ELEKTROMAGNETİK TEORİ

3.3.2 Küresel Koordinatlar

Bu zamana kadar ele alman örneklerde, sınırlar düzlem olduğundan
kartezyen koordinatlar açıkça uygundu. Yuvarlak cisimler için küresel
koordinatlar daha doğaldır. Küresel sistemde Laplace denklemi şöyledir:
1   2 V  1   V  1  2V
2  r 
 r 2 sin    sin    r 2 sin 2   2  0 (3.53)
r r  r    
Problemin boylamsal simetriye sahip olduğunu kabul edeceğim, böylece
V  'den bağımsızdır; bu durumda Denk. 3.53 şuna indirgenir,
  2 V  1   V 
 r 
 sin    sin  0 (3.54)
r  r    
 ÖZEL TEKNİKLER

Önceden olduğu gibi çarpım şeklinde olan çözümleri ararız:

V  r,   R  r     (3.55)

Bunu Denk. 3.54'e koyarak ve V ile bölerek,

1 d  2 R  1 d  d 
 r    sin   0 (3.56)
R dr  r   sin  d  d 

elde ederiz. Birinci terim yalnız r 'ye ve ikinci terim ise yalnız  'ya bağlı
olduğundan, bu terimlerin her biri bir sabite eşit olmalıdır:
1 d  2 R  1 d  d 
 r
R dr  r   l  l 1 , 
 sin  d 
sin  
d 
 l  l 1 (3.57)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Burada l  l1 yalnızca ayırma sabitini yazmanın bir yoludur.

Her zaman olduğu gibi değişkenlerin ayrım (3.54) kısmî türevli

diferansiyel denklemini (3.57) adî diferansiyel denklemine
dönüştürmüştür. Yarıçapsal denklem
d  2 R 
 r   l  l 1 R (3.58)
dr  r 
kolayca doğrulayabileceğiniz gibi,
B
R  r   Ar l  l 1
(3.59)
r
genel çözümüne sahiptir; A ve B ise ikinci dereceden bir diferansiyel
 ÖZEL TEKNİKLER

denklemin çözümünde beklenen iki keyfî sabittir. Fakat açısal denklem

d  d 
 sin    l  l 1sin  (3.60)
d  d 

o kadar basit değildir. Çözümler co s değişkeni cinsinden Legendre

polinomlarıdır.
    Pl  co s   (3.61)

Pl  x  en kolay bir şekilde Rodrigues formülü ile tanımlanır:

l
1 d  2 l
Pl  x   l   x 1
2 l ! dx 
  (3.62)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

İlk birkaç Legendre polinomu Çizelge 3.1'de listelenmiştir.

Pl  x  'in (ismin önerdiği gibi) x cinsinden 1.dereceden bir polinom

olduğuna dikkat ediniz; bu polinom l çift ise yalnızca çift kuvvetleri ve l

 ÖZEL TEKNİKLER

 
tek olduğunda da yalnızca tek kuvvetleri içerir. Öndeki 1 2l l ! çarpanı

Pl 1 1 (3.63)

olmasını sağlamak için seçilmiştir.

Rodrigues formülü açıkça yalnız negatif olmayan tam sayı l
değerleri için çalışır. Bundan başka o bize yalnızca bir çözüm verir. Fakat
Denk. 3.60 ikinci derecedendir ve her l değeri için iki bağımsız çözüme
sahip olmalıdır. Bu diğer çözümlerin   0 'da ve/veya    'de belirsiz
olduğu görülür ve bu yüzden fiziksel nedenlerden dolayı kabul
edilemezler. Örneğin, l  0 için ikinci çözüm şudur.
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

 
    ln  tan  (3.64)
 2

Kendiniz bunun Denk. 3.60'ı sağladığını doğrulamak isteyebilirsiniz.

