A..

FEN FAKLTESI
DNER SERMAYE I LETMESI
YAY INLARI
NO:13

FONKSIYONEL ANALIZE
Gilli

( Yeniden Dilzentenmis Yedinci Bask )

Erwin Kreyszig'den
Uyarlayan

Prof. Dr. ner AKAR

ANKARA 2007
BTN HAKLARI SAKLIDIR
Yazarn yazl izni olmad ka,
bu kitabn bir ksm ya da tamam
hangi yolla olursa olsun oaltlp
sablamaz ve kullanlamaz.
BLM 1. METRK UZAYLAR
1. O. Giri 1
1. l Metrik Uzay 2
1. 2. Metrik Uzaya likin Diger rnekler 7
1. 3. Ak Kme, Kapal Kme, Komuluk 13
1. 4. Yaknsaklk, Cauchy Dizisi, Taml k 19
1. 5. Tamlk spatlarna likin rnekler 23
1. 6. Metrik Uzaylar n Tamlatnlmas 29
BLM 2. NORMLU UZAYLAR, BANACH UZAYLARI
2. 1. Vektr Uzay 35
2. 2. Normlu Uzay, Banach Uzay 42
2. 3. Normlu Uzaylara likin Dier zelikler 48
2. 4. Sonlu Boyutlu Normlu Uzaylar ve Altuzaylar 52
2. 5. Kompaktlk ve Sonlu Boyut 55
2. 6. Lineer Operatrler 59
2. 7. Snrl ve Srekli Lineer Operatrler 66
2. 8. Lineer Fonksiyoneller 74
2. 9. Sonlu Boyutlu Uzaylarda Lineer Operatrler ve Fonksiyoneller 80
2.10. Normlu Operatr Uzaylan. Dual Uzay 84

BLM 3. ARPIM UZAYLARI. H LBERT UZAYLARI

3. 1. arpm Uzay . Hilbert Uzay 92
3. 2. arpm Uzaylarmn Dier zelikleri 97
3. 3. Ortogonal Tmleyenler ve Direkt Toplam 101
3. 4. Ortonormal Kmeler ve Diziler 108
3. 5. Ortonormal Dizi ve Kmelere likin Seriler 114
3. 6. Total Ortonormal Kmeler ve Diziler 120
3. 7. Legendre-Hermite ve Laguerre Polinomlan 125
3. 8. Hilbert Uzaylarmda Fonksiyonellerin Gsterimi 134
3. 9. Hilbert-Adjoint Operatr 139
3.10. Self-Adjoint, niter ve Normal Operatrler 143

BLM 4. NORMLU UZAYLAR VE BANACH UZAYLARI IN

TEMEL TEOREMLER
4. O. Giri 149
4. 1. Zorn Lemmas 149
4. 2. Hahn-Banach Teoremi 152
4. 3. Kompleks Vektr Uzaylan ve Normlu Uzaylar iin Hahn-Banach
Teoremi 155
4. 4. Cja,b] Uzay zerinde Tanml Snrl lineer Fonksiyonellere
likin Uygulama 160
4. 5. Adjoint Operatr 164
4. 6. Yansmal Uzaylar 170
4. 7. Kategori Teoremi. Dzgn Sinirlilik Teoremi 175
4. 8. Kuvvetli ve Zayf Yaknsaklk 182
4. 9. Operatr ve Fonksiyonel Dizilerinin Yak nsakl 186
4.10. Dizilerin Toplanabilmesine likin Uygulama 190
4.11. Saysal ntegrasyon ve Zayd Yak nsakl k 194
4.12. Ak Dnm Teoremi 202
4.13. Kapal Lineer Operatrler. Kapal Grafik Teoremi
207
 BLM 1

METRiK UZAYLAR

1.0. GIRI
Fonksiyonel Analiz, matemati in, klasik analizden kaynaklanan, soyut bir dal olarak
tan mlananabilir. Geli imi yakla k yz y l nce ba lam olan bu dal n ortaya kard
yntem ve sonular, gnmz matemati inin e itli alan ve uygulamalar nda ok nemli
roller oynamaktad r. Fonksiyonel analizin ortaya kmas iin yap lan zorlamalar, lineer
cebir, lineer adi ve k smi diferensiyel denklemler, varyasyon hesab , yakla m teorisi ve
zellikle lineer integral denklemler teorisinden gelmi tir. Kolayca gzlenebilece i gibi,
matematikte farkl alanlardan gelen problemler ilgili alanlar n yap ve zelikleriyle
yak ndan ilikilidir. Bu durum, bu tip problemlere belirli bir ynden yakla ma eitimini
kuvvetli k lmakta ve dolay s yla zme gidi , bir ok nemsiz ayr nt lar yznden
engellenmekte ya da zorla t r lmaktad r. Bu nedenle, bu gibi nemsiz ayr nt lar bir
kenara b rakarak, sorunun temel zelikleriyle ilgili olan soyut bir yakla mla problemlere
yaklamak bu tip engelleme ve zorla t rmalan ortadan kald racakt r.

Bu soyut yakla mda, ounlukla, elemanlar belirli aksiyomlar gerekleyen

kmelerden yola k l r. Elemanlar n doal zelikleri belirlenmemi olarak b rak l r. Ve bu
zellikle yap l r. Bu durumda sz konusu teori, aksiyomlardan ortaya kan mant ksal
sonulardan olu ur. Bu ise, teorisi soyut yollarla geli tirilen, matematiksel yap lar n elde
edilmesine olanak sa lar. Bu yolla elde edilen genel teoremler ise, daha sonra, belirli
aksiyomlan gerekleyen zel kmelere uygulanarak, yukar da sz edilen nemsiz
ayr nt lar n neden oldu u engelleme ve zorla t rmalar ortadan kald r l r.

Bu tip soyut yakla mlar n, rne in cebirde cisim, halka ve gruplarla yap lmas na
kar n, fonksiyonel analizde sz konusu yakla mlar soyut uzaylar yard m yla
yap lmaktad r. Konular m z iinde bunlardan baz lar n (Banach Uzay , Hilbert Uzay ,
v.b.) ayr nt l olarak inceleyece iz.

Bu arada, uzay kavram n n ok geni ve a rt c ekilde genel anlamlarda

kullan ld n da greceiz. Bir soyut uzay belirli aksiyomlan gerekleyen
(tan mlanmam ) elemanlardan olu an bir kme olarak tan mlan r. Ve de iik aksiyom
gruplar seilerek de iik soyut uzaylar elde edilir. Soyut uzaylann kullan lma fikri
M.Frechet'ye kadar uzanmaktad r.(1906).

Bu blmde, klasik analizde R reel ekseninin oynad role benzer bir rol oynamas
nedeniyle ok nemli olan metrik uzaylar inceleyeceiz. Gerekte, metrik uzay kavram
R 'yi genelletirmekte olup, analizin e itli dallar ndan gelen nemli problemlerin ortak bir
 2
zm iin bir temel olu turmak amac yla tan mlanm t r.
nce, metrik uzaylar ve buna ili kin kavramlar tan mlay p, tipik rneklerle
ekillendirmeye al acaz. Uygulamada nem ta yan zel uzaylar ayr nt l olarak
tart acaz. Dikkatlerimizin o unu, bir metrik uzay n sahip olabildi i ya da
olamayabildi i bir zelik zerinde, yani, taml k zeli i zerinde yo unlat racaz. Taml k
kavram tm konular m z iin bir anahtar rol oynayacakt r.

nemli kavramlar ve temel konulara ili kin k sa bilgilendirme

Bir metrik uzay (Bkz.1.1.1), zerinde bir metrik tan mlanm bir X kmesidir. Metrik, X
'in herhangi bir eleman (nokta) iftine bir uzakl k kar l k getirir. Metrik, aksiyomatik
olarak tan mlan r ve sz konusu aksiyomlar, a reel ekseni ya da C kompleks dzlemi
zerindeki noktalar aras ndaki, bilinen uzakl k kavram n n belirli temel zelikleri
taraf ndan art r lan zeliklerdir. Temel rnekler (1.1.2-1.2.3) bir metrik uzay
kavram n n dikkati ekecek kadar genel oldu unu gstermektedir. Bir metrik uzay n
sahip olabilece i ok nemli bir ek zelik K s.1.5 ve 1.6 'da ayr nt l olarak incelenecek
olan taml k zeliidir (Bkz.1.4.3). teorik ve uygulama a s ndan ilgin olan dier bir
kavram bir metrik uzay n aynlabilirli idir (Bkz.1.3.5). Ayr iabilir uzaylar
ayr labilir-olmayanlardan daha basittir.

1.1.METR K UZAY

Klasik analizde, R zerinde tan mlanan fonksiyonlar incelediimizi biliyoruz. Konuya

k sa bir bak , limit ilemlerinde ve dier eitli arat rmalar m zda, R zerinde uzakl k
fonksiyonu ad n alan ve her x,y E R iin d(x,y)=Ix yl eklinde tan mlanan bir d
fonksiyonunun bulundu unu gsterir. ekil 2 'de kulland m z notasyonlar belirtilmi tir.
Dzlemde ve al lm -boyutlu uzayda da durum benzerdir.

k 5 1-c 4.2
1
3 8 -2.5 0 1.7

d(3, 8) = 13 - 8 1 5 d(1.7, - 2.5) = 11.7 - (-2.5) 1= 4.2

ekil 2. R zerinde uzakl k

Fonksiyonel analizde ise, daha genel uzaylar ve bunlar zerinde tan mlanan
fonksiyonlar inceleyeceiz. Yeterince genel ve esnek bir uzay kavram na aadaki
ekilde ulaabiliriz: nce R reel say kmesi yerine, elemanlar n n zelikleri
belirlenmemi olarak b rak lan, soyut bir X kmesi al n r ve bunun zerinde, R deki
uzakl k fonksiyonunun en temel zeliklerinden baz lar na sahip bir uzakl k fonksiyonu
tan mlan r.Ancak burada en temel szc yle neyi ifade etmek istedi imiz pek a k
deildir. Gerekte, bir tan mdaki aksiyomlar n seimi ve formle edilmesi daima,
deneyim, uygulamal problemlere yak nl k ve belirgin bir hedefe gereksinim
 3
gstermektedir. Seksen y ll k bir geliimin sonunda ortaya kan ve fonksiyonel analiz ve
onun uygulama alanlar nda ok yararl olan bir tan m aadaki ekilde ifade edebiliriz:

1.1.1.TANIM (Metrik uzay ve metrik). Bir metrik uzay, X bir kme ve d, X zerinde bir
metrik (ya da bir uzakl k fonksiyonu), yani, X x X zerinde, her x,y E X iin,
(M1) d, reel deerli, sonlu ve negatif olmayan,
(M2) d(x,y) O x y,
(M3) d(x,y) = d(y,x) (simetri)
(M4) d(x,y) < d(x,z) + d(z,y) (gen e itsizli i)
olacak ekilde tan mlanan bir fonksiyon olmak zere, bir (X,d) ifti olarak tan mlan r.
X kmesine, (X,d) metrik uzay!~ temel kmesi denir ve bu kmenin elemanlar
nokta 'lar olarak adland r l r. Sabit x ve y noktalar na karl k gelen d(x,y) negati
-olmayan say s ise x 'den y 'ye olan uzakl k ad n al r. (M1) - (M4) zelikleri ise, metrik
aksiyomlandir. (M4) e gen e itsizli i denilmesinin nedeni, ekil . 3 de de grld
gibi, elemanter geometriden kaynaklanmaktad r.

ekil 3. Dzlemde gen e itsizlii

(M4) den yararlanarak, tmevar mla genelletirilmi gen eitsizli ini elde edebiliriz
d(x ,x,i ) < d(x,,x2 ) + d(x2 ,x3 ) (1)
Herhangi bir yan lg tehlikesi olmad srece, (X,d) yerine, k saca, X yazabiliriz.

Eer, bir Y c X altkmesini al p, d fonksiyonunu Y x Y'ye k s tlarsak, (X,d) 'nin bir

(Y:J) altuzay n elde ederiz. Dolay syla, Y zerindeki ii 'ye, d taraf ndan Y zerinde
do urulan metrik ad verilir.

imdi, baz lar n daha nceden de bildi iniz, elemanter metrik uzay rnekleri
verece iz. A kca grld gibi, her bir rnekte, verilen fonksiyonun bir metrik oldu unu
gstermek iin, (M1)-(M4) aksiyomlar n gereklediini gstermek gerekir. Bu konuya
ilikin daha karma k rnekleri bundan sonraki k s mda grece iz.

RNEKLER
1.1.2. R Reel Ekseni. Btn reel say lardan olu an bu kme, zerinde tan mlanan,
d(x,Y) = k Y (2)
metri ine gre bir metrik uzayd r. (Gsteriniz).
1.1.3. R 2 Euclid Dzlemi. x = y = (771,772),. eklindeki s ral reel say
iftlerinden olu an kmeyi ve bunun zerinde

d(x,y) = ,1(4 1) 2 + (42 n2) 2 (k O) N

 4
eklinde tan mlanan Euclid metri ini gznne al rsak, Euclid Dzlemi olarak
adland r lan R 2 metrik uzay n elde ederiz.
Ayn kme zerinde,

d (x,y) = - 7711+g2-7121 (4)

eklinde tan mlanan de iik bir di metri i ile, dier bir metrik uzay elde etmemiz de
mmkndr. (ekil 4).

ekil 4. Dzlemde Euclid metri i

Bunlar n alt nda, farkl metrikler seerek, verilen bir kmeden (birden fazla
eleman ieren) de i ik metrik uzaylar elde edebilece imizi grmekteyiz.

1.1.4. Boyutlu Euclid Uzay , R. 3 . Bu metrik uzay, x =

Y = (n , q2,n3),v.b.s ral reel say llerinin kmesiyle ,

d(x,y) = 41 (41 111) 2 + (2 112) 2 + (3 113) 2 (k O) (5)

ile tan mlanan Euclid metri inden oluur.

1.1.5. R" Euclid Uzay , Cn niter Uzay , C Kompleks Dzlemi.Yukar da verdi imiz
rnekler, n-boyutlu Euclid uzay olarak adland r lan R," uzay n n zel halleridir. Bu uzay
ise,
x = ( 1,, , 4n), y = ( i71, , 11n),v.b. eklinde yaz lan, tm s ral reel say n-lilerinin
kmesiyle,

d(x,Y) = 1i) 2 ++(4.- 11,7) 2 (k O) (6)

ile tan mlanan Euclid metri inden oluur.
n-boyutlu Cn niter uzay ise, tm s ral kompleks say n-lileriyle,

d(x,y) = i1 i2 +... - )41 2 (? O) (7)

eklinde verilen metrikten olu an bir uzay olarak tan mlan r.
Bu rnekte, n = 1 al nmas halinde ise, al lm
d(x,y) = Ix yj (8)
metri i alt nda kompleks C dzlemini elde ederiz. Cn 'e bazen n-boyutlu kompleks Euclid
uzay da denir.
 5
1.1.6. t' Dizi Uzay . Bu ve bundan sonraki rnek, metrik uzay kavram n n ne kadar
genel bir nitelik ta d konusunda bizlere ilk izlenimleri kazand racakt r. Bir X kmesi
olarak, kompleks terimli tm s n rl dizilerden olu an kmeyi alal m; yani, X'in her bir
eleman', cx , x'e ba l oldu u halde, j 'ye ba l olmayan reel bir say y gstermek zere,
herj = 1,2,...iin

olacak ekilde, kompleks terimli bir

ya da, k saca,
x = (./)
dizisidir. imdi, bu kme zerinde, y = ( i ) e X ve N = {1,2,...} olmak zere,
d(x,y) = supgi - (9)
JEN

ile tan mlanan bir metrik seelim. Bu yolla elde edilen metrik uzay, genellikle V
sembolyle belirtilir. X 'in her bir eleman bir dizi oldu undan, r bir dizi uzay d r.
1.1.7 .C[a,b] Fonksiyon Uzay . X kmesi olarak, ba ms z reel bir t de ikeninin
fonksiyonu olan ve verilen kapal bir J = [a,l] aral zerinde tan m!' ve srekli tm reel
deerli x,y,...fonksiyonlar ndan oluan kmeyi alal m. Bu kme zerinde,

d(x,y) = nlap(t) - y(t)I (10)

ile tan mlanan metri i gz nne al rsak, C[a,b] sembolyle belirtilen bir metrik uzay
elde ederiz. (Burada kulland m z C harfi "srekli" szc nn ingilizce kar l n n ilk
harfinden esinlenilerek yaz lm t r.) C[a,b] 'nin her bir noktas bir fonksiyon oldu undan,
bu uzay bir fonksiyon uzay d r.
Burada, diferensiyel ve integral hesaptaki yakla m ile, imdiki yakla im m z
aras ndaki farka dikkat ekmemiz yerinde olacakt r. Birincisinde , ayn anda yaln zca bir
ya da ancak bir ka fonksiyonu gznne alabilmemize kar n, ikincisinde, bir fonksiyon,
byk bir uzay n yaln zca bir noktas haline gelmektedir.
1.1.8.Diskre Metrik Uzay. Herhangi bir X kmesi ve bunun zerinde,
d(x,x) = 0

d(x,y) = 1 (x # y)
ile tan mlanan ve X'in diskre metri i ad n alan bir metrik alal m. Bu yolla elde edilen
(X, d) uzay na diskre metrik uzay ad verilir. Uygulamada pek s k kar la lmamas na
kar n baz kavramlar a klayabilmek iin rneklerimizde kullanaca z.
 6

PROBLEMLER
1. Reel do runun bir metrik uzay oldu unu gsteriniz.

2. d(x,y) = (x - y) 2 , tm reel say lann oluturdu u kme zerinde bir metrik tan mlar
m?
3. d(x,y) = - yl 'nin tm reel say lar n oluturduu kme zerinde bir metrik
tan mlad n gsteriniz.
4. iki noktadan olu an bir X kmesi zerinde tan ml btn metrikleri bulunuz. Ayn
soruyu tek noktadan olu an kmeler iin tekrarlay n z.
5. d, X zerinde bir metrik olsun.

(i) kd,
(ii) d + k

X zerinde bir metrik olacak ekildeki tm k sabitlerini bulunuz.

6. 1.1.6 'da verilen d metri inin gen eitsizli ini gerekledi ini gsteriniz.
7. A,Q' dizi uzay n n yaln zca s f r ve bir'lerden olu an dizilerinin olu turdu u bir
altuzay ise, A zerindeki metrik ne olur?
8. C[a,b] zerindeki dier bir metri in,

d(x,y) Six(t) - y(t)idt

ile tantmlanan d metri i oldu unu gsteriniz.

9. 1.1.8 'de verilen d fonksiyonunun bir metrik olduunu gsteriniz.
10. (Hamming uzakl ). S f r ve bir'lerle yaz lan tm s ral llerin kmesi Xolsun. X
'in sekiz elemandan olu tu unu ve X zerindeki bir d metri inin
d(x,y) = x ve y 'nin farkl bileenlere sahip oldu u yerlerin say s
ile tan mlandi nt gsteriniz.
11. (1) 'de verilen genelle tirilmi gen eitsizli ini ispatlay n z.
12.(0gen E itsizli i). (1) eitsizli ini kullanarak,
Id(x,y) - d(z,w)1 < d(x,z)+ d(y,w)
oldu unu gsteriniz.
13.gen eitsizli ini kullanarak,
id(x,z) - d(y,z)1 5 d(x,y)
oldu unu gsteriniz.
14. (Metrik Aksiyomlar ). (Tan m de itirmeksizin) (M1)-(M4) aksiyomlar yerine
baka aksiyomlar al nabilir. rne in, (M3) ve (M4) 'n, (M2) ile,
d(x,y) < d(x,z) + d(z,y)
`den elde edilebilece ini gsteriniz.
15.Bir metriin negatif-olmayan bir fonksiyon oldu unu (M2)-(M3) 'den yararlanarak
gsteriniz.
 7
1.2. METRIK UZAYLARA ILI KIN DI ER RNEKLER
Bir metrik uzay Kavram n , ve bir metri in ilgili aksiyomlar , zellikle (M4) gen
eitsizli ini gsterme i lemlerini daha anla l r hale getirmek iin, rnek daha
verece iz.Bunlardan sonuncusu olan QP dizi uzay , uygulamalarda kar laaca m z en
nemli rneklerden birisi olacakt r.
1.2.1. s Dizi Uzay . Bu uzay kompleks terimli (s n rl ya da s n rsz) tm dizilerin
kmesi ile x = (.;) ve y = (4i ) olmak zere,

d(x,y) = v 1
2/ 1 + -

ile tan mlanan d metri inden oluur. rnek 1.1.6 'da tan mlad m z metri in burada
uygun olmayaca na dikkat etmemiz gerekir. (Neden?)
Kolayca grebilece imiz gibi, (MI)-(M3) aksiyomlar gereklenir. imdi (M4) 'n
gereklendi ini gsterece iz. Bu amala, R zerinde,
f(t) =
1+ t
ile tan mlanan yard mc bir f fonksiyonu kullanaca' z, Bu fonksiyonun trevini al rsak,
f (t) = (11,)2 elde ederiz; bunun ise pozitif oldu u grlmektedir. Dolay s yla, f , monoton
olarak artan bir fonksiyondur. Sonu olarak,
la + bi 5 lal + !bi
oldu undan,
JCIa + bi) $_ faal+ ibi)
yazabiliriz. Bunu a k olarak yaz p, say lara ilikin gen e itsizliini de kullan rsak,
la + bl < }al + ibi
1 + la + - 1 + kl + 1bl

1 + lal + lb] 1+lal+ lbl

< ial !bi
- 1 + lal + 1 + bl

elde ederiz. Bu e itsizlikte, z = ( 4.,) olmak zere, a = 4; - ve b = - yazarsak,

a + b = -ij olaca ndan,
14 < + - 71 1
n l - 1 + il 1 +I ' - rtil
buluruz. Bu eitsizliin her iki yan n 1/21 ile arp p, daha sonra,/ zerinden 1 'den co 'a
kadar toplarsak, sol tarafta, d(x,y)'yi ve sa tarafta ise, d(x,z) ile d(z,y) 'nin toplarnin elde
ederiz:
d(x,y) 5 d(x,z) + d(z,y).
Bylelikle, (M4) gereklenmi ve s 'nin bir metrik uzay oldu u gsterilmi olur.
1.2.2.8(A) S n rl Fonksiyonlar Uzay .Tan m olarak, her bir x e B(A) eleman', verilen
bir A kmesi zerinde tan ml ve s n rl bir fonksiyon olup, ilgili metrik,
d(x,y) = supk(0- y(t) I
tEA
 8
ile tan mlan r. A kmesinin bir A = [ a,b] c R aral olmas halinde, B(A) yerine B[a, bi
gsterimini kullanaca z.
imdi, B(A) 'n n bir metrik uzay oldu unu gsterelim. (M1) ve (M3) 'n gereklendi i
a kca grlmektedir. Ayr ca, d(x,x) = 0 oldu u a ikard r. Tersine olarak, d(x,y) = 0
olmas halinde, her t e A iin, x(1) y(t) = 0 olaca ndan, x = y bulunur. Bu ise, (M2)
'nin gereklendi ini gsterir. Bunun yan s ra, her t e A iin,
!x(t) y(t)I Ix(t) z(t)I + Iz(t) y(t)I
< sup x(t) z(t)I +sup Iz(t) y(t)i
rEA tc,4
yazabiliriz. Bu da x y 'nin A zerinde s n rl oldu unu gsterir. Ikinci sat rda yaz lan
s n r n t 'den ba ms z olmas nedeniyle, sol tarafta supremum olarak (M4) ' elde
ederiz.
1.2.3.QP Uzay . Q2 Hilbert Dizi Uzay , Toplamlara ilikin Hlder ve Minkowski
E itsizlikleri.
p > 1 sabit bir reel say olsun.Tan m olarak, V uzay ndaki her bir eleman,

g I P g211) -R
toplam yak nsak, yani,

Z g IP < ao (p > 1 ve sabit) (1)

olacak ekilde bir x = (,;j ) = (1,42,...) dizisi olup, ilgili metrik, y = ve lb IP < co
olmak zere,

si p
,00
d(x,y) = 2_,g - Tur (2)
\ J=1

ile tan mlan r.

