Altıncı Bölüm, Iki Boyutlu Problemler

ALTINCI BÖLÜM
İKİ BOYUTLU PROBLEMLER
1. GİRİŞ
Bu bölümde verilen iki boyutlu sonlu eleman formülasyonu da aynen bir boyutlu
problemlerde kullanılan adımları takip etmektedir. Yer değiştirme, yüzey kuvvetleri, yayılı
kütle kuvvetleri ve tekil kuvvet bileşenleri (x,y) ile verilen koordinatın fonksiyonlarıdır.
Yer değiştirme vektörü {u},
{u} = u,vT (1)
şeklinde verilir. Burada u ve v, deplasman vektörünün x, y doğrultularındaki bileşenleridir.

Gerilme ve şekil değiştirme bileşenleri ise,
{} = x,y,xyT (2)
{} = x,y,xyT (3)
şeklinde olup , gerilme,  ise birim şekil değiştirmedir. Şekil 1’de genel olarak gösterilen
iki boyutlu problemdeki kütle kuvveti, yüzey kuvvet vektörü ve diferansiyel hacim,
Şekil 1. İki boyutlu problem

Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
{f} = fx,fyT, {T} = Tx,TyT, dV = t.dA (4)
dır. Burada f kütle kuvveti, T yüzey kuvveti, dV diferansiyel hacim, t ise z yönündeki
kalınlıktır. Kütle kuvveti birim hacime düşen kuvvet, yüzey kuvveti ise birim yüzey
alanına düşen kuvvet olarak alınır. Şekil değiştirme-yer değiştirme ilişkisi,
(5)
olarak verilir. Gerilmeler ve şekil değiştirmeler arasındaki ilişki ise,
{} = [D]{} (6)
olarak verilir. Burada D elastisite matrisi olup problemin düzlem şekil değiştime veya
düzlem gerilme olmasına göre değişen durumları ilerde verilecektir.
2. ÜÇGEN ELEMANLAR
İki boyutlu problemlerin sonlu eleman modelinin oluşturulmasında öncelikle eleman içinde
şekil değişiminin sabit olduğu üçgen elemanlar kullanılmış daha sonraki bölümlerde ise
dörtgen elemanlara geçilmiştir. Eleman rijitlik matrisleri ve yük ifadeleri bir boyutlu
problemlerde de görüldüğü gibi enerji ve Galerkin yaklaşımlarıyla elde edilmiştir.
Üçgen elemanlarla modelleme işine çözüm bölgesinin üçgenlere ayrılması ile başlanır
(Şekil 2). Üçgenlerin köşelerinin birleştiği noktalar düğümleri oluşturmaktadır. Böylece bir
üçgen eleman üç düğüm ve üç kenardan meydana gelir. Elemanlar eğriliklere sahip sınırlar
dışında bütün bölgeyi kaplamıştır. Esasen, sınırlardaki kaplanmamış bölgeler de daha
küçük üçgenlerin seçilmesiyle kaplanabilir. Sonlu elemanlar metodu yaklaşık bir çözüm
tekniği olduğundan bu kaplanmamış kısımlar da yaklaşıklığın bir bölümünü oluşturmakta
ve kabul edilebilir sınırlar içinde bulundukları sürece sonuçların güvenilirliğini
etkilememektedir. Modelde, düğüm numaraları köşelerde belirtilmiş, eleman numaraları
ise; kare içine alınmıştır.
Burada gözönüne alınan iki boyutlu problemde her düğüm x ve y yönünde yer
değiştirebilir. Bu nedenle, her düğümün iki serbestlik derecesi vardır. Kafes sisteminde
Bölüm 6-2
Şekil 2. Çözüm bölgesinin üçgen elemanlara ayrılması
uygulanan numaralandırma yönteminde de görüldüğü gibi j düğümünün yer değiştirme

bileşenleri x yönünde Q2j-1 ve y yönünde Q2j olarak alınırsa genel yer değiştirme vektörü,
{Q} = Q1,Q2,Q3,.......QnT (7)
şeklinde gösterilir. Burada n, toplam serbestlik derecesi sayısıdır. Bilgisayar uygulaması

açısından üçgen eleman bilgileri, düğüm noktası koordinatları ve eleman süreklilik bilgileri
matrisi şeklinde gösterilebilir. Düğüm noktası koordinatları, toplam düğüm sayısını ve
düğümün iki koordinatını gösteren iki boyutlu bir dizi olarak ele alınabilir. Elemanlar
arasıdaki süreklilik için de eleman numaraları ve her elemanın genel numaralamada sahip
olduğu düğümlerin numaralarını gösteren iki boyutlu bir dizi oluşturulabilir. Şekil 3’de
Şekil 3 Üçgen eleman
Bölüm 6-3
eleman süreklilik durumu tipik bir üçgen eleman üzerinde gösterilmiştir. Lokal sistemde 1,
2 ve 3 olarak numaralandırılmış olan elemanın genel sistemdeki numaralandırılması Şekil
2’de verilmiştir. Süreklilik bilgilerinin gösterimi için Tablo 1 hazırlanmıştır. Süreklilik
matrisinde elemana ait düğüm numaraları sıralanırken belirli bir düzene uyulması (saat
ibresi yönü gibi) hesaplamalarda kolaylık sağlar.
Tablo 1. Eleman Süreklilik Bilgileri

Eleman no Düğüm numaraları
e 1 2 3
1 1 2 4
2 7 4 2
3 2 5 7
. . . .
. . . .
15 9 13 12
.
.
20 13 16 15
Şekil 3’te verilen elemanın j düğümünün x ve y doğrultularındaki yer değiştirme bileşenleri

sırasıyla q2j-1 ve q2j olarak verilmiştir. Buna göre eleman yer değiştirme vektörü,
{q} =q1,q2,q3,........,q6 (8)
olur. Tablo 1’de verilen bilgilerden yararlanarak genel sonlu eleman denkleminden
hesaplanan sistem deplasman vektörünün {Q} içinden eleman deplasman vektörü {q}
kolayca elde edilebilir.
3. SABİT ŞEKİL DEĞİŞİMLİ ÜÇGEN ELEMAN

Bir boyutlu problemlerin incelendiği bölümde seçilen şekil fonksiyonuna göre eleman
içindeki gerilme ve şekil değiştirmenin sabit veya değişken olarak modellenebildiğini
görmüştük. Üçgen elemanda da seçilen şekil fonksiyonu eleman içinde şekil değiştirmeyi
sabit olacak şekilde modelleme imkanı veriyorsa buna sabit şekil değişimli üçgen (SŞDÜ)
eleman denir. Bir eleman içindeki herhangi bir noktanın yer değiştirmeleri, elemanın
düğüm noktalarının yer değiştirmelerinden faydalanılarak hesaplanır. Bu da şekil
fonksiyonları yardımıyla yapılabilir. SŞDÜ elemanda şekil fonksiyonları lineer
fonksiyonlardır. 1, 2 ve 3 düğümlerine karşılık gelen N1, N2 ve N3 şekil fonksiyonları Şekil
4’de verilmiştir. Birinci düğümde N1 şekil fonksiyonunun değeri 1 olup diğer düğümlerde
sıfıra doğru lineer olarak azalır. Dolayısıyla N1 şekil fonksiyonu bir düzlem yüzey belirtir.
Bölüm 6-4
2. ve 3. düğümde 1 değeri alarak benzer birer yüzey oluşturan N2 ve N3 şekil fonksiyonları

