Elektromagnetik Alan Teorisi - Mith WluLnBkZg - 2 - 2 PDF

ELEKTROMAGNETK ALAN TEORSNN
TEMELLER
MTHAT DEMEN
stanbul, 2004
ELEKTROMAGNETK ALAN TEORSNN TEMELLER 2
NSZ
ada mhendislik dallarnn olduka geni bir grubu elektrik (veya, elektromagnetik)
szc ile ifade edilen olaylarn zerine oturur. Bir mhendisin amac, veya grevi,
bunlardan yararlanarak insann yaamn daha gvenli ve daha konforlu yapacak nlemler
almak, aletler gelitirmektir. Sz konusu olaylar doada karmza kolayca sayamayacamz
kadar ok deiik biimde kmaktadr. rnein, Gneten kp bize kadar erien ve hem
grmemizi hem de snmamz salayan k olay bu gurubun iindedir.Ik, biraz nce sz
edilen iki nemli etkinin yan sra, zellikle de gremediimiz haliyle, bitkilerin bnyesinde
oluan biyolojik olaylarn gelimesine de katkda bulunur ve, bylece, hayatn en nemli
etkenlerinden biri olur. Duyu organlarmzla bazan hissederiz, bazan da hissedemeyiz.
Bunun gibi, sinirlerin iletim mekanizmasnn, kalbin dzenli hareketinin, beyindeki olaylarn
temelinde de hep elektrik olaylar yer alr. Bu saydklarmzda olduka kk lekte gler
aa kar ve bunlarn aksamas her eyi altst eder. Buna karlk, gncel hayatmzda ok
kullandmz elektrik motorlar ve dier kontrol ve kumanda cihazlarnda olduka byk
apta gler harcanr. Yldrm ve imek de bu trden olaylar arasndadr. Aslnda maddenin
temel davranlar, genellikle, sadece elektrik olaylara dayanr ve, dolaysyla, bu olaylarn
kimya, fiziko-kimya, biyoloji v.b. doal bilimlerde de nem kazanmasna neden olur. Bu
nedenle, konular dorudan doruya elektrik olan elektrik ve elektronik mhendislerinin yan
sra, konular deiik trden doal olaylar ierenlerin de (doktor, eczac, biyolog,
meteorolog, jeofiziki, jeolog, tarmc, v.b.) grevlerini iyice yapabilmeleri ancak elektrik
olayn temelinde yer alan evrensel yasalar bilmekle mmkndr. Bu kitabn amac, sz
edilen dallarda niversite renimi gren genlere elektriin temel yasalarn retmekten
ibarettir.
Elektrik kkenli olaylar, biraz nce de belirtildii gibi, maddenin var olmas ile beraber
ortaya km bulunmaktadr. Buna karn, insann bunu farkedebilmesi olduka ge, ancak
ikibinbeyz yl nceleri mmkn olabilmitir.Bu gne kadar geen zaman iinde harcanan
ve git gide younlaan abalar bugn bizi belirli bir bilgi dzeyine eritirmi bulunmaktadr.
Bu bilgi dzeyi, gemite, yeryznn deiik kelerinde, bazan biribirinden habersiz olarak
pe pee tekrar edilmi bulunan saysz deneyler, iddialar, tartmalar, yanlglar ve yeni
iddialar zerine oturur ve bugn bize, gzlemekte olduumuz btn elektrik olaylar ok az
sayda yasa ve temel kavram arcl ile aklamak olanan verir. nsanolunun elektrik
bilgisinin tarihsel geliimi hem uygarln hem de btn doal bilimlerin ve felsefenin
NSZ
tarihsel geliimi ile apak bir parallelik gsterir. Aadaki kk tablo bu konuda zet bir
bilgi edinmemize olanak verir.
Yl Olay
_____________ _____________________________________________________
M..VI. yzyl Thalesin yaad zamanlar.Kehribarn srtnme ile tozlar ekme
zellii kazanabildiinin kefi. Demir tozlarn eken mknats talarn
kefi.
M.S.XVI. yzyl Cam, reine, kkrt vb maddelerin ekme zelliine sahibolduunun
kefi. Yaltkan ve iletken deyimlerinin kullanlmaya balanmas (Gilbert,
1544-1603).
1730 Yaltlm iletkenlerin dokunma ile elektriklenebileceinin kefi (Stephan
Gray, 1670-1736).
1733 Srtnme ile camn kazand elektriin ebonitin kazandndan farkl
olduunun kefi. (+) ve (-) yk kavram (Charles du Fay, 1698-1739).
1750-1754 Uzaktan etki (induction) ile elektriklenmenin kefi (Canton, 1718-1722 ;
Benjamin Franklin, 1706-1790).
1770 Srtnmenin elektrik yaratmadnn, iki cisim arasndaki elektrik
dengesini bozduunun kefi (Watson, 1710-1787; Benjamin Franklin,
1706-1790).
1785 Coulomb yasasnn kefi. letkenlerdeki ykn sadece yzeyde
bulunduunun kefi (Coulomb, 1736-1806).
1787 Altn yaprakl elektroskopun kefi (Bennet).
1799 lk retecin yapm (A.Volta, 1745-1827).
1800 Suyun elektrolizi (W.Nicholson, 1753-1815; A. Carlisle, 1768-1840).
1801 Akmn teli akkor hale getirdiinin kefi (Thenard, 1777-1857).
1807 Elektrik aracl ile alkali madenlerin ayrlmas (Davy, 1778-1829).
1811 Elektrik arknn kefi (Davy, 17778-1829).
1819 Elektrik akmnn mknatsl ineyi saptrdnn kefi (rsted, 1777-
1851).
1820 Elektrik akm ile elik inenin mknatslanmas (F.Arago, 1786-1853).
Elektrik akmnn yaratt magnetik alann llmesi (Biot, 1774-1862;
Savart, 1791-1841) ve bir yasa eklinde ifade edilmesi (Laplace, 1747-
1827).
1821 Termoelektrik pil (Seeback, 1770-1831).
1822 Bobinin elektrodinamik teorisi (Ampre, ******).
1823 lk elektromknats ( Sturgeon, ******).
1827 Diren kavram ve Ohm yasas (Ohm, 1787-1854).
1831 Endksiyon olaynn kefi ve mekanik enerjinin elektrik enerjisine
dntrlmesi (Faraday, *****).
1832 z-indkleme katsays kavram (Henry, 1797-1878).Lenz kuralnn kefi
(Lenz, 1804-1865).
1837 Lenz kuralnn kapal devrelere uygulanmas (Pouillet, 1790-1868).
1841 Akmn s etkisinin ve buna ilikin yasann kefi (Joule, 1818-1889).
1843 lk telgraf aletinin kullanl (Morse, 1791-1872).
1845 z-indkleme katsaysnn teorik hesab, potansiyel kavram (Nuemann,
1798-1895).
Yl Olay
_____________ _____________________________________________________
1855 Foucault akmlarnn kefi (Foucault, 1819-1868).
1873 Elektromagnetizmann genel teorisi (Maxwell, 1831-1879).
1876 Hzl dnen bir elektrikli arka yaklatrlan mknatsl inenin saptnn
kefi (Rowland, 1840-1901).
1880 Piezoelektrik olayn kefi (J.Curie, 1855-1941; P.Curie, 1859-1906).
1882 Histerezis olaynn kefi (Ewing, 1855-1935).
1887 Elektromagnetik dalgalarn deneyle gzlenmesi, Hertz dipol kavram
(H.Hertz, 1857-1894).
1890 lk radyo alcsnn yapm (Branly, 1844-1940).
1895 lk anten (Popoy, 1859-1905).Uzak mesafelere telsiz telgraf iareti nakli
(Marconi, 1874-1937).
1895-1896 Elektronun, fotoelektrik olayn, gazlarda dearjn, X nlarnn ve
radyoaktivitenin kefi (H. Becquerell, 1852-1908; M.Curie, 1867-1934;
P.Curie, 1859-1906).Elektron teorisi (H.A.Lorentz, 1853-1928).
1897 e/m nin llmesi (J.J.Thomson, 1856-1940).
1905 zel rlativite teorisi, foton kavram (Einstein, 1879-1955).
1911 Elektronun yknn ve ktlesinin deneyle belirlenmesi (Millikan, 1868-
1953).
1961-1968 Elektromagnetik ve zayf etkilemelerin birleik teorisi (Glasgow, 1961- ;
Weinberg, 1964- ; Salam, 1968- ).
Bugn yeryznn hemen her tarafnda, btn dillerde ayn ekilde kullanlmakta olan
elektrik ve magnetik szckleri de 2500 yllk bir servene sahiptirler. Elektrik szc, bu
trden olaylarn ilk defa farkedilmesine neden olan sar kehribarn Grek dilindeki kart olan
elektrondan tremitir. M.. VI. yzyldan itibaren elektron ile belirtilen olay klasik latin
dilinde electrum eklinde ifade edilmi ve XVII. yzyldan itibaren de bilimsel latincede
electricitas szc kullanlmaya balanmtr. 1733 den sonra yazlan franszca metinlerde
lectricit szc gzkmeye balam ve byk deiikliklere uramadan dier dillere
girmitir. Benzer ekilde, magnetik szc de mknatsl talarn ilk defa grld bir Grek
kolonisinden, Magnezyadan gelir. Bugn Manisa olarak adlandrdmz bu yrede bolca
bulunan ve demiri ekme zelliine sahip olan bir maddeyi belirtmek iin nceleri magnezya
ta anlamna gelmek zere magneslitos deyimi kullanlyordu. Bu szck latinceye
magneticus eklinde geti ve 1617 den sonra yazlan franszca metinlerde de magntique
olarak yer almaya balad.
NDEKLER
NDEKLER
BRNC BLM. Temel varsaymlar

1.1 Giri
1.2 Galile referans sistemleri ve eylemsizlik ilkesi
1.3 Evrensel ekim ilkesi
1.4 Evrensel ekim yasas
1.5 Hareket yasas
1.6 Elektrik etki ve elektrik yk
KNC BLM.Elektrostatik
A. Bolukta elektrostatik olay
2.1 Coulomb yasa
2.2 Elektrostatik alan ve alan izgileri
2.3 Elektrostatik potansiyel ve potansiyel enerji
2.3.1 rnek (elektrik dipol)
2.4 Gauss ve Poisson denklemleri
2.5 Deiik trden yk dalmlar ve Dirac distribsyonu
2.5.1 Dirac distribsyonu
2.5.2 Dipol dalmlar
B. Bo olmayan uzayda elektrostatik olay
2.6 Alan ve bnye denklemleri
2.7 Snr koullar ve elektrostatiin esas problemi
2.8 Yzeysel yke etki eden kuvvet
2.9 Logaritmik potansiyel kavram
2.10 Denk problemler ve denk kaynaklar. Grnt kavram
2.11 Elekrtostatik enerji younluu
2.12 Kapasite ve kondansatr kavram
NC BLM. Magnetostatik
A. Bolukta magnetostatik olay
3.1 Lorentz kuvveti
3.2 Akm alan ve Biot-Savart yasas
3.2.1 rnek. Bir izgisel akmn alan
3.3 Vektr potansiyel ve magnetik alann temel denklemleri
B. Bo olmayan uzayda magnetostatik olay
3.4 Alan ve bnye denklemleri. Snr koullar
3.5 Akm devrelerinin birbirine etkisi. Ampre forml
3.6 Magnetik alann sirklasyonu. Ampre forml
3.7 Magnetik devre kavram
3.8 Magnetik enerji younluu
3.9 letken ortamlar ve durgun elektromagnetik alanlar
3.9.1 Ohm bants ve baz sonular
3.9.2 Joule olay ve Poynting bants
3.10 Bir yzeysel akma etki eden kuvvet
3.11 Magnetik dipollar ve sabit mknatslar
DRDNC BLM. Elektromagnetizma

4.1 Maxwell denklemleri
4.2 Baz ilk sonular
4.2.1 Geniletilmi Ampre forml
4.2.2 Faraday endksiyonu
A. Elektromotor kuvvet
B. z vekart endktans kavramlar. Devre teorisinin temel denklemleri
4.3 Bnye denklemleri
4.4 Basit ortamlarda temel bantlar
4.4.1 Rlaksasyon zaman
4.4.2 Dalga denklemi
4.5 Basit olmayan baz ortamlar
4.5.1 Anizotrop ortamlar
4.5.2 Bellekli ortamlar
4.5.3 Yresel olmayan ortamlar
4.5.4 Lineer olmayan ortamlar
4.6 Elektromagnetik enerji aks
4.7 Enerjinin yaylma hz
4.8 Elektromagnetik alann potansiyellerle ifadesi
4.8.1 Vektrel ve skaler potansiyeller
4.8.2 Gecikmeli potansiyel kavram ( = 0 hali)
4.8.3 Hertz vektr ( = 0 hali)
4.8.4 ki skaler yardmyla gsterilim ( = 0, J = 0, = 0 hali)
4.8.5 (4.19b) nin ispat
4.8.6 Uygulama-1. Basit dielektrik ortamda dzgn dorusal hareket yapan bir
noktasal yke ilikin potansiyeller
4.8.7 Uygulama-2. Basit dielektrik ortamda ivmeli hareket yapan bir noktasal
yke ilikin potansiyeller (v < c hali)
BENC BLM. Distribsyon anlamnda Maxwell denklemleri. Yzeysel

ykler ve sreksizlikler
5.1 Distribsyon anlamnda Maxwell denklemleri
5.2 Basit ortamlarn snrndaki koullar
5.2.1 Bir mkemmel iletken yzeyin zerindeki snr koullar
5.2.2 Snrl iletkenlie sahip blgelerin arakesitindeki snr koullar
5.3 Maddesel yzeyler zerindeki snr koullar
ALTINCI BLM. Elektromagnetik alann farkl Galile sistemlerinde geerli

olan ifadeleri.zel rlativite teorisi
6.1 Skaler ve vektrel potansiyelin dnm kural
6.2 Poincar- Einstein rlativite ilkesi. Lorentz dnm formlleri
6.3 Lorentz dnmnn baz ilk sonular
6.3.1 Limit hz kavram
6.3.2 Uzunluklarn dnm
6.3.3 Zaman aralklarnn dnm
6.3.4 Hzlarn toplam ve dnm
6.4 Elektromagnetik alann dnm
6.5 Elektromagnetik alann bal grnmnn baz sonular
6.5.1 Elektrik yknn deimezlii (gereksiz)
7 NDEKLER
6.5.2 Kuvvetin dnm kural

6.5.3 Ktlenin hzla deiimi
6.5.4 Grnen bnye bantlar
YEDNC BLM (EK). Baz matematik hatrlatmalar
Dizin
BRNC BLM
TEMEL VARSAYIMLAR
1.1 Giri
Birbirinin yaknnda bulunan cisimlerin birbirine uzaktan bir etki uygulad, eer
herhangi bir engel yoksa bu etki ile birbirinin konumunu ve durumunu deitirmeye
alt, ok eski zamanlardan beri gzlenmekte olan bir gerektir. Fizik, bu trden
etkilemelerin, bazan farkedemeyeceimiz kadar kk olsalar bile, btn cisimler
arasnda varolduu varsaymna dayanarak fiziksel olaylar diye tannan olaylar ak-
lamay amalayan bir bilimdir. Yzyllar, hatta binyllar boyunca sren bu incele-
meler bizde, szn ettiimiz etkinin iki ksmdan olutuu inancn yaratmtr*.
Mekanik etki adn verebileceimiz birinci ksm her zaman ekme eklinde kendini
gsterir ve btn cisimler arasnda, karlkl olarak, her zaman hissedilir. Etkinin
ikinci ksm ancak baz cisimler arasnda, baz zel durumlarda birinci ksma ek ola-
rak gzlenir. Bu etki bazan ekme, bazan da itme hatta, hareket szkonusu oldu-
unda, daha da deiik bir yndedir. rnein, bir kehribar ubuk bir kumaa birka
defa srtldkten sonra etrafndaki tozlar gzle grlebilir bir etkiyle eker duruma
gelir. nceleri kehribar aracl ile sezinlenmi bulunan ve Thales zamanndan beri
bilinen bu etki, daha sonralar, kehribarn Yunanca karl olan elektrondan esinle-
nerek, elektrik etki adn almtr. ou kez var olmayan (veya, hissedilmeyen) elek-
triksel etki bazan mekanik etkiye gre ok daha iddetli olur. Elektromagnetik teori-
nin amac elektriksel etkilemeleri, byk lekte (makroskopik boyutta) incele-
mektir. Bu inceleme, btn bilimlerde yapld gibi, mmkn olduu kadar az say-
da olan ve mmkn olduu kadar basit bir biimde ifade edilmi bulunan bir takm
varsaymlar zerine oturtularak yaplr. Bu varsaymlar kmesi, phesiz, tek ve be-
lirli deildir. ncelemenin kapsamna ve incelemeyi yapann sahip olduu matematik
bilgisinin dzeyine gre deiik varsaymlar szkonusu olabilir. Bu kitapta bizim
temel olarak alacamz varsaymlarn bazlar son derecede basit ifadelere sahip
olduu halde bazlar olduka karmak matematik balantlar eklinde olacaklardr.
Yzyllar boyunca harcanm abalarn mirasna konmu bulunan bizlerin bu trden
varsaymlar ortaya koymamz yadrganr olmamak gerekir.
*
Farkl cisimler arasnda sz konusu olan bu etkilemelerin yan sra, atomun ve ekirdein i
yapsnda sz konusu olan iki etkileme daha vardr. Baknz: Bl. 2.1, uyar 3.
Thales M. . VI. Yzylda Miletosda yaamtr.

9 NDEKLER
Esas konumuza ilikin varsaymlar sralamadan nce, phesiz, baz temel mate-
matik ve kinematik kavramlara ve bilgilere sahip olduumuzu varsaymak gerekir.
rnein, nasl leceimizi bildiimiz bir zaman, hz ve ivme kavramna sahip bu-
lunduumuzu kabul ediyoruz. Bundan sonra, elektromagnetik teoriyi dayandraca-
mz varsaymlar ve bunlardan karacamz ilk sonular unlar olacaktr:
Temel varsaymlar______________ lk kavramlar ve sonular________
1. Eylemsizlik ilkesi (Newton) Galile referans sistemi

2. Evrensel ekim ilkesi (Newton) Skunetteki ktle, kuvvet
3. Evrensel ekim yasas (Newton) ekim alan
4. Hereket yasas Hareketteki ktle
5. Elektrik etki ilkesi Elektrik yk
6. Elektrik ekim yasas (Coulomb) Elektrik alan, deplasman alan
7. Lorentz kuvveti Magnetik endksiyon
8. Biot-Savart yasas Magnetik alan
9. Maxwell denklemleri Deplasman akm, Faraday
endksiyonu, elektromotor kuvvet
10.Distribsyon anlamnda Maxwell Yzeysel yk ve yzeysel akm,
denklemleri snr koullar
11.Elektromagnetik Alann Deiik Lorentz dnm formlleri,
sistemlerde geerli olan ifadeleri. Drt boyutlu uzay- zaman,
zel Rlativite teorisi (Einstein) Elektromagnetik alann, kuvvetin ve
Konu:ktlenin dnm formlleri,
Doppler olay.
Yukardaki ilkelerden 1, 2, 3, 4 ve 11 rasyonel mekaniin dayand ilkeler ara-

snda da yer alrlar. Biz incelememizi ilkelerin yukardaki sralanna uygun bir e-
kilde yrtmeye alacaz. Sadece onuncu varsaym daha ikinci blmden itibaren,
devaml bir ekilde kullanlacaktr.
Aada sk sk noktasal cisim, maddesel nokta, noktasal yk gibi deyimler kulla-
nlacaktr. Bu deyimlerdeki noktasal szcnn belirtmek istedii zellik udur:
Eer bir cismin boyutlar incelemeye konu olan dier boyutlara ve uzaklklara oranla
ar derecede ok kk ise, bu cisme noktasal cisim ad verilir.
Vektrel analize ait formller ve teoremler kitapta yaygn bir ekilde kullanl-
maktadr.Okuyucunun bunlara ve dier matematik kurallara ilikin bilgilere nceden
sahip bulunmas veya, gerektike, baka kaynaklardan yararlanarak eksiklikleri ta-
mamlamas gerekir. Kitabn sonundaki EK blm baz matematik kavramlar hatr-
latmak bakmndan yararl olabilir.
1.2 Galile Referans Sistemleri ve Eylemsizlik lkesi (Newton)

Btn varlklarn konumunu ve durumunu belirtmeye elverili bir referans sistemi-
nin, rnein bir Oxyz kartezyen koordinatlar sisteminin net bir ekilde tanmlanm
buluduunu dnelim. Bu referans sisteminin maddesel bir niteliinin bulunmad-
n ve, dolaysyla, dier cisimler zerine hi etki uygulamadn varsayacaz.
Byle ideal bir sistemin iyi bir yaklaklkla nasl belirlenebileceine biraz sonra de-
ineceiz. Aksini aka sylemediimiz durumlarda incelemelerimiz hep bu trden

ideal referans sistemlerine gre yaplm olacaktr.
imdi bir maddesel noktann uzayda tek bana var olduunu dnelim. Bu hal-
de, varsayyoruz ki; yukarda sz edilen ideal referans sistemi yle saptanabilir ki;
sz konusu maddesel noktann ivmesi her zaman sfra eit olur. Newtonun* eylem-
sizlik ilkesi olarak tannan bu varsaymn ak anlam udur: yle referans sistemleri
bulabiliriz ki; uzayda tek bana var olan bir maddesel nokta, bu sisteme gre hare-
ketsiz veya dzgn dorusal bir hareket yapyor, gzkr. Bu zellie sahip referans
sistemlerine Galile referans sistemleri ad verilir.
Eylemsizlik ilkesinin geerli olmas bakmndan Galile sistemlerinin dier herhan-
gi referans sistemlerine gre bir ayrcal vardr. rnein, K0 bir Galile sistemi ol-
sun.Tanm uyarnca, uzayda tek bana var olan bir A maddesel noktasnn K0 a gre
ivmesi sfrdr. K0 a gre dzgn dorusal hareket yapan btn referans sistemlerinde
de A nn ivmesinin sfr olacan daha sonra greceiz (Baknz:Bl. 6.3.4).Bu de-
mektir ki; bir Galile sistemine gre dzgn dorusal hareket halinde bulunan btn
referans sistemleri de birer Galile sistemidirler. Buna karlk, K0 a gre ivmeli bir
hareket yapan herhangi bir sisteme gre A nn ivmesi sfr olamaz. Yani, byle bir
referans sistemi Galile sistemi olarak dnlemez.
Bir tek Galile referans sistemi saptayp btn incelemeleri bu sistemde yapmann
sz konusu olamayaca aktr. Bu nedenle, her zel problem iin Galile sistemleri-
nin uygun bir yaklan referans sistemi olarak saptar, incelemeyi bu sistemde y-
rtrz. rnein, laboratuar iinde yer alan olaylar incelemek iin laboratuarn ken-
disini referans sistemi olarak almak ve bunu bir Galile sistemi olarak dnmek iyi
bir yaklamdr. Buna karlk, dnyann etrafnda oluan olaylar incelemek istedi-
imizde, dnyann kendisini referans sistemi olarak dnmek uygun olmaz. nk
yeryz bir Galile sistemi deildir. Bu halde, dnyann dnnden etkilenmeyen bir
sistem saptamak gerekir. rnein, merkezi dnyann ktle merkezinde bulunan, bir
ekseni dnyann dnme eksenine akk olan ve dier eksenleri de sabit iki yldza
ynelen bir koordinat sistemi referans olarak kullanlabilir. Byle bir sisteme gre
dnya dnen bir cisim durumundadr ve bu dnme hareketinin olaylar zerine etki-
sini aa karmak olana da vardr (Foucault sarkacnn salnm dzleminin dn-
mesi, yukar atlan cisimlerin batya dmesi vb.). Benzer ekilde, gne sistemin-
deki olaylarn incelenmesinde elverili olacak bir referans sistemi de, merkezi gne-
in ktle merkezinde bulunan ve eksenleri sabit yldza doru ynelmi olan bir
koordinat sistemi olarak dnlebilir.
Biz, aksi sylenmedike, kullandmz referans sistemlerinin hep Galile sistemle-
ri veya bunlarn yaklaklar olduklarn kabul edeceiz.
1.3 Evrensel ekim lkesi (Newton)

Uzayda sadece A0 ve A1 gibi maddesel iki noktann bulunduunu dnelim. Bu hal-
de, Galile referans sistemlerinde bunlarn ivmelerinin hi bir zaman sfra eit olama-
yacan varsayacaz.A1 in varl nedeniyle A0 n kazand ivme 10, A0 n varl
nedeniyle A1 in kazand ivme de 01 olsun. Kabul edeceiz ki; her zaman 10
*
Sir Isaac Newton (Woolsthorpe, Lincoln 1642 - Kensington, Middlesex 1727).
Galileo Galilei (Piza 1564 - Arcetri 1642).
Bk. Bl. 1.5, Pr.-2. Ayrca Baknz: A. Y. zemre, Teorik Fizik Dersleri, Cilt 2, sayfa: 37-44,
.niv., Fen Fak. 1976.
11 NDEKLER
ivmesi A0 dan A1 e, 01 ivmesi de A1 den A0 a dorudur (ekil-1.1). Bu, A0 ve A1 in

birbirini ekmekte olduklar, demektir. Kar karya bulunan btn maddesel nokta-
larn birbirlerini ekmeye altn ifade eden bu varsaym evrensel ekim ilkesi
adn alr.
A0 A1
10 01
ekil-1.1
imdi A0 bolukta, olduu yerde sabit tutarak A1 i serbest brakalm ve serbest

brakma annda A1 e bir ilk hz verilmediini dnelim. Bu durumda A1 noktas
A1A0 dorusu zerinde A0 a doru harekete geer. Bu hareketteki ivmenin balang
deeri 01 olsun. Ayn ilemi, A1A0 uzakln deitirmeden, A1 i sabit tutup, A0
serbest brakarak tekrar edelim ve A0 n hareketine ait ivmenin balan-g deerini de
10 ile gsterelim. Varsayyoruz ki; bu balang ivmelerinin oran A1A0 uzakln-
dan bamszdr.Bu halde,
10
m1 = (1.1a)
01
says, A0 referans alndnda A1 in bir fiziksel niteliini tanmlar. Buna A1 maddesel

noktasnn A0 a gre bal ktlesi ad verilir. Eer A0 ktle iin birim kabul edilirse,
m0 = 1 olmak ve A0 n ktlesini gstermek zere (1.1a) nn yerine
10
m1 = m0 (1.1b)
01
yazabiliriz*.
A0 maddesel noktas referans alnarak yukardaki deney btn maddesel noktalar
iin tekrarlanrsa, btn maddesel noktalara birer ktle kar getirilmi olunur. Geo-
metrik ve kinematik kavramlarla aklanamayan bir zellii, yani, maddesel cisimle-
rin karlkl ekme yeteneini, belirleyen ktle kavram ile, uzunluk ve zaman bo-
yutlarnn yanna yeni bir boyut daha getirilmi bulunmaktadr. Ktle birimi kilogram
olarak adlandrlr.
(1.1a) da gzken ivmelerin serbest hareketin balangcndaki ivmeler olduunu
srarla vurgulamak yerinde olacaktr. Bu durum, maddesel noktann hznn sfr ol-
duu durumdur. Bu nedenle, yukardaki gibi tanmlanm bulunan ktleye, bazan, s-
kunetteki ktle de denir.19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda, zellikle atom
*
Ktlenin bu ekildeki tanm ilk nce Ernst Mach tarafndan nerilmitir. Bk. E. Mach. Science of
Mechanics. 6th American ed., Open Court pub. Co., Lasalle, III, 1960, Ch. III, Sec. V. Eserin asl
1883te almanca baslmtr.
Machdan nce yaplm olan ktle tanmlar olduka karmaktr. rnein, Newtona gre ktle
madde miktardr ve, dolaysyla, bulunmas olduka zordur. Eulere gre ise ktle, kuvvet ile
ivmenin oranna eittir; yani, kuvvetden daha sonra tanmlanan bir kavramdr.
fizii erevesinde yaplan deneyler gstermitir ki, ktleyi tanmlamaya yarayan

deneyleri yaparken noktalar ilk hzsz olarak serbest brakacak yerde belirli bir v hz
ile serbest brakacak olursak, ivmelerin oran iin bulunacak deerlerin (1.1a) ile
verilenden fark (v/c)2 mertebesinde olur. Burada c n boluktaki hzn gster-
mektedir. Bu hal, a gre ok yava olan hareketlerin sz konusu olduu durum-
larda ktleyi sabit bir say kabul ederek olaylar incelemenin tatminkar sonular vere-
ceini gsterir. Klasik mekanik bu yaklakln bir rndr.
01 ile 10 n zt ynl olduklarn gz nnde bulundurarak (1.1b) yi
m0 10 = -m1 01 (1.2)
eklinde de yazarz. Yani, A0 n skunetteki ktlesi ile balangtaki ivmesinin arp-

m, zt iaretle, A1 in skunetteki ktlesi ile balangtaki ivmesinin arpmna eittir.
F10 = m0 10 , F01 = m1 01 (1.3)
ile tanml F01 vektrel byklne A0 n A1 e uygulad kuvvet ad verilir. Benzer

ekilde, F10 da A1 in A0 a uygulad kuvvettir. vmelerin zel ynleri nedeniyle bu
kuvvetler ekim kuvvetleridir ve (1.2) nedeniyle de bunlar biribirine zttr. (1.3) deki
ivmeler ve ktleler skunet anndaki deerler olduklar iin, F01 ve F10 kuvvetleri de
skunet halinde A0 ve A1 in biribirine uygulad kuvvetlerdir. Uzunluun metre,
ktlenin kilogram ve zamann da saniye ile lld MKS birim sisteminde kuvve-
tin birimi Newton olarak adlandrlr.
1.4 Evrensel ekim Yasas (Newton, 1687*)

Bolukta duran ve ktleleri m ve M olan maddesel A ve B noktalar arasndaki uzak-
lk r olsun. Bunlarn birbirine
mM
FAB = - k eAB (1.4a)
r'2
FBA = - FAB (1.4b)
ile belirli bir ekim kuvveti etki ettirdiklerini kabul edeceiz. Burada eAB ile AB
ynndeki birim vektr, k ile de, kullanlan birim sistemine bal bir sabit gsteril-
mektedir (ekil-1.2). Mekaniin temelini oluturan bu varsaym Newtonun evrensel
A r B
m FBA FAB M
ekil-1.2
*
Newtonun bu yasas 1687de baslm bulunan Philosophiae Naturalis Principia Mathematica
adl eserinde yaynlanmtr. Fakat bunun kefinin 1666dan daha nce olduu sanlmaktadr.
13 NDEKLER
ekim yasas olarak tannmaktadr. MKS sisteminde
k = 6,670.10-11Newton.m2/kg2 (1.5)
dir.
Ktleleri m1, m2, ..., mn olan maddesel A1, A2, ... , An noktalarnn, ktlesi m0 olan
A0 noktasna uzaklklar r1, r2, ... ,rn olsun. A1, A2, ... , An nin A0 a etki ettirdii F0
kuvvetinin, (1.4a) ya benzer olarak,
n mj
F0 = - k m0 2
ej (1.6)
j 1 r' j
eklinde yazlabileceini varsayyoruz. Burada ej ile AjA0 ynndeki birim vektr

gsterilmekte ve A0, A1, ... , An noktalarnn referans sistemine gre hareketsiz ol-
duklar dnlmektedir.
A0 a ekim kuvveti uygulayan maddesel noktalar saylamayacak kadar ok ise,
(1.6) nn yerini, eken noktalarn dalm kuralna uygun olan bir toplama ilemi alr.
rnein, eken noktalar bir hacmini srekli bir ekilde dolduruyorsa ve d hacim
elemann ktlesi dm = d eklinde yazlabiliyorsa,
F0 = - k m0
ed (1.7a)
2
r'
yazlr.nceden seilmi bir Oxyz kartezyen koordinatlar sisteminde A0 n koordi-

natlar (x0,y0,z0) olsun ve iindeki deiken nokta (,, ) ile gsterilsin (ekil-
1.3).Bu halde (1.7a) nn ak ifadesi udur:
F0(x0,y0,z0) = - k m0
(, , ) eddd . (1.7b)
r' 2
e
r
A0(x0,y0,z0)
d
(,,)

ekil-1.3
Burada
r2 = (- x0)2 + (- y0)2 + ( - z0)2 (1.7c)
ve
e = {(x0 - )ex + (y0 - )ey + (z0 - )ez}/ r (1.7d)
konmutur ve ex, ey, ez kartezyen koordinatlar sisteminin bilinen birimsel koordinat

vektrleridir. dm = d de gzken ya cisminin ktle younluu ad verilir.
Dnyann yzeyine yakn noktalarda bulunan 1 kglk bir ktleye 9,81 Newton
civarnda bir ekim uyguland deneylerle saptanmtr. ekim kutuplarda bu deer-
den daha fazla, ekvatorda daha azdr.
Problemler
Pr.-1. R yarapl bir krenin iinde ktle younluu sabit olsun. Bu krenin
herhangi bir maddesel noktaya uygulad (1.7a) ekim kuvvetinin, btn
ktleyi merkezde toplanm dnerek (1.4a) ile bulunacak olana eit oldu-
unu gsteriniz (Baknz: Bl. 2.4, Pr.-1).
Pr.-2. younluu sadece krenin merkezine olan uzakln fonksiyonu olsun. Bu
halde, (Pr.-1) deki sonucun gene doru olduunu gsteriniz (Baknz: Bl.
2.4, Pr.-1).
1.5 Hareket Yasas
(1.3) bants, indisleri yazmadmz takdirde
d
F = m0 = (m0v) (1.8a)
dt
eklinde de yazlabilir. Buradaki trev ve m0, balangtaki deerler; F de A0 a

balangta etki eden kuvvettir. Eer, A0 n her konumu iin F bilinseydi ve (1.8a) da
btn hareket sresince geerli olsayd, bu bant A0 n konumunu t nin fonksiyonu
olarak belirlemek olanan verirdi. Hareketin c ye gre kk bir v0 ilk hz ile
balamas ve btn hareket sresince de byle kalmas halin-de (1.8a) nn verdii
sonularn ok iyi bir yaklaklk salad deneylerle kantlan-mtr. Biz, m0 yerine
hzn fonksiyonu olan uygun bir m(v) deeri konmak koulu ile (1.8a) nn btn
hareket sresince geerli olduunu kabul edeceiz:
d
F= [m(v)v]. (1.8b)
dt
Bu varsaym, ilk hzn sfrdan farkl bir v0 deerine eit olmas halinde de geerlidir.
m(v) fonksiyonu ileride*, onbirinci varsaymla,
m0
m(v) = (1.9)
1 - v / c 02
2
*
Baknz: Blm 6.5.4.
15 NDEKLER
olarak belirlenecektir.Burada c0, n boluktaki hzdr. m(v) ye noktann hareket-

teki ktlesi ad verilir. (1.9) bants, hzn ktlenin artmasna neden olduunu gs-
termektedir.
Pr.-1.Skunetteki ktlesi m0 olan bir maddesel noktann, bir F kuvvetinin etkisi

altnda izdii yrnge C olsun. C nin bir A noktasndan bir B noktasna gidin-
ceye kadar yaplan W iinin
1 1
W = m0c2 [ - ]
1 - v 2B /c 2
1 - v 2A / c 2
ye eit olduunu gsteriniz. vA = 0, vB << c2 halinde W iin yaklak bir ifade

bulunuz.
m C
A
B
Pr.-2.(Foucault Sarkac.1851). O kartezyen koordinatlar sisteminin orijini dnya-

nn merkezinde olsun ve O ekseni dnyann dnme ekseni ile akk, O ve
O eksenleri de sabit iki yldza doru ynlenmi bulunsun. Buna ek olarak, bir
de Pxyz sistemi yle tanmlansn: P orijini yeryzndeki bir nokta, Pz ekseni
OP ye paralel, Px ekseni P den geen meridyen dairesine teet, Py ekseni de P
den geen paralel dairesine teettir. Bu halde, ktlesi m olan ve Pz ekseni
zerindeki bir Q noktasna ince, ktlesi ihmal edilebilen, uzun bir iple asl
bulunan bir maddesel M noktas denge konumundan ayrlarak, ilk hzsz,
serbest braklyor.
a) M nin O sistemindeki hareket denklemini yaznz.
b)(a) da sz edilen denklemi Pxyz sistemine dntrnz.
c) 2 mertebesindeki terimleri ihmal ederek M nin x ve y koordinatlarnn t ile
deiimini gsteren fonksiyonlar bulunuz ve bunlarn T = (2)/(cos) per-
yotlu fonksiyonlar olduklarn gsteriniz (Burada yerin asal hz; da P
deki kutup asdr).

z
y
Q
P

x
O

ey

P
1.6 Elektrik Etki ve Elektrik Yk

Cisimler arasndaki karlkl etki bazan (1.4) formlleriyle verilenlerden daha az
veya daha ok, hatta, bazan da deiik ynde olmaktadr. Mahiyeti kolaylkla
anlalama-yan baz ilemlerle bu ek ekimi ortadan kaldrmak veya byltmek
mmkndr. rnein, bir kumaa srlen kehribar, ebonit, cam, reine, kkrt vb.
baz maddeler veya stlan baz kristaller* (1.4) ile verilenden ok daha byk bir
ekme zelliine sahip bulunurlar. Baka cisimlerle temas sonucunda bu ek ekim
zelliinin kaybol-duu deneylerle saptanm bulunmaktadr.Bir cismin ek ekim
zelliine sahip bu-lunduunu belirtmek iin onun elektriklenmi olduunu veya
elektrikle yklenmi bulunduunu syleriz. Deneyler srtnme ile camn ve ebonitin
kazand elektrik yklerinin biribirinden farkl olduunu gstermiti. Srtnme
sonucunda camn sa-hibolduu elektrik yk (+), ebonitin sahibolduu elektrik yk
de (-) iaretle belir-tilmektedir. Deneyler bu iaretlere sahip elektrik yklerinin
bilinen cebir kurallar ile toplanabildiini gstermitir. Elektrik ykne ilikin olarak
yaplan deneyler bizi u varsaym kabul etmeye zorlam bulunmaktadr:
Varsaym:Baz cisimler zerinde, Newton ekimini arttrc veya azaltc ekilde etki
eden bir elektriksel yk bulunur. Bu yk llebilir ve saknmldr.
Ykn llebilir olmas, bilindii gibi, yklerin eitliinin tanml bulunmas ve

q1 ve q2 gibi iki ykn toplamnn belirli bir kurala gre yaplabilir olmas demektir.
q1 ve q2 yklerinin herhangi bir cisme ayn mesafeden etkileri birbirinin ayn ise, bu
iki yk birbirine eittir, deriz. q ykne elektriklenmi cam gibi etki eden btn yk-
leri (+), elektriklenmi ebonit gibi etki eden btn ykleri de (-) iaretle belirtiriz. q
yu lmek iin kullandmz birimin tanm Bl. 2.1 de verilecektir. Bir q3 yknn
herhangi bir cisme etkisi, q1 ve q2 yklerinin ayn cisme ayn mesafeden yaptklar
etkilerin cebirsel toplamna eit ise, q3 = q1 + q2 yazarz. Yani, elektriksel yklerin
toplama kural adi cebirsel toplama kuraldr.
Ykn saknml olmas da, yoktan var edilemeyecei, var olann da yok
edilemeyecei anlamndadr. Bu varsaym, elektrik yknn bir cisimden dierine
tanp duracan sylemektedir.Ktlenin hz ile deitiini ve, dolaysyla,
sknetteki ktle diye bir deyimin zaman zaman sz konusu olduunu daha nce
belirtmitik. Burada szkonusu olan saknml lk byle bir durumun elektrik yk
iin sz konusu olmadn, yani, izole bir cismin sahibolduu elektrik yknn her
durumda ayn olduunu, bir varsaym olarak, iddia etmektedir. Deneylere uygun olan
bu varsaym, ileride greceimiz gibi, zel rlativite teorisinin temelini oluturacak-
tr (bak. blm-6).
Duran elektrik yklerinin yaratt ekme ve itme kuvvetlerinin neden olduu
olaylar elektrostatik adn alr. Bu olaylar kinci Blmde ele alacaz.
*
Bugn piroelektrik olay olarak bilinen bu zellii kzlderililer, stlan baz kristallerin scak klleri
ekmesi eklinde, ok eski alarda farketmilerdi.
Srtnme ile elektriklenmenin M. . VII. yzylda kefedilmi olmasna karn, elektriklenmenin

farkl iki cinsten olduu ancak XVIII. yzylda Du Fay (1698-1739) tarafndan kefedilmitir.
17 NDEKLER
KNC BLM
ELEKTROSTATK
A. BOLUKTA ELEKTROSTATK OLAY
2.1 Coulomb Yasas (1785)

Elektrostatik olaylar aklayabilmek iin, Coulombun* 1785de yapm olduu baz
deneylerle ortaya kard itme ve ekme zelliini, aada ifade edilmi bulunan
ekliyle, bir varsaym olarak kabul edeceiz:
Varsaym: Elektrik ykleri q1 ve q2 olan ve bolukta kar karya duran iki

maddesel noktann arasndaki uzaklk r olsun. Bunlar biribirine, Newton kuvvetine
ek olarak, (q1q2)/r2 ile orantl bir itme kuvveti uygularlar. kiden fazla ykn
varl halinde sperpozisyon geerlidir.
*
Charles de Coulomb (Angoulme 1736-Paris 1806).
Baknz: Collection des Mmoires Publis par la Socit Franaise de Physique, Gauthier-Villard,
Vol. I, 1884, pp. 116-146.
Buradaki hareketlilik veya durgunluk lmeyi yapan gzlemciye gre tanmlanm bulunan
zelliklerdir.
Coulombdan bir yzyl kadar nce Newton byle bir varsaym mekanik etkileim iin sylemi
bulunmaktadr. Elektrik etkileiminin de (1/r2) ile orantl olaca Coulombdan nceleri
bakalar tarafndan da ileri srlmtr. rnein bak.:
- J. Priestley; The History of Present State of Electricity, with Original Experiments, London,
1767, p: 732 ve
- J. Robinson; Mechanical Philosophy, Edinburg, Vol. IV, 1769, p: 73. Yasann Coulomb adyla
anlmasnn nedeni, Coulombun burkulma sarkacyla yapt deneylerin daha gven verici ve
inandrc bulunmu olmasdr, diye dnlebilir. Btn bu abalarn balangcn B. Frankline
kadar gtrmek de mmkndr. Franklin, bir iletken kabuk iinde elektrik alannn sfr oldu-
unu gzlemi; Priestley buna dayanarak elektrik alannn (1/r2) ile orantl olmas gerektiini
ileri srmtr. nk, byle bir deiimi gsteren ktlesel ekim alannda da Franklinin gzle-
dii zellik vardr. Etkinin r-2+ eklinde olabileceini dnenler de olmutur. Byle bir kabul
ile Maxwell <10-4 ; Plimpton ve Laughton (1936) ise <10-9 olduunu deneylerle gs-terdiler.
Daha sonraki almalar = - (2,73,1)10-16 olduunu gstermitir (Baknz: E. R. Williams, J.
E. Faller and H. A. Hill, Phys. Rev. Letters, 26, 721 (1971)).
Coulomb yasas ad verilen bu varsaym elektrostatik adyla bilinen bilim dalnn

temelini oluturur. 0, kullanlan birim sistemine bal bir sabit olmak zere, bu yasa,
vektrel notasyonla
1 q 1q 2
F12 = e12 (2.1a)
4 0 r' 2
F21 = -F12 (2.1b)
eklinde yazlr. F12 ile q1 yknn q2 zerine uygulad kuvvet gsterilmektedir. e12
ise q1 den q2 ye giden ynde birimsel vektrdr. Eer kuvvetler Newton, uzunluklar
da metre ile llecek olursa, elektrik yklerinin birimi kulon olarak adlandrlr. Ta-
rihi gelimeler nedeniyle 0 n deeri
1
0 = 10-9 (2.1c)
36
olarak saptanmtr. Bu halde, aralarnda bir metre bulunan eit iki yk bolukta bir-
birine 9.109 Newton deerinde* bir itme kuvveti etki ettiriyorlarsa, bunlarn yk bir
kulondur. 0, boluun dielektrik sabiti veya permitivitesi adn alr.
Coulomb yasasnn ikinci varsaym, birok ykn karlkl etkilemesinin sz
konusu olduu hallerde (2.1a) nn yerini, (1.6) gibi,

q qi
F= ei (2.2a)
4 0 r ' i2
nin alacan ifade etmektedir.

1911 yllarnda Millikann gerekletirdii ve daha sonralar bakalar tarafn-
dan da tekrarlanan deneyler elektrik yknn istenildii kadar kk dnlemeye-
ceini gstermitir.Gzlenebilen en kk elektrik yk (1,602.10-19 ) kulondur ve
her yk, muhakkak, e ile gsterilen bu deerin bir tam kat kadardr. Bununla bera-
ber, eer bir hacmi iinde elektrik yk tayan maddesel noktalar ok youn bir
ekilde bulunuyorlarsa, ykn srekli bir younlukla dalm bulunduunu kabul et-
mek ve (1.7a) gibi,
r'

q
F= d, ( r = re) (2.2b)
4 0 r'3

yazmak olduka iyi bir yaklam olur (Baknz: ekil-1.3). Buradaki d ile d ha-
cm eleman iindeki yk miktar gsterilmektedir. Yklerin bulunmad blgelerde
= 0 yazmak kouluyla (2.2b) yi, btn uzaya geniletilmi bir integralle,
r'

q
F= d (2.2c)
4 0 r'3
*
Bu kuvvet, 1 milyon tonluk bir ktleye yeryznde etki eden ekim kuvveti kadardr.
Robert Andrews Millikan (Morrison, Illinois 1868-San Marino, California 1953).

19 NDEKLER
eklinde de yazabiliriz. Bu ifade, sadaki integralin yaknsamas kouluyla yklerin

btn uzaya dalm olmas halinde de anlaml ve geerlidir*. Yklerin sonlu bir
blge iinde bulunmas halini de ierdiinden, bundan sonraki incelemeleri, genellik-
le, hep (2.2c) ifadesi zerinde srdreceiz.
Modern atom teorisine gre, maddenin en kk paras olan atom pozitif elektrik
yk tayan ve ekirdek adn alan bir parack ile negatif elektrik yk tayan ve
elektron adn alan bir ok paracktan olumu bir sistemdir. Elektronlarn yk bir-
biri kadardr ve (-e) ye eittir. J. J. Thomsonun 1897de yapt deneylere dayan-
larak elektronlarn skunet halinde m=9,1072.10-31kg lk bir ktleye sahip bulunduk-
lar ortaya karlmtr. ekirdein bizzat kendisi de proton ad verilen ykl para-
cklarla ntron adn alan yksz paracklardan oluur. Protonun yk e kadardr.
Proton ve ntron eit ktleye sahiptir ve bu ktle 1,6724.10-27kg dr.
Uyarlar
1.ki yk arasndaki uzaklk ok kld takdirde, rnein, r<10-15 m oldu-
unda, Coulomb yasas geerli olmamaya balar. Bu uzunluk, proton ve ntronun
ap kadardr. Daha yakn mesafelerdeki etkileim kuvantum mekanii kapsamnda
incelenmektedir. Bu halde, yukarda sz edilen etkilemelere ek olarak, ekirdein
iindeki olaylarn aklanmasn salayan kuvvetli ve zayf etkilemeler de sz konu-
sudur.Bunlar da gz nne alnrsa, teorik fizikteki son gelimelere gre, etkileme-
leri drt gruba ayrmak gerekir. Elektromagnetik, gravitasyonel, zayf ve kuvvetli
etkilemeler olarak adlandrlm bulunan bu etkilerin etkin olduklar uzaklklar ile
ilerinden birine oranlanm bal iddetleri aadaki temel etkilemeler tablosunda
gsterilmitir:
Temel Etkilemeler
etkileim etkin olduu uzaklk bal etkinlik iddeti

gravitasyonel 10-40
zayf 10-16 m 10-5
elektromagnetik 10-2
-15
kuvvetli 10 m 1
Yukarda sz edilen ve ayr ayr gznne alnan etkilemelerin gerekte bir

tek etkileimin deiik bileenleri olduklar da dnlmektedir. Bylesine genel bir
etkileimi ortaya koyacak bir birleik alan kuram oluturmak amacyla youn aba
harcanmaktadr. rnein, 1960l yllarda S. L. Glashow, S. Weinberg ve A. Salam,
zayf etkileme ile elektromagnetik etkilemeyi birletiren ve elektro-zayf etkileme
adn alan bir kuram gelitirmeyi baardlar.
*
Baknz Blm 2.8.
Sir Josheph Thomson (Cheetham Hill 1856-Cambridge 1940). Tarihsel geliim iinde Thomsonun
deneyi Millikannkinden daha nce yaplm ve (e/m) orann (1,758.10-11kulon/kg) olarak
vermitir.
Lamb ve Rutherfordun 1947 de hidrojenin enerji seviyeleri ile ilgili olarak yaptklar lmeler
Coulomb yasasnn r 10-10m mertebesindeki uzaklklar iin de doru olduunu gstermitir.
Buna karlk, protonlar yksek enerjili elektronlarla bombalayp salmay inceleyerek ortaya ko-
nan baz deneysel sonular, r 10-16m mertebesindeki uzaklklarda Coulomb yasasnn geerlili-
inin artk pheli olduunu gstermitir.
2.(2.2a) da sz geen q1 yk sabit olduu halde, q2 yk herhangi bir ekilde

hareket halinde bulunsa da q1 in q2 ye uygulad F12 kuvveti (2.1a) ile verilen ifa-
deye eit olur, yani deimez. Bu zellik nc blmde greceimiz varsaymlarn
doal bir sonucudur. Buna karlk, hareketli q2 yknn duran q1 ykne uygulad
kuvvet iin benzer ey sylenemez; nk byle bir halde kaynak zamann fonk-
siyonu olur ve hareketin neden olduu vektrel potansiyel de elektrik alana katkda
bulunur (Baknz. Blm 4).
3. Yukarda, evrendeki varlklar oluturan en kk paracklar olarak elek-
tron, ntron ve protondan sz etmitik. Teorik fizikteki son gelimeler, ntron ve pro-
tonun aslnda basit paracklar olmadklarn, kuvark ad verilen ve bazlar (2e/3),
bazlar da (-e/3) kadar elektrik ykne sahip bulunan bir takm basit paracklardan
olutuklarn gstermektedir. Burada szn ettiimiz basitlik, bir i yapya sahip
olmamak, ekil ve boyut bakmndan gzlenememek anlamndadr. Kuvarklar imdi-
ye kadar hi bir ekilde tek balarna ayrlabilmi deildirler. Bu nedenle, yukarda
sylemi olduumuz, her yk e nin tam katdr sz, bizim gz nne alacamz
olaylar iin geerliliini henz korumaktadr. Aadaki basit paracklar tablosu,
bugn iin temel bir kabul grm bulunan standart modele gre, balca basit
para-cklar ve bunlarn elektrik ykn gstermektedir.
Basit Paracklar
elektrik etkilendii ngrld veya
basit parack ktlesi
yk etkileim gzlendii tarih
elektro-zayf
elektron, e m -e 1898
gravitasyon
(hafif paracklar)
elektro-zayf
muon, 200 m -e 1936-1947
leptonlar
gravitasyon
tau, elektro-zayf
3600 m -e 1975
(ar lepton) gravitasyon
ntrino e 0 0 zayf 1920-1954
ntrino 0 0 zayf 1957-1982
ntrino 0 0 zayf 1975
u 1963-
10 m
c 2e/3 kuvvetli 1970-1974
kuvarklar
3500 m
t 1977-
d 20 m 1963-
s 500 m -e/3 kuvvetli 1963-1974
b 11000 m -1977
Problemler
Pr.-1. Bir kre iindeki yke ait younluk sadece merkeze olan uzaklkla dei-
mektedir. Kre dndaki bir noktasal yke etki eden kuvvetin, btn yk
krenin merkezinde imi gibi hesaplanabileceini gsteriniz(Baknz Blm
2.4, Pr.-1).
21 NDEKLER
Pr.-2. Bir proton ile elektron arasnda oluan mekanik ve elektrik ekim kuvvetle-
rinin orann hesaplaynz. Ayn eyi iki elektron iin tekrarlaynz.
Pr.-3. Newton ekim kuvvetinin Coulomb kuvveti yannda ihmal edilebilecek ka-
dar kk olduunu gz nnde bulundurarak, bir elektronun ekirdek etra-
fndaki hareketini belirten denklemi yaznz.
2.2 Elektrostatik Alan ve Alan izgileri

(2.2a-c) formlleri bir q ykne etki eden kuvvetin, her zaman,
F(x,y,z) = qE(x,y,z) (2.3a)
eklinde olduunu gsterir. Daha genel durumu yanstan (2.2c) halinde E,
1 r'
E(x,y,z) =
4 0 (,,)
r'3
ddd (2.3b)
ile verilir ve birim yke etki eden kuvveti gsterir. Bu forml ile uzayn her noktasn-
da bir E bykl tanmlanmaktadr. Bu zellii ifade etmek iin, E btn uzayda
tanml bir vektrel alandr, deriz. Hareketsiz elektrik ykleri tarafndan yaratlm
bulunan bu alana elektrostatik alan ad verilir. (2.2a) daki qi ykleri ve (2.2c) de
younluu ile dalm bulunan yk E alannn kayna adn alr. Elektrik alan iin
kullanlan pratik birim volt/m dir.
Bir E(x,y,z) elektrostatik alanna karlk yle bir eri ailesi bulunabilir ki; bu ai-
leye ait erilerin teetleri deme noktalarnda elektrostatik alan vektrlerine parallel-
dir.Bu eri ailesine elektrostatik alan izgileri veya kuvvet izgileri ad verilir. Alan
izgilerinden birinin denklemi
x = x(s), y = y(s), z = z(s) (2.4a)
olsun. Burada s, izgi zerinde belirli bir noktadan itibaren llen yay uzunluudur.
izginin teeti, her noktada dr = (dx,dy,dz) diferansiyeline paralel olduundan, ta-
nm uyarnca,
dx dy dz
= = (2.4b)
E x ( x , y, z) E y ( x, y, z) E z ( x, y, z)
yazlr. Bu diferansiyel denklem takm E nin alan izgilerini belirlemeye yararlar.
Problemler
Pr.-1.E alannn dairesel silindirik koordinatlardaki bileenleri E , E, Ez olsun.
Alan izgilerini belirleyen denklemlerin
d d dz
= =
E E Ez
olduunu gsteriniz.
Pr.-2.E nin kresel koordinatlardaki bileenleri Er,E,E olsun. Alan izgilerinin
dr rd rsin d
= =
Er E E
ile belirleneceini gsteriniz.

Pr.-3. Blm 2.3.1 de sz edilecek olan elektrik dipoln alan kresel koordi-
natlarda
q
E= [2coser + sine]
4 0 r 3
dr. Alan izgilerinin
= sabit, rcosec2 = sabit
denklemleri ile belli olduunu gsteriniz.

