Professional Documents
Culture Documents
1. GİRİŞ
Üç boyutlu eksenel simetriye sahip cisimler ve dönen cisimler yükleme durumu da eksenel
simetriye uygun olduğu zaman bazı basitleştirmelerle iki boyutlu problem olarak ele
alınabilirler. Şekil 1'de görüldüğü gibi z ekseni etrafında çepeçevre simetri olması
nedeniyle deformasyonlar ve gerilmeler, dönme açısından bağımsızdırlar. Bu nedenle,
problem r-z düzleminde, şekilde görülen alan üzerindeki iki boyutlu bir problem olarak ele
alınabilir. Kalınlık olarak ta elemanın ağırlık merkezininin çevresi alınabilir. Yerçekimi
kuvvetleri eğer z doğrultusunda etkiyorsa hesaba katılabilir. Volan benzeri dönel
cisimlerdeki merkezkaç kuvvetleri kütle kuvvetlerine ilave edilerek ele alınır.
(1)
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
şeklindedir.Burada dl d, elemanın yüzey alanıdır. Pi tekil yükü ise eksenel simetriyi
sağlayacak şekilde cismin etrafını çepeçevre dolanan bir çizgisel yüktür. İntegrallerdeki
bütün değişkenler'dan bağımsız olduğundan
(2)
(3)
(4)
Bölüm 7-2
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(5)
şeklinde bileşke vektörlerdir. Şekil değiştirmeler ile deplasmanlar arasındaki ilişki Şekil
3’ten
(6)
(7)
olur. Gerilme ile şekil değiştirme arasındaki bağıntı dir. Eksenel simetrik
problem için elastisite matrisi, (4x4) boyutlarında olup
(8)
(9)
olur. Bu denklemde ve
şeklindedir.
Bölüm 7-3
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
Ele alınan çözüm bölgesi Şekil 4’de gösterildiği gibi 4 düğümlü dörtgen elemanlara
ayrılmıştır. Her ne kadar elemanların her biri dörtgen gibi görünüyor ise de eksenel
simetrik problemde elemanlar z ekseni etrafında dönen halka şekilli elemanlardır (Şekil 5).
Örnek olarak verilen modelde 14 eleman ve 24 düğüm bulunmaktadır. Her düğümün
serbestlik derecesi 2 olduğundan sistemin toplam serbestlik derecesi 48 olur.
Bölüm 7-4
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(10)
(11)
Bölüm 7-5
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(12)
olarak yazılır. Zincir kuralı ile J yakobiyen matrisi olmak üzere matris formunda,
(13)
(14)
(15a)
(15b)
(16)
olarak elde edilir. İşlemlerde koordinatları gösteren ile şekil fonksiyonlarındaki r’nin
karıştırılmamasına dikkat edilmelidir. Alan ise,
olarak elde edilir. Şekil değiştirme ifadesinin bileşenlerini elde etmek için öncelikle
düzlem levha probleminin şekil değiştirme bileşenleri elde edilir. Buna göre,
Bölüm 7-6
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
yazılabilir. Buradan da
[B]=[A][G] (23)
elde edilir. Buraya kadar elde edilen [B] matrisi koordinat gösterimi dışında iki boyutlu
gerilme probleminin izoparametrik eleman kullanılarak incelenmesindeki adımların
aynısıdır. Oysa eksenel simetrik problemde şekil değiştirme ifadesi (u/) terimini de
içermektedir. Bu nedenle elde edilen (3x8) boyutundaki bu matrise
Bölüm 7-7
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(24)
Eleman Rijitlik Matrisi: Toplam potansiyel enerji ifadesindeki ilk terim şekil değiştirme
nerjisi ifadsini verir. Bunu bir eleman için yazarsak,
(25)
elde edilir. Parantez içindeki ifade eleman rijitlik matrisini vermektedir. İzoprametrik
elemanda dA=detJ dr ds olduğundan
(26)
(27)
olur. Üstü çizgili ifadeler eleman ağırlık merkezinde hesaplanmış değerleri göstermektedir.