da sırasıyla 1-3 ve 1-2 düğümlerinde 0 değerini alır. Bu şekil fonksiyonlarının bütün lineer
konbinasyonları da birer düzlem yüzey belirtir. Örneğin, N1+N2+N3 şeklindeki bir
kombinasyon da düğüm noktalarındaki yüksekliği 1 olan bir yüzey oluşturur ki bu yüzey
elemana pararaleldir. Bunun sonucu olarak
N1+N2+N3 = 1 (9)
yazılabilir.Bu yüzden N1, N2 ve N3 lineer olarak bağımsız değildirler. Bunların sadece iki
tanesi lineer bağımsızdır. Lineer olarak bağımsız olan şekil fonksiyonları r ve s çiftiyle
N1 = r, N2 = s, N3 = 1-r-s (10)
olarak bulunur. Burada r ve s doğal koordinatlardır (Şekil 4).
Bir boyutlu eleman ile olan benzerliğe dikkat çekilecek olursa, bir boyutlu problemde x
koordinatı r doğal koordinatı cinsinden ifade edilmiş ve şekil fonksiyonu r’nin fonksiyonu
olarak elde edilmişti. Burada ise (x, y) koordinatları r ve s doğal koordinatları cinsinden
ifade edilmiş ve şekil fonksiyonları r ve s’nin fonksiyonları olarak elde edilmiştir. Şekil
fonksiyonları fiziksel olarak alan koordinatları ile gösterilebilir. Şekil 5’de gösterildiği gibi
üçgen üzerindeki herhangi bir (x,y) noktası üçgeni A1, A2 ve A3 olmak üzere 3 alana böler.
Üçgen içindeki herhangi bir noktada N1+N2+N3 = 1 olduğundan, N1, N2, N3 şekil
fonksiyonları da bu alan bölmelerine bağlı olarak elde edilebilir. A, elemanın alanı olmak
üzere şekil fonksiyonları şu şekilde elde edilir.
(11)
Şekil 4. Şekil fonksiyonları
Bölüm 6-5
Şekil 5. Alan koordinatları
3.1 İzoparametrik Gösterim
Eleman içindeki yer değiştirmeler, bilinmeyen yer değiştirme alanının düğüm

noktalarındaki değerleri ve şekil fonksiyonları kullanılarak
u = N1 q1+N2 q3+N3 q5
(12a)
v = N1 q2+N2 q4+N3 q6
şeklinde yazılır. (10) yardımıyla doğal koordinatlar cinsinden
u=(q1-q5)r + (q3-q5)s+q5
(12b)
v=(q2-q6)r + (q4-q6)s+q6
şeklinde de ifade edilebilir. (12a)’daki ilişki bir [N] şekil fonksiyonu matrisi ile matris
formunda,
{u} = [N].{q} (13)
olarak yazılabilir. Şekil fonksiyonları matrisi ise,
(14)
dir. Üçgen bir eleman için x, y koordinatları aynı şekil fonksiyonları kullanılarak düğüm
noktası koordinatları cinsinden ifade edilebilir. Yani,
(15a)
dir. Ya da şekil fonksiyonlarının yerleştirilmesi ile,
Bölüm 6-6
(15b)
elde edilir. şeklinde bir dönüşüm uygulanırsa,
(15c)
elde edilir. Görüldüğü gibi (12) u ve v’nin doğal koordinatlardaki ifadesini verirken (15c)’
de x ve y’nin doğal koordinatlarla ilişkisini göstermektedir.
Örnek: Şekilde gösterilen üçgen eleman için P noktasındaki N1, N2, N3 şekil fonksiyonlarını
hesaplayınız.
y
3 (4,7)
P(3.85,4.8) 2 (7,3.5)
1 (1.5,2)
x
Çözüm: (15)’de verilen isoparametrik gösterimi kullanarak;
denklemleri yazılır. Bu iki denklemden
eşitlikleri elde edilir. Buradan da

r=0.3, s=0.2 hesaplanır. Bu durumda şekil fonksiyonları N1 = 0.3, N2 = 0.2 ve N3 = 0.5
olur.
Şekil değiştirmelerin hesaplanmasında, u ve v’nin x ve y’ye göre kısmi türevleri gereklidir.

(12) ve (15) eşitliklerinden deplasman ve koordinatların r ve s’nin fonksiyonları olduğu
görülür. Yani ve benzer şekilde dir. u’nun
kısmi türevi için zincir kuralı kullanılarak ve
eşitlikleri elde edilir, matris notasyonunda ise,
(16)
Bölüm 6-7
şeklinde yazılabilir. Buradaki (2x2)’lik kare matris dönüşümünün jakobiyeni olarak

adlandırılır.
(17)
x ve y’nin türevi alınarak,
(18)
elde edilir. (16)’dan,
(19)
yazılabilir. Burada [J]-1 ise
(20)
(21)
dir. Üçgen alan bilgilerinden, det[J]’nin büyüklüğünün; üçgenin alanının iki katı olduğu
görülür. Eğer 1, 2, 3 noktaları saat ibresinin tersi yönünde olursa det[J] pozitif çıkar. Bu
durumda üçgenin alanını,
1
A det J (22)
2
olarak yazmak mümkündür.
Örnek: Önceki örnekte verilen üçgen eleman için [J] matrisini hesaplayınız.
Çözüm: , det[J]=23.75 birim. Bu durumda üçgenin
alanı da 11.875 birimkare olur.
(19) ve (20)’den,
Bölüm 6-8
(23a)
yada v için,
(23b)
elde edilir. (5)’te verilen şekil değiştirme-yer değiştirme ilişkisi ile beraber (12b) ve
(23)’ten
(24a)
elde edilir. xij ve yij tanımından y31=-y13 ve y12=y13-y23 gibi düzenlemeler yapılabilir. Bu
durumda
 y23q1  y31q 3  y12 q5 

1  
 x32 q2  x13q 4  x21q 6  (24b)
det J 
 x32 q1  y23q 2  x13q 3  y31q4  x21q5  y12 q6 

elde edilir. Matris formunda ise,
(25)
yazılabilir. Burada [B]; üç adet şekil değiştirmenin, altı adet düğüm yer değiştirmeleri ile
ilişkisini belirleyen (3x6)’lık eleman şekil değiştirme-deplasman matrisi olup
(26)
şeklinde elde edilir. Görüldüğü gibi [B] matrisinin bütün elemanları düğüm
koordinatlarından elde edilen sabit terimlerdir.
Bölüm 6-9
Örnek: Şekil’de gösterilen elemanlar için, köşelerde verilen lokal düğüm numaralarını
kullanarak [B] matrislerini hesaplayınız.
Çözüm:
[B]1=
(detJ x13 y23  x23 y13   3 2   3 0  6 olarak hesaplanır.) Köşelerdeki lokal numaraları
kullanarak elde edilir.
3.2 Potansiyel Enerji Yaklaşımı İle Eleman Rijitliğinin Hesabı
Sistemin potansiyel enerjisi
(27)
eşitliği ile verilmektedir. Son terimde i, Pi yükünün uygulandığı düğümün numarasını

göstermekte olup tekil yük {i}x,yiT, şeklindedir. Şekil 2’de gösterilen üçgen elemanı
kullanarak toplam potansiyel enerji,
(28a)
veya,
(28b)
Bölüm 6-10
olarak elde edilir. Burada eleman şekil değiştirme enerjisidir.
Şekil değiştirme için, (25)’de verilen şekil değiştirme-yer değiştirme ilişkisinden elemanın
şekil değiştirme enerjisi
(29a)
[D] ve [B] matrisleri sabit olduğundan, eleman kalınlığı te’yi eleman üzerinde sabit alarak,
(29b)
eşitliği yazılabilir.  dA  Ae olarak elemanın alanını verdiğinden,