Pr.-4. x2 + y2 a2, z = 0 dairesi zerinde, s = sabit younluu ile yaylm bir y-
zeysel yk bulunsun.
1. P+(0,0,h) noktasnda yaratlan E(P+) alannn e(h,a)ez eklinde olduunu
gsteriniz ve e(h,a) y bulunuz.
2. P-(0,0,-h) noktasnda yaratlan E(P-) alannn E(P-) =-E(P+) den ibaret
olduunu gsteriniz.
3. h0 iin E(P+) ve E(P-) nin limitleri E+(0) ve E-(0) ile gsterilsin. E+(0) ve
E-(0) n a dan bamsz ve E+(0) = - E-(0) = (s/20)ez ye eit olduunu
gsteriniz.
4. a halinde E(P) nn h dan bamsz olduunu gsteriniz.
Pr.-5. z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srasyla, 0 ve h younluklar ile dz-
gn yayl ykler vardr.
a) Pr.-4 n sonucundan yararlanarak E nin ak ifadesini yaznz.
b) 0 = h halini inceleyiniz.
c) 0 = - h halini inceleyiniz.
2.3 Elektrostatik Potansiyel ve Potansiyel Enerji

(2.3b) forml ile hesap yapmak ou kez byk glkler dourur. Bu glklerin
bata gelen nedeni formlde gzken r vektrdr.Oysa, kolayca grlebilecei -
zere, baz yaknsaklk koullarnn gereklenmesi halinde (Bk. ekil-2.1)
e
r
(x,y,z)
d
(,,)

ekil-2.1
23 NDEKLER
1 1
E(x,y,z) =
4 0 (,,) grad(-
r'
) ddd
( , , )
1
= - grad[
4 0 r' ddd ]
yazlabilir*.Buradaki grad ilemi (x,y,z) noktasnn koordinatlarna gre alnm t-

revlerle hesaplanmtr. Aka grlyor ki; keli parantezin iinde gzken skaler
integrali hesaplamak dorudan doruya (2.3b) yi hesaplamaya gre ok daha kolay-
dr. Bu skaler fonksiyon E nin Coulomb potansiyeli adn alr.
Daha genel olarak, V0 herhangi bir sabit olmak zere,
1 ( , , )
V(x,y,z) =
4 0 r'
ddd + V0 (2.5a)
ve
E(x,y,z,) = - gradV(x,y,z) (2.5b)
yazlabilecei aktr. (2.5b) ye uyan her V(x,y,z) fonksiyonuna E nin bir skaler po-
tansiyelidir, deriz. Bunlarn genel ifadesi (2.5a) gibi olup keyfi bir sabit ierir.
Elektrik alan, kuvvet ve dier llebilen byklkleri hesaplamak bakmndan bu
sabitin zel deerlerinin hi bir nemi yoktur. Aksi sylenmedike, sonsuz uzakta
V0 olacak ekilde bir V0 belirlenir. Sonlu bir blgenin iinde bulunan yklere ili-
kin Coulomb potansiyelinin sonsuzda sfr olaca kolayca gsterilebilir (Bk.Pr.-1).
(2.5b) bants elektrostatiin temel zelliklerinden birini, yani her yerde
rotE = 0 (2.6)
olduunun gsterir. Byle bir alan iin irrotasyoneldir, deriz. Ayrca, orijini ier-
meyen her blgede (1/r) = 0 olduu gznnde tutularak dorudan doruya tret-
mekle de, kaynaklar iermeyen her blgede
V = 0 ( = 0 olan noktalarda) (2.7)
olduu grlr.
V(x,y,z) = sabit olan yzeylere E alannn e potansiyel yzeyleri ad verilir.(2.5b)
bants, her noktada, bu noktadan geen alan izgisinin, bu noktadan geen epo-
tansiyel yzeye dik olduunu ve E nin ynnn V nin en byk azal yn olduu-
nu gsterir.
q C
A
B
ekil-2.2
*
Bunun iin, (x,y,z) nin iinde dnld blgede ilk integralin dzgn yaknsak olmas yeterlidir.
Bak.Pr.-2.
Potansiyel fonksiyonunun bir fiziksel anlamn aa karabilmek amacyla, E

alan iinde bir noktasal q ykn hareket ettirirken yaplan ii hesaplayalm. q yk
bir C erisi zerinde A noktasndan B noktasna kadar gtrlm olsun (ekil-2.2).
Her konumda noktasal yke etkiyen kuvvet F = qE ye eit olduundan, hareketi sa-
lamak iin dtan yaplan W ii,
B B B
W=- F.dc = - q E.dc = q gradV.dc
A A A
veya
B
V
W=q dc = q[VB VA} (2.8)
c
A
ya eit olur. Burada c ile, C zerinde bir noktadan itibaren llen yay uzunluu; VB
ile, potansiyelin B noktasndaki, VA ile de A daki deeri gsterilmektedir. (2.8) e
bakarak diyebiliriz ki:
1)Bir yk belirli bir A noktasndan B noktasna gtrrken yaplan i izlenen
yola bal deildir.
2) Birim yk bir A noktasndan daha yksek potansiyele sahip bir B noktasna
gtrmek iin pozitif bir i yapmak gerekir. Tersine VA> VB ise bu i nega-
tiftir.Yani, byle bir halde ykn hareketi ile d ortama enerji verilmi olu-
nur.
Bu zelliklerden anlald zere, potansiyel fonksiyonunun bir noktada ald dee-
rin deil, iki noktada alm olduu deerlerin farknn fiziksel bir anlam ve nemi
vardr. Bu bize (2.5a) daki V0 istediimiz seilde semek olanan veren nemli bir
zelliktir. Ayrca, sonlu bir blge iindeki yklere ilikin Coulomb potansiyeli son-
suzda sfr olduundan, byle bir alana ilikin Coulomb potansiyelinin, birim yk
sonsuzdan bu noktaya getirinceye kadar yaplm bulunan ie eit olduunu da sy-
leyebiliriz.
(2.5a) ve (2.7) denklemlerinden aka grlyor ki; dorudan doruya E alan ile
uramak yerine, potansiyel fonksiyonunu araya katmak incelemeleri byk lde
kolaylatracaktr. nceleri Newton alanlarn incelemek iin Laplace* tarafndan d-
nlen bu yntem, daha sonra Poisson ve Green tarafndan elektromagnetizma-ya
uygulanmaya baland. Potansiyel iin kullanlan pratik birim Volt diye adlandr-lr.
2.3.1 rnek (elektrik dipol)

Oz ekseni zerinde (0,0,d/2) ve (0,0,-d/2) noktalarnda, srasyla, Q ve (-Q)
deerinde iki yk bulunsun (Bk.ekil-2.3).Byle bir sisteme dipol ad verilir.Eer
Qd = p = sabit kalacak ekilde d 0 ve Q yaplrsa, ortaya kacak limit
sistem noktasal dipol adn alr. Burada sz edilen ve C.m boyutuna sahip bulunan
p ye dipoln momenti denir. Bazan, yklerin Oz ekseni zerinde bulunduklarn
belirtmek amacyla, p = pez yazlarak bir p vektr tanmlanr ve buna da noktasal
*
P. S. Laplace, Mm. Acad. 1785, p:113.
S. D. Poisson; Sur la distribution de llectricit la surface des corps conducteurs. Mm. de

lInstitut 1 (1811), pp: 1-274.
G. Green; An Essay on the Application of Mathematical Analysis to the Theories of Electricity and
Magnetism, Nottingham, 1828. Potansiyel deyimine ilk defa burada rastlanmaktadr.
25 NDEKLER
z er
P
R1
d/2 Q e
r
R2
O
-d/2 -Q
ekil-2.3
dipoln momenti ad verilir.Dipoln yaratt Coulomb potansiyeli, tanm uyarnca,
Q 1 1
V(x,y,z) = [ - ]
4 0 R1 R 2
den ibarettir.Burada
R1 = r 2 (d/2)2 - rd cos , R2 = r 2 (d/2)2 rd cos
konmutur (bk.ek.-2.3).d0 olurken R1R2 r olduundan, V(x,y,z) nin limit

deeri
Q 1 d p cos
V(x,y,z) 2 ( )z = 0 =
4 0 z r 2 z 2 - 2rzcos 2 4 0 r 2
ye eit olur.Buradan da, hemen
V 1 V 1 V
E = - gradV = - er - e - e
r r rsin
p
= [2cos er + sin e ]
4 0 r 3
bulunur.
Problemler
Pr.-1.Sonlu bir blgesi iinde younluu ile dalm bulunan yklerin yaratt
Coulomb potansiyeli V olsun ve nn iindeki (veya yaknndaki) bir orijinden
itibaren llen uzaklk r ile gsterilsin. V nin (ve E nin) r iin geerli
asimptotik ifadelerine sz konusu yklerin uzak alan ad verilir. Uzak alanda,
1 1
V
4 0 r d , E
4 0 r 2
d er, (r )

olduunu gsteriniz.
Pr.-2.V = sabit yzeyi zerinde gradV nin yzeye dik olduunu ve gradV ynnde V
nin en byk art kazandn ispat ediniz (Bak. Ek .****).
Pr.-3.Bir elektrostatik alanda alan izgilerinin kendi kendilerini kesemeyeceklerini,
pozitif ykl kaynaklardan kp negatif ykl kaynaklara doru uzayacaklarn
gsteriniz.
Pr.4. z = 0 ve z = d dzlemleri, srasyla, V = 0 ve V = V0 potansiyellerine sahiptirler
ve bu dzlemler arasndaki blgede yk yoktur. Bu blgede
V0 V
V= z, E = - 0 ez
d d
olduunu gsteriniz.
Pr.-5.Ayn eksenli, a ve b yarapl, sonsuz uzun iki silindir arasndaki blgede kay-
nak yoktur ve bu silindirler zerinde potansiyel sabit Va ve Vb deerlerine sa-
hiptir. Potansiyel fonksiyonun ak ifadesini yaznz.Alan iddetinin bir iletken-
den dierine nasl deitiini gsteren eriyi iziniz.
Vb
Va b
Pr.-6.Yukardaki problemi i ie iki kre iin znz.

Pr.-7.Bir elektrostatik alanda, potansiyeli V1 olan bir noktaya sfra eit bir ilk hzla
braklan bir noktasal q yknn, potansiyeli V2 olan bir noktaya eritiinde
-2
q(V V )
v = 1- 1 2 1

2
m 0 c
ile verilen bir hza sahip olacan gsteriniz. v2/c2<<1 iken v nin yaklak bir
ifadesini bulunuz.
Pr.-8.1(x,y,z) yk dalmnn neden olduu potansiyel V1(x,y,z), 2(x,y,z) dal-
mnn neden olduu potansiyel de V2(x,y,z), olsun.
1V2d = 2V1d
olduunu gsteriniz (Gauss zdelii)*.

Pr.-9.Bir elektrostatik alanda
cos sin
E=A e +B e
3 r
r r3
olduu gzlenmitir (A,B = sabit).
*
Bu zdelik, uzayn boluktan ibaret olmad, basit bir malzeme ile dolu olduu halde de geerli-
dir ve, zellikle, iletken cisimler zerinde birikecek ykleri hesaplamakta yararl olur (Bk.Bl.2.7,
pr.-12, 13).
27 NDEKLER
a) A ile B arasndaki ilikiyi bulunuz.

b) Potansiyel fonksiyonunu belirleyiniz.
Pr.-10.a yarapl kre yzeyi zerinde dzgn yayl bir Q yk vardr.
a) Potansiyelin integral ifadesini aka yaznz ve bu integrali hesaplayarak
potansiyeli bulunuz.
b) E nin ak ifadesini bulunuz.
c) V ve E nin r ile deiimini gsteren erileri iziniz.
2.4 Gauss ve Poisson Denklemleri

Orijine yerletirilmi noktasal q yknn yaratt
q 1 q 1
E= er = - grad ( ) (2.9a)
4 0 r 2 4 0 r
alannn kapal bir S yzeyinden da doru geirdii aky gznne alalm. Eer S
yzeyi orijini kuatmyorsa, S in iinde kalan kapal blgede (1/r) = 0 olduundan,
Gauss-Ostrogradski teoremi uyarnca, D = 0E olmak zere,
q 1 q 1
D.dS = -
4 grad( ).dS = -
r 4 ( )d = 0
r
(2.9b)
S S
dr. Aksine, S yzeyi orijini kuatyorsa, (1/r) in orijindeki tekillii nedeniyle sonu
sfrdan farkldr. Byle bir halde aknn deeri, biraz nce sz edilen Gauss-Ostrog-
radski teoremi uyarnca, S in iinde kalan herhangi bir SR kresinden geen akya
eittir (Baknz ekil-2.4). Bu zellik bize aknn deerini kolayca hesaplamak olana-
n verir. Gerekten, SR zerinde
r = R, dS = dSer
ve, dolaysyla,
q
D.dS = D.dS =
4 R 2 S
dS = q (2.9c)
S SR R
dir.
z
n n S
R SR
y
O
ekil-2.4
imdi, uzaya herhangi bir ekilde dalm noktasal q1,q2,... yklerinin yaratt E
alann gznne alalm (ekil 2.5). (2.9b) ve (2.9c) yi gz nnde bulundurarak,
D.dS = (S iindeki yklerin toplam) (2.9d)

S
yazarz. Bunu yazarken yklerden hi birinin S zerinde bulunmadn dn-

yoruz. Eer E yi yaratan kaynaklar btn uzaya younluu ile yaylm ise, (2.9d)
nin yerini
D.dS = d (2.9e)
S
alacaktr. Burada ile S nin iindeki blge gsterilmitir.
n S q3
q2
q1 q4
ekil-2.5
(2.9e) bants Gauss* eitlii olarak tannr. Baz simetrik alanlar bu eitlikten
yararlanarak kolayca hesaplamak olana vardr (Baknz Pr.-1).
Gauss-Ostrogradski teoremini uygulayarak (2.9e) yi
divDd = d

eklinde yazalm. Bu eitlik her hacmi iin geerli olduundan,
divD = (2.10a)
veya
V = - /0 (2.10b)
olmak zorundadr. Poisson denklemi olarak bilinen bu son denklem elektrostatiin

temel denklemidir (yklerin dnda (2.10b) ile (2.7) nin ayn olduu aka grl-
yor). leride, Blm 2.7 de ayrntl bir ekilde greceimiz gibi, elektrostatiin esas
problemi bu denklemi baz snr koullar altnda zmekten ibarettir. Sz edilen
snr koullar, uzayda bulunan deiik cisimlerin yzeyinde gereklenmesi zorunlu
olan koullar olup onuncu varsaymn sonucu olarak ortaya karlar. Blm 5 de ge-
*
Carl Friedrich Gauss (Braunschweig 1777-Gttingen 1855).
Denis Poisson (Pithiviers 1781-Paris 1840).

29 NDEKLER
ni bir ekilde inceleyeceimiz bu husus, Blm 2.7 de, sadece elektrostatik ynn-
den ele alacaz.
Uyar. (2.9d) bants S yzeyi zerinde yk bulunmad dnlerek karl-
mtr. Eer S zerinde yk varsa bu forml olduu gibi kullanmak doru deildir.
nk, hereyden nce, bu ykn bulunduu noktada alan snrsz byk deer
alacandan integralin anlam kaybolacaktr (veya, deiecektir!). Byle bir halde or-
taya kacak olan durumu kavramak iin, bir tek noktasal q yknn sz konusu ol-
duunu ve bunun S zerinde, belirli bir teet dzleme sahip olan bir A noktasnda
bulunduunu dnelim. Bu durumda, A merkezli ve yarapl ok kk bir kre
daha gznne alalm. S nin kre iinde bulunan paras S, krenin S dnda kalan
paras da Sk olsun (Baknz ekil-2.6). (2.9c) uyarnca
D.dS + D.dS = q
S - S' Sk
dir. imdi, 0 yapalm. Limitte S-SS olur ve sol yandaki ilk terim S zerindeki
aknn Cauchy* asal deeri adn alr. Bunu, integral iareti ozerine bir izgi koyarak
belirteceiz. te yandan, A noktasnda S nin belirli bir teet dzlemi olduundan,
0 olurken S bir dzlem parasna, Sk da yarm kreye yaklar. Bu, Sk zerindeki
integralin limitinin (2.9c) dekinin yars olduunu gsterir. Yani,
__ q
D.dS =
2
S
dir.
Sk
n n
S

A
S-S
ekil-2.6
Yukardaki sonu bir ok ykn bulunduu hale geniletilirse,
__ 1
D.dS = Qi +
2
Qyzey
Sk
yazlr. Buradaki Qi ve Qyzey, srasyla, S in iindeki ve zerindeki yklerin toplam-

n gstermektedir.
*
Augustin Cauchy (Paris 1789-Sceaux 1857).
Problemler
Pr.-1.Blm 1.4 Pr.-1-2 ve Blm 2.1 Pr.-1 i Gauss eitliinden yararlanarak z-
nz.
Pr.-2.Blm 2.3 Pr.-5 i Gauss eitliinden yararlanarak znz. teki ve dtaki si-
lindirin birim ykseklikteki ksmnda bulunan yk Va ve Vb cinsinden yaz-
nz.
Pr.-3.Blm 2.3 Pr.-6 y Gauss eitliinden yararlanarak znz. teki kre zerin-
deki yk Va ve Vb cinsinden yaznz.
Pr.-4. AS noktas S nin bir ke noktas olsun ve bu noktada bir q yk bulunsun
(aadaki ekle baknz). Bu halde, Blm 2.4 deki uyarda sz edilen
D.dS = q/4 ye eit olacan gsteriniz., A da S
Cauchy asal deerinin __
S
nin oluturduu kat a (yani, A da S ye teet olan koninin, A merkezli ve
birim yar apl kre zerinde ayrd alan) dr.
A q
2.5 Deiik Trden Yk Dalmlar ve Dirac Distribsyonu

Yukarda gz nne alm bulunduumuz olaylar hep bolukta duran yklerle ilgili
olan olaylard ve (2.3a,b) formlleri ile incelenebilmekteydi. Oysa, iinde yaad-
mz uzay bo deildir, deiik fiziksel zelliklere sahip bir ok maddesel cisim ierir.
Bu cisimlerin atomsal yapsnda bulunan i ykler de, Blm 2.6 da aklanaca
zere, llen elektrik alana katkda bulunurlar. Bu nedenle, sadece, kaynak olarak
tannan ykleri deil, bir takm cisimleri de ieren uzayda elektrostatik olay (2.3a,b)
formlleri ile inceleyebilmek ok zor, hatta ou kez olanak ddr. Buna karlk,
Blm 2.6 da greceimiz gibi, (2.3a,b) den karlm bulunan (2.6) ve (2.10a) ba-
ntlar sz konusu halde de kolaylkla kullanlabilecek biimde genelletirilmeye
elverilidirler. ok basit zel hallerin dnda btn olaylar bu diferansiyel denklem-
lerin genelletirilmi halleri zlerek aklanrlar. Oysa, herhangi bir olay (2.6) ve
(2.10a) denklemlerinden yararlanarak zebilmek iin, her eyden nce, (2.10a) da
gzken yu aka ifade etmek gerekir. Bu, alan yaratan i ve d yklerin uzay-
daki dalmn gsteren, kulon m 3 boyutunda bir ifadedir. Oysa, daha karmak
yapya sahip yk sistemlerini dnmeye zorlanmadan, sadece ayrk noktasal yklere
bakarak diyebiliriz ki; yu ifade edebilecek uygun fonksiyonlar bulabilmek her
zaman mmkn deildir. Benzer ekilde, hem teorik hem de pratik bakmdan byk
nemi olan yzeysel ve izgisel yklerin veya dipollerin de younluklarn fonksi-
yonlarla ifade edemeyiz. nk, yzeysel ykn younluu kulon m 2 , izgisel y-
knk ise kulon m dir. Dipol halindeki glk daha da byktr. nk, dipol, zt
iaretli eit iki ykn st ste yerlemesiyle oluur. Buna ilikin younluk,
31 NDEKLER
fonksiyonla ifade edilmek istenirse, = 0 dan baka bir ey yazabilmek mmkn

olmaz.
Yukarda belirttiimiz glkler apak bir ekilde gsteriyor ki; bo olmayan
uzayda elektrostatik olay inceleyebilmek iin, fonksiyondan daha geni kapsaml
olan, yeni matematik elemanlar kullanmamz zorunludur. Bazan genelletirilmi
fonksiyon diye de adlandrlan bu elemanlar, balangta deiik trden yk dalm-
larn ifade edebilmek amacyla ithal edilmi bulunmalar nedeniyle, ou kez, distri-
bsyon olarak adlandrlrlar. Biz de bu deyimi kullanacaz ve bizim iin temel olan
distribsyonlar ksaca tanmaya alacaz.
2.5.1 Dirac Distribsyonu

Fonksiyonlardan daha geni kapsaml matematik elemanlara ihtiya duyulduu
olduka eski incelemelerde* hissedilmi olmasna karn, bunlarn salam temellere
dayanan teorisi 1951de L. Schwartz tarafndan yaplmtr. Biz, fonksiyonlara ila-
veten, Dirac distribsyonu olarak bilinen distribsyonla yetineceimiz iin burada
distribsyonlarn genel ve sistemli bir incelemesine girimeyeceiz, sadece Dirac
distribsyonu ve ondan treyenleri tantmaya alacaz.
x = 0dzlemi zerine s = s(y,z) kulon/m2 younluu ile yaylm bulunan yk
dalmna ait hacmsal younluu
(x,y,z) = s(y,z)(x) (2.11a)
eklinde yazalm. (1/m) boyutuna sahip olmak zorunda bulunan (x), Dirac distribs-
yonu adn alr. (2.11a) aracl ile tanmlanm bulunan ve bir sembol deil, zerine
bir takm matematik ilemlerin uyguland bir matematik eleman olan (x) in yer
alaca btn bantlarn fizik bakmndan tutarl ve anlaml olabilmesi iin (x) in
sahip olmas gereken zelliklerin bazlarn karmaya alalm:
A) a x b, c y d, e z f prizmas iindeki toplam yk Q olsun.Tanm uya-
rnca,
b fd
Q = (x)dx s(y,z)dydz (2.11b)
a ec
yazlacaktr. Oysa, yk sadece x = 0 dzlemi zerinde bulunduundan, (a<0, b<0)

veya (a>0,b>0) ise, Q = 0; (a<0<b) halinde de
fd
Q = s(y,z)dydz
ec
dir. Bu zelliklerin (2.11b) ile uyumas iin (x) in u zellii olmas gerekir ve ye-
tiir:
*
rnein, Gustav Robert Kirchoff (Knigsberg 1824-Berlin 1887) un incelemelerinde kulland
(/ )exp(-2x2) ( ist eine sehr grosse positive Constante), biraz sonra tanmlayacamz (x)
in yerini almaktayd. Baknz: Sitz. d. k. Preuss. Akad. d. Wiss. Berlin. Ayrca bk. Vorlesungen
ber mathematische Physik (2) 22.
Laurent Schwartz (Paris, 1915-Paris,2002).
Paul Dirac (Bristol 1902-Tallahassee 1984).

b 0, ab 0 ise
(x)dx = (2.11c)
a 1, ab 0 ise
unu srarla hatrlatmak isteriz ki; (x) bir adi fonksiyon olarak dnld tak-
dirde (2.11c) hi bir halde tutarl olamaz.
B) (2.11a) daki (x,y,z),
(x,y,z) = f(x) s(y,z)(x)
eklinde yazlsn ve f(0) = 0 olsun. Buradaki (x) in varl ykn sadece x = 0 dz-
lemi zerinde yer aldn gstermektedir. te yandan, f(0) = 0 olduu iin, x = 0
dzlemi zerinde de yk yoktur. O halde = 0 dr. Bu da f(0)=0 olduka
f(x)(x) = 0
yazlacan gsterir.
imdi, x = 0 da tanml herhangi bir g(x) fonksiyonunu gznne alalm ve
f(x) = g(x) g(0) yazalm.Yukardaki sonuca gre
0 = f(x)(x) = [g(x) g(0)](x) = g(x)(x) g(0)(x)
yazlr ve buradan
g(x)(x) = g(0)(x) (2.11d)
elde edilir.
C) (x) in ok nemli bir dier zellii de bizzat (2.11c) den karlabilir: (2.11c)
de a - yapalm ve b yerine x koyalm. Aka grld zere,
x 0, x 0 ise
(x)dx u(x) =
a 1, x 0 ise
yazlr. Burada u(x) ile birim basamak fonksiyonu gsterilmektedir. Formel olarak
tretmekle
u(x) = (x) (2.11e)
buluruz.
D) f(x) fonksiyonu x=0 da sonlu bir sreksizlik gstersin, bunun dnda her yerde
srekli ve tretilebilir olsun (ekil-2.6). Bu halde
f ( x), x 0 ise
f(x) =
f ( x), x 0 ise
ve, u(x) birim basamak fonksiyonu olmak zere

33 NDEKLER
f(x) = f -(x)u(-x) + f+(x)u(x)
yazlr. f(x) in bu ifadesinin, (2.11e) gznnde tutularak formel kurallarla
f(x)
f f+(x)
f -(x)
x
O
ekil-2.6
hesaplanan trevine distribsyon anlamndaki trevi ad verilir. u(-x) =1-u(x) olduu

da gznnde tutularak, formel olarak tretmekle, distribsyon anlamnda
f (x) = {f (x)u(-x) + f+(x)}+ [f+(x) f (x)] (x)
olduu grlr. Sadaki ilk terim x = 0 da tanml bulunmayan, bunun dnda her
yerde f(x) in adi anlamdaki trevine eit olan bir fonksiyondur. Bunu {f (x)} ile
gsterecek ve f (x) distribsyonunun regler ksm olarak adlandracaz. Sadaki
dier terim, (2.11d) nedeniyle, [f+(0) f (0)](x) e eittir ve x = 0 da f(x) in sreksiz
oluundan ileri gelmitir. Buna f (x) in tekil ksm ad verilir.f in x = 0 daki srek-
sizlik miktarn [[f]] ile gsterecek olursak, distribsyon anlamndaki f (x) trevini
f (x) = {f x)}+ [[f]](x) (2.11f)
eklinde de yazarz.
Yukardaki sonu x=0 dzlemi dnda her yerde srekli ve trevli olan, bu dz-
lem zerinde de sonlu bir sreksizlik gsteren herhangi bir V(x,y,z) fonksiyonuna
uygulanrsa
grad V = {gradV} + [[nV]] (x) (2.11g)
olduu grlr. Burada n = ex konmu ve V nin n ynndeki artm [[V]] ile gsteril-
mitir.
E) imdi de bileenleri x = 0 dzlemi zerinde sonlu sreksizlikler gsteren bir
E(x,y,z) vektr alan dnelim. x=0 dzlemi dnda her yerde E nin ksmi trevleri
var olsun. (2.11f) deki zellii gznnde tutarak E ye distribsyon anlamnda diver-
jans ve rotasyonel kar getirebiliriz:
divE = {divE} + [[n.E]] (x) (2.11h)
rotE = {rotE}+ [[nE]] (x). (2.11i)

Buradaki {divE}ve {rotE} x=0 dzlemi zerinde tanml olmayan, bunun dnda her
yerde tanml bulunan adi diverjans ve rotasyoneldir. n ise x=0 dzleminin (srek-
sizlik yzeyi) birimsel normal vektrn gsterir.
F) imdiye kadar hep x=0 dzlemi zerindeki yk dalmn ve bu dzlem ze-
rindeki sreksizlik halini gz nne aldk. Eer yk bir S yzeyi zerine dalm ise
ve S yzeyini uygun bir koordinat sisteminde belirleyen denklem -h = 0 eklinde
yazlabiliyorsa, (x) e benzer ekilde bir (-h) distribsyonu tanmlar ve yukardaki
zellliklerin benzerini yeniden karrz. rnein, (2.11c, d, e, f) in yerini unlar alr:
b 1, a h b ise
(-h)d = (2.11j)
a 0, aksi halde
f()(-h) = f(h) (-h) (2.11k)
u(-h) = (-h) (2.11l)
f () = { f ()}+[f(h+0) f (h-0)] (-h). (2.11m)
Herhangi bir S yzeyine ilikin Dirac distribsyonunu bazen (S) ile de gsteririz.
Byle bir gsterilim ile (2.11g-i), herhangi bir regler S yzeyi iin, (x) yerine (S)
konmakla gene geerli kalr*:
gradV = {gradV} + [[nV]](S) (2.11n)
divE = {divE} + [[n.E]] (x) (2.11p)
rotE = {rotE}+ [[nE]] (x). (2.11r)
G)Bir C izgisi S1 ve S2 yzeylerinin arakesiti olsun. C zerine c kulon/m youn-

luu ile yaylm bulunan yke ait hacmsal younluk
= c(S1) (S2) (2.11s)
eklinde gsterilebilir. rnein, Oz ekseni zerinde c(z) younluklu dalm iin
c(x,y,z) = c(z) (x) (y) kulon/m3 (2.11t)
dir.
H)Bir (,,) noktasna yerletirilmi bulunan q kulon deerindeki noktasal yke
ait younluun da
(x,y,z) = q(x-) (y-)(z-) kulom/m3 (2.11u)
eklinde yazlabilecei aktr. Bu notasyon kullanld takdirde (2.2a) gibi toplama-

lar her zaman (2.2b) eklinde bir integralle gsterilebilir.
*
Baknz: M. demen; IEEE Trans. AP. 21(5) pp. 736-738, 1973.
35 NDEKLER
2.5.2 Dipol Dalmlar

(+h,,) noktasnda q, (,,) noktasnda da (-q) deerinde noktasal ykler bulun-
sun.Byle bir sisteme elektrik dipol ad verilir.Bu sistemin yk younluu, (2.11u)
uyarnca,
(x,y,z) = q(y-)(z-) [(x--h) - [(x-)]
eklinde yazlr.Eer qh = p=sabit tutularak h 0 ve q yaplacak olursa, nun

limit deeri
= q(y-)(z-) [(x--h) - [(x-)]

veya
(x - - h) - (x - )
= p(y-)(z-) lim
h 0 h
veyahut da, nn tanm uyarnca,
= - p(y-)(z-) (x-) (2.12a)
olur. Bylece ortaya kan sisteme bir noktasal dipol, p ye de bu dipoln momenti
ad verilir. p nin boyutu kulon.m dir.
Noktasal dipol kavram, zellikle dielektriklerdeki polarizasyon olayn aklaya-
bilmek ve izgisel antenlerin genel teorisini yapabilmek bakmndan son derece
nemlidir. (2.12a) bants bunlara ilikin yk younluunun ifadesinde fonksi-
yonlarnn trevinin yer alacan gstermektedir.
Yukarda sz edilen noktasal dipol, eit deerde fakat zt iaretli iki ykn st
ste gelmesi ile olumutur ama bunlarn nasl st ste geldikleri sonu bakmndan
nemlidir. Gerekten, bu ykler Ox eksenine paralel kalarak st ste gelmi olduklar
iin (2.2a) da x e bal olan distribsyonun trevi gzkmektedir. Buna bakarak, ba-
zan, p = pex ile bir p vektr tanmlanr ve buna dipoln momenti ad verilir.
Eer (,,) noktasnda oluan bir dipoln momenti herhangi bir ynde ise
(2.12a) nn yerini
(x,y,z) = - p.grad[(x-)(y-)(z-)] (2.12b)
nn alaca apaktr.
Dipollerin sz konusu olduu hallerde karlaacamz ilemler (x) in trevini,
zellikle de

f(x) (x)dx

gibi integralleri deerlendirebilmemizi gerektirir. Eer x = 0 da f (x) tanml ise
(x h) - (x) f( h) - f(0)
f(x)(x)dx = lim f(x) dx = lim = - f (0) (2.13)
h 0 h h 0 h
olaca aktr.
imdi, bir takm dipollerin sonlu bir hacminin iinde P(x,y,z) moment youn-
luu ile yayl bulunduunu dnelim ve bunlara ilikin yk younluunu bulmaya

alalm. Bir (,,) noktasnn civarndaki ddd hacmi iinde, P nin tanm uya-
rnca, dp= P(,,)ddd kadar momente sahip bir dipol vardr. Buna ilikin yk
younluu (2.12b) ile verilir. (2.12b) deki p nin yerini imdi bir diferansiyel alm
olduu iin sol yan da d gibi yazmak yerinde olur:
d(x,y,z) = - P(,,)ddd .grad[(x-)(y-)(z-)].
(x,y,z) ye iindeki btn dipollerin katksn bulmak iin yukardaki ifadeyi

(,,) nn deki btn konumlarn gznne alarak integre etmek gerekir. Byle-
ce, basit formel hesaplar sonucunda
(x,y,z) = P(,,).grad[(x-)(y-)(z-)]ddd

= {div[P(,,)(x-)(y-)(z-)]-(x-)(y-)(z-)divP}ddd

= P(,,).n(x-)(y-)(z-) dS {divP}
S
= P.n (S) {divP} (2.14a)
bulunur.Burada grad ve div ilemlerinde gzken () iareti trevlerin (,,) ya

gre yaplacan gstermektedir. te yandan S, yi kuatan yzey, n de bunun da
ynelik birim normalidir. (2.14a) nn sandaki ilk terimin nasl ortaya ktn
berrak bir ekilde grebilmek iin, genellii bozmadan, rnein, S nin z = 0
dzleminden ibaret olduunu dnmek yetiir. Bu halde, S zerinde = 0 olur ve
P.n(x-)(y-)(z-) dS = P(,,0).ez (x-)(y-)(z)dd

S
= P(x,y,0).ez (z)
= P(x,y,z).ez (z)
yazlr.
(2.14a)dan aka grlyor ki; bir hacmn iine youn biimde dalm bulunan
bir dipol sistemi, yaratlan elektrostatik alan bakmndan, her zaman, sz konusu hac-
mn iine youn olarak dalm yklerle hacm kuatan yzey zerine dalm yk-
lerin toplamna denktir.
imdi nun (2.14a) ile verilen ifadesini (2.11p) ile karlatralm. Diverjans ile-
mi distribsyon anlamnda dnlmek kouluyla,
= - divP (2.14b)
olduunu anlarz.Eer, zel olarak sadece bir yzeyi zerinde, P//n olacak ekilde
dipoller olumu ise, P = PSn() yazlr ve (2.14b) den
= - div{PSn()}= - PS() (2.15)
bulunur. Byle bir durumda, sz konusu yzeyine bir ift tabaka ad verilir.
37 NDEKLER
Problemler
Pr.-1. (2.5a) ve (2.10b) yi gznnde bulundurarak,
(1/r) = -4(x-)(y-)(z-)
olduunu karnz. Burada r = {(x-)2 + (y-)2 + (z-)2}1/2 dir.
Pr.-2. (x) in, x e gre tek olan bir fonksiyonun trevi eklinde yazlabileceini
gsteriniz ve buradan (x) in x e gre ift bir fonksiyon gibi yorumla-
nabileceini karnz.ki boyutlu uzayda, 2 = (x-)2 + (y-)2 olmak zere,
(log(1/))= - 2(x-)(y-) olduunu gsteriniz.(Bak.Bl.2.9).
Pr.-3. Orijinde bulunan ve momenti p = pez olan dipoln herhangi bir M noktasnda
yaratt potansiyeli, (2.5a) y hesaplayarak bulunuz. Sonucu, aralarnda h ka-
dar uzaklk bulunan iki ykn yaratt potansiyelde h0 yaplarak elde edi-
len limit ifade ile karlatrnz.
Pr.-4. q1,q2, ...,qn yklerinin uzakta yaratt alann, bir 0 noktasnda bulunan nokta-
sal bir yk ile, ayn noktada bulunan bir noktasal dipoln yaratt alann
toplamna eit olduunu gsteriniz.Ykn deerini ve dipoln momentini bu-
lunuz.
Pr.- 5 q1,q2, ...,qn ykleri, yer vektrleri r1,r2, ...,rn olan noktalara yerletirilmi bu-
lunsun.
n
p= qjrj
j 1
ile tanml bulunan p ye bu yk sisteminin momenti ad verilir. Eer
q1+q2+ ...+qn= 0 ise, p nin, orijinin konumundan bamsz bir byklk ol-
duunu gsteriniz.
Pr.- 6. Bir blgesine srekli yaylm bulunan dipollerin yaratt potansiyel fonk-
siyonun ifadesini karnz. Bulunan sonucu (2.5a) ile karlatrarak iin
(2.14) deki ifadeyi bulunuz.
Pr.-7. Younluklar aadaki gibi olan yk dalmlarn inceleyiniz.
a) = - p (x-) (y-) (z-),
b) = - p (x-) (y-) (z-),
c) = - p (x-) (y-) (z-).
Pr.-8. Btn uzayda tanml P dipol younluu bir S yzeyi zerinde sonlu srek-
sizlik gsteriyorsa,
= - [[P.n]](S) {divP}
olduunu gsteriniz.
Pr.-9. 2 peryotlu bir f(x) fonksiyonu 0<x<2 aralnda (-x)/2 ye eittir.
a) f(x) in distribsyon anlamndaki trevinin

f (x) = (-1/2) + (x 2n)

ile ifade edilebileceini gsteriniz.

b) f(x) in Fourier serisinden hareketle, f (x) = cosnx olduunu gsteriniz.
1
c) Yukardaki iki sonucun eitliinden yararlanarak

e = 2 (x 2n)
inx

olduunu kantlaynz.
d) (c) deki eitliin iki yann herhangi bir (x)L(- , ) fonksiyonu ile arpp
integre ederek

(n) = 2 ( 2n) (Poisson forml)

olduunu gsteriniz. Burada () ile (x) in Fourier dnm
gsterilmektedir:

() = eix(x)dx.

Pr.-10.logz, logaritma fonksiyonunun argz(-,] iin tanml asal kolunu gstersin.
a) Her x(- , ) iin
log(x+i0) = log|x| + iu(-x)
olduunu gsteriniz.Buradaki u(x), birim basamak fonksiyonudur.
b)Yukardaki eitliin iki yann distribsyon anlamnda treterek
d 1 1
lim log(x+iy) = lim = - i (x)
y 0 dx y 0 x iy x
olduunu gsteriniz.
c) (b) deki son eitliin reel ve sanal ksmlarn gznne alarak
y
lim = (x)
y 0 x y 2
2
olduunu gsteriniz.
Pr.-11.S, birim yar apl kre, n de bunun da ynelik birim normal vektr olsun.
d 1 1
{ (p n.r) dS} = {(p + r) - (p r)}
dp 2 S r
olduunu gsteriniz. Burada p herhangi bir reel say, r herhangi bir vektr ve
|r| = r dir.
B. BO OLMAYAN UZAYDA ELEKTROSTATK OLAY
2.6 Alan ve Bnye Denklemleri
nceki blmlerde gznne alm olduumuz olaylar hep bolukta duran yklerle
ilgili olan olaylard ve (2.3a,b) formlleri ile incelenebilmekteydi. Oysa iinde yaa-
dmz uzay bo deildir, deiik fiziksel zelliklere sahip bir ok maddesel cisim
ierir. Bu cisimlerin atomsal yapsnda yer alan ve doal durumda, genellikle, birbir-
lerinin dta yarattklar alanlar yok ederek cismi yksz gibi gsteren i elektrik
ykler, kaynak durumundaki d yklerin etkisi ile yer deitirerek belirli bir dzene
girerler ve belirginlemeye balarlar. Belirginleen bu i yklerin yaratt alan da
gzlenen E alanna katkda bulunur ve olayn bolukta olmas gerekenden baka bir
ekilde olumasna neden olur. Belirginleen i yklerin younluu, phesiz E nin
39 NDEKLER
bir fonksiyonudur. Yani, baka bir deyile, E nin kaynaklar arasnda E ye baml
ykler de vardr. Bu durum, dorudan doruya (2.3b) yi kullanarak E yi bulmay ok
gletirir.Bu nedenle, uzayda, kaynak olarak bilinen yklerin yan sra deiik fizik-
sel zelliklere sahip cisimlerin de bulunmas halinde E yi hesaplayabilmek iin
(2.3b) den baka bir ara bulmak zorundayz. imdi amacmz bunu yapmaktr.
Olay yaratan d yklerin younluu olsun. ykler belirginleip younlu-
u ile uzayda yerletikten sonra, maddesel cisimlerin varl artk elektrik olay etki-
lemez. Yani, gzlenen E alan + younluklu yk tarafndan bolukta yaratlm
gibidir. Bu nedenle, (2.10a) bants aadaki gibi geerlidir:
div0E = + . (2.16)
yklerin belirginlemesinin nedeni, phesiz, maddenin i yapsnda yer alan

(+) ve (-) yklerin E alannn etkisi ile yer deitirip yeni bir dzene girmi olma-
sdr. Bu nedenle, yukarda sz edilen younluu E nin bir fonksiyonudur. Bu-
nun, uygun bir sabit veya fonksiyon veyahut da operatr olmak zere
(E) = - div[0(E)E] (2.17)
eklinde ifade edilebildiini varsayalm. Bu ifade (2.16) ya tanrsa,
= 0[1 + (E)] (2.18a)

ve
D = E (2.18b)
olmak zere
divD = (2.19)
yazlr. Bu, grnte (2.10a) dan baka bir ey deildir.

(2.17) ve (2.18a) da gzken maddeden maddeye deien bir byklktr ve
sz konusu maddesel ortamn duyarll adn alr. Duyarllk, E nin iddetinin oldu-
u kadar ynnn de bir fonksiyonudur. , ayrca, nun yazld noktann konu-
muna, scakla vb. etkenlere de bal olabilir. Bu nedenle, nin ak ifadesi ancak
deneylerle bulunabilir. Bizi, genellikle, deil, (2.18a) ile tanml olan ilgilendirir.
a sz konusu maddenin permitivitesi ad verilir.
Yukarda sylenenlerden aka grlyor ki; bir olay aklamak iin, nce
kaynak dalmndan hareketle (2.19) aracl ile D zlr; sonra da (2.18b) den E
bulunur. Bu demektir ki; bir elektrostatik olay sz konusu olduunda sadece E yi
deil; hem E yi hem de D yi temel byklkler olarak dnmek daha uygun olur.
Bu halde, (2.19) ve (2.6) bu temel byklklerin uyduu, iinde bulunulan ortamdan
bamsz, evrensel denklemler olurlar. (2.18b) ise, iinde bulunulan ortamn tanmna
uygun olarak, D ile E yi birbirine balayan bir ara denklem durumundadr. (2.19) ve
(2.6) gibi, evrensel denklemlere alan denklemleri; (2.18b) gibi, iinde bulunulun
ortamn zelliklerini tanmlayan denklemlere de bnye denklemleri ad verilir. Bun-
dan sonra biz, yukarda szn ettiimiz gr benimseyerek, elektrostatik alann E
ve D alanlarndan olumu olduunu kabul edeceiz. Bylece zel bir nitelik kazan-
m bulunan D ye deplasman alan ad verilir.
Bnye denklemlerinden Blm 4.3 de, olduka ayrntl bir ekilde sz edilecek-
tir. Burada, uygulama ynnden ok byk nemi olan ve bizim basit ortam diye ad-
landracamz ortamlardan ksaca sz etmekle yetineceiz.
Btn uzayn homojen bir madde ile dolu olduunu ve younluklu d yklerin
etkisi ile bu maddenin iinde, her noktada, dipollerin olutuunu varsayalm. Byle
bir zellie sahip olan ortama dielektrik ortam, bu olaya da polarizasyon ad verilir.
Eer oluan dipollerin moment younluu P ise, (2.14b) uyarnca
= - divP (2.20a)
dr. Dipoller, phesiz, atomlardaki (+) ve (-) yklerin E nin etkisi ile kaymalar so-
nucunda olumulardr. Baz ortamlarda bu kayma E ile orantldr ve bir sabit ska-
ler olmak zere,
P = 0E (2.20b)
yazlabilir. Bu trden ortamlara basit dielektrik ortamlar ad verilir. Hem P nin hem
de E nin yn dipoln (-) yknden (+) ykne doru olduundan, (2.20b) de gz-
ken her zaman pozitiftir. (2.20a,b) ile (2.17) ve (2.18a) karlatrlrsa, bir basit di-
elektrik ortamn permitivitesinin
= 0 (1 + ) > 0 (2.20c)
a eit olduu anlalr.
Kolayca gerekleyebiliriz ki; 0 yerine koymak kouluyla Coulomb yasas son-
suz geni her basit ortamda geerlidir.
Uzayn farkl zellikte ortamlardan olumu olmas halinde E ve D alanlar bu or-
tamlar ayran yzeylerin zerinde srekli olmayabilirler. (2.19) denkleminin zm
yaplrken bu sreksizliklerin nceden bilinmesi gerekir. Bunlarn trn ve miktar-
n istediimiz gibi dnemeyeceimiz apak bir eydir. nk, aksi halde fiziksel
gereklere uymayan bir durum ortaya kabilir. Biz, deneylerin sonularna bakarak,
u varsaym yapacaz:
Varsaym: Uzay nasl olursa olsun, younluu ile uzaya yayl bulunan yklerin
yaratt elektrostatik alanda
rotE = 0, divD = , F = qE (2.21a,b,c)
denklemleri, distribsyon anlamnda, her zaman geerlidir.
Bu varsaym, alann deerini olduu kadar sreksizliklerin trn ve miktarn da

d yklere balamaktadr. Aada, Bl.-2.7 de gznne alacamz zel hal bunu
ak bir ekilde gsterecektir.
Uyar. Farkl dielektrik sabitlerine sahip bir ok ortamn varl halinde saysal
sonular elde etmek istendiinde yukardaki varsaymdan ve (2.21a-c) denklemlerin-
den yararlanmak ok byk kolaylklar salar; hatta, zorunlu olur. Bununla beraber,
saysal olmayan genel sonular karlrken bu denklemleri kullanmak zorunluluu
yoktur. nk, d kaynaklarn etkisiyle malzeme iinde belirgin hale gelen yklerin
(bilinmeyen) younluunu ile gsterip olay bolukta dnmek mmkndr. B-
lm-2.7 de (2.23d) karlrken, Blm 2.8 e ilikin uyarda da (2.24f) genelletirilir-
41 NDEKLER
ken bu ilke gznnde bulundurulmutur. Yalnz, olay bolua indirgendiinde,

div0E = + eklinde yazlan denklemde yer alan 0E nin, esas olayn birinci bi-
leenini oluturan ve D ile gsterilen deplasman alanndan farkl olduu unutulma-
maldr.
2.7 Snr Koullar ve Elektrostatiin Esas Problemi

Biraz nce szn ettiimiz varsaymn anlamn daha ak bir ekilde kavrayabil-
mek iin ekil-2.7 deki durumu gznne alalm. S yzeyi, parametreleri 1 ve 2
n S
2
E1
E2
y
O
x
ekil-2.7
olan basit iki ortam birbirinden ayrmaktadr.S nin zerinde E alan sreksiz olabilir.
Daha genel bir hali gznne alm olabilmek iin, S zerinde s younluu ile ya-
ylm bir yzeysel ykn bulunduunu da dnelim. Bu halde,
={}+s(S), divD={divD}+ [[n.D]](S), rotE={rotE}+ [[nE]](S)
olduundan, (2.21a) denklemi
{rotE} = 0 (S in dnda) (2.22a)
[[nE]] = 0 (S in zerinde) (2.22b)

(2.21b) denklemi de
{divD} = {} (S in dnda) (2.22c)
[[n.D]] = s (S zerinde) (2.22d)
verir. (2.22a) ve (2.22c) denklemleri (2.21a) ve (2.21b) nin S in iinde ve dnda, ay-
r ayr, geerli olduklarn ifade etmektedir. (2.22b) ve (2.22d) denklemleri ise alann
S zerindeki sreksizliine ilikin bir takm bilgiler vermektedir. S e dtan yaklal-
dnda E nin teetsel bileeninin limit deeri Et(2) , iten yaklaldndaki teetsel
bileeninin limit deeri de Et(1) olsun. Bu halde, (2.22b) nin ak anlam udur:
Et(2) = Et(1). (2.23a)

Bu demektir ki; iki basit blgenin snr zerinde elektrostatik alann teetsel bileeni
her zaman sreklidir. Benzer ekilde, E nin S e dtan yaklalrken llen normal
bileeni En(2), iten yaklalrken llen normal bileeni de En(1) olsun. Bu halde,
(2.22d) nin ak anlam udur:
2 Et(2) - 1 Et(1) = s . (2.23b)
Bu bant gsteriyor ki; iki basit ortam ayran bir S yzeyi zerinde D nin normal
bileeni sreksiz ise, S zerinde yzeysel yk birikimi olmutur ve bunun younluu
Dn nin sreksizlii kadardr. Tersine, S zerinde bir yzeysel yk varsa, D nin
normal bileeni S zerinde sreksizdir ve bu sreksizlik her noktada yzeysel yk
younluu kadardr.
(2.23a,b) snr koullar (2.22a,c) denklemleri ile beraber elektrostatik alan prob-
lemini zmeye yarayacak bir snr-deer problemi olutururlar. Bu trden problem-
ler, genellikle her zaman, potansiyel fonksiyonlarn bulmak eklinde kurulduundan,
(2.23a,b) nin potansiyeller cinsinden yazlm ifadelerini de karmak gerekir.
(2.23b) nin yerini alacak olan bant hemen
2 ( V )2 - 1 ( V )1 = - s (2.23c)
n n
olarak yazlr. (2.23a) ise, zellikle,
V1 = V2 (S zerinde) (2.23d)
olunca salanr. Bu, elektrik alann btn uzayda, srekli veya sreksiz bir fonksi-
yon ile ifade edilir olmas halinde gerek ve yeter olan bir kouldur. Gerekten, eer S
zerinde V sreksiz olursa, (2.11n) uyarnca E nin ifadesinde [[V]]n(S) gibi bir
terim de bulunur. Bu, fonksiyonlarn dnda bir terimdir. Byle bir terimi yarata-
bilmek iin S zerinde bir ift tabakann da bulunmas gerekir. Bunu kolay bir e-
kilde grebilmek iin S in x = 0 dzleminden ibaret olduunu dnelim ve alan ya-
ratan kaynaklarn younluunu Blm 2.6 daki uyary gznne alarak hesap-
layalm. [[V]] fark x den bamsz olduundan, (2.16) dan
+ = - 0 divgradV = - 0 div[{gradV} + [[Vex]](x)]
= - 0 [{divgradV}+ [[ex.gradV]] (x) + [[V]](x)]
buluruz. Blm 2.5.2 de sz edilmi olduu zere, eer [[V]] 0 ise, buradaki son
terim x = 0 dzleminin bir ift tabaka oluturduunu gsterir.
Eer bir S yzeyinin iindeki ve dndaki ortamlarda elektrik ykleri serbeste
hareket edemiyorlarsa (yaltkan ortamlar) ve yapay bir ekilde S zerine yk yerleti-
rilmemise, zorunlu olarak s = 0 ve, (2.23c) uyarnca,
Baknz Pr.-11.
43 NDEKLER
2 ( V )2 = 1 ( V )1 (yaltkan ortamlar arasnda) (2.23e)

n n
dr. Buna karlk, S in iindeki veya dndaki ortam yklerin serbeste hareket ede-
bilmesine olanak veriyorsa, S zerinde bir yk birikmesi olabilir. Bu halde (2.23c)
bants problemi zmeye yaramaz; tersine, zm bulunduktan sonra s i belirle-
meye yarar. inde elektrik yklerin serbeste hareket edebildii ortamlara iletken or-
tamlar ad verilir.
letken ortamlarn snrnda gereklenen ikinci bir bant, iletken ortamn baz
zellikleri gznnde tutularak yazlabilir. Gerekten, basit bir dnle hemen g-
rebiliriz ki; iletken cisimlerin iinde potansiyel sabit bir deere sahiptir ve bu cisim-
lerin tad elektrik yk btnyle yzeyde toplanmtr. Gerekten, ekil-2.7 deki
S yzeyinin iinde kalan blgesi iletken olsun ve t = 0 annda bunun iinde yo-
unluu ile dalm bir yk bulunsun. de V = sabit deilse, her yk parac
E = - gradV ile orantl bir kuvvetin etkisi altnda bulunacak ve belirli bir yne doru
hareket edecektir. Bu hareketler bir denge durumu oluuncaya kadar srer (elektro-
statik bu denge durumu ile ilgilenir). Sz konusu denge durumu, ilk bakta birbirin-
den farkl gibi grnen u iki halden birinde oluur:
i ) de 0; S de 0 fakat V= sabit tir,
ii) de V= sabittir.
Eer de V sabit ise, (2.10b) uyarnca in iinde 0 dr.Yani, ikinci hal

zorunlu olarak (i) yi dourur. Tersine, (i) varsa, kolayca ispat edebiliriz ki (baknz
Pr.-1); nin iinde her yerde V sabittir, yani (ii) vardr. Bu demektir ki;
V sabit (S zerinde) (2.23f)

koulu S in snrlad blgenin iletken olduunu tanmlamaya tamamen yeterlidir.
letken cisimlerin sz konusu olduu hallerde elektrostatiin snr deer problem-
lerinde (2.23c) nin yan sra gznnde bulundurulmas gereken ikinci snr koulu
(2.23f) den ibarettir.
Problemler
Pr.-1.Kapal bir S yzeyi zerinde VVs = sabit olsun ve S in iindeki blgede kay-
nak bulunmasn. S in iinde VVs olduunu gsteriniz.
Pr.-2.x = 0 ve x = d dzlemleri iletken olsunlar ve, srasyla V0 ve Vd potansiyel-
lerine sahip bulunsunlar. Bu dzlemler arasndaki blge, permitivitesi olan
bir madde ile dolu olsun ve kaynaklar iermesin. Bu blge iinde potansiyel
fonksiyonunu ve iletkenlerin zerinde, birim alanda toplanan ykleri bulunuz.
x = d dzleminde birim alanda toplanan yk Qd ile gsterildii takdirde,
C = Qd /(Vd-V0) hesaplaynz (aadaki ekle bak.).
ile ve evresi (kapal kme) gsterilmektedir.

x x
d Vd d Vd
c 2

1
O V0 O V0
Pr.-3.Yukardaki problemde iletkenler arasndaki 0<x<c blgesinin 1, c<x<d bl-

gesinin de 2 sabitli dielektriklerle dolu olduunu dnerek V yi ve iletkenler
zerinde biriken yk younluunu bulunuz (yukardaki ekle bak.).
Pr.-4.Aralarnda 2a uzaklk bulunan b geniliindeki iletken iki levha, srayla, sfr
ve V1 potansiyellerine sahiptirler.Bunlarn arasndaki blgeye yatay bir v0
hzyla giren bir elektron x = c dzlemindeki zel bir maddeye arparak bunun
klanmasna neden olmaktadr. Iklanma noktasnn ykseklii olan h y bu-
lunuz.
a V1
h
e
O b c x
-a
V=0
Pr.-5.Regler bir S yzeyi tarafndan kuatlm bir iletken cismin dnda V po-
tansiyel fonksiyonu biliniyor olsun.Cismin dndaki ortam deiik dielektrik
malzemelerle dolu ise, S zerinde toplanan ykn
Q = - V dS
n
S
ile bulunabileceini gsteriniz.Burada n, S in dna ynelmi normal, ise d

ortamn dielektrik sabitidir.
Pr.-6. R yarapl iletken kre zerinde potansiyel V0 dr. Kre zerindeki Q ykn
ve C = Q/V0 hesaplaynz.
Pr.-7.Bolukta bulunan, R yarapl, sonsuz uzun iletken bir silindir, yklenerek, =1
yzeyi zerindeki noktalara gre V0 potansiyeline karlmtr. Silindirin bi-
rim uzunluktaki paras zerinde toplanan Q ykn ve C = Q/V0 hesaplay-
nz.
Pr.-8.Q ykn tayan a yarapl ok kk bir iletken kre, ekilde gsterildii
gibi, bir kresel oyuun iine yerletirilmitir. Oyuun eperini oluturan
malzeme iletkendir ve nceden elektrikle yklenmi deildir.
a) Oyuk iinde yaratlan alan bulunuz.
b) Kresel kabuun i ve d yzeylerinde toplanan elektrik ykleri hesaplaynz.
c) Kabuun dnda yaratlan alan yaznz.
45 NDEKLER
d) Kk kre kabuun i eperine yaklatrlp dokunduruluyor ve oyuktan

karlyor. Meydana gelen olaylar anlatnz.
e) Kk kre yeniden Q yk ile yklenip oyua sokulsa, yukarda a, b, c, d
de sz edilen sonular nasl deiir?
Pr.-9.z<0 ve z>0 blgeleri, dielektrik sabitleri 1 ve 2 olan dielektriklerle doludur

ve orijinde noktasal q yk vardr.
a)Potansiyel fonksiyonunun salad diferansiyel denklemin ve dier koullarn
V(r,,) = f()/r eklindeki bir fonksiyonla salanabileceini gsteriniz ve f()
nn biimini ortaya karnz.
b)(2.10a) nn her zaman geerli olduundan yararlanarak f() y belirleyiniz ve
sonucu yorumlaynz.
Pr.-10. Sonlu bir S yzeyi ile snrl blgesi, duyarll olan bir basit ortam, bu-
nun d boluk olsun. iinde yaratlan dipollere ilikin yk younluu , d
yklerin younluu da 0 ise, div(0E) = 0 + nn distribsyon anlamnda
salandn gsteriniz.
Pr.-11. = {}+ s(x) + 1s(x) ise (2.22a-d) nasl deiir? Sonucu yorumlaynz.
Pr.-12.a)B1,...,Bn iletken cisimleri V1(1),...,Vn(1) potansiyellerine sahip iken zerlerin-

de biriken ykler, srayla, Q1(1),...,Qn(1) ; V1(2),...,Vn(2) potansiyellerine sahip
iken de Q1(2),...,Qn(2) olsun. Bu halde,
n n
Qj Vj =
(1) (2)
Qj(2)Vj(1)
j 1 j 1
*
olduunu gsteriniz (Gauss zdelii) .
b)Yukardaki sonutan yararlanarak, bir noktasal q yknn etkisi altnda bu-
lunan topraklanm bir iletken cismin zerinde toplanan ykn
V(P)
Q=-q
VS
ye eit olduunu gsteriniz.Burada V(P) ve VS, q=0 halinde cisim VS potan-
siyeline sahip iken q nn bulunduu P noktasnda gzlenen potansiyeldir.
Pr.-13.Paralel iki iletken dzlem arasnda kalan ve basit bir malzeme ile dolu
bulunan blgede bir noktasal q yk vardr. Dzlemlerin potansiyeli eit
olduunda, zerlerinde biriken toplam ykn
a2 a1
Q1= - q , Q2= - q
a1 a2 a1 a2
*
Bak.Bl.2.3.Pr.-8.
ye eit olduunu gsteriniz. Buradaki aj byklkleri ekilde gsterilen

uzunluklardr.(NOT:u iki hali gznne alarak Gauss zdeliini
uygulaynz: Birinci halde P noktasnda q yk varken levhalarn potansiyeli
sfra eit; ikinci halde ise P noktasndaki yk sfra eit iken levhalarn
potansiyeli V1(2) ve V2(2) ye eit olsun).
Q1 Q2
q*
a1 a2
Pr.-14. Bolua indirgenmi Poisson denkleminden hareketle (2.23e) yi karnz.
2.8 Yzeysel Yke Etki Eden Kuvvet

Sonsuz geni, basit bir ortamda q1, q2,,qn yklerinin bulunduunu dnelim. Bu
halde her yk belirli bir kuvvetin etkisi altnda bulunur. rnein, q1 e etki eden F1
kuvveti
1 n

r
F1 = q1 qi 3i (2,24a)
4 i 2 ri
ya eittir. Burada ri ile, her zaman olduu gibi, qi ykn q1 e birletiren vektr gs-
terilmektedir. Aka grlyor ki; yukardaki F1 kuvveti, q1 in kendisi hari dier
btn yklerin katks ile meydana gelmitir. Bunu gznnde bulundurarak (2.24a)
y yklerin saylamayacak kadar ok olmas haline kolayca geniletebiliriz. Gerek-
ten, ykler belirli bir younlu ile hacminin iine dalm bulunsun. btn
uzay da olabilir. nin iindeki bir P noktasnda yk bana etki eden kuvveti bulmak
iin, (2.24a) ya bakarak, yle hareket ederiz: nce, herhangi bir pozitif say olmak
zere, merkezi P ve yarap olan S kresinin dnda bulunan btn yklerin P
deki birim yke etkisini hesaplarz; sonra da 0 yaparz:
1 r'
E(P) = lim
4 0
r'3
d . (2.24b)
-
Burada ile S kresinin iinde bulunan hacim gsterilmektedir.Bu son ifade (2.3b)
den baka birey deildir; yaknsak olduu takdirde P noktasndaki alan verir. Ger-
ekte (2.3b) nin asl anlam (2.24b) den ibarettir.
imdi yklerin bir regler S yzeyi zerine s younluu ile dalm bulundukla-
rn dnelim ve S in zerindeki bir P noktasnda birim yke etki eden E(P) kuvve-
tini hesaplamaya alalm. Bunun iin (2.24b) ye benzer olarak, ekseni P den geen
(2.24b) deki limit deer iindeki integralin Cauchy asal deeridir.

