 +v t0 1w2 /c20 1w2 /c20
x = p = p
1 v 2 /c20 1 v2 /c20
(v+w)
x00 + 1+v t00
x00 (1 + v w/c20 ) + t00 (v + w) ( w/c20 )
= p p = 2 2 2 2 2 2 4
1 w2 /c20 1 v 2 /c20 1v /c0 w /c0 +v w /c0
(1+v w/c20 )
(v+w) (v+w)
x00 + t00 x00 + t00
(1+v w/c20 ) (1+v w/c20 )
= 1/2 = 1/2
(1+v w/c20 )2v w/c20 v 2 /c20 w2 /c20 (v/c30 +w/c30 )
2 1 2
(1+v w/c20 ) (1+v w/c20 )
(v+w)
x00 + 1+v t00
( w/c20 ) x00 + u t00
= r =p
v+w
2
1 1 u2 /c20
1 1+v w/c20 c20
yazlr. Burada
v+w
u=
1 + v w/c20
konmustur.
Benzer sekilde,
t00 +(w/c20 )x00 00 00

t0 + cv2 x0 2 /c2
+ cv2 x +wt2 2
1w 0 1w /c
t = p 0
= p0 0
1 v 2 /c20 1 v 2 /c20
(v+w)
t00 (1 + vw ) + x00 ( v+w ) t00 + c12 1+v x00
c20 c20 0 ( w/c20 )
= p p = 2 2 2 2 2 2 4
1 v 2 /c20 1 w2 /c20 1v /c0 w /c0 +v w /c0
(1+v w/c20 )
1 (v+w)
t00 + c20 (1+v w/c20 )
x00 t00 + cu2 x00
= r 2 = p1 u2 /c2
0
1 v+w 0
1 c20 1+v w/c20
bulunur. Ayrca y = y 0 = y 00 ve z = z 0 = z 00 oldu

gu da kolayca grlr.
b) T(v)T(w) =
1 v
1 w

0 0 0 0
1v2 /c20 c0 1v2 /c20 1w2 /c20 c0 1w2 /c20
0 1 0 0 0 1 0 0
=

0 0 1 0 0 0 1 0
v 1 w 1
0 0 0 0
c0 1v 2 /c20 1v 2 /c20 c0 1w2 /c20 1w2 /c20

1+v w/c20 (v+w)
0 0
1v2 /c20 1w2 /c20 c0 1v 2 /c20 1w2 /c20

0 1 0 0
=
0 0 1 0
(v+w) 1+v w/c20
0 0
c0 1v 2 /c20 1w2 /c20 2 2
1v /c0 1w2 /c20
1 u

0 0
1u2 /c20 c0 1u2 /c20
0 1 0 0
=

= T(u)

0 0 1 0
u 1
0 0
c0 1u2 /c20 1u2 /c20
oldu
gu grlr.
6.3.4-8. Bir noktann K ve K 0 sistemlerindeki hzlar u ve u0 olsun
q p p
1 u02 /c2 1 v 2 /c2
2 0 0
1 u2 /c0 =
1 + u01 v/c20
gunu gsteriniz. Burada u2 = u u, u0

oldu 2 = u0 u0 ve v 2 = v v konmustur.
zm.
2
u2 u1 + u22 + u23
1 2 =1
c0 c20
h i
(u01 + v)2 + u02 2 1 v 2 /c20 + u03 2 1 v 2 /c20
= 1
c20 1 + u01 v/c20
c20 + 2u01 v + u01 2 v2 /c20 u01 2
v2 2u01 v u02 2 u03 2 + u02 2 v/c20 + u03 2 v 2 /c20
=
c20 1 + u01 v/c20
2
c20 u01 2 + u02 2 + u03 2 + vc2 u01 2 + u02 2 + u03 2 v2
= 0

c20 1 + u01 v/c20

c20 u0 2 + v 2 u0 2 /c20 v 2 c20 1 u0 2 /c20 1 v 2 /c20
= 2 = 2
c20 1 + u01 v/c20 c20 1 + u01 v/c20
ba
gntsndan p p
q
2 2 1 u01 2 /c20 1 v 2 /c20
1 u /c0 =
1 + u01 v/c20
ba
gnts kolaylkla elde edilir.
ELEKTROMAGNETI K ALANIN DN
SM
6.4-1. a)
A
E= grad V
t
ve
B = rot A
denklemlerinin

/t 0 0 c0 /x
K= 0 /t 0 c0 /y
0 0 /t c0 /z
ve
0 /z /y 0
L = /z 0 /x 0
/y /x 0 0
operatrleri aracl
g ile E = KP ve B = LP seklinde yazlabilece
gini gsteriniz.
Burada P ile,
A1
A2
P = A3

V /c0
vektr gsterilmektedir.
b) T matrisi
p p
x 1/ 1 v 2 /c20 0 0 (v/c0 ) / 1 v2 /c20 x0
y 0 1 0 0 y0

z = z0
p0 0 1 p 0
c0 t (v/c0 ) / 1 v 2 /c20 0 0 1/ 1 v2 /c20 c0 t0
dnsmndeki dnsm matrisi, M ve N ise

1 p 0 0
M= 0 1/ 1 v2 /c20 p 0

0 0 2 2
1/ 1 v /c0
ve
0 0 p 0
N= 0 p0 v/ 1 v2 /c20
2 2
0 v/ 1 v /c0 0
ile tanml olmak zere
KT = MK0 + NL0
oldu
gunu gsteriniz ve bundan yararlanarak
E1 = E10 (1)
1 0
E2 = p 2
E2 + vB30 (2)
2
1 v /c0
ve
1 0
E3 = p 2
E3 vB20 (3)
1 v 2 /c0
ba
gntlarn karnz.
c)
LT = RL0 + QK0
olacak sekilde R ve Q matrislerinin bulunabilecegini gsteriniz ve bundan yarar-
lanarak
B1 = B10 (4)

1 v
B2 = p 2
B20 2 E30 (5)
2
1 v /c0 c0
ve
1 0 v 0
B3 = p B3 + 2 E2 (6)
1 v2 /c20 c0
ba
gntlarn karnz.
zm.a)
A
E = grad V
t
ba
gnts
V A1 V A2 V A3
E1 ex + E2 ey + E3 ez = ex ex ey ey ez ez
x t y t z t
seklinde yazld
gndan, bu esitlikten
V A1
E1 = (7)
x t
V A2
E2 = (8)
y t
V A3
E3 = (9)
z t
esitlikleri ortaya kar. te yandan, di
ger bagnt B = rot A dan ortaya kan
esitlik

A3 A2 A1 A3 A2 A1
B1 ex + B2 ey + B3 ez = ex + ey + ez
y z z x x y
oldu
gundan, bundan da
A3 A2
B1 = (10)
y z
A1 A3
B2 = (11)
z x
A2 A1
B3 = (12)
x y
ba
gntlar yazlr.
Bylece yukarda gzken (7-9) ve (19-12) ba
gntlar matrisel biimde

A1
E1 /t 0 0 c0 /x
A2
E2 = 0 /t 0 c0 /y A3

E3 0 0 /t c0 /z
V /c0
ve
A1
B1 0 /z /y 0
A2
B2 = /z 0 /x 0
A3

B3 /y /x 0 0
V /c0
seklinde yazlabilirler. Dikkat edilecek olursa, ilk bagntdaki dnsm matrisinin
K, ikinci bagntdakinin ise L matrisi oldu gu kolayca grlr. Di ger bir deyisle
E = KP ve B = LP seklinde yazlmstr.
p
b) = 1 v 2 /c20 olmak zere, nce, KT yi olusturalm:

1/ 0 0 v/c0
/t 0 0 c0 /x 0 1 0 0
KT = 0 /t 0 c0 /y 0

0 1 0
0 0 /t c0 /z
v/c0 0 0 1/

1 t
+ v x 0 0 c0 x
+ cv2 t

0
=
v y
t 0 c0 y

v c0
z 0 t0 z
ifadesinde

1 v
=
x x0 c20 t0

=
y y0

=
x z 0
ve
1
= v
t t0 x0
ba
gntlar dikkate alnacak olursa

t 0 0 0 c 0

x 0

c0 y
KT= = v y
0 1 t 0 v x

0

0
0
c0
v z 0 0 1 t 0 v x

0 z 0
sonucu elde edilir.