(29c)
ve eleman rijitlik matrisinin tanımlanmasıyla
(29d)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisi bu durumda,
(30)
olarak elde edilir. Daha önce belirtilen [D] uygun malzeme matrisi alınarak düzlem
gerilme veya düzlem şekil değiştirme için eleman rijitlik matrisi elde edilebilir. Eleman
rijitlik matrislerinin uygun şekilde toplanmasıyla potansiyel enerji ifadesi (29d)
(31)
olarak elde edilir. Elde edilen global rijitlik matrisi simetriktir, bant formda ve
elemanlarının çoğu sıfır olan bir matristir. i1, i2 ve i3, e elemanının düğüm numaraları
olmak üzere; eleman düğüm numaraları arasındaki maksimum fark
me  max i1  i2 , i2  i3 , i3  i1  (32a)
ile hesaplanır. Buradan genel rijitlik matrisinin bant genişliği de,
(32b)
Bölüm 6-11
olarak verilir. Burada ES eleman sayısı, 2 ise herbir düğümün serbestlik derecesidir. K
global rijitliği bütün serbestlik derecelerinin serbest olduğu bir formdadır ve bu nedenle de
tekildir. Sınır şartlarının hesaba katılması için bu matrisin değiştirilmesi gerekmektedir.
3.2.1 Kuvvet Terimleri
(28b) de verilen toplam potansiyel enerji ifadesinden ilk olarak kütle kuvvet terimini (
) ele alalım. Kuvvet ve deplasmanlar doğrultulara göre ayrıldığında,
elde edilir. (12a) da verilen interpolasyon denklemlerinden
+ (33)
olur. Şekil 4’de gösterilen, bir üçgen eleman üzerindeki şekil fonksiyonun tanımından,
, ifadesinin Ae taban alanı ve bir köşesinin yüksekliği bir birim olan bir
prizmanın hacmini verdiği görülür. Diğer taraftan böyle bir prizmanın hacminin (1/3 x
Taban alanı x Yükseklik) olduğunu biliyoruz (Şekil 6). Bu durumda
(34)
1
dır. Aynı şekilde; N
e
2 dA  N
e
3 dA 
3
Ae olur. Böylece (33)
(35)
formunda yazılabilir. Burada {f}e, elemanın kütle kuvvet vektörüdür ve şu eşitlikle

tanımlanır,
(36)
Bölüm 6-12
Şekil 6 Şekil fonksiyonunun integrali

Elde edilen bu eleman yük değerleri daha önce bahsedildiği gibi genel yük vektörünü
oluşturacak şekilde toplanır. Toplama işleminde eleman süreklilik bilgileri dikkate alınır.
İşlem sembolik olarak şu şekilde ifade edilir.
(37)
İkinci olarak potansiyel enerji ifadesindeki yüzey kuvveti terimini ( ) ele

alalım. Şekil 7’de bir elemanın l1-2 kenarı Tx, Ty yüzey kuvvetleri ile yüklenmiştir. Tx, Ty
kuvvetleri birim yüzey alana etkiyen kuvvetlerdir. Bu durumda enerji ifadesi,
(38a)
olur. {u} = [N]{q} dönüşümünü kullanarak,
(38b)
elde edilir. Burada 1-2 kenarı boyunca N3 = 0 olduğundan N1 ve N2 bir boyuttaki N1+N2=1
koşulunu sağlayan şekil fonksiyonlarına benzerdir. (38b)’deki herbir integral, taban
uzunluğu le’nin yarısı ile yüksekliğin (h=1) çarpımına eşittir.
(39)
Bölüm 6-13
kenar uzunluğu da 1 2   x2  x1    y2  y1  dir. Böylece yüzey kuvveti,

2 2
(40)
olur. Burada { q }, 1-2 kenarındaki serbestlik derecelerine karşılık gelen deplasman

vektörü olup,
Şekil 7. Yüzey Kuvveti

(41)
ile verilebilir. Bu durumda eleman yüzey kuvvet vektörü,
(42)
olarak elde edilir. Yüzey kuvvetleri de genel kuvvet vektörü {F}’e eklenir. Tekil yükler,
yükün uygulandığı noktanın elemanlara ayırma esnasında, düğüm olarak tanımlanmasıyla
kolayca sisteme eklenebilir. i noktası; tekil yükünün uygulandığı düğüm
olsun, bu durumda enerji ifadesi,
(43)
olarak yazılabilir. Burada Px ve Py, Pi’nin x ve y bileşenleri olup doğrudan {F} global
kuvvet vektörünün (2i-1) ve (2i) bileşenlerine eklenir. Kütle kuvveti, yüzey kuvveti ve
tekil kuvvetlerin, {F} global kuvvet vektörüne etkileri şeklinde
gösterilebilir. Şekil değiştirme enerjisi ve kuvvet terimlerinin birlikte düşünülmesi ile
toplam potansiyel enerji,
(44)
olarak elde edilir. Sınır şartları ile ilgili düzenlemeler yapılarak sonlu eleman denklemleri
Bölüm 6-14
[K]{Q} = {F} (45)
elde edilir.
3.3 Galerkin Yaklaşımı
Galerkin yaklaşımında işleme uygun bir virtüel deplasman vektörü seçilerek başlanır.
(46)
Buradan şekil değiştirme
(47)
olur. Seçilen yer değiştirme vektörünün sınır şartlarını sağlaması gereklidir. Varyasyonel
form;
(48)
ile verilir. Burada ilk terim iç virtual işi, parantez içindeki ifade ise dış virtual işi verir.
Çözüm bölgesi üzerinde ise,
(49)
dir. (12) ve (14) deki interpolasyon adımlarını kullanarak,
(50)
(51)
(52)
elde edilir. Burada {}, herhangi bir e elemanının düğüm noktalarının yer değiştirme
vektörüdür. Global düğüm noktası yer değiştirme vektörü ise,
(53)
Bölüm 6-15
dir. (49)’dan elemanın iç virtüel iş terimi,
eşitliği ile ifade edilebilir. [B] ve [D]’nin bütün terimlerinin sabit olduğu, te ve Ae’nin
sırasıyla eleman kalınlığı ve alanı olduğu bilindiğinden,
= (54)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisi,
(55)
dir. Buradan genel rijitlik matrisine iç virtüel işlerin toplanmasıyla
= (56)
=
şeklinde bir geçiş yapılabilir.
Kuvvet ifadeleri, dış virtuel iş terimleri kullanılarak elde edilir. Potansiyel enerji
formülasyonunda kullanılan adımların aynen geçerli olduğu Galerkin yaklaşımında
deplasmanları ifade eden {u} yerine {} kullanılmaktadır. Bu nedenle,
(57)
dir. Bu da sonuçta (33) ve (36) ile verilen kütle kuvvet vektörünü verir. Aynı şekilde yüzey
kuvveti ve tekil yükler de (38) ve (43) ile verilen sonuçlara ulaşır. Varyasyonel formüldeki
terimler,
İç Virtual İş: (58a)

Dış Virtual İş: (58b)
Şeklinde tüm sistem için elde edilir. Uygun bir deplasman fonksiyonu seçimi ile sınır
şartlarının uygulanmasından
(59)
Bölüm 6-16
sonucuna ulaşılır.
3.4 Gerilme Hesapları
Ele aldığımız SŞDÜ elemanında eleman içindeki şekil değiştirmeler sabit olduğundan
bunlara karşılık gelen gerilmeler de sabittir. Bu nedenle her eleman için bir gerilme
hesaplanması yeterlidir. Gerilme ile yer değiştirmeler arasında (6) ve (25) kullanılarak,
(60)
şeklinde bir ilişki elde edilir. Sonlu eleman denkleminin çözülmesi ile elde edilen sistem
deplasman vektöründen eleman süreklilik değerleri de dikkate alınarak elemana ait düğüm
deplasman değerleri çıkarılır. Bu değerlerin kullanılmasıyla elemana ait gerilme değeri
hesaplanabilir. Gerilmelerin ara bölgelerdeki değerlerini elde etmek için interpolasyon
yapılmak istenirse hesaplanan değerlerin elemanların merkezindeki değerler olduğu kabul
edilebilir. Asal gerilmeler ve bunların yönleri Mohr çemberi prensipleri kullanılarak
hesaplanır.
Örnek: Şekilde yükleme durumu ve sınır şartları verilen levha için 1 ve 2 düğümlerinin yer
değiştirmelerini ve düzlem gerilme
durumuna göre elemanlardaki
gerilmeleri hesaplayınız.
Çözüm: Düzlem gerilme hali için elastisite matrisi şu şekilde verilir:
Bölüm 6-17
Verilen numaralama sistemi için süreklilik bilgileri tablosu ise