47 NDEKLER
normale akk bulunan yarapl silindirle S in arakesiti olan S yzey parasnn

dnda kalan btn yklerin P deki birim yke etkisini gznne almak ve
1 r'
E(P) = lim
4 0 s
r'3
dS (2.24c)
S - S
yazmak gerekir (Baknz ekil-2.8).

imdi, P den geen normalin zerinde S in farkl tarafnda bulunan ve P ye uzak-
lklar eit olan P+ ve P- noktalarn gznne alalm. Bu noktalardaki alan iddetleri,
tekil olmayan,
1 r 1 r
E(P+) = s 3 dS, E(P-) = s 3 dS
4 r 4 r
S S
integralleri ile verilir. Bunlar
P+
r+
P
S
r S
dS
r- P-
ekil-2.8
1 r r
s 3 dS + s 3 dS
1
E(P+) =
4 r 4 r
S - S S
(2.24d)
1 r r
s 3 dS + s 3 dS
1
E(P-) =
4 r 4 r
S - S S
eklinde de yazabiliriz.imdi yi ok kltelim, yle ki; S P deki teet dzlemde

bulunan yarapl daireye son derece yakn olsun ve S iinde s in deiimi ihmal
edilebilsin.Bu halde E(P+) ve E(P-) deki son integraller, srasyla, [e(h,)n] ve
[-e(h,)n] eklinde, birbirinin ztt olan belirli deerlere eit olurlar (Baknz Blm
2.2, Pr.-4). imdi (2.24d) de h 0 yapalm. e(0,) limiti dan bamsz olup
(s/2) e(0) a eittir. Bunu ve (2.24c) yi gznne alarak 0 yapacak olursak,
lim E (P+) = E(P) + e(0)n

P P
(2.24e)
lim E(P-) = E(P) - e(0)n
P P
yazarz. Yukardaki ilk denklemin sol yan, S in dnda llen elektrik alann n nin
gsterdii taraftan P ye yaklaldnda gzlenen limit deeridir. Bunu E+(P) ile gs-
tereceiz. Benzer ekilde, ikinci denklemin sol yan da P ye (-n) nin gsterdii taraf-
tan yaklalrken gzlenen elektrik alandr ve E-(P) ile gsterilir. (2.24e) den apak
gzkyor ki; (2.24c) eklinde tanmlanan P deki elektrik alan
1
E(P) = [E(P+) + E(P-)] (2.24f)
2
den ibarettir.
Son olarak, deiik trden bir ok kaynan bir arada bulunduu hali gznne
alalm. Bu halde, yzeysel ykleri tayan bir S yzeyinin herhangi bir P noktas
civarndaki alan iki ksmdan olumu dnebiliriz. Bunlardan biri S zerindeki
ykn, dieri de S dndaki yzeysel, hacimsel, izgisel veya noktasal yklerin
toplam katksdr. Bu sonuncu P civarnda srekli olduundan, (2.24e) ve (2.24f)
toplam alan iin de geerli olur. Bu demektir ki; herhangi bir sdS yzeysel ykne
etki eden kuvvet, her zaman
1
dF = sdS [E+ + E-] (2.24g)
2
den ibarettir.
Uyar. Yukardaki (2.24f) ve (2.24g) bantlarn, uzayn homogen olmas halinde
anlaml olan (2.24c) denkleminden kardk. Gerekte bu bantlar uzayn homogen
olmad hallerde de geerlidir. Gerekten, uzay kapal S1, S2, yzeyleri ile dei-
ik basit ortamlara paralanm olsun ve bunlarn iindeki malzemelerin dielek-trik
sabitleri de 1, 2, ... olarak bilinsin. Bu halde, larn 0 dan farkl olmasnn asl
nedeni olan ykleri gznne alp elektrik alan 0 sabitli bolukta (2.24c) forml
ile hesaplayabiliriz. Bu hesabn sonucu (2.24f) ye uyar.
Problemler
Pr.-1.z = 0 ve z = h dzlemleri zerinde, srasyla, 0 (=sabit) ve h (= sabit ) youn-
luklar ile yayl ykler bulunsun,
a. z = 0 ve z = h dzlemleri zerindeki alan iddetlerini, dorudan doruya
hesaplayarak, bulunuz.
b. z > h, z(0,h) ve ve z < 0 blgelerindeki alan iddetlerini hesaplaynz.
c. z = 0 ve z = h zerinde (2.24f) eitliinin gereklendiini gsteriniz.
d. z = 0 dzlemindeki S alan parasna etki eden kuvveti bulunuz.
e. h = 0 ve h = - 0 zel hallerinde (d) de sz edilen kuvvetin deerini yaznz.
Pr.-2.Ktleleri M olan, a yarapl iki iletken yarm kre, ekilde gsterildii gibi st
ste konmu ve V potansiyeline karlmtr. A ve B yaylarna etki eden kuv-
veti V nin fonksiyonu olarak yaznz (yaylarn varl nedeniyle elektrik alanda
meydana gelen deiiklik ihmal edilecektir).
Baknz Blm 2.6. Uyar.

49 NDEKLER
a
O
Pr.-3.Birim uzunluktaki ktleleri M olan, sonsuz uzun, a yarapl iki yarm iletken
silindir ekildeki gibi st ste konmu ve birim uzunluktaki ksmnda Q yk
bulunacak ekilde yklenmitir. Silindirlerin birbirinden ayrlmamas iin birim
boydaki ksma uygulanmas gereken Fd kuvvetini bulunuz.
Fd
M
M
Fd
Pr.-4.Blm 2.3 Pr.-5 de sz edilen i silindirin yarsnn birim uzunluktaki par-

asna etki eden kuvveti hesaplaynz.
Pr.-5.Blm 2.3 Pr.-6 da sz edilen i krenin yarsna etki eden kuvveti hesaplay-
nz.
Pr.-6.Blm 2.3 Pr.-5 de sz edilen d iletkenin 1 cm2 lik ksmna etki eden kuvve-
ti Va Vb = 10kV, b = 2,5 cm, a = 0,5 cm, = 100 olmas halinde hesap-
laynz.
2.9 Logaritmik Potansiyel Kavram
Oz ekseni boyunca sabit bir c (kulon/m) younluu ile yaylm bulunan yk g-

znne alalm. Bu ykn yaratm bulunduu alana ilikin potansiyel (2.5a) forml
ile hesaplanmak istenirse,

c d
V(x,y,z) =
4 (2.25a)
(z - )
2 2
yazlr. Oysa, aka grld zere, bu integral yaknsak deildir. Yani, (2.5a) for-
mlnn geerli olduu haller iinde burada sz konusu olan izgisel yk dalm
hali yoktur. Bu anormallik c = sabit younluu ile Oz ekseni zerine yaylm bulu-
nan ykn sonsuz miktarda olmasndan ileri gelmektedir.
(2.25a) integralinin raksak olmasna karn; E nin (2.3b) deki ifadesinde ortaya
kan

1
E(x,y,z) = c
4 [e+(z-)ez]d (2.25b)
{ (z - ) }
2 2 3/2
integrali yaknsaktr. Bu demektir ki; (2.5a) yardmyla potansiyel hesaplamaya kal-

kmadka, burada sz konusu edilmek istenen ideal problemin anormal bir durumu
ortaya kmayacaktr. Blm 2.3 de yaplm bulunan yorum da zaten V nin kendisi-
nin deil, A ve B noktalarnda alm olduu VA ve VB deerlerinin farknn bir fizik-
sel anlam olduunu ortaya koymu bulunmaktadr. Burada kolayca gerekleyebiliriz
ki; (2.25a) ile verilen potansiyelin A ve B noktalarnda alm olduu deerlerin fark
sonludur. Gerekten, A ve B noktalarnn dairesel silindirik koordinatlar, srasyla,
(A,A,zA) ve (B,B,zB) ise, (2.25a) dan, nce
zB h zA h
d d
VB - VA= c [ lim
4 h - lim
h
]
zB h 2B ( - z B ) 2 zA h 2A ( - z A ) 2
yazlr. Sonra da, - zB = BShw1 ve - zA = AShw2 dnmleri yaplarak
c h h
VB - VA= lim [ArgSh - ArgSh ]
4 h B A
bulunur. u iin
ArgShu = log[u + u 2 1 ] log[2u + 1/(2u) + ... ]
olduu gznnde tutulursa (Baknz Pr.-1), bu son ifade

VB - VA = c log A (2.25c)
4 B
ye dnr. Buradan anlalyor ki; potansiyel fonksiyonunun (2.25a) daki ifadesi an-
lamsz bile olsa, VA-VB fark (2.25c) ile hesaplanabilir. Bu fark,
c 1
V(x,y,z) = log (2.26a)
2
fonksiyonunun A ve B noktalarnda alm bulunduu deerlerin farkna eittir. Ko-

layca gerekleyebiliriz ki; (2.26a) dan
E = - gradV (2.26b)
ile hesaplanan E alan da (2.25b) den baka bir ey deildir (Baknz Pr.-2). Yani, bu-
rada sz konusu olan durumda alana ilikin her fonksiyon sadece x ve y nin fonksi-
Bu sonu, u = Shw = (ew-e-w)/2 de w yapldnda 2u ew olduu gznnde tutularak da he-

men grlebilir.
51 NDEKLER
yonudur ve alan (2.26a) daki potansiyelden tremitir. (2.26a) ya logaritmik po-

tansiyel, ve bu trden alanlara da dzlemsel alanlar ad verilir.
imdi, koordinat sisteminin orijinini kaydrarak yk tayan izgiyi x = , y =
ve z(-,) ile belirlenen doru izgi haline getirelim ve (2.26a) da c=(,)dd
yazalm. Bylece bulunacak potansiyelin btn Oxy dzlemindeki integrali
1 1
V(x,y) =
2 (,)log (
'
)dd, ( 2 = (x-)2 + (y-)2 ) (2.26c)
olur. Bu, z ye bal olmayan = (x,y) kulon/m3 younluu ile uzaya yaylm
bulunan ykn yaratt logaritmik potansiyeldir.
Dzlemsel alanlar halinde (2.26b) ye uyan potansiyelin en genel ifadesinin, V0 bir
sabit olmak zere
1 1
V(x,y) =
2 log ( )dS + V0
'
(2.26d)
den ibaret olaca aikrdr.
Problemler
Pr.-1.u = Shw olsun. w =ArgShu = log[u + u 2 1 ] oldugunu ve u iin
ArgShu {u + |u| + 1/(2|u|) + ... }
yazlabileceini gsteriniz.
Pr.-2.(2.25b) yi dorudan doruya hesaplayarak (2.26b) yi salaynz.
Pr.-3.0xy dzlemindeki bir regler eri paras C, Oxy dzlemi ile arakesiti C olan
sonsuz uzun silindirik yzey paras da S olsun. S zerinde =c(x,y)(C) yo-
unluu ile yaylm bulunan ykn yaratt logaritmik potansiyelin
1 1
V(x,y) =
2 c (,)log (
'
)dc + V0
C
ile verildiini gsteriniz. c nin boyutunu belirtiniz ve aklaynz.
y C

(x,y)
(,) dc
O x
Pr.-4.Sabit iki noktaya uzaklklarnn oran sabit olan noktalarn geometrik yerinin
bir daire olduunu gznnde bulundurarak,
1)
A (x - a) 2 y 2
V(x,y) = log [ ], (a>0)
2 (x a) 2 y 2
ile belirli V(x,y) fonksiyonunun, e-potansiyel yzeyleri dairesel silindirler

olan bir elektrostatik alan gsterdiini kantlaynz.
2) Eksenleri arasndaki uzaklk d olan R1 ve R2 yarapl iki silindir zerinde po-
tansiyelin ald deerlerin farknn V0 a eit olmas iin a ve A ne olmaldr?
R1= R2 halini inceleyiniz.
Pr.-5. Sonsuz geni bir basit ortamdaki = a, (0,2), z(-,) silindiri zerinde
dzgn yayl bir yk bulunsun.
a) Gauss teoreminden yararlanarak elektrik alann ve potansiyel fonksiyonun ak
ifadelerini bulunuz.
b) Potansiyel fonksiyonun integral ifadesini yaznz.
c) (a) ve (b) deki ifadeleri karlatrarak
1 2 log , a
log a 2a cos d =
2 2
2 0 log a , a
olduunu gsteriniz.
Pr.-6.Oxy dzlemindeki x = a ve x = b noktalarndan geen paralel dorular
zerinde, ekilde belirtildii gibi, ( c) younluklu ykler vardr.Hem x = 0
dzleminin hem de R = ab yarapl silindirin zerinde potansiyelin sfr
olduunu gsteriniz.
-c c -c c x
-b -a a b
2.10 Denk Problemler ve Denk Kaynaklar. Grnt Kavram

Bir elektrostatik probleminde ama, bir bakma, potansiyel fonksiyonunun ak ifa-
desini bulmaktr. Birazdan daha ak olarak greceimiz zere, deiik kaynak da-
lmlar snrl bir blgede ayn potansiyeli yaratabilirler. Bu halde, sz konusu
kaynaklar sz konusu blge bakmndan birbirine denktir, denir. Denk kaynaklar ara-
snda olduka basit bir dalma sahip bulunanlar saptamak, snr-deer problemle-
rini kolayca zebilmek ynnden olduka byk bir neme sahiptir. Konuya aklk
kazandrmak amacyla (ekil-2.9a) daki problemi gznne alalm: z > 0 blgesi
dielektrik sabiti 2 olan bir basit madde ile doludur ve bunun iindeki bir A nokta-
snda q yk bulunmaktadr. z = 0 dzlemi iletken bir malzeme ile kapl olup V= 0
potansiyeline sahiptir (sonsuzdaki noktann potansiyeli sfr kabul ediliyor). Problem,
z > 0 blgesindeki V2(x,y,z) potansiyel fonksiyonunun ak ifadesinin bulunmasn-
dan ibarettir.z < 0 blgesi ile ilgilenilmemektedir.
A noktasndaki q yk nedeniyle z = 0 dzlemi zerinde, s = (-2 V/ z)x=0
younluklu bir yk birikimi olur.V2 potansiyelinin kayna A daki noktasal yk ile
53 NDEKLER
z = 0 dzlemine yayl bulunan bu yktr. Bu nedenle, z = 0 dzlemini ortadan kal-

drp onun yerine, zerindeki yk dalmn yerletirecek olursak ( bak.ekil-2.9b)
potansiyelin z > 0 ve z < 0 blgelerindeki ifadeleri deimemi olur. Bu son durumda
z < 0 blgesinin dielektrik sabiti istenildii gibi dnlebilir. Son olarak, z = 0
dzlemindeki ykleri de kaldralm ve A nn simetrii olan B noktasna (-q) ykn
koyalm. Eer bu halde 1= 2 yapacak olursak (bak. ekil-2.9c) z = 0 dzlemine
2 , V2 2 , V2 2 , V2
q q A (x,y,z)
q rA
rB

V=0 + + + + + + + +s + + + V = 0 V=0
V1 0 1= ?? V1 0 1= 2
V1= -V2(x,y,-z )
B(- q)
(a) (b) (c)
ekil-2.9
gre simetrik konumda bulunan noktalardaki Coulomb potansiyelleri iaret farkyla

birbirine eit olacaklardr:
V1(x,y,z) = - V2(x,y,-z) (2.27a)
z = 0 dzlemi zerinde potansiyel srekli olduundan, (2.27a) dan, hemen
z = 0 da V1= V2 = 0 (2.27b)
karlr. Bu, V2 nin salad diferansiyel denklem ve snr koulu bakmndan

(ekil-2.9c) deki durum ile (ekil-2.9a) daki durumun tamamen birbirinin ayn ol-
duunu gstermektedir. Yani, (ekil-2.9a) ve (ekil-2.9c) deki V2 fonksiyonlar bir-
birinin ayndr. Deiik olanlar sadece z < 0 blgesindeki potansiyellerdir. Bu de-
mektir ki, z > 0 blgesi bakmndan (ekil-2.9b) ve (ekil-2.9c) deki kaynaklar birbi-
rine denktirler. (ekil-2.9c) deki problemin zm son derece basittir ve
q 1 1
V2(x,y,z) = [ - ], z>0
4 rA rB
verir. B deki (-q) ykne A daki q yknn grnts ad verilir. letken dzlemlerin
sz konusu olduu problemlerde grnt yntemi ile zme ulamak, ou kez, ol-
duka kolaydr.
V2 nin ak ifadesini bulmak sz konusu olduka (ekil-2.9a,b,c) deki problem
de birbirine denktir, deriz. nk bunlar ayn V2 fonksiyonunu ortaya karrlar.
(ekil-2.9a) ve (ekil-2.9b) deki problemlerin denklii biraz daha ileri bir aama-
dadr. nk, bunlar hem V2 hem de V1 bakmndan birbirlerine denktirler. Bu denk-
lik z = 0 dzlemine yerletirilmi bulunan yklerle salanmtr. Daha genel olarak
(ekil-2.10a,b) deki problemleri gznne alalm. Bir regler S yzeyi ile kuatl-
m bulunan blgenin ii; bir halde dielektrik sabiti 1, dier halde de 3 olan mad-
delerle dolu iken, d, dielektrik sabitleri, srasyla, 2 ve 4 olan maddelerle dolu-
dur. Her iki halde de iteki potansiyelin V1, dtakinin de V2 olmasn salayacak
V2 S V2
S
2 V1
4 V1
1
3
(a) (b)
ekil-2.10
kaynaklar saptamak kolaydr: Buradaki V1 ve V2 fonksiyonlar ikinci mertebeye ka-

dar srekli trevlere sahip herhangi fonksiyonlar olabilirler. Eer S zerinde, her yer-
de V1 = V2 salanyorsa, ite ve dta ayr ayr yazlan
= - V
denklemi ile nce blgeler iindeki yklere ait younluklar saptanr, sonra da
2V2 / n - 1V1 / n = s
4V2 / n - 3V1 / n = - s
bantlar ile S yzeyi zerindeki ykler belirlenir*. Yani, ykleri uygun seerek
(ekil-2.10a) daki problemle (ekil-2.10b) deki problemi her zaman birbirine denk
yapabiliriz. Eer 3 = 4 = 0 seecek olursak, (ekil-2.10b) deki potansiyelin bir in-
tegral ifadesini yazmak olanan elde ederiz ki, bu, bazan V1 ve V2 nin bulunmas
problemini daha basit bir probleme dntrr.
rnek olarak (ekil-2.11a) daki problemi gznne alalm: S yzeyinin bir ks-
mnda, S1 de, potansiyelin deeri bilinmektedir, dier ksmda ise yk birikimi
sfrdr. S in iinde ve dnda kaynak bulunmad takdirde V1 ve V2 nin ak ifade-
lerinin bulunmas istenmektedir. Buna denk bir problem (ekil-2.11b) de gsterilmi-
tir. S in iinde V1= 0, dnda da V2= 0 olduundan, bu denk problemin kaynaklar
sadece S yzeyi zerinde bulunabilir. Bu kaynaklara ait younluk fonksiyonu s
olsun. Bu halde,
1 s V1 ite
4 0 r'
V= dS =
S V2 d ta
*
S zerinde V1V2 ise, S zerine dipoller de yerletirmek gerekir. Baknz Blm 2.7.
Sonsuz uzaktaki noktann potansiyeli sfr kabul edilmektedir.

55 NDEKLER
yazlr.V1in hesapland (x,y,z) noktasn S yzeyine yaklatrdmzda V1/ n nin
n n
V=V0 V=V0
2, V2=0 S1 0, V2=0
S1
1, V1=0 0, V1=0
S2 s= 0 S2 s
(a) (b)
ekil-2.11
ald limit deeri ( V/ n)i ile, V2 nin hesapland noktay S e yaklatrdmzda

V2/ n nin ald limit deeri de ( V/ n)d ile gsterelim. spat etmek mmkn-
dr ki;
1 _ 1
( V/ n)i =
4 0 s ( )dS + s
n r' 2 0
(2.28b)
S
1 _ 1
( V/ n)d =
4 0 S
s ( )dS - s
n r' 2 0
(2.28c)
dr. Buradaki integrallerde gzken r, S zerindeki iki nokta arasndaki uzaklktr

ve, dolaysyla, integrasyon esnasnda sfr olabilmektedir (ekil-2.12). Bu nedenle,
sz konusu integraller tekil integrallerdir. ntegral iareti zerindeki izgiler bu tekil
integrallerin Cauchy asal deerinin sz konusu olduunu belirtmek iin konmutur.
Bu bantlar, s fonksiyonunu bulmak iin kullanlabilirler. nk, ayn fonksiyon-
lar (ekil-2.11a) da belirtilen snr koullarn salamak zorundadrlar. Bylece
2 V2/ n - 1 V1/ n = 0 , S2 de
V1 = V0, S1 de
koullar, s i zmeye yarayacak olan
1
[ 2 - 1
] 1 _
s

( )dS - [ 2 + 1 ] s = 0, S2 de (2.28d)
0 0 4 n r' 0 0 2
S
1 _ s
4 0 S r'
dS = V0, S1 de (2.28e)
Baknz Blm 2.8 Forml (2.24e).

denklemlerini yazma olanan verirler. Bu denklemleri nmerik yntemlerle ze-

rek, olduka kark grnme sahip olaylar aydnla kavuturmak mmkndr.
n
(x,y,z)
r
(,,)
dS S
ekil-2.12
spata kalkmadan kaydetmekle yetinelim ki; Blm 2.9 da gznne alnm

bulunan dzlemsel alanlarn sz konusu olduu hallerde (2.28a,b,c) nin yerini
1 1
V=
2 0 c log (
'
)dc (2.29a)
C
1 _ 1 c
( V/ n)i =
2 0 c
n
log ( )dc +
' 2 0
(2.29b)
C
1 _ 1 c
( V/ n)d =
2 0 c
n
log ( )dc -
' 2 0
(2.29c)
C
alr.
Problemler
Pr.-1.Dielektrik sabiti olan basit ve snrsz bir ortamda bulunan kaynaklarn ya-
ratt alana ait V0(x,y,z) potansiyel fonksiyonunun bilindiini varsayalm. Bu
ortama, kaynaklarn durumunu etkilemeden; iletken bir cisim konacak olursa,
bu cisim zerinde toplanacak yke ait younluun
V
s ( )dS - 2 0
1 1
s = -
--
2 S n
n r '
denklemini saladn gsteriniz (Robin integral denklemi).

Pr.-2.Dilektrik sabiti olan basit ve snrsz bir ortamda bulunan kaynaklarn yarat-
t alan z den bamsz olsun ve V0(x,y) olarak bilinsin. Bu ortama, kay-
naklarn durumunu etkilemeden, anadorular 0z ye paralel bir iletken silindir
yerletirilirse, silindir zerinde toplanacak ykn younluunun
1 1 V0
c = - c log( )dc - 2
--
C n ' n
denklemini saladn gsteriniz.

Pr.-3.letken = a dairesel silindirik yzeyi V0 potansiyeline sahip olsun ve bunun
karsnda ( = b, = 0, z(-,)) izgisi zerinde sabit c younluu ile
57 NDEKLER
yayl bir izgisel yk bulunsun. b > a iken dtaki blge, b < a iken de iteki
blge bakmndan silindir zerindeki yklere denk bir izgisel kaynak bulu-
nacan ve bunun konumunun
a2
, 0 , z , ,
b
younluunun da (-c) ile belli olduunu gsteriniz. Potansiyel fonksiyonun
ak ifadesini yaznz.
Pr.-4. z = 0 dzlemi iletkendir ve (0,0,a) noktasnda q yk bulunmaktadr.
1. Dzlem zerinde toplanan ykn younluunu bulunuz.
2. Noktasal yke dzlemin etki ettirdii kuvveti, dorudan doruya hesaplayarak,
bulunuz.
3.Noktasal yke grnt yknn etki ettirdii kuvveti (2) deki sonula karla-
trnz.
4.Noktasal ykn dzleme etki ettirdii kuvveti, dorudan doruya hesaplaya-
rak bulunuz ve (2) deki sonula karlatrnz.
x
O
Pr.-5.z = 0 dzlemi iletkendir ve x(-,), y = 0; z = aizgisi zerinde, younluu

c olan bir yk vardr.
1. Dzlem zerinde toplanan ykn younluunu bulunuz.
2. izgisel ykn birim uzunluktaki ksmna dzlemin etki ettirdii kuvveti do-
rudan doruya hesaplayarak, bulunuz.
3. izgisel ykn birim uzunluktaki ksmna grnt izgisinin etki ettirdii kuv-
veti bulunuz ve (2) deki sonula karlatrnz.
4. izgisel ykn, dzlemin birim genilikteki x(0,1) ksmna etki ettirdii kuv-
veti, dorudan doruya hesaplayarak, bulunuz ve (2) deki sonula karlat-
rnz.
Pr.-6.Birbirine dik iki iletken yar-dzlemin snrlad blgede bir noktasal q yk
bulunmaktadr.letken dzlemler topraklandnda (sfr potansiyele getiridik-
lerinde) q ykne etki eden kuvvet ne olur? (yer ekiminin etkisi ihmal edili-
yor).
y
b q
F
x
0 a
Pr.-7. Pr.-5 i ekildeki drtte bir uzay iin znz.
y
b c
a
x
0
Pr.-8.z>0 ve z<0 blgelerinin dielektrik sabitleri, srasyla, 1 ve 2 olsun. z>0

blgesindeki bir M0 noktasna yerletirilmi q yknn yaratt alana ilikin
potansiyel fonksiyonunun
z
M0
r'
1 M
x
2 0
r1'
M1
q q 1 2

4 r' 4 r ' , z 0

V M
1 1 1 2 1
2q 2
, z 0
4 2 1 2 r'
den ibaret olduunu gsteriniz ve z = 0 dzleminde biriken ykn toplamn

bulunuz. Burada r, MM0 uzakln; r1 de M0 n grnts ile M arasndaki
uzakl gstermektedir.
Pr.-9.a)z>0 blgesinde bulunan kaynaklarn sonsuz geni uzayda yaratt potansi-
yelin ifadesi V = f(x,y,z) olsun. V1= f(x,y,-z) fonksiyonunun, z > 0 blgesinde
Laplace denklemini saladn gsteriniz ve sonucu yorumlaynz.
b)z>0 blgesinde (a) da sz edilen kaynaklar var iken z = 0 dzlemine, V0
potansiyeline sahip bir iletken levha yerletiriliyor.Bu halde, z>0 blgesindeki
potansiyel fonksiyonunun
V = f(x,y,z) f(x,y,-z) + V0
dan ibaret olduunu gsteriniz.

Pr.-10a) a yarapl bir dairesi ile bunun dnda bir B noktas verilmi olsun. nn
iinde yle bir C noktas bulunuz ki; zerindeki P noktalarnn B ve C ye
uzaklklarnn oran sabit olsun. Sz edilen oran nedir?
b)Yukardaki sonutan yaralanarak gsteriniz ki; ekilde gsterilen sisteme ili-
kin potansiyel fonksiyonu
c r b
V= [log 2 - log ] + V0, >a
2 r1 a
dan ibarettir.Burada sz edilen sistem, B den geen ve Oz ye paralel olan iz-

gi zerinde dzgn yayl (c younluklu) yk ile, dik kesiti dairesi olan ilet-
ken silindirden olumaktadr.
59 NDEKLER
z
P
P r1
r1 r2
r2 (-c) (c)
C B
O c a b x
O c a b x
Pr.-11.a)(,,z) dairesel silindirik koordinatlar olmak zere, = a silindirinin dnda

bulunan kaynaklarn btn uzayda yaratm olduu potansiyelin ifadesi z den
bamsz ve V = f(,) olsun. V1 = f(a2/, ) nin, >0 blgesinde Laplace
denklemini saladn gsteriniz. Sonucu yorumlaynz.
b) > 0 blgesinde (a) da sz edilen kaynaklar varken = a silindiri zerine,
potansiyeli V0 olan bir iletken silindir yerletiriliyor. >0 blgesinde gzlenen
potansiyelin
log
V = f(,) f(a2/,) + V0
log a
olduunu gsteriniz.
c)Yukardaki sonucu, f(,) = -Ex= - Ecos ye uygulaynz.
Pr.-12.a)>a ve <a blgeleri, permitiviteleri 1 ve 2 olan basit dielektriklerle dolu
bulunsun.>a blgesinde bulunan kaynaklarn, 1= 2 halinde yaratt potan-
siyelin btn uzayda geerli olan ifadesi V=f(,) ise, 1 2 halinde geerli
olan ifadesinin, A ve B uygun sabitler olmak zere,
a2
f( , ) - Af( , ), a
V=
Bf( , ) , a
den ibaret olacan gsteriniz.A ve B nin 1 ve 2 cinsinden ifadesini bulu-

nuz.
b)Yukardaki sonucu, f = -E0x = -E0cos haline uygulaynz.
c) b) yi, kaynan bir izgisel kaynak olduu hal iin tekrarlaynz.
Pr.-13.a)(r,,) kresel koordinatlar olmak zere, r>a blgesinde bulunan kaynakla-
rn btn uzayda yaratt potansiyelin ifadesi V = f(r,,) olsun. Bu halde,
a a2
V1= f( ,,)
r r
Fonksiyonunun r>a blgesinde Laplace denklemini saladn gsteriniz*.

Sonucu yorumlaynz.
b)r >a blgesinde,(a)da sz edilen kaynaklar varken r=a yzeyine, potansiyeli
V0 olan bir iletken kre yerletiriliyor.Bu halde, r>a blgesinde uyarlan po-
tansiyelin
a a2 a
V = f(r,,) - f( ,,) + V0
r r r
olduunu gsteriniz.
c)Yukardaki sonucu f = - E0z = -E0rcos haline uygulaynz.
Pr.-14.r>a ve r>a blgeleri, permitiviteleri, srayla, 1 ve 2 olan basit dielektrik mal-
zemelerle dolu bulunsun. r>a blgesinde bulunan kaynaklarn, 1= 2 iken
yaratt potansiyelin btn uzayda geerli olan ifadesi V= f(r,,) olsun ve
r = a da (1/f)f/r = sabit koulu salansn.
a) 1 2 halinde, A ve B uygun iki sabit olmak zere,
2
f(r, , ) - A a f( a , , ) ra
V= r r
Bf(r, , ), ra
olacan gsteriniz. A ve B nin 1 ve 2 cinsinden ifadesini bulunuz.

b) Yukardaki sonucu f(r,,)= - E0z = - E0rcos ya uygulaynz.
2.11 Elektrostatik Enerji Younluu

Snrsz geni, basit bir ortamda tek bana noktasal bir q1 yk bulunsun. Bunun var-
l ile uzayda bir E1 alan yaratlr. kinci bir noktasal q2 ykn sonsuz uzaktan q1
in yaknna getirelim. Bu halde, yol boyunca (q2E1) kuvvetine kar bir i yaplmas
gerekir.Bu i, (2.8) uyarnca,
q1
W12 = q2
4 r12
ye eittir. Burada r12 ile q2 ile q1 arasndaki uzaklk gsterilmektedir. q1 ve q2 ayn

iaretli iseler W12 ii pozitif, aksi halde negatiftir. Ayn ekilde, nc bir noktasal
q3 ykn de sonsuz uzaktan q1 ve q2 nin yaknna getirelim. Bu halde, hem q1 in ya-
ratt E1 hem de q2 nin yaratt E2 alanlarna kar bir i yaplmak gerekir. Bu iler
q1 q2
W13 = q3 , W23 = q3
4 r13 4 r23
e eittir.Bu ekilde, q4, q5,, qn yklerini sonsuzdan beriye getirirsek, yapm oldu-
umuz toplam i
W = (W12+W13+ ... +W1n)+(W23+W24+ ... +W2n)+ ... +Wn-1,n
*
V den V1 e gei, Kelvin dnm olarak adlandrlr.
61 NDEKLER
n qiq j n n qj
1 1
=
2
4 rij
=
2
qi 4 rij
i, j1 i 1 j1
(i j) (j i)
n
1
=
2
qiVi (2.30)
i 1
olur.Buradaki Vi, qi yknn bulunduu noktada llen, diger yklerce yaratlm

potansiyeldir.Ykleri biraraya toplamak iin yaplm bulunan W ii bir potansiyel
enerji eklinde depo edilmi durumdadr. nk, q2,q3,,qn ykleri serbest brakla-
cak olursa, hepsi, birbirlerinin ve q1 in karlkl etkileri altnda deiik ynlerde ha-
rekete geerler. Bu hareketlerde harcanan toplam enerji W kadardr. Buna bakarak,
W enerjisinin q1, q2,..., qn yklerini ieren uzayda depo edilmi olduunu syleriz.
R SR
O
y

ekil-2.13
Eer q1,q2, ykleri sonlu sayda ve ayrk durumda deilse; belirli bir younlu-
u ile bir hacminin iine dalm ise, (2.30) un yerini
1
W=
2 Vd

alr . Bu halde, y iine alan ve merkezi orijin olan, R yarapl kre yzeyi SR; SR
iindeki blge de R olun (ekil-2.13). nn dnda = 0 dnerek ve (2.5b) ile
(2.10a) y da gznnde tutarak
1
W=
2 VdivDd
R
1
=
2 {div(VD) D.gradV}d
R
Bu genelletirme, integre edilebilen bir fonksiyon ise dorudur (Baknz Pr.-6).

1 1
=
2 VD.dS +
2 E.Dd (2.31a)
SR R
eklinde yazlr. imdi R yapalm. Blm 2.3 Pr.-1 de sz edilen uzak alan ifa-
deleri ile, SR de
q 2 1
VD ( ) er
4 R3
olup
q 2 1
VD.dS ( ) sindd
4 R
dr. Buradan aka anlalyor ki; R iin (2.31a) daki ilk integral 1/R gibi sfra
gider ve
1
W = E.Dd (2.31b)
2
yazlr. Bu ifade, W enerjisine uzayn her noktasndan bir katk geldiini ve katknn
1
w= E.D = E2 (joule/m3) (2.31c)
2 2
younluu ile yapldn gstermektedir*. Buna dayanarak, E elektrostatik alannn

btn uzaya w hacimsel younluu ile enerji depo ettigini syleriz.
(2.31c) nin geerli olabilmesi iin, (2.31a) da SR zerindeki integralin R ile
beraber sfra gitmesi gerekir ve yetiir. Bunun iin yklerin sonlu bir hacim iinde
bulunmas gerekmez, eer ki yklerin yaratt alan SR zerindeki integralin limitte
sfr olmasn salyorsa.
Sonsuz geni basit uzayda 1,2,...,n iletken cisimlerinin bulunduunu ve bunla-
rn yklenerek, srasyla, V1,V2,,Vn potansiyellerine karlm bulunduklarn,
bunlarn dnda yk bulunmadn dnelim. E nin V cinsinden ifadesini kullana-
rak (2.31b) yi

W(V) = (gradV)2d (2.32a)
2
eklinde yazarz. Buradaki V potansiyel fonksiyonu iletkenlerin dnda
V = 0 (2.32b)
denklemini, iletkenlerin Si yzeyleri zerinde ve r da
V|Si= Vi , i=1,2,...,n (2.32c)
ve
*
Sayfa 57 deki dipnota bak.
Si yzeylerinin para para regler olduunu varsayyoruz.

63 NDEKLER
V = O(1/r), r (2.32d)
snr koullarn salar. (2.32a) daki integrasyon Si yzeylerinin dnda btn uzaya
yaylmtr; nk Si lerin iinde gradV = 0 dr. imdi (2.32a) da V yerine, sadece
(2.32c,d) snr koullarn salayan ve ikinci mertebeden srekli ksmi trevlere sahip
bulunan bir fonksiyonunu koyarak W() yi hesaplayalm. Kolayca gerekleyebili-
riz ki;
W(V) W() (2.32e)
dir (Baknz Pr.-4). Bu demektir ki; iletken cisimler arasnda yaratlan elektrostatik
alan yledir ki; sistemin enerjisi minimumdur. Bu zellik, geometrisi analitik zm-
ler bulmaya elverili olmayan durumlarda V yi yaklak olarak belirlemek olanan
veren yntemlerin temelini oluturur. Bu yntemlerde, (2.32c,d) snr koullarn
salayan ve ikinci mertebeye kadar srekli ksmi trevlere sahip olan fakat (2.32b) yi
salamayan bir takm 1,2,...,m fonksiyonlar saptanr ve bunlarla oluturulan
m
= ai i
i 1
fonksiyonu W() yi minimum edecek ekilde a1,a2,...,am sabitleri belirlenir. Bylece

bulunacak olan , bir anlamda, V nin yaklak ifadesidir.
(2.32e) bants 1,2,...,n iletken cisimlerinin dnda yk bulunmad zaman
dorudur. Eer bu iletken cisimlerin dndaki blgede ykler de varsa ve bunlara ait
hacimsel younluk ise, (2.32e) bants

J() = {2 (grad)2 -}d (2.32f)
iin geerlidir.Yani, V potansiyel fonksiyonu bu integrali snr koullar altnda mini-

mum yapacak ekildedir (Baknz Pr.-5):
J(V) J(). (2.32g)
Uyar. Bir elektrostatik sistemi oluturmak amacyla yaplan W ii, yukarda da be-
lirtildii gibi, tekrar kullanlabilecek biimde uzaya depo edilir. Bu enerji, phesiz,
sistemi belirleyen baz boyutlarn fonksiyonudur.Bunlardan biri x olsun ve W nin x e
balln aka gstermek amacyla W = W(x) yazlsn.x i dx kadar arttrmak
istediimizde, sistemin boyutlarn ex ynnde belirli bir f kuvveti ile zorlamamz
gerekir.Bu zorlamann sonucunda yaplm olan
dW = f.exdx (2.33a)
ii de W(x) e eklenerek depo edilir. Dardan bizim uyguladmz bu f kuvveti, p-

hesiz, mevcut elektrostatik alann varl nedeniyledir.Baka bir deyile, alan ayn
sisteme f ye zt iaretle eit bir F kuvveti uygulamaktadr. (2.33a) y gznnde
bulundurarak bu kuvveti
dW
F = - f = - (f.ex)ex = - ex = - (gradW.ex) ex. (2.33b)
dx
eklinde yazabiliriz.x dorultusu keyfi olduundan, buradan
F = - gradW (2.33c)
kar.Eer bir engel yoksa, alann varlndan ileri gelen bu kuvvet sistemin boyut-
larn deitirmeye alr.(2.33c) de yer alan (-) iareti, alann her zaman W yi k-
ltc ynde bir etki oluturmakta olduunu gsterir. Bu zellik pratik bakmdan
byk neme sahip baz olaylarn temelini oluturur (bak. Pr.-7).
uras gzden kamamaldr ki; yukarda sz edilen dW = f.dx eitlii, gznne
alnan sistem kapal ise dorudur (bak.Pr.-7,a,b). Aksi halde, sistem baka sistemlerle
de enerji al-verii yapyorsa (rnein bir besleyici kaynaa bal ise), onlarn dW
ye katks da gznne alnmaldr (bak.Pr.-7, c).
Problemler
Pr.-1.Alanlar S olan, birbirinin benzeri iki iletken levha d kadar aralkla kar kar-
ya konmular ve, srasyla, V0 ve Vd potansiyellerine karlmlardr. Levhalar
arasnda alann sadece x ile deitiini varsayarak,
i) Depo edilmi bulunan W enerjisini (2.31b) ile hesaplaynz.
ii) x = d levhas zerinde toplanan Qd ykn bulunuz ve C = Qd/(Vd-V0)
hesaplaynz.
iii)W = (1/2)C(Vd-V0)2 = (1/2)Qd2/C olduunu gsteriniz.
x Vb
d Vd Va b
O V0
Pr.-1 iin Pr.-2 iin

Pr.-2.r = a ve r = b iletken kre yzeyleri, srasyla, Va ve Vb potansiyellerine karl-
m bulunsun. Bunlar arasndaki blgeye depo edilmi bulunan W enerjisini
hesaplaynz ve W=(1/2)C(Vb-Va)2 = (1/2)Qb2/C olduunu gsteriniz.Burada
Qb dtaki kre zerinde toplanm bulunan yk gsterir ve C= Qb/(Vb-Va) dr.
Pr.-3. r = a ve r = b (b>a) sonsuz uzun silindir yzeyleri, srasyla, Va ve Vb potansi-
yelerine karlm bulunmaktadr. Bunlar arasnda kalan birim uzunluktaki
blgeye depo edilmi bulunan W enerjisini ve dtaki silindirin birim uzunluk-
taki paras zerine toplanm bulunan Qb ykn hesaplaynz ve Pr.-2 deki
bantlarn burada da geerli olduunu gsteriniz.
Pr.-4. yi V+u eklinde dnerek (2.32e) yi ispat ediniz. Burada , ok kk bir
say, u ise snrda sfr olan herhangi bir fonksiyondur.
Pr.-5. (2.32g) yi ispat ediniz.
Pr.-6. (2.31b,c) yi, iki noktasal ykn yaratt alan iin tartnz.
65 NDEKLER
Pr.-7.Paralel iki iletken levha arasnda bulunan blgeye, ekilde grld gibi,
uzun bir dielektrik ubuk ksmen yerletirilmi olsun. Levhalar arasndaki alan
dzgn varsayarak, levhalar zerinde birikmi olan (Q) yknn sabit olmas
halinde depo edilen W(x) enerjisini hesaplaynz.
a) Sistemin, dielektrii ieri doru ekecek biimde bir
Q2d 0
F=
2b { 0 ( - 0 ) x} 2
kuvveti uyguladn gsteriniz.
b) Levhalarn bir kaynaa bal bulunduu ve sabit bir V potansiyel fark altn-
da tutulduu halde de (b) deki sonularn aynen doru olduunu gsteriniz.
c) Dielektrik ubuun ksa boylu olmas ve tmden levhalar arasnda bulunmas
halinde F = 0 olacan gsteriniz. F in nedenini aklaynz.
b
Q
0 F
d
-Q
Pr.-8.Q kadar yk a yarapl bir krenin iine dzgn yayl biimde toplanm ol-
sun.
a)Krenin iine ve dna depo edilmi bulunan enerjileri hesaplaynz.
b)Yukardaki sonuca dayanarak, Q kadar yk a yarapl bir krenin iinde,
dzgn yayl biimde tutabilmek iin
3 Q2
W= (joule)
20 0 a
kadar enerji harcamak gerektiini gsteriniz.
2.12 Kapasite ve Kondansatr Kavram
Uzayda sadece bir iletken cisminin bulunduunu ve bunun yklenerek sonsuza g-

re V1 potansiyeline karlm olduunu dnelim.Bu halde, V(x,y,z) potansiyel
fonksiyonu V1 ile orantl olacak, rnein,
V(x,y,z) = V1(x,y,z)
eklinde yazlabilecektir. Buradaki , V1=1 haline kar gelen potansiyel fonksiyonu

olup sadece cismin ekline bal olan bir fonksiyondur. zerinde birikmi bulunan
yk, (2.23b) uyarnca,
V
Q1= - ( n ) dS = - V1 ( n ) dS
S S
dr. Burada S, cismin yzeyini;n, S in da ynelik birim normalini; ise S e bitiik
olan d ortamn dielektrik sabitini gsterir. Uzay elektrik yk bakmndan ntr ol-
duundan, S zerinde toplam Q1 yk birikince sonsuzda da (-Q1) e eit bir yk beli-
rir ve, dolaysyla, S den kan alan izgilerinin hepsi sonsuza doru uzar gider (Bak.
ekil-2.14). Aka grlyor ki;
Q1
C=
V1
=- ( n ) dS (2.33a)
S
ile tanml C deeri V1 den bamszdr.Sadece cismin ekline bal olan bu C deeri
ekil-2.14
deiik potansiyellerde nn tayaca yk belirten bir byklktr ve bu nedenle

nin kapasitesi adn alr
(x,y,z) fonksiyonu V1=1 e kar gelen potansiyel olduundan, sonsuzda = 0 dr
ve nin en byk deeri S zerindeki deeridir. Bu demektir ki; S yaknnda fonk-
siyonu S den uzaklatka azalr. Yani, S zerinde /n<0 dr. Bu da (2.33a) ile ta-
nml olan C nin her zaman pozitif olduunu gsterir.
cismini V1 potansiyeline karncaya kadar yaplm bulunan i, (2.30) uyarnca
2
1 1 2 1 Q1
W = Q1V1 = CV1 = (2.33b)
2 2 2 C
dr.
imdi 1 ve 2 iletken cisimlerinin uzayda yalnz bulunduklarn ve 2 nin, son-
suzdaki nokta gibi, sfr potansiyelinde tutulduunu dnelim. Bu halde 1 yklene-
rek V1 potansiyeline karlm bulunsun (bak.ek.2.15). Yukarda sylediimizi
tekrar ederek u sonuca varrz: 1 zerinde birikmi Q1 yknn V1 e oran olan
pozitif
Q1
C=
V1
=- ( n ) dS (2.33c)
S
67 NDEKLER
bykl sadece 1 ve 2 cisimlerinin ekillerine ve konumlarna bal bulunan ve

deiik potansiyellerde 1 zerine birikecek olan yk gsteren bir byklktr.
Buna (1,2) sisteminin kapasitesi ad verilir. (2.33c) de S1 ile 1 in yzeyi gsteril-
mektedir. (1,2) sistemini bu duruma eritirebilmek iin yaplm bulunan i, (2.30)
uyarnca, gene (2.33b) ye eittir. Belirli bir kapasiteye sahip iki iletkenin oluturduu
sisteme kondansatr ad verilir.
V2 = 0
V1 Q2= - Q1
Q1
1 2
ekil.2.15
Burada u hususu nemle vurgulamak gerekir.2 cisminin sonsuz uzak nokta gibi
sfr potansiyelinde dnlmesi, bir anlamda, sonsuz uzaktaki noktay 2 nin bir
paras olarak dnmek olanan verir.Bu halde, S1 den kan btn alan izgileri
S2 zerinde son bulmu gibi olurlar.
Son olarak, basit ve snrsz bir uzayda sadece 1,2, ... , n gibi n tane iletken ci-
sim bulunduunu ve ilerinden biri, rnein n , referans alnarak (sfr potansiyelin-
de) bunlarn V1,V2,,Vn-1 potansiyellerine karlm olduunu dnelim. Elektro-
statik alana iliskin denklemlerin lineer olmas nedeniyle, bu cisimler zerindeki
toplam Q1,Q2,,Qn ykleri potansiyellerin lineer fonksiyonudur. Yani, Cij uygun sa-
bitler olmak zere
n -1
Qi = CijVj, i =1,...,n
j1
dir. Sz konusu cisimlerin geometrik yaplarna ve konumlarna bal olan Cij sabit-
leri bu sistemin kapasite katsaylar olarak adlandrlr. Bunlarn deerinin potansiyel
iin seilen referansa bal bulunduunu unutmamak gerekir.
Paralel ve Seri Bal Kondansatrler

Problemler
Pr.-1.R yarapl iletken bir krenin kapasitesini bulunuz.
Pr.-2.R yarapl sonsuz uzun bir iletken silindir, belirli bir referansa gre, V1
potansiyeline karlm bulunsun. Silindirin birim uzunluktaki paras iin bir
kapasite tanmlanabileceini gsteriniz ve bunu hesaplaynz.
Pr.-3.z = 0 ve z = h dzlemleri iletken olsunlar ve, srasyla, V0 ve Vh potansiyelle-
rine karlm bulunsunlar.z = h dzlemindeki S alan parasnda toplanan y-
kn
Q1= C(Vh - V0) , C = S / h

ile verildiini gsteriniz.
Pr.-4.Ayn merkezli, R1 ve R2 yarapl iki iletken kre iin bir kapasite tanmlana-
bileceini gsteriniz ve bunun ifadesini bulunuz.
Pr.-5.Ayn eksenli, R1 ve R2 yarapl iki iletken silindirin birim uzunluktaki paras
iin bir kapasite tanmlanabileceini gsteriniz ve bunun ifadesini bulunuz.
Pr.-6.Blm 2.9 Pr.-4 deki sonutan yararlanarak, aralarnda d kadar uzaklk bulu-
nan, R1 ve R2 yarapl iki teleden oluan iletim hattnn birim boyunun kapasi-
tesini hesaplaynz. R1=R2 halini inceleyiniz.
Pr.-7.R yarapl iletken bir tel, sonsuz geni, iletken bir dzlemden b kadar uzakta-
dr ve dzleme gre V1 potansiyeline sahiptir.
a) Potansiyel fonksiyonunun ak ifadesini bulunuz.
b) Telin birim uzunluu iin kapasiteyi bulunuz.
Pr.-8.Ayn kapasiteye sahip iki kondansatrden biri bo, dieri ise U ya eit bir
gerilim altnda yklenmi durumdadr. Bunlar, direnci ihmal edebilen ilet-
kenler araclyla paralel bal hale getirildiklerinde
a) Kondansatrlerin geriliminde ne kadar deime olur?
b) Kondansatrlerde depo edilmi bulunan enerjide ne kadar deime olur?
c) (b) deki deiikliin nedenini ayrntl bir hesapla aklaynz.
69 MAGNETOSTATK
NC BLM
MAGNETOSTATK
A. BOLUKTA MAGNETOSTATK OLAY
3.1 Lorentz* Kuvveti (1892)

kinci blmde ele alnm bulunan olaylar aydnlatan Coulomb yasas, snrsz basit
bir ortamda bulunan bir noktasal q ykne duran q1,q2,,qn yklerinin etki ettirdii
elektrik kuvvetin nasl olduunu syler. Deneyler gsteriyor ki; qi ykleri sabit kal-
d halde q yk ister sabit isterse hareketli olsun, bu kuvvetin ifadesi ayndr. Buna
karlk, q ile beraber qj ykleri de gzlemciye gre hareket halinde olursa, q ya etki-
yen elektriksel F kuvveti Coulomb yasasnn sylediinden farkl olur. Bu farkn q
nun sahip olduu v hzna dik olduu ve v ile orantl bulunduu deneylerle saptan-
mtr. Buna dayanarak, en genel hali belirtmek zere, u varsaym kabul edeceiz.
Varsaym (Lorentz Yasas ) : Bir E elektrik alan iinde belirli bir v hzyla hare-ket
etmekte olan bir noktasal q ykne etki eden elektrik kuvvet F olsun. F - qE fark qv
ye diktir ve lineer olarak baldr.
F qE = qvB olsun. Coulomb yasasna dayanarak diyebiliriz ki; q ya kavvet etki

ettiren btn elektrik ykleri gzlemciye gre sabit iseler B=0 dr.Baka bir deyile,
B nin nedeni hareket halindeki yklerdir.Bu yklerin yaratt B ye magnetik endk-
siyon alan ad verilir. En genel halde, noktasal yklerin hzndan hareketle B nin
belirlenmesi, ileride Blm 4.8 deki kavramlara dayanlarak yaplacaktr.Bu blm-
de, B nin zamandan bamsz olduu hali inceleyeceiz. Bu trden olaylar magneto-
statik olaylar adyla bilinirler. Genel halde bir yke etkiyen elektriksel
F = q(E+ vB) (3.1)
kuvvetine Lorentz kuvveti ad verilir. qE bu kuvvetin elektriksel bileeni, qvB de

magnetik bileenidir. MKS sisteminde B nin birimi tesla veya weber/m2 olarak ad-
landrlr. Yani, B alanna dik olarak 1 m/sn deerinde bir hzla hareket eden 1 kulon
deerindeki noktasal yke etki eden magnetik kuvvet 1 newton ise B nin deeri 1
tesla veya 1 weber/m2 dir.
*
Hendrik Antoon Lorentz (Arnhem 1853-Haarlem 1928).
H. A. Lorentz; La Thorie lectromagntique de Maxwell et son application aux corps mouvants.

