SEKİZİNCİ BÖLÜM

GERİLME ANALİZİNDE
ÜÇ BOYUTLU PROBLEMLER

1. GİRİŞ
Buraya kadar olan bölümlerde bir ve iki boyutlu problemler üzerinde durulmuştu. Aslında
mühendislik problemlerinin bir çoğu üç boyutludur. Bir ve iki boyutlu olarak yapılan
çözümler yeterli doğrulukta sonuçlar verdiğinden üç boyuta göre tercih edilmektedir. Bu
bölümde üç boyutlu gerilme analizi konusu dört düğümlü üçgen prizma eleman
kullanılarak izah edilecek daha sonra 8 düğümlü kübik elemanlar için temel ifadeler
çıkarılacaktır.

Üç boyutlu halde deplasman bileşenleri,

{u}=[u,v,w]T (1)

dir. Burada u, v ve w sırasıyla x, y ve z doğrultularındaki bileşenleri göstermektedir.

Gerilme ve şekil değiştirmeler ise,

{}=[x,y,z, yz, xz, xy]T

(2)
{}=[x,y,z, yz, xz, 
xy]
T

olmaktadır. Gerilme ile şekil değiştirmeler arasındaki ilişki,

{}=[D]{} (3)

ile verilir. Burada [D] 6x6 boyutlarında elastisite matrisidir.

 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

(4)

Şekil değiştirmelerle yer değiştirmeler arasındaki ilişki ise,

(5)

şeklindedir. Kütle ve yüzey kuvvet vektörleri üç bileşenli olarak sırasıyla

{f}=[fx,fy,fz]T
(6)
{T}=[Tx,Ty,Tz] T

şeklindedir. Potansiyel enerji ve Galerkin yaklaşımları önceki bölümlerde anlatıldığı

şekilde uygulanır.

2. SONLU ELEMAN FORMÜLASYONU

Tipik bir üçgen prizmatik eleman şekil 1’de verilmiştir. Bu eleman 4 yüzlü eleman olarak
da adlandırılır. Her düğümde üç adet serbestlik derecesi bulunmaktadır. Bu durumda
eleman deplasman vektörü,

{q}=[q1, q2, q3, q4, q5, q6, q7, q8, q9, q10, q11, q12]T (7)
dir. i düğümüne ait deplasmanlar ise 3i-2, 3i-1 ve 3i olarak numaralandırılır. Genel
deplasman vektörü ise, toplam serbestlik derecesi N olmak üzere,

{Q}=[Q1, Q2,...........QN]T (8)

şeklindedir.

Bölüm 8-2
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

Şekil 1 Üçgen prizmatik (4 yüzlü) eleman

Eleman modellemesi için 4 adet Langrange tipi şekil fonksiyonu seçilir. Şekil
fonksiyonlarının genel kuralı nedeniyle ilgili düğümde 1 diğer düğümlerde 0 değerini
alması gerekmektedir. Şekil 2 de verilen temel eleman alınarak tanımlanan şekil
fonksiyonları,

N1=r, N2=s, N3=t, N4=1-r-s-t (9)

olur. Herhangi bir noktadaki deplasmanlar şekil fonksiyonları yardımıyla

{u}=[N]{q} (10)

olarak yazılır. Burada şekil fonksiyonları matrisi,

(11)

şeklindedir. İzoparametrik gösterim nedeniyle şekil fonksiyonları aynı zamanda koordinat

tanımlamasında da kullanılabilir.

x=N1x1+ N2x2+ N3x3+N4x4

y=N1y1+ N2y2+ N3y3+N4y4 (12)
z=N1z1+ N2z2+ N3z3+N4z4
Buradan da xij=xi-xj şeklindeki bir tanımlamayla,

x=x4+x14r+x24s+x34t
y=y4+y14r+y24s+y34t (13)

Bölüm 8-3
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

z=z4+z14r+z24s+z34t

elde edilir. Kısmi türevler için zincir kuralı kullanılarak örneğin u deplasman bileşeni için,

Şekil 2 Üçgen prizmatik (4 yüzlü) temel eleman

(14)

elde edilir. Öte yandan alınan türevler ile Jakobean matrisi

(15)

olur. Jakobean matrisin determinantı ise,

(16)

olur. Elemanın hacmi,

(17)

dir. İntegrasyon formülü,

(18)

Bölüm 8-4
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

olduğundan eleman hacmi,

(19)

olarak elde edilir. [A]=[J]-1 alınırsa, (15),

(20)

olur. Burada,

(21)

şeklindedir. Şekil değiştirme – yer değiştirme ilişkisi, türevler matrisini [B] ile göstermek
suretiyle,

{}=[B]{q} (22)

yazılabilir. Bu durumda [B]

(23)

Bölüm 8-5
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

şeklindedir. Görüldüğü gibi [B] nin bütün elemanları sabit olup sonuçta elemana ait şekil
değiştirmeler de sabit olarak elde edilecektir.