Eleman Düğüm no
No 1 2 3
1 1 2 4
2 3 4 2
Şeklindedir. [D][B]e çarpım matrisleri,
olarak elde edilir. Buna göre eleman rijitlik matrisleri de, te.Ae.[B]eT.[DB]e çarpımı ile,
1 2 3 4 7 8 5 6 7 8 3 4
elde edilir. Eleman matrislerinin sutunlarına karşılık gelen serbestlik dereceleri üstlerinde
verilmiştir. Sınır şartları nedeniyle Q2, Q5, Q6, Q7 ve Q8 değerleri sıfır olduğundan
eliminasyon yaklaşımını kullanarak Q1, Q3 ve Q4 serbestlik derecelerine karşılık gelen satır
ve sütunların alınması yeterlidir. Yalnızca 4 nolu serbestlik derecesine uygulanan 1 kN’lik
bir tekil kuvvet bulunduğundan genel yük vektörünün bir adet sıfırdan farklı bileşeni
bulunmaktadır. O da F4 = -1 kN dir. Bu durumda sonlu eleman denklemleri
olur. Buradan deplasmanlar Q1=1.913x10-5 cm, Q3=0.875x10-5 cm ve Q4=-7.436x10-5 cm

olarak hesaplanır. Birinci elemanın yer değiştirme vektörü,
olur. Gerilme ise buna bağlı olarak
1=[DB]1.{q}’ dan olarak hesaplanır. Benzer
Bölüm 6-18
olarak ikinci elemanın deplasmanları ve

gerilmeler de bulunur.
3.5 Sıcaklık Etkisi
Eğer sıcaklık değişiminin dağılımı (T(x,y)) biliniyorsa, bu değişim nedeniyle meydana

gelen şekil değiştirme, başlangıç şekil değiştirmesi (0) olarak ele alınabilir. Elastisite
teorisinden düzlem gerilme için 0,
(61)
düzlem şekil değiştirme için de,
(62)
şeklinde verilmektedir. Gerilme ve şekil değiştirme ilişkileri ise,
(63)
şeklindedir. Sıcaklık şekil değiştirme enerjisinde
(64)
şeklinde bir artışa neden olur. Burada birinci terim rijitlik matrisini verir. Son terim sabit
olduğundan minimizasyonda etkisi yoktur. Ortadaki terim ise sıcaklık sebebiyle oluşan
yükü vermektedir. Şekil değiştirme-yer değiştirme ilişkisi {}=[B]{q} kullanılarak yük
terimi,
(65)
şeklinde açılabilir. Buradan elemanın sıcaklık yükü,
(66)
olarak elde edilir. Eleman sıcaklık vektörünün 6 bileşeni bulunmaktadır.
(67)
Bölüm 6-19
Başlangıç şekil değişimi (0) eleman içinde ortalama sıcaklık değişimi nedeniyle oluşan
birim şekil değiştirme olarak alınır. Buradan eleman içindeki gerilmeler,
(68)
dan hesaplanır.
3.6 Problem Modellenmesi ve Sınır Şartları
Sonlu eleman metodu, çeşitli türdeki problemlerde gerilmeleri ve şekil değiştirmeleri

hesaplamak için kullanılır. Az önce verilen örnekte ele alındığı gibi bazı problemlerde,
fiziksel boyutlar yükleme ve sınır şartları açıkça görülebilmektedir. Bazı problemlerde ise
bu bazı zorluklar getirmektedir. Şekil 8a’da gösterilen levha buna bir örnektir. Yükleme
şekli ve geometrisi buna benzeyen bir çok problemle gerçek hayatta karşılaşılabilir. Esas
olarak elemanın şekil değiştirmesi ile ilgili analizler yaptığımızdan ele aldığımız
problemlerin yükleme, sınır şartları ve geometrisinden kaynaklanan simetri durumları
modelleme ve değerlendirme gibi açılardan kolaylık sağlar. x ve y simetri eksenleri olmak
üzere (Şekil 8b) x ekseni üzerindeki noktalar yalnızca, x ekseni boyunca hareket ederler, y
ekseni boyunca ise sabittirler. Aynı şekilde y ekseni üzerindeki noktalar da x ekseni
yönünde sabittirler. Görüldüğü gibi problemin yalnızca ¼’ünün modellenmesi aranan şekil
Şekil 8 Dikdörtgen levha ve sonlu eleman modellemesi
değiştirme ve gerilmelerin elde edilmesi için yeterli olmaktadır. Başka bir örnek olarak
içten basınca maruz sekizgen boru verilebilir (Şekil 9). Simetri nedeniyle, Şekil 9b’de
gösterildiği gibi, 22.5’lik dilimin hesaba katılması yeterli olacaktır. Sınır koşulları x ve n
üzerindeki noktaların bu iki doğruya dik yönde sabitlenmiş olmasını gerektirmektedir.
İçten veya dıştan basınca maruz bir dairesel borunun üzerindeki tüm noktalar simetri
nedeniyle radyal doğrultuda hareket ederler. Bu durumda herhangi borunun herhangi bir
dilimi ele alınabilir. Hatta problem tek boyutlu olarak ta modellenebilir.
Bölüm 6-20
Şekil 9’da verilen durum için x ekseni üzerindeki noktalar penaltı yaklaşımı ile kolayca
değerlendirilebilir. n doğrusu üzerindeki noktalar için ise bazı düzenlemeler yapmak
gerekecektir. Eğer n doğrusu üzerindeki i düğümü Q2i-1 ve Q2i serbestlik dereceli ve Şekil
9’da gösterildiği gibi n boyunca hareket edebiliyorsa, x eksenine göre n’in eğimi  olmak
üzere,
Q2i 1Sin  Q2 i Cos  0 (69)
yazılabilir. Bu durum bir çok noktalı sınır şartı verir. Bu nedenle genel potansiyel enerji
ifadesine
(70)
şeklinde bir ekleme yapılır. Burada C, büyük bir sayıdır. Bu eşitlikteki kareli terim açılırsa,
(71)
elde edilir. Elde edilen CSin2, -CSinCos ve Ccos2 terimleri eğik çizgi (n) üzerinde
Şekil 9 Sekizgen boru ve sonlu eleman modellemesi
bulunan her düğüm için global rijitlik matrisine eklenerek genel rijitlik matrisi sınır
şartlarına göre düzenlenmiş olur. Bir boyutlu problemde çok noktalı sınır şartları ele
alınırken kullanılan 0, 1 ve 2 sabitlerine karşılık burada sırasıyla 0, Sin ve - Cos
alınmasıyla da aynı sonuç elde edilebilirdi.
3.7 Elemanlara Ayırma İle İlgili Genel Uyarılar
Bölüm 6-21
Bir alanı üçgenlere bölerken, üçgenin en büyük ve en küçük kenar boyları oranının çok
fazla olmamasına dikkat edilmelidir. Eşkenar üçgenlerin kullanılması en uygun seçim
olacaktır. Bununla beraber eşkenar üçgenlerin kullanılması her zaman mümkün olmaz. Bu
nedenle yapılabilecek en uygun şey, üçgenin açılarını 30  ile 120 arasında kalmasına
dikkat etmek olacaktır. Çentikler ve faturalar gibi gerilmelerin çok büyük yığılma
gösterdiği bölgelerde gerilmelerin doğru hesaplanabilmesi için eleman boyutlarının küçük
seçilmesi yararlı olur. SŞDÜ elemanında eleman üzerinde gerilmelerin sabit olduğu kabul
edildiğinden mümkün olduğu kadar küçük elemanların seçilmesi modellemenin sağlığı
açısından önem kazanır.
Sonuçların ve verilerin uygun olup olmadığının kontrolü için, ilk denemelerde kaba eleman
dağılımı yeterli olabilir. Bu aşamada, çok sayıda elemanı devreye sokmadan da hatalar
saptanabilir. Bundan sonra gerilme değişikliklerinin yüksek olduğu bölgelerde, eleman
sayısını arttırarak daha iyi sonuç alınması sağlanır. Buna yakınsama yöntemi adı verilir.
4. İZOPARAMETRİK ELEMANLAR
Bu bölümde izoparametrik elemanların gerilme analizi problemlerinin çözümünde
kullanımı üzerinde durulacaktır. İsoparametrik elemanlar iki ve üç boyutlu problemlerin
çözümünde geniş bir kullanım alanı bulmuş ve deneysel verilerle iyi bir uyum sağlayan
sonuçlar elde edilmiş bir eleman türüdür. Burada dört düğümlü izoparametrik elemanlar
anlatılarak temel prosedür ayrıntılı bir şekilde verildikten sonra daha yüksek dereceden
izoparametrik elemanların nasıl ele alınacağı üzerinde durulacaktır.
Şekil 11’de dört düğümlü dörtgen eleman verilmiştir. Lokal düğüm numaraları saat
ibresinin ters yönünde 1, 2, 3, 4 şeklinde verilmiş olup ve düğüm koordinatları, i düğümü
Şekil 10 Dört düğümlü dörtgen eleman
Bölüm 6-22
için (xi,yi) dir. Düğüm deplasmanları vektörü, dir.
Eleman içindeki P noktasının deplasmanları ise, şeklindedir.
Şekil fonksiyonları öncelikle doğal koordinatlardaki bir temel eleman üzerinde geliştirilir.
Temel eleman (r, s) doğal koordinatlarında düzgün bir kare olarak tanımlanabilir (Şekil11).
Langrange şekil fonksiyonları i=1, 2, 3, 4 olarak düğüm numaraları olmak üzere Ni
şeklinde gösterilir. Her şekil fonksiyonu tanımlı olduğu düğümde 1 diğer düğümlerde ise
sıfırdır. Örnek olarak 1. düğüm için,
1. düğümde N1=1, 2, 3 ve 4. Düğümde, N1=0 (71)
olarak kısaca gösterilebilir. Buna göre, N1, r=1 ve s=1 kenarları boyunca sıfır olmak
zorundadır. Bu da
N1=c(1-r)(1-s) (72)
formunda bir eşitlik verir. Buradaki sabit c katsayısı 1 düğümünde N1=1 olması şartından
(-1,1) (1,1)
4 3
P(r,s)
r
(0,0)
1 2
(-1,-1) (1,-1)
Şekil 11 Doğal koordinatlarda temel eleman