Arch. Nerl: 25: (1892) pp: 363-552.
Bu zellikler Lorentzden ok daha nceleri aklanm bulunmaktadr. rnein, baknz:

- J. J. Thomson; On the electric and magnetic effects produced by the motion of electrified bodies,
Phil. Mag. II (1881) 227 (Magnetik kuvvet iin Thomsonun verdii ifade (1/2)qvB eklindedir).
- O. Heaviside; On the electromagnetic effects due to motion of electrification through a dielectric,
Phil. Mag. 28-7 (1889) 324.Yasann Lorentzin adyla anlmasnn nedeni, F = q(E+vB) eklinde
bir ifadenin ilk defa Lorentz tarafndan verilmi olmasdr, denebilir.
Bu szckler N.Tesla (Smiljan, Hrvatistan 1857-New York 1943) ve W. E. Weber (Wittinberg

1804-Gttingen 1891) in adndan gelmektedir.
(3.1) bants ile tanmlanan magnetik endksiyon alan her ne kadar bir vektrel
alan gibi gsterilmi ise de bunun dier vektrel alanlarnkine ters den bir zellii
vardr.Gerekten, (3.1) denklemini Oxyz ve Oxyz kartezyen koordinatlar sistemle-
rindeki bileenler cinsinden yazalm.F, E, v ve B nin bu sistemlerdeki bileenleri,
srasyla (F1,F2,F3), (F1,F2,F3), ... vb. olsunlar. (3.1) in Ox ve Ox zerine izdm-
leri, rnein,
F1= q(E1+ v2B3 - v3B2) (3.2a)
F1= q(E1+ v2B3 - v3B2) (3.2b)
olarak yazlr. imdi, Oxyz sisteminde eksenlerin pozitif ynleri ters evrildiinde
Oxyz sisteminin elde edildiini varsayalm. Bu halde,
F1 = - F1, E1 = - E1, v2 = - v2, v3 = - v3 (3.2c)
dir. Bunlar (3.2b) de yazlarak (3.2a) ile karlatrlrsa
B2 = B2, B3 = B3 (3.2d)
olmas gerektii anlalr.Yani, magnetik endksiyon alan eksenlerin ters evrilmesi

halinde vektrlerin uyduu (3.2c) kurallaryla badamayan (3.2d) kuralna uyar. Bu
fark belirtmek amacyla, magnetik endksiyon bir eksenel vektr alandr, deriz.
Karkln sz konusu olabilecei hallerde eksenel vektrler zel iaretler ile belir-
tilirler. (3.2c) gibi dnen normal vektrler de, bazan, kutupsal vektr olarak adlan-
drlrlar. Karklk kmas ihtimali olmad iin biz magnetik endksiyon alann
her zaman allm ekilde vektr gibi gstereceiz fakat sz edilen zelliini de
unutmayacaz.
Problemler
Pr.-1. a ve b kutupsal vektrler ise ab bir eksenel vektrdr.
Pr.-2. a(x,y,z) bir kutupsal vektr alan ise (rot a) bir eksenel vektr alandr.
Pr.-3.Bir magnetik alana ait alan izgilerinin kapal erileri de ierebileceini gste-
riniz.
Pr.-4.Bir magnetik alanda hareket eden q ykne etki eden kuvvet, hz v1 ikenF1, v2
iken de F2 olsun.
F1.v2 = - F2.v1, B = ( F1 F2 ) / (qF2.v1)
olduunu gsteriniz.
Pr.-5.B alannn etkisi altnda hareket etmekte bulunan bir noktasal q yknn u
zelliklere sahip bulunduunu gsteriniz (ykn sknetteki ktlesi m0 dr):
i) noktann v hz hareket sresince sabit kalr.
ii) B=sabit ise ve herhangi bir A noktasnda vB ise, noktann A dan sonraki y-
rngesi B ye dik bir dzlemdeki
m0v
R=
qB 1 - (v/c) 2
yarapl bir dairedir.
71 MAGNETOSTATK
iii)B=sabit ise ve herhangi bir A noktasnda v ile B arasndaki a ise, noktann

A dan sonraki yrngesi
m 0 vsin
R=
qB 1 - (vsin /c) 2
yarapl bir dairesel silindir zerine sarl bir helisdir ve helisin adm
2 m 0 vcos
qB 1 - (vsin /c) 2
ye eittir.
3.2 Akm Alan ve Biot-Savart Yasas (1820-1821)

(3.1) eklinde yazlan Lorentz kuvvetinde gzken B endksiyon alannn kayna-
nn hareket halindeki ykler olduunu daha nce belirtmitik.Belirli bir t annda bu
yklerin uzaydaki dalmn ve hzlarn gsteren younluk ve hz alanlar, srayla,
(x,y,z,t) ve v(x,y,z,t) ile gsterilsin.Bunlar genel olarak hem uzay koordinatlarnn
hem de zamann fonksiyonudur. Genel hale bir sonraki blmde geri dnmek zere,
bu blmde sadece sz konusu alanlarn zamandan bamsz olduu zel hali gz-
nne almak ve incelemimizi Biot-Savart yasas olarak adlandrlan ve aadaki bi-
imde ifade edilen varsayma dayandrmak istiyoruz.
Varsaym (Biot-Savart yasas): Hareket halindeki yklere ilikin (x,y,z) younluk

fonksiyonu ile v(x,y,z) hz alan zamandan bamsz ise, bir d hacm eleman iinde
bulunan dq yknn, kendisine gre yer vektr r olan bir noktada yaratlan mag-
netik endksiyona katks dq, v ve 1/r2 ile orantl olup hem v ye hem de r ye diktir.
ok sayda ykn varl halinde sperpozisyon geerlidir.
Bu varsayma gre, 0 kullanlacak birim sistemini belirleyecek bir orant katsa-

ys olmak zere,
0
dB = dqv r/r3 (3.3a)
4
yazlr (bak. ek.3.1). Tarihi gelimelerin bir sonucu olarak 0 n deeri, uluslaras
anlamalarla,
0 = 4. 10-7 (3.3b)
olarak saptanmtr. 0 katsays boluun magnetik geirgenlii olarak adlandrlr.

0 n seiminden bamsz olan Ampre/m boyutundaki B/0 bykl de magnetik
alan adn alr ve H ile gsterilir. Bunun nemi daha sonra, Blm 3.4 de, iyice anla-
lacaktr.
(3.3a) nn geerlilii iin gerekli olan zamandan bamszlk, apak bir biimde,
ayrk noktasal ykleri (3.3a) nn uygulama alannn dnda brakmaktadr.nk,
byle bir ykn konumu zamanla x = (t), y = (t), z = (t) eklinde deiirse, buna
ilikin younluk fonksiyonu da
Jean-Baptiste Biot (Paris 1774-1862), Felix Savart (Mzires 1791-Paris 1841)

= q(x - (t))(y - (t))(z - (t))
eklinde zamana bal olur.Bu trden olaylar ileride, Blm-4 de, en genel haliyle in-
z
dB
v
r P(x,y,z)
d
Q(,, )
ekil -3.1
celenecektir (bak.Bl.4.8.6, 4.8.7).Eer, zel olarak, hareketli ykler bir hacmn iini
s-rekli bir biimde dolduruyorsa ve konumunu belirli bir hzla terkeden her ykn
yerini hemen bir bakas ayn hzla alyorsa, olay (3.3a)nn kapsamnda
dnlebilir. rnein, doru akm tayan bir iletken telin iindeki durum byledir.
Bu nedenle, Biot-Savart yasasnn en etkin uygulama alan doru akm devrelerinin
sz konusu olduu sistemlerdir.Bunu gznne alarak, yukardaki varsaym
akmlara ilikin byklkler cinsinden yeniden ifade etmekte yarar vardr. imdi
bunu yapmaya alacaz.
Yklerin hareket halinde bulunduu blgesi iindeki bir S yzeyinin bir tara-
fndan dier tarafna t zaman aral iinde gemi bulunan toplam yk miktar q
olsun. q/t oran yklerin S zerinden aknn iddeti hakknda bir lt olabilir.
t0 iin bu orann ald IS(t) limit deeri S den geen elektrik akmnn t anndaki
I(t)
ekil-3.2
iddeti olarak adlandrlr (bak.ek.3.2). Biz akmn birimini ampre olarak adlan-
dracaz ve A ile gstereceiz. iindeki yk younluu , yklere ait hz alan da
73 MAGNETOSTATK
v olsun. J = v ile tanmlanan (A/m2) boyutundaki J alan akm younluu adn alr.
Bu, bir noktada birim hacim iinde bulunan ykn hangi ynde ne gibi bir hzla
hareket ettiini (aktn) belirten bir lttr. Yukarda sz edilen IS(t) akm ile J
akm younluu arasnda sk bir ilikinin var olduu sezilmektedir.Bunu aa kar-
mak iin PS noktasnn etrafnda kk bir S alan paras gznne alalm ve J
nin S den n ynnde geirdii J.nS = v.nS aksn dnelim (bak.ek.-3.3).
S den geen ykler t kadar bir zaman aral iinde n = v.nt yksekliinde bir
hacm doldururlar.Bu hacmin iindeki toplam n.S =v.nt S yk t zaman
aral iinde S in bir tarafndan dier tarafna gemi bulunan yktr.Bunu yukar-
n
n vt
S P
ekil-3.3
da verilen akm kavram ile karlatrrsak,
IS = (v.nt S) / t = J.nS
in S den geen akmdan ibaret olduunu grrz. Daha genel olarak, herhangi bir S
yzeyinden geen akm
IS = J.dS (3.3)
S
den ibarettir.Bu bant, J ye akm younluu denmesinin ardndaki nedeni aka

gstermektedir.
imdi, iinde zamanla deimeyen J(x,y,z) younluuna sahip akmlarn yara-
tlm olduunu dnelim. Bu halde, bir Q noktasndaki d hacim eleman iinde
bulunan dq = d yknn bir P noktasnda yaratt dB magnetik endksiyonu,
(3.3a) uyarnca,
r'
dB(x,y,z) = 0 J(,,) ddd (3.4a)
4 r'3
olur. Burada r ile, d hacm elemannn bulunduu Q(,,) noktasn alann ll-
d P(x,y,z) noktasna birletiren vektr gsterilmektedir (Bak. ekil-3.1). Bir ok
akm elemannn varl halinde, sperpozisyon ilkesi uyarnca
0 n
dB(x,y,z) =
4
Ji r 'i
r' 3i
di (3.4b)
i 1
veya
0 r'
B(x,y,z) =
4 J(,,)
r'3
ddd (3.4c)
yazlr.
3.2.1 rnek. Bir izgisel Akmn Alan

Oz ekseni etrafndaki ok ince bir silindirin iinden sabit bir I akm akmakta olsun.
Bu halde, (3.4c) de gzken J akm younluu Oz eksenine paralel olacak ve
J(,,) = I ()()ez (3.5a)
yazlabilecektir. Bunun bir P(x,y,z) noktasnda yaratt alan (bak. ekil-3.4)
I r ' d I
H= (ez ) 2 = e (3.5b)
4 r' r' 2
den ibarettir*. Burada (,,z) allm silindirik koordinatlar gsterirler.
z
P(x,y,z)
I r
O ez e y

x
e
ekil-3.4
Daha genel olarak, bir C eri paras zerinde sabit bir I akm akmakta olsun. Bu
akmn yaratt magnetik alan, (3.5b) gibi
I r'
H= dc 3 (3.5c)
4 C r'
ile verilir. Burada r ile, dc yay elemann gzetleme noktasna birletiren vektr
gsterilmektedir.
*
Baknz Pr.-2. Ayrca baknz Blm 3.6, Pr.-1.
Bu formln temelini oluturan dB = (0/4)Idcr/r3 bants ilk defa Oersted tarafndan ne-
rilmitir. Baknz: Annales de Chimie et de Physique (15), 1920.
75 MAGNETOSTATK
Problemler
Pr.-1.Sabit bir v hzyla hareket eden bir noktasal ykn yaratt akma ait yo-
unluu yaznz ve bunun, zamana gre, sabit olmadn gsteriniz. Yk yo-
unluu ile akm younluu arasnda divJ +/t =0 bantsnn salandn
ispat ediniz.
Pr.-2.(3.5b) deki integrali hesaplaynz.
Pr.-3.Oz ekseninin pozitif ksm zerinde sabit I akm akmaktadr. Bu akma ait yo-
unluu yaznz ve bu akmn yaratt magnetik alann ifadesini bulunuz (Bak.
Bl. 3.6 Pr.-2 ve Bl. 4.8.2 Pr.-3).
Pr.-4. a ve verilmi sabitler olmak zere, = a, (-,) , z = dairesinden sabit
bir I akm akmaktadr. (o, o, z) noktasnda yaratlan magnetik alann Oz ye
paralel olduunu ve iddetinin
H
2

Ia 2 2
a z
2

3 / 2
ye eit olduunu gsteriniz.

Pr.-5.a yarapl dairesel bir silindirin zerine ok sk sarlm ince bir bobinin, kendi
ekseni zerindeki bir noktada yaratt magnetik alan bulunuz. Birim uzunlua
den sarm saysnn bobin boyunca sabit olduu ve olmad, bobinin uzunlu-
unun sonlu olduu ve olmad halleri ayr ayr inceleyiniz.
Pr.-6. z = 0, x2 + y2 a2 dairesi zerinde, s younluu ile homogen yaylm bir
yzeysel yk bulunsun ve daire Oz ekseni etrafnda belirli bir asal hz ile
dnsn (Rowland* diski).
a) Bylece oluan akmn younluunu yaznz.
b)(0,0,h) ve (0,0,-h)noktalarnda yaratlan magnetik alanlarn deerini bulunuz.
Pr.-7.Sabit bir B indksiyon alan iinde bulunan kapal bir C evresinden sabit bir I
akm akmakta olsun.
a) C ye etki eden kuvvetlerin bilekesinin her zaman sfr olduunu gsteriniz.
b) Yukarda sz edilen kuvvetlere denk kuvvet iftinin K momentinin
K = MB , M = I dS
S
ye eit olduunu gsteriniz. Burada S, C nin kuatt yzey parasdr.
Not:Yer vektr r olan bir noktaya balanm olan F kuvvetinin momenti,
tanm olarak, r F dir.
Pr.-8.Oxy dzlemindeki paralel iki doru boyunca, iddetleri I1 ve I2 olan iki sabit
akm akmakta olsun.
a) Oxy dzlemindeki bir P(x,y,0) noktasnda yaratlan magnetik alann ak ifa-
desini yaznz.
b) Ktlesi m, elektrik yk q olan ve yukarda belirtilen alann etkisi altnda hare-
ket eden bir maddesel nokta belirli bir anda ( t = 0 annda) P0(x 0, y 0,0) nokta-
snda bulunsun ve Oxy dzlemine paralel v0 hzna sahip olsun. Bu noktann
hareketini belirleyen denklemleri yaznz.
*
H. A. Rowland (Honasdale, Pennsylvania 1848-Baltimore 1901).
Byle bir dzenle magnetik alan yaratlabilecei tartma konusu olmu ve 1876 da Rowland de-
neysel olarak bunun doruluunu gstermitir.
c) Yukarda sz edilen noktann Oxy dzleminde yer alan bir yrngeyi sabit bir
hzla izeceini gsteriniz.
d)Gsteriniz ki; v0 hz akmlara paralel olduunda I1/I2 orannn uygun bir deeri
iin yukarda sz edilen yrnge akmlara paralel bir doru izgiden ibaret
olur.
y
v0
q
I1 I2 P0
-a O a x
Pr.-9.Oz ekseni boyunca sabit iddette bir I akm akmaktadr.Oz ye a kadar

uzaklkta bulunan bir K noktasndan, t = 0 annda, ktlesi m ve elektrik yk q
olan bir maddesel nokta v0 a eit bir hzla Oz ynnde frlatlmtr.
a)Ykn hangi yne doru sapacan, nedenini aklayarak, belirtiniz.
b)Ykn izecei yrngenin salad difensiyel denklemleri yaznz.
Bunlardan yararlanarak, hzn iddetinin sabit kalacan gsteriniz.
c)Oz ile K nn belirledii dzlemde bulunan ve Oz ye b kadar uzak olan bir
doru boyunca I1 deerinde sabit bir akm daha akmakta olsun. I1 in belirli bir
deeri iin q nn yrngesinin bir doru izgi olacan gsteriniz. Bu halde
noktann hznn zamanla deiimini gsteren grafii iziniz.
z
z
0 0
I
z I I1
q q
K K
O x O
x
a a
Pr.-10.Ayn dzlemde biribirine paralel olarak akmakta bulunan sabit akm I1, I2
ve I3 olsun.
a) Bunlarn birim uzunluktaki paralarna etki eden kuvvetleri bulunuz.
b) Yukarda sz edilen kuvvetlerin hepsinin ayn anda sfra eit olmas
mmkn mdr?
z
I1 I2 I3
a b
O y
x
77 MAGNETOSTATK
Pr.-11.2a geniliinde, sonsuz uzun bir eritten I deerinde sabit bir akm
akmaktadr. Akmn erit zerinde homogen yayl olduunu varsayarak
herhangi bir noktada yaratlan magnetik alann ifadesini bulunuz. a0 limit
durumunu bilinen ifade ile karlatrnz.
z
Q(0,,)
I
r
-a a
O

x P(x,y,0)
Pr.-12.a)Sonlu bir hacm iinde oluturulmu bulunan akmlara ilikin J younluk

fonksiyonu u koullardan birine uysun:
i) S zerinde J 0, veya
ii) S zerinde J // n dir.
Bu halde, (3.4c) nin yerini
d
B = 0 rotJ
4 r'
nin alacan gsteriniz.
b) nin snrsz geni olmas halinde, r iin J(r) = o(1/r) olduunda da
(a) daki ifadenin doru olduunu gsteriniz.
Pr.-13. I iddetinde sabit bir akm tayan ok ince bir tel ekildeki gibi kvrlmtr.
Yarm daire eklinde olduu bilinen kvrmn merkezinde magnetik alann
deeri nedir?
y
I
-R O R x
Pr.-14. I iddetinde sabit bir akm tayan ok ince bir tel ekildeki gibi kvrlmtr.
Tel dzleminde ve ann ortay zerinde bulunan bir P noktasnda yaratlan
magnetik alan iddeti nedir?

O P x
I
Pr.-15.a)Oxy dzlemindeki x(,) y = doru paras boyunca akan sabit I

iddetindeki akmn P(0,0,h) noktasnda yaratlan magnetik alana katksn
hesaplaynz.
b)Yukardaki sonutan yararlanarak, kenar uzunluu 2a ya eit olan ve I
iddetinde bir akm tayan, kare biiminde, N sarml ok ince bir bobinin,
merkezinden geen ve kendisine dik olan eksen zerinde yaratt alann
ifadesini bulunuz.
c)(b) deki hesab, bobinin bir gen eklinde olmas hali iin yapnz. Alann,
Oz ekseninin her noktasnda Oz ye paralel olabilmesi iin gereken koullar
karnz.
z
P
P
r h
h -a
I
O O a
y y
d d
a
I
x x
3.3 Vektr Potansiyel ve Magnetik Alann Temel Denklemleri
Snrsz ve bo uzayda yaratlan bir magnetik alann J kaynak dalmnn bilindiini

varsayalm. (3.4c) uyarnca
r'
B(P) = 0 J(Q) d, ( r = QP )
4 r'3
1
= 0 J(Q) gradP( - )d
4 r'
0 d
4
= rot { J(Q) } (3.6)
r'
yazlr.ruzakl hem P hem de Q noktasnn koordinatlarna bal olduundan, (1/r)

nin gradyant hesaplanrken trevlerin hangi deikenlere gre alndn belirtmek
iin, bazan, (3.6) da olduu gibi, grad yerine gradP yazlr. B(P) nin yukardaki ifa-
desi,
d
A= 0 J (3.7a)
4 r'
olmak zere
B = rot A (3.7b)
olduunu gstermektedir. Baka bir deyile, magnetik alan her zaman bir baka ala-
nn rotansiyeli eklindedir. A ya magnetik alana ait vektr potansiyel ad verilir.
(3.7b) nin diverjans alnmakla
79 MAGNETOSTATK
div B = 0 (3.7c)
bulunur. Bu, elektrostatik alana ait (2.10a) denkleminin benzeri olup, magnetik yk
diye bir bykln mevcut olamayaca eklinde yorumlanabilir.
imdi J nin btn uzayda srekli olduunu varsayalm. Bu halde (3.7a) forml-
nn her kartezyen bileeni (2.5a) gibidir. O halde, bu bileenler iin (2.10b) nin ben-
zeri olan denklemler yazlabilir. Bu denklemlerin birim koordinat vektrleri ile arp-
lp toplanmas sonucunda
A = - 0J (3.7d)
bulunur.
Son olarak J nin u zelliklere sahip bulunduunu varsayalm:
i) Regler bir S yzeyi ile kuatlm sonlu bir hacminin dnda J = 0 dr.
ii) S zerinde J . n = 0 dr.
Bu koullar altnda (3.7a) nn diverjans alnarak
0 1
div A(P) =
4 J(Q) . gradP(
r'
)d

0 1
=
4 J(Q) . gradQ( -
r'
)d

0 J 1
=
4 {divQ( r'
) - divQJ}
r'

0 1 1
=-
4 r'
J . dS + 0
4 r'
divJ d
S
1
= 0
4 r'
divJ d (3.7e)

bulunur. Bu sonuca eriirken (i-ii) koullarnn gereklenmekte olduunun varsa-

yld unutulmamaldr. Eer S yzeyi her ynden sonsuza gtrldnde
1
r'
J . dS 0
S
oluyorsa, hacmnn sonlu olmasnn gerekmedii aktr. Bu halde, son eitlikteki
integral btn uzaya yaylm olur.
(3.7d,e) nin geerli olduu hallerde (3.7b) nin rotasyonelini alalm.
1
rot H = rot rot A
0
1
= {grad divA - A}
0
1
4
= J + grad{ div J d } (3.7f )
r'

buluruz.Eer, (i-ii) ye ilaveten, btn iinde divJ=0 koulu da salanyorsa,(3.7e,f)

nin yerini
div A = 0, (divJ = 0 ise) (3.7g)
rot A = 0, (divJ = 0 ise) (3.7h)

alr.
Vektr potansiyelin araya sokulmas ile magnetik alana ilikin incelemelerin,
ou kez, byk lde kolaylaaca (3.7a,b) bantlarndan aka grlmektedir.
Vektr potansiyel kavram 1848 yllarnda F. Neumann* tarafndan ortaya konmu
bulunmaktadr.
Problemler
Pr.-1.B vektr alan iin divB = 0 salanyorsa, B = rotA olacak ekilde bir A
vektrnn her zaman bulunabileceini ve bunun keyfi bir gradyant farkyla
belirli olduunu gsetriniz. zel bir A bulunuz.
Pr.-2.(3.7a) dan hareketle Biot-Savart yasasn elde ediniz.
Pr.-3.Sabit bir izgisel akmn yaratt alana ilikin bir vektr potansiyel bulunuz.
Akm tayan izginin dnda, her yerde magnetik alann bir skaler
potansiyelden tremi gibi de dnlebileceini gsteriniz ve byle bir
Vm(x,y,z) skaler potansiyeli bulunuz.
Pr.-4.Vektr potansiyeli A = A(,z)e olan bir magnetik alann alan izgilerinin
A(,z) = C1, = C2 (C1,2 = keyfi sabitler)
denklemi ile belirlenen eri ailesi olduunu gsteriniz.
B. BO OLMAYAN UZAYDA MAGNETOSTATK OLAY
3.4 Alan ve Bnye Denklemleri. Snr Koullar

Magnetik alann blm-3.3 de karlm bulunan zellikleri Biot-Savart yasasna
dayanmaktadrlar ve bu nedenle de bolukta geerlidirler. Eer uzay bo olmazsa,
deiik trden fiziksel zelliklere sahip bir takm cisimleri de ierecek olursa; bu
cisimlerin iinde bulunan ykler d kaynaklarn yaratt alann etkisiyle harekete
geerek zamandan bamsz i akmlar oluturabilirler ve, blm-2.6 da elektrostatik
alan iin sylediimize benzer ekilde, olayn bolukta olmas gerekenden baka
trl olumasna neden olurlar. Byle bir durumda meydana gelecek olay kolayca
aklayabilmek iin, Blm 2.6 da elektrostatik iin yaptmzn benzerini burada da
yapmak ve bir varsayma dayanmak istiyoruz. Yapacamz varsaymda hem B hem
*
Franz Ernst Neumann (Uckermark 1798-Knigsberg 1895).
F. E. Neumann, J. Math. 13 (1848), p: 113.

81 MAGNETOSTATK
de H alanlar magnetik alann esas byklkleri olarak gz nne alnacaklar ve d

akmlara evrensel denklemlerle balanm olacaklardr.
Varsaym: Uzay nasl olursa olsun, divJ = 0 olacak ekilde J younluu ile uzayda
oluturulmu bulunan akmlarn yaratt magnetostatik alanda
divB = 0, rotH = J, F = q[E + vB] (3.8,a,b,c)
denklemleri, distribsyon anlamnda, her zaman geerlidir.
(3.8a,b) denklemleri magnetostatik alann alan denklemleridirler. H ile B yi biri-

birine balayan bnye denklemleri deneylerle ortaya karlrlar. Bunlara Blm 4.3
de deinilecektir. Burada u kadarn belirtmekle yetinelim ki; bnye denklemlerini
her zaman
B = H (3.9)
eklinde yazma eilimi vardr. Bu halde, ye sz konusu ortamn magnetik geir-

genlii ad verilir., bir takm parametrelere bal sabit bir say, bir skaler fonksiyon
veya bir operatr olabilir. Eer sabit bir saydan ibaret ise, sz konusu madde bir
basit ortamdr, denir. 0 yerine koymak kouluyla, Biot-Savart yasasnn basit or-
tamlarda da geerli olaca apaktr.
Yukardaki varsaymn anlamn ak bir ekilde kavrayabilmek iin ekil-3.5 de
n S
2
H1
H2
y
O
x
ekil-3.5
gsterilen zel durumu gznne alalm. S yzeyi, magnetik geirgenlikleri 1 ve 2

olan iki basit ortam birbirinden ayrmaktadr. Daha genel sonular elde edebilmek
iin S zerinde yzeysel akmlarn da akmakta olduunu varsayalm. Yani,
J = {J} + JS(S) (3.10a)
olsun. JS akm yzeysel olduundan, tanm gereince, S in her noktasnda,
JS.n = 0 (3.10b)
dr. imdi, (2.11m,n) eitliklerini de gz nnde tutarak (3.8a) ve (3.8b) yi

distribsyon anlamnda yazalm:
{divB} + [[n.B]](S) = 0
{rotH}+ [[n H]] (S) = {J}+JS(S), (divJ = 0).
Bu bantlardaki regler ksmlarn eitlii S in iinde ve dnda, her yerde, (3.8a)

ve (3.8b) nin geerli olduunu ifade ederler.(S) yi ieren tekil ksmlarn eitlii ise,
Bn(2) Bn(1) = 0 (3.11a)
n[Ht(2) Ht(1) ] = JS (3.11b)
Jn(2) Jn(1) + divJS = 0 (3.11c)
verir. Bu demektir ki; magnetik endksiyonun normal bileeni S zerinde srekli kal-
d halde magnetik alann teetsel bileeni yzey akm younluu kadar bir srek-
sizlik gsterir. Baka bir deyile, S zerinde magnetik alann teetsel bileeni sonlu
bir sreksizlik gsteriyorsa, bu sreksizlik kadar younlua sahip bir yzeysel akm
S zerinde akar. Tersine, S zerinde younluu JS olan bir yzeysel akm varsa,
magnetik alann S zerindeki teetsel bileeni JS e eit bir sreksizlik gsterir.
Durgun magnetik alana ilikin snr deer problemlerinin zmnde gznne
alnmas gereken snr koullar (3.11a,b) den ibarettir. Eer S, iletken olmayan iki
ortamn arakesiti ise ve JS uyarc kaynak olarak, yapay bir ekilde yaratlmamsa,
her zaman JS = 0 dr.
Problemler
Pr.-1.(3.7b,c) den yararlanarak gsteriniz ki; iki ortam ayran S yzeyi zerinde A
vektr her zaman sreklidir.
Pr.-2.a yarapl, iletken bir kre zerinde Q kadar elektrik yk vardr ve kre 0z
ekseni etrafnda asal hzyla dnmektedir.
1. Gzlenen akma ait younluun ak ifadesini yaznz.
2.Yaratlan magnetik alann A = F(r)sine gibi bir potansiyelden tremi olabi-
leceini gsteriniz ve F(r) nin salad denklemi ve snr koullarn bulunuz.
3.Krenin ve d ortamn ayn magnetik geirgenlie sahip olmalar halinde F(r)
nin ve H nn ak ifadelerini yaznz.
Uyar. (3.8a)-(3.9) denklemlerinde yer alan nn 0 dan farkl olmasn, elektrosta-

tik alanda nun 0 dan farkl olmasn aklarken yaptmz gibi, madde iinde var
olan yklere balayabiliriz. yle ki; bu ykler d kaynaklarn etkisi ile harekete ge-
erler ve zamanla deimeyen bir J younluu ile ifade edilebilen bir akm alannn
oluturulmasna neden olurlar.Eer J bilinecek olursa, olay, J + J akmlarnn bo-
lukta yaratt magnetik olay gibi dnebiliriz. Bu halde,
divB = 0, rot(B/0) = J + J
yazlr ve olay bolukta dnerek, blm 2.7 ve blm 2.8 de olduu gibi, saysal
olmayan baz genel sonular elde etmemize olanak verir. Bu yntemi ileride,
Blm 3.10 da, uygulayacaz.
83 MAGNETOSTATK
Eer olay yaratan esas kaynaklar iin divJ = 0 bants salanyorsa, zorunlu
olarak J akmlar iin de div J = 0 denklemi salanr ve belirli bir M alan araclyla
J = rot(M/0 )
yazabilmemize olanak verir. Bu M ye, sz konusu ortamn iinde uyarlan magnetik

polarizasyonun younluu ad verilir. Bu halde, olayn bolukta gzlenen ifadesine
ilikin
divB = 0, rot(B/0) = J + J , J = rot(M/0 )
denklemleri ile malzeme iinde gzlenen ifadesine ilikin
divB = 0, rotH = J
denklemleri birbiriyle karlatrlacak olursa,
B = 0 H + M
olduu grlr. Genellikle, (2.20b) ye benzer ekilde, M = 0mH yazmak eilimi

vardr. Buradaki m katsays ortamn magnetik duyarll adn alr. Bu halde, (3.9)
da gzken katsays, = 0(1+m) den baka bir ey deildir.
Burada son olarak belirtmek istiyoruz ki; olay bolua indirgenerek incelendiin-
de sz konusu olan B/0 bykln H ile gstermemek gerekir.
3.5 Akm Devrelerinin Birbirine Etkisi. Ampre* Forml (1829)
Bir hacmi iinde younluu ile dalm bulunan yklerin her noktada hareket
halinde bulunduunu ve v hz alannn bilindiini varsayalm. iinde bir B magne-
tik endksiyon alan varsa, belirli bir t annda herhangi bir d hacim eleman iinde
bulunan d ykne etki eden magnetik kuvvet, (3.1) uyarnca,
dF = dv B (3.12a)
den ibarettir. Burada, blm 3.2 deki notasyona uygun olarak v = J konursa, (3.12a)
dF = J B d (3.12b)
eklinde de yazlabilir. Bu, Jd akm elemanna B magnetik endksiyonu nedeniyle

etki eden kuvvettir.
*
Andr Marie Ampre (Lyon 1775-Marsilya 1836).
ki adm devresinin birbirine kuvvet etki ettirdii, ayn yl, Ampreden daha nce, Oersted tara-
fndan aklanmtr. Ampre, Oerstedin deneyini tekrarlayarak aada karacamz forml
kefetmitir. Baknz: J. Chr. Oersted; Experimenta circa conflictus electrici in acum magneticum,
Copenhagen, Hafniae 1820. Ayrca baknz: A. M. Ampre, Annales de Chimie et de Physique
(15), 1820.
imdi, yukarda sz edilen blgesinin dS kesitli ok ince bir iletken telden iba-
ret olduunu dnelim (bak.ek.-3.8).Bu halde, d=dSdc ve JdS = I olduundan,
(3.12b) nin yerini
dF = Idc B (3.12c)
alr. Burada I, telden akan toplam akm, dc ise (edc) yi gsterir.e akmn akt yn-
deki birim teget vektrdr.
dc
d
dS
I
ekil-3.8.
imdi, snrsz basit bir ortamda bulunan ve iinden sabit I1 akm akan bir C1
evresi ile, iinden sabit I2 akm akan C2 evresinin birbirine etki ettirdii kuvvetleri
gznne alalm. Birinci evrenin yaratt magnetik alan (3.5c) forml ile hesap-
lanr. kinci evreye etki eden kuvvet de (3.12c) nin integrali ile bulunur. Bylece,
birinci evrenin ikinciye etki ettirdii toplam F12 kuvveti
I1I 2 r12
F12 =
4 dc2(dc1
r123
) (3.13a)
C 2 C1
olur. Burada r12, C1 zerindeki noktalar C2 zerindeki noktalara birletiren vektr-

lerdir (ekil-3.9). (3.13a) Ampre forml olarak tannmaktadr.
I2
I1
r12
C2
C1
ekil-3.9
(3.13a) formlnde C1 ve C2 nin rollerini deitirecek olursak C2 evresinin C1 e

etki ettirdii toplam F21 kuvvetini buluruz:
Burada sonu olarak elde edilen (3.13a) bants, baz fizikiler tarafndan magnetik alan kavra-
mna erimek iin bir varsaym olarak deerlendirilmektedir. rnein, baknz:
- E. Durand. Magntostatique, p: 3, Masson et Cie, Paris 1968.
85 MAGNETOSTATK
I1I 2 r21
F21 =
4 dc1(dc2 3
r21
). (3.13b)
C1 C 2
Genel olarak
dc1(dc2r21) dc2(dc1r12)
olduundan, C1 zerindeki bir I1dc1 elemannn C2 zerindeki bir I2dc2 elemanna

etkisi, I2dc2 nin I1dc1 e etkisine ne ayn iaretle ne de zt iaretle eit deildir. Buna
karlk, C1 ve C2 akm devrelerinin birbirine toplam etkileri iin, her zaman,
F12 = - F21 (3.13c)
bants geerlidir. C1 ve C2 kapal olmayp, sonsuza doru uzayan erilerden olu-

mu olsalar da (3.13c) dorudur. Bunu, (3.13a) y
I1I 2 1
F12 =
4 3
r12
[(dc2.r12)dc1- (dc1.dc2)r12]
C 2 C1
eklinde yazarak hemen grrz. nk,
1 1 1
3
r12
[(dc2.r12) = - grad(
r12
).dc2 = - (
c r12
)dc= 0 (3.13d)
C2 C2 C2
olduu iin ilk terim sfrdr ve
I1I 2 r12
F12 = -
4 (dc1.dc2)
r123
(3.13e)
C1 C 2
dir. Ayn ekilde F21 de hesaplanrsa, r21 = - r12 olduundan, (3.13c) bulunur.
(3.13c) eitlii (3.13d) deki integralin sfr olmasnn bir sonucudur. Bunun iin de
C2 nin sonlu bir uzunlua sahip olmas gerekmez. nk, C2 erisi iki ynde de
sonsuza uzayan bir eri olursa, A ve B noktalar C2 zerinde ters ynlerde sonsuza
giden herhangi iki nokta olmak zere
B
1 1 1 1
(
c r12
)dc = lim
A,B
d(
r12
) = lim [(
A,B r12
)B - (
r12
)A] = 0
C2 A
dr.
Problemler
Pr.-1.Aada, ekilde (a), (b), (c) hallerinde gsterildii gibi yerlemi bulunan
akm elemanlarnn karlkl etkilerini hesaplaynz.
I1dc1 I1dc1 I2dc2

I1dc1
r I2dc2
r r
I2dc2
Pr.-2.Aralarndaki uzaklk d olan paralel iki telden I1 ve I2 akmlar akmaktadr.

Tellerden birinin birim uzunluktaki parasna etki eden kuvveti bulunuz. I1 ve
I2 nin ayn veya zt ynde oluuna gre sonucu yorumlaynz.
Pr.-3.Dzgn bir magnetik alan iinde bulunan kapal bir C erisinden sabit I akm
akmaktadr. C ye etki eden toplam kuvveti bulunuz.
Pr.-4.Sonsuz ve homogen bir uzayda
f(z)
B= e + g(,z)e

ile tanml bir magnetik endksiyon alan uyarlmtr.

1. divB yi hesaplaynz.
2. inden I akm akan ve (z = h, = a) ile tanml bulunan C dairesine etki eden
kuvveti bulunuz.
3. Yukarda sz edilen C dairesi sz konusu konuma, kendisine paralel kalarak,
z = dan getirilmi ise, dardan yaplm bulunan ii hesaplaynz.
f(z) = 1/(1+z2) halinde sonucu yaznz.
4. C dairesi (2) de sz edilen konuma, kendisine paralel kalarak, z = - dan ge-
tirilmi ise, dardan yaplm bulunan ii hesaplaynz ve f(z) = 1/(1+z2) ha-
linde sonucu yaznz.
5. (3) ve (4) deki sonular karlatrnz ve farklln nedenini aklaynz.
Pr.-5. a yarapl, iletken bir disk, ekilde gsterildii gibi, iletken bir A1 A2 ekseni
zerinde tanmakta ve eksene paralel bir sabit B magnetik endksiyon alannn
iinde bulunmaktadr. A anahtar kapanp, srekli akm rejimi olutuktan sonra
diskin dzgn bir hzla dneceini gsteriniz ve dndrme momentini
hesaplaynz (Barlow ark).
B
A1 A2
A
cva
* Peter Barlow (Norwich 1776- Woolwich 1826)

87 MAGNETOSTATK
3.6 Magnetik Alann Sirklasyonu. Ampre Forml

S bir regler yzey paras, C de bunun evresi olsun. (3.8b) bantsn S zerinde
integre edelim. Gayet iyi bilinen Green formln gznnde tutarak,
J.dS = rotH.dS
S S
= H.dc , (divJ = 0) (3.14a)
C
yazarz. Ampre forml olarak bilinen bu eitlik, magnetik alann bir C evresi bo-
yunca sirklasyonunun C nin kucaklad toplam akma eiti oldugunu ifade etmek-
tedir. Elektrik makinalarnn hesabnda ok nemli bir rol oynayan magnetik devre
kavram temelde bu formle dayanmaktadr. Belirtmekte yarar vardr ki; Blm 3.4
de yaplan varsaym nedeniyle, bu forml homogen olmayan uzaylar iinde de
geerlidir.
(3.14a) nn geerli olabilmesi iin, btn uzayda divJ = 0 koulunun salanmas
gerektii unutulmamaldr. Bu gereklenmedii takdirde, (3.7f) uyarnca (3.14a) nn
yerini, genelletirilmi Ampre forml alr:
1 d
H.dc = J.dS + grad{
4 divJ
r'
}.dS (3.14b)
C S S
Problemler
Pr.-1.Oz ekseni boyunca sabit bir I akm akmaktadr. Ampre formlnden ya-
rarlanarak magnetik alann ifadesini yaznz.
Pr.-2.Blm 3.2 Pr.-3 deki magnetik ala iin (3.14a) nn salanmadn gsteri-niz
ve nedenini aklaynz. (3.14b) yi gerekleyiniz.
Pr.-3.a yarapl, sonsuz uzun bir iletken tel b yarapl, sonsuz uzun bir iletken
klfn iindedir.Sabit bir I akm iletken telden gidip silindirik klftan geri
dnmektedir. Akm yogunluu telde ve klfta dzgn olduu varsaylyor.
a) iletkenden ve klftan akan akmlarn younluunu yaznz.
b)Yaratlan magnetik alann, telin iindeki, tel ile klf arasndaki ve klfn
dndaki blgelerde geerli olan ifadelerini yaznz.
c)(b) de sz edilen blgelerin snrnda magnetik alann iten ve dtan gzle-
nen deerlerinin farkn hesaplaynz ve sonularn nedenini aklaynz.
Pr.-4.i bo, sonsuz uzun bir telden bir sabit I akm akmaktadr.Akmn dzgn
yayl olduu varsaylrsa, yaratlan magnetik alann iteki bolukta, telin
iinde ve dnda gzlenen ifadeleri ne olur?. Iletkenin i ve d yzeylerine
sadan ve soldan yaklaldnda bulunan deerlerin farkn hesaplaynz ve
nedeni aklaynz.
Pr.5.
Pr.-6
3.7 Magnetik Devre Kavram

Bir A noktasnn civarnda magnetik alann alan izgilerinin, ok iyi bir yaklaklkla,
(ekil-3.10) de gsterildii gibi bir durum aldn varsayalm. A merkezli bir S
kre-sinin S1, S2, S3 paralar zerinde magnetik endksiyonun ald deerler, S in
geriye kalan ksmlar zerindeki deerlere gre ok byktr, yle ki; (3.7c) nin
sonucu olarak,
B.dS = 1+ 2 + 3 = 0 (3.15a)
S
yazlabilir. Burada
j = B.dS, j =1,2,3 (3.15b)

Sj
olup Sj parasndan kp giden magnetik akdr.

imdi, A daki durumun B, C,... gibi baka noktalarda da ortaya ktn ve
(ekil-3.10) de gsterilene benzer kapal evrelerin oluturduunu ve bu evreler et-
rafndaki sirklasyonlar iin (3.14a) nn yazlabildiini varsayalm.Eer, AB, BC,
CD, DA, AE, EF, FB arasndaki kollarn her kesitinde magnetik alann dzgn oldu-
S1 A S3
S2
ekil-3.10
unu kabul etmek de iyi bir yaklaklk salyorsa,
DA
DA kolunda HDA
S DA DA
AB
AB kolunda HAB
SAB AB
olur ve (3.14a) uyarnca,
ZDADA + ZABAB + ZBCBC + ZCDCD = I1 (3.16a)
ZAEAE + ZEFEF + ZFBFB + ZBABA = I2 (3.16b)
* B nin birimi weber/m2 olarak saptanm olduu iin, aksnn birimi weberdir.
89 MAGNETOSTATK
yazlr. Burada I1 ve I2, srayla, 1 ve 2 evrelerinin kuatt yzeylerden geen top-

lam akmlardr. Bu akmlarn pozitif yn evreler zerindeki dn pozitif ynde
grecek ekildedir. ZDA, ZAB,... sabitleri kollarn fiziksel ve geometrik zelliklerini
D A E
I1 I2
C B F
ekil-3.11
yanstan deerler olup,
DA AB
ZDA = , ZAB = , ... (3.16c)
S DA DA SAB AB
ile verilir. SDA ile DA arasndaki kolun ortalama kesiti, DA ile de bunun ortalama
uzunluu gsterilmitir. AB bu kolu oluturan malzemenin magnetik geirgenliidir.
Eer AB kolu farkl iki malzemeden olumu ise, btn kol zerinde AB nin sabit
kald varsayldndan (AB alan izgilerinden oluuyor) ve (3.11a) nedeniyle,
(1) (2)
ZAB = (1) (1) + (2) AB( 2)
AB
(3.16d)
S AB AB S AB AB
olacaktr. Yukardaki bantlarda gzken, HDA gibi, iki indisli alanlar DA ynn-
deki bir H alan iin pozitif, ters yndeki bir alan iin negatiftir. Benzer ey DA , AB
vb. aklar iin de sz konusudur. Diren formlne benzeyen (3.16c) ile tanml ZDA
ya DA parasnn magnetik empedans ad verilir.
(3.15a) denklemlerinin A ve B noktalar iin yazlmas sonucunda
- DA + AE + AB = 0 (3.16e)
- AB + BC - FB = 0 (3.16f)
bulunur. Aka grlyor ki; (3.16a,b,e,f) denklemleri elektrik devrelerine ait evre
ve dm denklemlerinin benzeridir. Devrelerdeki gerilim, akm ve empedanslarn
yerini burada, srasyla, I, ve Z ler almtr. (3.16d) bants Z lerin seri bal em-
pedanslar gibi birletirilebileceini gstermektedir. Burada olduu gibi, iyi bir yak-
laklkla, (3.16a-f) ye benzer bantlarn yazlabilmesine olanak veren sistemlere
magnetik devre ad verilir.
(3.16a,b,e,f) denklemlerinden DA , AB ,... yi zebilmek iin
DA = CD = BC , AE = EF = FB
olduunu da gz nnde bulundurmak gerekir. Bunlar yedi tane aksn ieren

sekiz denklemden olumu bir sistem meydana getirirler. Yalnz, kolayca gereklene-
bilecei zere, bu denklemlerin hepsi bamsz deildir. rnein, (3.16f) denklemi
dierlerinin bir sonucu olarak yazlabilir. Sz konusu sistemden ekilen yedi bam-
sz denklem btn aklar, akmlarn ve magnetik empedanslarn fonksiyonu olarak
tek trl zebilmek olanan verir.
Kollardaki aklar bulmak iin, yukarda anlatld gibi birok denklemle ilgileni-
lecek yerde, gz says kadar az denklemle yetinmek de mmkndr. Bunun iin, 1
ve 2 evrelerinden, bu evrelerin iareti ynnde akan hayali 1 ve 2 aklar gz
nne alnr ve her ey bunlar cinsinden ifade edilerek nce bunlar bulunur. rnein,
ekil-3.8deki durum iin
DA = CD = BC = 1
AE = EF = FB = 2
AB = 1 - 2
dir ve 1 ve 2 yi zmeye yarayan denklemler
1[ ZDA + ZAB + ZBC + ZCD ] - 2 ZAB = I1
- 1 ZAB + 2[ ZAE + ZEF + ZFB + ZBA ] = I2

den ibarettir.
Problemler
Pr.-1.ekilde grlen magnetik devrede d hava aral ne olmaldr ki; bu aralkta
uyarlan endksiyon B = 0,5T olsun? ( 1 =0,5; 2 =1; w1=500; w2=200; I1=10;
I2=7; 1r = silisyumlu sa; 2r = dkme demir)
I1 I2
w1 w2
1 2
d
Pr.-2.Aadaki magnetik devrede hava aralnda B = 1T ve I1 = 4A olduuna gre

I2 akmn bulunuz ( 1 =1; 2 =0,5; 3 =1; d=0,001;w1=375; w2=500; kollarn
kesit alan S = 20cm2; malzeme dinamo sa).
3
I1
I2
w1 w2 d
2
3
1
91 MAGNETOSTATK
3.8 Magnetik Enerji Younluu

Hareket halinde bulunan yklerin birbirine kuvvet etki ettirmeleri nedeniyle, uzayda
belirli bir akm dzenini kurabilmek iin bir i yapm olmak gerekir. Sz konusu
akm dzeni kendi haline braklrsa, dzeni kurmak iin harcanm bulunan enerji
hemen kendini belli ettirir ve sistemi bozmaya alr. Buna bakarak deriz ki; belirli
bir akm dzenini kurmak iin yaplm bulunan i uzayda bir enerji depolanmasna
neden olur. Blm 3.5 Pr.-4 den de aka grld zere, bir devreye etki eden
kuvvetin yapt i sadece bu devrenin bulunduu konuma bal deildir; bu konuma
gelinceye kadar devrenin izlemi olduu yola da baldr. Bu nedenle, sz konusu
enerji younluunun ak ifadesini bulmak Blm 2.11 deki kadar kolay olmayacak-
tr. Bununla beraber, ok uzun bir analiz sonucunda, (2.31c) ye benzer bir ifadeye
erimek mmkndr. Biz burada bylesine uzun analizlere girimenin bir yarar sa-
layaca kansnda deiliz. leride, Blm 4.6 da, zamanla deien olaylara ilikin bir
enerji bants kardmzda karlatmz terimleri yorumlarken, uzayda belirli
bir elektromagnetik alan yaratldnda kaynaklarn harcam bulunduu enerjinin bir
ksmnn
1
Wm = H.B d (3.17)
2
ile ifade edilebilir olduunu greceiz. Buradaki integral btn uzayda hesaplanmak-
tadr. Bunu u ekilde yorumlamak mmkndr: Sz konusu elektromagnetik dzeni
kurmak iin yaplmas gereken (3.17) ii,
1
wm = H.B (Joule/m3) (3.18)
2
younluu ile uzayn btn noktalarnn katksyla olumutur. Sadece magnetik ala-
na ilikin byklkleri ieren Wm e magnetik enerji, wm ye de magnetik enerji yo-
unluu ad verilir. Dzen bozulacak olursa bu enerji olduu gibi geriye alnabilir.
Bu nedenle, Wm enerjisi wm younluu ile uzaya depo edilmitir, deriz.
3.9 letken Ortamlar ve Durgun Elektromagnetik Alanlar

3.9.1 Ohm Bants ve Baz Sonular
iletken blge olsun. Herhangi bir yolla iindeki ykleri harekete geirdiimizi ve
bu hareketi, zamana bal olmayacak bir ekilde, srdrdmz dnelim. rne-
in, , ular bir retecin (+) ve (-) kutuplarna balanm bir iletken tel ise, durum
byledir(bak.ek.-3.12). Bu halde iinde, daha nce Blm 2.6 da szn etmi
olduumuz elektrostatik denge durumu asla gereklemeyecek ve sfrdan farkl, za-
manla deimeyen, bir E alan yaratlm olacaktr. Ayn ekilde, yklerin devaml
hareketinin bir sonucu olarak da, nin her noktasnda, zamandan bamsz bir J
* rnein bak. E.Duran, Electrostatique et magntostatique, Ch.XVI, Masson et Cie., Editeurs,

Paris,1953.
akm younluu belirlenecektir. Ayn kaynan etkisi ile yaratlm olan bu J ile E
nin birbirinden tamamen bamsz olmad, aralarnda belirli bir ilikinin bulunduu
aktr. Bu iliki, phesiz, blgesini dolduran malzemenin niteliine de baldr ve
ancak deneylerle ortaya karlabilir. yi iletken metallerin ounda, iyi bir
J 0 , E0
- +
ekil-3.12
yaklaklkla,
J = E (3.19)
yazlabilir. A/Vm veya 1/m.ohm boyutundaki bir sabittir ve malzemenin iletkenlik

sabiti adn alr. Metallerden baka iletken ortamlarda da J ile E arasndaki ilikiyi
(3.19) gibi yazmak eilimi vardr. Bu halde artk bir sabit deildir, noktadan nok-
taya deien bir byklk olduu gibi,E ye ve dier elektrik byklklere de bal
olabilir. Hatta, nn bir skalar olmamas, bir matrisle veya bir integral operatrle
ifade edilebilen bir byklk olmas da mmkndr. nn olduka geni bir ince-
lenmesi Blm 4.3 de yaplacaktr. Eer , ve sabit saylar ile ifade edilebi-
liyorlarsa, bir basit ortamdr, deriz. Genel haliyle, her iletken malzeme iin yazla-
bilen (3.19) bantsna Ohm bants ad verilir.
Yukarda sz edilen, zamandan bamsz J akmlar, nceki paragraflarda gr-
m olduumuz gibi bir statik magnetik alann yaratlmasna neden olurlar. Bu mag-
netik alan (3.19) bants ile elektrik alana balanm durumdadr. Yani, iinde
nn sfrdan farkl olmas, birbiri ile ilikili bir elektrik alanla bir magnetik alann bir-
likte varolmasna neden olmaktadr. Bu elektrik ve magnetik alann ikisine birden
elektromagnetik alan ad verilir. Alann zamana bal olmadn fakat yklerin de
tamamen hareketsiz bulunmadn belirtmek amacyla, burada sz konusu olan alan
iin durgun elektromagnetik alan deyimi kullanlr. Elektrik alan zamandan bamsz
olduu iin, bunun kaynan oluturan ykler de zamandan bamszdrlar, yani her
kapal S yzeyinden dar kan toplam yk sfrdr. Bu da her noktada
divJ = 0 (3.20a)
olduunu gsterir.
Daha nceki blmlerde tartm bulunduumuz (2.6), (2.10a), (3.8a) ve (3.8b)
denklemleri (3.19) ve (3.20a) ile beraber gz nne alnrsa, bir durgun elektromag-
netik alann
rotE = 0 , divD = (3.20b)
* George Simon Ohm (Erlangen 1789- Mnich 1854)