t 0 0 0 c0 x 0
K = 0
0
t 0 0
c0 y 0
0 0 t 0 c0 z 0
ve
0 z 0
y 0 0

L0 =
z 0 0
x 0 0

y 0 x0 0 0
olarak tanml matrisler olmak zere

1 0 0 t 0 0 0 c0 x 0
MK = 0 1/
0
0 0 t 0 0
c0 y 0
0 0 1/ 0 0 0 c0 z 0
t

t0 0 0 c0 x 0
1 t 0 c0 y

= 0 0 0 (14)
1 c0
0 0 t0 z0
ve

0 0 0 0 z 0
y 0 0

NL = 0
0
0 v/ z 0 0
x 0 0
0 v/ 0
y 0 x0 0 0

0 0 0 0
v v
0
= y0 x0 0 (15)
v z 0 0 v
x0 0
ba
gntlar bulunur.
Yukarda (14) ve (15) ile verilen terimlerin toplam dikkate alnacak olursa

t 0 0 0 c 0

x 0

c0 y
MK0 + NL0 = v y
0 1 t 0 v x

0

0
0 (16)
c0
v z 0 0 1 t 0 v x

0 z 0
ba
gnts ortaya kar. Kolayca gzlenece
gi zere, (16) ile (13) ifadeleri birbirinin
dengidir. Bu da son olarak
KT = MK0 + NL0
yazlabilece
gini gsterir.
a) skknda E = KP yazlabilece gini gstermistik. S
imdi, P = TP 0 ve KT =
MK0 + NL0 ba gntlar dikkate alnacak olursa
E = KTP 0 = MK0 P 0 + NL0 P 0
yazlabilir.
E 0 = K0 P 0
ve
B 0 = L0 P 0
ifadeleri de gznnde bulundurulacak olursa
E = ME 0 + NB 0
ba
gnts ortaya kar. Bu da sonu olarak
0 0
E1 1 0 0 E1 0 0 0 B1
E = E2 = 0 1/ 0 E20 + 0 0 v/ B20
E3 0 0 1/ E30 0 v/ 0 B30
0
E1 E10p
1 0 + vB 0 ) = (E20 + vB30 ) / 1 v2 /c20
= (E 2 3

1 0 vB 0 )
p
(E 3 2 (E30 vB20 ) / 1 v2 /c20
ifadesini verir.
c) LT matris arpmlar hesaplanacak olursa

1/ 0 0 v/c 0

0 z y 0
0 1 0 0
LT = z 0 x 0
0 0 1 0
y x 0 0 v/c0
0 0 1/

0 z y 0
1 v
= z 0 x c0 z

1 y
x 0
c0v y
bulunur. Burada

1 v
=
x x0 c20 t0

=
y y0

=
z z 0
ba
gntlar dikkate alnrsa,

0 z 0
y 0 0
1
LT = 0
1 x 0
v v
z 0 c20 t0 c0 z 0

1 y 0
1
x0 c2 t0
v
0
c0v y 0
0
elde edilir.
1 0 0
R = M = 0 1/ 0
0 0 1/
ve
0 0 0
1 0 0 c2v
Q = 2N = 0

c0 v
0 c20
0
seilecek olursa

1 0 0 0 z 0
y0 0

RL0 = 0 1/ 0 z 0 0
x 0 0
0 0 1/
y 0 x0 0 0

0 z 0
y 0 0

= 1 z 0 0
1 x 0 0

1 y 0
1
x0 0 0
ve

0 0 0 0 0 0 c0 x 0
0 0 c2v t
QK0 = 0
0 t 0 0 c0 y 0
v
0 c20
0 0 0 t 0 c0 z 0

0 0 0 0
0 0 v v
= c20 t0 c0 z 0
0 c2v t 0 0
c0v y 0
0
olur. Bu iki ifade toplanacak olursa

0 z 0
0
y0
1
RL0 + QK0 = 0
1 x 0
v v = LT
z0 c20 t0 c0 z 0

1 y 0
1
x0 c2 t0
v
0
c0v y 0
0
bagntsnn sa
gland
g kolayca grlr. Daha nceden a) da B = LP yazlabile-
ce ger P = TP 0 ve LT = RL0 + QK0 ba
gi gsterilmisti. E gntlar da dikkate
alnrsa,
B = LTP 0 = RL0 P 0 + QK0 P 0
yazlabilir. B 0 = L0 P 0 ve E 0 = K0 P 0 ifadeleri de gznnde bulundurularak
B = RB 0 + QE 0
ba
gnts ortaya kar. Bu ba gnt da sonu olarak
0 0 0 0

B1 1 0 0 B1 E10
c2v 0
B = B2 = 0 1/ 0 B20 + 0 0
0
E2
0 v
B3 0 0 1/ B3 0 c20
0 E30

B10
0
B1 B20 cv2 E30
1
B20 cv2 E30 = 1v2 /c2
0
= 0 o
1 0 + v E0 B0 + v E0
B 3 c0 2
2 3 2 2
c02 2
1v /co
ifadesini verir.
6.4-2. Problem 6.4-1 deki (1-3) ve (4-6) ba

gntlarnn yansra
D1 = D10

1 0 v 0
D2 = p D2 + H
1 v 2 /c20 c20 3

1 0 v 0
D3 = p D3 H
1 v 2 /c20 c20 2
ve
H1 = H10
1 0
H2 = p H2 vD30
1 v 2 /c20
1 0
H3 = p H3 + vD20
1 v 2 /c20
ba
gntlar ile
1 0
J1 = p
2
J1 + 0 v
1 v2 /c0
0
J2 = J2
J3 = J30
ve
1 0 v 0
= p + J
1 v 2 /c20 c20 1
ba
gntlarnn, vektrel biimde asagdaki gibi yazlabilecegini gsteriniz:
" #
1 1 1 1
E0=p 2
E + 1 p
2
E v 2
v+p vB
1 v2 /c0 1 v2 /c0 v 1 v 2 /c20
" #
1 1 1 1/c20
D0=p D + 1 p D v v + p vH
1 v 2 /c20 1 v2 /c20 v2 1 v 2 /c20
" #
1 1 1 1
0
H =p H + 1 p H v 2
v p vD
1 v 2 /c20 1 v 2 /c20 v 1 v2 /c20
" #
1 1 1 1/c20
B0=p B + 1 p B v v p vE
1 v2 /c20 1 v 2 /c20 v2 1 v 2 /c20
" #
1 1 1
0
J =J 1 p J v 2
v p v
1 v2 /c20 v 1 v2 /c20

0 1 1
=p 2 J v
1 v 2 /c20 c0
zm. I lk olarak (6.13a) ba

gntsndan faydalanlarak
0 0
E1 = E 1 E 1 = E1 (1)
yazlr. Sonra (6.13b) ve (6.14c) ba

gntlarndan,
q
= 1/ 1 v 2 /c20
olmak zere,

E2 = E2 0 + vB3 0 vB3 0 = E2 E2 0

0 v 0 v2
B3 = B3 + 2 E2 vB3 0 = vB3 2 E2 0
c0 c0
bulunur. Bunlardan yararlanarak da
v2 0
E2 E2 0 = vB3 E2
c20
yazlr. Bylece,
v2
E2 0 1 2 = E2 vB3
c0
den
1
E2 0 = E2 vB3
2
ve sonuta
E2 0 = (E2 vB3 ) (2)
ortaya kar.
Benzer sekilde, (6.13c) ve (6.14b) bagntlarndan ise
0
E3 = E3 vB2 0 vB2 0 = E3 0 E3

v v2
B2 = B2 0 2 E3 0 vB2 0 = vB2 + 2 E3 0
c0 c0
bulunur. Bu ifadelerden yararlanarak da
v2 0
E3 0 E3 = vB2 + E3
c20
yazlr. Bylece,
v2
E3 0 1 2 = E3 + vB2
c0
den
1
E3 0 = E3 + vB2
2
ve sonuta
E3 0 = (E3 + vB2 ) (3)
ortaya kar. Yukarda verilen (1), (2) ve (3) ba

gntlar dikkate alnarak
E 0 = E1 0 ex + E2 0 ey + E3 0 ez
= E1 ex + (E2 vB3 ) ey + (E3 + vB2 ) ez
veya
E 0 = E1 ex E1 ex + E1 ex + E2 ey + E3 ez vB3 ey + vB2 ez
yazlr. Burada,
ey = ez ex = ex ez ve ez = ex ey
vektrel ba
gntlar kullanlrsa,
E 0 = (E1 ex + E2 ey + E3 ez ) + (1 ) E1 ex +
+ [vB2 ex ey + vB3 ex ez ]
yazlr. Basit dzenlemeler sonucunda E 0 nn bu ifadesi