bulunur. Bu durumda 1 düğümünde r=s=-1 olduğundan (72),
1=c(2)(2) (73)
olur. Buradan c=1/4 olarak elde edilir. Böylece 1 düğümündeki şekil fonksiyonu
1
N1  1  r 1  s (74)
4
Bölüm 6-23
1
olarak elde edilir. Diğer düğümler için de benzer yoldan N 2  1  r 1  s ,
4
1 1
N3  1  r 1  s , N4  1  r 1  s olarak bulunur. Bilgisayar uygulamasında
4 4
kolaylık sağlaması açısından şeklil fonksiyonları ri ve si ilgili düğümün doğal
koordinatlardaki yerini vermek üzere, kısa gösterimde
(75)
olarak yazılabilir.
Eleman içinde herhangi bir noktanın yer değiştirmeleri şekil fonksiyonları yardımıyla,
(76)
olarak yazılabilir. Matris formunda ise,
(77)
Burada [N] şekil fonksiyonları matrisi olup,
(78)
şeklindedir. İzoparametrik formülasyonda koordinatlar da aynı şekil fonksiyonları ile

gösterilebildiğinden, eleman içindeki herhangi bir noktanın koordinatı,
x  N 1 x1  N 2 x 2  N 3 x 3  N 4 x 4
(79)
y  N 1 y1  N 2 y 2  N 3 y 3  N 4 y 4
olarak yazılır. Bundan sonra şekil değiştirmelerin hesabına geçilir. Bunun için r,s
koordinatlarında verilen şekil fonksiyonlarının x,y koordinatlarındaki türevlerine ihtiyaç
vardır. Buradan zincir kuralı ile (üçgen elemanlardakine benzer şekilde) herhangi bir
f=f[x(r,s),y(r,s)] fonksiyonu için
f f x f y f f x f y
   
r x r y r s x s y s
(80)
yazılır. Matris notasyonu ile J jakobiyen matrisi olmak üzere,
Bölüm 6-24
(81)
yazılır. Jakobiyen matrisi ise
(82)
şeklindedir. (75) ve (79) yardımıyla
(83)
J 11 J 12
J  (84)
J 21 J 22
elde edilir. f fonksiyonu yerine şekil fonksiyonlarını yazarsak (82),
 N   N 
 r  
 x 
 N   J  N  (85)
   
 s   y 
 
olur. Şekil fonksiyonlarının x ve y’ye göre türevi gerektiğinden bu eşitliğin tersi alınarak,
 N   N 
 
 x  1  r 
 N   J  N  (86)
   

 y 
  s 
yazılır. Bu da,
 N   N 

 x 
 1  J 22  J12   r 
 N    J   (87)
  det J  21 J 11   N 

 y 
  s 
şeklinde ifade edilebilir. Diğer taraftan bir çok matematik analiz kitabında verildiği üzere
doğal koordinatlardaki alan ile kartezyen koordinatlardaki alan arasında
Bölüm 6-25
dA  dxdy  det Jdr . ds (88)
şeklinde verilen bir ilişki vardır. Bu ilişki eleman rijitlik matrisi hesaplarında sıklıkla
kullanılacaktır.
4.1 Eleman Rijitlik Matrisi
Dörtgen elemanlar için rijitlik matrisi elastik enerji ifadesinden hareketle elde edilebilir.
Bu eşitlik,
(89)
şeklindedir. Kalınlık sabit alınır ve eleman boyutunda yazılırsa,
(90)
olur. Şekil değiştirme-yer değiştirme ilişkisi ise,
(91)
şeklindedir. (81)’de f = u alınırsa,
 u   u 

 x 
 1  J 22  J 12   r 
 u    J   (92a)
  det J  21 J 11   u 

 y 
  s 
olur. Aynı şekilde v için de,
 v   v 

 x 
 1  J 22  J12   r 
 v    J   (92b)
  det J  21 J 11   v 

 y 
  s 
yazılır. (91) ve (92a-b) eşitliklerinden,
Bölüm 6-26
(93)
elde edilir. Burada [A],
(94)
dir. Bu durumda yer değiştirmelerin şekil fonksiyonları cinsinden yazıldığı (76) yardımıyla
(95)
yazılabilir ki burada [G],
(96)
şeklinde elde edilir.Şekil değiştirme ve yer değiştirmeler matris formunda {=[B]{q}

olarak verildiğinden (93) ve (95)’ten [B]=[A][G] olarak elde edilir. Diğer taraftan
{=[D]{ olduğundan eleman içindeki gerilmeler,
(97)
olur. Bu durumda şekil değiştirme enerjisi ifadesini,
(98a)
Bölüm 6-27
şeklinde yazabiliriz. Bu da
(98b)
olup eleman rijitlik matrisi olan [k]e,
(99)
şeklindedir. Eleman rijitlik matrisi (8x8) boyutundadır. [B] ve [J]; r ve s ye bağlı