93 MAGNETOSTATK
rotH = E, divB = 0 (3.20c)
denklemlerini salad grlr.

(3.20c) deki ilk denklemden aka grlyor ki; bir iletken basit ortamda her
zaman,
divE = 0 (3.20d)
dr. Bu bant (3.20b) nin ikinci denkleminde gz nnde bulundurulursa,
=0 (3.20e)
olduu da grlr. Son eitlik ok nemli bir zellii ifade etmektedir. letken basit
ortamlarn iinde, durgun alanlar halinde, yk younluu her zaman sfrdr.
letken ortamlarn iinde = 0 olmas ile J 0 olmas ilk bakta birbiriyle elii-
yormu gibi grnebilir. Gerekte, = 0 olmas blge iinde yk bulunmamas
demek deildir. Aksine, blge iinde hem pozitif hem de negatif ykler vardr, yle
ki; bunlarn younluklar her noktada birbirine eittir, fakat hzlar farkldr. J nin
sfrdan farkl olmasn salayan bu hzlarn farklldr.
letken ortamlarn sz konusu olduu durumlarda (3.19) ile belirli olanlardan
baka akmlar da varsa, bunlarn yarataca magnetik alanlarn da (3.20b-e) deki
alanlara eklenmesi gerekir. Kkenleri farkl bu iki akm birbirinden ayrdedebilmek
iin, iletimden ileri geleni Ji, dierini de J eklinde yazacaz. J nin iinde yzey
akmlar da bulunabilir. Bu halde (3.20a-c) denklemlerinin yerini unlar alacaktr:
rotE = 0 , divD = = {}+ S(S) (3.21a)
rotH = J + E = { J }+ Js (S) + E, divB = 0 (3.21b)
divJ + div(E) = 0 (3.21c)
[[n E]] = 0, [[n.D]] = S (3.21d)
[[n H]] = Js, [[n.B]] = 0 (3.21e)
[[n.J]] + divJs + [[n.E]] = 0. (3.21f)
3.9.2 Joule Olay ve Poynting Bants

letken ortamlarda Ji akmlarnn yaratlmas bir enerji harcanmasna neden olmakta-
dr. Deneyler bu enerjinin her zaman s eklinde aa ktn gstermektedir
(Joule olay). Bu ekilde harcanan enerjiye kar gelen gc hesaplayabilmek iin,
bir blgesi iinde, ok kk bir t zaman aralnda, hareketler nedeniyle yaplan
ii hesaplayalm.
ok kk bir hacminin iinde bulunan pozitif yklerin miktar (+) ol-
sun. Bunlar (+)[E + v+B] kuvvetinin etkisi ile hareket ederler ve t zamannda
James Joule (Salford, Manchester 1818-Sale Cheshire 1889).

r = v+t kadar yol alrlar. Bu demektir ki; birim zamanda bunlarn yapt i, yani
ortalama g,
1 1
W+ = F. r = (+)E . v+t = J+.E
t t
kadardr. Benzer ekilde, negatif yklerin hareketi ile harcanan enerji de,
W+ = J-.E
olacaktr. Bunlarn hepsinin blgesi iindeki toplam,
Ji = J+ + J-
olmak zere,
W= Ji.Ed = E2 d (watt) (3.22a)

ya eittir.
Is eklinde aa kan (3.22a) enerjisini, elektrik alan yaratan kaynaklarn verdi-
i enerjiye balayan ilgin ve bazan ok yararl olan bir ifade elde edebilmek iin,
(3.21a,b) ve (3.19) u gz nnde bulundurarak,
Ji.E = E.E = ( rotH - J) .E
= - J .E + ( E.rotH - H.rotE)
= - J .E - div( EH )
yazalm. Bu eitliin iki yann blgesi iinde integre edersek ve son integrali yi
evreleyen yzey zerinde yazlm bir integrale evirirsek,
Ji.Ed = - J.Ed - P.dS (3.22b)

S
yazarz. Burada
P = EH (3.22c)
konmutur. Poynting bants olarak bilinen (3.22b) nin sol yanndaki terim iinde
harcanan ve Joule olay sonucunda s enerjisi eklinde aa kan enerjiye ait g-
tr. Benzer bir yorumla, ikinci terimin de iindeki akm kaynaklar tarafndan elek-
tromagnetik alana salanan g olduunu syleyebiliriz. O halde, geriye kalan en
sadaki terim de blgesinin dnda bulunan kaynaklarn nin iine gnderdii
gcn toplamn verecektir. Watt/m2 boyutunda olan P ye sz konusu alana ait
Poynting vektr ad verilir. P ye g aks younluu da denmektedir.
(3.22b) deki yzey integralini u ekilde yorumlamak mmkndr: blgesinin
dndaki kaynaklarn ye gnderdii enerji, P nin ak eklinde S zerinden ieriye
pompalanr. Bu yorum, elektromagnetik dalgalarn sz konusu olduu hallerde tutarl
ve yararl olmasna karn, bazan tutarsz da grlebilir. rnein, aada, Pr.-1 deki
95 MAGNETOSTATK
duruma uygulandnda, bu yorum, telde harcanan enerjinin tel boyunca tanma-

dn, etraftan tele doru pompalandn syler.
(3.19) bantsnda yer alan sabiti iletken ortamlar iyi veya kt iletkenler ola-
rak birbirinden ayrmak olanan verir. Statik elektrik alanlar bakmndan anlam
olmayan byle bir ayrm durgun elektromagnetik alanlar bakmndan olduka
nemlidir. nk, nn bykl orannda (3.20c) denklemi elektrik alan magne-
tik alana balar ve (3.22a) ile belirlenen s enerjisi de ile orantl olarak artar. Eer
varsayarak yaplacak basitletirmeler iyi bir yaklaklk salyorsa, malzeme
mkemmel iletkendir, deriz. Byle bir malzeme iindeki her blgesinde
W
E2 d =

< (kaynaklarn salad g)/ 0

olduundan, E = 0 olmak zorundadr. Bu takdirde, (3.19) ve (3.20c) denklemleri
H 0, J0
olduunu gsterir. Bu demektir ki; mkemmel iletken bir malzemenin ancak yze-
yinde ykler ve akmlar bulunabilir.
Pr.-1.Yarap a olan, sonsuz uzun bir iletken telden I akm akmaktadr. Akmn tel
kesitine homogen bir ekilde yaylm olduunu kabul ederek
a) Telin iinde ve dnda E yi,
b) Telin iinde ve dnda H y yaznz.
c) Telin h uzunluundaki bir ksmnda birim zamanada harcanan s enerjisini,
Ji.E yi integre ederek bulunuz. Bu enerjiyi I2R eklinde yazarak R nin ifadesi-
ni karnz (telin h uzunluundaki ksmnn direnci).
d) Yukarda sz edilen enerjiyi Poynting vektrnn aks eklinde hesaplay-
nz.
3.10 Bir Yzeysel Akma Etki Eden Kuvvet

Bo uzayda regler bir S yzeyi zerinde, younluu JS olan yzey akmlar bulun-
sun. Bu akm dalmnn herhangi bir P noktasnda yaratlm olduu endksiyon
(3.4b) uyarnca,
r'
B(P) = 0 (JS )dS (3.23a)
4 S r'3
ile verilir. P noktas S in dnda herhangi bir nokta olduka bu integrali hesaplayarak
B yi bulmak mmkndr. Buna karlk, yzeyin zerinde bulunan bir P0 noktasnda
durum bu kadar basit deildir. Byle bir halde, integrasyon esnasnda QP0 olurken
r 0 olur ve integral adi anlamda yaknsak olmaktan kabilir. Byle bir durumda
B(P0) , Blm 2.8 de elektrik alan iin sylenenler tekrar edilerek,
B(P0) = lim { 0 r'

(JS 3 )dS} (3.23b)
0 4 S - S r'

olarak dnmek ve deerlendirmek gerekir. Burdaki S, ekseni P0 daki normale

akk olan yarapl silindirin S zerinde ayrm olduu yzey parasdr ve limit
ilemi esnasnda her ynden sfra gitmektedir (ek.3.13).
P+
r+
P0
S
r S
Js
dS
Q r- P-
ekil-3.13
imdi, P0 dan geen normal zerinde, S in farkl taraflarnda bulunan P+ ve P-

nok-talarn gz nne alalm.
0 r 0 r
B(P+) = (JS 3 )dS + (JS 3 )dS (3.23c)
4 S - S r 4 S r

ve
0 r 0 r
B(P-) = (JS 3 )dS + (JS 3 )dS (3.23d)
4 S - S r 4 S r

yazlr.Biraz sonra 0 limitine geeceiz.Bu nedenle, imdilik S yi ylesine k-

k dnmek istiyoruz ki;
i) S yi yarapl bir dzlemsel daire olarak deerlendirmek iyi bir yaklaklk
olsun,
ii) S iinde JS sabit yazlabilsin.
S bu ekilde saptandktan sonra P y P0 a yaklatralm. Bu yaklamda yukardaki
(i-ii) zellikleri bozulmaz. B(P+) ve B(P-) nin P P0 olurken aldklar limit deer-
leri, srasyla, B+(P0) ve B-(P0) ile gsterecek olursak, (3.23c) ve (3.23d) den
0 r0 0 r
B+(P0) = (JS 3 )dS + lim { (JS 3 )dS} (3.23e)
4 S - S r0 P P0 4 S r

ve
97 MAGNETOSTATK
0 r0 0 r
B-(P0) = (JS 3 )dS + lim { (JS 3 )dS} (3.23f)
4 S - S r0 P P0 4 S r

yazlr. Burada r0 = QP0 konmutur. S nin yukarda szn ettiimiz zellikleri

gz nnde bulundurulursa, (3.23e) ve (3.23f) deki son terimleri dorudan doruya
he-saplamak gayet kolay olur (Baknz Pr.-1). Bunlar aadaki gibidir:
1 r 1
lim { (JS 3 )dS}= JS n. (3.23g)
P P0 4 S r 2
imdi, son olarak, 0 yapalm. (3.23e) ve (3.23f) nin sandaki ilk terimler, tanm
uyarnca, B(P0) a giderler. kinci terimler ise, yukarda sz edilen (i-ii) zellikleri
nedeniyle, iaret farkyla birbirine eit limitlere sahiptirler(Bak.Pr.-1). Bunlar (b)
ile gsterecek olursak,
B+(P0) = B(P0) + b (3.23h)
B-(P0) = B(P0) - b (3.23i)
yazlr ve bunlarn toplanmas ile
1 +
B(P0) = [B (P0) + B-(P0)] (3.23j)
2
bulunur. Bu demektir ki; P0 daki JSdS akm elemanna etki eden kuvvet
dF = JSdS B(P0)
veya
1
dF = JS [B+(P0) + B-(P0)]dS (3.23k)
2
den ibarettir.
(3.23k) formln uzayn bo ve akmlarn sadece JS den ibaret olduu halde
karm bulunuyoruz. Oysa, Blm 3.4 deki uyarda sz edilen ilke gznne al-
nrsa, elektrostatik hale ilikin (2.24g) forml gibi bu formln de genel bir geerli-
lie sahip bulunduu hemen anlalr. Yani, uzay deiik zellikteki cisimleri ve bir-
ok akmlar ieriyor olsa da (3.23k) dorudur.
Problemler
Pr.-1.z = 0, x2 + y2 a2 ile tanml S dairesinde, younluu Js = Jex olan dzgn bir
yzeysel akm vardr. P+(0,0,h) ve P-(0,0,-h) noktalarnda yaratlan magnetik
alann
Jh 1 1
H(P) = [ - ]ey
2 h2 a2 h
olduunu gsteriniz. h 0 ve a hallerini ayr ayr inceleyiniz.
Pr.-2.z=0 ve z=h dzlemleri zerinde, srayla, JS = J0ex ve JSh = Jhex dzgn akm-
lar akmaktadr.
1. Yaratlan magnetik alan yaznz.

2. Bu dzlemlerin zerindeki birim alan paralarna etki eden kuvvetleri hesap-
laynz.
3. J0 = Jh ve J0 = -Jh hallerini tartnz.
Pr.-3.S, iletken bir dzlem, T ise sonsuz uzun, iletken ve rijit bir tel olsun. T nin, bir-
birine eit uzunluktaki aralklarla S ye paralel bir yere tutturulmu bulunduu
ve I id-detinde bir doru akm tad durumda, balant yerlerine etki eden
kuvvetin ynn ve deerini hesaplaynz.
Pr.-4.Bl.-3.6.Pr.-3 de sz edilen klfn birim alanna, iteki iletkenin de birim
hacmna etki eden kuvveti hesaplaynz.
3.11 Magnetik Dipoller ve Sabit Mknatslar

Snrsz bir basit ortamda bulunan kapal bir C evresinden sabit bir I akm akmakta
olsun (bak. ek.3.14). Bu akmn uyard magnetik alana ilikin vektr potansiyel
(3.7a) ile verilir. Eer C nin boyutlar alann gzlendii P noktasna olan uzaklna
kyasla ok kk ise,
r = |r - | = r er. + O( /r)
ve
1 1 1 1 e .
+ r (3.24a)
r ' r 1 - e r . / r r r2
yazlr.Burada r, C nin yaknnda bulunan bir O noktasna gre P nin yer vektr, er
C er
S r P
d
r
I

ekil 3.14
de OP ynndeki birim vektrdr. Bu halde, blm. 7.6 pr.-3 de sz edilen zdelik

kullanlarak,
I e r .
A {1 + }dc
4 r C r
I
(er.) dc
4 r 2 C
99 MAGNETOSTATK
I
dSgrad(er.)
4 r 2 S
I
dSer
4 r 2 S
r
M (3.24b)
4 r3
yazlr. Burada S, C nin kuatt yzey paras (keyfi) ve
M = I dS (3.24c)
S
dir.
Yukarda sz edilen C evresi ile I akmna bir magnetik dipol, M ye de bu
dipoln magnetik momenti ad verilir.
imdi, sz konusu magnetik dipoln bir sabit B endksiyon alan iinde bulundu-
unu varsayalm.Bu halde C ye etki eden toplam kuvvet
F = I dc B
C
= I { dc } B = 0 (3.25)
C
dir. Bu demektir ki; C bir kuvvet iftinin etkisi altndadr ve dnme hareketi yapmak
eilimindedir.Dnme bakmndan nemli olan, kuvvet iftinin momentidir.Aada
K ile gsteceimiz bu moment, bilindii gibi, herhangi bir noktaya gre hesaplanm
olan momenttir. Hesab O noktasna gre yapacak olursak,
K = I (dc B)
C
= I ( .B)dc - I (.dc) B
C C
= I ( .B)dc - I (.dc) B
C C
2
= I dSgrad(.B) I{ grad( ).dc}B
S C 2
2
= I dSB I{ d( )}B
S C 2
= M B (3.26)
ya eittir. Bu sonu elde edilirken 2 nin C zerindeki deiiminin sfra eit olduu
gz nnde bulundurulmutur.
(3.24b), (3.25) ve (3.26) ya bakarak diyebiliriz ki; bir magnetik dipol sadece M
momenti araclyla belirtilir; M nin bilinmesi dipoln bilinmesi iin gerekir ve
yetiir. Bu ekilde gelitirilen dipol kavram, hem doal olarak evrende var olan hem
de yapay oluturulan sabit mknatslar aklamakta nemli bir rol oynar. yle ki; bu
mknatslar atom boyutundaki dipollerin kmesinden ibarettirler. Atom boyutundaki
elementer dipoller in magnetik momentlerinin toplam mknatsn momentini

oluturur. Bu moment, mknatsn S ile gsterilen kutbundan N ile gsterilen kutbuna
doru ynlenmitir.
Bir mknatsa etki eden kuvvet ifti, daha nce de belirtmi olduumuz gibi, bu
mknats bir eksen etrafnda dndrmeye alr.Bu dnme hareketine ilikin temel
bantlar (1.8b) den, basit ilemlerle, karlabilir.Gerekten, sz edilen dnme
ekseni Oz olsun (bak.ek.-3.15). Mknatsn, silindirik koordinatlar (r, (t)) olan
z
dF

r
d
O
(t)
x
ekil. 3.15
noktasndaki sonsuz kk d hacm iindeki dm ktlesi, eer ktlenin hz ile

deiimi ihmal edilecek olursa, hareket sresince, her t iin
dF = dm (3.27a)
bantsna uyan bir kuvvetin etkisi altndadr. Buradaki ivmesi, der/d = e ve

de/d = er olduundan,
d2
= {rer + zez}
dt 2
d2 d d e r d
=r er = r { }
dt 2 dt d dt
d
= r {(t) e}
dt
d e d
= r e + r
d dt
= r e - r 2 er (3.27b)
den ibarettir. Yukardaki ilemlerde yer alan (t), (t) = d/dt ile tanmldr ve sz
edilen dnme hareketine ilikin asal hzdr. nn (3.27b) deki ifadesi (3.27a) ya
tandktan sonra iki yan r ile vektrel arplrsa unlar yazlr:
r dF = r e rdm

= 2 ez r2dm. (27c)

101 MAGNETOSTATK
Burada , mknatsn igal ettii blgeyi gsterir. (3.27c) nin sol yan, ye etki eden
btn kuvvetlerin toplam momentidir.Bunu aada Kez ile gstereceiz. (3.27c) nin
sanda yer alan son terim ise nin Oz eksenine gre atalet momenti olarak
adlandrlr ve M ile gsterilir. Bu halde, (3.27c) bants, (1.8a) ya benzer biimde,
d 2
M =K (3.28)
dt 2
Olarak yazlr. Sol yanda gzken d2/dt2 terimi asal ivme adn alr. Bu son bant
kk mknatslarn, zellikle de pusulalarn titreimlerini incelemeye olanak verir.
Eer titreim hzla orantl bir fren etkisi altnda oluuyorsa, (3.28) in yerini
d 2 d
M + =K (3.29)
2 dt
dt
alr.
Problemler
Pr.-1.Momenti M olan ve basit bir ortamda Oxy dzleminde Ox ekseniyle as
yapacak ekilde yerletirilmi bulunan bir dipoln herhangi bir (x,y,z) nokta-
snda yaratm olduu vector potansiyelin ve magnetik endksiyonun aadaki
gibi olduunu gsteriniz:
M
A= [ zsin ex - zcos ey + (ycos - xsin)ez ]
4 r 3
M
B= [{(2x2-y2-z2)cos +3xysin}ex
5
4 r
+{(2y2 - x2-z2)sin}ey+3z(xcos + ysin)ez ].
y
B
r P(x,y,z)

M
x
O
Pr.-2. Momenti M olan, ince ubuk eklinde bir mknats sabit bir yatay B0 magnetik
endksiyonu iinde, ortasndan asl olarak dengede durmakta iken, yatay
dzlemde 0 kadar dndrlp serbest braklyor. Mknatsn yapaca
salnmn peryodu nedir? ( tayc ipin direnci ihmal edilebilecek kadar kk
varsylyor).
M M
B0 B0
( t = 0 anndaki durum) ( bir t > 0 anndaki durum)

Pr.-3. Momentleri M1 ve M2 olan, ince ubuk eklinde iki mknats, ekilde grl-
d gibi, bir yatay B0 endksiyon alan iinde orta noktalarndan asl olarak
dengede durmaktadr. Mknatslardan biri yatay dzlemde as kadar
dndrldnde dieri hangi ynde, ne kadar dner? (Mknatslar tayan
ipin direnci ihmal edilebilir niteliktedir).

M1 r M2
M1 r M2
B0
B0
Pr.-4. Pr.-3 de sz edilen as, = 0sint olacak biimde zorunlu bir deiime
tabi tutulursa, ikinci mknatsn denge konumuyla yapt as zamanla nasl
deiir? (0 ve bilinen, sabit deerlerdir , ye ki; sin ve sin dr).
Pr.-5. Pr.-3 de sz edilen mknatslar kk titreim yapabilecek ekilde serbest
braklsalar, ayn peryotla hareket edebilirler mi?. Bu halde, asal frekansn
deeri ne olur?
103 ELEKTROMAGNETZMA
DRDNC BLM
ELEKTROMAGNETZMA
4.1 Maxwell Denklemleri

kinci ve n blmlerde ele aldmz olaylar zamanla deimeyen durgun (sta-
tik) olaylardr.Eer yk younluu ve akm younluu J zamanla deiiyorsa,
bunlarn yaratt alanlar da zamanla deieceklerdir.Yk younluunun zamanla
deiiyor olmas, ykn saknm ilkesi nedeniyle,bir akmn da zorunlu olarak ayn
anda var olmas sonucunu dourur.Bu demektir ki; zamanla deien bir elektrik ala-
nnn yansra, zorunlu olarak,her zaman bir de magnetik alan yaratlmtr.Faraday*
1831 yllarnda yapm olduu deneylerle bunun tersinin de doru olduunu
gstermitir.Yani, zamanla deien bir magnetik alan, beraberinde bir de elektrik
alann yaratlm olmasna neden olur.Bu zellikler,zamanla deiim sz konusu
olduu hallerde elektrik ve magnetik alanlarn birbirinden ayr dnlmesinin
olanaksz olduunu, gerekte bunlarn bir tek olaynn iki bileeni durumunda
olduklarn gstermektedir.Sz konusu olaylar elektromagnetik olay, bunlar
inceleyen bilim dal da elektromagnetizma adn alr.Statik elektrik ve magnetik
olaylarn gerekledii denklemleri ve Faradayn deneylerini gz nne alan
Maxwell elektromagnetik olaylarn u denklemlere uygun olarak gelitiini iddia
etmitir:

rotE + B=0, divD = (4.1a)
t

rotH - D = J , divB = 0. (4.1b)
t
Maxwell denklemleri olarak bilinen bu bantlarn zamanla deiim yok iken elek-
trostatik ve magnetostatiin temel denklemlerine indirgendii aka grlmektedir.
Biz, btn elektromagnetik olaylarn bu denklemlere uygun olarak gelitiini varsa-
yacaz.E, D, H ve B nin tm birden bir elektromagnetik alan adn alr.
Elektromagnetik olayn ayrntl bir incelenmesine girimeden nce, (4.1a-b)
denklemlerine ilikin olarak u hususlar zellikle vurgulamak istiyoruz:
i)Maxwell denklemleri yresel (lokal) denklemlerdir.Yani, elektromagnetik ala-
nn bileenlerinin bir noktadaki ve bir andaki deerlerini birbirine balarlar.
*
Michael Faraday (1791 Londra 1867 Hampton-Court)
James Clerk Maxwell (1831 Edinburg-1879 Cambridge)
J.C. Maxwell ;Treatise on Electricity and Magnetism (2 cilt) 1873.

ii)Maxwell denklemleri, iinde olayn getii ortamdan bamsz, evrensel denk-

lemlerdir (bu trden denklemlere fizikte alan denklemleri ad verilir).
iii)Belirli baz yzeyler haricinde her yerde E,H, ... sreklidir, srekli trevlere
sahiptir ve (4.1a-b) denklemlerini salar (sreksizlik yzeyleri zerindeki
durum blm-5te incelenecektir).
iv)(x,y,z,t) ve J(x,y,z,t) bilindii taktirde, bunlarn yaratt elektromagnetik
olay aydnlatmak iin (4.1a-b) denklemleri, iinde olayn gelitii ortam ta-
nmlayan bnye denklemleri* de gz nne alnarak zlrler.zm,her ey-
den nce, btn uzayda yaplm integrasyonlarla
2 2 2 2
E d < , D d < , H d < , B d < (4.2)
salanacak ekilde oluturulmak zorundadr. nk,daha sonra ayrntl bir

ekilde greceimiz gibi,bu integrallerin sonular, alann varl nedeniyle
uzayda depo edilmi bulunan enerjilerle orantldrlar ve sonlu olmak
zorundadrlar.
v)Elektrik alanla magnetik alan arasndaki bant hem zamana gre alnm t-
revler hem de, eer ortam iletken ise, J nin iindeki Ji = E terimi aracl ile
olmaktadr.Bu nedenle, elektrik ve magnetik alann birbirinden tamamen ayr-
labilmesi iin hem zamanla deiimin olmamas hem de ortamda iletkenliin
bulunmamas gerekir (statik alanlar hali).Eer zamanla deiim sz konusu
olmamakla beraber ortamda iletim varsa,birbirine bal olan statik magnetik ve
elektrik alanlar sz konusu olur.Bu trden alanlara stasyoner elektromagnetik
alanlar ad verilir(bak. blm-3.9).
Problemler
Pr.-1.Maxwell denklemlerini dairesel silindirik koordinatlarda yaznz.
Pr.-2.Maxwell denklemlerini kresel koordinatlarda yaznz.
4.2 Baz lk Sonular

Maxwell denklemleri baz basit deneylere dayanlarak ifade edilmi bulunan bir ta-
km yasalar gz nne alnarak yazlm bulunmaktadrlar. uras ok ilgintir ki; bu
denklemlerden geriye giderek sz konusu yasalarn ok daha genel ifadelerini ortaya
karmak mmkn olmaktadr.Burada bunlardan bazlarna deineceiz.Deneyler,
sz konusu yasalarn bu geniletilmi halleriyle doru olduunu kantlamaktadr.
4.2.1 Geniletilmi Ampre Forml

Bir blgesi iinde H n uzay koordinatlarna gre birinci mertebeden srekli ks-mi
trevlere sahip olduunu varsayalm.Bu blge iindeki dzgn bir sonlu yzey
paras S, bunun evresi de C olsun.(4.1b) nin ilk denklemini S zerinde integre ede-
lim ve birinci yan Stokes forml uyarnca erisel integrale dntrelim.

rotH.dS = [J + D].dS
S S t
veya
*
Bnye denklemleri iin baknz:Blm 4.3

H.dc = I, I = [J + D].dS (4.3)
C S t
yazarz.Burada dc ile C erisinin yay eleman gsterilmektedir, yle ki; C zerindeki

pozitif yn S in n normalleri tarafndan pozitif olarak grlr.
(4.3) ile (3.14a) y karlatracak olursak unu syleyebiliriz:Ampre forml
zamanla deien alanlar iin de geerlidir.Yanlz, bu halde,C evresinin kucaklad
toplam akm olarak hem J nin hem de D/t nin S den geirdii ak dnlmelidir.
D/t nin I ya katks deplasman akm olarak adlandrlr. Bu akm bazan iletimden
ileri gelen akma gre ok daha byktr ve baz devrelerde akmn devamlln
aklamak olanan verir (bak. Pr.-1, 2).
Problemler
Pr.-1.ekildeki devrede kondansatrn levhalar arasndaki alan dzgn varsa-
yarak, bir levhadan geen toplam akm hesaplaynz ve bunun devreden geen
Ic akmna eit olduunu gsteriniz.
Ic
V0sint
Pr.-2.Bir iletken hat iindeki elektrik alann dzgn olduu varsaylmaktadr.

letkenden geen sinsoidal bir akmn maksimum deeri Imax olsun. Emax ve
akm oluturan iletim (Ii) ve deplasman (ID) akmlarnn maksimum deer-
lerini Imax cinsinden yaznz. ID ve Ii arasndaki faz farkn bulunuz. =5,8.107
1
/m, r =1, f = 50Hz iin IDmax/Iimax hesaplaynz (bakr tel hali).
Pr.-3.I1 ve I2 deerinde sabit akmlar tayan iki iletken bir O noktasnda birlemi-
tir.
a)Yaratlan elektromagnetik alann kaynaklarn ve bunlarn zamanla deiim
biimini belirtiniz.
b)Magnetik alann ekildeki C1 ve C2 daireleri zerindeki sirklasyonunu hesap-
laynz.
I1
I2
C1 S2
O
C2
S1
4.2.2 Faraday Endksiyonu
A. Elektromotor kuvvet
Yukarda H iin sylediklerimizi imdi E iin syleyerek (4.1a) nn ilk denklemini
S zerinde integre edelim.Eer S zamanla deimiyorsa,

- B.dS = rotE.dS = E.dc (4.4a)
S t S C
veya
d
- B.dS = E.dc (4.4b)
dt S C
yazarz.Volt boyutunda olan sa yandaki byklk C evresinde indklenmi olan

elektromotor kuvvet veya voltaj adn alr.Bunun fiziksel anlamn biraz sonra akla-
yacaz.
Eer S ve C zamann fonksiyonu olarak deiiyorsa, (4.4a) daki tretme ilemi
ile integrasyon ileminin srasn deitirerek hemen (4.4b) yi yazamayz.Bu halde,
divB = 0 olduundan, ispat blm-7.6 verilen
d
B.dS = B.dS + (vB).dc
S t dt S C
eitlii nedeniyle (baknz (7.23)),
d
- B.dS = {E + vB}.dc (4.4c)
dt S C
yazlr.Burada v ile C nin noktalarna ait dr/dt trevi, yani hz alan gsterilmektedir.
Sa yandaki byklk,(4.4b) de olduu gibi, gene, C zerinde endklenmi elektro-
motor kuvvet veya voltajdr.Bunu e(t) ile gstereceiz.
Elektromotor kuvvet kavramna fiziksel bir aklk kazandrmak iin bir noktasal
q yknn C boyunca hareket ettirilmesi esnasnda yaplan ii hesaplayalm.Ykn
C boyunca hz v1 olsun.C nin noktalar da hareket halinde bulunduundan, ykn
toplam hz v+v1 olup yk her an q{E+ vB + v1B} ye eit bir Lorentz kuvvetinin
et-kisi altndadr.Yk hareket ettirebilmek iin dardan uygulanacak kuvvet buna
zt ynde eit olmaldr.Bu demektir ki; ykn bir devrini salamak iin yaplmas
gereken i
W = - q {E+ vB + v1B}.dc (4.4d)

C
dir.v1 hz her noktada dc ye paralel olduundan W= -qe(t) olur.Sz konusu hareket
esnasnda elektromagnetik alan tarafndan yaplm bulunan iin (-W) ye eit olaca
aktr.O halde unu syleyebiliriz:Birim ykn bir C evresi zerinde bir devir yap-
mas sonucunda elektromagnetik alan tarafndan yaplm olan i C zerinde indk-
lenmi bulunan elektromotor kuvvet adn alr.Elektromotor kuvvet ile magnetik en-
dksiyonun aks arasndaki (4.4c) bants Faraday forml olarak tannr*.Eer B

zamanla deimiyor ise, rotE =0 dr ve, dolaysyla, E nin elektromotor kuvvete etki-
si sfrdr.Bu halde, elektromotor kuvvet, tanm olarak,
e(t) = (vB).dc (4.4e)

C
den ibarettir ve (4.4c) uyarnca (-d/dt B.dS ) ye de eittir.Tersine, C erisi zamanla

S
deimiyor ise, e(t) tanm olarak
e(t) = E.dc (4.4e)

C
dir ve (4.4b) uyarnca, ayn zamanda (- B/t.dS) ye de eittir.

S
Elektromotor kuvvetin birimi olarak voltun kullanlmas pratik dnlerde ba-
zan yanllklara dlmesine neden olmaktadr. Bu,bir statik elrktrik alanla zamanla
deien bir elektrik alan birbirinden ayran temel zelliin gzden kamasndan ileri
gelmektedir.yle ki;bir statik alanda
B
E.dc
A
integrali A y B ye birletiren yoldan bamszdr ve A ile B arasndaki potansiyel

farkna eittir.Buna karlk, zamanla deien bir alanda integral yoldan bamsz de-
ildir ve, dolaysyla, potansiyel fark gibi bir anlam da yoktur.
B. z ve kart endktans kavramlar. Devre teorisinin temel denklemleri

Bir devrede elektromotor kuvvetler ile gerilim dmleri arasnda var olan ilikiyi
ortaya karmak iin ekil-4.1 deki devreyi gz nne alalm. E(t) ile gsterilmi bu-
lunan kaynak, t ile (t + t) zaman aralnda q kadar yke C boyunca bir devir
yaptrm olsun.C nin iletken bir malzemeden yaplm olduunu, ok ince fakat s-
frdan farkl bir kesitinin bulunduunu ve direncinin R ye eit olduunu varsayalm
(bak.blm 3.9,Pr.-1).C den akan toplam akm, t yeter derecede kkse, i q/t
olup t sresince aa kan s enerjisi
q 2
W1 i2Rt ( ) Rt (Joule)
t
dir.Bu enerji, phesiz, kaynak tarafndan karlanacaktr.Ayn zaman zarfnda C

zerinde q ykn devrettirebilmek iin kaynak araclyla bizim yapacamz i
de, (4.4d) uyarnca,
*
Elektromagnetik teorinin tarihsel temellerinden birini oluturan bu bant Faraday Yasas ola-
rak da adlandrlr.Faraday bunu 29 Austos 1831de kefetmitir. Baknz: M.Faraday, Diary,
Royal Institution, London 1932.Ayrca bak.: G.Gamow, Biography of Physics, Harpers and Row,
New York ,1961.
d
W2 = - q e(t) = q , = B.dS
dt S
ye eittir.ekilde E(t) ile gsterilen fonksiyon, kaynan (t, t+t) zaman aralnda
-
E(t) dS R
S
+
r
C
i(t) t
dc
ekil-4.1
birim yk kaynan bir ucundan dierine tarken yapaca ii gstermektedir.Bu,

bir anlamda, kaynan (t, t+t) zaman aralnda yklere uygulayabilecei kuvvetin
bir lsdr ve kaynan elektromotor kuvveti adn alr.Kaynan q ykn bir
utan dierine tamas iin yapt qE(t) iini W1+W2 ye eit yazmakla
1 q 2
E(t) ( ) Rt e(t), (4.4g)
q t
ve burada t0 yapmakla da
d
E(t) = iR e(t) = iR+ (4.4h)
dt
buluruz.Burada , baka kaynak bulunmad iin, devreden akan akmn neden ol-
duu akdr ve, bu devrenin boyutlar k hzna gre ok kk dnldnden *
i r'
= (t 3 ).ndSdc Li(t) (4.4i)
4 S C r'
ye eittir.t ile, C nin akm ynndeki birim teet vektr, S ile, C nin kuatt
alan paras, n ile de S in C ye gre pozitif ynlendirilmi birim normal vektr gs-
terilmektedir.Kolayca gereklenebilir ki; her zaman L>0 dr.Buna C evresinin z
endktans ad verilir.MKSA sisteminde L yi lmek iin kullanlan birim Henry*dir.
*
Bu ksmda sz konusu olacak devrelerin boyutlarnn ve birbirlerine uzaklklarnn yeterince k-
k olduunu varsayyoruz, yle ki; blm 4.8.2 de sz edilecek olan gecikmeler burada ihmal edi-
lebilir olsun.
Burada u hususu srarla belirtmek istiyoruz: ekil-4.1 deki C evresi fiziksel

varl olan bir evredir ve bunun kesiti sfrdan farkldr.Eer bu iletken soyutlana-
rak kesiti sfr varsaylrsa, blm 3.2 deki rnekten de akca anlalaca zere, S
in C ye yakn noktalarnda magnetik alan sonsuza doru byyen deerler alr ve,
dolaysyla,(4.4i) deki integral raksar.Bu nedenle, z-endksiyon hesaplanrken ilet-
kenlerin kesitinin hesaba katlmas gerekir.
imdi S ve C nin zamanla deimediini varsayalm.Bu halde (4.4h) bants,
E(t) + e(t) = iR
eklinde yazlrsa, devrede indklenmi bulunan elektromotor kuvvetin kaynak gibi

davrandn gsterir.Ayn banty
E(t) = iR + L di/dt (4.4j)
eklinde yazacak olursak, Faraday indksiyonundan ileri gelen L di/dt terimi Ri gibi
gzkr, yani devrede bir yk gibi davranr.Bu husus Lenzin genel ilkesine uygun
olan bir zelliktir.yle ki; bir t annda E(t) bymeye balarsa, i(t) de ayn eilimi
gsterir.Ancak, Ldi/dt pozitif olduu iin i(t) nin art E(t)/R den daha az olur. Ya-
ni, baka bir deyile, L nin varl i nin artn frenler.Tersine, E(t) azalrken de
Ldi/dt <0 olduundan, i nin azalmas E(t)/R den daha az olur.Yani, L nin varl bu
sefer de i nin azalmasn frenler.
Yukarda gz nne alnm bulunan ekil-4.1 deki basit evre halinde yaratlan
magnetik alann kayna sadece evreden akmakta olan i(t) akm idi.Eer E(t)0
yaplacak olunursa, (4.4h) denklemi, doal olarak
Ri + Ldi/dt = 0
a indirgenir ve i 0 verir.Buna karlk, sz konusu evre belirli bir magnetik alann

iinde bulunsayd, devreden geen aksn i(t) nin ve sz konusu alan yaratan dier
kaynaklarn katks eklinde ikiye ayrlm dnmemiz gerekirdi.Bu sonuncuyu d
ile gsterecek olursak, (4.4h) nin yerini
d di
E(t) - d = Ri + L (4.4k)
dt dt
alr. imdi E(t) 0 olsa da evreden sfrdan farkl bir akm akar.Bu akm, phesiz,
evrenin uzanda bulunan dier kaynaklar beslemektedir.
imdi de ortak noktalar bulunmayan C1 ve C2 gibi farkl iki evre gz nne ala-
lm.C1 den bir i1(t) akm akyorken C2 evresinde e12(t) gerilimi indklensin.Tersine,
C2 den i2(t) akm aktnda da C1 de e21(t) gibi bir gerilim indklenir.
e12(t) = - L12di1/dt, e21(t) = - L21di2/dt (4.4l)
ile tanml bulunan L12 ve L21 sabitleri bu evrelerin birbirini Faraday endksiyonu
bakmndan ne lde etkileyebilmekte olduklarn belirten byklklerdir.Biraz
*
Bu szck J.Henry (Albany, N.Y., 1797- Washington, 1879) nin adndan gelmektedir.
sonra gstereceiz ki, her zaman L12 = L21 dir.Bu sabitler sz konusu evrelerin kar-
t endktans adn alr.
L12 = L21 olduunu gsterebilmek iin
d r12
e12(t) = - i1(t)(dc1 3 ).n2dS2
4 dt S 2 C1 r12
yi (4.4l) ile karlatralm ve integrallerin srasn deitirelim.Hemen
1
L12 = - dc1 grad2( ).n2dS2 (4.4m)
4 C1 S 2 r12
yazarz.Burada S2 ile C2 evresinin kuatt herhangi bir alan paras, n2 ile bunun
birim normali.r12 ile de, C1 zerndeki noktalar S2 nin noktalarna birletiren vektr
gsterilmitir.n2 yle ynlendirilmitirki; C2 zerindei2 nin ak yn n2 tarafndan
pozitif grlr.(4.4m) yazlrken
r12 1
3
= - grad2
r12 r12
olduu gz nnde tutulmutur. Burada grad ilemindeki (2) alt indisi tretmenin S2
nin noktalarna gre yaplacan belirtmektedir.
(4.4m) yi Stokes teoremi uyarnca aadaki gibi de yazabiliriz:
1
L12 = rot2( dc1).n2dS2
4 C1 S 2 r12
dc1. dc 2
= . (4.4n)
4 C1 C 2 r12
Bu sonu C1 ve C2 evreleri bakmndan simetrik bir yapya sahiptir. O halde
L12 = L21
dir. (4.4n) integrali her zaman yaknsak olduundan, C1 ve C2 evrelerinin kesitlerini

sfr dnebiliriz.
imdi, yukarda sz edilen evrelerin baka kaynaklar tarafndan yaratlm bir
magnetik alann iinde bulunduunu ve bunlardan i1 ve i2 akmlarnn akmakta oldu-
- Q1(t) - Q1(t)- q1
V1(t)
E V1(t) E
Q1(t) Q1(t)+q1
t annda kondansatr t+t annda kondansatr
ekil-4.2
unu dnelim. Bu evrelerin z ve kart endktanslar L1, L2 ve L12, direnleri de

R1 ve R2 ile gsterilsin.En genel durumu yanstm olmak iin bu evrelerin, kapasite-
leri, srayla, C1 ve C2 ye eit olan birer kondansatr de iermekte olduklarn kabul
edelim. Bu halde, t annda C1 kondansatrnn ular arasndaki voltaj V1(t),
zerindeki yk de Q1(t) ile gsterilsin (bak.ekil - 4.2).(t, t + t) zaman aralnda
(t<<1) bu evreden q1 kadar yk ak oluyorsa, sz konusu kondansatrn zerin-
deki yk Q1+q1 olur ve bu yk artn salamak iin V1(t)q1 kadar i yapmak gere-
kir. Bu i de gz nne alndnda, (4.4g) nin yerini
q1 2
q1E1(t) = ( ) R1t - q1e1(t) + V1(t) q1 (4.4p)
t
alr.Balangta kondansatr yksz ise
Q1 ( t ) 1 t
V1(t) = = i1(t)dt
C1 C1 0
dir. Bu husus gz nnde tutularak (4.4p) de t 0 yaplrsa ve e1(t) ye i1ve i2 akm-

larnn katklar dier d kaynaklarnkinden ayrlrsa,
d (1) di di 1 t
E1(t) - d = R1i1 + L1 1 + L21 2 + i1dt
dt dt dt C1 0
bulunur.Benzer ekilde, ikinci evre iin de
d (2) di di 1 t
E2(t) - d = R2i2 + L2 2 + L12 1 + i2dt
dt dt dt C2 0
yazlr.Bu son iki bant ok sayda evre haline geniletilebilir ve devreler teorisi-
nin temelini oluturur.
Problemler
Pr-.1.Magnetik endksiyonu B = B0cos(t-y/c)ex eklinde olan bir elektromagnetik
alan iinde y = d noktasna, ekilde gsterildii gibi, bir ereve anten kon-
mutur. Antenin A ve B ular arasndaki gerilimi ve bunun maksimumunu
bulunuz ( b << 2c dir). Hangi u daha yksek potansiyeldedir?
z
b
h d
y
x
A B
Pr-.2.(,,z) silindirik koordinatlar olmak zere, bolukta uyarlan bir elektomag-
netik alan iin B = Bez ve
B0 sin t , a
B=
0, a
llmtr. E yi
i) Faraday formlnden yararlanarak,
ii)Dorudan doruya Maxwell denklemlerini kullanarak
bulunuz.Bu alan yaratan kaynak dalmn belirtiniz.
Pr.-3. Statik alanda
B
E.dc
A
integrali A y B ye birletiren yoldan bamszdr.Zamanla deien bir alanda

bu integralin yola bal olduunu gsteriniz ve farkl iki yol iin hesaplanm
deerlerin (voltajlarn) farknn magnetik alan yardmyla nasl hesaplanaca-
n belirtiniz.
Pr.-4.b geniliindeki bir metal erit, ekilde grld gibi, kendisine dik bir B0 (=
sabit) magnetik endksiyonunun etkisi altnda sabit bir v hzyla hareket
etmektedir.Bir voltmetrenin A ve B ular eritle temas halindedir.
a) A ve B ular arasnda endklenecek olan gerilimi bulunuz.
b)A ve B ular arasna direnci R ye eit bir yk balandnda akacak olan
akmn deeri ve yn ne olur? ( self endksiyon etkisi ihmal ediliyor).
c) (b) de sz edilen halde hareketi srdrebilmek iin erit ne kadar bir kuvvetle
ekilmelidir?
d)Yukarda sz edilen magnetik endksiyon zamanla deiiyorsa, sonular ne
olur? B = B0cost zel haline ilikin sonular yaznz.
B
R
e( t) v b f
i B
A
Pr.-5.a yarapl bir metal disk, ekilde grld gibi, sabit bir mknatsn kutuplar
arasnda sabit bir hzla dnmektedir.
a)A ve B ular arasnda endklenecek olan gerilimi bulunuz. A ve B ularndan
ngisi daha yksek potansiyeldedir? Neden?
b)R direncinden akacak akmn yn ve deeri nedir? (self endktansn ihmal
edilebildii varsaylyor).
B
N
e( t)
R
B a
A
i
S
Pr.-6.ok ince telden yaplm, ab boyutunda dikdrtgen biiminde bir erevenin

bir kenar, ekilde grld gibi, sabit bir mknatsn kutuplar arasndadr.
a)ereve sola doru sabit bir v hzyla itildiinde, indklenecek elektromotor
kuvvet ne olur?
b)erevenin R ye eit bir direncinin bulunmas ve self endksiyon etkisinin
ihmal edilmesi halinde akacak olan akmn ynn ve deerini bulunuz.
c)(b) de sz edilen halde hareketin srdrlebilmesi iin uygulanmas gereken
kuvvet nedir?
d)Yukardaki sorular, erevenin saa doru ekildii hal iin cevaplandrnz.
B
a( t)
i v b
S a
Pr.-7. (4.4h) ile tanml L nin her zaman pozitif olduunu gsteriniz.
Pr.-8. Ayn dzlemde bulunan sonsuz uzun bir doru ile a yarapl bir
dairenin kart endktansnn
L12 = {b - b 2 - a 2 } Henry
olduunu gsteriniz(dairenin merkezi dorudan b kadar uzaktadr.

Pr.-9. Bir elektromagnetik alanda, B = B0cos1tex ve E = Eey olduu gzlenmitir
(B0 ve 1 bilinen pozitif sabitler, =0 dr).
i) E yi ve J yi bulunuz.
ii)Alan A olan bir dikdrtgen ereve Oz ekseni etrafnda sabit 2 asal hzyla
dnmektedir, yle ki; t = 0 da = 0 dr.
a)ereveden geen aky zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
b)ereve boyunca E nin sirklasyonunu hesaplaynz
c)ereve boyunca vB nin sirklasyonunu hesaplaynz.
dYukarda bulunanlarla Faraday formln gerekleyiniz ve erevede indkle-
lenen elektromotor kuvveti yaznz.
e)a,b,c ve d de bulunan sonular 1= 0 ve 2 = 0 hallerinde tartnz .
z
E D
O y
B F
x
C
Pr.-10. ekilde grld gibi, aralarnda b kadar uzaklk bulunan,sonsuz uzun bir
ift-telli hat sonsuz uzun bir C1 iletkenine paraleldir.C1 ile ift-telli hat
devresinin birim uzunluunun kart endktansnn
c 2 (a b) 2
L12 = log Henry/m
4 c2 a2
olduunu gsteriniz.
a b
.
c
n
C 1
Pr.-11. ok ince bir telden yaplm, a yarapl bir halka sabit bir H0 magnetik alan
ierisinde, bir ap tarafnda, sabit asal hzyla dnmektedir.Dairenin
dnme ekse-ni H0 a diktir ve R ye eit bir dirence ahiptir.
A. Dairenin self endktans ihmal edildii taktirde,daireden akacak olan akmn
id detini bulunuz.
B. Daireyi dndrmek iin uygulanan momenti hesaplaynz.
C. Dnmeyi srekli tutabilmek iin harcanmas gereken ortalama gc bulunuz.
D. Dairenin L self endktansnn ihmal edilmemesi halinde yukardaki sonular
nasl deiir?
Pr.-12.R,L,C, elemanlarndan olumu,dikdrtgen eklindeki bir evre kendi dzle-
mi iindeki bir eksen etrafnda sabit bir asal hz ile dnmektedir.Dnme
eksenine dik bir sabit H0 magnetik alann varl halinde
A. ereveden akan akmn geici ve srekli rejimdeki ifadelerini,
B. Srekli rejimde evreyi frenlemeye alan momenti ve bunun deerini,
C. Dnmeyi srekli yapabilmek iin birim zamanda harcanmas gereken iin
ortalamasn (gcn) bulunuz.
[NOT: t = 0 da kondansatr botur ve evrenin z endktans L nin iindedir]
Pr.-13.Sonsuz uzun bir iletken tel ile a yarapl dairesel bir iletken tel ayn
dzlemdedir ve dairenin merkezi telden b kadar uzaktadr. Dairesel telde
indklenen gerilimi hesaplayarak bu sistemin kart endktansn bulunuz.
y
C
I

O x
b
Pr.-14. ok sk sarlm toroidal bobinin z-endktansn hesaplaynz. a/b 0 limit

durumununda geerli olan ifadeyi karnz (aadaki ekle bak.).
z
r C

b O x
S I b
S
b+a
2a
Pr.-15. b uzunluunda, ok ince bir dz metal ubuk bir ucu etrafnda asal hz
ile dnmektedir.Dnme eksenine paralel bir sabit H magnetik alannn
varl halinde, ubuun ular arasnda belirecek olan voltaj hesaplaynz.
ubuun hangi ucunun daha yksek potansiyelde olduunu (aklayarak)
belirtiniz (ubuk ile dnme ekseni arasndaki as sabittir).
z

b
Pr.-16. Sabit bir B = Bez magnetik alan iinde, boyutlar ab olan bir iletken ABCD
erevesi asal hz ile dnmektedir. ereve R direncine baldr ve d
uzunluundaki bir kol aracl ile dndrlmektedir.
A) erevenin kendi direnci r olduuna gre, R zerinden akan akmn ak
ifadesini yaznz ve ynn ekil zerinde gsteriniz.
B) ereveyi dndren F kuvvetini zamann fonksiyonu olarak yaznz.
(NOT. zendktansn etkisi ihmal edilecektir).
z
y

F
B C
d

a
x
R
A D
b
Pr.-17. Uzayda sabit bir B = Bez magnetik alan yaratlmtr.

A) Aada ekil-1de grlen dikdrtgen ereve Oy ekseni etrafnda sabit bir
asal hzyla dnmektedir. erevenin R ye eit bir direnci ve L ye eit
bir z-endktans vardr. ereveden akan akmn srekli rejimdeki ifadesini
bulunuz. Bunun, aralarnda 90 derece faz fark bulunan iki bileenden
olutuunu gsteriniz.
B) Yukarda sz edilen ereve, ekil-2 de grld gibi kvrlm olsun. Bu
halde, erevenin z-endktans ihmal edilecek olursa, akacak akmn
ifadesinin gene (A) daki gibi olacan gsteriniz ve akm oluturan
bileenlerin (A) daki kartlarna oranlarn yaznz.
y z y
z b
n
b n
B
B
n t
b t
x
O x
O
4.2.3 Sreklilik denklemi

H nn uzay koordinatlarna gre, D nin uzay koordinatlarna ve t ye gre ikinci mer-
tebeye kadar, J nin ise uzay koordinatlarna gre birinci mertebeye kadar srekli t-
revlere sahip bulunduklar bir blgesinde (4.1b) nin ilk denkleminin diverjans-
n,(4.1a) nn ikinci denkleminin de t ye gre trevini alalm ve toplayalm.