(1) 'i gerekleyen dizilerden yaln zca reel olanlar n' al rsak, reel QP uzay n!,
kompleks olanlar n' al rsak, kompleks QP uzay n elde ederiz.
P uzay n np = 2 zel haline kar l k gelen uzay ise, me hur, Q 2 Hilbert Dizi Uzay '
d r.Buna ilikin metrik ise,

2
d(x,y) = L4I Tl (3)
J=i

ile verilir. Bu uzay ilk kez 1912'de D.Hilbert taraf ndan integral denkiemlere ili kin olarak
tan mlanm ve incelenmi olup, bugn Hilbert Uzay olarak adland rd m z uzaylann ilk
rne idir. (Hilbert uzaylar n Blm 3'den itibaren inceleyece iz.)
imdi QP uzay n n bir metrik uzay oldu unu ispatlayaca z. Aikar olarak, (2) ile
tan mlanan fonksiyon, sa yandaki seri yak nsak olmak ko uluyla, (M1)-(M3)
aksiyomlar n gerekler. imdi bu serinin yak nsak oldu unu ve (M4) aksiyomunun
sa land n ispatlayal m. Bu ispat yapmak iin ad m ad m ilerleyerek
( a) nce bir yard mc eitsizlik,
(b) sonra, (a)'dan yararlanarak, Hlder E itsizli ini,
 9
(c) (b) 'den yararlanarak Minkowski E itsizli ini
elde edecek ve
(d) (c) 'den faydalanarak, (M4) gen e itsizli ini kartaca z.
imdi ayr nt lara geelim:
(a)p > 1 olsun ve q 'yu

(4 )
P q =
eitli i ile tan mlayal m. p ve q say lar na e lenik sler ad verilir. (4) e itli inden,

p+q
I = Pq pq = p + q, (p 1)(q 1) = I
' (5 )

yazabiliriz. Dolay s yla, 1/(p 1) = q 1 olup, u = e itli i, t = uq--1 sonucunu verir. a

ve /3 herhangi iki pozitif say olsun. ekil 5 'de grlen dikdrtgenin alan a. fi
oldu undan, integrasyon yoluyla,

a. /3 < 1P-1 dt + uq-ldu = + PJ, (6)

o o
eitsizli ini elde ederiz. a = 0 ya da fl = 0 olmas halinde de bu e itsizliin do ru oldu u
aikard r.

ekil 5C) (6) / daki ilk integrale ve0, ikinci integrale kar l k gelmek zere, (6) e itsizli i

(b) (Zi ) ve (ili),

Eizr = 1, = (7)
olacak ekilde iki dizi olsun. a = ve = 17/11 alarak, (6) ifadesinden

)3- z,IP +177,1q

eitsizli ini elde ederiz. Burada, j zerinden toplam al p, (7) ve (4)' kullan rsak,

r l 5 =1 ( 8)
buluruz. imdi, sf rdan farkl herhangi bir x = (4i ) E QP ve y = ( 71j) E 12P alal m ve
 10

( 9)
(L4k1P ) 1/P (Ni g ) lig
diyelim. Bu durumda (7) ifadesi gereklenir; dolay s yla (8) 'i uygulayabiliriz. (9) 'daki
deerleri, (8)'de yerine koyar ve elde edilen e itsizli i (9) 'daki paydalarla arparsak,
toplama ilikin Hlder e itsizli i olarak bilinen

p (- l q

_ Egkr f E irn I
i= I k=1

e itsizli ini buluruz. (nceden de syledi imiz gibi, burada p)1 olup, l p + 1/q = 1 dir.) Bu
e itsizlik ilk kez 1889'da O.Hlder taraf ndan verilmitir.
E erp = 2 ise, tan m gere i q = 2 olur ve (10) ifadesi, toplama ili kin,
Cauchy-Schwarz E itsizli i'ni verir:

2
Egii I Egki Lilin12
J= 1 Y k=I m=1

p 'nin elenii olan q 'ya e it oldu u p = q = 2 hali hakk nda daha fazla sz sylemek
iin vakit daha ok erkendir. Ancak bu halin ilerideki blmlerde ok nemli roller
oynayaca n ve bizi p # 2 hallerinden "daha gzel" olan bir uzaya, Hilbert uzay 'na
yneltece ini hat rlatmakta yarar gryoruz.
(c) imdi de, x = E el! y = ( ii ) E QP vep > 1 olmak zere

11p llp
p
< (Egki ) (12)

eklinde ifade edilen, toplama ilikin, Minkowski Eitsizlii'ni ispatlayaltm. Sonlu

toplamlar iin, bu e itsizlik 1896 'da H.Minkowski taraf ndan verilmitir.
p = 1 iin bu eitsizlik,say lara ilikin gen e itsizli inden kolayca elde edilir. Bu
nedenle, M alal m. Formlleri basitle tirebilmek amac yla, + = (o; yazaca z.
Say lara ilikin gen eitsizli i bize,
10)./IP = 5 (gii 171ii)Ecor i
sonucunu verir. Burada, j zerinden, 1'den herhangi bir sabit n 'e kadar toplam al rsak,

lco./IP 5 giiicoir i Eir/iikoii 3)

elde ederiz. Sa taraftaki ilk toplama Hlder e itsizli ini uygulayarak

g.iii0.i1P1 [EgkIP ] lP M(comr 1 )1

buluruz. pq = p + q oldu undan ((5)'e bak n z) sa tarafta,
(p 1)q = p
yazabiliriz. (13) 'deki son toplam da, ayn ekilde dzenlersek,
 11
Liblcor' [E nk PriElconirr
elde ederiz. Bu iki sonucu birlikte ele al rsak,

o, IP 5 {[Egk Pr-F[Etikrr}(Ecom Pr
yazabiliriz. Bu e itsizli in her iki yan n sa taraftaki son arpan ile blp, ayr ca,
1 = P oldu unu da gz nne al rsak, (12) formln, 00 yerine n gelmi olarak elde
ederiz. imdi, n 'i sonsuza gtrelim. Bu i lem, x,y E QP olmas nedeniyle , sa tarafta iki
yak nsak seri meydana getirir. Dolay s yla sol taraftaki seri de yak nsak olur ve bu
surette (12) ispatlanm olur.
(d) (12) 'den faydalanarak, QP'deki x ve y 'ler iin, (2) 'de ad geen serinin yak nsak
oldu unu syleyebiliriz. (12) ifadesi, ayr ca, gen e itsizliini de verir. Gerekten,
herhangi x,y,z E QPalarak, z = (4"; ) al p, say lara ilikin gen eitsizli ini ve daha sonra
da, (12) 'yi kullan rsak,

d(x.Y) = (Egi DIP ) IIP

(E[g .i .il+Ii -7/ r) uP
Ilp
5 (Eg + (Eli Ip)
= d(x,z) + d(z,y)

buluruz. Bu da, QP 'nin bir metrik uzay oldu unu ispatlar.

(10), (11) ve (12) no.lu e itsizlikler, e itli teorik ve uygulamal problemlerde son
derece gerekli aralar olarak byk nem ta rlar. Ilerideki al malar m zda, bunlar ok
sayda kullanma f rsat bulacaz.

PROBLEMLER
1.1.2.1'de, 1/21 yerine, E yak nsak olacak ekilde, p,)0 say s alarak, dier bir
metrik elde edebilece imizi gsteriniz.
2. (6) 'y kullanarak, iki pozitif say n n geometrik ortalamastn n, aritmetik
ortalamas ndan daha byk olamayaca n gsteriniz.
3. (11) no.lu Cauchy-Schwarz e itsizliinin,

(1411+...-f-g.1) 2 5_ n(g1( 2 +...+14.1 2 )

eitsizli ini gerektirdi ini gsteriniz.

4. (QP uzay). 'a yak nsad halde, 1 < p < co olmak zere, hi bir QP uzay nda yer
almayan bir dizi bulunuz.
5. x o Q 1 olmas na kar n, p > 1 olmak zere, QP uzay nda bulunan bir x dizisi
bulunuz.
6. (ap,S n rl kme). Bir (X,d) metrik uzay nda bulunan, bo olmayan bir A
kmesinin 8(A) ap ,
 12
6(A) = sup d(x,y)
,x,yEA

olarak tan mlan r. <5(A) < 00 ise, A kmesine s n rl 'd r denir. A c B ise, <5(A) < <5(B)
oldu unu gsteriniz.
7. 6(A) = 0 olmas iin gerek ve yeter ko ulun, A 'n n tek noktadan olu mas
oldu unu gsteriniz. (Prob.6 'ya bak n z.
8. (Kmeler Aras ndaki Uzakl k). Bir (X,d) metrik uzay nda bulunan A ve B gibi
bo-olmayan iki altkme aras ndaki D(A,B) uzakl ,

D(A,B) = inf d(a,b)

(1E4~

olarak tan mlar n-. D 'nin, X'in kuvvet kmesi zerinde bir metrik tan mlamad n
gsteriniz. (Bu nedenle, biz yine de d 'yi hat rlatan dier bir D sembol kulland k.
9. Prob.8 'de, A n B t1L) ise D(A,B) = 0 oldu unu gsteriniz. Tersi iin ne
syleyebilirsiniz?
10. Prob. 8 'deki tan mla uyum iinde olmak zere, bir x noktas ndan, (X,d) 'nin
bo-olmayan bir B altkmesine olan D(x,B) uzakl

D(x,B) = infd(x, b)
bEB

olarak tan mlan r. Herhangi x,y E X iin,

ID(x, B) D(y, B) 1 < d(x,y)

oldu unu gsteriniz.
11. (X,d) herhangi bir metrik uzay ise, X zerinde dier metri in,

d(x,y)
1 d(x,y)
ile tan mland in ve X 'in, -d metri inde s n rl oldu unu gsteriniz.
12. Bir metrik uzayda bulunan, A ve B gibi iki s n rl kmenin, birleiminin de s n rl bir
kme olduunu gsteriniz. (Prob.6 'daki tan ma bak n z.)
13.(Metrik Uzaylar n arp m ). (X,c11) ve(X,d2) gibi iki metrik uzay n kartezyen
arp m olan X= XI x X2 eitli yollardan bir (X, d) metrik uzay haline dntrlebilir.
rnein,( x= = (y ,y2) olmak zere, bir d metri inin,

d(x,y) = d (xl,yi) d2(x2,y2)

eklinde tan mlanabildi ini gsteriniz.
14. Prob.13 'de Xzerindeki di er bir metri in,

d(x,y) = lid (x ,y1) 2 d2(x2,y2)2

ile tan mland n gsteriniz.
15. Prob.13 'de, nc bir metri in,
 13
d(x,y) = max[di (x ,y ),d2 (x2 >Y2)1
ile tan mland n gsteriniz.
(Prob.13-15 'de tan mlanan metrikler uygulama a s ndan nemli olup, X zerinde
baka metrikler tan mlamak da mmkndr.)

1.3. AIK KME, KAPALI KME, KOM ULUK

Metrik uzaylara ili kin olarak kullan lan ok say da yard mc kavram
bulunmaktad r. Bu k s mda, bunlardan bizim iin gerekli olanlann grece iz. Dolays yla,
notlar m z n bu k sm nda ok say da kavram yer alacakt r. Ancak bunlardan bir o unun,
Euclid uzay na uygulanmas halinde, nceden bilinen kavramlar oldu u grlecektir.
nce, verilen bir X = (X,d) metrik uzay n n nemli altkme tiplerini inceleyece iz.
1.3.1. TANIM (Yuvar ve kre). Bir xo E X noktas ve reel bir r > 0 say s verilmi
olsun. Buna gre, tip kme tan m yapabiliriz:

(a)B(xo;r) = {x E X : d(x,xo) < r} (A k Yuvar)

(b) 73- (x0,r) = {x E X : d(x,xo) r} (Kapal Yuvar)

(c) S(xo;r) = {x e X : d(x,xo) = (Kre).

Her halde de, xo merkez, r ise, yar ap ad n al r.
Bu tan ma gre, r yanapl bir a k yuvar n, X 'in, yuvar n merkezine r 'den daha
yak n tm noktalar ndan olu tu u grlmektedir. Ayrca, yine bu tan mlar n alt nda,

S(xo;r) =7?(xo; r) B(xo ; r) (2)

yazabiliriz.
Uyar : Metrik uzaylara ili kin al malar m zda, Euclid geometrisindekilere benzer
terimler kullanmam z bize byk kolayl klar sa lar. Ancak, rne in, keyfi bir metrik
uzaydaki yuvar ve krelerin, t18 3 'deki yuvar ve krelerle ayn zeliklere sahip oldu unu
dnmek gibi bir yan lg ya dmememiz gerekir. Al lm n d nda bir zelik olarak,
bir kre bo olabilir. rnein, bir diskre metrik uzayda, r * 1 ise, S(xo;r) = P dir. (1.1.8'e
bak n z). (Bu durumda, yar ap 1 olan kreler hakk nda ne syleyebilirsiniz?).
Al lm n d nda dier bir zelie de ileride de inece iz.
imdi, konuya ilikin iki yeni kavram daha verelim.
1.3.2.TANIM (A k Kme, Kapal Kme). Bir Xmetrik uzay ve bunun bir M
altkmesini gznne alal m. Eer, M kmesi, her noktas n n etraf nda bir yuvar
ieriyorsa, M kmesi a k't r denir. K, X 'in bir altkmesi olsun. E er, K 'n n X'deki
tmleyeni, yani, K(' -= X K a k ise, K kapal 'd r denir.
Verilen tan mlar n nda, okuyucu, bir a k yuvar n, bir a k kme, bir kapal
yuvar n ise, bir kapal kme oldu unu kolayca grecektir.
e yanapl bir B(x0; e) a k yuvar na, xo ' n bir e komsulu u da denir. (Burada,
Tan m.1.3.1 uyar nca, e > O 'd r. xo' n bir kom uluu deyimi ile, X'in, xo ' n bir
e komulu unu ieren herhangi bir altkmesini anlatmak i tiyoruz,
 14
Tan mdan, xo 'In her bir kom ulu unun, xo ierdi ini , ya da, dier bir deyimle, xo
' n, kendisinin her bir kom ulu unun bir noktas oldu unu do rudan do ruya grrz. Ve
N, xo 'in bir kom ulu u ise ve N c M oldu u biliniyorsa, M'nin kendisi de x o 'in bir
komulu udur.
Bir M c X kmesini gz nne alal m. Eer, M, xo ' n bir komulu u ise, xo 'a, M
kmesinin bir inoktas ad verilir. M 'nin ii ise, M 'nin tm i noktalar ndan oluan
kme olup, yayg n olarak kabul edilmi bir gsterim yok ise de M ya da Int(M) eklinde
gsterilebilir. Int(M) a k olup, M 'de ierilenen byk a k kmedir.
X 'in tm a k altkmelerinin, T olarak adland raca m z, toplulu unun aa daki
zelikleri gerekledi ini gstermek zor de ildir:
(T1) (1) e r, X E r,
(T2) T 'nun herhangi say da eleman n n birle imi yine T 'nun bir
eleman d r.
(T2) T 'nun sonlu sayda eleman n n kesi imi yine T 'nun bir
eleman d r.
Ispat: 'D 'nin hibir eleman iermemesi nedeniyle a k oldu u ve X 'in de, a ikar
olarak, a k oldu u gz nne al n rsa, (T1) 'in gereklendi i kolayca grlr. imdi, (T2)
'yi ispatlayal m. A k kmelerin birleimi olan U'nun herhangi bir x noktas bu
kmelerden en az bir tanesine aittir; bu kmeyi M ile gsterelim. A k olmas nedeniyle,
M kmesi, x etraf nda, bir B yuvar ierir. Dolay s yla, birle imin tan m gere i, B c U
olur. Bu ise (T2) 'yi ispatlar. Son olarak, e er y, a k kmelerinin kesi iminin
herhangi bir noktas ise, bu durumda, her bir Mi, y etraf nda bir yuvar ierir ve bu
yuvarlar n en k bu kesiimde ierilir. Bu da (T3) ' ispatlar.
(T1)-(T3) zeliklerinin gerekten ok nemli temel zelikler oldu unu belirtmekte
yarar gryoruz. Bunlar n kullan lmas yla, bir (X,T) topolojik uzay , bir X kmesiyle, X'in,
(T1)-(T3) aksiyomlar n gerekleyen altkmelerinin bir T toplulu u olarak tan mlan r.
kmesi, X iin bir topoloji ad n al r. Bu tan mdan, hemen,
"Bir metrik uzay, bir topolojik uzay'd r"
diyebiliriz.
A k kmeler, srekli dn mlere ilikin konularda da nemli bir rol oynar. Burada
szn etti imiz sreklilik, analizden bildi imiz sreklilik kavram n n doal bir
genelletirmesi olup, a a daki ekilde tan mlan r.
1.3.3.TANIM (Srekli Dnm). X = (X,d) ve Y = (Y, d) iki metrik uzay olsun. Bir
T : X -4 Y dn mn gz nne alal m. Eer, her bir e > 0 say s na kar l k,
d(x,xo) < S koulunu gerekleyen btn x 'ler iin,

d(Tx,Txo) < e
olacak ekilde bir d > 0 say s bulunabiliyorsa, T dnm, xo E X noktas nda
srekli'dir denir (Bkz. ek.6).
 15

ekil 6.Tan m1.3.3`deki esitsizliklerin, X=R 2 ve Y---1R 2 Euclid dzlemi haline iliskin gsterimi

Srekli dn mlerin, a k kmeler cinsinden, a a daki ekilde karakterize

edilebilmesi nemli ve ilgin bir konudur.
1.3.4. TEOREM (Srekli Dn m). Bir X metrik uzay ndan, bir Y metrik uzay iine
tan mlanan bir T dn mnn srekli olmas iin gerek ve yeter ko ul, Y 'nin herhangi
bir a k altkmesinin ters grntsnn, X 'in bir a k altkmesi olmas d r.
ispat. (a) T 'nin srekli oldu unu varsayal m. S c Y a k ve So, S 'nin ters grnts
olsun. So = (I) ise a kt r. So # 41) alal m. Herhangi bir xo E So iin, yo = Txo olsun. S a k
oldu undan, yo ' n bir N, E komulu u ierir; ekil 7'e bak n z. T 'nin srekli olmas
nedeniyle, xo, N 'nin iine dn trlen bir No 5 kom ulu una sahiptir. N c S
oldu undan, No c So yazabiliriz. Dolay s yla, xo e So noktas n n keyfi olarak seildi ini de
gz nne al rsak, So ' n a k oldu u ortaya kar.

ekil 7. Teorem 1.3.4'n ispat n n (a) k smndaki gsterim

(b) Tersine olarak, Y 'deki her a k kmenin ters grntsnn X 'de a k bir kme
oldu unu kabul edelim. Bu durumda, her xo E X ve Tx o ' n herhangi bir N E komulu u
iin, N 'nin a k olmas ve No n xo ' iermesi nedeniyle, N 'nin ters grnts olan No
a kt r. Dolay s yla, No, xo 'in, N 'nin iine dn trlen bir 8 kom ulu unu ierir.
(nk, No 'in kendisi N 'nin iine dn trlmektedir.) Sonu olarak, tan m gere i, T
'nin xo 'da srekli oldu unu syleyebiliriz. Buna gre, xo E X 'in keyfi olarak seildi ini
gz nne al rsak, T 'nin srekli oldu u ortaya kar.
imdi, konuya ilikin, iki yeni kavram tan taca z. M, bir X metrik uzay n n bir
altkmesi olsun. X 'in (M nin noktas olabilen ya da olmayan) bir xo noktas n ele alal m.
 16
Eer, xo' n her bir kom ulu u, xo 'dan farkl , en az bir y E M noktas ieriyorsa, xo
noktas na, M 'nin bir y lma noktas , (ya da, M 'nin bir limit noktas ) ad verilir. M 'nin
noktalanyla, M 'nin y lma noktalar ndan olu an kmeye ise, M 'nin kapan i denir ve
Mile gsterilir. Bilindi i gibi, M, M 'yi ieren en kk kapal kmedir.
Konuya devam etmeden nce, bir metrik uzayda tan mlanan yuvarlara ili kin,
al lm n d nda dier bir zelikten sz etmek istiyoruz. R. 3 'de, bir B(xo;r) a k
yuvar n n kapan ' olan B(xo;r), B(xo;r) kapal yuvar olmas na kar n, bu durum genel
bir metrik uzay zerinde gereklenmeyebilir. (Bu gere i bir rnekle grntleyiniz.)
Kapan kavram n kullanarak, ilerideki al malar m zda zellikle nemli olacak bir
tan m verelim:
1.3.5,TANIM (Yo un Kme, Ayr labilir Uzay). Bir X metrik uzay n n bir Maltkmesi
verildi inde, eer,
M=X
ise, M kmesi X 'de yo undur denir. E er, X kmesi, X 'de yo un say labilir bir
altkmeye sahip ise, ayr labilirdir diyece iz.
Buna gre, e er M, X 'de youn ise, ne kadar kk olursa olsun, X 'deki her yuvar,
M 'nin noktalar n' ierecektir; ya da di er bir deyimle, bu durumda, M 'nin noktalar n'
iermeyen bir kom ulu a sahip hi bir x E X noktas yoktur.
Ayr labilir metrik uzaylar n, aynlabilir-olmayanlara gre biraz daha basit oldu unu
ileride grece iz. imdilik, ayr labilir ve aynlabilir-olmayan uzaylara ili kin nemli
rnekleri inceleyerek, bu kavramlara biraz daha a ina hale gelmekte yetinece iz.
rnekler.
1.3.6. (Reel Eksen). R reel ekseni ayr labilirdir.
ispat. Tm rasyonel say lann kmesi olan Q say labilir olup, R 'de yo undur.
1.3.7. (Kompleks Dzlem). C kompleks dzlemi aynlabilirdir.
ispat. C 'nin say labilir yo un bir altkmesi, reel ve sanal k s mlar n n her ikisi de
rasyonel olan tm kompleks say lardan olu an bir kmedir.
1.3.8. (Diskre Metrik Uzay). Bir Xdiskre metrik uzay n n ayr labilir olmas iin gerek
ve yeter ko ul,-X 'in say labilir olmas d r. (Tan m iin, 1.1.8 'e bak n z).
ispat. Sz konusu metri in cinsi, X 'in hibir gerek altkmesinin, X 'de yo un
olmas na imkan vermez. Bu da ispat tamamlar.
1.3.9. (12'' Uzay ). r uzay ayr labilir de ildir. (Tan m iin, 1.1.6 'ya bak n z.)
ispat. y = (711,q2,173, .), s f r ve bir'lerden olu an bir dizi olsun. Buna gre, y E e'
'dur. y dizisiyle, ikilik sisteme gre gsterimi,
+ /12 + 773 +
21 22 23
olan, reel bir y say s n eleyelim. imdi, [0,1] aral ndaki noktalardan olu an kmenin
say lamaz oldu unu, her bir :y" c [0,1] say s n n ikilik sisteme gre bir gsterime sahip
bulundu unu ve farkl .5)- 'lar n farkl gsterimlerle temsil edildiklerini syleyebiliriz. O
halde, s f r ve biderden olu an say lamaz oklukta dizi vard r. ' zerinde tan m! metrik,
bunlardan birbirine e it olmayan herhangi ikisi aras ndaki uzakl n 1 birim olmas n n
gerekti ini gsterir. Eer, bu dizilerin her birini, kk birer yuvam, rne in, yarap 1/3
olan bir yuvar n merkezi olarak d nrsek, bu yuvarlar kesi meyeceklerdir ve
bunlardan say lamayacak oklukta bulabiliriz. E er, M, V' 'da yo un herhangi bir kme
ise, bu kesimeyen yuvarlann her biri M'nin bir eleman n iermek zorunda olur. Ve
dolay s yla, Msay labilir olamaz. M 'nin keyfi bir yo un kme olmas nedeniyle, bu
 17
durum, r 'un say labilir yo un altkmelere sahip olamayaca n gsterir. O halde, sonu
olarak, r ayr labilir de ildir.
1.3.10. (P Uzay ). 1 < p < oo olmak zere, QP uzay , ayr labilirdir. (Tan m iin 1.2.3 'e
bak n z).
Ispat. M,n herhangi bir pozitif tam say ve 'ler rasyonel olmak zere,
y= )
eklindeki tm y dizilerinden olu an bir kme olsun. A4 say labilirdir. imdi, M 'nin, QP 'de
youn oldu unu gstermek istiyoruz. x = e QP keyfi bir dizi olsun. Her E > 0 say s
iin,
00

^ISY IP < ePI2

j=n+I
olacak ekilde ( 'a ba l ) bir n say s vard r. (Sol taraftaki toplam n, yak nsak bir serinin
kalan k sm oldu una dikkat ediniz.) Rasyonel say lar, R 'de yo un oldu undan, her bir 4,
iin, buna yeterince yak n rasyonel nj say s vard r. O halde,

7/ IP < eP/2

olacak ekilde biry e Mdizisi bulabiliriz. Buna gre,

CO

[(10C,A] P = Egi T IP Egir < sP

j=1 frn+1

yazabiliriz. Dolay s yla, d(x,y) < e elde eder ve M 'nin, Y' 'de yo un oldu unu grrz.

