Hidrojen atomunda Dalga Fonksiyonunun Yarıçapa Bağımlılığı

Değişkenlere ayırma yöntemi ile çözümü yapılmakta olan Schrödinger

denklemi yarıçapa ve açılara bağlı kısımlara ayrılmış şekli ile

(18)
 olur. Buradaki Coulomb potansiyeli ile r yarıçaplı yörüngede dönmeden
kaynaklanan ve ilgili açısal momentumun karesi ile orantılı olan potansiyel enerji
terimlerinin toplamına etkin potansiyel denir. Yani

olmak üzere denklem tekrar düzenlenirse

olur. Bu açıklamalardan sonra denklem (18) de coulomb potansiyel enerjisini

kullanılarak ve

yerdeğiştirmesi yapılıp denklem α2 ile bölündüğünde

 (19)

olur. Burada da
ρ=αr

ile gösterilerek, yarıçapa bağlı diferansiyel denklem çözülmeye çalışılır. Söz

konusu yerdeğiştirmeler yapıldığında denk(19)

olur. Burada ρ bağımsız değişken (ara değişken) ,γ ise boyutsuz bir sabittir. Bu
sabitin bş kuantum sayısı (γ=n) olduğu daha sonra görülecektir. Atomlarda daima
Enl<0 olduğundan α daima reel bir sayıdır. Böylece yarıçapa bağlı diferansiyel
denklem daha sade bir görünüm aldı. Şimdi bu denklemin çözümü söz konusudur.
Ancak çözüm yine de basit olmayıp, denklem bir asimptotik limitlerde ele alınarak,
bir de ara bölge için uygun bir fonksiyon belirlenerek çözülür.
 Asimtotik Limitler

Yukarıdaki denklemde, ρ→∞ iken bir de ρ→0 iken ele alınarak ara değişken
ρ nun (ρ=αr olduğuna göre aynı zamanda r nin) bu iki bölgesi için temsilci
çözüm fonksiyon çarpanları bulunur.
Yarıçapın çok büyük ya da çok küçük olduğu limit bölgeler için bulunan
denklemler ile veirlen fonksiyon şeklindeki ifadeler temsilci çarpanlardır. Yani
gerçek Rnl (ρ) fonksiyonu bu iki temsilci ifadeyi çarpan olarak içermelidir. Bir de
ara bölgeyi temsil etmek üzere bir ara çarpan fonksiyon fnl(ρ) düşünülürse gerçek
fonksiyon, yani 0≤r≤∞ aralığında ρ nun her değeri için

(20)
 Ara Bölge Fonksiyonu (fnl(ρ))
Denk (20) de verildiği şekli ile belirlenen fonksiyon, θ≤r≤∞ aralığını temsil
eden

Denkleminde yerine konulduğunda

(21)

(22)
j= 2l+1
q=γ+l=n+l

olsun. Söz konusu, kuantum sayıların tanım ve değişimini kullanarak

(23)

Laguerre polinomlarının bulunmasında da Legendre polinomlarınkine benzer

birt artışma yapılarak ve yine Rodrigues formülü yardımı ile çözüm
fonksiyonlar, yani Laguerre polinomları bulunur. O halde yukarıdaki denklem
de j=0 alınarak

(24)
 (25)

Rodrigues Formülünden türetilir. Burada q, daha önce de belirtildiği gibi bir

kuantum sayısıdır. O halde q=0,1,2,3,... için Denk (25) yardımı ile Laguerre
polinomları tablosu yapılır.

Tablo 5. Kuantum sayısı j=0 için normal Laguerre polinomları

Kuantum sayıs j=0 olduğu zaman ise çözüm fonksiyon Denk (25) den belirlenmek
durumundadır. Bu denklemin çözümlerine de asosiye Laguerre polinomları denir.
Assosiye Laguerre polinomları, normal Laguerre polinomlarından

formülü yardımı ile türetilirler. Bu formül Laguerre polinomlarını kullanarak yani

Tablo 5 de verilen ifadeleri kullanarak, asosiye Laguerre polinomları için de bir
Tablo 6 yapılabileceğini göstermektedir.

ile verilir. Burada α,

Tablo 6. Kuantum sayısı q=0,1,2,3, ve j≤q için assosiye Laguerre polinomları
 olur. Bu durumda ara değişken ρ

ile verilir. Burada a0

ile verilen Bohr yarıçapıdır.