olduklarından gerekli integraller nümerik olarak yapılacaktır. Nümerik integrallerle ilgili
geniş bilgi daha sonra verilecektir.
4.2 Kuvvet Vektörleri
Kütle kuvvetleri birim hacimdeki kuvvetler olup potansiyel enerji eşitliğindeki kütle
kuvveti teriminden elde edilebilir.
(100)
ve açılımları ile ve eleman içindeki kütle kuvvetinin sabit

olduğu kabulu ile,
(101)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisinde olduğu gibi kütle kuvveti vektörü de nümerik
integrasyonla hesaplanır.
Yüzey Kuvvetleri birim yüzey alanına etkiyen kuvvetlerdir. Dörtgen elemanın 2-3
kenarına şeklinde bir yüzey kuvveti etkiyor olsun. Bu kenarda r=1
olduğundan bı kenarda şekil fonksiyonları N1=N4=0, N2=(1-s)/2, N3=(1+s)/2
olacaktır.Böylece potansiyel enerji eşitliğindeki yüzey kuvveti vektörü,
(102)
Bölüm 6-28
olur. l2-3: 2-3 kenar uzunluğudur. Yüzey yükünün değişken olması durumunda nümerik
integrasyon yapılabilir. Tekil kuvvetlerin uygulanmasında daha önce gösterilen durumlar
dışında herhangi bir değişiklik yoktur.
4.3 Nümerik İntegral
Bir boyutlu bir problemde nümerik integral,

1
  f r dr
1
(103)
şeklindedir. I’nın hesabı için Gauss tarafından önerilen yaklaşım sonlu elemanlar metodu
uygulamalarında kullanışlı ve verimli bir metod olarak ispatlanmıştır. Yöntemin iki ve üç
katlı integrallere uygulanması da çok kolaydır. n noktalı yaklaşık hesap,
1
I   f r dr  W f r   W f r ........W f r 
1
1 1 2 2 n n
(104)
şeklinde verilmiştir. Burada W1, W2.....Wn, ağırlık çarpanları, r1, r2.... rn de hesaplama
noktalarını göstermektedir. Bu noktalara bu yaklaşımda Gauss noktası adı verilir. Gauss
yaklaşımında en doğru çözümü elde edecek sayıda nokta ve ağırlık katsayısının bulunması
önem taşır. (104) n değerinin büyük tutulmasıyla aslında gerçek çözümü veren bir
eşitliktir. Buna karşılık büyük n değerleri bilgisayar uygulaması açısından gereksiz bir
kapasite artırımına neden olur. Ele aldığımız fonksiyon bir polinom olduğundan ve şekli
yaklaşık olarak bilindiğinden n değerinin tesbit edilmesi yeterince yaklaşık bir değere
ulaşılmasını sağlar. Metodu 1 ve 2 noktalı hesaplama ile izah etmeye çalışalım. n=1 için,
 f r dr  W f r 
1
1 1 (105)
elde edilir. Burada hesaplanması gereken yalnızca iki parametre vardır (W1,r1). Bu
eşitlikten polinomun derecesi 1 olduğunda kesin çözüm elde edilir. Buna göre
f r   a 0  a1r alındığında,
(106a)
veya
Bölüm 6-29
(106b)
olur. Görüldüğü gibi hatanın 0 olabilmesi için W1=2 ve r1=0 olmalıdır. Buna göre herhangi
bir fonksiyon için
(107)
elde edilir. Bu da orta noktaya göre yapılan alan hesabıdır (Şekil12).
Şekil 12 Bir noktalı Gauss yaklaşımı
İki noktalı yaklaşımda ise integral değeri

1
 f r dr  W f r   W f r 
1
1 1 2 2 (108)
dir. Burada belirlenmesi gereken 4 parametre görülmektedir. Çözüm için 3. Dereceden bir
polinom benzetimi yapılabilir. f r   a 0  a1r  a 2 r  a 3 r seçildiğinde hata ifadesi,
2 3
(109)
Bu da W1+W2=2, W1r1+W2r2=0, W1r12+W2r22=2/3, W1r13+W2r23=0 ile sağlanabilir. Elde

edilen bu nonlineer denklemelerin çözümünden
W1=W2=1 -r1=r2=0.5773502.... (110)
elde edilir. Görüldüğü gibi Gauss yaklaşımı ile n adet integral noktasından 2n-1 dereceli
polinom için gerçek çözüm elde edilebilmektedir. Tablo 2’de altı noktaya kadar olan Gauss
nümerik integralleri için W ve r değerleri verilmiştir. Simetrik noktaların aynı ağırlık
Bölüm 6-30
değerini aldığı görülmektedir. Çözümün doğruluğa yaklaşması için verilen ondalıklı

değerlerin mümkün olduğunca kullanılması gerekmektedir.
Tablo 2. Gauss Yaklaşımı ile Nümerik İntegrasyon İçin Gaus Noktaları ve Ağırlık
Katsayıları ( )
Nokta Sayısı Yer (ri) Ağırlık Katsayısı (Wi)

1 0.0 2.0
2 0.5773502692 1.0
3 0.7745966692 0.5555555556
0.0 0.8888888889
4 0.8611363116 0.3478548451
0.3399810436 0.6521451549
5 0.9061798459 0.2369268851
0.5384693101 0.4786286705
0.0 0.5688888889
6 0.9324695142 0.1713244924
0.6612093865 0.3607615730
0.2386191861 0.4679139346
Örnek: integralini 1 ve 2 noktalı Gauss yaklaımı ile
hesaplayınız.
Çözüm: 1 nokta için W1 = 2 ve x1 = 0 olduğundan I=7.0 bulunur. 2 nokta için W1 = W2 =
1 ve x1 = -0.577 x2 = 0.577 olduğundan I = 8.7857 bulunur. Gerçek çözüm ise I= 8.816
dır.
Yaklaşımının iki katlı integrallerdeki şekli
(111)
olarak yazılabilir. İntegraller sırasıyla alınırsa,
(112)
elde edilir. İki katlı integralin bir uygulaması olarak eleman rijitlik matrisinin hesaplanması
ele alınabilir. Eleman rijitlik matrisi, şeklinde
hesaplanmıştı. Burada [B] ve [J] r ve s nin fonksiyonlarıdır. Eleman rijitlik matrisi aslında
8x8 boyutlarında bir matris olduğundan 64 elemanın ayrı ayrı integralinin alınması gerekir.
Bölüm 6-31
Bununla beraber matris simetrik olduğundan yalnızca diyagonal ve üstündeki elemanların

integralinin alınması yeterli olacaktır.
 integrali alınacak i’inci eleman olsun, Bu durumda,
(113)
yazılabilir. Buradan her iki integral de 2 nokta kuralına göre alınırsa,
(114)
elde edilir. Burada W1=W2=1, r1=s1=-0.57735....., r2=s2=0.57735....alınır (Şekil 13). Bu