PROBLEMLER
1. (a) Herhangi bir a k yuvar n, bir a k kme,
(b) Herhangi bir kapal yuvar n, bir kapal kme,
olduunu ispatlayarak, "a k yuvar" ve "kapal yuvar" deyimlerini do rulay n z.
2. R zerinde, B(x0;1) a k yuvar nedir? Ayn soruyu, C 'de ve C[a,b] 'de
tekrarlay n z. ekil 8 'i a klay n z.
 18

ekil 8. xo(t)=t 2 ile verilen xo EC[-1, 1] fonksiyonunun, e=1/2

c=1/2 olmak zere, e-komsulu u olusturan tm xeC[-I, 1] fonksiyonlar n n grafiklerini
ieren blge

3. C[0,27r] 'yi gz nne al n z ve x() = sin t ve y(t) = cos t olmak zere, y E 1-3(x; r)
olacak ekilde en kk r say s n belirleyiniz.
4.Bo-olmayan, herhangi bir A c (X,d) kmesinin a k olmas iin gerek ve yeter
koul, bu kmenin, a k yuvarlar n bir birle imi olmas d r. Gsteriniz.
5. Baz kmelerin, ayn zamanda, hem a k , hem de kapal olabileceini grmek
nemlidir. (a) X ve cip iin durumun daima byle oldu unu, (b) Diskre bir X metrik
uzay nda her altkmenin, hem a k, hem de kapal oldu unu gsteriniz.
6. Eer xo, bir A c (X,d) kmesinin bir y lma noktas ise, xo ' n herhangi bir
komulu unun, A 'n n sonsuz oklukta noktas n ierdi ini gsteriniz.
7. Aadaki altkmelerin her birinin kapan n belirleyiniz. (a) R zerindeki
tamsay lar, (b) 1 zerindeki rasyonel say lar, (c) C 'de reel ve sanal k s mlar rasyonel
olan kompleks say lar, (d) : 1z1(1} c C diski.
8. Bir metrik uzayda, bir B(xo;r) a k yuvartn n kapan ' olan, B(xo;r) 'nin, B(xo;r)
kapal yuvar ndan farkl olabilece ini gsteriniz.
9.Ac4,A- =A,AUB=AUT3,71- n -B-"c -A- r T3 oldu unu gsteriniz.
10. Kapal bir M c (X, d) kmesine ait olmayan bir x noktas , daima Mkmesinden
s f rdan-farkl bir uzakl kta bulunur. Bunu gstermek iin, x E olmas iin gerek ve
yeter ko ulun D(x,A) = 0 oldu unu gsteriniz. (K s.1.2, Prob.10'a bak n z); Burada, A, X
'in bo-olmayan herhangi bir altkrnesidir.
11. (S n r). Bir A c (X,d) kmesiyle, X 'in (A 'ya ait olabilen ya da olmayan) bir x
noktas n gznne alal m. Eer, x 'in her kom uluu, A 'ya ait olmayan noktalar n yan
s ra, A 'ya ait noktalar da ieriyorsa, x 'e A kmesinin bir s n r noktas ad verilir. A 'n n
tm s n r noktalar n n oluturdu u kme ise, A 'n n s n r ad n al r. (a) Rzerinde, (-1,1),
[-1, 1), [-1,1] aral klann n; (b) R zerindeki tm rasyonel say lar n kmesinin;
(c) : tzl < c C ve {z : < 1} c C disklerinin s n rlar n belirleyiniz.
12. (B[a,b] Uzay). a < b olmak zere, B[a,b] 'nin ayr labilir-olmad n gsteriniz.
(Tan m iin, 1.2.2 'ye bak n z.)
13. Bir X metrik uzay n n ayr labilir olmas n n gerek ve yeter ko ulunun, X 'in
aadaki zelie sahip say labilir bir Y altkmesine sahip olmas oldu unu gsteriniz:
Her E > 0 say s ve her x E X iin, d(x,y) < c olacak ekilde bir y E Y vard r.
 19
14. (Srekli Dn m). Bir T : X Y dnmnn srekli olmas iin gerek ve
yeter ko ul herhangi bir kapal M c Y kmesinin ters grntsnn X 'de kapal bir
kme olmas d r. Gsteriniz.
15. A k bir kmenin, srekli bir dn m alt ndaki, grntsnn a k olmak
zorunda bulunmad n gsteriniz.

1.4. YAKINSAKLIK, CAUCHY DiZiSi, TAMLIK

Analizde reel say dizilerinin nemli bir rol oynad n ve byle bir dizinin yak nsakl k
kavram n tan mlayabilmek iin, R zerindeki metri i kulland m z biliyoruz. Ayn ey
kompleks terimli diziler iin de geerlidir; Bu durumda, kompleks dzlem zerindeki
metri i kullanmam z gerekir. Rastgele bir X = (X,d) metrik uzay nda da durum
ncekilere olduka benzerdir; yani, X 'in, x ,x2,...gibi elemanlar ndan olu an bir (xn)
dizisini gz nne alabilir ve d metri ini kullanarak, analizdekine benzer ekilde,
yak nsakli tan mlayabiliriz:
1.4.1. TANIM (Bir Dizinin Yak nsakl , Limit). Bir X = (X,d) metrik uzay nda bir (xn )
dizisini ele alal m. Eer,
iimd(x,x) = 0

olacak ekilde bir x E X noktas varsa, (x) dizisi yak nsak't r, ya da, x noktas na yak nsar
denir. x noktas na (xn) dizisinin limit'i ad verilir ve
limx = x,
n-0
ya da ksaca,
x, x
yaz l r. (xn ) dizisi yak nsak de ilse raksak't r denir.
Burada, d metri inin bu tan mda nas l kullan ld sorusunu sorabiliriz. Grld
gibi, d metri i = d(x,x) eklindeki reel say lardan olu an bir dizi beklemekte ve bu
dizinin yak nsakl , (xn ) dizisinin yak nsakl n tan mlamaktad r. O halde, eer xn x
ise, verilen bir E > 0 say s na kar l k, n > N olduka, tm x terimleri x 'in bir E > 0
kom ulu u olan B(x; e) 'un iinde kalacak ekilde bir N = N(s) says n n varl n
syleyebiliriz.
Aikar yanl anlamalardan ka nmak iin, 1.4.1'de, yak nsak bir dizinin limitinin, X
uzay n n bir noktas olmas n n gerekti ini belirtmek zorunday z. rnein, X,
d(x,y) = k yi ile tan mlanan al lm metri i ile, R zerindeki (0,1) a k aral olsun.
Bu durumda, (1/2, 1/3, 1/4,...) dizisi, "yak nsamak istedi i nokta" olan O ' n X 'de
olmamas nedeniyle, yak nsak de ildir. ileride bu ve buna benzer durumlara yeniden
dnece iz.
nce, yak nsak dizilere ili kin, analizden bildi imiz, iki zeli in (limitin tekli i ve
sinirlilik) u anda inceledi imiz genel konumda da geerli oldu unu gsterece iz.
Bo-olmayan bir M c X altkmesini gz nne alal m. Eer bu kmenin ap olan
8(M) = sup d(x,y)
x,yeM

sonlu ise, M 'ye bir s n rl kme ad verilir. X 'deki bir (xn ) dizisinin elemanlar ndan
oluan nokta kmesi X 'in s n rl bir altkmesi ise, (x,i ) dizisine bir s n rl dizi denir.
Aikar olarak, eer M s n rl ise, xo e X herhangi bir nokta ve r yeterince byk reel
bir say olmak zere, M c B(xo;r) dir ve bunun tersi de do rudur.
 20
imdi iddiam z aa daki ekilde ifade edebiliriz:
1.4.2. LEMMA (S n rl l k,Limit). X= (X,d) bir metrik uzay olsun. Bu durumda,
(a) X 'de yak nsak olan bir dizi s n rl olup, limiti tek'dir.
(b) X 'de, x x ve y y ise,
d(x,y) d(x,Y)
dir.
Ispat. (a) (x n ) x oldu unu kabul edelim. Buna gre, E = 1 alarak, her n > N iin,
d(x n ,x) < 1 olacak ekilde bir N say s bulabiliriz. Dolay siyla, (M4) gen eitsizli i
(K s.1.1) uyar nca her n iin,
a = max-{d(xl,x),...,d(xN,x)}
olmak zere, d(xn ,x) < 1 + a yazabiliriz. Bu ise, (x) dizisinin s n rl oldu unu gsterir.
x x ve x z oldu unu varsayarak, (M4) uyar nca,
0 < d(x,z) < d(x,x,)+ d(x,,z) 0+0
elde ederiz. Buradan da, (M2) 'yi gz nnde tutarak, limitin tekli ini ifade eden, x = z
sonucuna var r z.
(b) K s m 1.1 'deki (1) eitsizli i uyar nca,
d(x,,,yn ) < d(xn,x) +' d(x,Y) -1- d(Y,Yn)
yazabiliriz. Buna gre,
d(x,Y) d(x,,,x)+ d(Yn,Y)
e itsizli ini ve dier bir benzer e itsizli i de, xn ile x 'in ve yn ile y 'nin yerlerini de itirip,
sonucu -1 ile arparak elde ederiz. Bu ikisinin birlikte gz nne al nmas ise, bize,
n --> ce iin,

id(xn,Yn) d(x,Y)I d(xn,x) + d(y.,y) 0

sonucunu verir.
imdi de, ilerideki al malar m za temel olu turacak olan, bir metrik uzay n taml n
tan mlayaca z. Bu arada, tam-olmayan metrik uzaylar n da var olmas nedeniyle,
taml n, Ks m 1.1 'deki (M1)-(M4) aksiyomlar ndan kart lamayaca n grece iz.
Dier bir deyimle, taml k, bir metrik uzay n sahip olabildi i ya da olamad ek bir
zeliktir.
nce, analizden, reel ya da kompleks terimli bir (x n ) dizisinin, s ras yla, R reel ekseni
zerinde, ya da C kompleks dzlemi iinde yak nsamas iin gerek ve yeter ko ulun, bu
dizilerin Cauchy yak nsakl k kriteri 'ni gereklemesi oldu unu hat rlayal m. Yani, sz
konusu dizilerin yak nsak olmas iin gerek ve yeter ko ul, verilen her e > 0 say s na
kar l k, her m,n > N iin,
<
olacak ekilde bir N = N(c) say s n n varolmas d r. Bilindi i gibi, burada xI
bykl , 118 reel ekseni zerinde, ya da, C kompleks dzlemi iinde, x, ve x noktalar
aras ndaki d(x,,,,x) uzakl d r. Dolay s yla, Cauchy kriterindeki e itsizli i,

d(x,,,,x) < E (m,n > IV)

eklinde yazabiliriz. Ve, e er, bir (xn) disizi, Cauchy kriterindeki ko ulu gerekliyorsa, bu
diziyi bir Cauchy dizisi olarak da adland rabiliriz. O halde, Cauchy kriteri bize k saca
 21
unu syler:Reel ya da kompleks terimli bir dizinin, s ras yla, R zerinde, ya da, C iinde
yak nsak olmas iin gerek ve yeter ko ul, bu dizinin bir Cauchy dizisi olmas d r. Ancak,
hemen belirtelim ki, bu syledi imiz, R ya da C 'deki duruma ili kindir. Maalesef, daha
genel uzaylarda durum daha da karma k olabilir; rne in, bir dizi yak nsak olmad
halde, bir Cauchy dizisi olabilir. Bu durumda, byle bir uzay, taml k olarak adland r lan,
ok nemli bir zelikten yoksun bulunmaktad r. Bu inceleme, ilk kez 1906 'da M.Frechet
tarafndan verilen, a a daki tan m ortaya koymu tur:
1.4.3. TANIM (Cauchy Dizisi, Taml k). Bir X= (X,d) metrik uzay nda, bir (xn ) dizisini
gznne alal m. Eer, her E > 0 say s na kar l k, her m,n > N iin
d(xx) < s ( )

olacak ekilde bir N = N(e) say s bulunabiliyorsa, (xn ) dizisine bir Cauchy dizisi, ya da
k saca, bir Cauchy 'dir denir. X 'deki her Cauchy dizisi yak nsak ise, (yani, yine X 'de
bulunan bir limit noktas na sahip ise) X uzay tam 'd r denir.
Taml k kavram cinsinden, Cauchy kriterini a a daki ekilde ifade edebiliriz.
1.4.4. TEOREM (Reel Do ru, Kompleks Dzlem). Reel do ru ve kompleks dzlem
tam metrik uzaylard r.
Daha genel olarak, tar m n alt nda, tam metrik uzaylar n, (1) no.lu Cauchy
ko ulunun yak nsakl k iin gerek ve yeter ko ul olma zeli ini srdrd uzaylar
oldu unu grebiliriz.
Uygulamada nem ta yan tam ve tam-olmayan metrik uzaylar, bundan sonraki
k s mda, sistematik bir biimde incelenecektir.
imdilik, u ana kadar elde etti imiz bir ka tam-olmayan uzay rne inden sz
etmekle yetinelim. Reel do rudan bir a noktas n n kart lmas , tam-olmayan 1 {a}
uzay n verir. Daha arp c bir rnek olarak, reel do rudan, tm irrasyonel say lar
kart rsak, tam-olmayan, Q rasyonel do rusu'nu elde ederiz. R 'deki metrik alt nda, (a,b)
a k aral da yine dier bir tam-olmayan metrik uzay rne idir.
Tanimdan da a ka grld gibi, keyfi bir metrik uzayda, (1) ko ulu, sz konusu
uzay n tam olmayabilece i gerekesiyle, art k yak nsakl k iin yeterli olmayabilir. Bu
durumun tmyle, iyice anla lmas gerekir; bu nedenle, basit bir rne i incelemekte
yarar gryoruz. d(x,y) = 1x yl ile tan mlanan al lm metrik alt nda, X (O, I]
kmesin' gznne alal m ve xn = 1 In (n = 1,2,...) olmak zere, (x n ) dizisini
tan mlayal m. Bu dizi bir Cauchy dizisi oldu u halde, 0 noktas (yani, dizinin "yak nsamak
istedi i" nokta)X kmesinin bir noktas olmad iin, yak nsak de ildir. Bu rnek, ayn
zamanda, yak nsakl k kavram n n dizinin kendisine has bir zelik olmay p, dizinin
zerinde tan mland uzaya da ba l oldu unu gstermektedir.Di er bir deyimle,
yak nsak bir dizi, tan mland uzay n bir noktas na yak nsamak zorundad r.
(1) koulunun, yak nsakl k iin yeter ko ul olmamas na kar n, gerek ko ul olma
zeli ini srdrd n hat rlatmam z yerinde olacakt r. Gerekten, a adaki sonucu
kolayca elde edebiliriz.
1.4.5. TEOREM ( Yak nsak Dizi). Bir metrik uzaydaki her yak nsak dizi, bir Cauchy
dizisidir.
Ispat. xn x ise, her E > 0 say s iin, n > N olduka,
d(x,,,x) < el2
olacak ekilde bir N = N(e) say s vard r. Buna gre, gen e itsizli i uyar nca, m,n > N
iin,
 22
d(xx n ) < d(x m ,x) + d(x,x) < e/2+8/2 = E

elde ederiz. Bu ise, (x) dizisinin bir Cauchy oldu unu gsterir.
Ileride, rne in lineer operatrler teorisinde, ok say da temel sonucun, konuya ili kin
uzaylar n tam'l na ba l oldu unu grece iz. R reel do rusunun taml k zeli i,
analizde, Q rasyonel do rusundan (R 'deki metrik alt nda tm rasyonel say lar kmesi)
daha ok, R 'nin kullan lmas n n esas nedenidir.
Notlar m z n bu k sm n , yak nsakl k ve taml a ilikin olup, daha sonra gereksinme
duyaca m z teorem ile bitirece iz.
1.4.6. TEOREM (Kapan , Kapal Kme). M, bir (X,d) metrik uzay n n bo-olmayan
bir altkmesi ve M bu kmenin kapan ' olsun. Buna gre,
(a) x e Molmas iin gerek ve yeter ko ul, M 'de, x x olacak ekilde bir (xn)
dizisinin varolmas d r.
(b) M 'nin kapal olmas iin gerek ve yeter ko ul ise, x E M ve x x ise, x e M
olmas d r.
Ispat. (a) x E M olsun. x e M ise, bu tip bir dizi, (x,x,...) dizisidir. x o M ise, x, M 'nin
bir y lma noktas d r. O halde, her bir n = 1,2,... iin, B(x,11n) yuvan, bir x, e M
eleman' ierir ve n -> CO iin, lin -4 0 olduundan, xn x olur.
Tersine olarak, (x), M 'de ve xn x ise, ya x e M olur, ya da, x 'in her kom ulu u
xn # x noktalar ierir; dolay s yla, x, M 'nin bir y lma noktas d r. Buna gre, kapan n
tan m gere i, x E M yazanz.
(b) Bilindi i gibi, M 'nin kapal olmas iin gerek ve yeter ko ul, M= M olmasidir. O
halde, (b) 'nin ispat (a) 'dan kolayca elde edilir.
1.4.7. TEOREM (Tam Altuzay). Bir X tam metrik uzay n n bir Maltuzay n n da tam
olmas iin gerek ve yeter ko ul, M 'nin X 'de kapal bir kme olmas d r.
Ispat. M tam olsun. 1.4.6.(a) gere ince, her x E M iin, M 'de x 'e yak nsayan bir
(xn ) dizisi vard r. 1.4.5 uyar nca, (xn ) bir Cauchy dizisi ve M tam olduundan, (xn ) dizisi
M 'de yak nsak olup,1.4.2 uyar nca, limiti tek'dir. Dolay s yla, x e M yazabiliriz. Bu ise,
x E M 'nin keyfi olarak seilmi olmas nedeniyle, M 'nin kapal olduunu ispatlar.
Tersine olarak, M kapal bir kme ve (x,,), M 'de bir Cauchy dizisi olsun. Buna gre,
x,, x E X yazabiliriz. Bu ise, 1.4.6 (a) uyar nca, x E M sonucunu gerektirir. Ve kabul
gere i, M= M oldu undan, x E M bulunur. O halde, keyfi olarak al nan (xn ) Cauchy
dizisi, M 'de yak nsamaktad r. Bu da, M 'nin taml n ispatlar.
ok yararl olan bu teoreme ileride s k s k gereksinme duyaca z. Bundan sonraki
k s mda grece imiz rnek 1.5.3 bu teoremin ilk tipik uygulamas olacakt r.
Son teoremimiz, bir dn mn sreklili ine ilikin olarak dizilerin yak nsakl n n
nemini ortaya koyacakt r.
1.4.8. TEOREM (Srekli Dn m). Bir (X,d) metrik uzay ndan, bir (Y,d) metrik
uzay n n iine olan bir T : X Y dn mnn bir xo e X noktas nda srekli olmas iin
gerek ve yeter ko ul
-+ xo Txn Txo
olmas d r.
Ispat. T 'nin xo noktas nda srekli olduunu varsayal m; Tan m 1.3.3 'e bak n z. Bu
durumda, verilen bir e > 0 say s iin, d(x,xo ) < S olduka, 7/(Tx,Txo) < E olacak ekilde
bir 8 > 0 say s vard r. xn xo olsun. n > N olduka,
d(x,x0) <
 23
olacak ekilde bir N say s vard r. O halde, her n > N iin,
c1(Tx,Tx0) < E
yazabiliriz. Bunun anlam ise, tan m gere i, Tx Txo 'd r.
Tersine olarak,
xn xo Txn --> Txo
oldu unu varsayal m ve bu durumda, T 'nin xo 'da srekli oldu unu ispatlayal m. Bir an
iin, T 'nin, xo 'da srekli olmad n kabul edelim. Buna gre, her 8 > 0 say s iin,
d(x,xo) < 8 oldu u halde, 7/(Tx, Txo) > s e itsizli ini gerekleyen biri # xo say s
varolacak ekilde bir e > 0 say s vard r. zel olarak, S = lln iin, d(xn ,x0) < 1/n oldu u
halde, 71(Tx,Tx0) > e eitsizli ini gerekleyen bir x n bulabiliriz. A ka grld gibi,
xn xo oldu u halde, (Txn ) dizisi, Txo deerine yak nsamamaktad r. Bu ise, Tx, -> Txo
gere iyle eliir ve teoremin ispat tamamlanm olur.

PROBLEMLER
1. (Altdizi). Bir X metrik uzay nda, bir (x n ) dizisi yak nsak ve x limitine sahip ise, (xn)
'in her (x,) altdizisinin de yak nsak oldu unu ve ayni x limitine sahip oldu unu
gsteriniz.
2. (xn ) bir Cauchy dizisi ise ve yak nsak bir altdiziye (xn, x, diyelim) sahip ise, (xn)
dizisinin de x limitine yak nsad n gsteriniz.
3. xn x olmas iin gerek ve yeter ko ul, x 'in her V komulu u iin, n > no olduka,
xn E Volacak ekilde bir no tamsay s n n varolmas d r. Gsteriniz.
4. (Sinirlilik). Bir Cauchy dizisinin s n rl oldu unu gsteriniz.
5. Bir metrik uzayda, bir dizinin sinirlili i bu dizinin (a) Cauchy, (b) yak nsak olmas
iin yeterli midir?
6. (xn ) ve (yn), bir (X,d) metrik uzay nda iki Cauchy dizisi ise, an = d(xn,Yn) olmak
zere tan mlanan (an) dizisinin yak nsak olduunu gsteriniz. A klayc rnekler veriniz.
7. Lemma 1.4.2.(b) 'ye dolayl bir ispat veriniz.
8. d ve d2, ayn X kmesi zerinde iki metrik ise ve her x,y E X iin,
ad (x,Y) d2(x,y) bdi(x,y)
olacak ekilde, pozitif a ve b say lar varsa, (X,d ) ve (X,d2) 'deki Cauchy dizilerinin ayn
oldu unu gsteriniz.
9. Prob.8 'i kullanarak, K s.1.2, Prob.13-15 'deki metrik uzaylar n ayn Cauchy
dizilerine sahip olduklar n gsteriniz.
10. R 'nin taml n kullanarak, C 'nin taml n ispatlay n z.