E1
E 0 = E + (1 ) v ex + v ex [B2 ey + B3 ez ]
v
veya
E1 v h i
E 0 = E + (1 ) v ex + v ex B B e
1 x (4)
v2
seklinde ortaya kar. Bu son ifadede gzken E1 v yerine

E1 v = E1 ex v ex = E E2 ey E3 ez v ex
= E v ex E2 v ey ex E3 v ez ex
= E v ex (5)
yazlabilir. (5) ifadesi (4) te dikkate alnacak olursa

ve
0 x
E = E + (1 ) E v ex + v ex B v B1 ex ex
v2
ve
x
= E + (1 ) E v ex 2
+ v ex B
v
bulunur. Bu son ifadede
v = v ex
yazlrsa,
v
E 0 = E + (1 ) E v 2 + v B
v
ba
gnts elde edilir.
Benzer sekilde, (6.14a) dan, ncelikle,
B1 0 = B1 (6)
elde edilir. Daha sonra (6.14b) ve (6.13c) ba
gntlar kullanlarak
v 0 0 v v2
E3 = B2 B2 = E3 + B2 0
c20 c20 c20
bulunur. Bu son esitlikten

v2 v
B2 0 1 2 = 2 E3 + B2
c0 c0
veya
1 v
B2 0 2
= 2 E3 + B2
c0
ve sonuta da
0 v
B2 = B2 + 2 E3 (7)
c0
ba
gnts elde edilir. Daha sonra, (6.13b) ve (6.14c) den faydalanlarak
v 0 v v2 0
E2 = E2 B3 = B3 B3 0
c20 c20 c20
bulunur. Bu son esitlikten

v2 v
B3 0 1 2 = B3 2 E2
c0 c0
ve bundan da
0 v
B3 = B3 2 E2 (8)
c0
sonucu ortaya kar. Yukarda elde edilen (6), (7) ve (8) ba
gntlar gznne
alnacak olursa
0
B = B1 0 ex + B2 0 ey + B3 0 ez

v v
= B1 ex + B2 + 2 E3 ey + B3 2 E2 ez
c0 c0
veya
v v
B 0 = B1 ex B1 ex + B1 ex + B2 ey + B3 ez + E3 ey 2 E2 ez
c20 c0
yazlr. Bu son ifadede
ez = ex ey ve ey = ex ez
seklindeki vektrel ba
gntlar kullanlrsa,
v
B 0 = (B1 ex + B2 ey + B3 ez ) + (1 ) B1 ex (E2 ex ey + E3 ex ez )
c20
B1 v v ex
= B + (1 ) 2 v ex 2 (E2 ey + E3 ez ) (9)
v c0
yazlr.

B1 v = B1 ex v ex = B B2 ey B3 ez v ex
= B v ex vB2 ey ex vB3 ez ex = B v ex
ifadesi (9) da yerine yerlestirilirse,

v e
x
B 0 = B + (1 ) B v ex 2 (v ex ) (E1 ex + E2 ey + E3 ez E1 ex )
v2 c0
v e
x
= B + (1 ) B v ex 2
2 (v ex ) E + 2 v E1 ex ex
v c0 c0
v e
x
= B + (1 ) B v ex 2
2 (v ex ) E (10)
v c0

Son olarak (10) da v ex = v yazlrsa,
v
B 0 = B + (1 ) B v 2 2 v E
v c0
ba
gnts ortaya kar. Daha nce elde edilen
v
E 0 = E + (1 ) E v 2 + v B
v
ba
gntsndan faydalanarak
v
D 0 = 0 E 0 = 0 E + (1 ) 0 E v 2 + 0 v 0 H
v
yazlr. Burada 0 0 = 1/c20 ve D = 0 E ba

gntlar dikkate alnacak olursa
v
D 0 = D + (1 ) D v 2 + 2 v H
v c0

Benzer sekilde, gene az nce elde edilen
v
B 0 = B + (1 ) B v 2 2 v E
v c0
ba
gntsndan da faydalanarak
!
0B0 B B v 1 D
H = = + (1 ) v 2
2 v
0 0 0 v c0 0 0
yazlr. Burada da 0 0 = 1/c20 ve H = B/0 esitlikleri dikkate alnrsa

v
H 0 = H + (1 ) H v 2 v D
v
ba
gnts elde edilir.
(6.16a) ve (6.17) esitlikleri olan srasyla,

0 0
0 v 0
J1 = J1 + v ve = + 2 J1
c0
ba
gntlarndan faydalanlarak
v2
v0 = J1 J1 0 = v J1 0
c20
gntdan J1 0 bulunacak olursa, nce

yazlr. Bu ba

0 v2
J1 1 2 = J1 v
c0
ve buradan da
J1 0 = (J1 v)
ifadesi elde edilir. Bu son ifade, (6.16b-c) den yazlan
J2 0 = J2 ve J3 0 = J3
ba
gntlaryla birlikte dikkate alnacak olursa
J 0 = J1 0 ex + J2 0 ey + J3 0 ez = (J1 v) ex + J2 ey + J3 ez
yazlr. Bu ifade basit bir takm uyarlamalarla
0
J = (J1 v) ex J1 ex + J1 ex + J2 ey + J3 ez
= J (1 ) J1 ex v ex
J1 v
= J (1 ) 2 v ex v ex
v
seklinde yazlabilir. Bu ifadede gzken J1 v bykl
gnn

J1 v = J1 ex v ex = J J2 ey J3 ez v ex
= J v ex J2 v ey ex J3 v ez ex
= J v ex
oldu
gu dikkate alnrsa
v e
x
J 0 = J (1 ) J v ex v ex
v2
oldu
gu grlr. Bu son ifadede v = v ex yazlrsa,
v
J 0 = J (1 ) J v 2 v
v
ba
gnts ortaya kar.
Son olarak gene yukarda verilmis olan (6.16a) ve (6.17) ba
gntlarndan hareketle
yazlan
v v v2
2 J1 0 = 2 J1 2 0 = 0
c0 c0 c0
gntsndan 0 bykl
ba g bulunacak olursa, nce

0 v2 v
1 2 = 2 J1
c0 c0
ve sonra buradan da kolayca

0 1
= 2 J1 v
c0
ifadesi elde edilir. Yukarda ak bir sekilde elde edilmis olan
J1 v = J v ex = J v
gnts 0 nn yukardaki ifadesinde yerine konacak olursa, sonuta
ba

1
0 = 2 J v
c0
ba
gnts elde edilmis olur.
6.4-3. Problem 6.4-2 deki sonutan yararlanarak
Ev = E 0v
Dv = D 0v
H v = H 0v
Bv = B 0v
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Bir nceki problemde oldu
gu gibi,
1
=p
1 v 2 /c20
olmak zere, E 0 nn Problem 6.4-2 deki ifadesi dikkate alnarak,

vv
E 0 v = E v + (1 ) E v + v v B
v2
yazlr.

v B v oldu gu iin v v B = 0 dr. Ayrca v v = v2 de gz nnde
bulundurularak, yukardaki esitlik
v2
E 0 v = E v + (1 ) E v 2
v
= E v + E v E v = E v
seklinde yazlabilir. Bu son esitli

gin her iki tafarn da 0 ile arpacak olursak
Dv =D 0v
bulunur.
Benzer sekilde, H 0 nn Problem 6.4-2 deki ifadesini veren esitli
gin her iki yan v
ile skalar arplarak
vv
H 0 v = H v + (1 ) H v + v v D
v2

bulunur. Ayn sekilde, burada v D v oldu gu iin v v D = 0 dr.
Sonu olarak
v2
H 0 v = H v + (1 ) H v 2
v
= H v+H v H v
= H v
ba
gnts elde edilir. Bu son esitli
gin de her iki yan 0 ile arplacak olursa
Bv =B 0v
esitli
gi de, kolayca, elde edilir.

