Soru: Byir elektronun kinetik enerjisi ne olmalıdır ki de Broglie dalgaboyu, 60 000

Volt altında çalışan X-ışınları tübünden çıkan X-ışınının dalgaboyuna eşit olsun.
Elektronun dalgaboyu =X-ışını dalgaboyu λe = λX
 KÜRESEL HARMONİKLER

Şimdi θ ya bağlı çarpanı belirleyelim. Bunun için denklem (7) nin sol tarafını –m2
ye eşitleyip denklemin her iki terimi sin2θ ile bölünerek yeniden düzenlenirse

(7)

(8)
olur. Bu diferansiyel denklemi çözebilmek için
 KÜRESEL HARMONİKLER
Bu diferansiyel denklemin çözülebilmesi için
(9)
değişken dönüşümü yapılır. Denklem (9) den türev alarak denklem (8) in ilk teriminin
parantez dışındaki 1/sinθ ve parantez içindeki dθ yerine eşdeğeri konulduğunda ve gerekli
kısıtlamalar yapıldığında

elde edilir.

olduğundan diferansiyel denklem

(10)
olur. Bu denklemde m=0, C=l (l+1) ve Θ(θ) =Pl değişimi yapılıp, denklem yeniden düzenlenirse

(11)

olur. Burada l de bir kuantum sayısı olup fiziksel anlamı daha sonra açıklanacaktır. Pl
ise Legedre polinomu olup, normal Legendre polinomu adını alır. Denk (11) da
gösterilen türev işlemi yapılıp, denklem yeniden düzenlendiğinde
(12)

olur. Buna Legendre diferansiyel denklemi ve çözümü olan Pl(ζ) fonksiyonlarına da

Legendre polinomları denir. Böylece bağıl hareketin θ ya bağlı kısmının diferansiyel
denklemi Legendre diferansiyel denklemine dönüştürülmüş olmaktadır.

Ancak m≠0, C=l (l+1) ve Θ(θ) =Plm (ζ) şeklinde alarak, Denklem (10) üzerinde
benzer işlemler tekrarlandığında ise

(13)
 KÜRESEL HARMONİKLER
elde edilir. Bu denkleme de asosiye Legendre diferansiyel denklemi ve
çözümü olan Plm (ζ) fonksiyonlarına da asosiye Legendre polinomları denir.

Assosiye Legendre Diferansiyel

(14) Denklemi
şeklinde bağlar. Buna Rodrigues formülü denir. l=0,1,2,3,…. gibi değerler vererek
karşılık gelen normal Legendre polinomları buradan belirlenebilir. Asosiye
Legendre polinomlarından
(15)

bağıntısı ile türetilir.

Denk (12) ve Denk (13), yeniden düzenlenerek sağ tarafları sırasıyla l(l+1) ve l(l+1) Plm
olacak şekilde yazıldığında ve sol tarafları da fonksiyon (polinom) parantezine
alındığında bir özdeğer denklemi görünümü alırlar. Legendre operatörleri özdeğer
denklemlerinin her biri ilgili Legendre polinomları kümeleri tarafından sağlanır. Bu
bakımdan Legendre polinomlarının her iki türü de ilgili diferansiyel denklemi
sağlayan deneme fonksiyonu alarak da düşünülebilir. Legendre polinomları
hakkında daha fazla bilgiyi ilgili kitaplara bırakılarak l=0,1,2,3... İçin Denk (14) ve
Denk (15) yardımı ile her iki tür Legendre polinomlarının bir tablosunu yapalım:
 NORMALİZE OLMAMIŞ
LEGENDRE POLİNOMLARI
Tablo 1.Normalize olmamış Legendre Polinomları