denklem Gauss noktaları 1, 2, 3, 4 olarak numaralandırarak yazılırsa
(115)
elde edilir. Burada IP ’nin IP integral noktasındaki değerini WIP ise ağırlık katsayısını
göstermektedir.
Şekil 13. 2 noktaya göre iki boyutlu integral için Gauss yaklaşımı
Gerilme hesabında sabit şekil değiştirmeli üçgen elemandakinin tersine izoparametrik
elemanda gerilmeler eleman içindeki koordinatlara göre değişir. Normal olarak gerilmeler
de Gauss noktalarına göre hesaplanır. Bu durumda bir düğümü ortak kullanan eleman
sayısı kadar gerilme değeri bulunmuş olur. Bu ise elde edilen gerilmelerin
değerlendirilmesinde veri çokluğundan kaynaklanan zorlukların çıkmasına neden olur.
Bölüm 6-32
Alternatif bir yöntem olarak her elemanın belli bir koordinatındaki [(0, 0), (-1,-1) gibi ]
gerilmelerin hesaplanmasının yeterli görülmesi en azından başlangıç değerlendirmelerine
kolaylık sağlar.
Bazı durumlarda dörtgen elemanların düğüm noktalarının kayması ile üçgen eleman şeklini
alması mümkündür (Şekil 14). Bu durum hata oranını artırmakla beraber hesaplamalarda
herhangi bir olumsuzluk meydana getirmez. Ancak düğümlerden biri içbükey kenar
meydana getirecek bir konumda bulunursa Jakobiyen negatif çıkar ve matris işlemlerinin
hata vermesine neden olur. Dörtgen elemanlarda da en boy oranının çok küçülmesi hatalı
sonuçlar doğuracağından bu oranın 0.5’ten küçük olmamasına dikkat edilmelidir.
Şekil 14 Şekil değiştirmiş dörtgen elemanlar (a ve b kabul edilebilir c hatalı)
Örnek: Şekildeki dikdörtgen eleman için, düzlem gerilme durumu, E=30x10 6 N/cm2, =.3
ve {q}=[0, 0, 0.002, 0.003, 0.006, 0.0032, 0, 0]T cm için [J], [B] ve (0,0)’ı hesaplayınız.
Çözüm: (83)’den
hesaplanır. Bu eleman için [J]

sabit olarak elde edildi. (94)’den
olarak elde edilir. [G] matrisi ise r=s=0 için elde edildikten sonra, [B]=[A][G]
yardımıyla,
Bölüm 6-33
bulunur. Elastisite matrisi
ise
dir. Buna göre istenen noktadaki gerilmeler,
olarak hesaplanır.
4.4 Yüksek Dereceden Elemanlar
Buraya kadar anlatılan dört düğümlü dörtgen eleman için verilen prosedür daha fazla
düğüm içeren elemanlar için de geçerlidir. Dört düğümlü elemanın şekil fonksiyonları
lineer formda olmasına karşılık bir kenarında ikiden fazla düğüm içeren elemanların şekil
fonksiyonları doğal olarak daha üst dereceden olacaktır. Bu da modellemede daha fazla
doğruluk sağlayacaktır. Burada yüksek dereceden elemanlar için yalnızca şekil
fonksiyonları elde edilecek olup diğer eleman bilgileri verilen prosedüre uygun olarak
kolayca elde edilebileceğinden ve el ile hesaplamak için uygun olmadığından burada
verilmeyecektir.
Dokuz Düğümlü Dörtgen Elemanlar: Sonlu eleman uygulamalarında dokuz düğümlü

elemanlar geniş bir uygulama sahası bulmuştur. Elemanın doğal ve kartezyen
koordinatlarındaki durumu Şekil 15’te verilmiştir.
Dörtgenin herhangi bir kenarını bir boyutlu üç düğümlü eleman olarak düşünelim ve ilk
olarak r eksenini göz önüne alalım. Buna göre –1, 0 ve 1 koordinatları sırasıyla 1, 2 ve 3
olarak numaralandırılmış olsun. Bilindiği gibi şekil fonksiyonu tanımlandığı düğümde 1
diğer düğümlerde 0 değerini almalıdır. Yani,
i düğümünde diğer düğümlerde

(116)
Buna göre ilk olarak L1’i ele alalım. L1, r=0, r=+1 düğümlerinde 0 değerini alacağından
bir boyutlu elemanda görüldüğü üzere şekil fonksiyonu L1=c r(1-r) formunda olacaktır. c
katsayısı şekil fonksiyonunun tanımından –1/2 olarak hesaplanır. Böylece L1=-r(1-r)/2
olarak ilk düğümün bir boyuttaki şekil fonksiyonu bulunmuş olur. Benzer şekilde ele
Bölüm 6-34
Şekil 15 Dokuz düğümlü dörtgen elemanın doğal ve kartezyen koordinatlardaki görünümü
aldığımız r ekseni için şekil fonksiyonları
(117)
olarak bulunur. s ekseni içinde aynı işlemleri yaparak,
(118)
elde edilir. Diğer taraftan iki boyutlu elemanın her düğümünde (r,s) şeklinde iki koordinat
tanımlı olduğundan bir boyutta elde edilen bu fonksiyonların birbirleriyle koordinat
uyumuna göre çarpılması aranan şekil fonksiyonlarını verecektir. Bu durumda
(119)
elde edilir. Çarpım sonucunda da Ni şekil fonksiyonlarının i düğümünde 1 diğer 8 düğümde

sıfır değerini aldığı görülür. 9 düğümlü elemanların bir avantajı olarak deplasmanlar gibi
koordinatlar da yüksek dereceden polinomlarla tanımlandığından eğri kenarlı elemanlar
kullanılması da mümkündür. Bununla beraber kolaylık sağlaması açısından koordinatları
lineer şekil fonksiyonları ile deplasmanları ise burada verilen polinomlarla tanımlamak da
mümkün olmaktadır.
Bölüm 6-35
Sekiz Düğümlü Dörtgen Elemanlar: Bütün düğümlerin eleman sınırlarında bulunduğu

bu elemanların 9 düğümlü elemandan farkı eleman ortasında düğüm tanımlanmış
olmamasıdır (Şekil 16). Dolayısıyla r=0 ve s=0 eksenleri üzerinde 2 şer eleman r=1 ve
s=1 eksenleri üzerinde de üçer eleman bulunmaktadır.
Şekil 16 Sekiz düğümlü dörtgen elemanın doğal ve kartezyen koordinatlardaki görünümü
İlk olarak köşe düğümlerini ele alalım. N1 için r=1, s=1 ve r+s=-1 doğruları üzerinde
sıfırlanması gerektiği söylenebilir. Bu durumda
(120)
yazılabilir. Şekil fonksiyonunun bir gereği olarak N1, 1 düğümü dışındaki düğümlerde sıfır
değerini alacağından c katsayısı -1/4 olarak hesaplanır. Benzer şekilde köşe düğümlerinin
şekil fonksiyonları,
(121)
olarak hesaplanır. Orta noktalardaki düğümler için ilk olarak N5’i ele alalım. Bu şekil
fonksiyonu için, r=1, s=1 ve r=-1 doğruları üzerinde sıfırlanmaları gerektiği söylenebilir.
Dolayısıyla şekil fonksiyonu,
(122)
Bölüm 6-36
formunda olmalıdır. Şekil fonksiyonu şartlarından c=1/2 olarak hesaplanır. Böylece orta
düğümlerin şekil fonksiyonları,
(123)
olarak elde edilir.
Değişken Düğüm Sayılı Eleman: Verilen şekil fonksiyonlarından görüldüğü üzere

dörtgen elemanların şekil fonksiyonları arasında bir benzerlik bulunmaktadır. Bundan
yararlanarak 4 ile 9 düğüm arasında düğüm sayılarına sahip genel bir eleman için şekil
fonksiyonları bir sistem içinde geliştirilebilir. Tablo 3’de bu sistem verilmiştir.
Tablo 3. 4 ile 9 düğüm arası düğüme sahip dörtgen eleman için şekil fonksiyonları
i numaralı düğüm mevcutsa ekleyiniz.
i=5 i=6 i=7 i=8 i=9
N1=1/4(1+r)(1+s) -1/2N5 -1/2N8 -1/4N9
N2=1/4(1-r)(1+s) -1/2N5 -1/2N6 -1/4N9
N3=1/4(1-r)(1-s) -1/2N6 -1/2N7 -1/4N9
N4=1/4(1+r)(1-s) -1/2N7 -1/2N8 -1/4N9
N5=1/2(1-r2)(1+s) -1/2N9
N6=1/2(1-s2)(1-r) -1/2N9
N7=1/2(1-r2)(1-s) -1/2N9
N8=1/2(1-s2)(1+r) -1/2N9
N9=1/2(1-r2)(1-s2)
Örnek: Şekilde verilen eleman için şekil fonksiyonlarını yazınız.