Not: v v B = 0 ve v v D = 0 ba gntlar, yukarda akland
gndan
farkl olarak v v = 0 ba gnts da dikkate alnarak, istenirse,

v vB = (v v) B = 0

v vD = (v v) D = 0
seklinde de elde edilebilir.
6.4-4. a) Ox ekseni ynnde sabit v hzyla hareket eden noktasal q yknn

yaratt
g alana iliskin yo
gunluklar yaznz. Elektromagnetik alann ak ifadesini
bulunuz. Alan izgilerinin zamanla de gisimini inceleyiniz.
b) a) daki q yknn yaratt g alana ait potansiyellerin ifadesini bulunuz. Es-
potansiyel yzeyleri belirtiniz.
zm. a) K 0 de durgun olarak gzlenen ve O0 noktasnda bulunan q noktasal

gunluklar K 00 de
ykne ait yo
0 = q (x0 ) (y0 ) (z 0 ) ve J 0 = 0
seklindedir.
p Ayn ykn K daki gzlemci tarafndan gzlenen yo gunluklar ise,
= 1 v 2 /c20 olmak zere,

0 v
0
= + 2 J1
c0 x0 =(xv t), y0 =y, z 0 =z; t0 = t v x
c2
0
ve

J1 = J1 0 + 0 v
v

x0 =(xv t), y 0 =y, z 0 =z; t0 = t x
c2
0
J2 = J2 0
v

x0 =(xv t), y 0 =y, z 0 =z; t0 = t x
c2
0
J3 = J3 0
v

x0 =(xv t), y 0 =y, z 0 =z; t0 = t x
c2
0
dnsmleri yardmyla
= q [ (x v t)] (y) (z)

= q (x v t) (y) (z)
ve
J = v q [ (x v t)] (y) (z) ex

= q v (x v t) (y) (z) ex
seklinde elde edilir. Bu ba

gntlar karlrken
1
[ (x v t)] = (x v t)

esitli
gi de dikkate alnmstr.
Ayn sekilde, K 0 de, durgun olan p q yknn yaratt g elektrostatik alan r 0 =
x0 ex + y 0 ey + z 0 ez ve r0 = |r 0 | = x0 2 + y 0 2 + z 0 2 olmak zere
qr0
E0=
40 r0 2
seklindedir. K da bulunan bir gzlemci ise bu alan

v
E = E 0 + (1 ) E 0 v 2 v B 0
v
ve v
B = B 0 + (1 ) B 0 v 2 + v E 0
v
dnsmleri aracl
g ile
q x
E1 =
40 h 2 i3/2
(x vt)2 + y2 + z 2
q y
E2 = h i3/2
40 2
(x vt)2 + y2 + z 2
q z
E3 = h i3/2
40 2
(x vt)2 + y2 + z 2
ve
B1 = 0
qv z
B2 = 2 h i3/2
40 c0 2
(x vt)2 + y 2 + z 2
qv y
B3 = 2 h i3/2
40 c0 2
(x vt)2 + y2 + z 2
olur. Bu ifadeler elde edilirken B 0 = 0 oldu

gu da gznnde bulundurulmustur.
Kolayca grld g zere, K 0 deki bir gzlemci elektrostatik bir olay gzlerken,
K daki gzlemci ise ayn olay elektromagnetik olarak gzler.
Elektrik alan izgilerinin K 0 deki denklemleri, gayet iyi bilindi
gi zere,
dx0 dy 0 dz 0
= =
x0 y0 z0
dir. Bunlar, q yu K 0 deki bir M 0 gzetleme noktasna birlestiren do
gru izgi-
leridir.
Ayn alann K da gzlenen alan izgileri ise, x0 = (x v t), y0 = y, z 0 = z
Lorentz dnsmleri aracl
g ile
d dy dz
= =
y z
denklemleriyle belirlenirler. Burada = (x v t) konmustur. Bunlar da, her t

iin, gzetleme noktasna q ykn birlestiren do
gru izgileridir. Bu durumda ise
q yk {x = vt, y = 0, z = 0} noktasnda bulunur.
Magnetik alana iliskin izgilerin K daki denklemleri de
dy dz
dx = 0, =
z y
olup bunlarn zm
x = sabit, y 2 + z 2 = sabit
dr. Bunlar x = sabit yzeyleri zerinde merkezleri Ox ekseninde yer alan em-
berlerden ibaret olan e
grilerdir.
b) Yukarda gznne alnan q nun K 0 sisteminde gzlenen potansiyelleri
0 q 1
V = p
40 x0 2 + y0 2 + z0 2
ve
A01 = A02 = A03 = 0
dr. Bu durumda K da gzlenen potansiyel ifti ise (6.8c) dnsm aracl
g
ile,
q 1
V = V 0 x0 =(xv = q
t), y0 =y, z 0 =z 40 (x vt)2 + (y2 + z 2 ) 1 v 2 /c2
0
ve

v 0
A1 = 2V
c0 x0 =(xv t), y 0 =y, z 0 =z
qv 1
= q
40 c0 (x vt)2 + (y2 + z 2 ) 1 v2 /c2
2
0
A2 = 0
A3 = 0
olacak sekilde elde edilir. Es-potansiyel yzeyler K 0 sisteminde V 0 = sabit

bagntsndan kre yzeyleri, K sisteminde ise V = sabit denkleminden dnel
elipsoidler olarak ortaya karlar.
6.4-5. K ya gre sabit u hzyla hareket eden bir noktasal q2 ykne, K ya gre
hz v = v ex (v = sabit) olan bir noktasal q1 yknn etki ettirdi gi kuvveti
bulunuz.
zm. q1 ykne ba gl sistem K 0 olsun. K 0 de q1 durgundur (orijinde). Bu
halde, Problem 6.4-4 n sonularna gre, q1 in neden oldu gu K dan gzlenen
alan
q1 x vt
E1 = h i3/2
40 2
(x vt)2 + y2 + z 2
q1 y
E2 = h i3/2
40 2
(x vt)2 + y2 + z 2
q1 z
E3 =
40 h 2 i3/2
(x vt)2 + y2 + z 2
ve
B1 = 0
q1 v z
B2 = 2 h i3/2
40 c0 2
(x vt)2 + y 2 + z 2
q1 v y
B3 = h i3/2
40 c20 2
(x vt)2 + y2 + z 2
seklindedir.
Bu durumda q2 ye etki eden kuvvet K sisteminde F = q2 [E + u B] seklindeki
Lorentz kuvvet forml ile
F1 = q2 [E1 + u2 B3 u3 B2 ]
q1 q2 u2 vy + u3 vz 1
= [(x vt) + 2 ]h i3/2
40 c0
2 (x vt)2 + y 2 + z 2

q1 q2 u1 v y
F2 = q2 [E2 u1 B3 + u3 B1 ] = 1 2 h i3/2
40 c0
2 (x vt)2 + y 2 + z 2

q1 q2 u1 v z
F3 = q2 [E3 + u1 B2 u2 B1 ] = 1 2 h i3/2
40 c0
2 (x vt)2 + y 2 + z 2

6.4-6. Ox ekseni zerinde, sa gru sabit v 0 hzyla giden bir q 0 yk ile sola
ga do
do 00
gru sabit v hzyla giden bir q yk vardr. Bunlarn O noktasnda bulunan
bir q ykne etki ettirdi gi kuvveti bulunuz. q 0 = q 00 zel halinde v00 = v 0 ve
00 0
v = v durumlarn tartsnz.
zm. q 0 ve q 00 yklerine ba
gl referans sistemleri, srasyla, K 0 ve K 00 olsun.
q yk K nn orijininde hareketesiz oldu gu iin bu yke etki eden kuvet, bu

noktada gzlenen toplam elektrik alan E ise, F = q E ile hesaplanr. Bu yzden,
q 0 ve q 00 yklerinin K nn orijininde yarattg alanlar, sadece, dikkate alnacaktr.
p
q 0 nn K nn orijininde yaratt g elektrik alan, 0 = 1/ 1 v 0 2 /c20 olmak zere,
Problem 6.4-4 uyarnca

q0 0 (x v 0
t) sgn (v0 ) q 0

E11 = =
40 h 0 2 i3/2 40 0 2 v 0 2 t2
(x v0 t)2 + y 2 + z 2
x=y=z=0

q0 0 y

E12 =
40 h 0 2 i3/2 =0
2
0 2
(x v t) + y + z 2
x=y=z=0

q0 0 z

E13 = h i =0
40 0 2 3/2
(x v0 t)2 + y 2 + z 2
x=y=z=0
seklindedir.
Benzer sekilde q 00 nn K nn orijininde yaratt
g elektrik alan da 00 =
p
1/ 1 v 00 2 /c20 olmak zere, gene Problem 6.4-4 uyarnca