1.5.TAMLIK iSPATLARINA ILI KIN RNEKLER

eitli uygulamalarda, bir X kmesi verilir (rne in, bir diziler kmesi ya da bir
fonksiyonlar kmesi) ve X zerinde bir d metri i seilerek, X kmesi bir metrik uzay
haline dntrlr. Bundan sonra yap lacak i ise, (X,d) 'nin tam olma iin gerekli
zeliklere sahip olup olmad n n arat r lmas d r. Taml ispatlamak iin, X 'de keyfi bir
 24
(x) Cauchy dizisi al p bunun X 'de yak nsak oldu unu gsteririz. Bu tr ispatlar, farkl
uzaylar iin, e itli kar kl klar gsterir ise de genel olarak izlenen yollar hemen hemen
ayn d r:
(i) (Limit olarak kullan lmak zere) Bir x eleman' belirlenir,
(ii) x 'in incelenen uzayda bulundu u ispatlan r,
(ili) (Metrik anlam nda) x m x yak nsakl gsterilir.
imdi teorik ve uygulamal ara t rmalarda s k s k ortaya kan baz uzaylar n
taml na ilikin ispatlar verece iz. Okuyucu, inceleyece imiz rneklerde (rnek 1.5.1 -
1.5.5) reel do runun ve kompleks dzlemin taml ndan yararland m za dikkat
etmelidir. (Teorem 1.4.4 'e bak n z.)
RNEKLER
1.5.1. Rn ve C" 'in Taml . R" Euclid uzay ve C" niter uzay tam'd r, (Tan m iin
1.1.5'e bak n z).
ispat. nce R" uzay n ele alal m. R" zerindeki metri in (Euclid metri i), x = ve
y = ( ii ) olmak zere,
n

d(x,Y) = (E(.1 "q ) 2 ) 1/2

>=1
ile tan mland n hat rl yoruz. (K s.1.1 'de (6) 'ya bak n z).
imdi, x, = (4;m) ,...,4;,m) ) yazarak, R" 'de herhangi bir (x,) Cauchy dizisini ele alal m.
(xm ) Cauchy oldu undan, her E > 0 say s iin, m,r > N olduka,

d(xx) = (E( j,) _ ,r)) 2 )1/2 < e (i)

olacak ekilde bir N say s vard r. Kare alarak, m,r > N vej = n iin,

( in) ir) ) 2 < 62 ve kim) fr) I < e

yazabiliriz. Bu ise, her sabit j iin, (1 < j < n), (4, 1) 42) ,...) dizisinin, reel terimli bir
Cauchy dizisi oldu unu gsterir. Bu dizi, Teorem 1.4.4 uyar nca yak nsakt r: m Go iin,
4.; diyelim. Bu yolla elde edilen n tane limiti kullanarak, x =
tan mlayal m. A ka grld gibi, x E Rn 'dir. (1) 'den yararlanarak, r co iin,
d(x,,x) < e (In > IV)
yazabiliriz. Bu da, x 'in, (x.) dizisinin limiti oldu unu gsterir ve (x,) 'in keyfi bir Cauchy
dizisi olarak al nm olmas nedeniyle de, 118n 'in taml n ispatlar.
C" 'in taml da, ayn tr bir ispat yntemiyle, Teorem 1.4.4 'den elde edilir.
1.5.2. r' 'un Taml . r uzay tam'd r. (Tan m iin, 1.1.6'ya bak n z).
ispat. x, = ( m) ,, m) ,...) olmak zere, (xm ), uzay nda herhangi bir Cauchy dizisi
olsun. Q' zerindeki metrik, x = (4;) ve y = (rh) olmak zere,
d(x,y) =sup I T,1

ile verildi inden ve (x.) Cauchy oldu undan, verilen herhangi bir e > 0 say s na kar l k,
her m,n > N iin,
d(xx) =sup 151") <
olacak ekilde bir N say s vard r. Aikar olarak, her sabit j iin,
 25
_ <E (m,n > N) (2)

yazabiliriz.Buna gre, her sabit j iin, (4i 1) ,_,2) ,...) say dizisi bir Cauchy dizisidir.
Teorem 1.4.4 uyar nca, bu dizi yak nsakt r: n --> oc> iin, .1(in) ,;.; diyelim. Sonsuz
okluktaki bu limitlerini kullanarak, x = dizisini tan mlayal m ve
x E Q' ve x, x oldu unu gsterelim. (2) 'den yararlanarak, n -> oc> iin,

kr') 5- E (in > (21

yazabiliriz. x m = (4?) EQ oldu undan, her] iin, Wn1) 1 < k, olacak ekilde reel bir km
say s vard r. O halde, gen e itsizli i yard m yla,

g l S I 4,'n) I + Win) I S F. + km (In >

elde ederiz. Bu e itsizlik, herj iin geerli olup, buna kar n, sa taraf, j 'yi
iermemektedir. Dolay s yla, dizisi s n rl bir say dizisidir. Bu durum, x = E Q"
sonucunu gerektirir. Ayr ca, (2*) 'dan,
d(xm,x) =sup Iim) - S I 5_ e (m > N)
J
yazabiliriz. Bu ise, x, x oldu unu gsterir. Buna gre, (x,) dizisinin keyfi bir Cauchy
dizisi olarak al nd n da gznne al rsak, r> dizi uzay n n taml n ispatlam oluruz.
1.5.3. c 'nin Taml . c dizi uzay , kompleks terimli tm x = (;) yak nsak dizilerinden
olu ur ve Q' zerinde tan mlanan metrie sahiptir.
c uzay tam'd r.
Ispat. c uzay , Q' uzay n n bir altuzay d r. Buna gre, c 'nin Q' 'da kapal oldu unu
gsterirsek, Teorem 1.4.7 gere ince c 'nin taml n sylemi oluruz.
c,c 'nin kapan n gstermek zere, herhangi bir x = (.;) E -u dizisini gz nne
alal m. 1.4.6 (a) gere ince, xn x olacak ekilde xn = (4)11) ) e e dizileri vard r. O halde,
verilen herhangi bir e > 0 say s na kar l k, n > N ve her j iin (zel olarak, n = N ve her j
iin,
kin) - j I < d(x,,x) < 813
olacak ekilde bir N say s vard r. xN E c oldu undan, bu dizinin 47') terimleri yak nsak bir
dizi olu tururlar. Byle bir dizi ise, bir Cauchy'dir. Dolay s yla,
WN) - di) I < 13 (j,k N )

olacak ekilde bir Ni say s vard r. Bu durumda, gen e itsizli i, her j, k > Ni iin
aadaki e itsizli i verir:

5- KK
- K fl) I + kr) -
- 1+ KK r --4k < E
Bu da, x = ( j ) dizisinin yak nsak oldu unu gsterir. O halde, x E e 'dir. x E "u 'nin keyfi
olarak al nd n dnrsek, bu sonu, c 'nin Q" 'da kapal oldu unu ispatlar ve e 'nin
taml 1.4.7 'den elde edilir.
1.5.4. QP 'nin Taml . p sabit ve 1 < p < --oo olmak zere, QP uzay tam'd r. (Tan m
iin, 1.2.3 'e bak n z.)
ispat. x. = (4 (m) Zm) ,...) olmak zere, (x n ), P uzay nda herhangi bir Cauchy dizisi
olsun. Buna gre, verilen her s > 0 say s na kar l k, her m,n > N iin,
 26
Ip
d(x,,x,,) = < (3)

olacak ekilde bir N say s vard r. Buradan, her j = I,2,... iin,

ky n) _ j(n) < e (m,n > N) (4

)

yazabiliriz. imdi, sabit bir j seelim. (4) yard m yla, dizisinin, terimleri
say lar olan bir Cauchy dizisi oldu unu gryoruz. R ve C 'nin tam olmas nedeniyle, bu
dizi yak nsakt r: m oo iin, 5m) -+ diyelim. imdi de, bu limitleri kullanarak,
x = 1, ) dizisini tan mlay p, x E P ve xm x oldu unu gsterece iz.
(3) 'den, her m,n > N iin,
k
ZW
j=1
m) .1(n) IP < Ep (k = 1,2,...)

yazabiliriz.Buradan da, m > N olmak zere, n - oo iin,

k
Elm) IP < (k = 1,2,...)

elde ederiz. Buradan da, m > N olmak zere, k - oo iin,

EW m) P < 1' (5 )

buluruz. Bu ise,
X. X = ( ni) E Qp

olduunu gsterir. xm E QP olduundan, Minkowski e itsizli i (K s.1.2, Forml (12) 'ye

bak n z.) gereince
x = x. + (x -xm ) E Qp

elde ederiz. Ayr ca, (5) 'deki seri, [d(x,,,,x)]P bykl n belirtiinden, (5) ifadesi, x m y x
sonucunu gerektirir. (xm ) 'in P 'de keyfi bir Cauchy dizisi olarak seildi ini gz nnde
bulundurursak, 1 < p < +oo olmak zere P 'nin taml n ispatlam oluruz.
1.5.5. C[a,b] 'nin Taml . [a,b], R zerinde, verilen herhangi bir kapal aral k olmak
zere, C[a,b] fonksiyon uzay tam'd r. (Tan m iin 1.1.7 'ye bak n z).
ispat. (xm ), C[a,b] 'de herhangi bir Cauchy dizisi olsun. Bu durumda, verilen herhangi
bir e > O say s iin, m,n > N olduka, J = [a,b] olmak zere,
d(x,,x, ) = max km(t)-xn(t)1 < e (6)
tcr

olacak ekilde bir N say s vard r. O halde, herhangi bir sabit t = to E J iin,
lx.(to) -xn(to)l < e (m.n > N)

yazabiliriz. Bu ise, (x1(to),x2(to),...) dizisinin, reel terimli bir Cauchy dizisi oldu unu
gsterir. R. 'nin tam olmas nedeniyle (1.4.4 'e bak n z), bu dizi yak nsakt r: m oo iin,
xm (to) x(to) diyelim. Bu yolla, her bir t E J noktas yla, bir tek reel x(t) says
eleyebiliriz. Bu ise, J zerinde (noktasal) bir x fonksiyonu tan mlar ve ispat
tamamlamam z iin geriye, x E C[a,b] ve xm x olduunu gstermek kal r.
(6) yard m yla, n oo iin,
 27
max Ix,(t) -x(t)1 < E (m > N)

yazabiliriz. O halde, her t E J iin,

ix,(t) - x(t)I < e (m > N)
bulunur. Grld gibi, bu sonu, (xm(t)) 'nin, J zerinde, x(t) 'ye dzgn olarak
yak nsad n ifade etmektedir. x, 'lerin srekli ve yak nsakl n dzgn olmas
nedeniyle, analizden de bildi imiz gibi (Prob.9 'a bak n z), limit fonksiyonu olan x de J
zerinde sreklidir. O halde, x E C[a,b] yazabiliriz. Ayr ca, x. x 'dir. Bu da, C[a,b] 'nin
tam'l n ispatlar.
Yukar da vermi oldu umuz ispat, ayn zamanda, a a daki gere i de ispatlar:
1.5.6. TEOREM (Dzgn Yak nsakl k). C[a,b] uzay nda, xm x yak nsakl
dzgndr; yani, (x.) dizisi, [a,b] zerinde, x 'e dzgn olarak yak nsar.
Buna gre, C[a,b] zerindeki metrik, [a,b] zerinde dzgn yak nsakl
beklemektedir ve bu nedenle, bazen dzgn (niform) metrik ad n da al r.
Taml k ilkesini ve buna ili kin kavramlar daha iyi bir ekilde anlayabilmek iin,
tam-olmayan baz metrik uzay rneklerinden de sz etmek istiyoruz.
TAM-OLMAYAN METR K UZAY RNEKLERI
1.5.7. Q Uzay . Bu uzay, x,y E Q olmak zere, d(x,y) = - yl ile verilen al lm
metrik alt nda, tm rasyonel say lardan oluur ve rasyonel do ru ad n al r. Q tam
deildir. ( spatlay n z).
1.5.8. Polinomlar. X, sonlu ve kapal bir J = [a,b] aral zerinde, t 'nin bir
fonksiyonu olarak gz nne al nan tm polinornlann olu turdu u bir kme olsun. Ve X
zerinde, d metri ini,
d(x,y) =max lx(t) -y(t)I

ile tan mlayal m. Bu yolla elde edilen (X,d) metrik uzay tam de ildir. Gerekten, limiti X
'de bulunmayan bir Cauchy dizisi rne i, J zerinde bir polinoma de il, srekli bir
fonksiyona dzgn olarak yak nsayan, herhangi bir polinom dizisi olarak veritebilir.
1.5.9. Srekli Fonksiyonlar. X, J = [0,1] zerinde, tm srekli, reel de erli
fonksiyonlardan olu an bir kme ve

d(x,y) = J Ix(t) - y(t)idi

o
olsun. Bu ekilde elde edilen (X,d) metrik uzay tam de ildir.
Ispat. ekil 9'daki x. fonksiyonlar bir Cauchy dizisi olu tururlar. nk, d(x.,xn),
ekil 10 'da grlen genin alan olup, verilen her E > 0 say s iin, m,n > lk olduka,
d(x.,xn ) < e

'dur. imdi bu Cauchy dizisinin yak nsak olmad n gsterece iz.

 28

2
I

ekil 9. rnek 1.5.9 ekil 10. rnek 1.5.9

a m = 1/2 + 1/m olmak zere,

xfli (t) = t E [O, 1/2]
ve
x m (1) = 1; t e [a m , 1]
yazabiliriz. Buna gre, her x E X iin,
1/2 am

d(x x) = x m (t) x(t)Idt = [x(t)Idt + i lx m (t) x(t) dt + f il x(r)idr

o O 1 /2 am

bulunur. Integrantlar n negatif olmamalar nedeniyle, sa taraftaki integrallerin her biri de

negatif-olmayan de erlerdir. O halde, d(x m ,x) 0 iste i, her bir integralin s f ra
yaktamas n gerektirir ve x 'in srekli olmas nedeniyle,
x(t) = O; t E [0,1/2)
x() = 1; t E (1/2, 1]
olmas gerekir. Bu ise, srekli bir fonksiyon iin mmkn de ildir. Dolay s yla, (xm )
yak nsayamaz, yani, X 'de bir limite sahip olamaz. Bu da X 'in tam olmad n ispatlar.

PROBLEMLER
1. a, b E R ve a < b olsun. [a, b] kapal aral n n tam olmas na kar l k, (a, b) a k
aral n n, R 'nin tam-olmayan bir altuzay oldu unu gsteriniz.
2. X, x = (41,...,) eklindeki tm s ral reel say ikililerinden oluan uzay ve y = (Ili)
olmak zere,
d(x, y) =max ISi ili

olsun.(X, d) 'nin tam oldu unu gsteriniz.

3.M c r, ancak sonlu say da s f rdan farkl terim ieren tm x = dizilerinden
oluan bir altuzay olsun. M 'de yle bir Cauchy dizisi bulunuz ki, bu dizi M 'de
yak nsamas n ve dolay s yla M tam olmas n.
 29
4. Prob.3 'de tan mlanan M uzay n n tam olmad n Teorem 1.4.7 'yi uygulayarak
gsteriniz.
5. Tm tamsay lardan olu an X kmesinin, d(x,y) = m ni ile tan mlanan d metri i
alt nda bir tam metrik uzay olu turdu unu gsteriniz.
6. Tm reel say lardan olu an kmenin
d(x,y) = tarctanx arctanyl
ile tan mlanan metrik alt nda tam-olmayan bir metrik uzay olu turdu unu gsteriniz.
7. X, tm pozitif tamsay lar kmesi ve d(m, n) = olsun. (X, d) 'nin tam
olmad n gsteriniz.
8. C[a, b] Uzay . x(a) = x(b) kouluna uygun tm x = C[a,b] fonksiyonlar ndan olu an
Y c C[a,b] altuzay n n tam oldu unu gsteriniz.
9. 1.5.5'de analiz derslerinden bildi imiz bir teoremi kaynak gsterdik: [o, b]
zerindeki srekli fonksiyonlardan olu an bir (x.) dizisi [a,b] zerinde yak nsaksa ve
[a,b] zerindeki bu yak nsakl k dzgn ise, limit fonksiyonu olan x de [a,b] zerinde
sreklidir. Bu teoremi ispatlay n z.
10. (Diskre Metrik). Diskre metrik uzay n tam oldu unu gsteriniz. (Tan m iin 1.1.8
'e bak n z).
11. (s Uzay ). s uzay nda (Bkz.1.2.1), x n = 4 n>) ve x = (.;) olmak zere, xn x
(

olmas iin gerek ve yeter ko ulun, her j = 1,2,... iin, 45") oldu unu gsteriniz.
12.Prob.11 'i kullanarak, 1.2.1 'de tan mlanan s dizi uzay n n tam oldu unu
gsteriniz.
13. 1.5.9. 'da dier bir Cauchy dizisinin
xn (t)=n ;0<t<n -2
n (t) = t-I/2 ; 11-2 < t < 1 x
ile tan mlanan (xn ) dizisi oldu unu gsteriniz.
14. Prob.13 'de tan mlanan Cauchy dizisinin yak nsak olmad n gsteriniz.
15. X, her biri ancak sonlu say da s f rdan farkl terim ieren tm x = ( j) reel
dizilerinden olu an metrik uzay ve y = ( ni) olmak zere, d(x,y) = olsun.
Burada sz konusu toplaman sonlu oldu una, fakat terim say s n n x ve y 'ye ba l
olduuna dikkat ediniz. xn = (4") )ve

fl) =J ; j = I,...,n
=O ; > n
olmak zere tan mlanan (xn ) dizisinin Cauchy oldu unu, fakat, yak nsak olmad n
gsteriniz.

1.6. METR K UZAYLARIN TAMLA TIRILMASI

Q rasyonel do rusunun tam olmad n (1.5.7), ancak, tam olan R reel do rusuna
geniletilebileceini biliyoruz. Ve ayr ca, Q , tamlatir lm i olan R 'de yo undur (1.3.5).
Ileride de grece imiz gibi, tam olmayan herhangi bir metrik uzay, benzer ekilde
"tamlat r labilir". Konuya ilikin olarak, uygun ve belirgin bir formlasyon iin, ba ka
uygulama alanlar na da sahip olan iki temel kavram kullanacaz.
1.6.1. TANIM. (Izometrik Dn m, zometrik Uzaylar). X= (X, d) ve X7 = (X, d) iki
 30
metrik uzay olsun.
(a) X 'den liine bir T dn mn gz nne alal m. Eer T dnm uzakl klar
koruyorsa, yani, Tx ve Ty, s ras yla, x ve y 'nin grntleri olmak zere, her x,y E X iin,
71(Tx,Ty) = d(x,y)
ise, T dnmne bir izometrik dn m, ya da, bir izometri ad verilir.
(b) X 'den X zerine bire-bir ve rten bir izometrinin varolmas halinde, X uzay '.71.;
ile izometrik'tir denir. Bu durumda, X veluzaylar izometrik uzaylar ad n al rlar.uzay
Buna gre, izometrik uzaylar ancak noktalar n n yap s ynnden farkl
olabilmelerinine kar n, metrik bak a s ndan, birbirlerinden farkl olmayan uzaylard r.
Ve noktalar n yap lar n n etkin olmad incelemelerde, byle iki uzay , ayn "soyut"
uzay n iki kopyas olarak, birbirine denk iki uzay eklinde d nebiliriz.
imdi, her metrik uzay n tamla t r labilece ine ilikin bir teoremi ifade ve ispat
edece iz.
1.6.2. TEOREM (Tamla t rma). Bir X = (X,d) metrik uzay iin, X ile izometrik olup,
'da yo un olan bir Waltuzay na sahip, tam bir 5\C = (Vs,d) metrik uzay vard r. Bu :;Y\
uzay , izometrileri d nda , tek'dir; yani, eer X , X ile izometrik, yo un bir W altuzay na
sahip, herhangi bir tam metrik uzay ise, X ve ,Yizometriktir.
Ispat. Teoremin ispat uzun olmakla birlikte, kolayca izlenebilir niteliktedir. Bu
nedenle, ispat m z drt ad mda tamamlayaca z. nce,
(a) k = (X\ ,d) metrik uzay n!,
(b) W = ;Y\ olmak zere, X'in W zerine bir izometrisini in a edecek,
ve daha sonra da,
(c) .,Y 'n n taml n ,
(d) 5t''n n, izometrileri d nda, tekli ini ispatlayacaz. Kabaca sylersek,
yapaca m z ey, X 'de yak nsak olmayan Cauchy dizileriyle uygun timitleri e lemek
olacakt r. Bununla birlikte, "ok fazla say da" limit tan mlayaca z. Ancak, belirli dizilerin,
sahip olduklar terimlerin "bir yerden itibaren birbirlerine istenildi i kadar yak n olaca"
gerekesiyle "ayn limite yak nsamak isteyecekleri" gere ini gznnde
bulunduraca ' z. Sezgiye dayanan bu fikri, uygun bir denklik ba nt s cinsinden
matematiksel olarak ifade edebiliriz. (A a da(1) no.lu fornmle bak n z). lzleyece imiz
yol yapay olmay p, bu k sm n ba nda szn etti imiz rasyonel do runun
tamlat r lmas ileminde izlenen yolun sonunda ortaya km t r. imdi ispat n
ayr nt larna geelim.
(X, d) 'n n in as . (xn ) ve ()c in ), X 'de iki Cauchy dizisi olsun.
lim d(x,x1 ) = 0 (1)

olmas halinde, (x) dizisini, (xn1 ) dizisine denk olarak tammlayal m ve (x) (x)
yazal m Bu yolla elde edilen Cauchy dizilerinin denklik s n flar , ve bu denklik
s n flar n n tmnn olu turdu u kme ise, .5? olsun. (x n ) dizisinin, .2 'n n bir eleman (.
s n f n n bir temsilcisi) oldu unu, (X ) E z yazarak ifade edelim. imdi de, (xn ) E 'X' ve
(Ya) e 53 olmak zere
=lim d(xa,Ya) (2)

diyelim. nce bu limitin varoldu unu gsterelim.

 31
d(x,yn) d(Xn,Xm) d(xy,)+ d(y,,y,)
yazabiliriz. Buradan da,
d(x,y,,)- d(xy,,) d(Xn,Xm) + d(y.,y, )
eitsizli iyle, In ve n 'nin yer de itirdi i benzer bir eitsizli i elde ederiz. Bu iki e itsizlii
birlikte gznne al rsak,

Id(x,,,y,,)- m)I d(xn,x.)+ d(ym,37n) ( 3)

buluruz. (xn ) ve (yn ) dizilerinin Cauchy olmalar nedeniyle, sa taraf istediimiz kadar
kk yapabiliriz. Bu ise, lik'nin taml nedeniyle, (2) 'deki limitin varl n gerektirir.
Burada, ayr ca,(2) 'deki limitin, temsilci eleman n zel seiminden ba msz oldu unu
gstermemiz gerekmektedir. Gerekten, e er (x.) (x,9) ve (yn) (y' ) ise, (1) uyar nca,
n 00 iin,
d(x,y,,)- d(x in,Y)1 5_ d(x.,x n) + O
buluruz; bu ise,
lim d(xn,,Yn) =tim d(x`n,Yin)
n-co

sonucunu gerektirir.
imdi de, (2) 'de tan mlanan d 'n n, .;Y\ zerinde bir metrik oldu unu gsterece iz.
Aikar olarak, d, d(k, -X") = 0 eitliinin yan s ra, Ks.1.1 'de grd mz (M1) ve (M3)
aksiyomlar n gerekler. Ayrca,
= O = (x.) (yn) x =
gerektirmesi (M2) 'yi verir. d 'ya ili kin (M4) aksiyomu ise, n 00 iin,
d(xn,Yn) _5 d(xn,z.)+ d( n,Yn)
eitsizli inden elde edilir.
(b). Bir T : X --i W c X izometrisinin in as . Her bir b e Xeleman ile, sabit (b,b,...)
Cauchy dizisini ieren, b E /Xs s n f n' eieyelim. Bu eleme, W = T(X) e ;Y\ altuzay
zerine bir T : X -+ Wdn m tan mlar. Tan mlanan Tdnm, (b,b,...) E 7>
olmak zere, b b = Tb ile verilmektedir. (2) e itli i, kolayca,
d(b,c) = d(b,c)
ekline dn trlebilece inden, T 'nin bir izometri oldu unu grebiliriz; burada, c , her n
iin, yn = c olmak zere, (y,,) s n fd r. Bilindii gibi , her izometri iine bir dn mdr ve
T(X) = W olmas nedeniyle, T : X W zerine bir dn mdr. Dolays yla, W ve X
izometriktir (Tan m 1.6.1(b) 'ye bak n z).
imdi de, W 'nin X 'da yo un oldu unu gsterece iz. Herhangi bir 5'c e :Y alal m.
(xn ) E 5? olsun. Her e > O say s iin,
d(xn ,xN) < e/2 (n > N)
olacak ekilde bir N say s vard r. (xN,x/v,...) e .'"Ar olsun. Bu durumda, z N C W olur. (2)
gereince,

-c-l( ,?, N) =lim d(x,,,xN) < 612 < 6

yazabiliriz. Bu ise, keyfi bir z E ;''''n n her E -komulu unda W'nin bir eleman n n
 32
bulundu unu gsterir.O halde, W'3'1' 'da yo undur.
(c) it' 'n n Taml . (5?), X 'da herhangi bir Cauchy dizisi olsun. W, X 'da yo un
oldu undan, her ".' iin,
ci(5 . < 1/n (4)
olacak ekilde bir 'i n E W vard r. gen e itsizli i uyar nca,
71(2 n ) < ckz3e m ) + + d(, z n ) < 1/m + e"/(.:5c, ) + 1/n
yazabiliriz ve bu deer, (.",) 'in Cauchy olmas nedeniyle, yeterince byk m ve n say lar
iin, verilen herhangi bir s > 0 say s ndan daha kktr. 0 halde, (,) bir Cauchy
dizisidir. T : X -+ Wdn m izometrik ve 2-, E W olduundan, z,,, = T-1 "z", olmak zere
tan mlanan (zm ) dizisi, X 'de bir Cauchy olur. X E ',,(z,) dizisinin ait oldu u s n f olsun.
imdi, (Z") 'n n limitinin Z" olduunu gstereceiz. (4) uyar nca,
71(5? , ') < d(xn, X) < d(2,:'x') (5 )

yazabiliriz. (zm) E 5d- ve E Woldu undan, (zn,z.,...) E olup, (5) e itsizli i,

de", < 1/n +lim d(z,z.)

ekline dnr ve sa taraf, yeterince byk bir n says iin, verilen herhangi bir e > 0
says ndan daha kktr. O halde, X 'daki, gibi keyfi bir Cauchy dizisi, X E Xs
siyla, ./X" tamd r. limtnesahprvdoy

w=

ekil 11. Teorem 1.6.2 nin ispatn n (d) k sm ndaki gsterimler

 33
(d) ;Y 'n n zometrileri D nda Tekli i. Eer, (X ,d), X 'da yo un ve X ile izometrik bir
W altuzay na sahip dier bir tam metrik uzay ise, herhangi x,yeX iin, x ve y
olacak ekilde, W'da ) ve ( -in ) dizilerini bulabiliriz; dolay syla,

d (x,y) =limd (x r, ,y,, )

eitlii, ((3)'e benzer bir e itsizlik olan

(;,;) )1 S d (;;;n ) (jr,y- ) O

ifadesinden elde edilir. W, W c X ile izometrik ve W = 5 <s oldu undan, Ive .-X\ zerindeki
uzakl klar ayn olmald r. O halde, X7 ve ./X\ izometriktir.
Bundan sonraki iki blmde (zellikle, 2.3.2, 3.1.5 ve 3.2.3 'de), ispatlad m z bu
teoremin, tam olmayan uzaylara ve bu tip uzaylar n tm s n flar na ilikin temel
uygulamalar grece iz.