Burada Rodrigues formülünden türetilen Legendre polinomları normalize

değildir.Legendre polinomlarının normalizasyon sabitinin genel ifadesi m ve
l’ye bağlıdır:
 NORMALİZE OLMAMIŞ
LEGENDRE POLİNOMLARI
İle verilir. Buradaki parantezin önündeki çarpana faz çarpanı denir.Bu çarpan
sadece işaretin (-) ya da (+) olduğunu belirler. ve ‘nin çarpımı normalize
olmuş Legendre polinomlarıdır. Başka bir deyişle normalize olmuş Θ(θ)
fonksiyonları

şeklinde tanımlanır. Ya da daha açık bir şekilde yazarsak;

(16)
NORMALİZE OLMUŞ LEGENDRE
POLİNOMLARI
Tablo 2. Hidrojen atomunda elektrona eşlik eden dalga fonksiyonunun θ’ya bağlı kısmını
temsil eden normalize olmuş Legendre polinomları :
Böylece, küresel harmonikleri oluşturan fonksiyon çarpanları belirlenmiş
olmaktadır. Küresel harmonik fonksiyonlar

(17)

ile temsil edilir. Bu fonksiyon bize hidrojen atomunda elektronun, sabit yarıçaplı
küre yüzeyi üzerindeki harmonik hareketlerini temsil eder.

Küresel Harmonikleri oluşturan fonksiyon çarpanları belirlenmiş olmaktadır.

Küresel harmonik fonksiyonlar kompleks eşlenikleri ile aşağıdaki şekilde
bağlantılıdır:
Şimdi de denk(17) ile verilen küresel harmonik fonksiyonların bir tablosu
oluşturulabilir. Tablo 3 de l=0,1,2,3... için küresel harmoniklerin açık ifadeleri
verilmiştir. Tablo 3 de verilen küresel harmoniklerin , denklem (17) den de
görüldüğü gibi normalize edilmiş ifadeler olduğuna dikkat edilmelidir. Bu
dalgafonksiyonları türetilirken, sağlamaları gereken sınır şartlarından dolayı m≤l
olmak durumundadır. Herhangi bir l değerine karşılık m→(2l+1) farklı değer
almaktadır.

Soru: Y1,-1(θ,φ) =?
KÜRESEL HARMONİKLERİN AÇIK İFADELERİ
Tablo 3
Hidrojen atomu ile merkezcil alan problemi çözümünde, dalga fonksiyonunun
açılara bağımlılığı konusunda varılan aşamalı, elde edilen küresel
harmoniklerin, elektron bulutunun dağılım şeklini gösteren kutupsal grafiklerini
de incelemek yerinde olacaktır.
KÜRESEL HARMONİKLERDE KUTUPSAL
GRAFİKLER-ORBİTALLER
 KÜRESEL HARMONİKLERDE KUTUPSAL
GRAFİKLER-ORBİTALLER
Görüldüğü gibi her θ açısı için φ den dolayı 1/2π sabit çarpanı geldiğinden ρ(θ,φ)
yerine ρ(θ) grafiklerinin çizilmesi yeterlidir. θ kutupsal açı (azimütal açı)
olduğundan, herhangi l ve m değerleri için ρlm(θ) ‘ın grafiklerine kutupsal grafik
denir.Aşağıda çeşitli l ve m değerleri için grafik verilmiştir.
 ORBİTALLER İÇİN FONKSİYON İFADELERİ
Şekilde verilen grafiklerin l ve m değerleri için
ρm(θ,φ)= Θlm(θ) Θ*lm(θ)
bağıntısını ve Tablo 2 de verilen ifadeleri kullanarak çizilebileceğine dikkat edilmelidir.
Şekilde gösterilen grafikler kutupsal eksen (z-ekseni) etrafında 1800 döndürüldüğünde
hidrojen atomunda elektron dağılımının üç boyutlu görüntüsü elde edilir. Bu şekilde
elde edilebilecek üç boyutlu şekil kutupsal eksene göre simetriktir. Düzlemsel ya da üç
boyutlu kutupsal grafikler, yörüngeye yerleşmiş elektron bulutlarını temsil ettiğinden
bunlara orbital (yörüngemsi) denir ve bunlar yörünge kuantum sayısının değerine göre
spektral dil ile s (l=0), p (l=1), d(l=2), f(l=3) ... şeklinde kodlanır ya da söylenir. Orbitaller
φ ye de bağımlıdır. Bu bağımlılık Tablo 4 de verilen orbitallerin fonksiyon ifadelerinden
görülebilir. Orbital grafikleri üç boyutlu olup şekil de gösterilmiştir. Bu tanımı ile orbital,
matematiksel olarak dalga fonksiyonu demektir. Bir l alt kabuğunda 2l+1 tane orbitali
(dalga fonksiyonu) vardır. Yani, m kuantum sayısının
m= +l, +(l-1),..., 0,...,-(l-1), -l
olmak üzere her değerine bir orbital karşılık gelir. Dikkat edilirse burada m→ (2l+1) farklı
değer alır. Orbital indislemeleri dik koordinat sisteminin değişkenleri ile yapılır. İndislerin
anlamı küresel harmoniğin reel kımının dik koordinat sisteminin eksenine göre
yönelmelerini ifade eder. Bu indisler spektral harfin altına x,y,z, xy, xz, yz, x2, y2, z2, vb.
şeklinde kodlanır.
Tablo 4. ORBİTALLERİN FONKSİYON İFADELERİNİN REEL KISIMLARI
BAZI ORBİTALLERİN ÜÇ BOYUTLU RESİMLERİ
+