0 = divJ + div D
t

= divJ + (4.5a)
t
yazarz. Sreklilik denklemi ad verilen bu bant, bir blgedeki ykn azalma hz-
nn bu blgenin evresinden dar kan akma eit olduunu ifade etmektedir.Bunu
daha ak bir ekilde gsterebilmek iin (4.5a) y (sonlu) blgesi iinde integre
edelim.

divJ d = - d
t
veya, sol yan Gauss teoremi uyarnca nin S evresi zerindeki integrale dnt-
rerek,
d
J.dS = - d (4.5b)
S dt
buluruz. Sol yan S den dar kan akm, sa yan ise iindeki ykn azalma hz-
dr.
Uyar.Yukarda, Maxwell denklemlerinden haraketle, geniletilmi Ampre, Faraday
ve sreklilik denklemlerini elektromagnetik alann baz sreklilik koullarna uymas
halinde elde ettik.Gerekte bunlar her durumda doru olan bantlardr. Sreksizlik-
lerin sz konusu olduu hallerde de bu sonularn elde edilebilmesi iin (4.1a-b)
denklemlerini distribsyon anlamnda dnmek gerekir.Bu husus Blm 5 de ele
alnacaktr.
Pr-1. Orijinde, Q = 10 kulon deerinde bir noktasal yk vardr. t = 0 annda

gerekletirilen ani bir ilemle bu yk pozitif z-ekseni zerinden sonsuza
aktlmaya balanmtr. Akmn iddeti sabit olup 5A deerindedir. Yk ve
akma ait younluklarn A) t<0 iin , B) t>0 iin, C) her t iin geerli
ifadelerini yaznz ve bunlarn halde de sreklilik bantsn gereklediini
gsteriniz.
4.3 Bnye Denklemleri
Maxwell denklemleri zel bir elektromagnetik alan btn zellikleri ile gstermeye
yeterli deildir.Bu yetersizlik iki bakmdan sz konusudur.Bir defa,iinde alann sz
konusu olduu ortamn zellikleri bu denklemlerde gzkmemektedir.kinci olarak,
denklemlerin says, aralarnda iliki kurduklar bileenlerin saysndan ok azdr, ya-

ni sistem belirsizdir.Genellikle ve J tamamen veya ksmen bilinirler ve alann
uyarc kaynaklarn gsterirler.Bundan sonra problem E, H, D ve B nin bulunmasna
indirgenmi olur.J ve nun tamamen bilinmesi halinde sistemde 12 bilinmeyen ve
(en ok) sekiz bamsz denklem var olur. Sistemi tamamen belirli yapabilmek iin
bu denklemlere, ortamn makroskopik bnyesini tantan yeni denklemler katmamz
gereklidir. Bu yeni denklemler deneylerin sonucu olarak ortaya karlrlar ve bnye
denklemleri adn alrlar.uras aktr ki; bir ortama ait bnye denklemleri E ve H
nn, scakln, frekansn vb. byk veya kk oluuna gre farkl olabilir. ncele-
melerin basitlemesi iin biz bnye denklemlerinin mmkn olduu kadar basit bir
ifadeye sahip olmasn arzu ederiz.Bu basitlik, phesiz,ancak belirli koullar altnda
sz konusu olur.Bu nedenle, bnye denklemlerinin ne zaman geerli olduklarn bil-
mek ve bunlar daima gz nnde tutmak gerekir. Biz burada bnye denklemlerine
ksaca deinmekle yetineceiz. unu da hemen belirtmek gerekir ki; bnye denklem-
leri bir takm prensiplere uygun olarak ifade edilmek zorundadrlar*.
En basit bnyeye sahip ortam, phesiz, boluktur. Deneyler gstermektedir ki;
bolukta her zaman
D = 0E, B= 0H
dr ve, konveksiyon akmlar yoksa, J = 0 dr.Bolua ait bnye denklemleri ite

bunlardan ibarettir.
Bolua ait bnye denklemlerinin son derecede basit olduklar aka grl-
mektedir.Bu nedenle, dier ortamlara ait bnye denklemlerini de yukardakiler gibi
ifade etmek eilimi vardr.Biraz sonra ksaca deineceimiz bellekli (non-instanta-
neous) ve yresel olmayan (non-local) ortamlarn dnda kalan her ortam iin bolu-
unkine benzer bnye denklemleri yazmak mmkndr.Yanlz, bunlarda katsaylar
her zaman sabit veya skaler deildir. J yi genel olarak, J + Ji eklinde dnmek ge-
rekir. J hareket halinde bulunan serbest yklerin neden olduu akm, Ji de, eer or-
tam iletken ise bu iletkenliin sonucu olarak ortaya kan akm gstermektedir.Bu
dnle, belleksiz ve yresel bir ortamn bnye denklemleri
D = E , B = H , J = E (4.6a)
eklinde yazlr.Eer , ve E ve H ile deimiyorsa, ortam lineer, aksi halde

non-lineerdir, denir. rnein, ferromagnetik cisimlerin bazsnda H nn fonksiyo-
nudur. Nonlineerlik E ve H nn etkisi ile ortamn bnyesinin deimesinden ileri
gelir.Bu deiim baz ortamlarda ok bazlarnda ihmal edilecek kadar azdr.rnein,
baz cisimlerin boyutlar elektrik alannn ynnde byr (elektrostriksiyon
olay).Benzer olay magnetik alann etkisi ile de olur (magnetostriksiyon olay).Eer
deiim az ve E ve H n deiim aral da kk ise, , ve iin ortalama sabit
deerler alnarak ortam, yaklaklkla, lineer kabul edilebilir.
Bir lineer ortamda , ve noktadan noktaya ve zamandan zamana deiebilen
skalerler veya tansrler de olabilirler. Son halde ortam anizotroptur, denir.Byle bir
*
Baknz:C. Trouesdel and R.A Toupin;The Classical Field Theories; Handbuch der physik:Bd
III/I.pp:700-704 (prensipler), pp:736-744 (elektromagnetizma iin).
Statik halde D ve H nn tanmndan ibaret olan bu bantlar zamanla deien alanlar iin
deneylerin sonucu olan bnye bantlar olarak deerlendirmek gerekir.
ortamn zellikleri, her noktada, dorultudan dorultuya deiiktir.Bunlara biraz son-

ra yeniden deineceiz.
Lineer ve izotrop bir ortamda , ve sadece uzay koordinatlarnn ve zamann
fonksiyonu olan skalerlerdir. Eer t ile deiim yoksa, ortam sabit katsayl, uzay ko-
ordinatlar ile deiim yoksa, homogendir, deriz.Gazlarn, svlarn ve katlarn ok
byk bir ksm, ok kuvvetli olmayan alanlarn etkisi altnda izotrop, homogen ve
sabit katsayldrlar.Byle bir ortam biz basit ortam olarak adlandracaz.Bu kitap
iinde bizim gz nne alacamz ortamlar hep basit ortamlar veya bunlarn kmesi
eklindeki ortamlar olacaktr.
Basit bir ortama ait ve nn bolua ait 0 ve 0 a oran olan boyutsuz ve birim
sisteminden bamsz
r = / 0 , r = / 0 (4.6b)
saylarna bu ortamn bal dielektrik sabiti (permitivitesi) ve bal magnetik geir-

genlii (permeabilitesi) ad verilir.uras ilgintir ki; her zaman r 1 dir.Gazlarn o-
unda r 1 olup r =1 dnmek olanan verir. rnein, hava iin r = 1,0006 dr.
Svlarn ounda r 2 ile 81 arasnda deiir.rnein, su iin r = 81, petrol iin r =3
dr. Unutmamak gerekir ki; gazlarda ve svlarda r younluk, frekans ve scaklkla
da deiir.Yukardaki deerler normal oda scaklndaki deerlerdir.Katlarn
ounda r 2 ile 10 arasnda deimektedir. rnein, mika ve porselen iin r 6 dr.
Bal dielektrik sabitinin daima birden byk olmasna karlk r birden kk
de olabilir. r in deerine gre ortamlar iki gruba ayrlmlardr:
r < 1 : diamagnetik ortamlar

r > 1 : paramagnetik ortamlar.
Ortamlarn byk bir ounluunda r 1 dir.rnein, alminyum iin r =1,00002 ,
bakr iin r = 0,999991 dir.Baz paramagnetik ortamlarda da r birden ok byk-
tr.Bnyesinde demir bulunan ortamlar,zellikle,bu gruptandrlar.Bu nedenle bu or-
tamlara ferromagnetik ortamlar ad verilir.Ferromagnetik ortamlar, genellikle, lineer
olmayan ortamlardr.Bunlarn lineerletirilmi bnye denklemleri ancak H nn dei-
iminin kk olduu durumlarda kullanlabilir.
letken ortamlarn ounda (rnein metallerde) sadece scaklkla deiir ve
normal oda scaklnda = 107 (m)-1 mertebesindedir.Bu olduka byk bir deer-
dir ve, ou kez, formllerde = yaparak sadeletirme yapmaya olanak verir.
= olan bir ortama ideal iletken veya mkemmel iletken, deriz.Metallerin iyi
iletken olmalarna karn katlarn bir ksmnda ok kktr.rnein, parafin iin
= 10-11 dir. Bu malzeme, iyi bir yaklaklkla, sfr iletkenlikli dielektrik olarak
dnlr ve izolatrlerde kullanlr. = 0 olan bir ortama mkemmel saydamdr,
denir.
Svlar ve elektrolitiklerde (baz, asit ve tuz eriyikleri) iletkenlik, genellikle, ne
ihmal edilecek kadar az ne de mkemmel saylacak kadar yksektir.Alkol ve su gibi
svlar iin = 10-13, elektrolitikler iin = 102 dir.Gazlarda, iyonlama nedeniyle,
durum ok karktr.
Daha nce de belirttiimiz gibi,akmn varl iletken ortamlarn snmasna neden
olur (Joule olay). Scakln artmas ile de 1/ bydnden, bir zaman sonra ilet-
ken ortam lineer olmaktan kar.Baz ortamlarda scaklkla deiim azdr ve lineerlik
normal alma koullarnda, yaklak olarak, devam ediyor dnlebilir.Buna kar-
lk, baz ortamlarda, rnein tungstende scaklkla deiim ok byktr ve

lineerlik abuk bozulur.Tungstende nn E ye balln gsterin ilk terim E3 mer-
tebesindedir.letkenlik zerinde magnetik alann da bir etkisi vardr.Buna Hall olay
ad verilir.Bu etki ou kez ihmal edilecek kadar azdr.Etkinin ihmal edilmedii
ortamlar, phesiz lineer olmayan ortamlardr.
Son olarak unu da belirtmek istiyoruz:Scaklk azaldka malzemenin direnci,
genellikle, 0 0 K de sfr olacak ekilde dzgn bir biimde azalr (bak. ekil 4.3).
Saf olmayan metal

Saf metal
Sper iletken
malzeme
T
Tc
ekil 4.3
Fakat baz malzemelerde durum byle deildir: Kritik bir Tc scaklnn altnda mal-
zemenin direnci birdenbire yok olur (veya, aletlerin lemeyecei kadar azalr).
Byle bir durumda, malzeme speriletken hale gelmitir, deriz. Speriletkenlik
zellii gsteren malzemeler, ou kez, speriletken, diye nitelendirilirler*. Tc nin
deeri zerinde magnetik alann ve malzeme iinden akan akmn da etkisi
vardr.Bunlar belirli kritik Hc ve Ic deerlerini anca sper iletkenlik kaybolur.Enerji
kaybna neden olmadan ok byk gte enerji iletmek gibi problemlere zm
getirebilecei umulan bu zellii normal scaklklarda gsteren alamlarn
bulunmas iin btn dnyada ok byk abalar harcanmaktadr.
4.4 Basit Ortamlarda Temel Bantlar
Parametreleri , ve olan basit bir ortamda (4.1a-b) denklemleri

rotE + H=0, divE = (4.7a)
t

rotH - E - E = J , divH = 0, (4.7b)
t
* 0
Bu zellik ilk defa 1911 ylnda O.Kamerling tarafndan 4 K e kadar soutulan civada
gzlenmitir.
1986da J.G. Bednorz ve K.A. Mllerin baarlarndan cesaret alan Prof.Chu ile Dr.M.K. Wu,
0
1987de Y .Ba 2 .Cu 3 .O7 alamndan oluan bir malzemenin 92 K de speriletken hale geldi-ini
gstermilerdir. Bu baarlar nedeniyle Bednorz ve Mllere 1987 Nobel dl verilmitir.
(4.5a) ile verilen sreklilik denklemi de

+ = - divJ (4.8)
t
eklinde dzenlenebilir.Her zel durumda elektromagnetik alan (4.7a-b) denklemle-

rinin uygun snr koullar altnda zlmesi ile belirtilir.Bunlara daha ilerideki b-
lmlerde ayrntl bir ekilde deinilecektir.Burada sadece baz basit temel bantla-
ra deinmekle yetineceiz.
4.4.1. Rlaksasyon Zaman

(4.8) sreklilik denklemi, konveksiyon akmlarn iermeyen bir blgede,
= 0(x,y,z) e-t/ , = / > 0 (4.9)
olduunu gsterir. Zaman boyutunda olan ya ortamn rlaksasyon zaman ad ve-

rilir. (4.9) dan anlalyor ki; , eer sfr deilse, ortam iinde dalarak kadar bir
zaman sonunda ilk deerinin (1/e) kadarna der. Bu demektir ki; nin deerine
bal olarak, belli bir zaman sonunda artk llemeyecek kadar kk olacaktr.
Bu halde artk =0 dnmek mmkndr.Metallerde ok kktr.rnein, ba-
krda =1,5.10-19 saniyedir.Bu nedenle metallerde hacimsel yk younluunu her
zaman sfr dnebiliriz.Bundan u ilgin sonu kmaktadr:Ykl metaller sz ko-
nusu yk ancak yzeylerinde tarlar*.
Bir fikir vermi olmak iin kaydedelim ki; deniz suyu iin = 2.10-10 san., su iin
= 10-6 san., petrol ya iin saniye mertebesinde, slfrler iin gnler mer-
tebesindedir.
Problemler
Pr.-1.Baz ortamlarn alak frekanslardaki bnye sabitleri aaya karlmtr. Bun-
lara ait y hesaplaynz.
ortam r ortam r
bakalit 4,9 10 8 10 10 quartz 3,78 10 17

cam 5,1 10 12 lastik 2,3-4 10 14 10 16
mika 6 10 11 10 15 ar su 80 10 3
porselen 5,5-6,5 2.10 13
Pr.-2.Homogen olmayan ve konveksiyon akmlarn iermeyen bir lineer izotrop or-
tamda sreklilik denklemini yaznz ve unlar gsteriniz:
i) / noktadan noktaya deimiyorsa, basit ortamlarda olduu gibi,
= 0(x,y,z) e-t/ , = /
dr.
ii) / noktadan noktaya deiiyorsa fakat nun zamanla deiimi ihmal edilecek
*
Metallerin bu zellii ilk nce Coulomb tarafndan kefedilmitir.
kadar azsa, ortam iinde sabit = E.grad( / ) younluu ile yayl bir yk
birikimi vardr (dielektrik absorpsiyon).
4.4.2. Dalga denklemi

E veH nn x, y, z ve t ye gre ikinci mertebeye kadar srekli trevlere sahip oldukla-
rn kabul ederek (4.7a) nn ilk denklemine (-rot), (4.7b) nin ilk denklemine de /t
ilemlerini uygulayalm ve taraf tarafa toplayalm.Blm 7.4 Pr.-4 de sz edilen
rotrot E = grad divE - E
bantsn da gz nnde bulundurarak
2 1
E - E - E = grad + J (4.10a)
t 2 t t
elde ederiz .Benzer ekilde, sadece H y ieren
2
H - H - H = - rotJ (4.10b)
t 2 t
denklemi yazlr.Grld gibi, E ve H nn salad diferansiyel denklemlerin sol

yanlar birbirinin ayndr ve olduka zel bir biime sahiptir.Byle bir yapya sahip
diferansiyel denkleme dalga denklemi ad verilir.Daha ilerideki blmlerde grece-
imiz gibi, byle bir denklemi salayan bir olay sonlu bir hzla yaylan bir dalga ola-
ydr.
4.5. Basit Olmayan Baz Ortamlar
Basit olmayan ortamlar olduka kark bir bnyeye sahiptirler ve elektromagnetik

alann bunlar iindeki zelliklerinin incelenmesi de deiik matematik yntemlerin
kullanlmasn gerektirir.Biz bunlarn ayrntl bir incelemesine girmeyeceiz. Sade-
ce, bir fikir vermi olmak amacyla, baz temel kavramlar iaret etmekle yetineceiz.
4.5.1 Anizotrop ortamlar

Lineer, homogen ve zellikkleri zamanla deimeyen bir ortamda
Dx = 11Ex + 12Ey + 13Ez

Dy = 21Ex + 22Ey + 23Ez (4.11a)
Dz = 31Ex + 32Ey + 33Ez
olsun.Akca grlyor ki; E // ex ise,
D = (11ex + 21ey + 31ez)E

E // ey ise
D = (12ex + 22ey + 32ez)E,
dir.Bu D alanlar, genel olarak E ye paralel ve birbirine eit deildir.Baka bir deyi-
le, elektrik alann dorultusu deiirse, ortamdaki deplasmann hem deeri hem de
dorultusu deiir.Yani,ortamn bnyesi dorultudan dorultuya deiiktir. Bu tr-
den bir ortama anizotroptur, denir.
Bir ortamn anizotropluu hem permittivitesi, hem magnetik geirgenlii, hem de
iletkenlii bakmndan sz konusu olabilir. Fakat, teknik nemi olan malzemelerin
pek ou sadece bir zellii bakmndan anizotroptur.
(4.11a) denklemlerini matris notasyonu ile
D = E (4.11b)
eklinde de yazabiliriz.Burada ile, elemanlar ij olan kare matris gsterilmektedir.

unu srarla belirtmek gerekir ki;buradaki sadece adi bir matris deildir. Bir koor-
dinat dnm sonucunda D ve E nin vektrler gibi dnm olabilmesi iin nun
da zel bir dnm kuralna sahip olmas gerekir. Bu haliyle vektrlerin, bir
anlamda, geniletilmii olur ve ikinci mertebeden tansr adn alr.
Problemler
Pr.-1.(x,y,z) kartezyen koordinatlarndan (x,y,z) kartezyen koordinatlarna
x = 11x + 12y + 13z
y = 21x + 22y + 23z
z = 31x + 32y + 33z
formlleri ile geilmi olsun. nun elemanlarnn nasl dneceini bulunuz.
Pr.-2. (,,) bir erisel koordinatlar sistemi olsun.ok ince ve yaltlm iletken tel-
ler -deiken erileri eklinde kvrlarak bir blgesi iine yerletirilsin.
blgesi -ynnde iletkendir, denir (bir ynde iletken ortam). blgesinin
bnye bantlarn yaznz.
4.5.2 Bellekli ortamlar

Lineer,izotrop ve homogen bir ortamda
t
D(x,y,z;t) = (t-)E(x,y,z;)d (4.12a)

olsun.Akca grlyor ki;t annda (x,y,z) noktasnda llecek olan deplasmana t

den nceki btn anlarnda ayn noktada llm bulunan elektrik alanlarnn be-
lirli oranda katklar vardr.Bu, ortamn,gemii hatrlayarak elektrik alana kar bir
tepki gstermesi demektir.Bu trden ortamlara bellekli ortamlar ad verilir.Dielektrik
ve magnetik histerizis olaylarnn nedeni budur.
(4.12a) daki D, E ve u t nin fonksiyonu olarak gz nne alalm ve Fourier d-
nmlerinin yaplabildiini kabul edelim. D, E ve u(t) nin dnmleri*, srayla,
D(), E() ve () ile gsterilsin. rnein,
*
u(t) ile birim basamak fonksiyonu gsteriliyor.

E(r,t)eitdt = E(r,)

ve

(t)eitdt = ()
0
dr. Bu halde, kolayca gsterebiliriz ki;
D(r,) = ()E(r,) (4.12b)
yazlabilecektir.Eer alan zamanla sinzoidal olarak deiiyorsa, (4.12b) deki ola-

yn asal frekansdr ve sabittir.Bu halde () ortamn dielektrik sabiti olarak d-
nlebilir.Dielektrik sabiti frekansla deien ve dispersif ortamlar adn alan ortamlar
gerekte bellekli ortamlardr.
Problemler
Pr.-1. (4.12b) yi karnz.
Pr.-2.a)Kompleks dzleminin bir st yarsnda () nn regler olduunu gste-
riniz.
b)() = () + i() olsun (,reel). nn ift, nn de tek fonksiyon
olduunu gsteriniz.
4.5.3 Yresel olmayan ortamlar

Lineer,izotrop ve zellikleri zamanla deimeyen bir ortamda sadece x ve t ye bal
bir alan uyarlm olsun ve

| x - |
D(x,t) = ( |x-| ) E(, t-
c
) d (4.13a)

yazlsn. Bu halde, bir x noktasnda t annda llecek deplasmana her noktasn-

daki elektrik alann bir katks vardr.Bu katk nin x e uzaklna gre deiiktir ve,
sanki c hz ile x e eriiyormu gibidir. Bnyesi buna benzeyen ortamlara yresel ol-
mayan (non-local) ortamlar ad verilir.
Pr.-1. Bnye denklemi

t x c(t - )
D(x,t) = { (x,t;,)E(,)d}d
x - c(t - )
eklinde olan bir lineer ve izotrop ortamn genel zelliini tartnz.
4.5.4 Lineer Olmayan Ortamlar

Bnye bantlar (4.6a) eklinde ifade edildiinde, , ve dan en az biri E veya H
nn fonksiyonu oluyorsa, ortam lineer deildir, deriz. Bnye bantlar E ve H cin-
sinden ayr ayr lineer gzkse bile, elektromagnetik olayn btnl bakmndan,
bazan ortam lineer deildir. Aadaki problem bunun ilgin bir rneini oluturur.
Pr.-1.Basit bir ortamn bnye denklemleri

D = E + aH, B = H + bE, Ji = E + cH
eklinde olsun. , a, , b, ve c bilinen sabitlerdir. Bu ortam iinde J ile
yu birbirine balayan sreklilik bantsn karnz.
4.6 Elektromagnetik Enerji Aks
Bir basit blgesinde belirli bir elektromagnetik alan uyarlm bulunsun.Alann yara-
tlmas ile beraber iine, Blm 2.9 ve Blm 3.8 de aklanm bulunan enerjilerin
de depo edilmi olacan biliyoruz.Eer nin iletkenlii sfrdan farkl ise, s
enerjisine dnen bir enerji de sz konusudur. Buna ait g (3.20a) ile bellidir.imdi
amacmz bu enerjiler ile dndaki alan (veya, kaynaklar) arasnda var olan ilikiyi
aa karmaktr. Bulacamz bant, hem blm (3.8) de sz edilen enerjinin ak
ifadesini elde etmemize yarayacak hem de, ayn zamanda, elektromagnetik dalgalarn
enerjiyi blgesine nasl tadn aklamaya yardmc olacaktr.
Paramatreleri , ve olan basit blgesi iinde E ve H n uzay koor dinatlarna
ve D nin de zamana gre birinci mertebeden srekli trevlere sahip olduklarn kabul
edelim.Bu halde, (4.1a) nn ilk denklemini H ile, (4.1b) nin ilk denklemini de E ile
skaler arpalm ve taraf tarafa kardktan sonra iinde integre edelim.
D B
[E.rotH H.rotE]d = [E.
t
+ H.
t
]d + E2 d + J.Ed

yazarz.Sol yandaki integrandn div(HE) ye eit olduu gz nnde tutularak bu

integral nin S snr zerinde yazlm bir yzey integraline dntrlrse,
P=EH (4.14a)
Poynting vektr olmak zere,
d
- P.dS - J.Ed = [ E2 + H2] d + E2 d (4.14b)
dt 2 2
S
bulunur. Sa yandaki

We =
2 E2 d , Wm =
2 H2 d

terimleri, blm-2.9 ve blm-3.8 de grm olduumuz gibi, iine depo edilmi

elektrik ve magnetik enerjilerin t anndaki ani deerlerini gsterir.Bunlarn zamana
gre tretilmesi ile elde edilmi olan terimler, sz konusu t annda, birim zamanda
depo edilen enerjilerdir.Baka bir deyile, watt boyutundaki bu terimler depo edilen
enerjilere ait glerden baka bir ey deildir.(4.14b) nin sa yanndaki son terim
ise, blm-3.9da grdmz gibi, iinde s enerjisi eklinde aa kan enerji-
nin gcdr.
(4.14b) nin sol yannda gzken ikinci terim, esas itibariyle, sa yandaki son teri-
min ayndr.nndeki eksi iaretine bakarak bunu, iindeki J kaynaklarnn alana
verdii enerjiye ait g olarak yorumlayabiliriz. Benzer ekilde, P vektrnn
iine giren aksndan ibaret olan (4.14b) deki ilk terim de nin dndaki kaynak-
larn iindeki enerjiye katks olarak yorumlanabilir.
lk defa 1884de Poynting* tarafndan elde edilmi bulunan ve bu nedenle
Poynting bants olarak tannan (4.14b) bantsn u ekilde ifade edebiliriz:Bir
basit blgesi iine birim zamanda depo edilmi bulunan elektromagnetik enerji ile
birim zamanda bu blgede sya dnen enerjinin toplam, iindeki akm kaynak-
larnn salad g ile Poynting vektrnn iine giren aksnn toplamna eittir.
Uyar.Yukardaki sonular elektromagnetik alan iinde srekli varsayarak kar-

dk. Bununla beraber, sreksizliklerin sz konusu olduu baz durumlarda da (4.14b)
bants geerli olabilir. rnein, blgesi 1 ve 2 gibi farkl iki basit blgeden
olumu ise 1 i 2 den ayran yzeyi zerinde elektromagnetik alan sreksizdir,
fakat (4.14b) nin btn iin geerlidir.Gerekten, bundan sonraki blmde gre-
ceimiz gibi, zerinde ya
i) E ve H n teetsel bileenleri sreklidir, veya

ii)E nin teetsel bileeni sfrdr.
Bu halde, 1 in iinde kalan fakat 1 e son derece yakn olan 1 blgesi ile 2
iinde fakat 2 ye son derece yakn olan 2 blgeleri iin (4.14b) bantlar yazla-
bilir. 1 in evresi S1+1, 2 nin evresi de S2+2 ile gsterilsin (bak. ekil-4.4). 1
ve 2 zerindeki normaller, srayla, 1 ve 2 nin dna ynelik olduklarndan; 1,
2 limit durumunda bunlar birbirine zt olurlar. 1 ve 2 iin yazlan (4.14b)

n
S1

n2
1
1
2 n1
S2
2
ekil- 4.4
*
J.H. Poynting; Phil.Trans.175,343 (1884)
John Henry Poynting (Monton, Manchester 1852-Birmingham 1914)
Baknz:blm 5.3
eitliklerinin toplanmas ile elde edilen denklemdeki hacim integralleri 1, 2

limit durumunda 1+2 = iinde yazlan (4.14b) integrallerine dnr. Benzer e-
kilde, S1+ 1 ve S2+ 2 zerinde yazlan yzey integrallerinin toplamndan ayrlan
bir para da P nin S1+S2 = S zerinden iine giren aksn gsterir.Geriye kalan
para ise,
( E1 H1).n1dS + ( E2 H2).n2dS
1 2
den ibaret olup 1, 2 limit durumunda
( E1 H1 - E2 H2).n1dS (4.14c)

ye indirgenir.Burada (E1,H1) ile 1 zerinde, (E2,H2) ile de 2 zerinde llen de-

erler gsterilmektedir. Oysa, kolayca gerekleyebiliriz ki; zerindeki gei koul-
lar yukarda (i) veya (ii) de sylendii gibi ise, (4.14c) deki fark sfrdr (bak. pr.-1).
Problemler
Pr-.1.ekil-4.3 deki yzeyi zerinde (i) veya (ii) koullar salanyorsa (4.14c)
deki ifa-denin sfr olduunu gsteriniz.
Pr.-2.ekilde grlen kondansatrden i(t) akmnn akmakta olduu ve plaklar ara-
snda dzgn bir elektrik alann yaratlm bulunduu varsaylyor.
I(t)
I(t)
a) Plaklar arasndaki silindirik blgeye birim zamanda depo edilen elektrik ve

magnetik enerjileri ayr ayr hesaplaynz.
b)Yukardaki sonucu Poynting bantsn kullanarak bulunuz ve enerji aksnn
blgeye nasl girdiini tartnz.
c) t = 0 annda i = 0 olsun. Kondansatre depo edilen enerjinin t anndaki dee-
rini bulunuz ve bunun (1/2)Q2/C eklinde ifade edilebileceini gsteriniz.
Pr.-3. E0, B0, k ve reel sabitiler olmak zere, kaynaklar iermeyen bir basit ortam-
da bileenleri
E = E0 (sin kz, coskz, 0)sint , B = B0 (sin kz, coskz, 0)cost
olan bir elektromagnetik alan gz nne alnyor.
a) k2 = 2 olduunu gsteriniz ve E0 ile B0 arasndaki ilikiyi bulunuz.
b) E//B ve P 0 olduunu gsteriniz ve bunun fiziksel nedenini aklaynz.
Pr.-4. Yukardaki problemi
E = E0 (- cost, sint, 0)coskz , B = B0 (cost, -sint, 0)sinkz
iin tekrar ediniz.
4.7 Enerjinin Yaylma Hz
(4.14a) ile tanmlanan P enerji aks vektrn
P = (we + wm)v (4.15a)
eklinde yazalm.Burada, Joule/m3 boyutuna sahip bulunan w = (we+ wm) bykl
1
w= (E2 + H2)
2
ye eit olup, her noktada, birim hacm iinde bulunan enerjiyi gsterir. v ise hz
boyutunda bir vektrdr.Bu gsterilim, P enerji aksn, w younluu ile depo edilen
enerjinin v hz ile hareketinden ibaret dnmek olanan verir. v ye elektromag-
netik enerjinin yaylma hz diyeceiz.Gsterebiliriz ki; her zaman
v c = 1/
dir.
Gerekten,
M = 4 / H + i 4 / E
ve P2 = P.P olmak zere

w2(c2 v2) = c2( E2 + H2)2 P2
2 2
2
c
= (E2 + H2)2 (EH).(EH)
4
c2
= (E2 + H2)2 H2E2 + (E.H)2
4
1
= |M.M|2 0 (4.15b)
4
yazlr*.
M.M = / H2 - / E2 +2iE.H (4.15c)
olduu gz nnde bulundurularak (4.15b) den u sonular karlabilir:

1) Genel olarak v c dir.
2) v = c olmas iin E.H = 0 ve E2 = H2 olmas gerekir ve yetiir.Bu da,
elektrik ve magnetik alanlarn her noktada birbirine dik bulunmas ve depo
edilen elektrik enerjinin magnetik enerjiye eit olmas demektir.
4.8 Elektromagnetik Alann Potansiyellerle fadesi

Belirli bir elektromagnetik olayn incelenmesi, Maxwell denklemlerinin baz snr
koullarna uyan zmlerini bulmaktan ibaret bir snr deer problemini zmekten
*
H.Bremmer; Handbuch der Physik,p.427, Springer Verlag,1958, Bd.XVI.
baka bir ey deildir. Basit ortamlarda bu denklemler, genel olarak, alt tane bilin-
meyen skaler fonksiyon ierirler. Bunlar E ve H nn bileenleridir. Buna karlk, -
zlmesi gereken denklem says da, ilk bakta sekizdir.Bu sekiz denklemin birbirin-
den bamsz olduu sylenemez. rnein, = 0 halinde divD = denklemi, kay-
naklarn bir fiziksel zorunluluk olarak uyduklar sreklilik bantsnn ve rotH = J +
D/t nin bir sonucudur.Benzer ekilde, divB = 0 da rotE= - B/t nin bir sonucudur.
Bu kadar ok bilinmeyenle ve karmak bir problemle uramak zorunda olmak,
phesiz, ok cesaret krcdr.Ne var ki; Whittakerin gsterdii gibi, bir basit or-
tamda herhangi bir elektromagnetik alan gsterebilmek iin, en genel halde iki tane
skaler fonksiyonun belirlenmesi gerekir ve yetiir*. Bu blmde, elektromagnetik
alan gstermekte kullanlan bu trden yardmc fonksiyonlar gzden geireceiz.
Bunlara elektrodinamik potansiyeller ad verilir.
4.8.1 Vektrel ve skaler potansiyeller (Kirchoff,1857)

basit bir blge olsun. divB = 0 denklemi gsteriyor ki; iinde srekli trevlere
sahip yle bir A(r,t) alan vardr; ki
B = rot A (4.16a)
dr.B nin bu ifadesi rotE= - B/t denklemine tanacak olursa, rot(E+A/t) = 0 ya-
zlr. Bu demektir ki; iinde srekli trevlere sahip yle bir V(r;t) skaler fonksiyo-
nu vardr ki;
E = - A/t gradV (4.16b)
dir.Zamanla deiimin sz konusu olmad hallerde, yukardaki bantlarn magne-

tostatik ve elektrostatik alanlar iin yazlm bulunan ifadelere dnecekleri akca
grlmektedir. A ve V ye, elektromagnetik alana ilikin bir vektrel ve skaler potan-
siyel ifti ad verilir.lk defa Kirchoff tarafndan kullanlan (4.16a,b) gibi bir gsteri-
lim elektromagnetik olaylarn incelenmesini byk lde kolaylatrmtr.
E ve B nin (4.16a,b) deki ifadeleri (4.1a,b) denklemlerinin henz kullanlmam
bulunan dier ikisinde yazlrsa, A ve V yi zmeye yarayacak denklemler elde edi-
lir. rotrotA = graddivA - A olduunu gz nnde tutarak (4.1b) nin ilk denklemini
2
A - A - A + J = grad[divA + V + V] (4.16c)
t 2 t t
eklinde yazabiliriz. (4.16a) ile tanmlanm bulunan A vektrnn diverjansnn be-

lirsiz olduunu ve, dolaysyla, Helmholtz teoremi uyarnca bunun istenildii gibi
seilebileceini gz nne alarak, (4.16c) nin sa yanndaki keli parantezin iini
sfr yazabiliriz. Bylece (4.16c) u iki denkleme ayrlm olur:
2
A - A - A = - J (4.16d)
t 2 t
*
E.T.Whittaker;Proc.Lond.Math.Soc.1,1904,p:367
G. Kirchoff, ber die Bewegung der Elektricitt in Leitern, Ann. Physik, s: 529-544, 1857

divA + V + V = 0 (Lorentz koulu). (4.16e)
t
Bu son denklemi gz nnde bulundurarak (4.16b) yi divD = denklemine tarsak
2
V - V - V=- (4.16f)
t 2 t
buluruz.
(4.16e) denklemi V yi A cinsinden belirledii iin, elektromagnetik alann belir-
lenmesi, genel halde, A nn bileeninin bilinmesine indirgenmi bulunmakta-
dr.Gerekte bu bileenden biri de fazladr (Baknz Blm 4.8.4). uras apaktr
ki; elektromagnetik alan (4.16a,b) eklinde ifade etmeye yarayan A ve V potansiyel-
lerini Lorentz koulu ile birbirine bal dnmek zorunluluu yoktur.Lorentz kou-
lu, bu koula uyan potansiyellerin salad denklemlerin birbirinden ayrlmasna
olanak verdii iin tercih edilmektedir.
Burada unu da belirtmek yararl olacaktr: V henz belli olmadndan , (4.16e)
koulu da A y tamamen belirli yapmaya yeterli deildir.Bu husus Blm 4.8.4 n
temel dayanan oluturacaktr.
Pr-1. A ve B verilmi iki sabit nokta, C de bunlar birletiren bir dzgn (sabit ) eri
olsun.
a) Statik alanlar halinde geerli olan
E.dc = - {V(B) V(A)}
C
bantsnn, zamana bal alanlar halinde
d
E.dc = - A.dc - {V(B) V(A)}
C dt C
eklinde geerli olduunu gsteriniz.
b) C nin bir kapal eri olmas halinde (a) daki ifadenin
d
E.dc = - B.dS
C dt S
ye indirgeneceini gsteriniz. Burada S, C nin snrlam olduu herhangi bir
yzey parasdr.
4.8.2 Gecikmeli potansiyel kavram ( = 0 hali )

sonsuz geni bir basit ortam olsun ve iletkenlii bulunmasn.Bu halde, skaler po-
tansiyelin salad (4.16f) denklemi
1 2
V - V=- (4.17a)
c 2
t 2
ya indirgenir. Blm 2.3 de grm olduumuz gibi, zamana balln sz konusu

olmad hallerde (4.17a) denkleminin bir zm
1 ( , , )
V(x,y,z) =
4 r'
ddd
eklinde yazlabilir.Burada r ' ile (x,y,z) noktasnn (,,) ya uzakl gsterilmek-

tedir.Bu zm (4.17a) y c halinde salayan bir zmdr.Buna dayanarak u-
nu syleyebiliriz: Elektromagnetik olay sonsuza eit bir hzla yaylm olsayd,
(x,y,z,t) younluu ile uzaya yaylm bulunan ykn yaratt alana ilikin
V(x,y,z,t) potansiyeli
V(x,y,z,t) = - (x,y,z,t)/
denklemini salard ve
1 (, , , t)
V(x,y,z,t) =
4 r'
ddd
ye eit olurdu. Bu ifade (x,y,z) noktasndaki potansiyelin t anndaki deerinin, ayn t

annda btn (,,) noktalarnda bulunan yklerin katklarnn toplanmas ile bulu-
nacan gstermektedir.Gerekte c sonlu olduu iin, (,,) deki ykn etkisi
(x,y,z) noktasna r/c kadar bir zamanda eriir.Yani, (x,y,z) de t anndaki potansiyeli
oluturmak iin (,,) daki nun (t-r/c) anndaki deerini gz nne almak
gerekir. Bu, (4.17a) y salayan V nin
1 (, , , t - r' /c)
V(x,y,z,t) =
4 r'
ddd (4.17b)
olmas demektir.Dorudan doruya treterek (4.17b) nin (4.17a) y saladn gste-

rebiliriz (Baknz:Pr.-1). Benzer ekilde, vektr potansiyelin salad
1 2
A - A = - J (4.17c)
c 2 t 2
denkleminin bir zel zm de
J v (, , , t - r' /c)
A(x,y,z,t) =
4 r'
ddd (4.17d)
dir. Dorudan doruya treterek, (4.17b,d) ile verilen A ve V nin

divA + V=0 (4.17e)
t
Lorentz kouluna uyduklarn gstermek olduka kolaydr (Baknz:Pr.-2).

(4.17b,d) integrallerinde gzken (t-r/c), (,,) noktasndaki deiikliklerin
(x,y,z) noktasnda bir gecikme ile hissedildiini gstermektedir. Bu nedenle
(4.17b,d) ile tanml bulunan A ile V fonksiyonlarna gecikmeli potansiyeller ad
verilir.
Problemler
Pr.-1. (1/r) = - 4(x-)(y-)(z-) olduunu gz nne alarak, (4.17b) ile tanm-
l bulunan V(x,y,z,t) fonksiyonunun (4.17a) denklemini saladn gsteriniz.
Pr.-2. Dorudan doruya treterek ve sreklilik bantsn gz nne alarak gs-

teriniz ki; (4.17b-d) ile tanml bulunan A ve V fonksiyonlar (4.17e) denkle-
mini salarlar.
Pr.-3. O noktasndan itibaren, Oz ynnde sabit bir I akm akmaktadr.
a)Yaratlan elektromagnetik alann kaynaklarn yaznz ve bunlarn sreklilik
denklemini gereklediini gsteriniz.
b)Magnetik alann gecikmeli vektrel potansiyel aracl ile yazlan ifadesinin
Biot- Savart forml ile yazlm ifadenin ayn olduunu gsteriniz ve bunun
nedenini aklaynz.
c)Elektrik alann statik alan gibi hesaplanabileceini gsteriniz ve E yi bulunuz
(bak.blm-3.2 Pr.-3 ve blm-3.6 Pr.-2).
d)Blm 4.2.1 Pr.-3 deki durumda elektrik alan bulunuz.
4.8.3 Hertz vektr ( = 0 hali, 1889)

letkenlii olmayan bir basit ortamda uyarlm bulunan bir elektromagnetik alana ait
skaler potansiyel V(r,t) olsun. yle bir 0(r) vektr bulabiliriz ki;
div0(r) = - V(r,0) (4.18a)
olur. Bu 0 vektrnn tek trl olarak belli olmad, V(r,0) biliniyorken (4.18a) ya
uygun bir ok 0 vektrlerinin bulunabilecei apaktr. imdi, (4.18a) ya uyan 0
lardan biri araclyla
t
1
(r,t) = 0 +
Adt (4.18b)
0
yazalm.(4.16e) ve (4.18a) y da kullanarak kolayca gerekleriz ki;

= A(r,t) (4.18c)
t
t
1
-div = - div0 -
Adt
0
t
V
= V(r,0) + t
dt
0
= V(r,t) (4.18d)
dir. (4.18c,d) bantlar Lorentz koulu ile birbirine bal A ve V potansiyellerinin

= 0 halinde bir tek (r,t) vektr cinsinden ifade edilebileceini gstermektedir.
ye, sz konusu elektromagnetik alana ilikin bir Hertz vektr* ad verilir. Dorudan
doruya Hertz vektrlerini kullanarak problemleri formle etmek, bazan, vektrel ve
skaler potansiyeller kullanmaktan daha yararldr.
*
Bak. H.Hertz, Wiedemanns Ann.36,1(1889)
yi kaynaklara balayan bir denkleme eriebilmek iin (4.18c) yi A nn

salad (4.16d) denklemine tayalm.
1 2 1
[ - ] = - J
t c 2 t 2
olur. imdi de,

J = p (4.18e)
t
ye uyan bir p vektr bulalm. Bunu yukardaki denkleme tarsak
1 2 1
- + p = C(r) (4.18f)
c 2 t 2
buluruz. (4.18a) y yazarken 0 n tek trl belli olmadn belirtmitik. imdi, bu

belirsizlie dayanarak yukardaki C yi sfr yapacak nin var olduunu sylemek
istiyoruz. Gerekten, eer C 0 ise
(rot f) = C(r)
olan bir f(r) vektr kolayca bulunabilir.Bu f vektrn kullanarak
(r,t) - rot f (r) = 1(r,t)
yazalm.Dorudan doruya treterek hemen grrz ki;
1 1
1 = =A
c 2 t c2 t
- div 1= - div = V
1 2 1 1 2 1
1 - 1 + p = - + p - (rot f) = 0
2
c t 2 2
c t 2
dr. Bunlar gsteriyor ki;(4.18c,d) gsterilimine uyan ve (4.18f) yi C 0 ile salayan

bir Hertz vektr her zaman bulunabilir.
(4.18e) ile tanml (kulon/m2) boyutundaki p vektrne elektrik momenti
younluu ad verilir.E ve H n cinsinden ifadesi yledir:
2
E = graddiv - , H = rot . (4.18g)
t 2 t
4.8.4 ki Skaler Yardmyla Gsterilim ( = 0 , J = 0 , = 0 hali)

letkenlii olmayan ve iinde uyarc kaynaklarn da bulunmad bir basit ortam gz
nne alalm.Herhangi bir elektromagnetik alann bu ortam iindeki ifadesinin, en
genel halde,

divA + V=0 (4.19a)
t
kouluna uyan ve (4.16e,f) denklemlerini salayan potansiyeller yardmyla yazla-

bileceini biliyoruz.(4.19a) koulunun da A y tamamen belirlemeye yetmediini
daha nce kaydetmitik.Blm 4.8.5 de gstereceimiz gibi, A vektrnn (4.19a)
ya ek olarak
A x A y
+ =0 (4.19b)
x y
koulunu da saladn varsayabiliriz.Hemen belirtmek gerekir ki; (4.17b,d) ile ta-

nml bulunan gecikmeli potansiyeller bu son zellie sahip olmak zorunda deildir-
ler.
(4.19a,b) den sonu olarak
A z V
+ =0 (4.19c)
z t
kar.Eer
P1
Az = (4.19d)
t
yazacak olursak, (4.19c) uyarnca
P1
V(r, t) = - + V0(r) (4.19e)
z
olur.Buradaki V0(r) yi her zaman sfr dnebiliriz.nk, V0(r) 0 ise,
z
P1- V0(r)dz = P(r,t)
koyarak (4.19d) ve (4.19e) yi
Az = P/t, V = - P/z (4.19f)
eklinde yazarz.
Benzer ekilde, (4.19b) den de, bir Q(r,t) yardmyla
Ax = Q/y, Ay = - Q/x (4.19g)
yazlabilecei anlalr.Bu demektir ki; A ve V potansiyelleri P ve Q gibi iki skaler

fonksiyon yardmyla ifade edilebilmektedirler.
(4.16a,b) de (4.19f,g) bantlar kullanlrsa,E ve H nn P ve Q cinsinden
ifadeleri yle yazlr:
2P 2Q 1 2Q 2P
Ex - , Hx
xz yt yz yt
2P 2Q 1 Q2
2P
Ey , Hy (4.19h)
yz xt yz xt
2P 2P 1 Q2
2Q
Ez - , Hz
z 2 t 2 z 2 t 2
Eer P = Pez ve Q = Qez konursa
P
A = rotQ + , V = - divP
t
yazlaca apak gzkmektedir.

P ve Q fonksiyonlarnn salad denklemlere erimek iin (4.19f) yi (4.16d,f)
denklemerine koyalm. Ak olarak
2P 2P
P 2 0 , P 0
t t z t 2
yazlr ve bunlardan
2P
P C(x, y) (4.19i)
t 2
karlr.Buradaki C(x,y) yi her zaman sfr dnebiliriz. nk; (4.19f) deki Az ve

V yi deitirmeden P ye keyfi bir C(x,y) fonksiyonu her zaman eklenebilir ve bu
yle seilir ki (4.19i) de C(x,y) 0 olur. O halde, diyebiliriz ki; yukarda sz edilen
P fonksiyonu
2P
P 0 (4.19j)
t 2
denkleminin bir zmdr.

Benzer ekilde, Ax ve Ay nin (4.19g) deki ifadelerinin de (4.16d) ye tanmas
sonucunda
2Q
Q 0 (4.19k)
t 2
olduu anlalr.
Sonu olarak unu syleyebiliriz:Herhangi bir elektromagnetik alann, iletkenlii
bulunmayan ve uyarc kaynaklar iermeyen herhangi bir basit ortamdaki ifadesi, en
genel halde, dalga denklemini salayan iki skaler fonksiyon ierir*.
*
E.T.Whittaker; Proc.Lond.Math.Soc. 1,1904, p:367
Pr.-1. (Bromwich-Borgnis fonksiyonlar,1919)

x1,x2,x3 erisel ortogonal koordinatlar sisteminde yay eleman
ds2 = h12 d x12 + h 22 d x 22 + h 32 d x 32
eklinde yazlsn ve u koullar salansn:
h2
h1=1, ( )=0 (4.20a)
x1 h 3
Bu halde,
2 2 1 h 3 h 2
0 (4.20b)
x12 t 2 h 2 h 3 x 2 h 2 x 2 x 3 h 3 x 3
denklemini salayan U ve V fonksiyonlar aracl ile aadaki gibi

tanmlanan E ve H alanlar, parametreleri ve olan kaypsz ortamda
Maxwell denklemlerini salar*.
2U 2U 2V 2V
E1 - , H1 -
x12 t 2 x12 t 2
1 2U 2V 1 2V 2U

E2 , H2 (4.20c)
h 2 x1x 2 h 3 x 3t h 2 x1x 2 h 3 x 3t
1 2U 2V 1 2V 2U
E3 , H3
h 3 x 3x1 h 2 x 2 t h 3 x 3x1 h 2 x 2 t
4.8.5 (4.19b) nin ispat

(4.19a) ya uyan, yani

divA0 + V0 = 0
t
denklemini salayan bir potansiyel ifti (A0,V0) olsun. fonksiyonu
- 2 / t2 = 0 (4.21a)
denklemini salayan herhagi bir fonksiyon olmak zere,
A = A0 - grad, V = V0 + /t (4.21b)
ile tanml (A,V) iftinin de (4.16d-f) denklemlerini bu zel ( = 0, J = 0, = 0) hal
*
Bu yntem ilk defa Bromwich tarafndan kullanlm,daha sonra Borgnis tarafndan
gelitirilmitir.Baknz: J.J.IA. Bromwich; Phl. Mag. 38, 143, 1919
Aadaki ispatta izlenen yol D.S. Jones, Theory of Electromanetism, pp:17-18 deki yoldur.
iin saladklarn ve, dolaysyla, sz konusu elektromagnetik alan iin baka bir
potansiyel ifti oluturduunu gereklemek kolaydr.
imdi,
2 2 A A 0y
0x (4.21c)
z 2 t 2 x y
denklemini salayan bir (r,t) fonksiyonu seelim.
2 2 2 2 2 2 2 A 0x A 0y

x 2 y 2 z 2 2 2 2 2 x y
t z t t
olur. (A 0x /x) ve (A 0y /y) fonksiyonlar da A0x ve A0y gibi (4.16d) denklemini

saladklarndan, sa yan sfrdr ve, dolaysyla,
2 2 2 2 2 2 2 2
0
x 2 y 2 z 2 2 2
2 z
2
t z t t
dr.Buradaki birinci terimde trevlerin srasn deitirirsek, ikincide ise (4.21c) yi

kullanrsak,
2
2 2 2 A 0x A 0y
0

z 2 t 2 x 2 y 2 x y

veya
2 2 A 0x A 0y
a(x, y)f(z ct) b(x, y)g(z ct)
(4.21d)
z 2 y 2 x y
olduunu grrz.Burada c = 1/ konmutur ve a, b, f, g keyfi fonksiyonlardr.
imdi
a1 (x, y)f(z ct) b1 (x, y)g(z ct)
yazalm ve a1 ile b1 i yle seelim ki;
2a 2
1 a1 a

x 2 y 2
2 (4.21e)
b1 2 b1
2 2
b
x y
olsun. Bu nin (4.21a) ya uyduunu ve (4.21b) deki A nn da (4.19b) yi saladn

gstermek kolaydr.Gerekten, nce
2 2 2 2 2
( a1f b1g) ( a1f b1g)
t 2 x 2 y 2 z 2
t 2

2 2 2 a1 2 a1 2 2 2 2
f b1 b1 g ,
x 2 y 2 x 2 y 2 x 2 y 2 z 2 t 2

sonra da, (4.21c-e) nedeniyle
2 A 0x A 0y 2a 2 a1
af bg 1 f
t 2 x y x 2 2
y
2b 2b A0 y
1 1 g A0 x 0
x 2 2 x y
y
yazlr.Bu, nin (4.21a) y saladn ispat etmektedir.

Gene (4.21d,e) nedeniyle
A x A y A 0x A 0y 2 2

x y x y x 2 y 2
A 0x A 0y 2 2 2 a1 2 a1 2b 2 b1
f 1 g0
x y x 2 y 2 x 2 2 x 2 2
y y
olur.Bu da (4.19b) nin salandn gsterir.
4.8.6 Uygulama-1. Basit dielektrik ortamda dzgn dorusal hareket yapan bir
noktasal yke ilikin potansiyeller
Bir noktasal Q yknn, iletken olmayan sonsuz geni bir basit ortamda Ox ekseni
boyunca v ye eit bir sabit hzla hareket etmekte olduunu dnelim.Buna ilikin
yk ve akm younluklar
= Q(x - vt)(y)(z), J = v ex
olduundan*, herhangi bir P(x,y,z) noktasnda geerli olan skaler potansiyel, (4.17b)
uyarnca aadaki gibi yazlr (aada, notasyonu basitletirmek amacyla, r yerine
R yazlacaktr):
Q ddd
V(x,y,z,t) = ( - v(t-R/c))()() . (4.22a)
4 R
Buradaki katl integral btn uzaya yaylmtr ve
*
Bunlar yazlrken toplam ykn hz ile deimedii gznnde bulundurulmaktadr (bak. Bl.1.6)
R= (x ) 2 (y - ) 2 (z - )2 0
dir. () ve ( ) nn tanmlar uyarnca (4.22a)
Q v d
V(x,y,z,t) = (-vt + (x ) 2 y 2 z 2 ) (4.22b)
4 c (x - ) y 2 z 2
2
ye eittir. Bu son integrali kolayca hesaplayabilmek iin,
v
- vt + (x ) 2 y 2 z 2 = (4.23)
c
yazalm ve v<c olan hal ile v>c olan hali ayr ayr ele alalm.
A. v < c hali.
v<c olduunda, kolayca gerekleyebileceimiz gibi,
d v x -
=1- >0 (4.24)
d c (x - ) 2 y 2 z 2
olup = () fonksiyonu nin monoton artan bir fonksiyonudur. nin (-) ve (+)
deerlerine nn, srayla, (- ) ve (+) deerleri kar geldiinden, sadece bir tek
reel = 1 noktasnda = 0 olur ve
Q 1 d
V(x,y,z,t) = ()
4 (x - ) 2 y 2 z 2 1 - v x -
c (x - ) 2 y 2 z 2
Q 1
= (4.25)
4 v
( x - 1 ) y z ( x 1 )
2 2 2
verir.
1 in deerini bulmak iin (4.23) de = 0 koyalm ve ifadeyi kare-kkten kurta-
rarak
c2 c2
2(1- 2 ) +2[ t x] + x2 + y2 + z2 c2t2 = 0 (4.26a)
v v
yazalm.Bunun zmleri
1 c2t c
1 = [-( - x) + ( x - vt) 2 (1 - v 2 / c 2 )( y 2 z 2 ] (4.26b)
1 c / v
2 2
v v
ve
1 c2t c
2 = [-( - x) - ( x - vt) 2 (1 - v 2 / c 2 )( y 2 z 2 ] (4.26c)
1 c / v
2 2
v v
den ibarettir. Kolayca gerekleyebiliriz ki; v<c olduundan her x, y, z ve t iin 1

reel olup 1 - vt < 0 koulunu salar (bu koul (4.23) in salanmas iin gereklidir).
Yani, (4.25) de yer alan 1 (4.26b) ile belirlenen deerdir. 1 in bu deeri (4.25) de
yerine konduktan sonra baz basit sadeletirmeler yaplacak olursa,
Q 1
V(x,y,z,t) =
4 v c
(1 - x) (vt - 1 )
c v
Q 1
= (4.27)
4 ( x - vt) 2 (1 - v 2 / c 2 )( y 2 z 2 )
bulunur.
Skaler potansiyelin ifadesi bu ekilde elde edildikten sonra,vektr potansiyelin
(4.17d) ile verilen ifadesi (4.17b) ile karlatrlrsa hemen anlalr ki;
v
A(x,y,z,t) = V(x,y,z,t)ex (4.28)
c2
den ibarettir.
B. v > c hali.
Bu halde, hem - hem de + iin + dr ve
1
0 = x - y2 z2
2 2
v / c -1
gibi bir reel noktada d/d = 0 dr. Bu nokta = () erisinin bir minimum nokta-
sdr. Kolayca gsterilebilir ki; baz (x,y,z,t) deerleri iin sz konusu eri -ekseni-
ni hi kesmez (yani, (4.26b,c) ile verilen 1, 2 deerleri sanal veya vt den byk olur),
baz (x,y,z,t) deerleri iin de bu ekseni iki noktada keser (yani, (4.26b,c) ile verilen
1, 2 deerleri reel ve vt den kk olur).imdi, bundan sonraki hesaplamalarda
nemli rol oynayacak olan bu (x,y,z,t) deerlerini bulmaya alalm.
y2 z2
(III)
(II)

O vt x
(I)
(IV)
ekil - 4.5. sin= c/v 1.

1, 2 nin reel olabilmesi iin, (4.26b,c) den aka grld gibi,
|x vt| v 2 /c 2 - 1 y2 z2
olmas gerekir. Bu koul (ekil-4.5) de (I) ve (II) ile gsterilmi olan blgelerde
salanr. 1, 2<vt kouluna gelince:bunlarn ancak (I) blgesinde saland kolayca
gereklenebilir. Bu demektir ki; ekil-4.5 deki (I) blgesinin dnda bulunan (x,y,z,t)
deerleri iin V 0 dr. (I) in iinde ise V ye, (4.22b) de yeralan distribsyonun hem
= 1 hem de = 2 taban noktalarndan katklar gelir. Bunlar kolayca hesaplayabil-
mek amacyla (4.22b) yi
0
= +
0
eklinde iki terimin toplamna ayralm.1- 2>0 olduundan, birinci terimde = 2

de ikincide ise = 1 de = 0 olur. cinsinden yazlan integrallerin snrlar, sra ile,
(- , 0) ve (0, ) gibi olduundan, (4.27) ve (4.28) yerine imdi
Q 1 1
V(x,y,z,t) = [ - ]
4 v c v c
(1 - x) (vt - 1 ) ( 2 x) (vt - 2 )
c v c v
Q 1
= (4.29)
2 ( x - vt) (1 - v 2 / c 2 )( y 2 z 2 )
2
ve
v
A(x,y,z,t) = V(x,y,z,t)ex (4.30)
c2
yazlr.
C. Alann ak ifadesi.
Skaler ve vektrel potansiyelin ak ifadeleri (4.27) - (4.30) daki gibi belirlendikten
sonra elektrik ve magnetik alann ak ifadeleri, E = - gradV - A/t ve B = rotA
denklemlerinden, dorudan doruya treterek kolayca bulunur. v<c ve v>c hallerine
ilikin ifadeler sadece (1/2) gibi bir arpan farkyla biribirine eit olduundan, aa-
ya sadece v < c halindeki sonular yazmakla yetineceiz:
Q v2 (x - vt)e x y e y ze z
(x - vt) 2 (1 - v2 /c 2 )(y 2 z 2 )3/2

E= (1- 2 )
4 c
Q v2 v ye z ze y

H= (1- 2 ) .
4 c c 2 2 2 2 2 2 3/2
(x - vt) (1 - v /c )(y z )
Alann bu ifadesi, ykn hareketi nedeniyle etrafa enerji yaylmadn gster-

mektedir. Bunu daha ak grebilmek iin, herhangi bir t annda, R>>1 yarapl bir
kreden dar giden enerjiye ilikin gc hesaplayalm ve sfra eit olduunu gste-
relim. Krenin merkezi t annda ykn bulunduu nokta olsun. Kre zerinde
dS = O(R2) ve
P = EH
2 2
v 2 2 v (y z )e x - y(x - vt) e y z(x - vt) e z
2
Q
= (1- 2 ) 2
4 c c
(x - vt) 2 (1 - v 2 /c 2 )(y 2 z 2 )
3
= O(1/R4)
olduundan, sz edilen gc veren integral R olurken (1/R2) gibi sfr olur.