Bununla beraber tüm değişkenler için de nümerik integrasyon yapılabilir. eleman
ağırlık merkezinin oluşturduğu daireyi verir ve görüldüğü gibi iki boyutlu problemdeki
kalınlığın yerini almıştır. Dönme eksenine yakın yerlerde ağırlık merkezinin tesbitine
dikkat edilmeli ve bu bölgelerde daha küçük elemanlar kullanılmalıdır.
Kuvvet Vektörleri: İlk olarak kütle kuvvetlerini ele alalım. Potansiyel enerji eşitliğindeki
kütle kuvveti terimi,
(28)
Bölüm 7-8
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(29)
elde edilir. Eleman rijitlik matrisinde olduğu gibi kütle kuvveti vektörü de nümerik
integrasyonla hesaplanır. Daha önce merkezkaç kuvvetin kütle kuvvetlerine ilave
edileceğinden bahsedilmişti. Birim hacime gelen kuvvet olarak alınırsa
(=yoğunluk, =eksenel hız), ağırlık kuvvetlerinin de ilavesiyle dönen tekerdeki kütle
kuvvetleri,
(30)
Yüzey Kuvvetleri birim yüzey alanına etkiyen kuvvetlerdir. Dörtgen elemanın 1-2
kenarına şeklinde bir yüzey kuvveti etkiyor olsun. Potansiyel enerji
ifadesindeki yüzey kuvvet terimi,
(31)
(32)
elde edilir. Yüzey yükünün değişken olması durumunda nümerik integrasyon yapılabilir.
Tekil kuvvetler elde edilen genel kuvvet vektörüne, uygulandığı serbestlik derecesi
dikkate alınarak ilave edilir.
Dönel iki boyutlu çözüm bölgesi bu kez üçgen elemanlara bölünmektedir. Her bir eleman
-z düzleminde bir üçgen olup, z ekseni etrafında üçgenin dönmesiyle elde edilmiş bir
halka şeklindedir (Şekil 6).
Bölüm 7-9
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(33)
(34)
(35)
(36)
(37)
Bölüm 7-10
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
şeklindedir. Burada ij = i -j ve zij = zi -zj notasyonu kullanılmıştır. det J= 13 z23 - 23 z13
olup |detJ| = 2Ae olduğu daha önceki bölümlerde gösterilmişti. Aradığımız ifade
deplasmanları koordinatlara göre türevi olduğundan ters alma işlemi ile,
ve (38)
. (39)
(40)
(41)
elde edilir. Görüldüğü gibi matris SŞDÜ elemandan sadece 4. Satırı ile değişmektedir.
Eleman rijitlik matrisi eleman şekil değiştirme enerjisi ifadesinden dörtgen elemanda
izlenen yolla elde edilir. Matris sabit olduğundan nümerik integrasyona gerek yoktur.
1
Ortalama yarıçap, eleman ağırlık merkezinde N 1 N 2 N 3 olmasından,
3
(42)
olarak hesaplandıktan sonra, [ ] elemanın kütle merkezinde hesaplanmış [B] olmak üzere
eleman rijitlik matrisi
Bölüm 7-11
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(43)
1
olarak elde edilir. Elemanın alanı A e det J şeklinde hesaplanır. Kalınlık olarak
2
görüldüğü gibi eleman ağırlık merkezinden geçen çemberin çevresi alınmaktadır.
Kütle kuvveti sabit bir vektör olup dörtgen elemanda olduğu gibi potansiyel enerjideki
kütle kuvveti teriminden,
(44)
(45)
(46)
olarak bulunur. Kütle kuvvetlerinin sisteme etkiyen asıl yük olarak değerlendirildiği
durumlarda =N11+N22+N33 şeklinde bir tanımlama yapılarak nümerik integrasyona
da gidilebilir. Bir örnek olarak z ekseni etrafında dönen bir döner tekerdeki yükü alalım.