PROBLEMLER
1. Bir metrik uzay n, bir Y altuzay sonlu oklukta noktadan olu uyorsa, Y 'nin tam
oldu unu gsteriniz.
2. X, tm rasyonel say lar kmesi ve d(x,y) y ise, (X,d) 'nin tamlanm nedir?
3. BirXdiskre metrik uzay n n tamlanm nedir? (Tan m iin,1.1.8 'e bak n z.)
4. XI ve X2 izometrik ve XI tam ise, X2 'nin de tam olduunu gsteriniz.
5. (Homeomorfizm). Bir homeomorfizm, tersi de srekli olan, srekli, bire-bir ve rten
bir T : X -4- Ydn mdr; byle bir durumda, Xve Y metrik uzaylar homeomorfik'dir
denir. (a) X ve Y izometrik iseler, bunlar n homeomorfik olduklar n gsteriniz. (b) Bir
tam ve bir de tam-olmayan metrik uzay n homeomorfik olabilece ini bir rnekle
a klay n z.
6. C[0, l] ve C[a,brnin izometrik oldu unu gsteriniz.
7. (X,d) tam ise, 71 = d/(1 + d) olmak zere, (X,7/) 'n n da tam oldu unu gsteriniz.
8. Prob.7 'de, (X, d) 'n n taml n n, (X,d) 'nin taml n gerektirdi ini gsteriniz.
9. (4) ve (xn ), (X,d) 'de, (1) gereklenecek.ve xn Q olacak ekilde iki dizi ise, (x)
dizisinin yak nsak ve limitinin Q oldu unu gsteriniz.
10. (x) ve (4) bir (X,d) metrik uzay nda yak nsak ve ayn Q limitine sahip iki dizi ise,
(1) ba nt s n gereklediklerini gsteriniz.
11. (1) ba nt s n n, X'in elemanlar ndan oluan tm Cauchy dizilerinin kmesi
zerinde bir denklik ba nts oldu unu gsteriniz.
12. (x), (X,d) 'de bir Cauchy ve X'de (1) ba nt s n gerekliyorsa, (4) 'nn X
'de bir Cauchy oldu unu gsteriniz.
13. (Pseudo (Szde) Metrik). Bir X kmesi zerinde, bir sonlu szde-metrik, K s.1.1
'de verilen, (M1), (M3) (M4) ve
d(x,x) = 0 (M2*)
aksiyomlartn gerekleyen bir d: XxX --> R fonksiyonudur. Bir metrik ile bir szde-metrik
aras ndaki fark nedir? x = (4 1 , 2 ) ve y = ( i i , 72) olmak zere, d(x,y) = 'in tm
s ral reel say iftleri kmesi zerinde bir szde-metrik tan mlad n gsteriniz. (Baz
yazarlar n, szde-metrik yerine yar -metrik (semi-metrik) deyimini kulland n nt da
unutmay n z).
 34
14. X,
(i) [a, b] zerinde tm srekli reel-de erli fonksiyonlar n kmesi,
(ii) [a, b] zerinde Riemann anlam nda integrallenebilir tm reel-de erli
fonksiyonlann kmesi ise,

d(x , y) = flx(t) y(t)Idt

X zerinde, bir metrik ya da bir szde-metrik tan mlar m ?

15. Eer (X, d) bir szde-metrik uzay ise,
B(x0; r) = e X : d(x,xo) < r} (r > O)
kmesine, X 'de, xo merkezli ve r yar apl bir a k yuvar ad verilir. (Bu tan m n 1.3.1
'deki tan ma benzedi ine dikkat ediniz). Prob.13 'de 1 yanap l a k yuvar nedir?
 BLM 2
NORMLU UZAYLAR, BANACH UZAYLARI
Metrik uzaylar n en nemli ve yararl olanlar , bir vektr uzay ve bunun zerinde bir
norm yard m yla tan mlanan bir metrikle olu turulanlar d r. Bu yolla elde edilen metrik
uzaylara normlu uzay ve bunlar n tam olanlar na ise Banach uzay ad n verece iz.
Normlu uzaylar ve zellikle Banach uzaylar teorisi ve bunlar n zerinde tan mlanan
lineer operatrler teorisi, fonksiyonel analizin en geli mi kstmland r. Notlar m z n bu
blm, an lan teorilere ili kin temel d ncelere aynim t r.

nemli kavramlar ve temel konulara ili kin k sa bilgilendirme

Bir normlu uzay (Bkz.2.2.1), zerinde bir norm (Bkz.2.2.1) yard m yla tan mlanm bir
metrik'e sahip bir vektr uzay'd r. Norm kavram , dzlemde ya da -boyutlu uzaydaki
bir vektrn uzunlu u kavram n genelle tiren bir kavramd r. Bir Banach uzay
(Bkz.2.2.1) bir tam metrik uzay olan bir normlu uzayd r. Bir normlu uzay, bir Banach
uzay olan bir tamlanm a sahiptir (Bkz.2.3.2). Bir normlu uzayda, bir sonsuz seriyi
tan mlayabilir ve kullanabiliriz (Bkz. K s.2.3).
Bir normlu X uzaymdan, normlu bir Y uzay iine tan ml bir dnme bir operatr
ad verilir. X'den R ya da C skaler cismi iine yap lan dnmler ise, bir fonksiyonel
olarak adland r l n zel neme sahip dn mler, srekli olman n yan s ra, vektr uzay
yap s n n avantajlar na da sahip olan ve s n rl lineer operatr (Bkz.2.7.1) ve s n rl lineer
fonksiyonel (Bkz.2.8.2) olarak adland nlantard r. Gerekten, Teorem 2.7.9, bir lineer
operatrn srekli olmas iin gerek ve yeter ko ulun bu operatrn s n rl olmas
olduunu ifade etmektedir. Bu temel bir sonutur. Ve vektr uzayiar, daha ok,
zerlerinde tan mlanan lineer operatrler ve fonksiyoneller a s ndan nemlidir.
Verilen bir X normlu uzay ndan, verilen bir Y normlu uzay iine tan m!' tm s n rl
lineer operatrlerin kmesi, "X, Y) ile gsterilen bir normlu uzay haline dn trlebilir.
Benzer ekilde, X zerinde tan ml tm s n rl lineer fonksiyonellerin kmesi, X'in X dual
uzay olarak adland r lan bir normlu uzay haline dn r. (Bkz.2.10.3).
Analizde, sonsuz boyutlu normlu uzaylar, sanki boyutlu uzaylardan daha nemlidir.
Sonlu boyutlu olanlar daha basit olup (Bkz.2.4-2.5), bunlar zerinde tan ml operatrler
matrisler yard m yla gsterilebilirler (Bkz. K s.2.9).
Gsterimlere ilikin uyar
Uzaylan Xve Y, operatrleri byk harflerle (tercihen T), x 'in T alt ndaki grntsn
(parantezsiz olarak) Tx, fonksiyonelleri kk harflerle (tercihen f) ve f 'in x 'deki deerini
(parantezli olarak) f(x) ile gsterece iz. Bu gsterimler uygulamada yayg n olarak
kullan lmaktad r.
2.1. VEKTR UZAY
Vektr uzay kavram , matemati in bir ok dal ve uygulamalar nda rol oynar.
Gerekten, e itli uygulamal (ve teorik) problemlerde, elemanlar , boyutlu uzayda,
say dizileri uzay nda ya da fonksiyon uzaylannda vektrler olabilen bir X kmesi buluruz,
Ve bu kmenin elemanlar , sonuta ortaya kan vektr, yine X'in bir eleman, olacak
ekilde, doal bir biimde toplanabilmekte ve sabitlerle (sayfada) arp labilmektedir. Bu
soyut durum, bir vektr uzay kavram n aadaki biimde tan mlamam za yol am t r.
Tan mda genel olarak bir k cisminden sz edilmekle birlikte, fonksiyonel analizde bu k
cismi, ya da C olarak al nacakt r. k 'n n elemanlanna skaler ad verilir; dolay syla, sz

35
 36
konusu skalerler, bizim incelemelerimizde reel ya da kompleks say lar olacakt r.
2.1.1. TAN1M (Vektr Uzay). Bir k cismi zerinde, bir vektr uzay (ya da lineer uzay),
vektr ad n tayan, x,y,... elemanlar ndan olu an ve zerinde iki cebirsel i lem
tan ml , bo-olmayan bir X kmesidir. Bu ilemler, vektr toplam ve vektrlerin
skalerlerle (yani, k 'n n elemanlar yla) arp m olarak adland nl r.
Vektr toplam , her s ral (x,y) vektr iftine, x ve y vektrlerinin toplam ad n tayan
ve a adaki zelikler gereklenecek ekilde tan mlanan bir x + y vektr kar l k getirir.
Vektr toplam , ncelikle, de ime ve birleme zeliine sahiptir; yani, btn vektrler
iin,
x+y=y+x
ve
x+(y+z)=(x+y)+z
yaz k. Ayr ca, btn vektrler
x+0=x
ve
x + (x) = 0
olacak ekilde, sf r vektr olarak adland r lan bir 0 vektr ve her x vektr iin bir x
vektr vard r.
Skalerle arp m ise, her x vektr ve a skalerine, a ile x 'in arp m ad n tayan ve
btn x,y vektrleri ve a, fi skalerleri iin, a a daki zelikleri gerekleyen bir ax vektr
kar l k getirir:
a(fix) = (a/3)x
1x=x

a(x + y) = ax + fiy
(a + fi)x = ax + fix.
Tan mdan, skalerle arpma i leminin, bir k x X - X dnm olmas na kar n,
vektr toplam n n, bir X x X X dn m oldu unu grmekteyiz.
k 'ya Xvektr uzay n n skaler cismi ad verilir. Eer, k = R (reel say cismi) ise, X 'e,
bir reel vektr uzay , k = C (kompleks say cismi) ise, kompleks vektr uzay denir.
sembolnn, s f r vektr iin oldu u gibi, s f r skaleri iin de kulan lmas , genelde
pek fazla yan lg ya neden olmaz. Ancak biraz daha a kl k getirilmek istenirse, s f r
vektrn O eklinde gsterebiliriz.
Okuyucu, tm vektr ve skalerler iin,
Ox

a8 =e
ve
(-1)x = x
olduunu ispatlayabilir.
 37
RNEKLER
2.1.2. Uzay . Bu uzay, 1.1.5 'de tan mlad m z Euclid uzay olup, x =
Rn ),
Y = (q ) v.s. eklindeki tm s ral reel say n-lilerinden olu an bir temel kmedir.
Ve imdi, doal bir biimde,
x + y = ( ,;1+111,...,n+Tin)

ax = (a e R)

eklinde tan mlanan iki cebirsei i leme sahip bir reel vektr uzay oldu unu gryoruz.
2.1.3. C" Uzay . 1.1.5 'de tan mlam oldu umuz bu uzay, x = (41,...,4n),
y = ,ti n ) v.s. eklindeki tm s ral kompleks say n-lilerinden olu makta olup, a E C
olmak zere, bir nceki rnekte tan mlanan cebirsel i lemlere sahip bir vektr uzay d r.
2.1.4. C[a,b] Uzay . 1.1.7 'de tan mlam oldu umuz bu uzay n her bir noktas , [a,b]
zerinde srekli, reel de erli bir fonksiyondur. Bu tipteki tm fonksiyonlar n kmesi,
al lm ekilde tan mlanan,
(x + y)(t) = x(t) + y(1)

(ax)(t) = ax(t) (a e [k)

cebirsel i lemleri alt nda, reel bir vektr uzay oluturur. Gerekten, x ve y, [a,b] zerinde
srekli ve reel de erli fonksiyonlar ve a reel bir katsay olmak zere, x + y ve ax
fonksiyonlar da [a,b] zerinde srekli ve reel de erli birer fonksiyondur.
Konuya ilikin, dier nemli vektr uzay rnekleri, (a) 1.2.2 'de tan mlanan B(A)
uzay , (b) R zerinde trevlenebilen tm fonksiyonlardan olu an vektr uzay , (c) [a,b]
zerinde, herhangi bir anlamda integrallenebilen tm reel de erli fonksiyonlardan olu an
vektr uzaylar d r. (Bu son rneklerde sz edilen uzaylar n birer fonksiyon uzay
olduklar na dikkat ediniz.)
2.1.5. Q2 Uzay .1.2.3. 'de tan mlanan bu uzay, dizilere ili kin olarak,
(41,42,) +(71,712,) (41+ T11,42
+1/2,)

a(4 1 , 2 ,...) -- (41,42,- )

eklinde belirlenen, cebirsel i lemler alt nda birer vektr uzay d r. Gerekten, Minkowski
e itsizli inden de kolayca grlece i gibi (Ks.1.2, For.(12)'ye bak n z), x = e Q 2 ve
y = (ri,) E V 2 ise, x + y E Q2 olmak zorundad r. Ayr ca, ax E Q 2 oldu u da gsterilebilir.
Noktalar diziler olan dier vektr uzay rnekleri ise, 1.1.6 'da grd mz
Q",1.2.3.'de grd mz ,QP (1 < p < co) ve 1.2.1 'de grd mz s uzaylard r.
Bir X vektr uzay n n bir altuzay , X 'in heryby2 e Y, ve her a, fi skalerleri iin,
ay + fiy2 e Y zeliini gerekleyen, bo-olmayan bir Y altkmesidir. O halde, Y 'nin
kendisi de bir vektr uzay olup, X zerinde tan ml cebirsel i lemler, Y zerinde de
geerlidir.
X 'in zel bir altuzay , yine kendisi olup, dier tm altuzaylar , gerek altuzay ad n
al r. (Burada X 3r {O} olduuna dikkat ediniz.).
Herhangi bir X vektr uzay n n dier bir zel altuzay ise, Y = {0} 'd r.
Bir X vektr uzay n n elemanlar olan, x i ,...,xn, vektrlerinin bir lineer kombinasyonu,
a ,a herhangi skalerler olmak zere,

a ix + a 2x2 +... +a ,x,

eklinde bir ifadedir.

Bo-olmayan herhangi bir M c X kmesi iin, M 'deki vektrlerin tm lineer
kombinasyonlar n n kmesine M 'nin geren' i (span'i) denir ve
 38
SpanM

olarak yaz l r. A ikar olarak, bu kme, X 'in bir Y altuzay olup, Y uzay M taraf ndan
geriliyor deriz.
imdi de, ileride defalarca kullanaca m z iki nemli kavram tan tal m.
2.1.6. TANIM (Lineer Ba ms zl k, Lineer Ba ml l k). Bir X vektr uzay ndaki,
x i ,x 2 ,...,x, vektrlerinden olu an bir M kmesini ele alal m. a ,a2,..,a m skalerler olmak
zere,
alxl + a2x2 +...+amx m = 0 (3 )

e itli i, ancak ve ancak, al = az ...= a m = 0 olmas halinde gerekleniyorsa,

vektrleri, di er bir deyimle, M kmesi, lineer ba ms z, aksi halde, lineer
ba ml 'd r denir.
X 'in keyfi bira/ altkmesini gz nne alal m. E er, M 'nin, bo-olmayan her sonlu
altkmesi lineer ba ms z ise, M 'ye lineer ba ms zd r denir. Aksi halde, M lineer
ba ml kme olarak adland r l r.
Tan mdan da anla laca gibi, M = kmesinin lineer ba ml olmas
halinde, M 'nin vektrlerinden en az bir tanesi di erlerinin bir lineer kombinasyonu
olarak ifade edilebilir. rne in, (3) e itli i, a m # 0 olmak zere gerekleniyorsa, M
kmesi lineer ba ml olup, x m 'i (3) e itli inden faydalanarak zebiliriz:
x, /3 / x1+...+fi,x,1 (13,= gla)-
Lineer ba ml l k ve ba ms zl k kavramlar n kullanarak, bir vektr uzay n boyutu'nu
tan mlayabiliriz.
2.1.7. TANIM (Sonlu ve Sonsuz Boyutlu Vektr Uzay). n pozitif bir tamsay olmak
zere, bir X vektr uzay lineer ba ms z n tane vektr ieriyor ve n + I ya da daha fazla
say da vektr lineer ba ml oluyorsa, bu X vektr uzay sonlu boyutlu'dur denir. n
say s na X 'in boyutu ad verilir ve n = dim X olarak yaz l r. Tan m olarak, X = {O} uzay
sonlu boyutlu olup dim X = 0 'd r. Eer bir X uzay sonlu boyutlu de ilse, sonsuz boyutlu
uzay olarak adland r l r.
Analizde, sonsuz boyutlu vektr uzaylar sonlu boyutlu olanlardan daha ok ilgi
ekicidir. rne in, [R, " ve C" 'in n boyutlu olmalar na kar n, Cla,b] ve C 2 uzaylar sonsuz
boyutlu uzaylard r.
E er, dim X= n ise, X 'in lineer ba ms z bir vektr n lisine, X iin bir baz (ya da, X
'in bir baz' ) ad verilir. Bu durumda, rne in, {el,..,en}..X 'in bir baz ise, her x E X
vektr, baz vektrlerinin lineer bir kombinasyonu olarak, tek bir gsterime sahiptir:
x = aier-...+anen
rne in, R n 'in bir baz ,
el= (1,0,0,...,0)

e2= (0,1,0,...,0)

e n = (0,0,0,..., 1)
'd r. Bu baz'a, R" 'in kanonik baz' denir.
Daha genel olarak, X, sonlu boyutlu olmas gerekmeyen, herhangi bir vektr uzay ve
B, X 'in, X 'i geren lineer ba ms z bir altkmesi ise, s f rdan farkl her x E Xeleman , B
 39
'nin elemanlar n n, katsay olarak s f rdan farkl skalerlerle olu turulan lineer bir
kombinasyonu biiminde, tek bir gsterime sahiptir.
Vektr uzaylara ili kin temel bir teoremi a adaki ekilde ifade edebiliriz:
Her X #{0} vektr uzay bir baz'a sahiptir.
Sonlu boyutlu halde teorem a ikard r. Sonsuz boyutlu herhangi bir vektr uzayda ise,
byle bir baz n varl n n ispat Zorn lemmas ndan yararlan larak verilecektir. Bu
nedenle, sz konusu ispat , Zorn lemmas n grece imiz, K s.4.1'e erteliyoruz.
Burada, (sonlu ya da sonsuz boyutlu) verilen bir X vektr uzay n n tm bazlar n n
ayn kardinal say s na sahip olduunu sylememiz gerekmektedir. Bu say ya, X 'in
boyut 'u ad verilir. Grld gibi, bu tan m, Tan m 2.1.7 'yi iermekte ve a maktad r.
imdi de, ileride gereksinme duyaca m z basit bir teoremi ifade ve ispat edece iz.
2.1.8. TEOREM. (Bir Altuzay n Boyutu). X, n boyutlu bir vektr uzay olsun. Bu
durumda, X 'in herhangi bir gerek Y altuzay , n 'den kk bir boyuta sahiptir.
ispat. n = 0 ise, X = {0} olup, gerek bir altuzaya sahip de ildir. dim Y = 0 ise, X Y
oldu undan, dim X> 1 olmal d r. Ve aikar olarak, dim Y < dim X = n 'dir. dim Y = n
olsayd , Y attuzay , dim X= n oldu undan, ayn zamanda, X 'in de bir baz olan, n
elemandan olu an bir baza sahip olmas gerekirdi ki bu durum X = Y sonucunu verir. Bu
ise, Y 'deki lineer ba msz herhangi bir vektr kmesinin, n 'den daha az say da eleman
ierdiini ve dim Y < n oldu unu gsterir.

PROBLEMLER
1. Al lm toplama ve arpma i lemleri alt nda, tm reel say lardan oluan kmenin,
bir-boyutlu reel bir vektr uzay , tm kompleks say lardan olu an kmenin ise,
bir-boyutlu kompleks bir vektr uzay oluturdu unu gsteriniz.
2. (1) ve (2) 'yi ispatlay n z.
3. R 3 'de, M = 1,1,1),(0,0,2 kmesinin gerenini belirtiniz.
4, x = (4 1 ,42 ,4 3 ) olmak zere, R 3 'n, aadaki altkmelerinden hangisi, R 3 'n bir
altuzay n oluturur?
(a) 41 = 4 2 ve 43 = 0 olmak zere, tm x 'ler,
(b) 41 = 1 olmak zere, tm x 'ler,
(c) 41,42,43 pozitif olmak zere, tm x 'ler,
(d) 41 42 + 3 = k (sabit) olmak zere, tm x 'ler.
5. xj () = tl olmak zere, {xl,...x} kmesinin, C[a,b] 'de lineer ba ms z bir kme
olduunu gsteriniz.
6. n boyutlu bir Xvektr uzay nda, herhangi bir x eleman n n, verilen e i ,...,e baz
vektrlerinin lineer kombinasyonu olarak ifade edilen gsteriminin tek oldu unu
ispatlay n z.
7. {e kompleks bir Xvektr uzay n n bir baz olsun. Reel bir vektr uzay
olarak dnlmek zere, X iin bir baz bulunuz. Her iki halde de, X 'in boyutu nedir?
8. M, kompleks bir Xvektr uzay nda, lineer ba ml bir kme ise, X reel bir vektr
uzay olarak d nld nde, M, X 'de lineer ba ml m d r?
9. Sabit bir [a,b] c R aral zerinde tan ml , reel katsay l ve derecesi verilen bir n
says ndan daha byk olmayan tm polinomlarla, (derecesi tan ms z olan) x = 0
polinomundan olu an X kmesini gz nne alal m. X 'in al lm toplama ve reel
say larla arpma i lemleri alt nda, n + 1 boyutlu reel bir vektr uzay oldu unu gsteriniz.
 40
X iin bir baz bulunuz. Katsay lar kompleks olarak al p, benzer ekilde, kompleks bir "
vektr uzay elde edebilece imizi gsteriniz. X, X'n n bir altuzay m d r?
10. Y ve Z, bir X vektr uzay n n altuzaylar ise, Y n z 'nin, X 'in bir altuzay oldu unu,
fakat, YU Z 'nin bir altuzay olmak zorunda bulunmad n gsteriniz. rnekler veriniz.
11. M LF bir Xvektr uzay n n herhangi bir altkmesi ise, span M 'nin, X 'in bir
altuzay oldu unu gsteriniz.
12. ki-sat rli tm karesel matrisler kmesinin, bir X vektr uzay olu turdu unu
gsteriniz. X 'deki s f r vektr hangisidir? dim X 'i belirleyiniz. X iin bir baz bulunuz. X
'in altuzaylar na rnekler veriniz. x E X simetrik matrisleri bir altuzay olu turur mu?
Singler matrisler bir altuzay olu turur mu?
13. (arp m). Ayn cisim zerinde tan ml iki vektr uzay n X = X x X2 kartezyen
arp mlann n, ilgili cebirsel i lemlerin,
(x l ,x2 ) + (y,,y2 ) = (x i +y i ,x2-4-y)

a(X1,X2) (aXI,CtX2)

ile tan mlanmas halinde, bir vektr uzaya dn t n gsteriniz.

