1008 Bölüm 14: K›smi Türevler

z eğrisinde keser (Şekil 14.25). ƒ’nin u yönündeki değişim oranı C’nin P’deki teğetinin
S yüzeyi: f(x0 " su1, y0 " su2) # f(x0, y0) eğimidir.
z ! f(x, y)
u = i iken, P0’daki doğrultu türevinin (x0, y0)’da hesaplanan ∂ƒ@∂x olduğuna dikkat
Teğet edin. u = j iken, P0’daki doğrultu türevi (x0, y0)’da hesaplanan ∂ƒ@∂y’dir. Doğrultu türevi
Q iki kısmi türevi genelleştirir. Artık ƒ’nin sadece i ve j değil, herhangi bir u doğrultusun-

P(x0, y0, z0) 

daki değişim oranını sorgulayabiliriz.
s
Doğrultu türevinin fiziksel bir yorumu: Düzlemde bir bölgedeki her (x, y) noktasında
sıcaklığın T = ƒ(x, y) olduğunu varsayın. Bu durumda ƒ(x0, y0), P0(x0, y0) noktasındaki
y sıcaklık ve (Duƒ)P0, P0 noktasında u yönünde ilerlerken sıcaklıktaki anlık değişim
C
oranıdır.
x (x0 " su1, y0 " su2)
P0(x0, y0) u ! u1i " u2j
Hesaplama ve Gradiyentler
fiEK‹L 14.25 C eğrisinin P0’daki eğimi lim Şimdi, diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonun doğrultu türevini hesaplamak için daha
Q:P
eğim (PQ) dur; bu etkin bir formülü geliştiriyoruz. P0(x0, y0)’dan geçen ve u = u1i + u2j birim vektörü
dƒ yönünde artan yay uzunluğu parametresi s ile parametrize edilen
a b = sDu ƒdP0.
ds u,P0 x = x0 + su1 , y = y0 + su2 , (2)
doğrultu türevidir. doğrusuyla işe başlarız. Bu durumda,
dƒ 0ƒ dx 0ƒ dy
a b = a b + a b Diferansiyellenebilir ƒ için Zincir Kuralı
ds u,P0 0x P0 ds 0y P0 ds

0ƒ 0ƒ
b # u + a b # u2
(2) denklemlerinden dx@ds = u1 ve
= a
0x P0 1 0y P0 dy@ds = u2

0ƒ 0ƒ
= ca b i + a b j d # cu1 i + u2 j d. (3)
0x P0 0y P0
(''''')'''''* ('')''*
ƒ’nin P0’daki gradiyenti u yönü

TANIM Gradiyent Vektör

ƒ(x, y)’nin bir P0(x0, y0) noktasındaki gradiyent vektörü (eğim), ƒ’nin kısmi
türevlerinin P0 noktasında hesaplanmasıyla elde edilen
0ƒ 0ƒ
§ƒ = i + j
0x 0y
vektörüdür.

!ƒ gösterimi “ƒ’nin gradiyenti ” ve “del ƒ” gibi “grad ƒ” olarak da okunur. ! sem-

bolünün kendisi “del” olarak okunur. Gradientin başka bir gösterimi, yazıldığı gibi
okunan grad ƒ’dir.
(3) denklemi, ƒ’nin P0’da u yönündeki doğrultu türevinin, ƒ’nin P0’daki gradiyenti ile
u’nun skaler çarpımı olduğunu söyler.
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

1.2.4 Diverjans

'nin tanımından diverjansı oluştururuz:

v = xˆ + yˆ + zˆ vx xˆ + v y yˆ + vz zˆ
x y z
(1.40)
vx v y vz
= + +
x y z

Bir vektör fonksiyonu v 'nin diverjansının kendisinin bir skaler v

olduğuna dikkat ediniz.

 VEKTÖR ANALİZ

Geometrik yorum: v , vektör v 'nin dışa doğru ne kadar açıldığının

(ıraksadığının) bir ölçüsü olduğu için diverjans ismi iyi seçilmiş bir

isimdir. Örneğin, Şek. 1.18a'daki vektör fonksiyonu büyük bir

(pozitif) diverjansa (oklar içeri yönelseydi, büyük bir negatif

diverjans olurdu.), Şek. l.18b'deki fonksiyon sıfır diverjansa ve Şek.

l.18c'deki ise yine pozitif bir divejansa sahiptir.

ELEKTROMAGNETİK TEORİ
 VEKTÖR ANALİZ

Bir havuzun kenarında dikildiğinizi varsayın. Yüzeye bir miktar

testere talaşı veya çam ağacı yaprağı serpin. Malzeme dışa doğru
yayılıyorsa, onu pozitif diverjanslı bir noktaya bırakmışsınız,
malzemenin içe toplanması halinde ise negatif diverjanslı bir noktaya
bırakmışsınız demektir. (Bu modeldeki vektör fonksiyonu v suyun
hızıdır (bu iki boyutlu bir örnektir) fakat diverjansın ne anlama geldiğini
hissetmenize yardımcı olur. Pozitif diverjanslı bir nokta bir kaynak ya da
bir "musluk" ve negatif diverjanslı bir nokta ise bir lavabo veya bir
"boşaltma deliğidir".)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Örnek 1.4 Şekil 1.18'deki fonksiyonlar va = xxˆ + yyˆ + zzˆ , vb = zˆ ve vc = zzˆ

olsun. Diverjanslarını hesaplayınız.