Çözüm:
N1=1/4[(1+r)(1+s)-(1-r2)(1+s)]
N2=1/4[(1-r)(1+s)-(1-r2)(1+s)-(1-s2)(1-r)]
N3=1/4[(1-r)(1-s)-(1-s2)(1-r)]
N4=1/4(1+r)(1-s)-1/8(1-r2)(1-s)
N5=1/2(1-r2)(1+s)
N6=1/2(1-s2)(1-r)
N7=1/2(1-r2)(1-s)
Bölüm 6-37
Altı Düğümlü Üçgen Elemanlar: Eleman sınırlarında orta noktalarda birer düğüm
tanımlanmasıyla oluşurlar (Şekil 17). Doğal koordinatlardaki çizim yardımıyla 9 ve 8
düğümlü elemandaki yol izlenerek şekil fonksiyonları,
(124)
Şekil 17 Altı düğümlü üçgen elemanın kartezyen ve doğal koordinatlardaki gösterimi
şeklinde elde edilir. Burada t=1-r-s dir. Şekil fonksiyonlarında bulunan kareli ifadeler
nedeniyle bu elemana karesel üçgen eleman da denir.
Üçgen elemanda nümerik integral alınırken Gauss noktaları da değişir. En kolay yol
eleman merkezinde koordinatları r=s=t= 1/3 olan ve ağırlık katsayısı da ½ olan bir noktalı
Gauss yaklaşımını kullanmaktır. Başka Gauss noktaları ve bunların ağırlık fonksiyonları
Tablo 4’de verilmiştir. Tabloda üçgensel simetriye uygun olarak oluşturulmuş değerler
verilmiştir. Bu simetri nedeniyle Gauss değerleri arasına bir de çarpan ifadesi eklenmiş
olmaktadır. Örneğin çarpanın 3 olması durumunda tabloda Gauss noktası olarak verilen
(2/3, 1/6, 1/6) değerlerine ilaveten simetriyi oluşturan diğer noktalar da (1/6, 2/3, 1/6) ve
(1/6, 1/6, 2/3) koordinatlarında bulunmaktadır.
Tablo 4. Üçgen İçin Gauss Nümerik İntegrasyon Değerleri
Bölüm 6-38
Nokta Sayısı Ağırlık Katsayısı Çarpan ri si ti

n Wi
1 ½ 1 1/3 1/3 1/3
3 1/6 3 2/3 1/6 1/6
1/6 3 ½ ½ 0
4 -9/32 1 1/3 1/3 1/3
25/96 3 3/5 1/5 1/5
6 1/12 6 0.65902762 0.23193336 0.109039
Yüksek dereceli izoparametrik elemanlarda arada bulunan düğümler mümkün olduğunca

orta noktaya yakın yerleştirilmelidirler. Mümkün olmadığı durumlarda da köşe düğülerden
en az kenar uzunluğunun ¼’ü kadar uzaklıkta olmasına dikkat edilmelidir. Aksi halde
[J]’nin sıfır değer alma ihtimali ortaya çıkar.
Burada verilen temel adımlar kullanılarak ele alınan problemin modellenmesi için gereken
daha yüksek dereceden elemanların tanımlanması ve şekil fonksiyonlarının ortaya konması
mümkündür.
Bölüm 6-39

Altıncı Bölüm, Iki Boyutlu Problemler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Altıncı Bölüm, Iki Boyutlu Problemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALTINCI BÖLÜM

İKİ BOYUTLU PROBLEMLER

{u} = u,vT (1)

şeklinde verilir. Burada u ve v, deplasman vektörünün x, y doğrultularındaki bileşenleridir.

{} = x,y,xyT (2)

{} = x,y,xyT (3)

Şekil 1. İki boyutlu problem

{f} = fx,fyT, {T} = Tx,TyT, dV = t.dA (4)

olarak verilir. Gerilmeler ve şekil değiştirmeler arasındaki ilişki ise,

{} = [D]{} (6)

Şekil 2. Çözüm bölgesinin üçgen elemanlara ayrılması

uygulanan numaralandırma yönteminde de görüldüğü gibi j düğümünün yer değiştirme

{Q} = Q1,Q2,Q3,.......QnT (7)

şeklinde gösterilir. Burada n, toplam serbestlik derecesi sayısıdır. Bilgisayar uygulaması

Şekil 3 Üçgen eleman

Tablo 1. Eleman Süreklilik Bilgileri

Şekil 3’te verilen elemanın j düğümünün x ve y doğrultularındaki yer değiştirme bileşenleri

{q} =q1,q2,q3,........,q6 (8)

3. SABİT ŞEKİL DEĞİŞİMLİ ÜÇGEN ELEMAN

2. ve 3. düğümde 1 değeri alarak benzer birer yüzey oluşturan N2 ve N3 şekil fonksiyonları

olarak bulunur. Burada r ve s doğal koordinatlardır (Şekil 4).

Şekil 4. Şekil fonksiyonları

Şekil 5. Alan koordinatları

3.1 İzoparametrik Gösterim

Eleman içindeki yer değiştirmeler, bilinmeyen yer değiştirme alanının düğüm

şeklinde yazılır. (10) yardımıyla doğal koordinatlar cinsinden

{u} = [N].{q} (13)

olarak yazılabilir. Şekil fonksiyonları matrisi ise,

dir. Ya da şekil fonksiyonlarının yerleştirilmesi ile,

elde edilir. şeklinde bir dönüşüm uygulanırsa,

Çözüm: (15)’de verilen isoparametrik gösterimi kullanarak;

denklemleri yazılır. Bu iki denklemden

eşitlikleri elde edilir. Buradan da

Şekil değiştirmelerin hesaplanmasında, u ve v’nin x ve y’ye göre kısmi türevleri gereklidir.

kısmi türevi için zincir kuralı kullanılarak ve

eşitlikleri elde edilir, matris notasyonunda ise,

şeklinde yazılabilir. Buradaki (2x2)’lik kare matris dönüşümünün jakobiyeni olarak

elde edilir. (16)’dan,

yazılabilir. Burada [J]-1 ise

olarak yazmak mümkündür.

Çözüm: , det[J]=23.75 birim. Bu durumda üçgenin

alanı da 11.875 birimkare olur.

 y23q1  y31q 3  y12 q5 

elde edilir. Matris formunda ise,

kullanarak elde edilir.

3.2 Potansiyel Enerji Yaklaşımı İle Eleman Rijitliğinin Hesabı

Sistemin potansiyel enerjisi

eşitliği ile verilmektedir. Son terimde i, Pi yükünün uygulandığı düğümün numarasını

olarak elde edilir. Burada eleman şekil değiştirme enerjisidir.

eşitliği yazılabilir.  dA  Ae olarak elemanın alanını verdiğinden,

ve eleman rijitlik matrisinin tanımlanmasıyla

elde edilir. Eleman rijitlik matrisi bu durumda,

ile hesaplanır. Buradan genel rijitlik matrisinin bant genişliği de,

3.2.1 Kuvvet Terimleri

elde edilir. (12a) da verilen interpolasyon denklemlerinden

formunda yazılabilir. Burada {f}e, elemanın kütle kuvvet vektörüdür ve şu eşitlikle

Şekil 6 Şekil fonksiyonunun integrali

İkinci olarak potansiyel enerji ifadesindeki yüzey kuvveti terimini ( ) ele

olur. {u} = [N]{q} dönüşümünü kullanarak,

kenar uzunluğu da 1 2   x2  x1    y2  y1  dir. Böylece yüzey kuvveti,

olur. Burada { q }, 1-2 kenarındaki serbestlik derecelerine karşılık gelen deplasman

Şekil 7. Yüzey Kuvveti

ile verilebilir. Bu durumda eleman yüzey kuvvet vektörü,

[K]{Q} = {F} (45)