O halde, boylamsal simetri halinde Laplace denkleminin, asgarî
fiziksel koşullarla tutarlı, en genel ayrılabilir çözüm
 B 
V  r,    Ar l  P
l 1  l  co s 

 r 
dır. (Denklem 3.61'de toptan bir sabiti bulundurmaya gerek yoktu, çünkü
o bu aşamada A ve B 'nin içine alınabilirdi.) Önceden olduğu gibi, her l
için bir tane olmak üzere, değişkenlerin ayrımı sonsuz bir çözümler
 ÖZEL TEKNİKLER

takımı verir. Genel çözüm ayrılabilir çözümlerin doğrusal bir

birleşimidir:
  B 
V  r,     Al r l  l l1  Pl  co s  (3.65)
l 0  r 
Aşağıdaki örnekler bu önemli sonucun gücünü göstermektedir.
Örnek 3.6 V0   potansiyeli R yarıçaplı iç boş bir kürenin üzerinde

verilmiştir. Küre içindeki potansiyeli bulunuz.

Çözüm: Bu durumda bütün l '1er için Bl  0 'dır(aksi halde potansiyel

başlangıç noktasında tanımsız olurdu). Böylece,

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ


V  r,    Al r l Pl  co s   (3.66)
l 0

r  R 'de bu verilen V0   fonksiyonu ile uyuşmalıdır.


V  R,    Al R l Pl  co s   V0   (3.67)
l 0

Al katsayılarının uygun seçimi ile bu denklem sağlanabilir mi? Evet:

Legendre polinomları (sinüsler gibi) 1  x 1 aralığında tam bir

fonksiyonlar kümesi oluştururlar. Sabitleri nasıl belirleriz? Legendre
polinomları (sinüsler gibi) dik fonksiyonlar olduğundan, kat sayıları yine
Fourier dönüşümü ile bulunur:
 ÖZEL TEKNİKLER

1 
 Pl  x Pl   x  dx   Pl  cos Pl  cos  sin d
1 0
 0, l l ise (3.68)

 2
 2l 1, l l ise

Böylece, Denk. 3.67'yi Pl  cos  sin ile çarparak ve integralini alarak

2   V  P cos sin d
2l 1 0 0   l  
Al  Rl 
(3.69)
2l 1
Al  l  V0   Pl  cos  sin d
2R 0
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

buluruz. Kat sayılar Denk. 3.69 tarafından verilmek üzere, Denk. 3.66
problemimizin çözümüdür.
(3.69) şeklindeki integralleri analitik olarak hesaplamak zor olabilir ve
uygulamada sıklıkla Denk. 3.67'yi "gözle" çözmek daha kolaydır.
Örneğin, bize küre üzerindeki potansiyelin:
V0    k sin 2  2  (3.70)

şeklinde olduğu verilmiş olsun, burada k bir sabittir. Yarım açı

formülünü kullanarak verilen ifadeyi
k k
V0    1cos     P0  cos  P1  cos  
2 2 
 ÖZEL TEKNİKLER

şeklinde yeniden yazarız.

  l 
Bunu Denk. 3.67'de V


 R,   l0 Al R Pl  co s   V0   


kullanıp iki taraf

karşılaştırılırsa
k
A0 R0 P0  cos   A1R1P1  cos   ....   P0  cos   P1  cos  
2 

A0  k 2 , A1   k  2R  olduğunu ve tüm diğer Al 'lerin kaybolduğunu

okuruz. Açıkça, sonuç şudur:

k 0 r1  k r 
V  r,    r P0  cos  P1 cos   1 cos  (3.71)
2  R  2  R 
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Örnek 3.7 Potansiyel V0   yine R yarıçaplı bir küre yüzeyinde

verilmiştir, fakat bu kez, dışarıdaki potansiyeli bulmamız isteniyor.