00
q 00 (x v t) 00 sgn (v 00 ) q 00

E21 = h i3/2
=
40 00 2 40 00 2 v00 2 t2
(x v 00 t)2 + y 2 + z 2
x=y=z=0

q 00 00 y

E22 =
40 h 00 2 i3/2 =0
2
00
(x v t) + y + z 2 2
x=y=z=0

q 00 00 z

E23 =
40 h 00 2 i3/2 =0
2
00
(x v t) + y + z 2 2
x=y=z=0
seklindedir.
Bylece, sonuta q ya etki eden F kuvveti
0
q q sgn (v 0 ) q 00 sgn (v 00 )
F = q (E11 + E21 ) ex = 02 02 + ex
40 t2 v 00 2 v 00 2

q 00
00 1 1 0
0 1 1
= q sgn v q sgn v ex
40 t2 v 00 2 c20 v 0 2 c20
olarak elde edilir.

q 0 = q 00 ve v 0 = v 00 zel halinde

q q 0 sgn (v 0 ) 1 1
F = 2 (1 1) ex = 0
40 t2 v0 2 c0
q 0 = q 00 ve v 0 = v 00 zel halinde de

q q0 1 1
F = 2 0 2
2 sgn v 0 ex
20 t v c0
olur.
6.4-7. Ox ekseni zerinde, yogunlugu 0c = sabit olan bir yk da

glm vardr ve
bu yk, btnyle, sabit bir v hzyla Ox boyunca kaymaktadr.
a) Grnen yk ve akm yo gunlukluklarn bulunuz. Bunlardan yararlanarak,

do
grudan do
gruya, elektromagnetik alann ak ifadesini yaznz.
b) Ykle birlikte hareket eden K 0 sisteminde alann ifadesini yaznz ve bunu K
ya dnstrerek a) daki sonular yeniden bulunuz.
p
zm. a) K 0 sisteminde, = 1/ 1 v 2 /c20 olmak zere, 0 = 0c (y 0 ) (z 0 )
ve J 0 = 0 oldu
gundan,
0 v 0
= c + 2 J1
c0
ve

J1 = J1 0 + 0 v
0
J2 = J2
0
J3 = J3
dnsmlerinden faydalanarak K da gzlenen yo
gunluklar
= 0 = 0c (y) (z)
J1 = 0 v = v0c (y) (z)
J2 = 0
J3 = 0
olacak sekilde yazlr.
nun K da yazlan ifadesinden aka grlecegi gibi tm yk Ox ekseni zerinde
0c lk bir yo
gunlukla yaylms izgisel yktr. Buna iliskin skalar potansiyel
logaritmik olup !
0c 1
V = ln p
20 y2 + z2
ba
gnts ile verilir. K daki J akm yo gunlu
gu da Ox ekseni boyunca akan sabit bir
akm gsterdi ginden buna iliskin vektr potansiyel de skalarnkine benzer olarak
!
v0c 0 1
A= ln p ex
2 y2 + z2
seklindedir. Bylece K daki elektrik alan
A
E = grad V = grad V
t
0c (y ey + z ez )
=
20 y 2 + z 2
magnetik alan da
v0c 0 (z ey + y ez )
B = rotA =
2 y2 + z2
ifadesiyle verilirler.
b) K 0 sistemindeki yk sadece izgisel yk yo gu ile Ox0 ekseni zerine
gunlu
yaylms yklerden ibaret oldu
gundan, buna iliskin potansiyeller
!
0 0c 1
V = ln p ve A 0 = 0
20 0
y +z2 0 2
dr. Bu durumda K 0 deki alanlar

0c (y0 ey + z 0 ez )
E 0 = grad V 0
= ve B 0 = 0
20 (y0 2 + z 0 2 )
olurlar.
Bylece K da gzlenen elektrik alan
v
E = E 0 + (1 ) E 0 v 2 v B 0
v
dnsmnden, B 0 = 0 ve E 0 v = E 0 ex v = 0 oldu
0c (y ey + z ez )
E= E 0=
20 y2 + z 2
olacak sekilde hesaplanr. K daki magnetik alan ise
v 1
B = B 0 + (1 ) B 0 v 2 + 2 v E 0
v c0
dnsmnden bulunur. B 0 = 0 oldu

gundan, buradan
1 v v 0c (y ez z ey )
B = 2 v E 0 = 2 ex E 0 =
c0 c0 20 c20 y 2 + z 2
v 0c 0 (y ez z ey )
=
2 y2 + z2
elde edilir. Aka grld

g zere, burada bulunan sonular a) da elde edilen-
lerin aynsdr.
I S
ELEKTRI K YKNN DEG I
MEZLI G
6.5.1-1. O0 K 0 noktasnda bir noktasal q yk bulunsun. Buna ait yo
gunlu
gun
K ve K 0 deki ifadelerini aka yaznz. Bu yogunluklar btn uzayda integre
ederek toplam ykn de gerini bulunuz.
0 0 0 0 0
zm.p K de = q (x ) (y ) (z ) oldu
gundan, K da grnen yk yo
gunlu
gu,
2 2
= 1/ 1 v /c0 olmak zere,

0 1 0
= + 2J v
c0
gntsndan J 0 = 0 oldu
ba gu da dikkate alnarak

= 0 x0 =(1vt), y0 =y, z0 =z = q [ (x vt)] (y) (z)
= q (x vt) (y) (z)
olacak sekilde bulunur. Bu son ifade bulunurken,

1
[ (x vt)] = (x vt)

ba
gnts da gznnde tutulmustur.
K 0 sisteminde 0 integre edilecek olursa
Z Z Z
0
Q = 0 dx0 dy0 dz 0 = q

olur. Benzer sekilde, K da da nun integrali

Z Z Z Z Z Z
Q= dx dy dz = () (y) (z) d dy dz = q

verir. Q yu veren integral hesaplanrken
= x vt, dx = d
dnsm yaplmstr. Yukarda elde edilen sonulardan aka grld g gibi,

Q = Q0 dr. Yani yk hareket de etse, skunette de olsa, de
geri de
gismez (ykn
saknm prensibi).
KUVVETI N DN
SM
6.5.2-1. F 0 //v ve u 0 = 0 ise, F = F 0 oldu
gunu gsteriniz.
zm. Her zaman oldu
gu gibi,
1
=p
1 v 2 /c20
olmak zere, u 0 = 0 ise, u = v oldu

gundan, (6.19d) den
v
F 0 = F + (1 ) F v 2
v
yazlr. Bu esitli
gin her iki taraf da sa
gdan v ile vektrel arplacak olursa
vv
F 0 v = F v + (1 ) F v
v2
yazlr. Burada v v = 0 ve F 0 //v nedeniyle F 0 v = 0 oldu
gu da gz nnde
bulundurulursa, F v = 0 dolaysyla, F //v elde edilir.
F 0 //v ve F //v oldu
gundan F 0 //F dir. Bu durumda bir reel say olmak zere,
F = F 0 yazlr.
F 0v =F v
ba
gnts da kullanlarak
F 0v =F 0v
ve buradan da
F 0 v (1 ) = 0 (1)
gnts bulunur. F 0 //v oldu
ba gundan, F 0 =
6 0 ve v 6= 0 olduka,
F 0 v 6= 0
dr. Bu ise (1) esitli

ginin ancak = 1 olmas durumunda sa
glanmas demektir.
Sonu olarak, F = F 0 ba
gntsnda = 1 yazlacak olursa,
0
F =F
zelli
gi elde edilir.
p
6.5.2-2. F v ve u 0 = 0 ise, F 0 = F / 1 v 2 /c20 oldu
gunu gsteriniz.
zm. Bir nceki problemde oldu

gu gibi,
1
=p
1 v 2 /c20
olmak zere, u 0 = 0 ise, u = v oldu

gundan, (6.19d) den
v
F 0 = F + (1 ) F v 2
v
yazlr. Burada F v oldu gu iin F v = 0 dir. Bu son zellik yukardaki F 0
nn ifadesinde dikkate alnacak olursa,
F
F 0 = F = p
1 v 2 /c20
ba
gntsnn sa
gland
g kolayca grlr.
6.5.2-3. K da duran noktasal q1 yknn noktasal q2 ykne uygulad g F12

kuvvetinin q2 nin hareketli olup olmamasndan ba
gmsz oldu
gunu gsteriniz.
zm. q2 yk K ya gre v hzyla hareket etsin ve q2 ye ba gl bir referans
sistemi K 0 ile gsterilsin. K da q1pin yaratt
g alann q2 nin konumundaki de geri
E12 ise, K 0 deki gzlemci, = 1/ 1 v 2 /c20 olmak zere,
0
v
E12 = E12 + (1 ) E12 v 2 + v B12
v
dnsm ba
gntsndan, B12 = 0 oldu
0
v
E12 = E12 + (1 ) E12 v 2
v
alann gzler. Bu durumda q2 yk K 0 sisteminde hareketsiz oldu
gundan, bu
yke etki eden K 0 de gzlenen kuvvet
0 0
v
F12 = q2 E12 = q2 E12 + q2 (1 ) E12 v 2
v
den ibaret olur. Bu kuvvetin K ya dnsm olan F12 kuvveti