14. (Blm Uzay , Eboyut). Y, bir X vektr uzay n n bir altuzay olsun. Bir x E X
eleman n n, Y 'ye gre, e kmesi, x + Y ile gsterilir ve
x + Y {v : v = x +y, y e Y}
kmesi olarak tan mlan r ( ekil 12'ye bak n z). Farkl ekmelerin, X 'in bir paralan in
oluturdu unu gsteriniz.
(w + Y) + (x + Y) = (w + x) + Y
a(x + Y) = ax + Y
ile tan mlanan cebirsel i lemler alt nda. bu ekmelerin bir vektr uzay n n elemanlar n
oluturdu unu gsteriniz ( ekil 13 ve 14 'e bak nz.). Bu uzaya, X 'in, Y 'ye, ya da, Y
modlne gre, blm uzay (bazen de, arp m uzay ) ad verilir ve X/Y eklinde
gsterilir. Bunun boyutu ise. Y 'nin e boyutu ad n al r ve codim Y olarak gsterilir, yani,
codimY =elim (X/Y)
'dir.
 41
(w + Y) + (x + + x) +

ekil 12. prob.14'deki x+Ygsteriminin a klamas ekil 13. Bir blm uzay nda vektr toplam n n aklamas

ekil 14. Bir blm uzay nda skalarlerle arp m n gsterimi (Prob.14'e bakma)

15. X = R. 3 ,ve Y = {(41,0,0) : 41 E tik} olsun. XIY, X/Xve X/{0} uzaylar n bulunuz.
 42

2.2. NORMLU UZAY, BANACH UZAYI

Bundan nceki k s mda verdi imiz rnekler, o u hallerde, bir X vektr uzay n n, d
metri inin X zerinde tan mlanm olmas nedeniyle, ayn zamanda bir metrik uzay
oldu unu gstermitir. Bununla birlikte, X 'in cebirsel yap syla, metri i aras nda her
hangi bir ba nt bulunmamas halinde, cebirsel ve metrik kavramlar birletiren, yararl
ve uygulanabilir bir teoriyi bekleyemeyiz. Bu nedenle, X 'in "cebirsel" ve "geometrik"
zelikleri aras nda byle bir ba ntly garanti edebilmek iin, X 'zerinde bir d metri ini,
aadaki ekilde, zel bir yolla tan mlamam z gerekmektedir. Bunun iin nce, vektr
uzay n cebirsel ilemlerini kullanan yard mc bir kavram (norm kavram ) verip daha
sonra bu normu kullanarak arzu edilen tipte bir d metri ini elde edece iz. Bu dnce
bizi bir normlu uzay kavram na gtrecektir. Zengin ve ilgin bir teori iin yeterli bir
temel olan normlu uzaylar, uygulama a s ndan nemli bir ok soyut modeli de
ierecektir. Gerekten, analizden bildi imiz ok say da metrik uzay bir normlu uzay
olarak d nlebilecektir. Bu nedenle, bir normlu uzay, en az ndan bugnk
uygulamalar m z a s ndan, fonksiyonel analizdeki en nemli uzay tipi olmaktad r. imdi
bir normlu uzay n tan m n verelim:
2.2.1. TANIM (Normlu Uzay, Banach Uzay ). zerinde bir norm tan mlanm olan bir
X vektr uzay na bir normlu uzay ad verilir. Bir tam normlu uzaya (norm taraf ndan
tan mlanan metrie gre tam) ise, bir Banach uzay denir. Bir X vektr uzay zerindeki
norm ise, X zerinde tan ml olup, bir x E X noktas ndaki deeri,
'kil
ile gsterilen ve x ve y, X 'de keyfi vektrler ve e bir skaler olmak zere, a a daki
tizelikleri gerekleyen, reel de erli bir fonksiyondur:
(Ni) 11x11 .? 0
(N2) llxll=0<= x=0
(N3) Ilcall=lalilx11
(N4)+y115_11.411y11 (gen E itsizlii)

X zerindeki bir norm, X zerinde,

d(x,y) yil (x,y X) (1)
ile verilen bir d metri i tan mlar ve bu metrik, norm taraf ndan yarat lan metrik olarak
adland r l r. Tan mlam oldu umuz normlu uzaylar (X, ii. 11), ya da k saca, X ile
gsterece iz.
Norma ilikin, (N1)-(N4) zeliklerinin tan m , elemanter vektr cebrindeki bir x
vektrnn ki uzunlu undan esinlenilerek yap lm t r; O halde, bu zel durumda,
Ilxll = ixi yazabiliriz. Gerekten, (N1) ve (N2), uzunlu u s f r olan s f r vektr d nda,
tm vektrlerin pozitif bir uzunlu a sahip olduklar n ifade eder. (N3) ise, bir vektrn bir
skalerle arp m nda, bu vektrn uzunlu unun, skalerin mutlak de eriyle arp laca
anlam na gelir. (N4) aksiyomu ise, ekil 15 'de gsterildi i gibi, bir genin bir kenar n n
uzunlu unun, dier iki kenar n uzunluklar n n toplam ndan daha fazla olamayaca n
ortaya koyar.
 43

ekil 15. (N4) gen eitsizliinin gsterimi

(N1)-(N4) aksiyomlar ndan faydalanarak, (1) 'in bir metrik tan mlad n gstermek
zor de ildir. Dolay s yla, normlu uzaylar ve Banach uzaylan birer metrik uzayd r.
Banach uzaylar , tam olmayan normlu uzaylarda bulunmayan baz zeliklere sahip
olduklar ndan nem ta rlar (Blm 4'e bak n z).
(N4)'den kolayca,
111), (1 11x111 _5_ ILY xli (2)
sonucunu elde edebilir (Prob.3) ve bu sonutan yararlanarak, norma ili kin, aa daki
nemli zeli i ifade edebiliriz:
"Norm sreklidir, yani, x -.11x II fonksiyonu,(X, Ip'den R 'nin iine srekli bir fonksiyondur."
Normlu uzaylar n ilk rnekleri, dzlemde ve boyutlu uzaydaki tm vektrlerden
oluan, bildi imiz uzaylard r. Konuya ili kin dier rnekler, K s.1.1 ve 1.2 'den bulunabilir.
nk, bu k smlarda verdi imiz metrik uzaylardan baz lar , doal bir yolla, birer normlu
uzay haline dntrlebilirler. Bununla birlikte, bir metrik uzay zerindeki her metri in
bir normdan elde edilemeyece ini biraz sonra grece iz.
RNEKLER.
2.2.2. R n Euclid Uzay ve C" niter Uzay . 1.1.5 'de tan mlam oldu umuz bu
uzaylar,
) 1/2

= E14.1 12 = 1/1411 2 +...+gnI2 (3)

J=.1
ile tan mlanan norm alt nda birer Banach uzay d r. Gerekten, Ok n ve C" 'in tam'l n
biliyoruz (1.5.1 'e bak n z) ve (3) e itlii, K s.1.1 'deki (7) metri ini verir:

d(x,y) =-11x y lI = j - /711 2 71,71 2

R 3 'de zel olarak,

11x11 = ki= 114i + +

olduunu belirtmek istiyoruz. Bu durum, normun, bir vektrn elemanter lx1 uzunluk
kavram n genelletirdi i konusunda yapm oldu umuz uyary dorulamaktad r.
2.2.3. t" Uzay . 1.2.3 'de tan mlanan bu uzay,
ilp

kil = Eg,IP)
,==-1
ile verilen norm alt nda bir Banach uzay d r. Gerekten, bu norm, 1.2.3 'deki metri i
do urmaktad r:
 44
Ilp
d(x,y) = 11X = Yll = (4)

tP uzay n n taml n ise, 1.5.4 'de gstermi tik.

2.2.4. Uzay . 1.1.6 'da tan mlanan bu uzay n bir Banach uzay oldu unu,
zerindeki metri in,
Ilx II ----suP 1411

ile tan mlanan normdan elde edilebildi ini ve taml n 1.5.2 'de gsterildi ini gz nne
alarak syleyebiliriz.
2.2.5. C[a,b] Uzay . 1.1.7 'de tan mlanan bu uzay, J = [a,b] olmak zere,
ilx Il =max lx(t)I
rFJ
(5)
ile verilen norm alt nda bir Banach uzay d r. Taml n ise, 1.5.5 'de gstermi tik.
2.2.6. Tam-Olmayan Normlu Uzaylar. 1.5.7, 1.5.8 ve1.5.9 'da verdi imiz
tam-olmayan metrik uzaylardan, kolayca, tam-olmayan normlu uzaylar elde edebiliriz.
rne in, 1.5.9 'daki metrik,

x Il = [x(t)Idt (6)

o
ile tan mlanan norm taraf ndan do urulur.
Burada, tam-olmayan her normlu uzay n tamlat r l p, tamla t r lamad sorusunu
sorabiliriz. Bir metrik uzay olarak cevab n, 1.6.2 uyar nca, kesinlikle olumlu oldu unu
biliyoruz. Ancak, acaba normlu uzaylarda durum nedir? Notlar m z n bundan sonraki
k sm nda, sz konusu i lemin yine mmkn oldu unu grece iz.
2.2.7. Tam-Olmayan bir Normlu Uzay ve Bunun Tamlanm Olan L 2 [a,b] Uzay .
[a,b] zerindeki tm srekli, reel-de erli fonksiyonlardan meydana gelen vektr uzay
1/2
b

= S x(1) 2 dt (7 )

ile tan mlanan norm alt nda, normlu bir X uzay oluturur. Bu uzay tam de ildir. rne in,
[a,b] = [O, 1] ise, 1.5.9 'da tan mlad m z dizi, burada ele ald m z X uzay nda da bir
Cauchy dizisidir; K s.1.5 'deki ekil 8 'den bunu hemen hemen a ikar olarak grmekteyiz
ve n > m iin,

(n m) 2
Ilin X m 2 = j[X,( ) Xm (t)] 2dt = <
3mn 2 3m 3n
o
yazabilece imiz iin, integral alarak, sonucu forma) biimde elde ederiz. Tan mlanan bu
Cauchy dizisi yak nsak de ildir. Bunu da, 1.5.9 'daki ispata benzer ekilde, 1.5.9 'daki
metrik yerine, imdi kulland m z metri i alarak gsterebiliriz. Genel bir [a, b] aral iin
de, X 'de yak nsak olmayan, benzer bir Cauchy dizisi in a edebiliriz.
Ele ald m z X uzay , Teorem 1.6.2 uyar nca, tamla t r labilir. Bulunacak
tamla t r lm uzay L 2 [a,b] ile gsterece iz. Bu uzay, ayn zamanda, bir Banach
uzayd r. Gerekten, Teorem 2.3.2 'de grece imiz gibi, X zerindeki norm ve vektr
uzay i lemleri, X 'in tamlat r lm na geni letilebilir.
 45
Daha genel olarak, herhangi bir, sabit p > 1 say s iin, LP[a,b] Banach uzay , [a,b]
zerinde tan ml , tm srekli ve reel-de erli fonksiyonlardan olu an ve
tip

IIxII p = Six(t)1Pdt (8 )

ile tan mlanan norma sahip, normlu uzay n tamlat nlm d r. Buradaki p indisi,
tan mlanan normun, sabit olarak korunan p says n n seimine ba l olduunu
hat rlatmak amac yla konulmu tur. p = 2 iin, (7) 'yi verdi i a kt r.
Lebesgue integrali kavram na eine olan okuyucular iin bir hususu belitmekte yarar
gryoruz: Lqa, bi uzay , Lebesgue integrali ve 1x1P 'nin [a,l] zerindeki Lebesgue
integrali mevcut ve s n rl olacak ekilde, [a,b] zerinde Lebesgue llebilir x
fonksiyonlar yard m yla do rudan bir yolla elde edilebilir. LP[a,b] 'nin elemanlar sz
konusu fonksiyonlar n denklik s n flard r. Burada x ve y elemanlar n n denklii, k yiP
'nin [a,b] zerindeki Lebesgue integralinin s f r olmas anlam nda tan mlanm t r. (Bu
durumun, Aksiyom (N2) 'nin geerlili ini garanti ettiine dikkat ediniz.)
Lebesgue integrali konusunda yeterli bilgisi olmayan okuyucular da endi eye
kap lmas nlar. Asl nda bu rnek ilerideki konular m z iin fazla nemli deildir. Grld
gibi, byle bir rnek, tamla t rman n bizi yeni tr elemanlara yneltebildi ini ve bunlar n
yap lar n n ne oldu unu bulmak zorunda b rakabildi ini gstermektedir..

2.2.8. s Uzay ."Bir vektr uzay zerindeki her metrik bir normdan elde edilebilir mi?"
sorusunun cevab "Hay r"d r. Bu konudaki bir kar t rnek, 1.2.1 'de tan mlad m z s
dizi uzayd r. Gerekten, s bir vektr uzayd r; fakat, bunun zerinde,

d(x,y) Z 1 + 1%; _ 1ili 71

i=1
ile tan mlanan metrik, bir normdan elde edilemez. Bu durumu, bir normdan elde edilen
bir d metri inin iki temel zeli ini ifade eden a adaki lemmadan hemen grebiliriz.
(9a) ile ifade edilen ilk zelik, d 'nin teleme de imezli i olarak adland nl r.
2.2.9. LEMMA (teleme De imezli i). Normlu bir X uzay zerinde, bir norm
taraf ndan do urulan bir d metri i, her x,y,a e X ve her a skaleri iin,
d(x + a,y + a) = d(x,y) (9a)

d(ax,ay) = lajd(x,y) (9b)

zeliklerini gerekler.
Ispat. Kolay bir hesaplamayla,
d(x + a,y + a) = fix + a (y + a)11 = flx y = d(x,y)
ve
d(ax,ay) = ilax ayli = y = lad(x,y)
elde ederiz.
 46

PROBLEMLER
1. x 'in normu olan, 11x11 bykl nn, x 'den 0 'a kadar olan uzakl k oldu unu
gsteriniz.
2. Dzlemde, ya da, boyutlu uzaydaki bir vektrn bilinen uzunlu unun, norma
ilikin (N1)-(N4) zeliklerini gerekledi ini gsteriniz.
3. (2) 'yi ispatlay n z.
4. Norm kavram n de itirmeksizin, (N2) yerine,
114 = O <=> = O
ifadesini alabilece' imizi gsteriniz. Bir normun negatif olmama zeli inin (N3) ve (N4)
'den kart labileceini gsteriniz.
5. (3) 'n bir norm tan mlad n gsteriniz.
6. X, x = y = (ni,q2), eklindeki tm s ral reel say iftlerinden olu an
vektr uzay olsun. X zerindeki normlar n,
11x11 1 =14 11+1421

11x11 2=(i + D 112

11x11. = max{141 1,1421}
ile tan mland n gsteriniz.
7. (4) 'n (N1)-(N4) zeliklerini gerekledi ini gsteriniz.
8. S ral say n-lilerinden olu an vektr uzay zerinde, uygulama a s ndan nem
tayan eitli normlar vard r; bunlardan baz lar ,
11x1H1411+1421+... +14.1

11x11p=(I +. +14.1P )' IP, (1 < p < co)

Ilx II = max{1411,...,14.1}
ile tan mlan r. Bunlardan her birinin, (N1)-(N4) zeliklerini gerekledi ini gsteriniz.
9. (5) 'in bir norm tan mlad n gsteriniz.
10. (Birim Kre). Normlu bir X uzay nda,
S(0;1) = {x E X : IIx1I = 1}
kresine birim kre ad verilir. Prob.6 'da tan mlanan normlar ile,

11.4 4 = 1)"4
eitliiyie tan mlanan norm iin sz konusu birim krelerin ekil 16'da gsterildi i
biimde olduunu ispatlay n z.
 47

ekil 16. Prob.10 / daki birim kreler

11. (Konveks Kme, Dilim). Bir X vektr uzay n n bir A altkmesini ele alal m. Eer,
x,y e A oldu unda,
M = {Z E X : Z -= ax +(I - a)y, O a < 1} c A
oluyorsa, A kmesi konveks'dir denir. M 'ye, s n r noktalar x ve y olan kapal dilim, dier
z e M noktalar na da M 'nin bir inoktas ad verilir. Normlu bir X uzay nda,

h(0; I) = {x E X : 114 5_ 1}
kapal birim yuvar n n konveks oldu unu gsteriniz. ( ek.17).

(a) Konveks (b) Konveks-olmayan

ekil 17. Konveks ve konveks-olmayan kme rneklerine ili kin gsterimler (Bkz.Prob.11)

12, Prob.11 'i kullanarak,

q)(x)= +J/142 1)2

 48
fonksiyonunun, x = (41,2),... eklindeki tm s ral reel say ikililerinden olu an vektr
uzay zerinde bir norm tan mlad n gsteriniz. cp(x) = 1 e risini iziniz ve ekil 18 ile
kar lat r n z.

ekil 18. Prob.12'deki T(x)=1 erisi

13. Bir X {O} vektr uzay zerindeki diskre metri in, bir normdan elde
edilemeyece ini gsteriniz. (Bkz.1.1.8).
14. d metri i, bir X {O} vektr uzay zerinde bir normdan elde edilen bir metrik
olsun. 7/ metrii,
71(x,x) = O, d(x,y) = d(x,y) +1 (x y)
eklinde tan mlan yorsa, 7/ 'n n bir normdan elde edilemeyece ini gsteriniz.
15. (S n rl Kme). Normlu bir X uzay nda bir Maltkmesinin s n rl olmas iin gerek
ve yeter ko ul, her x e M iin, 114 < c olacak ekilde, pozitif bir c say s n n
varolmas d r. ispatlay n z. (Tan m iin, K s.1.2 'deki Prob.6 'ya bak m)

2.3. NORMLU UZAYLARA Li KiN D ER OZEL KLER

Normlu bir X uzay verilmi olsun. X 'i bir vektr uzay olarak gznne al p, bir Y
altkmesini belirleyelim. Y altkmesi, X 'deki normun, Y altkmesi zerine
ks tlanmas yla elde edilen norm alt nda, tan m olarak, X 'in bir altuzay ad n al r.
Grld gibi, Y zerindeki bu norm, X zerindeki norm taraf ndan dourulmu tur.
Eer, Y, X 'de kapal ise, Y 'ye X 'in bir kapal altuzay denir.
Tan m olarak, bir X Banach uzay n n, bir Y altuzay , normlu bir uzay olarak
gznne al nan X uzay n n bir Yaltuzayd r. Burada Y 'nin kapal olmas n
istemiyoruz. (Hemen belirtelim ki, baz yazarlar sz konusu tan mda, Y 'nin kapal olma
koulunu da isterler. Bu nedenle de iik kitaplardan al rken dikkatli olmal s n z.)
Konuya ilikin olarak, aadaki sonucu hemen vermesi nedeniyle, daha nce
grm oldu umuz Teorem 1.4.7 olduka yararl d r.
2.3.1. TEOREM. (Bir Banach Uzay n n Altuzay ). Bir X Banach uzay n n, bir Y
altuzay n n tam olmas iin gerek ve yeter ko ul, Y 'nin X 'de kapal bir kme olmas d r.
Normlu bir uzayda, dizilerin yak nsakl ve buna ilikin kavramlar, metrik uzaylar iin
verdiimiz Tan m 1.4.1 ve 1.4.3 'den ve d(x,y) = - oluundan faydalan larak
 49
kolayca yap labilir:
(i) Normal bir X uzay nda bir (x,,) dizisi verilmi olsun. Eer, X uzay ,
lim fix x11 = O

olacak ekilde bir x eleman, ieriyorsa, (x) dizisi yak nsakt r denir. Bu durum, x x
olarak yaz l r ve x 'e, (x) dizisinin limiti ad verilir.
(ii) Normlu bir X uzay nda bir (x) dizisini ele alal m. Eer, her s > 0 say s iin,
m,n > N olduka,

11Xm Xn11 <s ( )

olacak ekilde bir N says varsa, (x) dizisine bir Cauchy dizisi ad verilir.
Dizi kavram n bir metrik uzayda bile tan mlayabildiimizi biliyoruz. Normlu bir uzayda
ise, nemli bir ad m daha atarak, a a daki ekilde, seri kavram n tan mlayabiliriz.
Sonsuz seri kavram , analizdekine benzer biimde tan mlanabilir. Gerekten, (xk),
normlu bir X uzay nda bir dizi olarak verildi inde, bu (xk) dizisiyle, n = 1,2,... olmak
zere,
sn = x + x2 +...+x
k smi toplamlar ndan oluan, (sn ) dizisini eleyebiliriz. Eer (s) dizisi yak nsak ise, dier
bir deyimle,
Sn S, yani, ils s 0
ise,
aV

Ek=1
Xk = XI +X2 +.. (2)

sonsuz serisi, ya da k saca, serisi yak nsakt r denir. s deerine, bu serinin toplam ad
verilir ve
07,

S = EXk = X1 + X2 +...
k=1

yaz l r.
Iki II + ilx211 +... toplam n n yak nsamas halinde ise, (2) serisi mutlak yak nsakt r
denir. Bununla birlikte, burada okuyucuyu nemli bir konuda uyarmak zorunday z:
Normlu bir X uzay nda, mutlak yak nsakl n, yak nsakl gerektirmesi iin gerek ve
yeter koul, X 'in tam olmas d r. (Prob.7-9 'a bak n z).
Bir serinin yak nsakl k kavram , bir baz tan m nda, aadaki ekilde kullan labilir.
Eer normlu bir X uzay , her x E X iin,
II x (a s +...+ae) O (n 00) (3)
olacak ekilde bir tek (a n) skaler dizisi varolmak zere, bir (e n ) dizisi ieriyorsa, bu (en)
dizisine, X uzay n n bir Schauder baz denir. x toplam na sahip olan

E
l<=1
a ke k

serisine, x 'in (e n ) baz na gre atn m denir ve

x= E a ke k
k=-1
 50
yaz l r.
rne in, 2.2.3 'de tan mlad = QP uzay , e, = (4), yani, her bir en 'in n inci terimi
1, dier btn terimleri 0 olmak zere,
e l = (1,0,0,0,...)

e2 = (0,1,0,0, . ..) (4)

eklinde tan mlanan bir (e n ) Schauder baz na sahiptir denir.