Çözüm: Bu durumda, sıfır olması gereken Al 'dır (aksi halde  'da V

sıfıra gitmeyecekti.) böylece

 B
V  r,    P  co s 
l 1 l
(3.72)
i 0 r

Kürenin yüzeyinde şu koşulu uygularız

 B
V  R,    l 1
Pl  co s   V0  
i 0 r
 ÖZEL TEKNİKLER

Pl  co s  sin ile çarparak ve integral alarak: yine (3.68) diklik

bağıntısından faydalanarak
1 
 Pl  x Pl   x  dx   Pl  cos Pl  cos  sin d
1 0
 0, l l ise
  2
 2l 1, l l ise

Bl 2 
 V  Pl   co s  sin d
Rl1 2l 1 0 0
veya
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

2l 1 l 1
Bl  R  V0  Pl  co s   sin d (3.73)
2 0

elde ederiz. Kat sayılar Denk. 3.73 ile verilmek üzere, Denk. 3.72
problemimizin çözümüdür.
Örnek 3.8

R yarıçaplı yüklenmemiş bir metal küre ilk baştan düzgün olan E  E0 zˆ

elektrik alanının içine konuluyor [Alan pozitif yükleri kürenin "kuzey"

yüzüne sürecek ve negatif yükleri de "güney" yüzeyde bırakacaktır (Şek.
3.24). Karşılıklı olarak bu indüklenmiş yük kürenin yakınındaki alanı
değiştirir] Kürenin dışındaki bölgede potansiyeli bulunuz.
 ÖZEL TEKNİKLER

Çözüm: Küre bir eş potansiyeldir - onu da sıfır potansiyelinde alabiliriz.

Bu taktirde simetriden dolayı xy düzleminin tamamı sıfır potansiyelde
olur. Ancak bu kez, büyük z 'lerde potansiyel sıfıra gitmez. Gerçekte,
küreden uzaklarda alan E0 zˆ 'dir ve buradan

V   E0 zˆ  C

olur. Ekvator düzleminde V  0 olduğundan C sabiti sıfır olmalıdır.

Bundan dolayı bu problem için sınır koşulları şöyledir:
 i V  0 r  R olduğundan, 
 (3.74)
 i V E0r cos r  Riçin 
ELEKTROMAGNETİK TEORİ
 ÖZEL TEKNİKLER

 l 
1  d  2 l
Bu sınır koşullarını (3.62) 
 Pl
  
 
 x   2l l ! dx  x 1  biçimindeki bir
 

fonksiyonla sağlamalıyız

Bl
Al Rl  0
Rl 1
sonucunu veya
Bl   Al R2l 1 (3.75)

sonucunu verir, böylece

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

  l R 2l 1 
V  r,    Al  r  l 1 Pl  co s 
i 0  r 
buluruz. r  R için parantez içindeki ikinci terim göz ardı edilebilir ve
bu sebeple koşul (ii)
 l
 Al r Pl  co s    E0r cos
i 0

olmasını gerektirir. Açıkça, yalnızca bir terim vardır: l 1. Gerçekte,

Pl  co s   cos olduğundan derhal

A1   E0, diğer tüm Al 'ler sıfır

 ÖZEL TEKNİKLER

olduğunu görebiliriz.
Sonuç:
 3
V  r,   E0  r  R2  co s (3.76)
 r 

İlk terim  E0r cos  dış alandan kaynaklanır; indüklenmiş yüke

atfedilebilen alan açıkça

R3
E0 cos
r
ile verilir. İndüklenmiş yük yoğunluğunu bulmak isterseniz, bu
alıştığımız yolla hesaplanabilir:
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

V  R3 
     0   0 E0 1 2 3  cos  3 0 E0 cos (3.77)
r  r  r  R
r R 
Beklendiği gibi, bu "kuzey" yarı kürede  0   pozitif ve "güney" yarı

kürede  2   negatiftir.

Örnek 3.9 Verilen bir  0   yük yoğunluğu R yarıçaplı küresel bir

kabuğun üzerine yapıştırılmıştır. Kürenin içinde ve dışındaki potansiyeli

bulunuz
Çözüm: Bunu elbette doğrudan integral alarak yapabilirsiniz:
 ÖZEL TEKNİKLER

1 0
V  da
4 0 r

fakat değişkenlerin ayrımı çoğu zaman daha kolaydır. İç bölge için


V  r,    Al r l Pl  co s  rR  (3.78)
i 0

buluruz. ( Bl terimleri hiç yoktur onlar başlangıç noktasında tanımsızdır);

dış bölgede ise

 Bl
V  r,    l 1 l 
P co s    rR  (3.79)
i 0 r
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

elde edilir. ( Al terimleri bulunmaz-onlar sonsuzda sıfıra gitmezler).