F12 0 1 v
F12 = + 1 (F12 0 v) 2
v
dnsm uyarnca
v v
1 1
F12 = q2 E12 + q2 1 E12 v 2 + 1 q2 E12 v 2 +
v v
(v v) v
1
+ 1 q2 (1 ) E12 v
v2 v2

1 v
= q2 E12 + q2 1 E12 v 2 (1 + + 1 )
v
= q2 E12
den ibarettir. Bu ifadeden aka grlecegi zere, F12 kuvveti K da duran q2
ykne etki eden kuvveten baska bir sey de
gildir.
6.5.2.E-1. Bir K Galile referans sistemine gre v = v ex hzyla hareket eden

bir K 0 referans siteminde u 0 hzyla hareket eden bir q noktasal ykne etki eden
kuvvetin K ve K 0 sistemleri arasndaki dnsmn veren ba gnty
a) u 0 //v
b) u 0 v
halleri iin ayr ayr karnz.
zm a) Bu q noktasal yknn K referans sistemindeki hz u ile gsterilecek
olursa, Lorentz ba
gnts uyarnca yke etki eden kuvvet

F =q E+uB
ile verilir. Benzer sekilde ayn yke etki eden ve K 0 sistemindeki bir gzlemci
tarafndan gzlenen kuvvet de

F 0 =q E 0+u 0B 0
seklindedir. u 0 = (u 0 ex ) // v oldugundan, bu ykn K dan gzlenen u hz,

hzlarn toplam ve dnsm ba gntsndan
u 0+v u 0 ex + v ex u 0+v
u= ex = =
1 + (u 0 v) /c20 1 + (u 0 v) /c20 1 + (u 0 v) /c20
olarak yazlr. Bu hz ifadesi elektromagnetik alann
" #
E0 1 v vB 0
0
E= p + 1 p E v p
1 v 2 /c20 1 v 2 /c20 v2 1 v 2 /c20
" #
B 0 1 v 1 vE 0
B=p + 1 p B 0v 2 + 2p
1 v 2 /c20 1 v2 /c20 v c0 1 v 2 /c20
ile verilen dnsm ba

gntlaryla birlikte F nin yukardaki ifadelerinde dikkate
alnacak olursa, q
= 1/ 1 v 2 /c20
ve
= 1/ 1 + u0 v/c20
olmak zere
v
F = q E 0 + (1 ) q E 0 v 2 q v B 0 + q u 0 B 0 + q v B 0 +
v
(u 0 v) (u v)
+ q (1 ) B 0 v + q (1 ) B 0
v +
v2 v2
1 h i
+ 2 q u 0 v E 0 + v v E 0
c0
ba
gnts elde edilir.
u0 u0
u 0 = u 0 ex = v ex = v
v v
ve ayrca
u 0v =vu =0
ba
gntlar yukardaki esitlikte dikkate alnacak olursa,
v u0
F = q E 0 +(1 ) q E 0 v 2 q v B 0 +q v B 0 +q v B 0 +
v v
u 0 u0
+ 2 u q E 0 v (v v) q E 0 + v q E 0 v (v v) q E 0
c0 v v
olur.
u0
0
qE F 0q u 0B 0 =F 0q
= vB 0
v 0 v
0 0
= q v B = 0 F q E
u
ve
u0
q E 0v =F 0vq v vB 0 =F 0v
v
oldu
gundan F nin yukardaki ifadesi
v v v
F = q E 0 + (1 ) F 0 v 2 0 F 0 + q 0 E 0 + F 0 q E 0 +
v u u
v v
+ 0 F 0 q 0 E 0 +
u u
u 0 0
+ 2 F v v q 2 u 0 v E 0 + 2 F 0 v v q 2 v2 E 0
c0 v c0 c0 c
0 2
0
v v u v v
= q E 0 1 + 0 0 2 +
u u c20 c0
v u 0 v v 2

v

u0

0 0
+ F v 1+ + 0 F 1
v2 c20 c20 u v

1 0 v 1 v u 0 v v2
= q E + 1 0 2 2 +
u0 u c0 c0
v 1 0
1 u v v 2

v

1 u0

0 0
+ F v 2
+ 2 + 2 0 F 1
v c0 c0 u v
seklini alr.
1 v 1 v u 0 v v2
+ 0 1 0 2 2
u u c0 c0
u0v v v2 v u 0 v v2
=1+ 2 + 0 + 2 1 0 2 2 =0
c0 u c0 u c0 c0
q q
1 1 v v2 u0v u 0 v u 0 v v2
+ 2 + 2 = 1 v2 /c20 + 2 1 v 2 /c20 1 2 + 2 + 2
c0 c0 c0 c0 c0 c
0
q 0
1 + u c2 v
2 2 u0v v2 v2
= 1 v /c0 1 + 2 1 2 = 1 2 1 p 0
c0 c0 c0 1 v 2 /c20

1
= 2 1

ve

1 u0 u0v u0 u 0 v2
1 = 1+ 2 1= 1
v c0 v v c20

v2 u 0 1 u0
= 1 2 = 2
c0 v v
oldu
gundan, yukardaki F kuvvetinin ifadesi
v 1 u0 1

F = 0 2 F 0 F 0v 1 v
u v v 2 2

0 0 v
= F 1 F v
v2
seklini alr. ve nn yukardaki ifadelerinin yansra
u 0 v =u 0v
oldu
gu da dikkate alnacak olursa,

p u 0 v
2 2
1 v /c0 1 +
F 0v v
2
c0
F = F 0 1 p (1)
1 + u 2v 1 v 2 /c20 v2
0
c0
ba
gnts elde edilir.

p u 0 v
2
1 v /c0 2 1 + c 2
F v = F 0vF 0v+ p 0
F 0v =F 0v
u 0 v
1 + c2 1 v 2 /c2
0

0
oldu
gundan, yukardaki denklemden

0 p
1 + uc2v 2 2
F 0=p 0
F 1 1 v /c0 F v v (2)
1 v2 /c20 0
1 + uc2v v2
0
oldu
gu, basite grlr.
b) Bu durumda u 0 v oldu
gundan
u 0 = u2 0 ey + u3 0 ez
seklindedir ve hzlarn dnsm ve toplamndan da q yknn K sisteminde
gzlenen u hz
q q
1
u = v ex + u2 0 1 v 2 /c20 ey + u3 0 1 v 2 /c20 ez = v + u 0

olur. Bu durumda

1
F = q E+uB =q E+vB+ u 0B

F 0 = q E 0+u 0B 0
olur. Elektromagnetik alann yukardaki dnsm ba gntlar kullanlacak olursa,

v
F = q E 0 + q (1 ) E 0 v 2 q v B 0 + q v B 0 +
v
v v q
0 0
+ q (1 ) B v + v v E +
v2 c20
q q u 0v q 0
+ u 0 B 0 + (1 ) B 0 v + u v E 0
v2 c20
v q q
= q E 0 +q (1 ) E 0 v 2 + 2 v E 0 v 2 (v v) E 0 + F 0 q E 0 +
v c0 c0
q 0
u v q q 0
+ (1 ) B 0 v + 2 u 0
E 0
v 2 u v E0
v2 c0 c0
ifadesi bulunur.
u 0v =0

F 0 u 0 = q u 0 E 0 +q u 0 u B 0 = q u 0 E 0 +q u 0 u 0 B 0 = q u 0 E 0
ve

vF 0 =q vE 0+q v u 0B 0

=q vE 0+q vB 0 u 0q uu 0 B 0 =q vE 0+q vB 0 u 0

0 0 0
vF v =q vE v+q vB u 0v
yardmyla

q uB 0 u 0 v = v v F 0 + q v v E 0

= v F 0 v + (v v) F 0 + q v E 0 v q (v v) E 0
oldu
gu dikkate alnacak olursa, F in yukardaki ifadesi
v q q
F = q E 0 + q (1 ) E 0 v 2 + 2 v E 0 v 2 v 2 E 0 + F 0 q E 0
v c0 c0
1 v 1 F 0 v2 1 v
(1 ) v F 0 2 + (1 ) + (1 ) q v E 0

v v2 v2
1 E 0 v2
(1 ) q
v2
v
0 v2 1 0 v2 1
F = q E 2 1 + 1 +q E v 2 1 + 2 + 1 +
c0 v c0