Çözüm:

x(
x)+
y(
y)+
z(
va = z ) =1+1+1 = 3

Beklendiği gibi bu fonksiyon pozitif bir diverjansa sahiptir.

x(
0) +
y(
0) +
z( )
vb = 1 =0

Bu sonuç da beklendiği gibidir.

x(
0)+
y(
0) +
z(
vc = z ) = 0 + 0 +1 =1
 VEKTÖR ANALİZ

1.2.5 Rotasyonel

Rotasyoneli 'nin tanımından oluştururuz:

xˆ yˆ zˆ
×v = x y z
vx vy vz
(1.41)
vz vy vx vz v v
= xˆ + yˆ + zˆ y + x
y z z x x y

Bir vektör fonksiyonu v 'nin rotasyonelinin, her vektörel çarpımı gibi, bir
vektör olduğuna dikkat ediniz. (Bir skalerin rotasyonelini alamasınız, bu
anlamsızdır.)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Geometrik Yorum: × v , ele alınan nokta etrafında v vektörünün ne

kadar kıvrıldığının bir ölçüsü olduğundan dolayı rotasyonel ismi de iyi
seçilmiş bir isimdir. Böylece Şek. 1.18'deki üç fonksiyonun hepsi sıfır
rotasyonellidir, diğer yandan Şek. 1.19'daki fonksiyonlar ise, doğal sağ el
kuralının önerdiği şekilde, z yönünde yönelmiş oldukça büyük
rotasyonele sahiptir. Küçük bir çarklı tekerleği yüzdürünüz (etrafına dışa
doğru yönelmiş kürdanlar batırılan bir şişe mantarı bu işi görebilir.); çark
dönmeye başlarsa, onu rotasyoneli sıfırdan farklı bir noktaya koyduğunuz
anlaşılır. Bir girdap büyük rotasyonelli bir bölgedir.
 VEKTÖR ANALİZ

Örnek 1.5 Şekil 1.19a'da taslak resmi çizilen fonksiyon va = yxˆ + xyˆ ve

Şek. 1.19b'de çizilen fonksiyon vb = xyˆ olsun. Bunların rotasyonellerini

hesaplayınız.
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

Çözüm:

xˆ yˆ zˆ
× va = x y z = 2 zˆ
y x 0

ve

xˆ yˆ zˆ
× vb = x y z = zˆ
0 x 0
 VEKTÖR ANALİZ

Beklendiği gibi bu rotasyoneller +z yönünde yönelmiştir (bu arada,

resimlerden tahmin edebileceğiniz gibi bu rotasyonellerin her ikisi de

sıfır diverjansa sahiptir: "dışa yayılan" bir şey yok... sadece bir nokta

etrafında dönme var.)

1.2.6 Çarpım Kuralları

Alışılmış türevlerin hesabı belirli bir sayıda genel kural yardımıyla

gerçekleştirilir, örneğin toplam kuralı:

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

d f + g = df + dg
dx ( ) dx dx
bir sabitle çarpım kuralı:

d kf = k df
dx ( ) dx

çarpım kuralı:
d f g = f dg + g df
dx ( ) dx dx
ve bölüm kuralı;
 VEKTÖR ANALİZ

g df f dg
d f
= dx 2 dx
dx g g

Vektör türevleri için de benzer kurallar geçerlidir. Böylece;

( f +g)= f + g, ( A+ B ) = A + B

(
× A+ B =) ×A + ×B

ve

( kf ) = k f, ( kA) = k A, ( )
× kA = k ×A

kuralları vardır, bu kuralları kendiniz kontrol edebilirsiniz. Çarpım

 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

kuralları o kadar basit değildir, iki fonksiyonun çarpımı olan bir skaler

oluşturmak için iki yol vardır:

f g (iki skaler fonksiyonun çarpımı)

AB (iki vektör fonksiyonun nokta çarpımı)

ve bir vektör elde etmenin de iki yolu:

fA (skaler defa vektör)

A× B (iki vektörün vektörel çarpımı)

 VEKTÖR ANALİZ

Böylece, altı çarpım kuralı vardır, bunların ikisi gradyan için:

(i) ( fg ) = f g+g f

(ii) ( A B ) = A× ( × B ) + B × ( × A ) + ( A ) B × ( B ) A
(iii) ( fA) = f ( A) + A( f )
(iv) ( A×B ) = B ( × A) A( ×B )
ve ikisi de rotasyonel içindir;
(v) ( ) (
× fA = f ×A ) A× ( f)
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

(vi) ( ) ( ) A ( A ) B + A( B ) B ( A )
× A× B = B

Ispatlar alışılmış türevlere ait çarpım kuralarından doğrudan yapılabilir.