Yüzeyin kendisi üzerinde bu iki fonksiyon uygun sınır koşullarıyla

birleştirilmelidirler. İlk önce, r  R 'de potansiyel süreklidir (Denklem
2.34): Vüst  Valt 
 l  Bl
 Al R Pl  co s    l 1 l 
P co s   (3.80)
l 0 l 0 R

Benzer Legendre polinomlarının katsayıları eşit olmalıdır:

Bl  Al R2l 1 (3.81)
 ÖZEL TEKNİKLER

(Bu sonucu ispatlamak için Denk. 3.80'in her iki yanını ( Pl  co s  sin

ile çarpınız ve 0'dan  'ye kadar integralini alınız, sonra 3.68 diklik
bağıntısını kullanınız) ikinci olarak V 'nin yarıçapsal türevi yüzeyde bir
 V V 

süreksizlik gösterir (Denk. 2.36):  üst  alt   
n n  
 0 

 V Viç   0  
 dış
 r
  (3.82)
 r  0
  r R

Böylece
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

 Bl    
   l 1 l  2 Pl  co s    l Al R l 1Pl  co s     0
l 0 R l 0 0
veya Denk. 3.81 'i kullanarak:
 Al R 2l 1    
   l 1 l  2 Pl  co s    l Al R l 1Pl  co s     0
l 0 R l 0 0
   0  
   l 1 Al Rl 1Pl  co s    l Al R l 1Pl  co s   
l 0 l 0 0
 l 1  0  
  2l 1 Al R Pl  co s   (3.83)
l 0 0
 ÖZEL TEKNİKLER

bulunur. Buradan, katsayılar Fourier tahmini kullanılarak tayin edilebilir:

1 
Al    Pl  co s sin d
l 1  0
(3.84)
2 0 R 0
Katsayılar Denk. 3.81 ve 3.84 ile verilmek üzere, Denk. 3.78 ve 3.79
problemimizin çözümünü oluşturur.
Örneğin, k bir sabit olmak üzere
 0    k cos  kP1  co s   (3.85)

ise, bu taktirde l 1 dışında tüm Al 'ler sıfırdır ve

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

1  2
A1  
 1P  co s   
 sin d
2 0 0
P1  co s   cos
cos  u   sin  du
3
k 2 k u3
k  cos 
A1    u du    
2 0 2 0 3 2 0 3
0
k  3 3 k
A1    cos    cos 0      11
2.3 0   2.3 0 
2
k
A1 
3 0
 ÖZEL TEKNİKLER

bulunur. Bu yüzden küre içindeki potansiyel

k
V  r,   r cos  rR  (3.86)
3 0

kürenin dışında ise

kR3 1
V  r,   cos rR  (3.87)
3 0 r 2
olur.
Özellikle,  0   bir E0 zˆ alanı içindeki bir metal küre üzerindeki

indüklenmiş yük ise, k  3 0 E0 'dır ve alan da  E0 zˆ olup-elbette olması

gerektiği gibi tam olarak dış alanı yok edecek kadardır. Kürenin dışında
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

bu yüzey yükünden dolayı potansiyel

R3
E0 2 cos
r
olup Örnek 3.8'deki sonucumuzla tutarlıdır.
 ÖZEL TEKNİKLER

3.4 Çok Kutup Açılımı

3.4.1 Uzak Bölgede Yaklaşık Potansiyeller
Yerelleşmiş bir yük dağılımından çok uzaktaysanız, bu dağılım bir nokta
yük gibi "görünür" ve Q toplam yük olmak üzere potasiyel