Ortamn iletkenlii sfr dnldnden, hesaplanan toplam g R yarapndan
bamszdr. Yani, R nin her deeri iin sfrdr.
Yukardaki sonular u ekilde zetleyebiliriz: v< c ise, uzayn her noktasnda,
her t annda dalga gzlenir. v >c halinde, ykn arkasnda kalan (I) blgesinde, her
yerde, her zaman dalga gzlendii halde nndeki (II), (III) ve (IV) blgelerinde hi
bir zaman gzlenemez. Durum, durgun denizde ilerleyen bir geminin yaratt galga
gibidir. Ykn yaratt alan etrafa enerji yaymaz (bu ilgin zelliin nedeni ivme-
nin sfra eit olmasdr. vmeli harekete ilikin sonular aadaki uygulamada gr-
lecektir).
4.8.7 Uygulama-2. Basit dielektrik ortamda ivmeli hareket yapan bir noktasal
yke ilikin potansiyeller (v < c hali)
imdi, yukardaki blmde sz edilen ykn herhangi bir C erisi boyunca hareket
etmekte olduunu ve konumunun, zamann fonksiyonu olarak,
x = (t), y = (t), z = (t)
eklinde bilindiini varsayalm. Bu yke ilikin yk ve akm younluklar, tanmlar

uyarnca,
= Q(x - (t))(y - (t))(z - (t)), J = v
olacaktr. Burada
v = (d/dt, d/dt, d/dt)
olup noktann hzn gstermektedir. Bu blmdeki incelememizde, btn hareket

sresince v < c olduunu varsayacaz. Bu halde, (4.22a) nn yerini
Q d d d
V(x,y,z,t) = (x - *)(y - *)(z - *) . (4.31)
4 R
alr.Burada R ile, her zaman olduu gibi, (x, y, z) noktasnn (, , ) noktasna

uzakl; *, * ve * ile de , ve nn gecikmeli ifadeleri gsterilmektedir.
Yani,
* = (t - R/c), = (t R/c), = (t - R/c) (4.32)
dir.(4.31) deki integrali kolayca hesaplayabilmek iin, (4.23) e benzer ekilde,
x1 = - * = - (t R/c) (4.33a)
y1 = - * = - (t R/c) (4.33b)
z1 = - * = - (t R/c) (4.33c)
dnmlerini yapalm. Bu halde, bilindii gibi, hacm eleman da
( x1 , y1 , z1 )
dx1dy1dz1 = ddd
(, , )
eklinde dnecektir. Buradaki Jacobiyen,
R -x R -y R -z
= , = , =
R R R
olduundan,
x1 / x1 / x1 /
( x1 , y1 , z1 )
= y1 / y1 / y1 /
(, , )
z1 / z1 / z1 /
-x -y -z
1 *' *' *'
cR cR cR
-x -y -z
= *' 1 *' *'
cR cR cR
-x -y -z
*' *' 1 *'
cR cR cR
1
= 1+ [( - x)* + ( - y)* + ( - z)*] (4.34)
cR
den ibarettir. Bu ifadede yer alan *, * ve *; (4.32) deki gecikmeli fonksiyonla-

rn argmanlarna gre alnm trevelerini, yani; v hz vektrnn gecikmeli bile-
enlerini gstermektedir:
d ( t )
* = [ ]tt -R/c = v1(t R/c) = v1*
dt
d ( t )
* = [ ]tt -R/c = v2(t R/c) = v2*
dt
d (t )
* = [ ]tt -R/c = v3(t R/c) = v3* .
dt
(4.33)-(4.34) gznnde bulundurularak (4.31) den

Q dx 1dy1dz 1
V(x,y,z,t) = (x1)(y1)(z1)
4 R{1 ( x ) v *1 ...}
1
cR
=
Q
4
[R
1
1 ( x ) v * ...
]
x1= y1= z1 = 0
c 1
Q 1
= (4.35)
4 R C* R C* .v * /c
yazlr*.Burada son terimde RC* ve RC* de gzken C* alt indisi, sz konusu ifadenin
x1 = y1= z1 = 0 olan konum iin deerlendirilmesi gerektiini belirtmektedir. Bu hal-
de, RC* vektr (x,y,z) noktasn C erisi zerindeki (*,*, *) noktasna birletiren
vektrdr.Yani,
RC* = [x - (t RC* /c)]ex+ [y - (t RC*/c)]ey + [z - (t RC*/c)]ez (4.36a)
ve, dolaysyla,
RC* = {[x - (t RC* /c)]2 + [y - (t RC*/c)]2 + [z - (t RC*/c)]2 }1/2 (4.36b)
dir. RC* nin son ifadesinin hem t ye hem de RC* nin bizzat kendisine bal olduuna
dikkati ekmek yerinde olur.
Vektr potansiyelin (4.17d) ile verilen ifadesi (4.17b) ile karlatrlrsa hemen
anlalr ki; (4.35) gibi
Q 1 v*
A(x,y,z,t) = (4.37)
4 c R C* R C* .v * /c
2
dr.
Hareketli bir noktasal ykn yaratt alana ilikin (4.35) ve (4.37) ifadeleri,
Linard-Wiechert potansiyelleri olarak adlandrlrlar.
imdi, (4.16a,b) deki trevleri aka hesaplayarak alann ifadesini bulmaya a-
lalm. Bunun iin, hereyden nce, v*, RC* ve RC* n x,y,z ve t ye gre trevlerinin
hasaplanmas gerekir.Hesaplamalar sadeletirmek amacyla bundan sonra RC* ve
RC* deki C* alt indisleri ile v* daki (*) indisini aka yazmaktan vazgeersek,
(4.36b) den hareketle hemen
R = 1 [(x- *)(-v *)(1- 1 R ) + ...]

1
t R c t
= - 1 R.v [ 1 - 1 R ]
R c t
veya,
R=- R.v
t R R.v/c
*
x1=y1=z1=0 n saland noktalarn says birden fazla ise, bunlarn katklarnn toplam gznne
alnmaldr. Bak.Bl.4.8.6.B.
Bak. A. Linard, Lclairage lectrique (1898); E.Wiechert , Arch. Neerl., 549 (1900)
buluruz. Bunu da gznnde bulundurarak (4.36a) ve v* = v(t R/c) den unlar

yazlr:
R = - v [ 1 - 1 R ]
t c t
R
= - v.
R R.v/c
v = [ 1 - 1 R ] = [1 + 1 R.v
].
t c t c R R.v/c
Bu son ifadede ile, hareketli noktann gecikmeli ivmesi gsterilmektedir.

Benzer ekilde, (4.36b) den de
R = 1 {(x - *)[1 + v * 1 R ] + (y - *) v * 1 R + (z -*) v * 1 R }

1 2 3
x R c x c x c x
x - * R.v R
= +
R Rc x
veya,
R= x -*
x R R.v/c
bulunur. y ve z ye gre alnacak trevlerin de
y -* R= z - *
R= ,
y R R.v/c z R R.v/c
den ibaret olaca aktr. Bunlar topluca,
R
gradR = (4.38)
R R.v/c
olduunu gsteririler.
Son olarak R ve v nin trevleri de aadaki gibi olur:
R = [1 + v* 1 R ]e + v* 1 R e + v* 1 R e
1 x 2 y 3 z
x c x c x c x
= ex + 1 R v,
c x
v* = - R .
x c x
Benzer ifadeler y ve z ye gre trevler iin de yazlrsa,

2 2 x -*
v. R = v*1 + v R = v*1 + v
x c x c R R.v/c
2 y -*
v. R = v*2 + v
y R R.v/c c
2 z - *
v. R = v*3 + v
z c R R.v/c
ve
x -*
R. v = - (.R) 1 R = - 1 (.R)
x c x c R R.v/c
y -*
R. v = - 1 (.R)
y R R.v/c
c
z - *
R. v = - 1 (.R)
z c R R.v/c
bulunur. Buna gre
4 1
gradV = grad{ }
Q R R.v/c
1 R v v2 R .R R
=- { - - + }
{R R.v/c} 2 R R.v/c c c R R.v/c
2
c R R.v/c
2
ve
4 A 1 v
=
Q t c 2 t R R.v/c
1 1 R v 1
= [1- ]- [ R R.v/c ]
c 2 R R.v/c c t c {R R.v/c} t
2 2
1 R.v
= +
c 2 R R.v/c c 3 {R R.v/c}2
v 1 R.v v2 R
+ { -
c 2 {R R.v/c} 2 R R.v/c c R R.v/c
.R 1 R.v
+ [1+ ]}
c c R R.v/c
ve
4 v2 R
E = (1- )
2
Q c {R R.v/c}3
1 v v2
- [1+ 1 R.v
-
R
]
c {R R.v/c}2 c R R.v/c c R R.v/c
2
1 1 (R.)R v (R.)R
- [- +R + ]
c 2
{R R.v/c}2 R R.v/c c R R.v/c
dir. Son terimin, aadaki gibi bir ift katl vektrel arpma eit olduu kolayca
gsterilebilir:
Q 1 v2 R
E= (1- )[R - v]
4 {R R.v/c}3 c2 c
Q 1 1 R
+ R[(R - v)]. (4.39)
4 c 2 {R R.v/c}3 c
Benzer bir hesaplama sonucunda da
B = rotA
Q v
= rot{ }
4 R R.v/c
Q rot v Q 1
= - vgrad{ }
4 R R.v/c 4 R R.v/c
Q 1 gradR 1
=- - vgradV
4 c R R.v/c c2
Q 1 R
=-
4 c {R R.v/c}2
Q 1 v2 (.R )
+ v[(1- )R + R] (4.40a)
4 {R R.v/c}3 c 2
c2
bulunur. Bu sonu yazlrken (4.38) gznnde bulundurulmu ve
1 1 R
rotv = - gradR = -
c c R R./c
yazlmtr. Hatrlatmakta yarar vardr ki; yukardaki ifadelerde yer alan ve t ye bal
olan btn byklklerde t yerine (t-R/c) konacaktr. rnein,
R = [x - (t R /c)]ex+ [y - (t R/c)]ey + [z - (t R/c)]ez ,
v = [ d (t)ex + ...]tt-R/c ,
dt
ve
= [ d v]tt-R/c
dt
dir. (4.40a) nn
1 R
B= E (4.40b)
c R
den ibaret olduu kolayca kontrol edilebilir.

A. Baz zel haller

A1. v 0 hali (elektrostatik)
v 0 olduunda 0 olur ve (4.39) ve (4.40b) den, hemen,
Q R
E= , B=0
4 R 3
bulunur. Bu, beklenen bir sonutur.
A2. c hali (gecikmenin ihmal edildii hal)

Bu halde alan sonsuza eit bir hzla yaylyor gibidir. Byle bir durumda alan
ifadelerindeki gecikmeler kaybolur ve (4.39) forml elektrostatik, (4.40a) forml
de magnetostatik hale ilikin formle indirgenir:
Q R
E= (4.41a)
4 R 3
Q R
B= v . (4.41b)
4 R3
c iin ortaya kan bu formller, c nin sonlu fakat v/c << 1 ve R/c << 1 olan
hallerde iyi bir yaklaklk salar. Bu eitsizlikler, noktann hznn k hzna gre
kk, gzetleme blgesinin de Q nn yaknnda olduunu ve, dolaysyla, gecikme-
nin ihmal edilebilir dzeyde bulunduunu ifade ederler.Dikkat etmek gerekir ki; bu
halde, (4.41a,b) formllerindeki v, R ve R byklkleri t annda gzlenen (gecikme-
siz) byklklerdir:
v = d (t)ex + d (t)ey+ d (t)ez
dt dt dt
R = [x - (t )]ex+ [y - (t )]ey + [z - (t )]ez .
A3. v sabit hali.

Ykn Ox ekseni boyunca sabit v hzyla hareket ettiini varsayalm. Bu halde
(t) = vt , (t) 0, (t) 0
ve, dolaysyla,
RC*.ex = x vt + v RC* (4.42)
c
RC* = x - vt vc R C* 2
y2 z2
dir. Bu denklemden RC* ,
RC* =
1
1 - (v/c) 2
{ v
c
(x-vt)
c

( v ) 2 (x - vt) 2 (1 - v 2 / c 2 ) (x - vt) 2 y 2 z 2 }
eklinde zlrse ve (4.42) de gznnde bulundurulursa, nce
v v v
RC* - RC*.ex = RC* - [(x-vt) + RC*]
c c c
2
v v
= (1- ) RC* - (x-vt)
c2 c

= ( v ) 2 (x - vt) 2 (1 - v 2 / c 2 ) (x - vt) 2 y 2 z 2
c

2 2

= (x - vt) (1 - v / c ) y z ,
2 2 2

sonra da, (4.35) ve (4.37) den,
Q 1
V(x,y,z,t) = (4.43a)
4 2 2 2
( x - vt) (1 - v / c )( y z ) 2 2
ve
v
A(x,y,z,t) = V(x,y,z,t)ex (4.43b)
c2
yazlr.Bunlar nceki blmde karlm olan ifadelerin ayndr.
B. Uzak alan ifadeleri ve yaylan enerji.

R halinde (4.39) deki ilk terimin O(1/R2), ikinci terimin ise O(1/R) gibi olduu
aka grlmektedir. Bu nedenle, noktasal yke ok uzak olan noktalarda gzlenen
alann ifadesi
Q 1 1 R
E E = R[(R - v)] = O(1/R) (4.44)
4 c {R R.v/c}3
2
c
1 R
B B = E = O(1/R)
c R
olacaktr.
imdi, (4.39) daki E yi E = E0 + E eklinde iki terimin toplamna ayralm ve
(4.40b) uyarnca B yi de B = B0 + B eklinde yazalm.E0, B0 = O(1/R2) olduundan,
1
P = E B (4.45)

olmak zere,
1
P = EH = (E0 + E)(B0 + B) = P0 + P

eklinde yazlan Poynting vektr iin de P0 = O(1/R3) ve P = O(1/R2) olur. imdi

bunu gznnde bulundurarak P nin R yarapl kre zerinden da giden aksn
hesaplayalm:
W = P0.dS + P.dS. (4.46)

S S
Bilindii gibi W, hareketli ykn etrafa yayd elektromagnetik enerjiye ilikin gce
eittir.Bunu kolayca hesaplayabilmek iin R limit halini gznne alabiliriz.
Kre zerinde dS = O(R2) olduundan, (4.46) deki ilk integralin sonucu O(1/R) gibi
sfr olur ve
W = P.dS
S
yazlr. Bu, hareketli bir noktasal ykn yayd enerjiyi hesaplamak amacyla kulla-
nabileceimiz bir bantdr.Bunun apak bir ekilde grlen ok nemli bir sonucu
udur:Eer noktann ivmesi her zaman sfra eit ise, (4.44) ve (4.45) uyarnca P 0
olacandan, W = 0 dr. Baka bir deyile, bir noktasal yk eer ivmeli bir hareket
yapyorsa (ve ancak bu halde) etrafa enerji yayar.
Problemler
Pr.-1.Ox ekseni zerinde sabit v <<c hzyla hareket eden noktasal Q ykne ilikin
(4.41a,b) formllerini, (4.27) yi bu zel hal iin dorudan doruya hesaplaya-
rak gsteriniz.
Pr.-2. //v halinde hareketli noktasal ykn yayd gcn ifadesini yaznz ve
i) v/c<<1 olduunda maksimum enerjinin v ye dik ynde ( Rv) yayldn,
ii) v/c 1 olduunda ise v ye paralel ynde ( R//v ) yayldn gsteriniz.
Pr.-3.Ykleri q1 ve q2 ye eit olan iki maddesel nokta bolukta sabit v1 ve v2 hzla-
ryla hareket ediyor olsunlar.
2
q2
r12
1 F12
q1
a)Birinci noktann ikinceye etki ettirdii manetik kuvvetin, elektromagnetik
gecikme ihmal edildii taktirde,
0 q1q 2 1
F12 = [(v2.r12)v1 (v1.v2)r12]
4 3
r '12
ye eit olduunu gsteriniz.
b)Ikinci noktann birinciye etki ettirdii F21 kuvvetinin ifadesini yaznz ve genel
olarak F12 F21 olduunu gsteriniz.
c) v1 v2 ve v2 r12 hallerinde kuvvetlerin ynlerini tartnz.
Pr.-4.Iki elektron bolukta hareket etmektedirler.Bir t annda, bunlar P1(0,0,0) ve
P2(10-3,0,0) noktalarnda iken hzlar, srayla, v1= (2/3)c0ey ve v2=(2/3)c0ex e
eittir. Bunlarn hissettii magnetik kuvvet nedir? (elektromagnetik gecikme
ihmal edilecektir).
Pr.-5.Ykleri q1 ve q2 olan iki maddesel nokta bolukta v1 ve v2 ye eit hzlarla

hareket etmektedirler.
a)Hzlarnn paralel ve konumlarnn aadaki ekilde gsterildii gibi olduu
bir anda hissettikleri magnetik kuvvetin ifadesi nasldr? (elektromagnetik
gecikme ihmal edilmektedir).
bYklerin elektronlardan ibaret olmas halinde sz konusu kuvvetleri v1=v2=c0/2
iin hesaplaynz.
c)t = 10-3 saniye sresinde q2 yknn dorultusunda gzlenecek sapmay
hesaplaynz ( gravitasyonel ve rlativistik etkiler ihmal edilecektir).
x z
q1 1 = 0
v0 B21 B12
a r12 q
2 a x
F21 q F12
y a
O q2 z v0
Pr.-5 Pr.-6
Pr.-6. Eit yke sahip iki maddesel nokta, yukardaki ekilde grld gibi, zt yn-
lerde eit hzlarla hareket etmektedirler.Biribirilerine etki ettirdikleri magnetik
kuvveti hesaplaynz (elektromagnetik gecikme ihmal edilecektir).
Pr.-7. Sonsuz geni bir basit dielektrik ortamda hareket halinde bulunan iki maddesel
noktann ktleleri m1, m2; ykleri q1, q2 ; hzlar da v1, v2 olsun ve bunlarn bir-
birine etki ettirdii mekanik, elektrik ve magnetik kuvvetler, srayla, Fm , Fe ve
FL ile gsterilsin.
a)Elektromagnetik gecikmenin ihmal edilebilir olduu hallerde
Fm m1 m 2 FL vv c2
= 4k , 1 2 2 02
Fe q 1q 2 Fe c c
olduunu gsteriniz.
b)Yklerden birinin proton dierinin elektron olmas halinde Fm/Fe nin saysal
deerini bulunuz.
c) Yklerin ikisinin de elektrondan ibaret ve v1 = v2 = c/2 olmas halinde Fm/Fe
ve max{FL/Fe} nedir?
151 DSTRBSYON
BENC BLM
DSTRBSYON ANLAMINDA
MAXWELL DENKLEMLER.
YZEYSEL YKLER VE SREKSZLKLER
5.1 Distribsyon Anlamnda Maxwell Denklemleri

nceki blmde postla eklinde yazm bulunduumuz Maxwell denklemlerinin
apak iki zellii udur:
1) Bu denklemler E, H, D ve B nin birinci mertebeden trevleri arasnda bir iliki

olduunu sylerler ve ilikiyi belirtirler,
2) Denklemlerde kaynaklara ilikin hacmsal younluklar yer alr.
Bu demektir ki;sadece Maxwell denklemlerine dayanarak bir olaya aklayabilmek

ancak alan bileenlerinin birinci mertebeden trevleri her zaman, her noktada tanml
ise ve btn kaynaklar belirli hacimsel younluklarla ifade edilebiliyorsa mmkn-
dr.Oysa, farkl bnyeye sahip ortamlar ayran yzeyler zerinde elektromagnetik
alann sreksizlikler gsterdii, yani bu yzeyler zerinde uzay koordinatlarna gre
klasik anlamda trevler tanmlanamayaca deneylerle ortaya konmu bulunmakta-
dr. Dier yandan, biraz nce szn ettiimiz yzeyler zerinde yzeysel akmlarn
ve yklerin oluacan da deneylerle gzlemi bulunmaktayz.Bunlar, mevcut haliy-
le Maxwell denklemlerinin btn elektromagnetik olaylar aklamaya yeterli olma-
dn, sreksizliklerin ve yzeysel kaynak dalmlarnn sz konusu olduu halleri
de iine alacak ekilde geniletilmesi gerektiini gstermektedir.Buna daha nce,
Blm 2.5 ve Blm 3.4 de de deinmitik. Maxwell teorisine bir btnlk kazand-
racak olan byle bir geniletmenin, gzlemlere ters dmeyecek ekilde, bir varsa-
ym olarak ifade edilmesi gerekir.yle ki; bu varsaymla tamamlanm bulunan teori-
yi deiik zel hallere uygularken veya bu teoriden kan sonular yorumlarken ye-
niden aresizlikle karlalmasn.rnein, farkl bnyeye sahip iki ortam ayran bir
yzey zerinde oluacak sresizlikleri belirten bantlar sz konusu olduunda, bun-
lar bir varsaym olarak Maxwell denklemlerine eklemek akla gelebilir*. Alann s-
reksizliine ilikin sorular cevaplayabilmek olanan veren bu yaklam, rnein,
potansiyel fonksiyonlarnn sreksizliklerine veya sreksizlik yzeyinin bir maddesel
bnyeye sahip olduu hale ilikin sorular cevaplayabilmek olanan vermez.
*
Baknz:I.Wolf; Grundlagen und Anwendugen der Maxwellschen Theorie,I,s:57-58****
Benzer ekide, ok yaygn olarak yapld gibi, baz matematik kurallar, geerli
olmalar iin gerekli olan koullarn salanmad baz hallerde de geerli varsa-
yarak ilemler yapmak da akla gelebilir*.Snr kesin olarak belirtilemeyen byle bir
yaklamn verimli ve gvenilir olmas dnlemez.Biz Maxwell teorisini u varsa-
ymla btnleyeceiz:
Maxwell denklemleri distribsyon anlamnda btn uzayda,
her durumda geerlidir.
Burada hemen belirtmek istiyoruz ki;yukarda sz edilen varsaym sadece yzey-
sel, izgisel veya noktasal kaynak dalmlarn Dirac distribsyonlar ile gstermeye
izin veren bir ilkeden ibaret deildir; daha geni olarak,elektromagnetik alann da
distribsyonlar ierdiini sylemektedir.Biraz sonra daha ak bir ekilde grecei-
miz gibi, bu varsaym, szn ettiimiz bu haliyle, Maxwell denklemlerini u husus-
larda tamamlayacaktr:
1)Yzeysel, izgisel ve noktasal kaynaklar da Maxwell denklemlerinde akca yer
alacaktr,
2)Maxwell denklemleri zerine uygulanacak matematik ilemler sreksizliklerin
sz konusu olduu hallerde de anlam kazanacak ve bunlarla bulunan sonular,
tereddde dlmeden, tek trl yorumlanabilecektir,
3)Btn olaylar sadece Maxwell denklemlerine dayanarak aklayabilmek mm-
kn olacaktr.
Elektromagnetik alann sreksizlik gsterdii ve yzeysel kaynaklarn yerletii
yzeylerin btnn S ile gsterelim.Biz, S in her noktasnda belirli bir teet dzle-
min bulunduunu; alan yaratan kaynaklar arasnda noktasal ve izgisel olanlar da
varsa, bunlarn S zerinde bulunmadklarn, ve S in farkl tarafndaki blgeler iinde
gzlenen elektromagnetik alann S zerinde sonlu limit deerler aldn, varsayaca-
z. lemleri kolaylatrmak amacyla, S yi z = 0 dzleminin btn veya bir para-
s olarak dnmek mmkndr.Bylece elde edilecek olan nitel sonular, aadaki
ilemlerden de kolayca grlecei gibi, S zerindeki n birim normal vektrnn
rotasyonelinin zdeleyin sfr olduu her yzey iin de geerli olacaktr. Dairesel
silindir ve kre iin durum byledir.
imdi, olduka genel karakterde sonular elde edebilmek iin, S in polarizasyona
ve iletime yetenekli bir fiziksel bnyeye sahip olduunu da varsayalm ve Maxwell
denklemlerini, aadaki gibi, simetrik bir biimde yazalm:
rotH - 0 E / t = J + P / t, J = J + Ji (5,1a)
rotE + 0 H / t = -K - M / t, K = K + Ki (5,1b)
0divE = - divP , 0E + P = D (5.1c)
0divH = m divM, 0H + M = B. (5.1d)
Buradaki m ve K, srayla, magnetik yk ve magnetik akm younluu olarak yorum-

lanrlar. Gerek problemlerde bunlar her zaman sfra eittirler. (5.1a-d)denklemleri-
*
rnein bak.:D.S.Jones,Theory of electromagnetism,Pergamon Press,1964,P:46. Jones byle bir
varsaymdan akca sz etmektedir.Buna karn, ok kimse neyin varsayldn akca belirtmek
gereini duymadan ilemleri srdrmektedir
M.demen;IEEE Trans.AP-21 (5),pp:736-738,1973
rotn 0 koulunun salanmad konik yzeyler iin bak.: M. demen, *******

153 DSTRBSYON
ne, (5.1a,b) nin diverjans alnarak bulunacak olan sreklilik denklemlerini de ekle-
mek gerekir:
divJ + / t = 0 (5.1e)
divK+ m / t = 0. (5.1f)
Yukarda szn ettiimiz varsaym (5.1a-f) denklemlerinde yer alan btn terim-
lerin, S in belirli bir civarnda*

= {} + k(k)(z) (5.2a)
k 0

E = {E} + Ek(k)(z) (5.2b)
k 0
.................
gibi ifadelere sahip bulunduklarn sylemektedir. (5.2a) daki {}, bilindii gibi,
hacmsal elektrik yk younluunun regler ksmn; 0 , S zerindeki ykn youn-
luunu; 1 ise S zerindeki dipol dalmnn (ift tabaka) younluunu gstermek-
tedir.Dier k terimlerine de benzer yorumlar getirelebilir. (5.2a) daki terimlerin bu
ekildeki basit yorumlarna karlk (5.2b) ve dier eitliklerde yer alan terimlere her
zaman basit yorumlar getirmek mmkn deildir.
(5.1a-f) de gzken terimler yerine (5.2a,b) deki ifadeler konursa, (2.11m-n) uya-
rnca vektrlerin regler ksmlarnn rotasyonel ve diverjans
rot{E} = {rotE}+ [[n E]] (z) (5.3a)
div{E} = {divE}+ [[n . E]] (z) (5.3b)
ye eit olduundan(Baknz Blm 2.5.1), sfrnc mertebeden (k = 0) terimlerin eit-

liinden

n (H2 H1) = J0 + P0 + 0 E0 rotH0 (5.4a)
t t

n (E2 E1) = - K0 - M0 - 0 H0 rotE0 (5.4b)
t t
n.(D2 D1) = 0 - divP0 - 0divE0 (5.4c)
n.(B2 B1) = m0 - divM0 - 0divH0 (5.4d)

n.(J2 J1) + divJ0 + 0 = 0 (5.4e)
t

n.(K2 K1) + divK0 + m0 = 0, (5.4f)
t
*
Bu civar,alan yaratan kaynaklar arasnda noktasal ve izgisel kaynaklar da varsa, onlarn bulunduu
yere kadar geniler.
k-ync mertebeden (k =1, 2 ,....) terimlerin eitliinden de

Jk + Pk + 0 Ek rotHk - n Hk-1 = 0 (5.5a)
t t

Kk + Mk + 0 Hk + rotEk + n Ek-1 = 0 (5.5b)
t t
k divPk n.Pk-1 - 0divEk - 0.n.Ek-1 = 0 (5.5c)
mk divMk n.Mk-1 - 0divHk - 0.n.Hk-1 = 0 (5.5d)

divJk + n.Jk-1 + k = 0 (5.5e)
t

divKk + n.Kk-1 + mk = 0 (5.5f)
t
bulunur.(5.4a-f) denklemlerinde gzken H2, E2 vb terimler z + 0 olurken alanla-

rn sahip olduklar limit deerler, H1, E1 vb terimler de z - 0 olurken ayn alanla-
rn aldklar limit deerlerdir.
(5.4a-d) denklemlerinin sanda gzken terimler, (5.5a-f) denklemleri ile S in
bnye bantlar gz nne alnarak, E1,2 ve H1,2 limit deerleri cinsinden ifade edi-
lirler.Bu nedenle, bu denklemler, alann S in iki yannda gzlenen limit deerlerini
birbirine balayan bantlarn en genel haldeki ifadelerinden baka bir ey deil-
dirler.Bunlara, bu zellikleri nedeniyle, evrensel snr bantlar ad verilir*.
(5.2) bantlarnda yer alan katsaylarn salamak zorunda bulunduklar bant-
lardan oluan (5.5a-f) denklemlerine uygunluk bantlar ad verilir. Bunlar, S in
bnye bantlar ile birlikte, ierdikleri byklkleri E1,2 ve H1,2 cinsinden belirle-
meye yararlar.
5.2 Basit Ortamlarn Snrndaki Koullar
Yukarda sz edilen S yzeyi, bnye parametreleri 1, 1 ve 1 olan basit 1 blgesi

ile parametreleri 2, 2 ve 2 olan basit 2 blgesini birbirinden ayran arakesit yze-
yi olsun (bak. ek. 5.1). Bu halde, S in fiziksel bir varl bulunmad iin mk ve Kk
z n 2 , 2, 2
2 S
1 , 1, 1
1
y
O
x
ekil-5.1
*
Baknz: M.Idemen, Universal Boundary Relations of the Electromagnetic Field, Journ. Phys. Soc.
Japan, vol 59 (1), 71-80, 1990
155 DSTRBSYON
gibi Pk ve Mk katsaylar da k{0,1,...} nn her deeri iin sfrdr. te yandan, S

zerinde ancak 1 ve 2 blgelerinden tanarak getirilebilecek olan yklerle bu yk-
lerin hareketinden oluan akmlar tutunabileceinden, 0 ve J0 dndaki btn k ve
Jk katsaylar da zdeleyin sfr olmak zorundadrlar. Bu halde (5.5a-f) denklemleri,
geriye kalan katsaylarn, k = 1,2,... iin

0 Ek rotHk - n Hk-1 = 0
t

0 Hk + rotEk + n Ek-1 = 0
t
(5.6a)
divEk + n.Ek-1 = 0
divHk + n.Hk-1 = 0
n.J0 = 0 (5.6b)
bantlarn saladn gsterirler.Bunlar da, apak bir ekilde,
Ek = 0, Hk = 0, k = 0,1, .... (5.7)
verirler.nk (5.2b) deki Ek katsaylarnn tmnn sfrdan farkl olmas, yani;

alann bu biimde bir tekillik gstermesi sz konusu olamaz. Bu nedenle, belirli bir
k0 deeri iin E k 0 0 ve H k 0 0 dir.Bu durumda (5.6a) denklemlerinden, geriye
doru, nce E k 0 1 0 ve H k 0 1 0 karlr, sonra da devamla (5.7) elde edilir.
Yukardaki aklamalarn nda sfr olduklar anlalan terimler ayklandktan
sonra geriye kalanlar (5.4a-f) ye tanrsa, unlar yazlr:
n ( H 2t - H1t ) = Js (5.8a)
E 2t = E1t (5.8b)
2 E 2n - 1 E1n = s (5.8c)
2 H 2n = 1 H1n (5.8d)

2 E 2n - 1 E1n = - s divJs [ J 2 n - J1 n ]. (5.8e)
t
Buradaki En, Hn, Et, Ht vb terimlerde gzken n ve t altindisleri S zerindeki normal

ve teetsel bileenleri gstermektedir.Ayrca, (5.8a) ve (5.8c) de gzken Js ve s de,
srayla, J0 ve 0 den baka eyler deildirler. S zerindeki birimsel n normali 2 nin
iine doru ynlenmitir.Bunun yn deiecek olursa, tanm gereince 1 ve 2
ortamlar da yer deitireceinden, (5.8a-e) denklemleri n nin ynlendirili eklinden
bamszdrlar.(5.8a-e) denklemleri, iki basit ortamn arakesit yzeyinde salanan
snr koullarn en genel haliyle ifade etmektedir.imdi bunlar, pratik bakmdan
byk neme sahip bulunan iki farkl durumda daha ayrntl bir ekilde inceleyelim.
5.2.1 Bir mkemmel iletken yzeyin zerindeki snr koullar

1 blgesinin mkemmel iletken olduu hali gz nne alalm.Bu halde, 1 iinde
bir saniyede sya dnen W enerjisi, (3.22a) uyarnca,
W = 1
E1.E1d (watt)
1
dr.Bu enerji kaynaklarn toplam gcnden asla byk olamaz. 1 olurken W

nin sonlu kalabilmesi iin 1 iinde, her yerde, E1 0 olmas gerekir.Bu halde
Maxwell denklemlerine dayanlarak H iin unlar sylenir:
i) 1 iinde H1 sfr deildir, fakat zamanla da deimez.Kaynaklarn zamanla
deitii hallerde byle bir durumun sz konusu olamayaca aktr.Yani, 1
iinde H1 0 hali magnetostatik bir haldir.
ii) 1 iinde H1 0 dr.Bu halde J 0 olduunu da kabul edersek, (5.8a-e) koul-
lar u ekilde yazlrlar:
E 2t = 0 (5.9a)
Js = n H 2t , s = 2 E 2n (5.9b)

H 2n = 0 , 2 E 2n + s + divJs + J2n = 0. (5.9c)
t
Bunlarn ilki 2 iinde E2 ve H2 yi belirlemeye yarar (ve yetiir).Dier ikisi S ze-

rinde yaratlan yzeysel yk ve akm verir. Son iki denklem ise zdeleyin sala-
nr.
5.2.2 Snrl iletkenlie sahip blgelerin arakesitindeki snr koullar

1 ve 2 ortamlarndan hi birinin mkemmel iletken olmamas halinde S zerinde
yzeysel akmlarn tutunamadn, yani Js 0 olduunu deneyler gstermektedir.Bu
halde, J1,2 0 olduka, (5.8a-e) bantlar yle olur:
E 2t = E1t , H 2t = H1t (5.10a)

2 E 2n - 1 E1n = s, 2 E 2n - 1 E1n = - s (5.10b)
t
2 H 2n = 1 H1n . (5.10c)
(5.10b) deki denklemler E1n ve E 2n iin bir cebirsel denklem sistemi oluturur-
lar.Bunlarn katsaylar determinantnn sfra eit olmas, yani
2 1 - 1 2 = 0 (5.10d)
bantsnn salanmas halinde ilk denklem (2/ 2) ile arplarak ikinci denklem
elde edilmi demektir.Bu da
157 DSTRBSYON
2
s = - s
2 t
veya
s (r,t) = s0(r) e ( 2 / 2 )t
olmasn gerektirir. s0 ve 2 nin durumuna gre u hal ortaya kar:

i) s0(r) 0 ise s 0 dr ve S zerinde yzeysel yk birimi yoktur.
ii) s0(r) 0 ve 2>0 ise t = 0 annda S zerinde s0 younluu ile dalm bir
yzeysel yk vardr ve bu yk zamanla bir stel fonksiyon gibi azalr.Belirli bir
zaman sonra bu yk lemeyeceimiz kadar azalm olacandan, s 0 kabul
etmek ou kez iyi bir yaklaklk olur.
iii) s0(r) 0 ve 2 = 0 ise, (5.10d) ye uygun olarak, mecburen 1= 0 dr.Bu hal-
de S zerinde zamanla deimeyen bir yk birikimi vardr. Zamanla deien
olaylarn sz konusu olduu hallerde byle bir durumun gerekleemeyecei
apaktr.
Problemler
Pr.-1.E herhangi bir distribsyon vektr olduuna gre, distribsyon anlamnda
divrotE 0 olduunu gsteriniz.
Pr.-2.(2.9c), (4,3), (4.4)c) ve (4.14b) bantlar ile ifade edilen Gauss, Ampre,
Faraday ve Poynthing formllerinin, deiik basit ortamlardan oluan sonlu bir
blgesi iin de geerli olduklarn gsteriniz.
Pr.-3. Snr koulu olarak (5.8b) kullanld taktirde, zamana bal olaylarda (5.8d) yi
kullanmann gereksiz olacan (yani kendiliinden salandn) gsteriniz.
5.3 Maddesel Yzeyler zerindeki Snr Koullar

Pratikte ok sk karlalan ve mhendislik bakmndan ok byk neme sahip bulu-
nan baz durumlarda iki ortam ayran S yzeyi ok ince bir tabakay belirli bir yakla-
klkla modelleyen bir maddesel yzeydir.Bu halde S in de, modelledii tabakann
iletim ve polarizasyon zelliklerini yanstan bir bnyesinin olduunu dnmek ve s-
nr koullarn karrken bu bnyeye ilikin bnye bantlarn da gz nne almak
gerekir.Sz konusu bnye bantlar, S in modelledii tabaka iinde Maxwell denk-
lemlerinin ortalamas hesap edilerek bulunurlar. Burada bu konuya deinmek istemi-
yoruz*.Sadece, byle bir durumda (5.8) bantlarnn, zellikle de (5.8a) ve (5.8b) nin
ne ekil aldn belirtmek istiyoruz. Dikkati datmamak amacyla aada S in mo-
delledii tabakay oluturan malzemeyi basit bir malzeme olarak dneceiz.Bununla
beraber, bulacamz sonular ok daha genel halde geerlidirler.
S in modelledii tabakann iki yznde biriken ykler farkl olabileceinden, genel
halde S zerinde 0 ve m0 n yan sra 1 ve m1 de sfrdan farkldrlar.Bu nedenle
(5.5a-f) denklemlerinde gzken Pk, Mk, k, mk, Jk ve Kk byklklerinin hepsi, 1 ve
m1 hari, sfrdr. Bunu gz nnde bulundurarak (5.5a-d) denklemlerini k 2 iin
yazacak olursak,
*
Bak. M.Idemen, Straightforward derivation of boundary conditions on a sheet simulating an
anisotropic thin layer, Electronics Letters, vol.24(1), pp:663-665, 1988

n Hk-1 = 0 Ek rotHk
t

n Ek-1 = - 0 Hk - rotEk
t
(5.11a)
n.Ek-1 = - divEk
n.Hk-1 = - divHk
olduunu grrz.Blm-5.2 de de akladmz gibi, belirli bir k0 iin E k 0 ve H k 0

sfr olmak zorundadr.Bundan hareketle (5.11a) denklemlerinden, geriye doru, adm
adm,
Ek 0, Hk 0, k =1, 2, ... (5.11b)
karlr.Bu sonu gz nnde bulundurularak (5.5a-f) denklemleri k=1 iin yazld-

nda
n H0 = 0, n E0 = 0 (5.12a)
1 = n.P0 + 0n.E0 (5.12b)
m1 = n.M0 + 0n.H0 (5.12c)

1 = - n.J0 (5.12d)
t

m1 = - n.K0 (5.12e)
t
bulunur.
(5.12d,e) denklemleri S zerinde oluan dipollerin momentinin S nin modelledii
tabakada akan akmlarn normal yndeki bileenleri ile ilikili olduunu gstermekte-
dir.Eer bu bileenler sfr ise S zerinde ift tabaka oluamaz. te yandan (5.12a)
denklemleri de elektrik ve magnetik alanlarn tekil ksmlarnn sadece normal ynde
sfrdan farkl bileenlere sahip bulunduklarn gstermektedirler. Bunlar, (5.12b,c)
uyarnca,
1
E0n = [1 P0n] (5.13a)
0
1
H0n = [m1 M0n] (5.13a)
0
den ibarettirler.Bu halde,
rotH0 = rot(H0nn) = - ngrad H0n, (n = ez)
rotE0 = rot(E0nn) = - ngrad E0n

ve
div H0 = div E0 0
159 DSTRBSYON
olduundan, (5.4a,b) nin normal yndeki bileenleri kendiliinden salanr.Teet yn-

deki bileenleri ise

n (H2 H1) = J0t + P0t + ngradH0n (5.14a)
t

n (E2 E1) = - K0t - M0t + ngradE0n (5.14b)
t
veya, (5.12d,e) ve (5.13a,b) nedeniyle,
1
[n (H2 H1)] = [J0t + P0t] - ngrad[K0n + M0n] (5.15a)
t t t 0 t
1
[n (E2 E1)] = - [K0t + M0t] - ngrad[J0n + P0n] (5.15b)
t t t 0 t
ye indirgenir.Benzer ekilde, (5.4c,d) den de
n.(D2 D1) = 0 - divP0t (5.4c)
n.(B2 B1) = m0 - divM0t (5.4d)
karlr.
S in bnye denklemleri de gz nne alnrsa, yukarda da belirttiimiz gibi,
(5.15a,b) nin sanda yer alan btn terimleri H1,2 t ve E1,2
t cinsinden ifade etmek
mmkn olur ve, bylece, bu denklemler S in iki tarafnda gzlenen alan deerlerini
birbirine balayan balantlar haline gelirler.Burada bunlar zerinde daha fazla dur-
mak istemiyoruz. Sadece, (5.15a-d) bantlarndan hemen grnen baz zelliklere
ksaca deinmek istiyoruz:
i) (5.15a) dan akca grld gibi,magnetik alann teetsel bileenindeki srek-
sizlik sadece S zerindeki elektrik akmn varlndan ileri gelmez. S zerinde oluan
elektrik ve magnetik polarizasyonlar ile normal yndeki magnetik akm bileeninin
gradyant da bu sreksizliin kaynadr.
ii) (5.15b) uyarnca, elektrik alann teetsel bileeni, hem S zerinde yzeysel
magnetik akmlarn varl hem de bu yzey zerinde magnetik ve elektrik polarizas-
yonlar ile normal ynde elektrik akmlarn olumas halinde sreksizlik gsterir.Yani,
btn gerek problemlerde olduu gibi, magnetik akmlar ve ykler sfra eit d-
nlse bile elektrik alann teetsel bileeni S zerinde sreksiz olabilir.Bu sreksizliin
nedeni S zerinde teet ynde oluan magnetik polarizasyon ile normal yndeki elek-
trik akmn ve polarizasyonunun dzgn olmaydr.
iii)(5.15d) den anlalyor ki; B nin normal bileinindeki sreksizliin nedeni
sadece m0 magnetik yk deildir. S zerinde teet ynde oluan magnetik polarizas-
yonun diverjans da bu sreksizliin bir baka nedenidir.Bu nedenle, maddesel yzey-
lerin sz konusu olduu gerek problemlerde her zaman B1n = B 2n olmak zorunda de-
ildir
Pr.-1.S regler bir yzey paras olmak zere, younluu
= {} + 0 (S) + 1 (S), J = {J} + J0 (S) + J1 (S)

m = {m} + m0 (S) + m1 (S), K = {K} + K0 (S) + K1 (S)
denklemleri ile verilen kaynak dalm gz nne alnyor.

a)Kaynan ifadesinde grnen deiik terimlerin fiziksel yorumunu yapnz.
b)Bu kaynan bolukta yarataca alana ilikin snr bantlarn karnz.
c)Kaynan ifadesinde yer alan deiik terimler arasnda salanmas zorunlu olan
bantlar yaznz; bu terimlerin, ayr ayr, sfr olmalar halini inceleyiniz.
161 ZEL RLATVTE
ALTINCI BLM
ELEKTROMAGNETK ALANIN FARKLI GALLE

SSTEMLERNDE GEERL OLAN FADELER.
ZEL RLATVTE TEORS
6.1 Skaler ve Vektrel Potansiyelin Dnm Kural
K ve K birbirine gre sabit bir v hzyla hareket eden iki Galile referans sistemi ol-
sun. Bir kaynak dalmnn yaratm olduu elektromagnetik alann ifadesi bunlarn
birinde biliniyorsa, dierindeki ifadenin de basit bir lineer dnmle hemen yazla-
bileceini gstermek istiyoruz. karacamz dnm formlleri, Maxwell denk-
lemlerine ilikin snr-deer probleminin zmnn K de kolay fakat K da ok zor
olduu hallerde, K daki alan ifadelerini bulmakta byk yararlar salayacaktr.
Kaynak younluklarndan hareketle elektromagnetik alann hesabnda sperpo-
zisyon ilkesi geerli olduundan, yukarda sz edilen dnm formllerini aa
karmak amacyla sadece bir tek noktasal ykn bolukta yaratt alan gznne
almak yetiir. Bunun da en basit hali, K de hareketsiz duran bir noktasal ykn
yaratt alandr. Aada, nce byle bir yke ilikin olarak Maxwell denklemlerinin
hem K hem de K deki zmlerini bulacak, sonra da bunlar karlatrarak sz
edilen dnm formllerini aa karacaz.
K ve K, srayla, Oxyz ve Oxyz kartezyen koordinatlar sistemleri ile zde
olsunlar. Alann K da yazlm ifadesinde yer alan ve , J, V, A v.b. harflerle gste-
rilen byklklerinin K de geerli olan ifadelerini , J, V, A v.b. eklinde slerle
gsterelim. Bu gsterilime uygun olarak, zaman da K da t, K de t ile gstereceiz.
K ve K deki eksenleri yle semi olalm ki; t = 0 annda
t = 0, O O, Ox //Ox
olsun ve O noktas Ox ekseni zerinde v = vex sabit hzyla kaysn (bak. ek. 6.1).
Bu halde, O noktasnda sabit duran noktasal Q ykne ilikin younluk
y y
t t
O x O x
z z
ekil 6-1
fonksiyonlar yledir:
(x,y,z,t) = Q(x)(y)(z), J 0 (6.1a)
(x, y, z, t) = Q(x vt)(y)(z) (6.1b)
J(x , y, z, t ) = Qv(x vt)(y)(z)ex . (6.1c)
Bunu yazarken, hareketli ykn hem K hem de K sisteminde ayn deerde (yani, Q
olarak) lldn zmnen kabul etmi oluyoruz *. Bylece, notasyona ilikin olarak
biraz nce yapm olduumuz kabul uyarnca,
Q = Q (6.2)
varsayyoruz, demektir.
(6.1a) ile ifade edilen kaynak dalmnn bolukta yaratt alan K de
Q 1
V(x,y,z,t) = (6.3a)
4 0 ( x' y' 2 z' 2 )
2
ve
A(x,y,z,t) 0 (6.3b)
potansiyel fonksiyonlar aracl ile belirlenen bir statik elektrik alan grnmnde-
dir. Ayn alann K sisteminden grnm ise, daha nce Blm-4.8.6 da ayrntl bir
biimde incelenmi ve v < c0 halinde
Q 1
V(x,y,z,t) = (6.4a)
4 0 ( x - vt) 2 (1 - v 2 / c 02 )( y 2 z 2 )
v
A(x,y,z,t) = V(x,y,z,t)ex (6.4b)
c 02
bulunmutu (bak.(4.27)- (4.28)).
*
Bak. Bl.1.6.
v>c0 varsaylarak eriilecek olan sonular da , tersine, v < c 0 olmas gerektiini gsterecektir. Bak.
6.2 uyar-2.
163 ZEL RLATVTE
imdi K de (6.3a,b) ile K da ise (6.4a,b) ile verilen ve ayn alan belirleyen
ifadelerin evrensel bir dnm ile birbirine dntrebildiini varsayalm ve bu
dnm bulmaya alalm. Sz konusu dnm bir yandan (x,y,z,t) yi
(x,y,z,t) ye, dier yandan da (E,H) yi (E,H) ya dntrecektir. Bu dnmleri,
srayla, ve ile gsterecek olursak, rnein,
E = e{E(x,y,z,t), H(x,y,z,t)} (6.5)
yazarz.Burada e de gzken (e) alt indisi, sadece E alanna ilikin ifadelerin sz

konusu olduunu belirtmektedir. imdi, K nn K ya gre hareketinin bir (dnmesiz)
kaymadan ibaret olduunu gz nnde bulundurarak, bunun bir doal sonucu olmak
zere ,
y = y, z = z (6.6a)
olduunu varsayalm. Bu, hereyden nce, (6.3a) da gzken r2 = x2 + y2 ile (6.4a)

da gzken r2 = x2 + y2 nin birbirine eit olmas demektir. Baka bir deyile, (6.5) in
her iki yan da r2 nn fonksiyonudur.imdi, > 0 iin yazlm olan bu bantnn
kompleks dzlemine analitik devamn gznne alalm.Fonksiyonel denklemlerin
devamll ilkesi uyarnca, sa ve sol yanda yer alan fonksiyonlarn analitik olarak
devam edebildikleri her blgede (6.5) denklemi salanmaya devam eder. Baka bir
deyile, (6.5) denklemi sadece pozitif deerleri iin deil, her kompleks iin
geerlidir. Bu, hereyden nce iki tarafta gzken tekil noktalarn ayn olmasn
gerektirir.Sol yandaki tekil nokta sadece = - (x vt)2/(1-v2/ c 02 ) de oluan dallanma
noktasndan, sa yandaki ise sadece = - x2 deki dallanma noktasndan ibarettir.
dnm evrensel olduu iin, (6.5) in yazld noktann koordinatlarndan
bamszdr. Yani e ilemi (6.5) deki dallanma noktasnn konumunu deitirmez.
Bu demektir ki; dnm = - (x vt)2/(1-v2/ c 02 ) noktasn = - x2 ye gtre-
cek biimdedir. Bu halde, (6.6a) y da gznne alarak,
x - vt
x = , y = y, z = z, (6.6b)
1 - v 2 / c 02
yazarz. Bu bantlar dnmn, t nn ifadesi hari, aka belirlemi durum-

dadr (t nn ifadesini aada, Bl.6.2 de karacaz). Buradan aka grlyor ki;
uzay koordinatlar kendi aralarnda dnme uramamakta, zaman parametresi de
uzay koordinatlar gibi dnme tabi olmaktadr.
imdi (6.6b) yi gznnde bulundurarak (6.3a) ile (6.4a) y birbiriyle karlatra-
lm. Hemen
V'
V= , (6.6c)
1 - v 2 / c 02
ve
v V'
A1= , A2 = 0, A3 = 0 (6.6d)
c 02 1 - v 2 / c 02
olduunu grrz. Bu bantlar da, E = - A/t gradV ve B = rotA ile birlikte

dnmnn ak ifadesini bulmamza olanak verecektir. Bunu aada, bl.-6.4
de greceiz.
Daha nce de belirtmi olduumuz gibi, elektromagnetik alann hesabnda
sperpozisyon ilkesi geerli olduundan, (6.6b)-(6.6d) formllerini bir Galile siste-
minde geerli olan ifadelerden hareketle dierinde geerli olan ifadeleri karmak
amacyla, reete gibi, kullanabiliriz. Fakat durum bu kadar mtevazi deildir. Biraz
sonra greceimiz gibi, (6.6b) formlleri ok daha genel ve geni kapsaml bir evren
kavraynn temellerini oluturmaktadr.
6.2. Poincar-Einstein Rlativite lkesi.Lorentz Dnm Formlleri

Oxyz sistemi Oxyz sistemine gre v = vex hzyla hareket etmekte olduundan,
klasik Newton mekaniinden edinmi olduumuz alkanlkla, x ile x arasndaki
bantnn (6.6b) deki gibi olmayp x = x vt eklinde olmasn beklerdik.Bu uyum-
suzlua bakarak u iki halden birinin geerli olmas gerektiini iddia edebiliriz:
Birinci hal: Maxwell denklemleri Oxyz sisteminde geerlidir fakat Oxyz siste-
minde geerli deildir. Bu nedenle, (6.4a,b) ifadeleri her t annda her (x,y,z) nokta-
snda dorudur; fakat (6.3a,b) ifadeleri ancak, baka bir rol olmayan (6.6b) reetesi
ile birlikte Oxyz sistemine dntrleceklerse, anlamldr.
kinci hal:Maxwell denklemleri hem Oxyz hem de Oxyz sisteminde geerlidir ve

bunlarn zm ile elde edilen (6.4a,b) ve (6.3a,b) ifadelerinin hepsi de dorudur;
fakat (6.6b) de gzken t parametresi Oxyz sistemindeki zaman deildir. Baka
bir deyile, Oxyz sisteminde gzlenen (x,y,z,t) ye karlk Oxyz sisteminde
gzlenen (x,y,z,t) parametreleri yle olmaldr ki; (6.6b) zdeleyin salanmaldr.
Birinci hal apak bir biimde Oxyz sistemini Galile sistemlerinden ayrmakta;
ona bir ayrcalk vermektedir. yle ki; Maxwell denklemleri bu ayrcalkl sistemde
geerlidir, dierlerinde deildir. Ondokuzuncu yzyl sresince hep byle bir mutlak
uzayn varl dnlm ve ona eter ad verilmitir*. Fakat o yzyln sonlarnda
bu uzaya gre Dnya nn hareketini (mutlak hareket) aa karabilmek amacyla
yaplm bulunan teorik ve deneysel almalar hep elikilerle sonulanm ve
yirminci yzyln balarnda bu kavramn terkedilmesi gerektii anlalmtr.
Yukarda sz edilen ikinci hal Maxwell denklemlerinin geerlilii bakmndan
hi bir Galile sisteminin ayrcalkl olmadn, fakat bunlarn kendilerine zg, ayr
zaman deerlendirmelerinin bulunduunu iddia etmektedir. Baka bir deyile, ne
mutlak uzay ne da mutlak zaman sz konusudur; bir sistemdeki parametreler dier
*
Maxwell ve Faraday tarafndan da benimsenmi olan bu kavram aslnda ok eskilere dayanr.
Fizeau (1851), Airy (1871), Michelson ve Morley (1887).
A. Einstein, Zur Elektrodynamik bewegter Krper, Annalen der Physik, Bd.17, S:891-921, 1905
(zellikle bak: s.891, 2 ve s.892).
165 ZEL RLATVTE
sisteme (6.6b) formllerine uygun olacak biimde dnr. Poincar* tarafndan ileri
srlen ve Einstein tarafndan fizikiler dnyasna benimsetilmi olan bu gr yir-
minci yzylda tm doal bilimlerin ve onlarn temelini oluturan kavramlarn byk
deiikliklere uramasna neden oldu. Bunlarn bazsn (konumuzla ilgili olanlarn)
aadaki alt blmlerde ksaca gzden geireceiz.
(6.6b) bantlarnn, Maxwell denklemlerinden bamsz olarak, (K, K) iftine
zg dnm denklemleri olduklar varsaym, K sisteminde bilinen ifadelerden K
sisteminde geerli olanlara gemek iin de bunlarn simetriklerinin kullanlmasn
gerektirir. Sz edilen simetrik bantlar yazmak iin, biz, O noktas K ya gre v
hzyla hareket ediyorsa, O noktasnn da K ye gre (-v) hzyla hareket ediyor gibi
grndn kabul edeceiz. Bylece, (6.6b) e benzer ekilde,
x' vt'
x= , y = y, z = z (6.7)
1 - v 2 / c 02
yazlr.(6.6b) ve (6.7) formlleri fizik olaylar bakmndan K ve K deki

koordinatlarn birbirine nasl dntn gstermektedir. Lorentz formlleri olarak
tannan bu formlleri
x' vt' t' (v/c 02 )x'

x= , y = y, z = z , t= (6.8a)
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02
veya, tersine,
x vt t (v/c 02 )x
x = , y = y, z = z , t = (6.8b)
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02
eklinde de yazabiliriz.
(6.8a,b) den apak bir biimde grld gibi, fizik olaylar bakmndan (x,y,z)
uzay koordinatlarnn t zaman parametresinden ayr dnlmesi mmkn deildir.
Ayrca, t = t= 0 dnda her zaman t t dir. Bu, klasik fizikteki mutlak zaman kav-
ramnn ancak c0 iin geerli olan bir ideal kavram olabileceini, onun dnda
ancak v2/ c 02 <<1 olduunda yaklak olarak anlaml olabileceini gsterir.
Lorentz formllerinde (x,y,z) ve t nin birlikte yer alyor olmas, noktalar
(x,y,z,c0t) koordinatlarna sahip bir drt boyutlu uzay-zaman tanmlanmas ve fizik-
sel byklklerin bu drt boyutlu uzayda incelenmesi fikrini dourdu. Bu grle
(6.8a) bantlar, yeniden,
*
H.Poincar, Sur la dynamique de llectron, Rendiconti del Circolo Matematico di Palermo,
Vol.21,pp:129-175 (reu le 23 Juillet 1905 publi en Janvier 1906). Ayrca bak. H.Poincar,
Comptes Rendus de lAcad. des Sci. Paris, vol. 140, pp: 1504-1508, 5 Juin 1905.
Daha nce sz edilen makale.
H.A.Lorentz ( * , * ). Lorentz 1921 deki bir yazsnda, bu formlleri bu haliyle kendisinin

karm olmadn, Poincarnin 1906 daki bir makalesinde kardn, fakat, temeldeki fikrin
kendisine ait olduunu gznnde bulundurarak, formllere bu ad vermi olduunu, yazmaktadr.
Bak. H.A.Lorentz, Deux mmoires de Henry Poincar dans la physique mathmatique, Acta
Matematica, vol. 38, p:296, 1921. Lorentz, tartmann balangcnda, t nin gerek zaman
gstermesine karlk t nn sadece bir matematik ara olduu dncesindseydi. Lorentzin orijinal
makalesi iin bak:Electromagnetic phenomena in a system moving with any velocity smaller than
that of the light, Proc.Acad.dAmsterdam, 27 May 1904.
x 1 / 1 - v 2 / c 02 0 0 (v/c 0 )/ 1 - v 2 / c 02 x'
y y'
= 0 1 0 0 (6.8c)
z 0 0 1 0 z'

c 0 t (v/c 0 )/ 1 - v / c 0 1 / 1 - v 2 / c 02 c 0 t'
2 2
0 0
eklinde yazlr.
Eer (6.6c) ve (6.6d) bantlar (6.8c) ile karlatrlrsa, kolayca grlrki; ko-
ordinatlar (A1, A2, A3, V/c0) olan vektr de yukarda sz edilen drt boyutlu uzay-
zamann bir noktasdr ve (6.8c) ile verilen kurala gre K den K ya dnr (ayrca
bak:Bl.6.5.2).
Uyarlar
1.Yukarda, Blm-6.1 ve 6.2 de yapm olduumuz tartmalar (6.4a) formlne

dayanmaktadr. Bu ise, ancak v nin sabit olduu, yani K nn K ya gre ivmesiz bir
hareket yapt zaman dorudur. Eer K nn hareketi ivmeli ise, (4.35) den aka
grld gibi, (6.6b) formlleri ile K deki ifadeleri K dakilere dntrmek mm-
kn deildir.Yani, Lorentz formlleri sadece Galile referans sistemleri iin geerli-
dir.Bu zel durum nedeniyle, (6.8c) bantlarna dayanan teori zel rlativite teorisi
olarak adlandrlr.
2. (6.8c) formlnn dayand (6.4a) ifadesi ancak v<c0 iken dorudur. Eer
balangta v>c0 kabul etmi olsaydk, (6.4a) nn yerine (4.29)u kullanmamz
gerekirdi. Aka grld gibi, bu yeni ifade ncekinin sadece (1/2) gibi bir arpan
farkyla ayndr.Bu nedenle, v>c0 varsaym ile bulunacak olan sonular da (6.8c) den
bakas deildir. Oysa, aada, 6.3.1 de greceimiz gibi, v<c0 olmas zel
rlativite teorisinin iddia ettii bir fiziksel zorunluluktur.
3. (6.8c) denklemlerini karrken u iki varsaym esas almtk:

i) Odeki noktasal yk hem K hem de K sisteminde ayn deerde gzlenir:
Q = Q (bak.(6.2)).
ii) K sistemi (K ya gre) Ox ekseni boyunca kayd iin y2+z2 = y2+z2 dr.
iii)O noktas K ya gre v hzyla hareket ediyorsa, O noktas da K ye gre (-v)
hzyla hareket ediyor gibi gzkr (bak.Bl.6.2).
Bu nedenle, ilerideki blmlerde (6.8c) den hareketle retilecek olan yeni sonularn
bu varsaymlarla eliir durumda olmadklar kontrol edilmelidir ( bak.Bl.6.3.4 ve
Bl.6.5.1).
4. Biz Lorentz dnm formllerini, bir noktasal ykn yaratm olduu alann K
ve K sistemlerindeki ifadelerini karlatrarak ortaya kardk.Bylece, zel rlati-
vite teorisi elektromagnetik alan teorisinin bir uzants gibi grnmektedir.zel rla-
tivite teorisine elektromagnetik teoriden ayr bir kiilik kazandrmak amacyla, onu
u iki varsaym zerine oturtmak da mmkdr*(bak.Pr-1).
*
Bu varsaymlar bugn Einstein postulalar olarak adlandrlmaktadrlar (bak. A:Einstein, 1905);
fakat bunlarn temelini oluturan gzlemler ve fikirler daha gerilere, Lorentze(1904) ve Poincarye
(1905) kadar gitmektedir.
167 ZEL RLATVTE
a)Fizik yasalar btn Galile sistemlerinde ayndr, ayrcal olan Galile sistemi
yoktur.
b)In boluktaki hz btn Galile sistemlerinde ayndr.
Problemler
Pr.-1.Lorentz formllerini bl.6.2 uyar-4 de sz edilen Einstien postulalarndan
karnz.
Pr.-2.Aadaki ifadelerin Lorentz dnm altnda deimez kaldn gsteriniz:
a) x2 c 02 t2, b) x2+y2+z2 - c 02 t2, c) x1x2 - c 02 t1t2 , d) L2 - c 02 T2.
Burada L ile, (x1,y1,z1,t1) ve (x2,y2,z2,t2) noktalar arasndaki uzaklk, T ile de