2.1 Eleman Rijitlik Matrisi ve Yük Vektörleri

Toplam potansiyel enerji ifadesinde eleman şekil değiştirme enerjisi terimi,

(24)

olarak yazılır. Buradan eleman rijitlik matrisi,

[k]e=Ve[B]T[D][B] (25)

olarak tanımlanır. Eleman hacmi 1/6 det J olarak daha önce elde edilmiştir.

Kütle kuvvetleri,

(26)

dir. İntegral (20) de verildiği şekilde alınırsa, 12x1 boyutundaki yük vektörü

(27)

olur. Vefx olarak hesaplanan yük vektörü ağırlık kuvvetinin x bileşeni olup q 1, q4, q7 ve q10
serbestlik derecelerine eşit olarak dağıtılmış olmaktadır. Yüzey kuvvetleri ise, kuvvetlerin
uygulandığı yüzey üzerinde hesaplanacaktır. Örenek olarak 123 düğümlerinin oluşturduğu
yüzey üzerine uygulanan kuvveti ele alalım. Yüzey bir üçgen olup alanı da A e ise, yüzey
yük vektörü

(28)

olur. İntegrasyondan sonra

(29)

Bölüm 8-6
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

elde edilir. Tekil yükler ilgili serbestlik derecesine göre sistem yük vektörüne ilave
edildikten sonra genel denklem oluşturularak sistemin sınır şartları altında deplasmanlar
bulunur.

3. GERİLME HESABI
{}=[D]{} ve {}=[B]{q} olduğundan gerilmeler doğrudan

{}=[D][B]{q} (30)

eşitliğinden bulunabilir. Üç boyutlu durumda asal gerilmelerin hesaplanması için (3x3)

boyutlu olan gerilme tensörünün invaryantlarından yararlanılır. Gerilme tensörünün
invaryantları,

I1=x+y+z
I2=xy +yz +xzyzxzxy (31)
I3=xyz+2yzxzxyxyzyxzzxy

şeklindedir. Buradan

(32)

tanımlamasıyla asal gerilmeler

(33)

olarak bulunur.

4. ALTI YÜZLÜ ELEMAN

Altı yüzlü eleman temel elemanı küb şeklinde olan bir izoparametrik eleman olup iki
boyutlu gerilme analizi problemlerinde verilen 4 düğümlü izoparametrik elemana
benzemektedir (Şekil 3). Temel eleman üzerinde şekil fonksiyonları,

(34)

olarak elde edilir. Burada ri, si ve ti temal eleman üzerindeki düğüm koordinatlarını
vermektedir. Kübik elemanda düğüm numaralaması belirli bir düzende yapılmak
zorundadır. Düzensiz yapılan numaralama negatif det J değeri verecektir.

Bölüm 8-7
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

Eleman düğüm deplasmanları vektörünün 24 elemanı bulunmaktadır.

{q}=[q1, q2, q3,............ q24]T (35)

i düğümüne ait aynı şekilde deplasmanlar 3i-2, 3i-1 ve 3i olarak numaralandırılır. Eleman
içindeki herhangi bir noktadaki deplasmanlar şekil fonksiyonları yardımıyla

Şekil 3 Altı yüzlü eleman ve temel eleman düğüm koordinatları

u=N1q1+ N2q4+ N3q7+..............+N8q22

v=N1q2+ N2q5+ N3q8+..............+N8q23 (36)
w=N1q3+ N2q6+ N3q9+..............+N8q24

şeklinde hesaplanır. Koordinatlar da,

x=N1x1+ N2x2+ N3x3+N4x4

y=N1y1+ N2y2+ N3y3+N4y4 (37)
z=N1z1+ N2z2+ N3z3+N4z4
dan bulunur. İki boyutlu problemde izlenen yoldan gidildiğinde eleman rijitlik matrisi,

(38)

olarak elde edilir. İntegrasyon işlemi nümerik integrasyon yöntemiyle Gauss yaklaşımına
uygun olarak yapılır.

Bölüm 8-8
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

5. YÜKSEK DERECEDEN DEĞİŞKEN DÜĞÜM SAYILI ELEMAN

Burada 8 düğümden 20 düğüme kadar düğümlere sahip 6 yüzlü eleman için genel şekil
fonksiyonları verilecektir. 20 düğümlü eleman Şekil 4 te verilmiştir. Buna göre şekil
fonksiyonları,

Şekil 4 8 den 20 ye kadar düğümlere sahip altı yüzlü eleman

N1=n1-(n9+n12+n17)/2 N2=n2-(n9+n10+n18)/2 N3=n3-(n10+n11+n19)/2

N4=n4-(n11+n12+n20)/2 N5=n5-(n13+n16+n17)/2 N6=n6-(n13+n14+n18)/2
N7=n7-(n14+n15+n19)/2 N8=n8-(n15+n16+n20)/2 i=9......20 için Ni=ni

Eğer elemanda herhangi bir i noktası tanımlanmıyorsa, ni=0 alınır. Aksi halde,
ni=N(r,ri)N(s,si)N(t,ti) şeklinde hesaplanır. Ayrıca , koordinat değerlerini göstermek
üzere, koordinat değerlerinin 1 olması durumunda N(i)=1/2(1+i), 0 olması
durumunda N(i)=(1-) olur.