Birim hacim başına 2 radyal merkezkaç kuvvetini uygulanıyor ve ağırlık ta –z yönünde
etki ediyorsa, olmak üzere kütle kuvvet vektörü,
(47)
Yüzey kuvvetlerinde, üniform yayılı yük bileşenleri T ve Tz, elemanın 1-2 kenarına etki
ediyor olsun, buradan potansiyel enerji eşitliğindeki yüzey kuvveti
(48)
Bölüm 7-12
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(49)
Örnek: Şekilde verilen dış çapı 120 mm ve iç çapı 80 mm olan uzun bir silindir, kendinden
daha uzun rijit bir deliğin içine sıkı geçme yerleştirilmiştir. Silindir 2MPa’lık bir iç basınç
uygulandığında iç çaptaki büyüme ne olur. (E=2x105 MPa, =0.3)
Çözüm: Prosedürün
anlaşılması ve sabit eleman
matrisleri nedeniyle üçgen
elemanlar kullanılarak
şekildeki sonlu eleman
modeli elde edilmiştir.
Silindir uzunluğu istenildiği
gibi alınabilir ise de
hesaplama kolaylığı
açısından 10 mm tercih
edilmiştir.
Bölüm 7-13
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
Bölüm 7-14
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
Gerilme Hesabı: Genel deplasman vektörü elde edildikten sonra eleman süreklilik bilgileri
yardımıyla eleman deplasman vektörü oluşturulur. Buradan eleman içindeki gerilmeler
izoparametrik elemanda nümerik integrasyonla üçgen elemanda ise sabit matrislerin
çarpılmasıyla, eşitliği kullanılarak hesaplanır. 'asal gerilme olup,
r , z , rz gerilmelerine karşılık gelen 1 , 2 asal gerilmeleri mohr çemberinden
yararlanılarak hesaplanabilir.
hesaplanır.
(50)
(51)
olup toplam şekil değiştirmeyi ifade eder. Şekil değiştirme enerjisinde bu terim
yerleştirildiğinde toplam potansiyel enerji denkleminde terimi ortaya çıkar.
(52)
eleman sıcaklık yükü elde edilir. 0 elemandaki ortalama sıcaklık artışına göre
hesaplanmış eleman ağırlık merkezindeki başlangıç şekil değişimidir. Yük ifadesi,
Bölüm 7-15
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
{ }e =
(53)
İzoparametrik eleman kullanıldığında bu ifadenin iki katlı nümerik integralle elde edileceği
ve 8x1 boyutlarında olduğu açıktır.
Eksenel simetrik problemin basit olarak dönen bir yüzeye indirgenerek iki boyutlu bir
problem olarak ele alındığını gördük. Sınır şartları da bu yüzeyde belirtilmek zorundadır.
Problemin dan bağımsız olması çevre boyunca olmayan yükleme ve sınır şartlarının
eksenel simetrik problem olarak ele alınmasını engeller. Yani problemin eksenel simetrik
bir problem olabilmesi için geometri yanında yükleme ve sınır şartlarının da eksenel
simetrik olması gerekmektedir. Burada tipik bazı problemlerin modellenmsi üzerinde
durulacaktır.
İç Basınca Maruz Silindir: Şekil 7’de iç basınç uygulanmış L uzunluğundaki içi boş bir
silindir verilmiştir. Silindirin bir ucu rijit bir duvara bağlıdır. Bu problemde sonra i ve d
arasında sınırlanmış L uzunluğundaki dikdörtgen şeklindeki bölgeyi modellemek
gerekmektedir. Duvara sabitlenmiş olan uçtaki düğümlerin hareketi z ve r doğrultularında
sınırlanmış olup genel matrislerde bu serbestlik derecelerine karşılık gelen elemanlarda
düzenleme yapılır.
Bölüm 7-16
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
Sonsuz Uzunluktaki Silindir: Şekil 8'de dış basınca maruz sonsuz uzunluktaki bir
silindirin modeli verilmiştir. Boyuna şekil değişikliği olmadığı kabul edilerek düzlem şekil
değiştirme şartları oluşturulmuş birim uzunluğun modellenmesi bu problem için yeterli
olmaktadır. Sınır şartları ise ele alının birim uzunluğun dış kenarlarındaki düğümlerin z
doğrultusunda hareket etmemesi olarak tanımlanır (Örnek olarak çözülen problem
dışardaki rijit silindir dışında bu probleme benzemektedir).