Bir Schauder baz na sahip olan normlu bir X uzay ayr labilirdir. (Tan m iin 1.3.5 'e
bak n z). Bu teoremin basit olan ispat n okuyucuya b rak p, ifade olunan hkmn kar t
ile ilgilenelim. Acaba, her ayr labilir Banach uzay bir Schauder baz na sahip midir?
Yakla k 65 y l nce, bizzat Banach taraf ndan ortaya at lan bu sorunun cevab , bilinen
hemen hemen btn ayr labilir Banach uzaylar n n bir Schauder baz na sahip olduklar
gsterilebildi i iin, olumlu olarak d nlm ise de, 1973 'de P.Enflo, Schauder
baz na sahip olmayan, ayr labilir bir Banach uzay in a etmeyi ba arm ve yukar daki
sorunun cevab n n genelde "hay r" oldu unu ortaya koymu tur.
imdi de, son olarak, bundan nceki k s mda k saca szn etti imiz, bir normlu
uzay n tamlat r lmas problemine dnelim.
2.3.2. TEOREM (Tamlat rma). X = (X, II. 11) normlu bir uzay olsun. Bu durumda, bir
Banach uzay ve X 'den, yo un olan bir W altuzay zerine bir A izometrisi
vard r. X uzay , izometrileri d nda, tek'tir.
Ispat. Teorem 1.6.2 uyar nca, bir X = (X, --d) tam metrik uzay n n ve W, i'V 'da yo un
olmak zere, bir A : X - W = A(X) izometrisinin varl n ve X 'n n izometrileri d nda
tek'liini syleyebiliriz. Buna gre, teoremimizi ispatlayabilmek iin, X\' 'y bir vektr uzay
haline dn trmemiz ve daha sonra, X zerinde uygun bir norm tan mlamam z
gerekmektedir.
X zerinde, bir vektr uzaya ili kin iki cebirsel ilem tan mlayabilmek iin, herhangi
E _X elemanlaryla, herhangi (x) E :k- ve (y,i) E y temsilcilerini gz nne alal m. 'X ve
5,- 'n n, X'deki Cauchy dizilerinin denklik s n flar olduklar n hat rlyoruz. z = x + y
diyelim. Buna gre,
11z. z.11-11x,i+y (x, + y,) II
^Ilxn xm +IlyasYm II
yaz labilece inden, (z,i) dizisi de X 'de bir Cauchydir. X - ve y 'n n, = z + Y- '
toplam n , temsilci eleman] (z) olan denklik s n f olarak tan mlayal m; o halde, (z) E 2'
dir. Vermi oldu umuz bu tan m, X ve y 'ya ait Cauchy dizilerinin zel seimlerinden
ba ms zd r. Gerekten, K s.1.6 'daki (1) ifadesi, (x,,) (x,i ) ve (yas ) () n ) olmas
halinde,
llx +y (x;, +y;,) :5. Il 4- lYn - Yn Il
yaz labilece inden, (xn (x +y' ) oldu unu gsterir. Benzer ekilde, bir a
skaleriyle, X 'n n arp m n , temsilci eleman' (ax) olan, a:x". E ,Y
' arp m olarak
tan mlayaca z. Burada da, yap lan tan m, 'X"' 'n n temsilci eleman n n zel seiminden
ba ms zd r. X 'n n s f r eleman , s f ra yak nsayan tm Cauchy dizilerini ieren denklik
s n fd r. Yukarda tan mlad = iki ilemin, tan m n gerektirdi i tm zelikleri
 51
gerekledi ini kolayca gsterebiliriz; dolay s yla, .X' bir vektr uzayd r. Tan m ndan
yararlanarak, W zerinde, X 'dan kaynaklanan vektr uzay i lemlerinin, A yard m yla X
'den elde edilen i lemlerle uyum iinde oldu unu gsterebiliriz.
Ayr ca, A, W zerinde, her :1", = Ax E W 'deki deeri 11511, = !kil olan bir L II i normu
do urur. W zerinde buna kar l k gelen metrik ise, A 'nin izometrik olmas nedeniyle, 7/
'n n W 'ye k s tlamas d r. Her -.X' E X iin, V? 11, = d(','"X) yazarak, it. II , normunu X 'ya
geniletebiliriz. Gerekten, II .II Z normunun, K s.2.2 'deki (N1) ve (N2) aksiyomlann
gerekledi i aikard r. Dier iki aksiyom olan (N3) ve (N4) ise, bir limit i lemiyle, L II,
normuna ilikin zeliklerden elde edilir.

PROBLEMLER
1. c c Q" 'un, Q' 'un bir alt vektr uzay oldu unu gsteriniz (Tan m iin, 1.5.3 'e
bakma). Ayn soruyu, s f ra yak nsayan skaler terimli tm dizilerin olu turdu u co uzay
iin tekrarlay n z.
2. Prob.1 'deki c o ' n, Q' 'un kapal bir altuzay oldu unu ve dolays yla, 1.5.2 ve 1.4.7
uyar nca, c o taml n gsteriniz.
3. Q" 'da, yaln zca sonlu say da s f rdan-farkl terimi bulunan tm dizilerden olu an
altkme Y olsun. Y 'nin, Q' 'un bir altuzay oldu unu, fakat, kapal bir altuzay olmad n
gsteriniz.
4. (Vektr Uzay i lemlerinin Normlu bir X uzay nda, vektr toplama ve
skalerle arpma i lemlerinin, norma gre, srekli olduklar n , yani,
(x, y) x + y ve (a, x) -+ ax
ile tan mlanan dn mlerin srekli oldu unu gsteriniz.
5. xn x ve yn y ise, x + y -+ x + y ve an a ve xn x ise, anx n -* ax oldu unu
gsteriniz.
6. Normlu bir X uzay n n bir Y altuzay n ele alal m. Y 'nin kapan ! olan, T 'nin de
bir alt vektr uzay oldu unu gsteriniz.
7. (Mutlak Yak nsakl k). by, II + lly2 + Ily3 +...'n n yak nsakl n n, yi + y2 + y3 +...
'n n yak nsakl n gerektirmeyebilece ini gsteriniz. (Yol Gsterme: Prob.3 'de
tan mlanan Y altuzay n ve y n = (775n) ), 17;:n) = 1 n2 ve her j n iin, rir = 0 olmak zere,
tan mlanan (yn ) dizisini gz nne al n z.)
8. Normlu bir X uzay nda, herhangi bir serinin mutlak yak nsakl , daima, bu serinin
yak nsakl n gerektiriyorsa, X'in tam oldu unu gsteriniz.
9. Bir Banach uzay nda, mutlak yak nsak bir serinin yak nsak oldu unu gsteriniz.
10. (Schauder Baz ). Bir Schauder baz na sahip olan normlu bir uzay n ayrtlabilir
olduunu gsteriniz.
11. en = olmak zere, (en ) 'in, QP (I < p < oo) uzay iin bir Schauder baz
oldu unu gsteriniz.
12. (Yan-norm). Bir X vektr uzay zerinde, K s.2.2 'de verilen (N1), (N3) ve (N4)
aksiyomlann gerekleyen bir p : X ddnmne bir yan-norm ad verilir. (Baz
yazarlar bu norma szde (psedo)-norm demektedirler). Buna gre,
p(0) = 0.
Ip(x) - P(Y)I P(x -Y)
 52
oldu unu gsteriniz. (Dolay s yla, p(x) = 0 oldu unda x = 0 oluyorsa, p bir normdur.)
13. Prob.12 'de, p(x) = 0 ko ulunu gerekleyen x E X elemanlar n n, X 'in bir N
altuzay n oluturdu unu ve XIN zerinde bir normun, x E X"' ve X E XIN olmak zere,
113't Il o = p(x) ile tan mland n gsteriniz. (Tan mlar iin, K s.2.1 'de Prob.14 'e bak n z.)
14. (Blm Uzay ). Y, normlu bir (X, Ii. II) uzay n n kapal bir altuzay olsun. X/Y
zerinde bir iI. Il o normunun, "X' e X/Y, yani, 'J, Y 'nin herhangi bir e kmesi olmak zere,

Irili =inf Ilx l

XEX

ile tan mland n gsteriniz. (K s.2.1, Prob.14 'e bak n z.)

15. (Normlu Uzaylar n arp m ). (XI, Ii. il i ) ve (X2, II. 112) iki normlu uzay olsun.
X = XI x X2 vektr uzay arp m n n,
11x11 = max(11x ll i ,11x211 2 ) = (x ,x2))
ile tan mlanan norm alt nda bir normlu uzaya dnt n gsteriniz.

2.4. SONLU BOYUTLU NORMLU UZAYLAR VE ALTUZAYLAR

Sonsuz boyutlu normlu uzaylar n, sonlu boyutlu normlu uzaylardan daha nemli
olmalar na kar n, sonlu boyutlu uzaylar, eitli alanlarda, rne in, yakla m teorisinde
ve spektral teoride, nemli rol oynarlar. Bu konuda sylenecek ok say da ilgin ey
vard r. Bu nedenle, bu ve bundan sonraki k s mda, bunlar hakk nda baz temel kavram
ve zeliklere de inece iz.
Arzu edilen tipteki sonular iin nemli bir kaynak a adaki lemma olacakt r.
2.4.1. LEMMA. (Lineer Kombinasyon). {x l ,...,x} (herhangi boyutlu) normlu bir X
uzay n n vektrlerinden oluan lineer ba msz bir kme olsun.Bu durumda, ah..., an
skalerlerinin her seimi iin,
Ila +...+anx c(la I +Hani) (1)
olacak ekilde bir c > 0 say s vard r.
ispat. s = la, I +...+Ia n i yazal m. s = 0 ise, a, 'lerin tm birden s f r olup, dolay syla,
(1) eitsizli i, herhangi bir c says iin gereklenir. s > 0 alal m. Bu durumda, (1)
e itsizlii, (1) 'in her iki yan n s ile blp, fij = a,ls yazarak elde edece imiz,
(n

1113 x +...(3,,xn Il c Elal = 1 (2)

r=1

eitsizliine denktir. O halde, i l = 1 olmak zere, her pi ,...,p, skaler n-lisi iin, (2)
gereklenecek ekilde bir c > 0 say s n n varl n ispatlamak yetertidir.
Bir an iin bunun do ru olmad n varsayal m. Bu durumda,
n
y. = fi(
ini)x, =1

olmak ve m 00 iin,
11.Y.11 0
koulu gereklenmek zere, bir (y.) vektr dizisi vard r. Elpr) I = 1 oldu undan,
 53
I fir (< 1 yazabiliriz. Bu nedenle, her bir sabit j iin.

(Ar ) = ( P2 ), P52', )
'

dizisi s n rl d r. Sonu olarak, Bolzano-Weierstrass teoremi uyar nca, (firi) ) dizisinin

yak nsak bir altdiziye sahip oldu u ortaya kar. fi l bu altdizinin limitini ve (y,,,) ise, (ym )
'in sz konusu altdizisini belirtsin. Ayn dnceyle, (y ,.) dizisinin bir (y2,m) altdizisine
sahip oldu unu syleyebiliriz; burada da, [3 m) skalerlerinden olu an altdizi yak nsak
olacakt r. Bu dizinin limitini ise /32 ile gsterelim. Bu yolla devam ederek, n ad m sonra,
(y,) 'in,

n,m) = n,I,Y n,2, )

eklinde bir altdizisini elde ederiz. Bu dizinin terimleri,

n =
y,m = y.."'") x;
=1 -1
eklinde olup, y51") skalerleri, m co iin, (m) - /3; koulunu gerekler. Dolay s yla,
= 1 olmak zere, m y Go iin,

Y n,m Y = Eflixi
yazabiliriz. O halde, fi, 'lerin tm birden s f r olamaz. lineer ba msz bir
kme olduundan, y 0 olmald r. Dier taraftan, normun sreklili i nedeniyle, ynm -+ y
olmas ,I LY,.11 - Ily Il sonucunu gerektirir. Kabul gere i, IlY.11 0 olduundan ve (y),
(y.) 'in bir altdizisi olduundan, 0 olmald r. O halde, Ilyll = 0 olup, K s.2.2 'deki
(N2) aksiyomu uyar nca, y = 0 bulunur. Bu ise, y # 0 sonucuyla eli ir ve lemma
ispatlanm olur.
Bu lemman n ilk uygulamas olarak, a adaki temel teoremi ispatlayaca z.
2.4.2. TEOREM. (Taml k). Bir X normlu uzay n n, sonlu boyutlu her Y altuzay
tam'd r. zel olarak, sonlu boyutlu her normlu uzay tam'd r.
ispat. Y 'de keyfi bir (y.) Cauchy dizisi ele al p, bu dizinin, Y 'de yak nsak olduunu
gstereceiz; dizinin yak nsayaca limiti de y ile belirtelim. dim Y = n ve {e ,...,en }, Y
'nin herhangi bir baz olsun. Bu durumda her bir y.,
ym = a (im) ei +...+a;Men
eklinde tek bir gsterime sahiptir. (ym ) bir Cauchy dizisi oldu undan, her E > 0 says
iin, m,r > N olmak zere, bir c > 0 say s i n,
n

E> IlYm - yr Il = E(aJ al r) ) el

i=i
n
cElaf - a' ) I
j=1

yazabiliriz. Burada, c > 0 says yla yapaca m z blme ilemi, m,r > N olmak zere.

Ict m) - aJ r) I < E taJ') - J < EC

j=1
 54
sonucunu verir. Bu ise,
aJ(n) ) = (a (1) a2)
J "
) = 1,...,n)
(

eklinde ifade edilen n tane dizinin her birinin, R. 'de ya da C 'de Cauchy oldu unu
gsterir. O halde, bunlar yak nsakt r. Bu dizilerin yak nsad limitleri aj ile belirtelim.
a, a n olarak buldu umuz bu n tane limiti kullanarak,
y = aie, +...+a nen
tan m n yaparsak, y E Y olduunu a ka grrrz. Ayr ca,

IlYm - Y11 = (aj(m) - aj)ej E laj(m) - t IIe

ai II

yazabiliriz. Sa tarafta, aj(m) ai olmaktad r. Dolay syla, il ym - .32 I -+ 0, yani, ym y 'dir.

Bu ise, (ym ) dizisinin Y 'de yak nsak oldu unu gsterir. Ve, (ym) 'in Y 'de keyfi bir
Cauchy dizisi olarak seilmi olmas nedeniyle, elde edilen bu sonu, Y 'nin taml n
ispatlar.
lspatlad m z bu teorem ile Teorem 1.4.7 'yi gz nne al rsak, a adaki teoremi
ifade edebiliriz:
2.4.3. TEOREM. (Kapal l k). Normlu bir X uzay n n, sonlu boyutlu her Y altuzay , X
'de kapal d r.
ilerideki al malar m zda bu teoreme bir ok kez gereksinim duyaca z.
Burada, sonsuz boyutlu uzaylar n kapal olmak zorunda bulunmad n belirtmemiz
gerekmektedir.
rnek. X = C[0,1] ve x (t) = ti olmak zere, Y = span(xo,x ,...) olsun. Dolaysyla, Y
kmesi tm polinomlardan olu maktad r. Y, X 'de kapal deildir,(Neden?)
Sonlu boyutlu bir X vektr uzay n n dier bir ilgin zeli i de, X zerindeki btn
normlann, bizi X iin ayn topolojiye gtrmesidir; yani, X zerindeki normun zel
seimine ba l olmaks z n, X zerindeki a k altkmeler ayn olmaktad r (K s.1.3 'e
bak n z). Konuya biraz daha a kl k getirmek iin, a a daki tan m verelim.
2.4.4.TANIM. (Edeer Normlar).Bir X vektr uzay zerinde bir L Il normuyla, di er
bir . l o normunu gz nne alal m. Eer, her x E X iin,
allxii o 5_ 114 5_ bilx IL (3)
olacak ekilde, pozitif a ve b say lar varsa, ll. ll ve II-Ilo normlar edeer'dir denir.
Bu kavram aadaki hkmle ekillendirebiliriz:
X zerindeki edeer normlar, X iin ayn topolojiyi tan mlar.
Gerekten bu hkmn do rulu unu, (3) 'den ve bo olmayan her a k kmenin a k
yuvarlar n bir birle imi oldu u gere ini (Ks.1.3, Prob.4) kullanarak gsterebiliriz.
Format bir ispat iin gerekli ayr nt lar (Prob.4) ve (X,11. ll) ve (X, L ll o ) 'daki Cauchy
dizilerinin ayn oldu unun gsterilmesini (Prob.5) okuyucuya b rak yoruz.
2.4.5. TEOREM (E deer Normlar). Sonlu boyutlu bir Xvektr uzay nda, herhangi
bir . normu, dier herhangi bir j. Il o normuna edeerdir.
ispat. dim X= n ve X 'in herhangi bir baz {el,...,e,i } olsun. Bu durumda, her x E X
eleman, bir tek
x=a +...+anen
gsterimine sahiptir. Lemma 2.4.1 uyar nca,
 55
Ilxll k c(ia +... +lan i)
olacak ekilde, pozitif bir c sabitinin varl n syleyebiliriz. te yandan,gen e itsizli i,

jlxll o Elaj I Ile, II o < (k =max Iki Il )

=1
sonucunu verir. Bu ikisini birlikte gz nne al rsak, a = cl k > 0 olmak zere,
aitx it o 5_ 'kil elde ederiz.
(3) 'deki dier eitsizlik ise, yukar da izlediimiz dnce eklinde, ll. ll ile . Il o ' n
rolleri de itirilerek elde edilir.
Uygulama a s ndan nemli olan bu teorem, rne in, sonlu boyutlu bir vektr
uzay nda, bir dizinin yak nsakl k ya da raksakl n n, bu uzay zerindeki normun zel
seimine bal olmad n belirtir.

PROBLEMLER
1. r ve 'nin, kapal olmayan altuzaylanna rnekler veriniz.
2. X= R 2 , XI (1, 0) ve x = (0,1) al nmas halinde, (1) 'de ad geen en byk c
sabiti ne olur? Ayni soruyu, X = R 3 , x = (1,0,0), x2 = (0,1,0) ve x3 = (0,0,1) iin
tekrarlay n z.
3. Tan m 2.4.4 'de denkiik ba nt s aksiyomlar n n gereklendi ini gsteriniz.
4. Bir X vektr uzay zerindeki e deer normlar n, X iin, ayni topolojiyi
c ,, urduunu gsteriniz.
5. 11. 11 ve 11. Il o , X zerinde edeer normlar ise, (X, L 11) ve (X, II. 11 0) 'daki Cauchy
dizilerinin ayn olduklar n gsteriniz.
6. Teorem 2.4.5 uyar nca, Ks.2.2, Prob.8 'de tan mlanan 11.11 2 ve 11. 11. normlar
edeerdir. Bu gere i belirleyen direkt bir ispat veriniz.
7. L 11 2 normu, Ks.2.2, Prob.8 'de verildi i gibi al ns n ve II. jj, X uzay zerindeki
herhangi bir norm olsun. (2.4.5 'i kullanmaks z n) her x iin,
114 5 bIlx11 2
olacak ekilde pozitif bir b sabitinin varoldu unu do rudan doruya gsteriniz.
8. Ks.2.2, Prob.8 'de verilen, II.1j ve H. 11 2 normlann n,
I llxll 1 _5 Ilx11 2 5 llxll

eitsizliini gerekledi ini gsteriniz.

9. Bir X vektr uzay zerindeki Il. II ve 11 0 gibi iki norm edeer ise, (i)
Ilx. - x11 0 ve (ii) 11xn -x11 0 0 ifadelerinin kar l kl olarak birbirlerini gerektirdi ini
gsteriniz.
10. m ve n sabit say lar olmak zere, kompleks terimli m x n tipindeki tm A ---- (aik)
matrislerinin, mn -boyutlu bir Z vektr uzay oluturdu unu gsteriniz. Bu Z uzay iin,
Ks.2.2, Prob.8 'deki H. H i ve 11. 11 2 'nin benzerleri ne olabilir.

2.5. KOMPAKTLIK VE SONLU BOYUT

Sonlu boyutlu normlu uzaylarla, bunlar n altuzaylar n n dier baz temel zelikleri
kompaktl k kavram na ilikindir. Bu kavram aadaki ekilde tan mlayabiliriz.
 56
2.5.1. TANIM (Kompaktl k). Bir X mekik uzay verilmi olsun. Eer X 'deki her dizi
yak nsak bir altdiziye sahip ise, X uzay kompakt't r denir. X 'in bir M altkmesi, X 'in
bir altuzay olarak ele al nd nda kompakt oluyorsa, yani, M 'deki her dizi, limiti M 'nin
bir eleman' olan yak nsak bir diziye sahip ise, M 'ye kompakft r diyece iz.
Uyar : Burada tan mlad m z kompaktl k, analizdeki en nemli kompaktl k tipi olan
dizisel kompaktl k't r. Bu tan min d nda iki tr daha kompaktl k varsa da, metrik
uzaylarda bu kavram birbirine denk olmakta ve dolay syla, al malar m z s ras nda
bu farktan sz etmememiz bir sak nca yaratmamaktad r.
Kompakt kmelere ait genel bir zeti i aa daki lemmada ifade edece iz.
2.5.2. LEMMA (Kompaktl k). Bir metrik uzay n kompakt bir Maltkmesi kapal ve
s n rl d r,
ispat. Her x E M iin, M 'de, xn x olacak ekilde bir (xn ) dizisi vard r; 1.4.6(a) 'ya
bak n z. M 'nin kompakt olmas nedeniyle, x e M yazabiliriz. O halde, x E M keyfi
olarak al nd ndan, M 'nin kapal oldu u ortaya kar. imdi de M 'nin s n rl olduunu
ispatlayaca z. M s n rsz olsayd , b herhangi bir sabit eleman olmak zere, d(yn,b) > n
olacak ekilde s n rsz bir (ya ) dizisi ierirdi. Lemma 1.4.2 uyar nca, yak nsak bir
altdizinin s n rl olmas gerekeceinden, sz konusu dizi yak nsak bir altdiziye sahip
olamaz. Bu da ispat m z tamamlar.
Bu lemman n kart , genelde, doru deildir.
ispat. Bu nemli gere i ispatlayabilmek iin, en = (8.), yani, n. terimi 1, dier btn
terimleri 0 olmak zere, Q 2 'de (en) dizisini gz nne alal m (K s.2.3, For.(4)'e bak n z).
en (= 1 oldu undan, bu dizi s n rl d r. Bu dizinin terimleri, y lma noktas na sahip
olmad klar iin, kapal olan bir nokta kmesi olu turur. Ve ayn nedenle, bu nokta
kmesi kompakt
Buna kar lk, sonlu boyutlu normlu bir uzayda a adaki teoremi verebiliriz:
2.5.3. TEOREM (Kompaktl k). Sonlu boyutlu normlu bir X uzay nda, herhangi bir
M c Xaltkmesinin kompakt olmas iin gerek ve yeter ko ul, M 'nin kapal ve s n rl
olmas d r.
ispat. Kompaktl k, Lemma 2.5.2 gere ince, kapal l k ve sinirlili i gerektireceinden,
teoremin kart k sm n ispatlamam z yeterli olacakt r. M, kapal ve s n rl olsun.
dimX = n alal m ve {e i ,.,e n }, M 'nin bir baz olsun. M 'de herhangi bir (x.) dizisini gz
nne alal m. Her bir x.,
x. = 4 (i'") e + +4"`) e a
eklinde bir gsterime sahiptir. M 'nin s n rl olmas nedeniyle, (x,) de s n rlid r; her n
iin, Ilx,11 5 k diyelim. Lemma 2.4.1 uyar nca, c > 0 olmak zere,

k > xm = E inoe., ?_,E( not

j-1

yazabiliriz. O halde, j sabit olmak zere, ( .;fr) ) say dizisi s n rl olup,

Bolzano-Weierstrass teoremi uyar nca, bir (1 < j < n) y lma noktas na sahiptir.
Buna gre, Lemma 2.4.1 'in ispat nda oldu u gibi, (x.) dizisinin, z = E
ej 'ye
yak nsayan bir (z.) altdizisine sahip oldu u sonucunu kartabiliriz. M kapal
olduundan, z E Molur. Bu ise. M 'deki keyfi bir (x.) dizisinin, M 'de yakinsayan bir
altdiziye sahip olduunu gsterir. Dolay syla, M kompaktt r.
ncelemelerimiz, EV 'de (ya da sonlu boyutlu herhangi bir normlu uzayda) kompakt
 57
aitkmelerin, kesinlikle kapal ve sinirli altkmeler oldu unu gstermi tir. Bu nedenle, bu
zelik (kapal l k ve sinirlilik) kompaktl n tan mlanmas iin kullan labilir. Ancak sonsuz
boyutlu uzaylarda bunu yapamay z.
Aadaki lemma, konuya ilikin dier ilgin sonular iin bir kaynak niteli indedir.
2.5.4. F.RIESZ LEMMASI. Y ve Z, herhangi boyutlu normlu bir X uzay n n
altuzaylar olsun. Y 'nin kapal oldu unu ve ayn zamanda, Z 'nin gerek bir altkmesi
oldu unu kabul edelim. Bu durumda, (0,1) aral ndaki her O say s iin,
Hz] = 1 ve her y e Y iin hz -y Il _k O
olacak ekilde bir z E Z vard r.
ispat. Herhangi bir v E Z- Yeleman n gz nne alal m ve bunun Y 'ye olan
uzakl n a ile gsterelim, yani,
a =inf Ii v - y il
',EY
olsun. (ekil 19)