1 4 0   Q r  ile verilir. Biz bunu V ile ilgili formülleri kontrol etmek

için sıkça kullandık. Fakat Q sıfır ise durum ne olur? O zaman potansiyel
yaklaşık olarak sıfırdır şeklinde karşılık verebilirsiniz ve elbette bir
anlamda haklısınız (gerçekten, Q sıfır olmadığında bile büyük
uzaklıklardaki potansiyel epey küçüktür). Fakat biz bundan biraz daha
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

bilgilendirici bir şey arıyoruz

Örnek 3.10 Bir (fiziksel) elektrik dipolü bir d uzaklığı ile ayrılmış iki
eşit ve zıt  q  yükten oluşmuştur. Dipolden uzak noktalardaki yaklaşık

potansiyeli bulunuz.
 ÖZEL TEKNİKLER

Çözüm: r- q 'dan olan uzaklık ve r+ 'da q 'dan olan uzaklık olsun (Şek.
3.26). O zaman
 1 1
V r   1   
4 o  r+ r- 

olur ve (kosinüs teoreminden)

2 d  d d2 
r2  r 2   d 2   2r 2 cos  r 1 r cos  4r 2 
2

 
yazabiliriz. Biz r  d hali ile ilgileniyoruz, o zaman üçüncü terim göz
ardı edilebilir ve
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

 d 
r2  r 2 1 cos  
 r 
n n n 1 2 n n 1 n 2  3
olur. binom açılımı 1 a  1 na  a  a  ....
2! 3!
1 2
1 1 d  1 1 d  1 d 
  1 cos    1 cos ...   1 cos  
r r  r  r 2 r  r  2r 
sonucunu verir. Böylece
1 1 1 d  1 d 
  1 cos   1 cos    d2 cos
r+ r- r  2r  r  2r  r
olur ve buradan
 ÖZEL TEKNİKLER

V  r   1 qd cos  (3.90)
4 o r 2

buluruz.

Anlaşılan büyük r 'lerde bir dipolün potansiyeli 1 r 2 gibi değişir;

beklediğimiz gibi o bir nokta yükün potansiyelinden daha hızlı azalır. Bu
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

arada, bir çift eşit ve zıt dipolü bir kuadrupol oluşturmak üzere bir araya
getirirsek potansiyel 1 r 3 şeklinde değişir; sırt sırta gelmiş kuadrupoller
(bir oktupol) için 1 r 4 şeklinde ve diğerleri için buna benzer giderek
değişir. Şek. 3.27 bu gidişi özetlemektedir; tamlık için elektrik tek
kutbunu (nokta yük) dahil ettik, onun potansiyeli, elbette, 1 r şeklinde
değişir.

Örnek 3.10 çok özel bir yük işlemi ile ilgiliydi. Şimdi keyfî bir yerel yük
yoğunluğunun 1 r 'nin kuvvetleri cinsinden sistematik bir açılımını
yapalım.
 ÖZEL TEKNİKLER

Şek. 3.28 uygun değişkenleri tanımlamaktadır; r 'deki potansiyel

V  r   1  1   r   d  (3.91)
4 o r

ile verilir. Kosinüs teoremini kullanarak,

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

 
 2 
2  r   r 
r 2  r 2   r  2rr  cos   r 1    2   cos 
2 
r
  r 
  
  

yazabiliriz veya buradan

r  r 1  (3.92)
elde ederiz, burada

   rr 
  r  
 r
 2cos  

  

dır. Yük dağılımının çok uzağındaki noktalar için,  , 1'den çok daha
küçüktür ve bu binom açılımını çağrıştırır:
 ÖZEL TEKNİKLER

1  1 1  12  1 1 1   3  2  5  3  ...... 

r r  (3.93)
r  2 8 16 


veya r, r ,  cinsinden

 2 3 
1  1 1 1  r2  2 r  cos    3  r 2  2 r  cos    5  r 2  2 r  cos    ......
r r  2  r 2 r  8  r2
 
r 
 16  r 2 r 



 