1 1 v
+F 0 1+ 1 + 1 F 0v
v2

v2 1 v v2 1
= q E 0 1 2 2 q E 0 v 2 1 2 2 +
c0 v c
0 v
1 1
+ F 0+ 1 F 0v
v2
seklini alr.
v2 1 v2 v2
1 = 1 1 + =0
c20 2 c20 c20
oldu
gundan

1 0 1 0 v
F = F + 1 F v
v2
s s !
v2 v 2 v
= 1 2 F 0+ 1 1 2 F 0v (3)
c0 c0 v2
ve
F v =F 0v
oldu
gu iin de

1 1
F 0=q F + 1 q F v v (4)
1 v2
1 v2 v2
c20 c20
bulunur.
Yukardaki (3) ve (4) ifadeleri, u 0 v oldugundan, (1) ve (2) ifadelerinde
srasyla, u 0 v 0 = 0 konarak elde edilir.
I S
MOMENTUMUN HIZLA DEG I MI
6.5.3-1. Skunetteki ktlesi m0 olan bir elektron bir elektromagnetik alan iinde
bulunsun ve v hzna sahip olsun. Bu halde
d
m c20 = e v E
dt
oldu
gunu gsteriniz.
zm. Hareket yasas uyarnca yk (e) olan bir elektrona etki eden kuvvet
d
[m(v)v] = F = e[E + v B]
dt
p
olarak yazlr. Esitli
gin her iki yannn v ile skaler arpm, = 1 v2 /c20 ve
m(v) = m0 / olmak zere,
d m0
v [ v] = e v E
dt
ve bu ifadelerden hareketle de
m0 dv mo v 3 dv
v + 2 3 = e v E
dt c0 dt

verir. Bu ba gnt elde edilirken v v B = 0 ve v = v(t) oldu gu dikkate
alnmstr. Yukardaki ifade
dv dv
v =v
dt dt
oldugu da gznnde bulundurularak

m0 v dv d m0 c20 d
3 dt = dt = m(v) c20 = e v E
dt
6.5.3-2. Skunetteki ktleleri m1 ve m2 olan iki maddesel noktann elastik

arpsmas su zelliklerle belirlidir:
i) arpsmadan sonra iki nokta birbirinden ayrlmstr.
ii) Noktalarn skunetteki ktleleri de
gismemistir.
iii) Kinetik enerjilerin toplam de
gismemistir.
S
unlar ispat ediniz: Bir elastik arpsmada
a) Toplam ktle (veya, toplam enerji) de
gismez.
b) Toplam momentum de
gismez.
zm. a) Skunetteki ktleleri m1 ve m2 olan noktalarn K ya gre, srasyla,
arpsmadan nceki hzlar a ve b; arpsmadan sonraki hzlar da ve ile
gsterilsin. Bu durumda,
q q q q
1 a 2 /c20 = A, 1 b 2 /c20 = B, 1 2 /c20 = C, 1 2 /c20 = D
olmak zere, ii) ve iii) zelliklerinde

1 1 1 1
m1 c20 1 + m2 c20 1 = m1 c20 1 + m2 c20 1
A B C D
ve buradan da
m1 m2 m1 m2
+ = + (1)
A B C D
esitli
gi bulunur. Bu, arpsmadan nceki toplam ktlenin arpsmadan sonraki
gunu gsterir. Enerji ile ktlenin oran c20 ye esit oldu
toplam ktleye esit oldu gun-
dan, arpsma sonucunda enerji de de gismemis olur.
b) Ayn inceleme, K ya gre Ox ynnde v = sabit hzyla kayan K 0 sisteminde de
yaplabilir. Bu durumda, a) daki maddesel noktalarn arpsma ncesi ve sonras
0
K 0 de llen hzlar a0 , b0 , 0 , , ile gsterilirse, (1) in yerini K 0 sisteminde
yazlms
m1 m2 m1 m2
p +p =p +q
2
1 a02 /c0 2
1 b02 /c0 2
1 02 /c0 1 02 /c20
esitli
gi alr. Oysa, Problem 6.3.4-8 deki ba
gntya gre bu esitlik syle de yazla-
bilir:

1 v ax /c20 1 v bx /c20 1 v x /c20 1 v x /c20
m1 p + m2 p = m1 p + m2 q .
1 a2 /c20 1 b2 /c20 1 2 /c20 1 2 /c2 0
(1) esitli
gi de dikkate alnacak olursa, yukardaki ba
gnt
m a m2 bx m1 x m2 x
p 1 x +p =p +q
2 2
1 a /c0 2 2
1 b /c0 2 2
1 /c0 1 2 /c20
seklinde yazlr. Bu esitlik, toplam momentumun Ox ynndeki bileseninin

arpsma sonunda de
gismedigini gsterir.
Eger yukardaki v Ox yerine, ayr ayr Oy veya Oz ynlerinde dikkate
alnrsa, toplam momentumun bu ynlerdeki bilesenlerinin de arpma sonucunda
degismedi
gi grlr. Bu ise sonu olarak, bir elastik arpsmada toplam momen-
tumun sabit kald gn gsterir.

GRNEN BNYE BAGINTILARI
6.5.4-1. Bir A vektrnn v ye paralel ve dik bilesenleri, srasyla, At ve An ile
gsterilsin. (6.27a,b) nin asa
gdaki ba
gntlara denk oldu
gunu gsateriniz:
Dt = Et , Bt = Ht

v2 1
1 v 2 Dn = 1 2 En + 2 v Hn
c0 c0

2
v2 1
1 v Bn = 1 2 Hn 2 v En
c0 c0
zm. I lk olarak (6.27a) ile verilen

2
v2 1
1 v D + v D v = 1 2 E + 2 v E v + 2 v H
c0 c0 c0
denklemini gznne alalm. Bu esitlikte
v D = v Dt
v E = v Et
ve
v H = v Hn
konursa,

2
2
v2
1 v Dt et + 1 v Dn + vDt v et = 1 2 Et et +
c0
2

v 1
+ 1 2 En + 2 vEt v et + 2 v Hn
c0 c0 c0
elde edilir. Bu ifade daha ak olarak
v 2
Dt et v 2 Dt et + Dn v 2 Dn + v 2 Dt et = Et et 2 Et et +
c
2 2 0
v v 1
+ 1 2 En + 2 Et et + 2 v Hn
c0 c0 c0
ve buradan da
Dt = Et
ve
2
v2 1
1 v Dn = 1 2 En + 2 v Hn
c0 c0
esitlikleri yazlr.
Benzer admlar (6.27b) denklemi iin de tekrar edilecek olursa
Bt = Ht
ve
2
v2 1
1 v Bn = 1 2 Hn 2 v En
c0 c0
ba
gntlar da kolayca elde edilir.
6.5.4-2. (6.26a) da gzken H yerine (6.26b) den kan ifade, (6.26b) de

gzken D yerine de (6.26a) dan kan ifade konursa ve (6.25) kullanlarak baz
sadelestirmeler yaplrsa, (6.27a,b) yerine asa
gdaki bnye bagntlarnn bulu-
naca
gn gsteriniz:

v2 1 1
D= 1 E+ 1 vB 2 Ev v
1 v2 /c20 c40 c20 c0

1/ 2
1 1
H= 1 v B + 2 vE 2 Bv v
1 v2 /c20 c0 c0
zm. (6.26a) ile verilen

1 h i
D + 2v H = E + v B
c0
denklemini dikkate alalm. Bu ba

gntda gzken H yerine (6.26b) den elde edilen

1 1
H =vD+ B 2v E
c0
ifadesi konursa
1 1 1
D + 2 v v D + 2 v B 4 v v E = E + v B
c0 c0 c0
ba
gntda

v v D = v D v v2D
ve
v v E = v E v v2 E
esitlikleri ile birlikte,

v D = E v
ifadesi de gznne alnrsa,
v2 1 1
D D = E v v v B +
c20 c20 c20
1 1
+ 4 v E v 4 v 2 E + E + v B
c0 c0
den

v2 1 1 1
D 1 2 = 2v v E 1 + vB 1 +
c0 c0 c20 c20

v2
+E 1
c40
ve sonuta da

v2 1 1
D= 1 E+ 1 vB 2 vE v
1 v 2 /c20 c40 c20 c0
bnye denklemi bulunur.