olmalıdır. O halde genel çözüm fonksiyonunun yarıçapa bağlı olan kısmının açık ifadesi
olur. Burada ρ=α.r, q=n+l ve j=2l+1 dir. Normalize radyal dalga fonksiyonları
Tablo 7 de verilmiştir.
Tablo 7. n=1,2,3, ve 0 ≤ l ≤ (n-1) için radyal dalga fonksiyonları
Bu çözümde hidrojen atomunun kararlı enerji seviyelerinin dalga fonksiyonları,
parça parça bulunmuştur. Hidrojen atomunun elektronunun zamandan bağımsız
Schrödinger denkleminin, başka bir deyişle hidrojen atomunun elektronunun
toplam enerjisini temsil eden, zamandan bağımsız Hamiltoniyen operatörünün
(koordinata bağlı operatörün) özfonksiyonları ve kuantum sayıları ile indisleyerek

(26)
 (27)

olur. Burada ρ=α.r, q=n+l , j=2l+1, α=2Z/na0 ve ζ=cosθ olduğu türetimin ilgili
aşamasında belirtilmişti. Hidrojen atomunun kararlı enerji seviyeleri için dalga
fonksiyonlarını veren Denk(27) türetiminde karşılaşılan ara kuantum sayıları
(q ve j) atılarak tüm ifade n, l, m kuantum sayılarına indirgenmiş olmaktadır.

Kuantum sayıları
Kuantum sayıları ilgili dalga fonksiyonlarından ya da bu fonksiyon içindeki ilgili
çarpanın sağlanması gereken sınır şartlarından kaynaklanır. Bu açıdan
bakarak n, l ve m kuantum sayıları, bunların adları ve birbirleri ile ilişkileri
şöyledir:

Baş kuantum sayısı : n=1,2,3,...,∞

Yörünge Kuantum sayısı l=0,1,2,3, ..., (n-1)

Manyetik Kuantum sayısı m= -l,...,0,....+l, (2l+1)

Manyetik kuantum sayısı m , herhangi bir l değerine karşılık (2l+1) adet farklı değer
almaktadır. Onlar da yörünge açısal momentum L değerinin, z- yönündeki bir dış
manyetik alan doğrultusu üzerindeki Lz bileşenlerine karşılık gelir.

Dejenerelik

Kuantum sayılarının yukarıda verilen olası değerlerine göre, bir tek enerji
seviyesine, (yani baş kuantum sayısının tek değerine karşılık) çok sayıda dalga
fonksiyonu yazılabilir. Bu durumdaki enerji seviyeleri dejeneredir (katmerlidir) denir.
Bir enerji seviyesinin kaç katlı dejenere olduğuna dejenereliğin mertebesi denir

olur. Tablo 8 de kuantum sayılarının alabileceği değerleri kullanarak ψnlm dalga

fonksiyonları verilmektedir.
Tablo 8. n=1,2 ve 3 için hidrojen atomuna benzeyen atomların dalga fonksiyonları
j= 2l+1=2.0+1=1
q=n+l=1+0=1
olur. q=j olduğundan
Hidrojen Dalga Fonksiyonlarının Dirac Gösterimi
Soru: Baş kuantum sayısı n=1,2,3... için yazılabilecek ketleri belirleyiniz ve Dirac
gösterimi ile yazınız.
Atom fiziğinde konuma bağlı hareketi gösteren kuantum sayıları ve bu kuantum
sayılarının alabildikleri değerler
n=1,2,3,4...,∞
l=0,1,2,3, n-1
m=-l, ...0,....+l
şeklindedir. Burada n, baş kuantum sayısı, l, yörünge açısal momentum kuantum
sayısı ve m, manyetik kuantum sayısıdır. Bununla birlikte herhangi bir n baş kuantum
sayısı için l yörünge açısal momentum kuantum sayısı n tane, m de 2l+1 tane değer
alır. Bu bilgilere göre KET’ler aşağıdaki çizelgedeki gibi elde edilir.

n l ml Dirac gösteriminde karşı gelen KET ler

1 0 0
0 0
2 1 0,1,-1
0 0
3 1 0,1,-1
2 0,1,-1,2,-2
Hidrojen atomunun Merkezcil alan Probleminde
Enerji
Schrödinger denklemi çözümünde dalga fonksiyonu yanında belirlenmesi
gereken ikinci bilinmeyen enerjidir. Çözümüm yarıçapa bağlı kısmını tartışırken
enerji kavramı ile karşılaşılır.α ve γ=n aşağıdaki şekilde verilir

1eV=1,6x10-19J

Dikkat edilirse enerji l yörünge mometum kuantum sayısından bağımsızdır.

n=1 alındığında elde edilen ifade taban enerjisini verir ve

Bunun zıt işaretlisi ise atomun o seviyeden iyonlaşma enerjisidir.

İleri seviye atom fiziğinde, boyut kavramı saklı tutulmak kaydı ile ћ=me=e=a0=1
kabul edilerek tanımlanan birim sistemine atomik birim sistemi denir.