Örneğin Şekil 5’de verilen 12 düğümlü eleman için şekil fonksiyonları,

N1=1/8[(1+r)(1+s)(1+t)-((1-r)(1+s)(1+t)+ (1-s)(1+r)(1+t))]
N2=1/8[(1-r)(1+s)(1+t)-((1-r)(1+s)(1+t)+ (1-s)(1-r)(1+t))]
N3=1/8[(1-r)(1-s)(1+t)-((1-s)(1-r)(1+t)+ (1-r)(1-s)(1+t))]

Bölüm 8-9
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

N4=1/8[(1+r)(1-s)(1+t)-((1-r)(1-s)(1+t)+ (1-s)(1+r)(1+t))]
N5=1/8(1+r)(1+s)(1-t) N6=1/8(1-r)(1+s)(1-t)
N7=1/8(1-r)(1-s)(1-t) N8=1/8(1+r)(1-s)(1-t)
N9=1/4(1-r)(1+s)(1+t) N10=1/4(1-s)(1-r)(1+t)
N11=1/4(1-r)(1-s)(1+t) N12=1/4(1-s)(1+r)(1+t)
şeklindedir.

Şekil 5 Örnek 12 düğümlü eleman

6. AĞ OLUŞTURULMASI
Üç boyutlu problemlerin analizi için sonlu eleman ağı oluşturulmasında ve gerekli
değerlerin hazırlanmasında belirli bir yöntem izlenmesine ihtiyaç vardır. Üçüncü boyuttaki
koordinat değerlerinin ve düğüm bilgilerinin elde edilmesi, düğümün görülmemesi
nedeniyle bir çok zorluklar ortaya çıkarır. Bu nedenle başlangıçta bir temel eleman
alınarak bunun tekrarı şeklinde bir ağ oluşturma yoluna gidilmesi önemli kolaylıklar
getirir. Özellikle basit geometriler için 6 yüzlü 8 düğümlü elemanın temel alınıp bunun
tekrarlanması izlenecek iyi bir yöntemdir. Diğer küb içinde kalan elemanların düğüm
numaraları 4 er artırılmak suretiyle kolayca elde edilebilecektir.

Kübik bir bölge 4 yüzlü elemanlara iki şekilde ayrılabilir. Bunlardan birinde küb 5 adet 4
yüzlü elemana ayrılır, elemanların dördü eşit hacimli, biri ise diğerlerinin iki katı hacme

Bölüm 8-10
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

sahip olur (Şekil 6a). İkinci yolda ise küb 6 adet eşit hacimli elemana ayrılır (Şekil 6b). Bu
ayırma işlemleri sonunda elde edilen düğüm bilgileri Tablo 1 de verilmiştir.

Problem modellemesinde öncelikle kaba bir ağ yapısı oluşturulur. Gerekli olan bilgiler;
düğüm koordinatları, eleman düğüm numaraları, malzeme bilgileri ve sınır şartlarıdır.
Başlangıç olarak bir çözüm yapıldıktan sonra daha hassas bir ağ yapısı elde edilmek üzere
yeni elemanlara ayırma işlemlerine geçilebilir.

Sınır şartlarının belirlenmesinde üç boyutlu problemlerde düzlem için bir tanımlama

gerekebilir. Bir düğümün her yönde hareketi sınırlanmış ise burada tam nokta sınır şartı
vardır denilir. Eğer düğümün bir doğrultuda hareketine izin verilmiş ise bu durumda da
çizgisel sınır şartı vardır. Öte yandan düğümün bir düzlem içinde hareketi söz konusu

Tablo 1 Temel 6 yüzlü elemanın 5 ve 6 adet 4 yüzlü elemana bölünmesi

5 Eleman 6 eleman
Düğümler Düğümler
Eleman
Eleman no 1 2 3 4 no 1 2 3 4
1 1 3 2 6 1 1 2 3 7
2 1 3 4 7 2 1 2 7 5
3 6 8 5 1 3 2 7 5 6
4 6 8 7 3 4 1 4 3 7
5 1 3 6 8 5 1 8 7 5
6 1 7 3 8

Bölüm 8-11
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

Şekil 6Temel kübün 4 yüzlü elemanlara ayrılması a) 5 adet 4 yüzlü, b) 6 adet 4 yüzlü

olursa burada düzlemsel sınırlama söz konusudur. Nokta sınır şartında genel rijitlik
matrisinin ilgili serbetlik derecesine karşılık gelen diyagonal elelamına büyük bir C
katsayısı eklenmekle sınır şartının sisteme dahil edildiği görülmüştü. Düğüm doğrultu
kosinüsleri l,m,n olan bir t doğrusu boyunca hareket edebiliyorsa penaltı yaklaşımı,

(39)

Bölüm 8-12
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M.TOPÇU, S.TAŞGETİREN

şeklindeki bir rijitlik teriminin uygun serbestlik dereceleri ile sistem matrisini eklenmesı
sonucunu verir. Düzlemsel sınır şartında ise düzlemin normali, l,m,n doğrultu kosinüslerine
sahip t doğrusu ise,

(40)

rijitlik teriminin eklenmesi gerekecektir.

Bölüm 8-13