 2 3 
1  1 1  r   cos    r    3 cos2    1    r    5 cos2    3 cos    ......
r r   r   r  2
   2   r   2 2 



 

yazabiliriz. Son adımda  r  r  'nin benzer kuvvetlerini bir araya getirdik;

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

n
 r 
 
 r 
, n  1,2,3,...
 

n
 r 
 
 r 
ifadesinin katsayıları Lagendre polinomlarını verir.
 

n
1  1   r   P cos 
 r  n  (3.94)
r r n0  

ifadesini elde ederiz burada   , r ile r  arasındaki açıdır. Bunu Denklem

3.91'de V  r   1  1   r   d  yerine yazarsak

4 o r
 ÖZEL TEKNİKLER


V  r   1  n11   r   Pn  cos    r   d 
n
4 0 n0 r   (3.95)

veya daha açık olarak

 1 1 
 r   r   d    r  cos    r   d   
1 r2
V r     (3.96)
4  1 2 3 1
0
 3   r    cos 2
      r  d ...
 r 2 2 
 

Bu istenen sonuçtur V 'nin 1 r 'nin kuvvetleri cinsinden çok kutup açılımı.

İlk terim  n0  tek kutup katkısı [ 1 r şeklinde değişir]; ikincisi  n1
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

dipol [1 r 2 şeklinde değişir]; üçüncü kuadrupol; dördüncü oktupol; ve

böyle gider. Bulunduğu hali ile Denk. 3.95 tamdır, fakat bir yaklaşım
yapmak faydalıdır: açılımdaki en alçak sıfırdan farklı terim büyük r 'deki
yaklaşık potansiyeli verir ve sonra gelen terimler bize daha büyük bir
kesinlik istediğimiz zaman yaklaşımı nasıl iyileştireceğimizi söyler.
3.4.2 Tek Kutup ve Dipol Terimleri
Genellikle, çok kutup açılımında (büyük r 'lerde) tek kutup terimi
baskındır:
Q
Vtek  r   1 (3.97)
4 0 r
 ÖZEL TEKNİKLER

burada Q    d sistemin toplam yüküdür. Bu tam bizim, yükten çok

uzaklarda yaklaşık potansiyel için beklediğimiz ifadedir. Sırası
gelmişken, başlangıç noktasındaki bir nokta yük için Vtek yalnızca büyük

r 'lerdeki ilk yaklaşımı değil her yerdeki tam potansiyeli gösterir; bu

durumda daha yüksek kutupların hepsi kaybolur.
Toplam yük sıfırsa, potansiyeldeki baskın terim dipol olacaktır
1
Vdip  r   1 2  r  cos   r  d 
4 0 r

Buradaki   , r ile r  arasındaki açı olduğundan (Şek. 3.28),

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ


r  cos   rˆ  r 
geçerlidir ve dipol potansiyeli daha kısa olarak şu şekilde yazılabilir:
1
Vdip  r   1 2 rˆ   r   r  d 
4 0 r
 ÖZEL TEKNİKLER

Hiçbir şekilde r 'ye bağlı olmayan şu integrale dağılımın dipol momenti

adı verilir:
  
p   r   r  d  (3.98)

ve potansiyele olan dipol katkısı aşağıdaki gibi basitleşir:


p rˆ
Vdip  r   1 (3.99)
4 0 r 2

Dipol momenti yük dağılımının geometrisi (büyüklüğü, şekli ve

yoğunluğu) tarafından belirlenir. Denk. 3.98 nokta, çizgi ve yüzey
yükleri için alışılan şekilde (Kısım 2.1.4) değiştirilerek yazılır. Böylece,
bir nokta yük grubunun dipol momenti
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

 n 
p   qi ri (3.100)
i 1

olur. "Fiziksel" dipol (eşit ve zıt yükler, q ) için ise

   
p  qr  qr  qd (3.101)