Di
ger ba
gnty elde etmek iin (6.26b) ile verilen
1 1
H vD = B 2v E
c0
denklemini ele alalm. Bu ba

gntda gzken D yerine (6.26a) dan elde edilen
1
D= v H + E + v B
c20
ifadesi yerlestirilirse
1 1 1
H+ 2 v v H v E v v B = B 2v E
c0 c0
ba
gnts yazlr. Bu son ifadede

v v H = v H v v2H
ve
v v B = v B v v2B
esitliklerinin yansra
1
vH = vB

ba
gnts da kullanlrsa ortaya kan
v2 1 1 1
H 2 H = 2 v B v + v E + v B v v 2 B + B 2 v E
c0 c0 c0
ifadesinden
1
v2 1 1 2

H 1 2 = v Bv 2 + + v E 2 + B 1 v
c0 c0 c0
ve sonuta da
i
1/ 2
1 h
H= 1 v B + 2 vE + Bv v
1 v 2 /c20 c0
seklindeki bnye denklemi elde edilir.

.
Kaynaklar
1. Mithat I demen. Elektromagnetik Alan Teorisinin Temelleri. I T Vakf Yayn-
lar, I stanbul, 2006.
2. Syed A.Nasar. 2000 solved Problems in Electromagnetics. Schaum. McGraw-

Hill, New York 1992.
3. Joseph A.Edminister. Electromagnetics. McGraw-Hill, New York, 1993.
4. M.Fogiel. The Electromagnetics Problem Solver, REA. Research and Educa-

tion Association, Piscataway, 1993.
5. L. Yuang-kou. Problems and Solutions on Electromagnetism. World Scientific,

Singapore, 2000.
6. Hollis C. Chen. Theory of Electromagnetic Waves. McGraw Hill, New York,

1985.
7. Richard Coren. Basic Engineering Electromagnetics. Prentice Hall, London,

1989.
8. David Cheng. Engineering Electromagnetics. Addison Wesley, New York,

1994.
9. David Cheng. Field and Wave Electromagnetics. Addison Wesley, New York,
1983.
10. Kenneth R. Demarest. Engineering Electromagnetics. Prentice Hall, London,

1998.
11. Simon Ramo, John R.Whinnery, Theodore van Duzer. Fields and Waves in
Communication Electronics. John Wiley& Sons, New York, 1994.
12. Ahmet Akhunlar. Elektrik Alanlarna Giris-I. I .T.. Yaynlar, 1972.
13. Ahmet Akhunlar. Elektrik Alanlarna Giris-II. I .T.. Yaynlar, 1963

14. Ahmet Akhunlar. Elektromagnetik Alanl Teorisi-I. I .T.. Yaynlar, 1968
15. Ahmet Akhunlar. Elektromagnetik Alanl Teorisi-II. I .T.. Yaynlar, 1966
16. G. Lehner. Elektromagnetische Feldtheorie. SpringerVerlag, 1996.
17. J.Schwab. Begriswelt der Feldtheorie. Springer Verlag, 1993.

IINDEKILER
Blm I. Temel Varsaymlar S. 1
Blm II. Elektrostatik S. 7
Blm III. Magnetostatik S. 339
Blm IV. Elektromagnetizma S. 493
Blm V. Distribsyon Anlamnda Maxwell Denklemleri S. 621
Blm VI. Elektromagnetik Alann I zafili

gi S. 633
Kaynaklar S. 703

Elektromagnetik Alan Teorisi b77 977 9eu - vW1s77 9IFByb2JsZW1sZXIgLSAgMjAwOS5wZGY-2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektromagnetik Alan Teorisi b77 977 9eu - vW1s77 9IFByb2JsZW1sZXIgLSAgMjAwOS5wZGY-2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

alr. Burada, nceden seilmis bir Oxyz kartezyen koordinatlar sisteminde A0

1.4-1. R yarapl bir krenin iinde ktle yo gunlu

ekim kuvvetinin, btn ktleyi merkezde toplanms dsnerek

ile bulunacak olana esit oldu

seklinde ifade edilir. Bu diferansiyel ktlenin P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine

2z02 2z0 r sin z 2 + R2 r 2

olarak elde edilir. te yandan, hacmsal yo

kadardr. Bu ktle, orijinde bulunan bir noktasal ktle olarak dsnlrse,

ile belirlenir. m(v) ye noktann hareketteki ktlesi ad verilir.

1.5.-1. Skunetteki ktlesi m0 olan bir maddesel noktann bir F kuvvetinin

ile ifade edilir. Burada hz vektr,

Bu ifadeyi integralin iine yerlestirirsek,

ger A = 0 ve 2B << c2 ise,

1.5.-2. (Foucault Sarkac, 1851) O kartezyen koordinatlar sisteminin orijini

itme kuvvetini uygularlar. I kiden fazla ykn varl

yazmak olduka iyi bir yaklasm olur. Burada

2.1-1. Bir kre iinde yke ait yo

seklinde ifade edilir. Bu diferansiyel ykn P (0, 0, z0 ) noktasndaki M ktlesine

olarak elde edilir. te yandan, hacmsal yo

kadardr. Bu ktle, orijinde bulunan bir noktasal ktle olarak dsnlrse,

zm. Ktleleri m1 , m2 ve ykleri q1 , q2 olan iki maddesel nokta arasndaki

Felek 36 109 (1, 602 1019 )2

2.1-3. Newton ekim kuvvetinin Coulomb kuvveti yannda ihmal edilebilecek

= 10z 2 e0,1x sin y C/m3

b) R [0, 2], [0; /2], z [0; 3] silindiri iinde

uyarnca hesaplanr. O halde,

b) x = R cos , y = R sin ve z = z silindirik koordinatlar sistemindeki diferan-

c) x = r sin cos , y = r sin sin ve z = r cos kresel koordinatlar

olarak elde edilir.

2.1.E-2. Bir kartezyen koordinatlar sisteminde x, y, z > 0 olmak zere,

b) z = 1cm, z = 2cm dzlemleri = 30o , = 60o dzlemleri ve a = 3cm

2.1.E-4. Yarap a olan bir krenin iindeki hacmsal yk yo

zm. Toplam yk,

zm. kartlan parann kresel koordinatlar sistemindeki koordinatlar

olarak elde edilir.

2.1.E-6. (R, , z) ile belirlenen silindirik koordinatlar sisteminde, hacimsel yk

2.1.E-7. Kenar uzunlu gu a = 1 m olan ve boslukta duran bir karenin kselerinde

zm. Her bir yke etkiyen kuvvetin mutlak de geri, bir di

O halde M1 noktasndaki yke etkiyen toplam kuvvet,

2.1.E-8. Boslukta Q1 = 10C yk P1 (1, 2, 3) noktasnda, Q2 = 5C yk ise

yazlr. Buradan da Q3 yknn bulundu

2.1.E-9. Boslukta bir noktasal Q1 = 2C yk P1 (3, 2, 4) noktasnda, Q2 =

(2ex 2ey + 6ez )

3ex + 2ey + 4ez

2.1.E-10. Ykleri 9q1 , q ve q1 olan maddesel nokta, boslukta, Ox ekseni

elde edilir. Bu ifadenin integrasyonu sonucunda ise,

ELEKTROSTATI K ALAN VE ALAN I ZGI LERI

2.2-1. E alannn dairesel silindirik koordinatlardaki bilesenleri E , E , Ez olsun.

zm. Dairesel silindirik koordinatlarda alan izgisi zerindeki bir P nok-

dr. Son satr yazlrken e nn sadece nin fonksiyonu ve

oldugu gznnde bulundurulmustur. L bir alan izgisi, P de bu izgi zerinde

2.2-2. E nin kresel koordinatlardaki bilesenleri Er , E , E olsun. Alan izgi-

yazlr. te yandan, kolayca grlece

2.2-3. (0/0/d/2) ve (0/0/ d/2) noktalarnda bulunan q ve q yklerinin olus-

= sabit, r cos2 = sabit

denklemleri ile belli oldu

yazlr. Son denklem = C1 = sabit , verir. I lk denklem ise

2.2-4. x2 + y 2 a2 , z = 0 dairesi zerinde, s = sabit yo

yazlr. Diferansiyel elektrik alan,

kar. Buradan elektrik alan vektr iin

olacaktr. Bu sonular a dan ba

2.2-5. z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srasyla, 0 ve h yo