Rijit Şaft Üzerine Sıkı Geçme: İç yarıçap ri uzunluğu L olan bir halkanın yarıçapı ri+
olan rijit bir şaft üzerine sıkı geçme yapılması Şekil 9'da verilmiştir. Orta düzleme göre
simetrik olduğu kabul edilirse, bu düzlem z doğrultusunda tutulmuş olur. Halkanın iç
kısımlarındaki düğümler şaftın rijit olması nedeniyle kadarlık bir radyal ötelenmeye
maruz kalacaklarından bu düğümlere karşılık gelen genel rijitlik matrisinin diyagonal
Bölüm 7-17
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
elemanların büyük bir C katsayısının eklenmesi gerekir. Aynı şekilde yük vektörünün ilgili
düğümlere karşılık gelen elemanlarına da C kadarlık bir kuvvet ilavesi yapılır.
Elastik Şaf Üzerine Sıkı Geçme: Bu kez de hem şaftın hem de halkanın elastik olması
durumunu inceleyelim. Bir elastik manşon elastik şaft üzerinde basınç uygulandığı zaman
birbirine temas eden sınırda ilginç bir probleme yol açar. Şekil 10’ birlikte hareket eden ara
düğümlerin durumu verilmiştir. Ara düğümleri biri şaft diğeri halka üzerinde bulunan
düğüm çiftleri olarak ele alırsak, bu çiftlerin deplasmanları arasında çiftin radyal
deplasmanları Qi ve Qj, olmak üzere,
Q j Qi (55)
şeklinde çok noktalı bir sınır şartı tanımlanabilir. Buradan potansiyel enerji eşitliğine
1
C ( Q j Qi ) 2 şeklinde bir terim ilave edilirse buradaki sınır şartı yaklaşık olarak
2
tanımlanmış olur. Daha önce tartışılan penaltı yaklaşımından yola çıkarak
Bölüm 7-18
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
(56)
(57)
Fi Fi C
F (58)
j F j C
şeklinde yapılan düzenlemelerle tanımlanmış olur. Görüldüğü gibi sonlu eleman modeli
geliştirilirken şaft ve halka tek bir geometri olarak ele alınacak ara bölgede ise aynı
koordinatlara sahip iki düğüm tanımlanacaktır.
Konik Halka Yay: Şekil 11’de verilen konik halka şekilli yay (rondela yay) üst
kenarından z eksenine paralel olarak yüklenirken alt yüzeyi rijit zemin üzerinde
durmaktadır. Bu yük eksenel doğrultuda uygulanmaktadır. Sonlu eleman modeli yapılacak
bölge kesit olarak verilmiştir. Yük-deplasman karakteristikleri ve gerilme dağılımı kesit
yüzeyin sonlu elemanlara bölünmesi ile bilgisayar yardımıyla elde edilebilir. Bu
problemde yaydaki deplasmanlar yükle lineer olarak değişmez. Yük deplasman eğrisi
şekilde verildiği gibidir. Yayın rijitliği geometriye, dolayısıyla yay üst kenarının yaptığı
deplasman hareketine göre değişir. Bu nedenle problemin çözümünde yükü yavaş yavaş
artırarak uygulama yüküne ulaşmak gerekecektir.
Bölüm 7-19
Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN
Yöntem şöyledir. Verilen geometri için [K](x) rijitlik matrisi hesaplanır. Buradan F yük
artımı için Q deplasmanları elde edilir.
(59)
(60)
[K] bu yeni geometri için tekrar hesaplanıp yeniden yük artırılırarak yeni deplasmanlar
elde edilir. Bu işlem tam yüke ulaşılıncaya kadar devam eder. Geometrik nonlineerliğe
sahip problemlerin çözümünde bu metod her zaman uygulanan bir metoddur.
Isıl Gerilmeler: Şekil 12 yalıtılmış-rijit bir duvar içine sıkıca yerleştirilmiş bir çelik
manşonu göstermektedir. Manşondaki T kadarlık sıcaklık artışı manşonun genleşmesine
izin verilmediğinden dolayı gerilmeler oluşmasına neden olur. Problem simetri eksenine
göre L/2 uzunluğundaki bir alanın modellenmesiyle çözülür. Rijit duvar ile temas eden
düğümler radyal yönde, simetri eksenindeki düğümler de eksenel yönde tutulmuşlardır.
Bölüm 7-20