Orbitaller için fonksiyon ifadeleri aşağıdaki şekilde ifade edilir:

Burada kosinüslü ve sinüslü terimler için ayrı ayrı yazdığımızda;

olduğundan m=0, ±1, ±2, ±3…. için fonksiyonları çifterli yazımla reel fonksiyonlar olarak;

olur. Bu ifadeler, Tablo 2 de kuantum sayısının aynı değerine karşılık gelen

Θlm(ζ) ifadeleri ile çarpılarak orbitaller tablosu elde edilir.
Hidrojen atomunda Dalga Fonksiyonunun Yarıçapa Bağımlılığı
Değişkenlere ayırma yöntemi ile çözümü yapılmakta olan Schrödinger
denklemi yarıçapa ve açılara bağlı kısımlara ayrılmış şekli ile

(18)
 olur. Buradaki Coulomb potansiyeli ile r yarıçaplı yörüngede dönmeden
kaynaklanan ve ilgili açısal momentumun karesi ile orantılı olan potansiyel enerji
terimlerinin toplamına etkin potansiyel denir. Yani

olmak üzere denklem tekrar düzenlenirse

olur. Bu açıklamalardan sonra denklem (18) de coulomb potansiyel enerjisini

kullanılarak ve

yerdeğiştirmesi yapılıp denklem α2 ile bölündüğünde

 (19)

olur. Burada da
ρ=αr

ile gösterilerek, yarıçapa bağlı diferansiyel denklem çözülmeye çalışılır. Söz

konusu yerdeğiştirmeler yapıldığında denk(19)

olur. Burada ρ bağımsız değişken (ara değişken) ,γ ise boyutsuz bir sabittir. Bu
sabitin bş kuantum sayısı (γ=n) olduğu daha sonra görülecektir. Atomlarda daima
Enl<0 olduğundan α daima reel bir sayıdır. Böylece yarıçapa bağlı diferansiyel
denklem daha sade bir görünüm aldı. Şimdi bu denklemin çözümü söz konusudur.
Ancak çözüm yine de basit olmayıp, denklem bir asimptotik limitlerde ele alınarak,
bir de ara bölge için uygun bir fonksiyon belirlenerek çözülür.
 Asimtotik Limitler

Yukarıdaki denklemde, ρ→∞ iken bir de ρ→0 iken ele alınarak ara değişken
ρ nun (ρ=αr olduğuna göre aynı zamanda r nin) bu iki bölgesi için temsilci
çözüm fonksiyon çarpanları bulunur.