olup, burada d negatif yükten pozitif yüke alan vektörüdür (Şek. 3.29).
Bu, bizim Örnek 3.10'da bir fiziksel dipol için bulduğumuzla tutarlı
mıdır? Evet: Denk. 3.100'ü Denk. 3.99'da yerine koyarsanız Denk. 3.90'ı
yeniden kazanırsınız. Ancak bunun fiziksel dipolün yalnızca yaklaşık
potansiyelinden ibaret olduğuna dikkat ediniz -açıkça daha yüksek kutup
 ÖZEL TEKNİKLER

katkıları da vardır. Elbette, siz gittikçe daha uzaklara gittiğinizde, Vdip  r 

gitgide daha iyi bir yaklaşım haline gelir, çünkü daha yüksek terimler
artan r ile daha hızlı bir şekilde sönüme uğrarlar. Bundan başka, sabit bir
r için d ayrılığını daralttığımızda dipol yaklaşımı iyileşir. Potansiyeli
tam olarak Denklem 3.99 ile verilen "saf" bir dipol yapmak için d 'yi
sıfıra yaklaştırmamız gerekecekti. Ne yazık, bununla eş zamanlı olarak
q 'nun sonsuza gitmesini düzenlemezseniz, dipol teriminin kendisini de
kaybedersiniz! O halde, fiziksel bir dipol oldukça yapay d  0 , q  
limitinde, qd  p çarpımının sabit tutulmasıyla, saf bir dipol haline gelir.
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

(Birisi "dipol kelimesini kullandığında onların fiziksel dipolü mü (yükler

arasında sonlu ayrılığı bulunan) yoksa bir saf (nokta) dipolü mü
kastettiğini söyleyemezsiniz. Şüpheli durumda d 'nin, Denk 3.99'u emin
bir şekilde kullanabileceğiniz kadar küçük olduğunu (r ile
kıyaslandığında) kabul ediniz.)
 
Dipol momentleri vektördür ve ona göre toplanırlar: p1 ve p2 gibi
 
iki dipole sahipseniz toplam dipol momenti p1  p2 'dir. Örneğin, Şek.

3.30'da gösterildiği gibi, bir karenin köşelerinde bulunan dört yük

halinde, net dipol momenti sıfırdır. Bunu, yükleri çiftler halinde
 ÖZEL TEKNİKLER

birleştirerek (düşey olarak,    0 veya yatay olarak    0 ) veya

tek tek dört katkıyı Denk. 3.100 yardımıyla toplayarak görebilirsiniz.
Daha önce belirttiğimiz gibi bu bir kuadrupoldür ve potansiyeli çok
kutup açılımındaki kuadrupol terimi tarafından baskın şekilde belirlenir.)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

3.4.3 Çok Kutup Açılımında Başlangıç Seçimi

Daha önce başlangıç noktasında bulunan bir nokta yükün bir "saf" tek
kutup oluşturduğundan bahsetmiştik. O başlangıç noktasında değilse, o

artık saf bir tek kutup değildir. Örneğin, Şek. 3.32'deki yük bir p  qdyˆ
dipol momentine ve potansiyelinde de buna karşılık gelen bir dipol
terimine sahiptir. Tek kutup potansiyeli 1 4 0   q r  bu sistem için artık

doğru değildir, onun yerine 1 4 0   q r  , doğrudur. Anımsayınız, çok

kutup açılımı r 'nin ters kuvvetlerinde bir seridir (başlangıç noktasına

olan uzaklık) ve 1 r 'yi açtığımızda, yalnızca birinci kuvvetini değil, bütün
 ÖZEL TEKNİKLER

ters kuvvetlerini elde ederiz.