Örneğin,

( fA) = x(
fAx ) +
y(
fAy ) +
z(
fAz )

= f A + f Ax + f A + f Ay + f A + f Az
x x x y y y z z z

Üç adet bölüm kuralını formüle etmek de olanaklıdır:

f
=g f f g
g g2
 VEKTÖR ANALİZ

A g
=
A A ( g)
g g2

×
A g
=
×A A× ( g)
g g2

1.2.7 İkinci Türevler

Gradyan, diverjans ve rotasyonel ile yapabileceğimiz birinci türevlerin
hepsidir; 'yi iki kez uygulayarak beş çeşit ikinci türev oluşturabiliriz.
Gradyan T bir vektördür, öyleyse onun diverjans ve rotasyonelini
alabiriz:
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

1. Gradyanın diverjansı; ( T ).
2. Gradyanın rotasyoneli: ×( T ) .

Diverjans v bir skalerdir-yapabileceğimiz tek şey onun gradyanını

almaktır:
3. Diverjansın gradyanı: v .

Rotasyonel × v bir vektördür, öyleyse onun diverjans ve rotasyonelini

alabiliriz:
4. Rotasyonelin diverjansı: ( ×v )
 VEKTÖR ANALİZ

5. Rotasyonelin rotasyoneli: × ( )
×v .

Tüm olasılıklar böylece bitmiştir ve aslında onların hepsi yeni şeyler

vermezler. Hepsini birer birer inceleyelim:

1. ( ) T = xˆ
x
+ yˆ
y
+ zˆ
z
T
x
T
y
T
xˆ + yˆ + zˆ
z
(1.42)

= T2 + T2 + T2
2 2 2

x y z
Kısaca 2T şeklinde yazdığımız nesneye T'nin laplasyeni denir;
ayrıntıları üzerine daha sonra etraflıca duracağız. Bu T skalerinin
laplasyeninin bir skaler olduğuna dikkat ediniz. Ara sıra, bir vektörün
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

laplasyeninden bahsedeceğiz, 2v . Bununla x -bileşeni vx 'in laplasyeni

olan ve benzeri, bir vektör niceliği anlayacağız.

2v = 2v xˆ + 2v yˆ + 2v zˆ (1.43)
x y z

Bu 2 'nin anlamının uygun bir genişletmesinden başka bir şey değildir.

2. Bir gradyanın rotasyoneli daima sıfırdır:

× ( T )=0 (1.44)

Bu sürekli kullanacağımız önemli bir gerçektir; bunu 'nın Denk. 1.39

= xˆ + yˆ + zˆ ile verilen tanımından giderek kolayca ispat

x y z
 VEKTÖR ANALİZ

edebilirsiniz. Denk. 1.44'ün "aşikar olarak" doğru olduğunu

düşünebilirsiniz -bu tam da ( × )T değil mi ve her vektörün kendisiyle
vektörel çarpımı daima sıfır değil mi? Bu düşünce şekli hatırlatıcı olsa
da, 'nın bir işlemci olması ve alışılageldik şekilde "çarpılmaması"
nedeniyle tam sonuca götürücü değildir. Denk.l.44'ün ispatı, gerçekten,
çapraz türevlerin eşitliğine dayalıdır:
T T
= (1.45)
x y y x
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

3. Bazı nedenlerden dolayı ( v) fiziksel uygulamalarda nadiren

gözükür ve kendisine ait özel bir isim verilmemiştir.Yalnızca diverjansın

gradyanıdır. ( v ) 'nin bir vektörün laplasyeni ile aynı olmadığına

dikkat ediniz: v =(
2
)v ( v )
4. Bir rotasyonun diverjansı, aynen bir gradyanın rotasyoneli gibi daima
sıfırdır:

( )
×v = 0 (1.46)

Bunu kendiniz ispat edebilirsiniz. (Yine, vektör özdeşliği

 VEKTÖR ANALİZ

( ) ( )
A B×C = A× B C 'yi kullanan.

5. 'nin tanımından doğrulayabileceğiniz gibi;

× ( ) ( v)
×v = 2v (1.47)

Böylece, rotasyonelin rotasyoneli yeni bir şey vermez; ilk terim 3.şıktaki

terimle aynı ( v ) ve ikincisi de bir vektörün laplasyenidir.

Aslında kartezyen koordinatlar için yazılmış olan Denk. 1,43'ün
2v = 2v xˆ + 2v yˆ + 2v zˆ yerine Denk. 1.47
x y z

× ( ) ( v)
×v = 2v
 ELEKTROMAGNETİK TEORİ

laplasyenin tanımı olarak kullanılır.) Gerçekten, o zaman, tamı tamamına

yalnız iki çeşit ikinci türev vardır: laplasyen (temel öneme sahiptir) ve
diverjansın gradyanı (çok seyrek rastlarız). Üçüncü türevleri hesaplamak
için aynı usulleri kullanabiliriz, pratikteki bütün fiziksel uygulamalar için
ikinci türevler yeterlidir.
1.3 İntegral Hesap
1.3.1 Çizgi, Yüzey ve Hacim İntegralleri
Elektrodinamikte birkaç değişik tipte integralle karşılaşırız, bunlar
arasında en önemlileri çizgi (veya yol) integralleri, yüzey integralleri
(veya akı) ve hacim integralleridir.