(t1-t2) fark gsterilmektedir (Lorentz,1905) .
Pr.-3. - 1/ c 02 2/t2 = 0 dalga denklemi verilmi olsun.
a)Lorentz dnm ile bu denklemin gene kendine dntn gsteriniz ve
sonucu yorumlaynz.
b)Sz edilen dalga denklemini c0 hzyla deimez brakan lineer dnmn
Lorentz dnmnden ibaret olduunu gsteriniz.
Pr.-4.K sisteminde y = mx + n ve z = 0 denklemleri ile belirlenen dorunun K
sisteminden de, deiik t anlarnda deiik olmak zere, bir doru olarak gz-
leneceini gsteriniz ve bu dorunun denklemlerini bulunuz. Sz edilen do-
rularn ve eim alarnn zamanla deimediini ve, genel olarak, <
olduunu kantlaynz. = 0 ve = /2 hallerini tartnz.
Pr.-5.K sisteminin z = 0 dzlemindeki 1 ve 2 dorular paralel olsunlar.
Bunlarn K sisteminde de paralel dorular olarak gzleneceini gsteriniz.
Pr.-6. K sisteminin z = 0 dzlemindeki 1 ve 2 dorular biribirine dik olsunlar.
Bunlarn K sisteminde, genel olarak, dik gzkmeyeceini gsteriniz.ki
dorunun K da da dik gzkebilecei zel halleri belirtiniz.
Pr.-7.K sistemindeki R yarapl krenin K sisteminde bir elipsoit olarak
gzktn ispat ediniz ve elipsoitin eksen uzunluklarn bulunuz.
6.3. Lorentz Dnmnn Baz Sonular

Lorentz dnm formllerinin uzay koordinatlarna ek olarak t yi ve n
boluktaki hzn da iermesi, klasik kinematik ve mekanikten renmi olduumuz
pek ok kavramn ve formln deimesine neden olacaktr. Bunlarn bazsn burada
gzden geirmeyi yararl buluyoruz.
6.3.1. Limit hz kavram

(6.8c) formllerinin anlaml (yani gerel) olabilmesi iin v<c0 olmas zorunludur. Bu
demektir ki; eer K sistemi K dan c0 dan daha byk bir hzla uzaklayorsa, K de
oluan fiziksel olaylar K dakilerin gzleyip deerlendirebilmeleri olana yok-
tur.Ayn ekilde, K da oluan olaylar da K de bulunanlarn deerlendirebilecei
ekilde ifade edebilmek olanak ddr.Bu, c0 dan daha byk bir hzla mesaj iletile-
meyecei demektir.Mesaj iletmek, bir bakma, madde veya enerji iletmek olduun-
dan, unu syleyebiliriz:Elektromagnetik alann (veya, n) boluktaki hzndan
daha byk bir hzla madde veya enerji iletimi asla mmkn deildir.
Yukarda sz edilen zellik nedeniyle c0 n bir limit hz olduu sylenir. Bu

deyim, ardndaki anlam iyice aklk kazanmad takdirde, bazan, dnce karma-
asna neden olmaktadr. yle ki; fiziksel olaylarla ilikili olarak; hz, bal hz,
toplam hz, dalga hz, faz hz, grup hz, enerjinin yaylma hz v.b. bir takm hzlar
tanmlanmaktadr.Bunlarn bir ksm, bazan c0 dan byktr. rnein, Ox eksenine
paralel olarak (2/3)c0 hzyla biri saa dieri de sola doru giden iki cisim bir saniye
sonunda biribirinden (4/3)c0 kadar uzaklam olur.Bu uzaklama c0 dan byk bir
hzla oluuyordur. Burada dikkat edilmesi gereken husus udur ki; c0 dan byk olan
bu deer K daki bir gzlemcinin toplama ilemi ile bulduu bir deerdir ve, ileride
Blm 6.3.4 de greceimiz gibi, cisimlerle birlikte hareket eden gzlemcilerin bir-
biri iin syleyecekleri bal hz deildir. Sz edilen bal hz (12/13)c0 a eit olup
c0 dan kktr (bak. Blm 6.3.4 Pr.-1). Yani, cisimlerden birinin zerinde bulunan
bir gzlemci (12/13)c0 < v < c0 bantsna uyan bir v hzyla kendi sisteminde hare-
ket eden bir roket gnderdii taktirde dier cisme mesaj iletebilecektir.
6.3.2. Uzunluklarn dnm

K sisteminde Ox ekseni zerine yerletirilmi bir ubuun ular A(x1, 0,0) ve
B(x2,0,0) olsun (x2 > x1 dnyoruz). t den bamsz olan ' = x2-x1 bykl-
bu ubuun uzunluu olarak tanmlanr. Ayn ubuun K sisteminden gzlenen
uzunluunu da yle tanmlamak mmkndr: Bir t = sabit annda A ve B noktalar
ile kar karya bulunan K ya ait noktalar A(x 1,0,0) ve B(x2,0,0) olsun. = x2-x1 ile
tanmlanan deeri sz konusu ubuun K dan gzlenen uzunluudur. Buna ubu-
un hareketteki boyu ad verilir. Bu halde ' de ubuun skunetteki boyu adn alr.
ile ' arasndaki ilikiyi aa karmak iin (6.8b) formllerinin ilkini A ve B
iin yazmak ve taraf tarafa karmak yetiir. Kolayca
= ' 1 v 2 / c 02 (6.9a)
bulunur. Bu gsteriyor ki; ubuun hareket halindeki boyu sknetteki boyundan

daha kktr. Baka bir deyile, hareket ubuun bzlmesine neden olmutur.
Kolayca gerekleyebiliriz ki; Ox ye paralel duran her ubuk iin (6.9a) daki
gibi bir bzlme sz konusudur. Buna karlk Oy ve Oz ye paralel duran ubuk-
lar iin bzlme sz konusu deildir. Bu bizi u sonuca gtrr: Hareket halindeki
cisimler hareket dorultusunda bir bzlmeye urarlar.
Bzlme sadece bir boyutta olduundan, hareketli cisimlerin hacmlarnda da
(6.9a) daki gibi bir klmenin olmas gerekir:
U = U 1 v 2 / c 02 . (6.9b)
Burada U ile cismin skunetteki hacm, U ile de hareket halindeyken grnen hacm
gsterilmektedir.
Problemler
Pr.-1. K de duran AB ubuunun A(x1,0,0) ve B(x2,0,0) ularna bir t = sabit
annda kar gelen noktalar A(x1, 0, 0) ve B(x2, 0, 0) olsun. L = x2 - x1 in anla-
mn ve L ile ' = x2-x1 arasndaki ilikiyi yorumlaynz.
Pr.-2. a) t = sabit iin (6.8b) nin jacobiyenini hesaplayarak
169 ZEL RLATVTE
dxdydz = dxdydz 1 v 2 / c 02
olduunu gsteriniz ve sonucu yorumlaynz.
b)Ayn ilemi t = sabit iin (6.8a) ile tekrarlaynz ve sonucu yorumlaynz.
Pr.-3. K sistemindeki dzlemsel bir yzey parasnn alan S olsun. Ayn alan iin
K daki gzlemcilerin lecei deer nedir?
6.3.3 Zaman aralklarnn dnm

K sisteminde sabit bir A(x,0,0) noktasnda t1 ve t2 anlarnda iki olay olduunu
dnelim.lk olay olduunda A noktas K nn bir A1(x1,0,0) noktas ile kar kar-
yadr ve bu halde A1 deki saat t1 gibi bir deer gsterir. kinci olay olduunda A
noktas K nn bir A2(x2,0,0) noktas ile kar karya bulunacak ve bu noktada saat t2
gibi bir deer gsterecektir. = t2 - t1 fark sz konusu iki olay arasnda K da l-
len zaman farkdr. Benzer ekilde, = t2 - t1 fark da ayn olaylar arasnda K da
llen zaman farkn verecektir. (6.8a) nn son forml A noktasnda t1 ve t2 iin
yazlp taraf tarafa karlrsa,
'
= (6.10a)
1 - v 2 / c 02
bulunur. Bu, sz konusu olaylar arasndaki zaman aralnn K sisteminde daha uzun
deerlendirildiini gstermektedir.
Yukarda sz edilen olaylar A de bulunan bir sarkacn minimum konumdan
geileri olsun. ki gei arasndaki zaman fark K ve K de, srayla, ve ile gs-
terilirse, (6.10a) uyarnca > olur. Bu demektir ki; K daki gzlemciler sarkacn
daha yava salnm yaptn syleyeceklerdir.
Sarka olayn daha da genelletirerek unu syleyebiliriz: K sisteminde belirli
bir noktada frekans ile oluan bir olay K sisteminde daha alak bir frekansyla
oluuyormu gibi gzlenir:
= 1 v 2 / c 02 (6.10b)
Frekansn hz nedeni ile farkl gzlenmesi Doppler* olay olarak bilinir.
Problemler
Pr.-1. Sabit bir A K noktasnda bulunan bir k kayna belirli bir renkte k
yaynlamakta olsun. Bu n rengi K ve K deki gzlemcilere gre nasl g-
zkr.
Pr.-2. t = sabit iin t = f(x) fonksiyonunun deiimini inceleyiniz ve unlar gste-
riniz:
*
Christian Doppler (Salzburg 1803-Venedik 1853). Olayn kefi 1842 de.
Hzla hareket eden hidrojen iyonlarnn yayd kla yaplan deneyler teoriyi dorulamtr. Bak.
H.E.Ives and G.R.Stillwell, J.Opt.Soc.Amer., 28, 215 (1938); H.E.Ives, ayn eser, 29, 183 ve 294
(1939); G.Otting, Phys.Z., 40,681 (1939).
a) t = 0 ise x>0 olan noktalarda oluan olaylar K daki gzlemciler x = 0 da

olana gre daha ge; x<0 olan noktalardaki olaylar ise daha erken olmu
gibi yorumlarlar.
b) t>0 ise, x<0 yar-ekseninin belirli bir A noktasnda oluan olay K daki
gzlemci de ayn t = t annda olumu gibi grr. A nn solundaki noktalar-
da oluan olaylar K daki gzlemcilere gre daha erken, A nn sandaki
noktalarda oluanlar ise daha ge olumu gibidir.
c) Sadece bir tek noktada K ve K nn saatlar ayn sayy gsterir. Bir sistemin
saatlarna gre dier sistemin mtekabil saatlar daha geridir, eer ki; bunla-
rn bulunduu noktalar saatlarn eit olduu noktay gemi iseler. Dier nok-
talardaki saatlar ise, tersine, daha ileridir.
6.3.4 Hzlarn toplam ve dnm

K sisteminde yaplm deerlendirmelerle u1 ve u2 gibi iki hz sz konusu ol-
sun.Bunlarn toplam (veya bilekesi), tanm olarak, u = u1+ u2 den ibarettir. rne-
in, u1 hzyla hareket etmekte olan bir trenin iinde u2 hzyla yryen bir yolcunun
yoldaki birine gre hz u = u1+ u2 dir. Burada nemle vurgulamak gerekir ki; u1, u2
ve u nun de K da duran bir gzlemcinin yapt uzunluk ve zaman lmeleri ile
deerlendirilmilerdir.u1 ve u2 nin sabit olmalar gibi bir koul da sz konusu
deildir.
imdi, yukardaki tren ve yolcu rneini yeniden ele alp u problemi ortaya ko-
yalm. Tren K Galile sistemini olutursun ve K ya gre sabit bir v hzyla Ox ekseni
ynnde gitsin. Tren iinde Ox ynnde yryen bir yolcu, K deki deerlendir-
melere gre, u hzna sahip ise, bu yolcunun hzn K daki gzlemciler nasl deer-
lendirir? Dikkat etmek gerekir ki; imdi sz konusu olan, farkl Galile sistemlerinde
deerlendirilmi iki hzn toplamn (veya bilekesini) bulmaktr. Hemen syleyebi-
liriz ki; sonu u + v den farkldr.
K de hareket halinde bulunan bir A noktasnn konumu t ye bal olarak,
x = f1(t), y = f2(t), z = f3(t) (6.11a)
fonksiyonlar ile belirtilsin.Bu noktann Kde gzlenen u hz vektrnn bileenleri,

tanma gre, unlardr:
dx' dy' dz'

u1 = , u2 = , u3 = . (6.11b)
dt' dt' dt'
Hareket sresince A ile kar karya bulunan A K noktalarnn konumu t nin fonk-
siyonudur. Bunu belirten x(t), y(t) ve z(t) fonksiyonlar (6.11a) ve (6.8a) da t yok
edilerek elde edilir.A noktasnn K sistemindeki hz A nn K dan gzlenen hz,
veya, K ya gre bal hz adn alr. Bu hzn u1= dx/dt, u2= dy/dt, u3= dz/dt den
ibaret olan bileenleri, (6.8a) ve (6.11b) yardmyla u ekilde hesaplanr:
dx dx' dt' u'1 v

u1 = = = (6.12a)
dt dt' vdx' /c o 1 u'1 v/c o2
2
dy dy' u' 2
u2 = = = 1 v 2 / c 02 (6.12b)
dt (dt' vdx' /c o2 ) / 1 - v 2 / c o2 1 u'1 v/c o2
171 ZEL RLATVTE
dz u' 3
u3 = = 1 v 2 / c 02 . (6.12c)
dt 1 u'1 v/c o
2
Bu formllerden karlabilecek ok nemli bir sonu udur: Eer K de llen

u hz sabit ise, K da llen u hz da sabittir. Bu demektir ki; K de eylemsizlik
ilkesi geerli ise, buna gre dzgn dorusal hareket yapan K sisteminde de geerli-
dir. Bu zellii Blm 1.2 de, ispat etmeden, belirtmitik.
(6.12a-c) nin dier bir nemli sonucu da, K da hareketsiz duran bir noktann (u =
0), K den gzlenen hznn u = (- v) olmasdr. Bu demektir ki; K sistemi K ya g-
re v hzyla hareket ediyorsa, K sistemi de K ye gre (-v) hzyla hareket ediyormu
gibi grnr (bl.6.2, uyar-3 ile karlatr).
Problemler
Pr.-1.Ox ekseni zerinde (2/3)c0 a eit hzlarla biri saa dieri de sola doru giden
iki cismin biribirine gre bal hz nedir?
Pr.-2.K de Ox ynnde c0 a eit bir hzla giden bir paracn (fotonun) hz K da
nedir?
x dx' dt' x dt'
Pr.-3. (6.12a) y dx/dt = + forml ile hesaplaynz.
x' dt' dt t' dt
Pr.-4.K sisteminde Oy ynnde u hzyla giden bir cismin K daki hzn bulunuz.
Pr.-5.a)K sistemi K ya gre v1 = vex hzyla, A noktas da K ye gre u1= uey
hzyla gitsin. Bu halde, A nn K dan gzlenen u1 hzn bulunuz.
b) Yukarda sz edilen hzlarn roln deitirerek A nn K dan gzlenen u2
hzn bulunuz (imdi K nn K ya gre hz v2 = uey ; A nn K ye gre hz
da u2 = vex dir).
c) u1 ve u2 yi karlatrnz. c0 halini yorumlaynz.
Pr.-6.0<v, u1<c0 olduka, (6.12a) ile tanml olan u1 in c0 dan kk olacan ispat
ediniz.u1 in u1 ile deiimini gsteren eriyi iziniz.
Pr.-7.a)K referans sistemi K ye gre sabit w hzyla Ox ynnde kaysn ve K
ile K arasndaki Lorentz dnm
x' ' wt' ' t' ' (w/c 02 )x' '
x = , y = y, z = z , t =
1 - w 2 / c 02 1 - w 2 / c 02
olsun. Bu halde, K ile K arasndaki dnmn
x' ' ut' ' t' ' (u/c 02 )x' '
x= , y = y, z = z , t=
1 - u 2 / c 02 1 - u 2 / c 02
den ibaret olacan gsteriniz*. Burada
vw
u=
1 vw/c o2
konmutur.
b)(6.8c) deki dnm matrisi T(v) ile gsterilsin. Matrisleri dorudan doruya
arparak, (a) da sz edilen zelliin T(v)T(w) = T(u) den ibaret olduunu
gsteriniz.
Pr.-8.Bir noktann K ve K sistemlerindeki hzlar u ve u olsun.
*
Bu zellik nedeniyle, Lorentz dnmnn bir grup oluturduu sylenir.
1
1 u 2 / c 02 = 1 u' 2 / c 02 1 v 2 / c 02
1 u'1 v/c o
2
olduunu gsteriniz. Burada u2 = u.u ve v2 = v.v konmutur.
6.4 Elektromagnetik Alann Dnm

Bir elektromagnetik alann K sistemindeki bileenlerini E1(x,y,z,t), E2(x,y,z,t),... vb
eklinde gsterelim.Bu alan yaratan kaynaklarn younluklar da (x,y,z,t),
J1(x,y,z,t), J2(x,y,z,t,),... vb olsun. Ayn alann ve kaynaklarn K deki ifadeleri de,
benzer ekilde, E1(x,y,z,t),..., (x,y,z,t),... vb eklinde yazlsn.Amacmz K
daki ifadelerle K dekiler arasnda var olan banty bulmaktr. Bunu Blm 6.2 de
karlm olan sonular kullanarak kolayca yapabiliriz. nk, hem (x,y,z,c0t) hem
de (A1,A2,A3,V/c0) vektr drt-boyutlu uzayn elemanlardrlar ve, dolaysyla,
(6.8c) denklemi ile belirlenen kurala gre bir sistemden dierine dnrler. Bunu
gznnde bulundurarak E = - A/t gradV ve B = rotA dan, rnein,
V A 1
E1 = - -
x t
1 v/c02 v 1
=-[ - ][ A1+ V]
1 - v 2 / c 02 x' 1 - v 2 /c 02 t' 1 - v 2 /c 02 1 - v 2 / c 02

2
-v 1 1 v/c0
-[ + ][ A1+ V]
1 - v 2 /c 02 x' 1 - v 2 / c 02 t' 1 - v 2 / c 02 1 - v 2 /c 02
V' A'1
=- -
x' t'
= E1, (6.13a)
ve
V A 2
E2 = - -
y t
v 1 -v 1
=- [ A1+ V]-[ + ]A2
y' 1 - v 2 /c 02 1 - v 2 / c 02 1 - v 2 /c 02 x' 1 - v 2 / c 02 t'
1 V' A' 2 v A' 2 A'1
=- [ + ]+ [ - ]
1 - v 2 / c 02 y' t' 1 - v 2 /c 02 x' y'
1
= [E2 + vB3] (6.13b)
1 - v 2 / c 02
karrz. Benzer hesaplamalarla da
1
E3 = [E3 vB2], (6.13c)
1 - v 2 / c 02
B1 = B1 (6.14a)
173 ZEL RLATVTE
1 v
B2 = [B2 - E3] (6.14b)
1- v 2
/ c 02 c 02
1 v
B3 = [B3 + E2]. (6.14c)
1 - v 2 / c 02 c 02
olduunu grrz.
(6.13a)-(6.14c) bantlar elektrik alanla magnetik indksiyonun, kaynak
dalmndan bamsz olarak, biribirine dnmekte olduunu gstermektedir.
Bunlarn yan sra D = 0E ve H = B/0 bantlar da gznne alnrsa, 00 = 1/ c 02
olduundan,
1 v 1 v
D1 = D1, D2 = [D2 + 2
H3], D3 = [D3 - 2 H2], (6.15a)
1- v 2
/ c 02 c0 2 2
1- v / c0 c0
ve
1 1
H1 = H1, H2 = [H2 -vD3], H3 = [H3 +vD2] (6.15b)
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02
yazlr.
imdi, dnm kurallar (6.13a)-(6.15b) denklemleri ile belirlenen alan bileen-
lerine J = rotH - D/t ve = divD denklemleri ile bal olan kaynak younluklarn
gznne alalm ve bunlarn nasl dneceini belirlemeye alalm.Gereken he-
saplar aka yaparak,

J1 = H3 - H2 - D1
y z t
1 1
= [H3 +vD2] - [H2 -vD3]
y' 1 - v / c 0
2 2 z' 1 - v 2 / c 02
-v 1
-[ + ]D1
2 x' 2 t'
1- v /c 02 2
1- v / c0
1
= [ H3- H2- D1]
1- v 2
/ c 02 y' z' t'
v
+ [ D1+ D2+ D3]
2
1- v / c 2
0
x' y' z'
1 v
= J1+ divD
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02
1
= [ J1+ v] (6.16a)
1 - v 2 / c 02
ve
J2 = J2 , (6.16b)
J3 =J3 , (6.16c)
= divD
1 v/c02
= [ - ]D1
1- v 2
/ c 02 x' 1- v 2
/c 02 t'
1 v 1 v
+ [D2 + H3] + [D3 - 2 H2]
y' 1 - v 2 / c 02
2
c0 z' 1 - v 2 / c 02 c0
1
= [ D1+ D2+ D3]
1 - v 2 / c 02 x' y' z'
v/c02
+ [ H3- H2- D1]
1 - v 2 /c 02 y' z' t'
1 v
= [ + J1]. (6.17)
1 - v 2 / c 02 c 02
buluruz.(6.16a)-(6.17) dan aka anlalyor ki; bileenleri (J1, J2, J3, c0) olan vektr
de (6.8c) ile belirlenen dnm kuralna uymaktadr, yani bu vektr de drt boyutlu
uzay-zamann bir elemandr.
Yukardaki incelemenin sonularna bakarak diyebiliriz ki; elektromagnetik ala-
nn elektrik ve magnetik alanlar eklinde ikiye ayrlmas tamamen yapaydr. Bir gz-
lemcinin saf elektrik alan eklinde gzledii bir olay bir baka gzlemci iin mag-
netik alan da ieriyor olabilir.*Ayn ekilde, bir gzlemcinin saf yk younluu ek-
linde gzledii bir kaynak dalmnda bir baka gzlemci akm younluklar da
bulabilir.
Problemler
Pr.-1.a) E = - A/t gradV ve B = rotA denklemlerinin
t 0 0 x 0 z
y 0

K= 0 t 0 y , L = z 0
x 0
0 0 t z y
0 0
x
operatrleri aracl ile E = K ve B = L eklinde yazlabileceini

gsteriniz. Burada ile, (A1, A2, A3,V/c0) vektr gsterilmektedir.
b)T, (6.8c) deki dnm matrisi; M ve N ise
1 0 0 0 0 0

0 1 / 1 v / c 0
2 2
M= 0 , N= 0 0 v/ 1 - v 2 / c 02
2
0 0 1 / 1 v / c 0
2
0 v/ 1 - v / c 0
2 2
0
*
Rowland ark bu trden olaylarn ilk deneysel kantn oluturur. Bak. H.A.Rowland, Sitzber.
Akad. Wiss.Berlin, s:211, 1876.
175 ZEL RLATVTE
ile tanml olmak zere KT MK+ NL olduunu gsteriniz ve bundan ya-

rarlanarak (6.13a,b,c) yi karnz.
d) LT PL + QK olacak ekilde P ve Q matrislerinin bulunabileceini
gsteriniz ve bundan yararlanarak (6.14a-c) yi karnz.
Pr.-2. (6.13a)-(6.17) formllerinin vektrel biimde aadaki gibi yazlabileceini
gsteriniz:
1 1 1 1
E = E + [1- ](E.v) v + vB
1- v 2
/ c 02 1- v 2
/ c 02 v2 1 - v 2 / c 02
1 1 1 1
D = D + [1- ](D.v) 2
v+ vH
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02 v 1 - v 2 / c 02
1 1 1 1
H = H + [1- ](H.v) v+ vD ??
2 v2
/ c 02
2
1- v 1- v / c 02 1 - v 2 / c 02
1 1 1 1
B = B + [1- ](B.v) 2
v+ vE ??
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02 v 1 - v 2 / c 02
1 1 1
J = J - [1- ](J.v) 2
v+ v ??
1- v 2
/ c 02 v 1 - v 2 / c 02
1 1
= [ - (J.v)]
1- v 2
/ c 02 c 02
Pr.-3.Pr.-2 deki sonulara dayanarak
E.v = E.v, D.v = D.v , H.v = H.v , B.v = B.v
olduunu gsteriniz.
Pr.-4. Ox ynnde sabit v hzyla hareket eden bir noktasal q yknn yaratt
alana ilikin alan izgilerinin zamanla deiimini inceleyiniz.E-potansiyel
yzeyleri belirtiniz.
Pr.-5. K ya gre sabit u hzyla hareket eden bir noktasal q2 ykne, K ya gre gre
hz v (=sabit) olan bir noktasal q1 yknn etki ettirdii kuvveti bulunuz.
Pr.-6.Ox ekseni zerinde saa doru sabit v hzyla giden bir q yk ile sola doru
sabit v hzyla giden bir q yk vardr.Bunlarn O noktasnda bulunan bir q
ykne etki ettirdii kuvveti bulunuz. q= q zel halinde v= v ve v= (-v)
durumlarn tartnz.
Pr.-7.Ox ekseni zerinde, younluu = sabit olan bir yk dalm vardr ve bu
yk, btnyle, sabit bir v hzyla Ox boyunca kaymaktadr.
a)Grnen yk ve akm younluklarn bulunuz. Bunlardan yararlanarak, doru-
dan doruya, elektromagnetik alann ak ifadesini yaznz.
bYkle birlikte hareket eden K sisteminde alann ifadesini yaznz ve bunu K ya
dntrerek (a) daki sonular yeniden bulunuz.
6.5. Elektromagnetik Alann Bal Grnmnn Baz Sonular

Belirli bir elektromagnetik alann K ve K sistemlerindeki ifadeleri arasnda var olan
ilikilerin bilinmesi, bu byklklerle ifade edilen dierleri arasndaki ilikilerin de
aa karlmasna yardmc olacaktr. Bunlar arasnda en byk neme sahip bulu-

nan kuvvet ve ktledir. Aada bunlara deineceiz.
6.5.1.Elektrik yknn deimezlii (gereksiz)

K sistemine gre sabit v hzyla hareket eden elektriklenmi bir U cismini gz nne
alalm. U nceki blmlerde sz edilen K referans sisteminin yerini alacaktr. U
deki elektrik ykn younluu t den bamsz olsun. Bu younluun K daki ifadesi,
(6.17) uyarnca,
' (x' , y', z' )
(x,y,z,t) = (6.18a)
1 - v 2 / c 02
den ibarettir. Bu halde, ayn zamanda
dxdydz = dxdydz 1 v 2 / c 02
olduundan (bak. Bl.6.3.2, Pr.-2),
(x,y,z,t)dxdydz = (x,y,z) dxdydz (6.18b)
yazlr. Bu eitliin btn uzaya yaylm integrali sa tarafta U hacmnn iine, sol
tarafta da U nn K dan gzlenen eiti olan U hacmna indirgenir. Ilk integral, tanm
uyarnca, cismin sahip olduu toplam ykn K den gzlenen deeri olan Q ye,
ikinci integral ise ayn ykn K dan gzlenen deeri olan Q ye eittir. Apak bir
ekilde
Q = Q (6.18c)
dir.Bu, izole bir cimin zerindeki elektrik yknn btn Galile sistemlerinde ayn
deere sahip olduunu (yani hzla deimediini) ifade eder*.
Pr.-1.OK noktasnda bir noktasal q yk bulunsun. Buna ait younluun K ve K

deki ifadelerini aka yaznz. Bu younluklar btn uzayda integre ederek
toplam ykn deerini bulunuz.
6.5.2. Kuvvetin dnm (zel hal)

Bir elektromagnetik alanda serbest halde hareket edebilen bir noktasal q ykn gz
nne alalm. Bu ykn K ve K sistemlerindeki hz, srayla, u ve u ile gsterilirse,
etkisi altnda bulunduu kuvvetin K ve K deki ifadeleri, (3.1) ve (6.18c) uyarnca,
F = q [E + u B] (6.19a)
F= q [E+ u B] (6.19b)
eklinde yazlr.(6.13a)-(6.15b) bantlarn gz nne alarak (6.19a,b) de E, E, B

ve B y yok edebilirsek, F ile F arasnda bir lineer bant elde ederiz. u ve u ye
bal olarak ortaya kacak olan bu bant herhangi bir kuvvet alannn K ve K deki
ifadelerini biribirine dntren genel bir bant olacaktr. Biz burada bu genel hali
gz nne almak istemiyoruz. Gz nne almak istediimiz zel hal, ykn K siste-
*
Bl.1.5, forml (1.9) ve Bl.6.5.3 forml (6.22) ile karlatr.
177 ZEL RLATVTE
mindeki hznn sfra eit olduu haldeki F ve F deerlerini biribirine dntren

bantdr.
Yukarda sz edilen zel halde u= 0 ve, dolaysyla, u = v olacaktr.Bu halde
E nn Bl.6.4 Pr.-2 deki ifadesi (6.19b) ye tanrsa,
1 1 1 1
F = q{ E + [1- ](E.v) 2
v+ vB} (6.19c)
1- v 2
/ c 02 1- v 2
/ c 02 v 1 - v 2 / c 02
yazlr. (6.19a) nin v ile skaler arplmasndan elde edilen F.v = qE.v bantsn ve
bizzat (6.19a) nn kendisini kullanarak (6.19b) ile (6.19c) arasnda E ve B yi yok
edebiliriz. Sonuta
1 1 1
F = F + [1- ](F.v) v (6.19d)
1 - v 2 / c 02 1 - v 2 / c 02 v2
bulunur. Bu, K sistemindeki hz sfr olan bir noktaya etki eden kuvvetin dnm
formldr.
(6.19d) nin iki yannn v ile skaler arpm
F.v = F.v (6.19e)
olduunu gsterir. Bunu gznnde bulundurarak (6.19d) den F yi zecek olursak,
1
F = 1 v 2 / c 02 F + [1- 1 v 2 / c 02 ](F.v) v (6.19f)
v2
bulunur. (6.19d) ve (6.19f) kullanlrken, F nn lld sistemde l yapld

anda noktann hznn sfra eit olduunun varsayld unutulmamaldr.
Problemler
Pr.-1. F// v ve u = 0 ise F = F olduunu gsteriniz.
Pr.-2. Fv ve u = 0 ise F = F / 1 v 2 / c 02 olduunu gsteriniz.
Pr.-3. K da duran noktasal q1 yknn noktasal q2 ykne uygulad F12 kuvvetinin,
q2 nin hareketli olup olmamasndan bamsz olduunu gsteriniz.
6.5.3. Ktlenin hzla deiimi

Sknetteki ktlesi m0 olan ve belirli bir kuvvet alannn etkisinde bulunan bir mad-
desel nokta gznne alalm. Kuvvet alannn etkisi ile bu nokta harekete geecek ve
hz kazanacaktr. Kuvvet ile hz arasndaki bant Newton hareket yasasdr (bak.
Bl.1.5):
d
F= (mu).
dt
Buradaki m, u hznn henz bilinmeyen bir fonksiyonudur ve Bl.6.1 uyar-4a ya

uygun olarak belirlenecektir.
m(u) yu olduka basit bir hesapla bulabilmek iin F//Ox ve v//Ox olan zel hali
gznne alalm.K ya gre sabit bir v = vex hzyla hareket etmekte olan K sistemin-
de sz konusu noktann hz u = uex ise, Bl.(6.1) uyar-4a uyarnca*
d
F = [m(u)u]
dt
yazlacaktr. imdi m(u)u = f(u) koyalm ve,
u-v t (v/c 02 )x
u = , t = (6.20)
1 uv/c o2 1 - v 2 / c 02
olduunu gz nne alarak
d df(u' ) du' du dt
F = f(u) =
dt du' du dt dt'
df(u' ) du v2 vu
= {1- 2 }3 / 2{1- 2 }-3 (6.21a)
du' dt c0 c0
yazalm.Hareket sresince x = x(t) olduundan (veya, bilindiinden), (6.20) deki

ikinci eitliin sa yan sadece t nin fonksiyonudur ve dt/dt = (1-vu/ c 02 )/ 1 v 2 / c 02
dir. Benzer ekilde,
d df(u) du
F= f(u) = (6.21b)
dt du dt
dr.
imdi, K nn v hznn yle seilmi olduunu dnelim ki; belirli bir t annda
u(t) = v olsun. Bu anda, (6.20) uyarnca u = 0 dr ve durum Bl.6.5.2. Pr.-1 de sz
edilen zel hale uygundur. Bu demektir ki; sz konusu andaki deerler iin F = F,
veya daha ak olarak,
2
d
f(u) = [
df(u' )
]u=0 {1- v 2 }- 3/2 (6.21c)
dt du' c0
dir. Bu bantdaki u tamamen keyfidir. v yi uygun seerek her u iin bu eitliin

saland gsterilebilir. Baka bir deyile, (6.21c) her u iin salanan bir diferansi-
yel denklemden baka bir ey deildir. Bunun integrasyonu ile, hemen,
u
f(u) = C + C1, (C = [df(u)/du]u=0 )
1 - u 2 / c 02
yazlr.C ve C1 belirlenecek iki sabittir.u 0 iin f(u) 0 ve f(u)/u m0 olduun-

dan, C1= 0 ve C = m0 olur ve
*
Aada sadece Ox ve Ox zerindeki bileenler gznne alnyor
179 ZEL RLATVTE
m0
m(u) = (6.22)
1 - u 2 / c 02
yazlr. Bu forml, sknetteki ktlesi m0 olan bir maddesel noktann, hz u ya eri-

tii zaman sahip olaca ktleyi verir ve bl.6.1 uyar- 4a da sz edilen varsaymn
en nemli sonularndan birini oluturur*.
Problemler
Pr.-1. Sknetteki ktlesi m0 olan bir elektron bir elektromagnetik alan iinde bulun-
sun ve v hzna sahip olsun.Bu halde
d
(mc02) = - ev.E
dt
olduunu gsteriniz.
Pr.-2.Sknetteki ktleleri m1 ve m2 olan iki maddesel noktann elastik arpmas
u zelliklerle belirlidir:
i) arpmadan sonra iki nokta birbirinden ayrlmtr,
ii) noktalarn sknetteki ktleleri deimemitir,
iii)kinetik enerjilerin toplam deimemitir.
unlar ispat ediniz: Bir elestik arpmada
a) toplam ktle (veya, toplam enerji) deimez,
b) toplam momentum deimez.
6.5.4 Grnen bnye bantlar

K sistemine gre sabit bir v hzyla hareket halinde bulunan bir basit U hacmnn U
ye bal bir K sisteminde yazlan bnye denklemleri
D = E, B = H, J = E (6.14)
olsun.Bu cismin bnyesinin, K sisteminde duran gzlemcilere gre nasl grnd-

n bulmaya alalm.
nce (6.14) deki son banty gz nne alalm. Blm 6.4 Pr.-2 deki beinci ba-
nt ters evrilirse, = 0 olduu iin,
1 1
J = J - [1- ](J.v) v
1- v 2
/ c 02 v2
yazlr. Burada J = E konduktan sonra, E yerine Blm 6.4 Pr.-2 deki ifade ko-
nursa, apak gzken sadeletirmeler yapldktan sonra

J= [ E + vB] (6.15a)
1 - v 2 / c 02
*
Bu formlm doruluu deneylerle de kantlanmtr. Bak. W.Gerlach, Handbuch der Phys.,22, 61
(1926). Elektronun ktlesinin hzla deitii Einstein postlasnn ortaya atlmasndan nce
farkedilmitir.Bak. W.Kaufman, Gtt. Nach. Math.-nat. Kl., 143 (1901).
bulunur. Bu, K daki gzlemcinin lt toplam akmdr. K daki gzlemci U cismi-

nin iinde, sfrdan farkl bir younluuyla yayl bir yk de gzledii iin, J yi, J =
Ji + v eklinde dnmek gerekir.
letimden ileri gelen ve U nn K dan grnen bnyesinin bir sonucu olan akm Ji
dir. Blm 6.4 Pr.-2 deki altnc satrn ters evrilmesiyle bulunan
1 1
= (J.v)
c 02 1 - v 2 / c 02
1
= (E.v)
c 02 1 - v 2 / c 02
1
= (E.v)
c 02 1 - v 2 / c 02
bants da gz nnde bulundurulursa (burada = 0 olduu gznne alnmtr),
Ji = J - v
veya
1
Ji = [ E + vB - (E.v)v] (6.15b)
1 - v 2 / c 02 c 02
bulunur. Bu, bulmak istediimiz bnye bantsdr.

imdi de (6.14) deki ilk banty ele alalm. D ve E yerine Blm 6.4 Pr.-2 deki
ifadeler konursa ve
D.v = D.v = E.v = E.v (6.16)
olduu da gz nnde bulundurulursa,
1
D+ vH = [E + vB] (6.17a)
c 02
yazlr.Benzer ekilde, B = H dan da
1 1
H -vD = [B - vE] (6.17b)
c 02
kar. Bu bantlar U cisminin K dan gzlenen bnye bantlardr. Bu bantlarda

elektromagnetik alann drt temel bykl birlikte yer ald iin, bunlar yoruma
pek elverili deildirler. Bu nedenle, daha uygun ifadeler elde etmek amacyla,
(6.17a) da gzken H yerine (6.17b) den karlacak olan ifadeyi, (6.17b) de gzken
D yerine de (6.17a) dan kan ifadeyi koyalm ve sonular aadaki gibi dzenle-
yelim:
1 1 1
D = E + [ - ] vB + 2 v[ 2 vE - vD]
2
c 0 c0 c0
181 ZEL RLATVTE
1 1 1
H= B + [ - ] vE + v[vB - 2 vH].
2
c 0 c0
Buradaki iki katl vektrel arpmalar
v(vE) = (v.E)v v2E
gibi atktan sonra (6.16) y ve buna benzer ekilde karlabilecek olan
1
H.v = B.v (6.18)

yi kullanacak olursak, bu bantlar
v2 1 1
D= {(1- )E + (1- )[vB - (E.v)v]} (6.19a)
1 - v 2 / c 02 c 04 c 02 c 02
1/ 1
H= {(1-v2)B + ( - )[vE + (B.v)v]} (6.19b)
c 02
1 - v 2 / c 02
eklinde yazabiliriz. Bunlar, U cisminin K dan gzken bnye bantlarnn ikisini

olutururlar ve D ile H y E ile B cinsinden yazmak olanan verirler.
YEDNC BLM
EK
BAZI MATEMATK HATIRLATMALAR
7.1. Egrilerin Parametrik Gsterilimi

t, sonlu veya sonsuz bir aralkta deien herhangi bir parametre olmak zere, t nin
srekli fonksiyonlar olan f(t), (t) ve (t) fonksiyonlarn gznne alalm.(x,y,z)
kartezyen koordinatlar, srayla, f(t), (t) ve (t) ye eit olan P(x,y,z) noktas, t
deitike uzayda srekli bir biimde konum deitirir ve, genellikle, sadece uzun-
luu sz konusu olan bir blgeyi doldurur.Bu blge bir eri adn alr.
x = f(t), y = (t), z = (t) (7.1)
denklemleri sz konusu erinin parametrik denklemleridir.Biz, aksi sylenmedike,

f(t), (t) ve (t) fonksiyonlarnn trevlerinin de var ve srekli olduklarn dnece-
iz.
imdi, parametrik denklemleri (7.1) eklinde verilen bir C erisi zerinde birbiri-
ne ok yakn P ve P noktalarn gz nne alalm. P noktas parametrenin t deerine,
P noktas ise t + t deerine kar gelsin. PP/t vektrnn bileenleri
f (t t ) f (t ) (t t ) (t ) (t t ) (t )
, , (7.2)
t t t
dir. t0 yaplarak P noktas P ye yaklatrlacak olursa, PP/t vektr C ye P

noktasnda teet olan bir vektr haline gelir (bak. ekil-7.1). Bu halde (7.2) nn limiti
de f(t), (t) ve (t) olur. Bu demektir ki; bileenleri f(t), (t) ve (t) olan t vek-
t
C
P
P (t+t)
(t)
ekil-7.1
183 ZEL RLATVTE
tr C erisine P(f, , ) noktasnda teettir ve t nin yn t parametresi arttka C

zerinde P nin ilerleyecei yndr.
C zerinde belirli bir P0 noktasndan itibaren llen yay uzunluu s olsun. C nin
parametrik denklemleri s aracl ile de yazlabilir. Bu halde, yukarda sz edilen t
teet vektr de birimsel bir vektr olur:
2 2 2
dx dy dz
t.t = + + . (7.3)
ds ds ds
rnein, a,a0, ... , c0 sabit saylar olmak zere, parametrik denklemleri
x = at + a0, y = bt + b0, x = ct + c0, t( - , )
olan eri t(a,b,c) ye paralel olan ve P0(a0, b0, c0) dan geen bir doru izgidir.Benzer
ekilde, a>0 bir sabit olmak zere,
x = acos, y = asin, z=c, ( 0, 2)
denklemleri ile tanml olan eri, z = c dzleminde, a yarapl bir dairedir. Buna,
= 0 a kar gelen P0 noktasnda teet olan bir vektr t (-asin0, bsin0, 0) dr.
arttka P(x,y,z) noktas t nin gsterdii ynde, yani saat ibrelerinin dnd ynn
tersine, ilerler.
Problemler
Pr.-1. Parametrik denklemleri
x = acos, y = bsin, z = 0 , ( 0, 2)
olan eriyi iziniz. Bunun, = 0 daki teetinin denklemini yaznz.
Pr.-2. Parametrik denklemleri
x = acos, y = bsin, z = c , ( 0, )
olan erinin bir gsterilimini iziniz. Bir = 0 noktasndaki teetinin
denklemini yaznz.
7.2. Egri boyunca trev ve gradyant kavram

Bir f(x,y,z) fonksiyonu ve parametrik denklemleri
x = x(s), y = y(s), z = z(s)
olan bir C erisi gz nne alalm. S, C zerindeki yay uzunluudur. C zerindeki

noktalarda f(x,y,z) fonksiyonunun sahip olduu deer sadece s nin verilmesi ile
belirtilmi olur. Baka bir deyile, f(x,y,z) fonksiyonu C zerinde s nin bir fonksi-
yonudur ve F(s) ile gstereceimiz deeri
F(s) = f(x(s),y(s),z(s)) (7.4)
Den ibarettir. F(s) nin s ye gre trevine f(x,y,z) fonksiyonunun C boyunca alnm
trevi ad verilir. rnein, C erisi, denklemleri x = t, y = 0, z = 0 olan apsis ekse-
ninden ibaret ise, s = x dir. Bu halde F(s) = f(x,0,0) olup bunun F(s) trevi f(x,y,z)
fonksiyonunun (x,0,0) noktasnda alnm f/ ksmi trevinden baka bir ey

deildir.
(7.4) n trevi, bilinen tretme kurallar ile hesaplanrsa
f x f y f z
F(s) = + + (7.5)
x s y s z s
Bulunur.Sa yanda, C nin t birim teet vektrnn bileenleri apak gzkmektedir.

Bu vektr, bileenleri (f/x, f/y, f/z) olan vektr ile skaler arplmtr.Bu
sonuncu, f fonksiyonunun gradyant adn alr ve gradf ile gsterilir:
f f f
gradf = ex + ey + ez . (7.6)
x y z
f(x,y,z) fonksiyonunun bir C erisi boyunca alnm trevi, genellikle, f/s eklinde
yazlr. Yukardaki aklamalara gre
f df (x(s), y(s), z(s))

= = gradf . t (7.7)
s s
dir.
imdi, bir P0(x0, y0 ,z0) noktasndan geen ve
f(x,y,z) = f(x0, y0 ,z0) = 0, (0 = sabit)
denklemi ile belirli olan S yzeyini gz nne alalm. Bu yzey zerinde bulunan ve
gradf
t
S
P0 L
ekil-7.2
P0 dan geen herhangi bir L erisinin parametrik denklemleri de
L : x = x(s), y = y(s), z = z(s)
olsun (bak. ek.-7.2). L erisi S zerinde bulunduundan, s nin her deeri iin, z-
deleyin
f(x(s),y(s),z(s)) 0
185 ZEL RLATVTE
dr.Bunun s ye gre alnm trevi de zdeleyin sfr olacandan, (7.7) uyarnca,
gradf . t 0
yazlr. Bu eitlik L nin her noktasnda, zellikle de P0 da salanr ve gradf nin t ye

dik olduunu gsterir. imdi, P0 dan geen deiik L erilerini dnelim. Gradf
vektr bunlarn hepsinin teetlerine dik olmak zorundadr. Bu ise, gradf vektrnn
S yzeyine dik olmas demektir. Baka bir deyile, bir f(x,y,z) fonksiyonunun bir P 0
noktasndaki gradyant, P0 dan geen f = sabit yzeyinin P0 daki normaline paralel-
dir.
imdi, (7.7) bantsna tekrar dnelim.Orada sz edilen C erisi bir f = sabit y-
zeyi zerinde bulunmasn. (7.7) nin sol yan f(x,y,z) fonksiyonunun s artttka nasl
arttn, daha dorusu, C zerindeki art hzn ifade etmektedir. Eitliin ikinci
yannda bulunan t vektrnn birim vektr olduunu gz nnde bulundurarak diye-
biliriz ki; bir P0 C noktasnda t vektr gradf ye paralel ve ayn ynde ise, P0
noktasnda f fonksiyonu s ile ayn ynde artar ve art hz maksimumdur. Gradyant
vektrnn bu zellii baz fizik byklklerin yorumu bakmndan ok nemlidir.
Problemler
Pr.-1. grad(fg) = fgardg + ggradf olduunu gsteriniz.
Pr.-2. gradf(g) = (f/g) gradg olduunu gsteriniz.
Pr.-3. (,,z) dairesel silindirik koordinatlar, (r,,) de kresel koordinatlar olsun ve
bu sistemlerin birim koordinat vektrleri e, e, ... ile gsterilsin.Aadaki
bantlarn doru olduunu gsteriniz:
A) gradr = er, grad = e, grad = e / r, grad = e /
B) grad f(,,z) = (f/)e + (f/)(e / ) + (f/z)ez
C) grad f(r,,) = (f/r)er + (f/)(e / r) + (f/)e .
Pr.-4. Gradyantn zelliklerinden yararlanarak gsteriniz ki; odaklar A ve B olan bir
elipsin bir P noktasndaki narmal APB asnn ortaydr. Hiperbol halinde P
deki teet APB asn ortalar.Bu zelliklere sahip bulunan baka eriler
yoktur.
Pr.-5. A1 ve A2 gibi sabit iki noktaya uzaklklarnn oran sabit olan P noktalarnn
geometrik yeri dairesi olsun. A1P ve A2P ye, sra ile, A1 ve A2 den izilen
dikmelerin kesime noktas C olduuna gre, PC dorusunun ya teet
olduunu gsteriniz (Roberval yntemi).

P
A1
A2
C
7.3. Bir vektrn diverjans ve rotasyoneli

Elektromagnetik Alan Teorisi - Mith WluLnBkZg - 2 - 2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektromagnetik Alan Teorisi - Mith WluLnBkZg - 2 - 2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTROMAGNETK ALAN TEORSNN

BRNC BLM. Temel varsaymlar

DRDNC BLM. Elektromagnetizma

BENC BLM. Distribsyon anlamnda Maxwell denklemleri. Yzeysel

ALTINCI BLM. Elektromagnetik alann farkl Galile sistemlerinde geerli

6.5.2 Kuvvetin dnm kural

YEDNC BLM (EK). Baz matematik hatrlatmalar

Thales M. . VI. Yzylda Miletosda yaamtr.

Temel varsaymlar______________ lk kavramlar ve sonular________

1. Eylemsizlik ilkesi (Newton) Galile referans sistemi

Yukardaki ilkelerden 1, 2, 3, 4 ve 11 rasyonel mekaniin dayand ilkeler ara-

1.2 Galile Referans Sistemleri ve Eylemsizlik lkesi (Newton)

ineceiz. Aksini aka sylemediimiz durumlarda incelemelerimiz hep bu trden

1.3 Evrensel ekim lkesi (Newton)

Galileo Galilei (Piza 1564 - Arcetri 1642).

ivmesi A0 dan A1 e, 01 ivmesi de A1 den A0 a dorudur (ekil-1.1). Bu, A0 ve A1 in

imdi A0 bolukta, olduu yerde sabit tutarak A1 i serbest brakalm ve serbest

says, A0 referans alndnda A1 in bir fiziksel niteliini tanmlar. Buna A1 maddesel

fizii erevesinde yaplan deneyler gstermitir ki, ktleyi tanmlamaya yarayan

eklinde de yazarz. Yani, A0 n skunetteki ktlesi ile balangtaki ivmesinin arp-

F10 = m0 10 , F01 = m1 01 (1.3)

ile tanml F01 vektrel byklne A0 n A1 e uygulad kuvvet ad verilir. Benzer

1.4 Evrensel ekim Yasas (Newton, 1687*)

FBA = - FAB (1.4b)

ekim yasas olarak tannmaktadr. MKS sisteminde

eklinde yazlabileceini varsayyoruz. Burada ej ile AjA0 ynndeki birim vektr

yazlr.nceden seilmi bir Oxyz kartezyen koordinatlar sisteminde A0 n koordi-

konmutur ve ex, ey, ez kartezyen koordinatlar sisteminin bilinen birimsel koordinat

1.5 Hareket Yasas

(1.3) bants, indisleri yazmadmz takdirde

eklinde de yazlabilir. Buradaki trev ve m0, balangtaki deerler; F de A0 a

olarak belirlenecektir.Burada c0, n boluktaki hzdr. m(v) ye noktann hareket-

Pr.-1.Skunetteki ktlesi m0 olan bir maddesel noktann, bir F kuvvetinin etkisi

ye eit olduunu gsteriniz. vA = 0, vB << c2 halinde W iin yaklak bir ifade

Pr.-2.(Foucault Sarkac.1851). O kartezyen koordinatlar sisteminin orijini dnya-

1.6 Elektrik Etki ve Elektrik Yk

Ykn llebilir olmas, bilindii gibi, yklerin eitliinin tanml bulunmas ve

Srtnme ile elektriklenmenin M. . VII. yzylda kefedilmi olmasna karn, elektriklenmenin

A. BOLUKTA ELEKTROSTATK OLAY

2.1 Coulomb Yasas (1785)

Varsaym: Elektrik ykleri q1 ve q2 olan ve bolukta kar karya duran iki

Coulomb yasas ad verilen bu varsaym elektrostatik adyla bilinen bilim dalnn

F21 = -F12 (2.1b)

nin alacan ifade etmektedir.

Robert Andrews Millikan (Morrison, Illinois 1868-San Marino, California 1953).

eklinde de yazabiliriz. Bu ifade, sadaki integralin yaknsamas kouluyla yklerin

etkileim etkin olduu uzaklk bal etkinlik iddeti

Yukarda sz edilen ve ayr ayr gznne alnan etkilemelerin gerekte bir

2.(2.2a) da sz geen q1 yk sabit olduu halde, q2 yk herhangi bir ekilde

2.2 Elektrostatik Alan ve Alan izgileri

F(x,y,z) = qE(x,y,z) (2.3a)

eklinde olduunu gsterir. Daha genel durumu yanstan (2.2c) halinde E,

x = x(s), y = y(s), z = z(s) (2.4a)

yazlr. Bu diferansiyel denklem takm E nin alan izgilerini belirlemeye yararlar.

ile belirleneceini gsteriniz.

denklemleri ile belli olduunu gsteriniz.

2.3 Elektrostatik Potansiyel ve Potansiyel Enerji

yazlabilir*.Buradaki grad ilemi (x,y,z) noktasnn koordinatlarna gre alnm t-

V = 0 ( = 0 olan noktalarda) (2.7)

Potansiyel fonksiyonunun bir fiziksel anlamn aa karabilmek amacyla, E

2.3.1 rnek (elektrik dipol)

S. D. Poisson; Sur la distribution de llectricit la surface des corps conducteurs. Mm. de

dipoln momenti ad verilir.Dipoln yaratt Coulomb potansiyeli, tanm uyarnca,

Temel varsaymlar______ lk kavramlar ve sonular