Böylece başlangıç noktasının kaydırılması (veya sonuçta aynı
kapıya çıkan, yükün kaydırılması) çok kutup açılımını esaslı biçimde
değiştirebilir. Toplam yük açıkça koordinat sisteminden bağımsız olduğu
için tek kutup Q değişmez. Şek. 3.32'de biz q 'yu başlangıç noktasından
öteye kaydırdığımızda tek kutup terimi etkilenmemişti, fakat bütün
terimlerin bundan ibaret olmadığını da biliyoruz: bir dipol terimi -ve bu
arada bütün daha yüksek seviyeli kutuplar- aynı zamanda ortaya çıkmış
oldu. Genellikle başlangıç noktasını kaydırdığınızda dipol terimi değişir,
fakat bunun bir ayırmalı hali vardır: Toplam yük sıfırsa, o zaman dipol
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

momenti başlangıç noktasının seçiminden bağımsızdır.

Başlangıç noktasını bir a miktarı kadar kaydırdığımızı varsayalım (Şek.

3.33). Bu durumda yeni dipol momenti olur.
 ÖZEL TEKNİKLER

     
p   r   r  d     r a    r  d 
     
  r   r  d   a    r  d   p  Qa
 
Özel olarak, Q  0 ise o zaman p  p 'dir. O halde, Şekil 3.34(a)'daki

dipol momenti " qd "dir, fakat Şek. 3.34(b)'deki moment ise, "Hangi
başlangıç noktasına göre" bulunacağını sorgulamalıyız.
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

3.4.4 Bir Dipolün Elektrik Alanı

Bu zamana kadar yalnız potansiyellerle çalıştık. Şimdi bir (saf) dipolün

elektrik alanını hesaplayalım. Koordinatları p başlangıç noktasında
bulunacak ve z yönünde yönelecek şekilde seçersek (Şek. 3.36),
 ÖZEL TEKNİKLER

bu durumda r, 'ya bağlı potansiyel (Denk. 3.99):


rˆ p p cos
Vdip  r,    (3.102)
4 0 r 2 4 0r 2
ile verilir. Alanı elde etmek için V 'nin negatif gradyanını alırız:
V 
Er     p cos  r 2    p cos 2r 3  2 p cos3
 
r 4 0 r 4 0 4 0r

1 V V
E    p 3  cos    p sin3   sin    p sin3
r  4 0r  4 0r 4 0r

1 V
E   0
r sin  
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Böylece
 p
Edip  r,   
4 0 r 3
2r cos  ˆ
r  sin ˆ
 (3.103)

elde ederiz. Bu formül belirli bir koordinat sistemine (küresel) göre


yazılmıştır ve p için belirli bir yön ( z boyunca) kabul edilmiştir. Bu
formülü, Denklem 3.99'daki potansiyele benzer şekilde (bakınız Problem
3.33), koordinatlardan bağımsız bir şekle sokabiliriz.
Dipol alanının r 'nin kübü ile ters orantılı bir şeklinde azaldığına
dikkat ediniz; tek kutup alanı  Q 4 0 r 2  rˆ , elbette, r 'nin karesi ile ters
 
 ÖZEL TEKNİKLER

orantılı olarak azalır. Kuadrupol alanları 1 r 4 şeklinde değişir, oktupol

1 r 5 ve böyle gider. (Bu aslında tek kutup potansiyellerinin 1 r şeklinde
düştüğünü, dipollerin 1 r 2 , kuadrupollerin 1 r 3 ve böyle devam ettiğini
gösterir (burada gradyan ilâve bir 1 r çarpanı getirmektedir).
Şekil 3.37(a) "saf" bir dipolün alan çizgilerini göstermektedir (Denk.
3.103). Karşılaştırma amacıyla, Şek. 3.37(b)'de "fiziksel" bir dipolün alan
çizgilerini de taslak olarak çizdim. Merkezî bölgeyi kapattığınızda iki
resmin ne kadar benzer hale geldiğine dikkat ediniz; merkez yakınında
ise tamamen farklıdırlar. Denk. 3.103, yalnızca r  d olan noktalar için
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

fiziksel bir dipolün alanına geçerli bir yaklaşımı temsil eder. Daha önce
bahsettiğim gibi bu duruma, ya büyük r 'lere giderek ya da yükleri
birbirine çok yakın sıkıştırarak ulaşılabilir
ÖZEL TEKNİKLER