I
ekil 19. Riesz Lemmas nn
ispatndaki gsterimler

Y kapal olduundan, a > 0 olduu a ka grlmektedir. imdi herhangi bir

O E (0,1) alal m. infimum tan m gere ince,
a 5_ liv -yoti 5, al0 (i )

olacak ekilde, biryo E Y vard r (burada, 0 < O < 1 olduundan, al0 > a oldu una dikkat
ediniz). c = 1/II v -yo II olmak zere,
z = c(v -yo)
diyelim. Bu durumda, Ild = 1 'dir. Ve hery E Y iin, Hz -yll > O olduunu gsterebiliriz:
y - yo + c'y olmak zere,
Ilz y II = 11c(v yo) yll
= e lli, yo c' y II
= elly y Il
 58
yazabiliriz. y 'in yap s , yIEY oldu unu gsterir. O halde, a 'n n tan m nedeniyle,
11 v -yi li > a 'd r. e 'nin de erini yaz p, (1) 'i de kullanarak,
ca = a > a = o
Ilz - Yll = clIv -y 11 al
v-
elde ederiz. Bu ise, y E Y 'nin keyfi oldu u hat rlan rsa, ispat tamamlar.
Sonlu boyutlu normlu bir uzayda, kapal birim yuvar, Teorem 2.5.3 gere ince,
kompaktt r. Tersine olarak, Riesz Lemmas , aadaki yararl sonucu verir:
2.5.5.TEOREM (Sonlu Boyut). Normlu bir X uzay nda, kapal M= {x : 114 5 1}
birim yuvan kompakt ise, Xsonlu boyutludur.
ispat. M 'nin kompakt, fakat dim X = Go oldu unu kabul edelim ve bu kabuln bizi bir
elikiye srkledi ini gsterelim. Normu 1 olan, herhangi bir x i eleman! seelim. Bu x i
, X 'in, bir boyutlu bir XI altuzay n oluturur. Bu altuzay kapal olup (2.4.3 'e elman
bak n z), dim X= co oldu undan, X 'in bir gerek altuzay d r. Riesz lemmas gereince,
Ilx2 - x II = 1/2
olacak ekilde, normu 1 olan bir X2 E Xeleman vard r.
x ve x2 elemanlar , X 'in iki boyutlu ve kapal gerek bir X2 altuzay n oluturur. Yine
Riesz lemmas uyar nca, her x E X2 iin,
11x3 -x11 1/2
olacak ekilde, normu 1 olan bir x3 eleman, vard r. zel olarak,
11x3 Il? 1/2

Ilx3 - x211 k. 1/2

dir. Tmevar m yoluyla,
Ilxm - x,11 > 1/2
olacak ekilde, xn E X elemanlar ndan oluan bir (xn ) dizisi elde ederiz. A kca
grld gibi, (xn ) dizisi yak nsak bir altdiziye sahip olamaz. Bu ise, M 'nin kompaktl
ile eliir. O halde, dim X = 00 kabulmz hatal olup, dim X < co olur.
eitli uygulama alanlar na sahip olan bu teoremi, kompakt operatrlere ili kin
konularda temel bir ara olarak kullanaca z.
Fonksiyonel analizde nemli bir yer tutan kompakt kmeler, sonlu kmelerinkine
benzeyen ve kompakt olmayan kmelerce payla lmayan baz temel zeliklere sahiptir.
Srekli dn mlere ilikin olarak ifade edilen nemli bir zelik, kompakt kmelerin
kompakt grntlere sahip olmas d r:
2.5.6. TEOREM (Srekli Dn m). X ve Y metrik uzaylar ve T : X Y srekli bir
dnm olsun (1.3.3 'e bak n z). Bu durumda, X 'in kompakt bir Maltkmesinin T
alt ndaki grnts de kompaktt r.
ispat. Kompaktl n tan m gere i, T(M) c Y grntsndeki her (yn ) dizisinin, T(M)
'de yak nsayan bir altdiziye sahip oldu unu gstermek yeterlidir. y n E T(/14) oldu undan,
bir xn E M iin, yn E Txn yazabiliriz. M 'nin kompakt olmas nedeniyle, (xn) dizisi, M
'de yak nsayan, bir (x) altdizisi ierir. (x) 'n n grnts ise, (yn ) 'in, T 'nin srekli
olmas nedeniyle, 1.4.8 uyar nca, T(M) 'de yak nsayan bir altdizisidir. Dolay syla, T(M)
kompaktt r.
Bu teoremin alt nda, srekli fonksiyonlar iin analizden bildi imiz bir zelii
metrik uzaylara aktaran bir sonucu kartabiliriz:
 59
2.5.7. SONU (Maksimum ve Minimum). Bir X metrik uzay n n kompakt bir M
altkmesini, R 'nin iine dn tren srekli bir T dnm, M 'nin baz noktalar nda
bir maksimum ve bir minimuma sahiptir.
Ispat. T(M) c D8 Teorem 2.5.6 gere ince kompakt olup, Lemma 2.5.2 uyar nca,
,

kapal ve s nirl d r. Dolay s yla, inf T(M) E T(M) ve supT(M) e T(M) yaz labilir. Bu iki
noktan n ters grntleri ise, M 'nin, Tx 'in, s ras yla, minimum ve maksimum deerlere
ulat noktalardir.

PROBLEMLER
1. R" ve C" 'in kompakt olmad n gsteriniz.
2. Sonsuz oklukta noktadan olu an bir X diskre metrik uzay n n kompakt olmad n
gsteriniz. (Tan m iin, 1.1.8 'e bak n z.).
3. R, 2 dzleminde, kompakt ve kompakt-olmayan e rilere rnekler veriniz.
4. s uzay n n sonsuz bir M altkmesinin kompakt olmas iin gerek ko ulun, her
x = (i,(X)) E M iin, gk(x); < Y k olacak ekilde, y 1,r2,... say lar n n varl oldu unu
gsteriniz. (Bu ko ulun, M 'nin kompaktl iin yeterli oldu u da gsterilebilir.). (s
uzay n n tan m iin, 2.2.8 'e bak n z.).
5. (Yerel Kompaktl k). Bir X metrik uzay verilmi olsun. Eer, X 'in her noktas
kompakt bir kom ulu a sahip ise, X 'e yerel kompakt't r denir. R ve C 'nin ve daha
genel olarak, R" ve Cn 'in yerel kompakt oldu unu gsteriniz.
6. Kompakt bir X metrik uzay n n yerel kompakt oldu unu gsteriniz.
7. 2.5.4. Riesz lemmas nda, dim Y < co ise, 0 = 1 bile seilebilece ini gsteriniz.
8. K s.2.4, Prob.7 'de (2.4.5 'i kullanmaks z n), allx Il 2 < IIX il olacak ekilde bir a > 0
say s n n var oldu unu do rudan do ruya gsteriniz. (2.5.7 'yi kullan n z).
9. X, kompakt bir metrik uzay ve M c X kapal ise, M 'nin kompakt oldu unu
gsteriniz.
10. Xve Y iki metrik uzay, X kompakt ve T : X - Y dnm bire-bir , rten ve
srekli olsun. T 'nin bir homeomorfizm oldu unu gsteriniz (Tan m iin, K s.1.6, Prob.5
'e bak n z.).

2.6. LiNEER OPERATRLER

Analiz derslerinde, R reel do rusunu ve R 'nin (ya da, R 'nin bir altkmesinin)
zerinde tan ml reel deerli fonksiyonlar incelemitik. A ikar olarak, byle herhangi bir
fonksiyon, kendi tan m kmesinden, R. 'nin iine olan bir dn mdr. Fonksiyonel
analizde ise, metrik uzay ve normlu uzay gibi, daha genel uzaylar ve dn mleri
inceleyece iz.
Vektr uzaylar ve zellikle, normlu uzaylar sz konusu oldu unda tan mlanacak
dnmlere bir operatr ad verilir.
Ilgin olan operatrler, a adaki tan mda belirlendi i anlamda, vektr uzaya ili kin iki
cebirsel ilemi koruyan operatrlerdir.
2.6.1. TANIM (Lineer Operatr). Bir T lineer operatr, a a daki zelikleri
gerekleyen bir operatrdr:
(i) T 'nin D(T) tan m blgesi bir vektr uzay olup, R(T) 'deer blgesi, ayn cisim
zerinde bir vektr uzayd r.
 60
(ii) Her x,y E D(T) ve a skaleri iin,
T(x + y) = Tx + Ty ( )

T(ax) = aTx
dir.
Bundan byle, fonksiyonel analizde standart olarak kullan lan bir gsterime ba l
olarak, T(x) yerine Tx yazaca z. Ayr ca, notlar m z n bundan sonraki k s mlar nda,
D(T) ile, T nin tanm blgesini
'

R(7) ile,T !nin de er blge sin

N(T) ile de, T 'nin sfr uzayn!
gsterece iz.
Tan m olarak, T 'nin s f r uzay , Tx = 0 koulunu gerekleyen tm x e D(T)
elemanlar ndan oluur. (S f r uzay yerine kullan lan dier bir deyim de ekirdek'dir.
Ancak biz ekirdek deyimini ileride integral denklemler teorisinde kullanmak amac yla
saklayacaz.)
T operatrnn D(T) tan m blgesi ile, R(T) deer blgesi aras nda bir eleme
oldu unu gz nnde bulundurursak, zerine ve iine operatr tan mlar nr burada da
verebiliriz. X ve Y, her ikisi de reel , ya da her ikisi de kompleks, iki vektr uzay olmak
zere, D(7') c X ve R(7) c Y olsun. Bu durumda, T, D(7) 'den R(7) zerine bir operatr
(ya da dn m) olup,
T : D(7) R(T)
olarak yaz l r. D(T) 'den Y 'nin iine bir operatr ise,
T : D(T) --> Y
olarak belirtilir. E er, D(7) tan m blgesi, X uzay n n tm ise, bu -ve yaln zca bu-
durumda,
T : X - Y
yazacaz.
A ka grld gibi, (1) ifadesi,
T(ax + 3y) = aT(x) + 3T(y) (2)
ile edeerdir.
(1) 'de a = 0 alarak, ilerideki al malar m zda s k s k gereksinme duyaca m z bir
forml elde ederiz:
T O = O. (3)
(1) forml, lineer bir T operatrnn, bir vektr uzay n (kendi tan m blgesi) dier bir
vektr uzay iine olan bir homomorfizmi oldu unu ifade eder; yani, T dnsm, vektr
uzaya ilikin iki ilemi, a adaki anlamda, korur. (1) 'in sol taraf nda, nce bir vektr
uzay ilemi (toplama ya da skalerle arpma) uygulay p, elde edilen vektr, Y 'nin iine
dn trmemize kar l k, sa tarafta, nce x ve y 'yi Y 'nin iine dn trp, daha
sonra, Y 'de vektr uzay i lemlerini uygularsak, her ikisinde de elde edece imiz sonu
ayn olacakt r. Bu zelik lineer uzaylar nemli hale getirir. Bunun yan s ra, lineer
operatrier vektr uzaylar zerinde tan mland ndan, vektr uzaylar fonksiyonel
analizde nemli bir yer tutar.
 61
imdi, lineer operatrlere ili kin baz temel rneklerden sz edece iz. Her bir
rnekteki operatrn lineer olup olmad n n gsterilmesini okuyucuya b rak yoruz.
RNEKLER.
2.6.2. zde lik Operatr. tv : X X zdelik operatr, her x e X iin, /xx = x
eitli i ile tan mlan r. Kolayl k amac yla, tx, yerine yaln zca / yazaca z; o halde, lx = x
olacakt r.
2.6.3. S f r Operatr. O : X - Y s f r operatr, her x e X iin, Ox = 0 ile tan mlan r.
2.6.4. Trev Operatr. X, [a,b] zerinde tan ml tm polinomlardan olu an vektr
uzay olsun. O notasyonu, t 'ye gre tretmeyi gstermek zere, her x e X iin,
Tx(t) = x' (t)
yazarak, X zerinde bir lineer T operatr tan mlayabiliriz. Bu T operatr X 'i kendi
zerine dn trr.
2.6.5. ntegral Operatr. ga,b] 'den kendi iine lineer bir T operatr,

Tx(t) S
= x( )dz (t E [a,b])

ile tan mlanabilir.

2.6.6. t ile arpma Operatr. C[a,b] 'den kendi iine di er bir lineer operatr,
Tx(t) = x(t)
ile tan mlan r.
2.6.7. Elemanter Vektr Cebri. Bir arpan sabit tutulmak ko uluyla, vektrel
arp m,lineer bir Tl = 118 3 -+ R' operatr tan mlar. Benzer ekilde, yine bir arpan sabit
tutulmak zere, skaler arp m lineer bir T2 : I8 operatr tan mlar: a = (a.,) E K 3
[

sabit olmak zere,

T2x = x.a = 4 i c i -< 2 a2 +43 a 3
2.6.8. Matrisler. r sat rh ve n kolonlu reel bir A = (a k) matrisi,
y = Ax

eitli i yard m yla, bir T : u8n - BU operatr tan mlar; burada, x = n tane bile ene,
y = (ni ) ise, r tane bile ene sahip olup, her iki vektr de, matris arp m na uygun
olabilmeleri iin birer kolon vektr olarak yaz l rlar. y = Ax 'i a k olarak yazarsak,

r1 1 r al a 2

a2I a22
a n
azn
5

T r Ur! ar2 cern 411

elde ederiz. Matris arp m lineer bir i lem olduundan, tan mlanan T operatr
lineerdir. E er A matrisi kompleks olsayd , Cn 'den C r iine lineer bir operatr tan mlard .
Matrislerin lineer operatrlere ili kin rolleri, Ks.2.9 'da ayr nt l olarak incelenecektir.
Verdiimiz bu rneklerde, lineer operatrlerin de er blgeleriyle, s f r uzaylar n n
birer vektr uzay oldu unu kolayca gsterebiliriz. Bu tipik bir zeliktir. imdi, lineerli in
basit ispatlarda nas l kullan ld n da grerek, bu gere i ispatlayaca z. Ve sz konusu
teorem, ilerideki al malar m zda da e itli uygulama alanlar na sahip olacakt r.
 62
2.6.9 TEOREM (Deer Blgesi ve S f r Uzay ). T lineer bir operatr olsun. Bu
durumda,
(a) R(7) deer blgesi bir vektr uzayd r.
(b) dim D(7) = n < co ise, dim R(7) < n 'dir.
(c) N(T) s f r uzay bir vektr uzay d r.
Ispat. (a) Herhangi yi,y2 e R(7) elemanlar al p, herhangi a, fi skalerleri iin,
ay + fiy2 E R(T) oldu unu gsterece iz. y ,y2 E R(7) oldu undan, uygun x ,x2 E D( 7)
elemanlar iin, y = Tx ve y2 = Tx2 yazabiliriz. Ayr ca, D(T) bir vektr uzay
oldu undan, ax + fix2 e D(T) 'dir. T nin lineerlii nedeniyle de
T(ax, +13x2) = aTx + fix2 = ay + fiy2
elde ederiz. O halde, ay + fiy2 E R(T) 'dir. yi,y2 E R(r) elemanlar ve al nan skalerler
keyfi olarak seildi inden, bu sonu R(T) 'nin bir vektr uzay oldu unu ispatlar.
(b) R(7) 'den keyfi bir biimde, n + 1 tane, y ,. yn+1 eleman seelim. Buna gre,
D(7) 'deki baz x ,...,x+ , elemanlar iin, y = Tx1,...yn+1 = Txnf yazabiliriz. dim
D(7) = n olduundan {xl,...,x+ ,} kmesi lineer ba ml olmald r. Dolay syla, hepsi
birden s f r olmayan baz al, , a Tl skalerleri iin,
a x =0
yazabiliriz. T lineer ve T O = 0 oldu undan, T 'nin her iki yana uygulanmas ,
T(a x +...+am xn+ ) = Geo, ' +...+c n+lyn+1 = 0
sonucunu verir. Bu ise, lerin hepsinin birden s f r olmamas nedeniyle, {y ,...,yn+1}
kmesinin lineer ba ml olduunu gsterir. R(7) 'nin bu altkmesinin keyfi bir biimde
seildi ini hat rlarsak. R(T) 'nin n + 1 ya da, daha fazla say da eleman ieren lineer
bamsz bir altkmeye sahip olamad sonucuna var m. Bunun anlam ise, tan m
gere i, dimR(T) < n olduudur.
(c) Herhangi x ,x2 e N(T) alal m. Buna gre, Txi = Tx2 = 0 'd r. T lineer
oldu undan, herhangi a, fi skalerleri iin,
T(ax + fix2) = aTx + 13Tx2 = 0
yazabiliriz. Bu da, axi px2 E N(T) oldu unu gsterir. Dolay syla, N(7) bir vektr
uzayd r.
(b) 'nin aikar bir sonucu olarak a adaki ifadeyi verebiliriz:
"Lineer operatorler lineer bamllk korur."
imdi de bir lineer operatrn tersini inceleyece iz. nce, bire-bir bir T : D(7) Y
dnmnn tan m n hat rlayal m. Bilindi i gibi, bir T dnm, tan m blgesindeki
farkl noktalara farkl grntler kar l k getiriyorsa , yani, herhangi x , x2 E D(7') iin,
x + x2 Tx, Tx2
ya da, buna edeer dier bir deyimle,
Tx = Tx2 = x = x2
oluyorsa, Tdn mne, bire-bir dn m ad verilir. Byle bir durumda, her yo E R(T)
eleman n , Txo = yo olacak ekilde, xo E D(T) zerine dn tren bir
T-I : R(7) D(7) <51
yo xo (yo = Txo)
 63
dn m vard r. ( ekil 20). T-, dn mne, T 'nin tersi ad n verece iz.

ekil 20. Bir dn mn tersine ili kin gsterimler.Bkz (5)

(5) 'den yararlanarak , kolayca,

her x e D(T) iin T I Tx = x

hery E R(T) iin 7T- 'y = y

yazabiliriz.
Vektr uzaylar zerindeki lineer operatrlere ili kin durumu ise, a a daki ekilde
ifade edebiliriz. Bir lineer operatrn tersinin var olabilmesi iin gerek ve yeter ko ul, sz
konusu operatrn s f r uzay n n yaln zca s f r vektrnden olu mas d r. Daha a k
olarak, ileride s k s k kullanaca = yararl bir kriteri vermemiz yerinde olacakt r:
2.6.10. TEOREM (Ters Operatr). X ve Y, her ikisi de reel, ya da, her ikisi de
kompleks iki vektr uzay olsun. Tan m blgesi D(T) c X ve deer blgesi R(T) c Y olan
lineer bir T : D(7) -+ Y operatrn ele alal m. Bu durumda,
(a) T-1 R(T) D(7) ters operatrnn var olmas iin gerek ve yeter ko ul,
Tx=0x=0
'd r.
(b) Eer T' mevcut ise, lineer bir operatrdr.
(c) dim D(T) = n < co ve T-1 mevcut ise, dim R(T) = dimD(T) 'dir.
Ispat. (a) Tx = 0 olduunda, x = 0 oldu unu kabul edelim. T,x, = Tx2 olsun. T lineer
oldu undan,
T(x -x2) = Tx 1 -7X2= 0
ve, hipotez gere i, x i - x2 = 0 yazabiliriz. Dolay s yla, Tx1 = Tx2 olmas , x = x2
olmas n gerektirmektedir ve (4*) uyar nca, 1-1 mevcuttur. Tersine olarak, e er T- '
mevcut ise, (4*) gereklenir. x2 = 0 olmak zere, (4*) ve (3) formllerini gz nne
al rsak,
Tx1 = 7D = O x = O
elde ederiz. Bu da, (a) 'n n ispat n tamamlar.
(b) mevcut oldu unu kabul edip, lineer oldu unu gsterelim. T' 'in tan m
 64
blgesi R(T) olup, Teo.2.6.9(a) uyar nca, bir vektr uzayd r. Herhangi x ,x2
elemanlar yla, bunlar n grntleri olan,
y ---- Tx ve y2 = Tx2
elemanlar n gznne alal m. Buna gre,
x, = T- 51 ve x2 = T-1y2
yazabiliriz. T lineer oldu undan, herhangi a ve /3 skalerleri iin,
ay + fiy2 = aTx + fiTx2 = T(ax + fix2)
buluruz. xj = T- ly, oldu undan,
t(ayl + fly2) = ax + fix2 = + 137- 52
elde ederiz. Bu da Tl 'in lineer oldu unu ispatlar.
(c) Teorem 2.6.9(b) uyar nca, dim R(7) < dim D(T) yazabiliriz. Ve ayn teoremin
'e uygulanmas yla da, dim D(7) < dim R(7) elde ederiz.
Son olarak, lineer operatrlerin bile imlerinin tersi hakk nda yararl bir formlden sz
etmek istiyoruz.
2.6.11. LEMMA (arp m n Tersi). T : X Y ve S : Y - Z bire-bir ve rten iki lineer
operatr olsun. (Burada, X, Y, ve Z birer vektr uzayd r.) Bu durumda, ST arp m n n
(bileiminin) tersi olan (ST) -' : Z X operatr mevcut olup
(s7) -1 = ri s-1 (6)
'dir. ( ekil 21).
ispat. ST : X Z operatr bire-bir ve rten olup, dolay s yla, (S7) -1 mevcuttur. Buna
gre, /z, Z zerindeki zdelik operatr olmak zere,
ST(ST) - ' = IZ
yazabiliriz. Eitli in her iki yan na S-1 'i uygulayp, S- 'S = Ir (Y zerindeki zde lik
operatr) oldu unu da hat rlarsak,
S-IST(ST) -1 = T(ST) -1 = S-'IZ =
elde ederiz.

S '

(S T) --- 1

ekil 21. Lemma 2.6.11'deki gsterimier

Bu kez de, ri 'i uygulay p, T-1 T = lx eitli ini kultan rsak, arzu edilen,
 65
T- I T(ST) - I = (S7) - I =
sonucunu elde ederiz. Bu ise, ispat m z tamamlar.

PROBLEMLER
1. 2.6.2, 2.6.3 ve 2.6.4 'deki operatrlerin lineer olduklar n gsteriniz.
2. R 2 'den, R 2 iine, s rasyla,

( 1 42)
, (1 ,0)
(,, 2 ) (0, 2 )

(,, 2 ) (42 , )
(1,2) (r ,r42)
ile tan mlanan, T ,T2 T3,T4 operatrlerinin lineer olduklar n gsteriniz ve bu operatrleri
geometrik olarak yorumlay n z.
3. Prob.2 'de ad geen Tl, T2 ve T3 operatrlerinin tan m blgesi, deer blgesi ve
s f r uzaylar nedir?
4. (a) Prob.2 ' deki, T4 'n, (b) 2.6.7 'deki, T, ve T2 'nin, (c) 2.6.4 'deki, T 'nin sf r
uzaylar nedir?
5. T : X - Y bir lineer operatr olsun. X 'in bir V altuzay n n grntsnn ve
dolaysyla, Y 'nin bir W altuzay n n ters grntsnn bir vektr uzay oldu unu
gsteriniz.
6. ki lineer operatrn arp m (bileimi) mevcut ise, bu arp m n lineer olduunu
gsteriniz.
7. (Komtatiflik). X herhangi bir vektr uzay ve S : X - Xve T : X X herhangi iki
operatr olsun. E er, ST = 7S, yani, her x e Xiin, (ST)x = (TS)x ise, S ve T operatrleri
komtatiftir denir. Prob.2 'deki T ve T3 operatrleri komtatif operatrler midir?
8. Prob.2 'deki operatrleri 2x2 tipindeki matrisler kullanarak yaz n z.
9. 2.6.8 'de, y = Ax bileenleri cinsinden yaz n z ve T 'nin lineer oldu unu gsterip
rnekler veriniz.
10. 2.6.10(a) 'daki koulu, T 'nin s f r uzay cinsinden formle ediniz.
11. X, 2 x 2 tipindeki tm kompleks terimli matrislerden olu an vektr uzay olsun.
T : X --> Xdnmn, b E X sabit ve bx bilinen matris arp rn n gstermek zere,
Tx = bx ile tan mlayal m. T 'nin lineer oldu unu gsteriniz. Hangi koul alt nda T-I
mevcut olur?
12. 2.6.4. 'de tan mlanan T operatrnn tersi var m d r?
13. T : D(7) -* Y, tersi var olan, lineer bir operatr olsun. {xi,...xn }, D(T) 'de lineer
ba msz bir kme ise, {Txi,.,Tx t,} kmesinin lineer ba msz olduunu gsteriniz.
14. T : X Y lineer bir operatr ve dim X = n < oo olsun. R(7) = Y olmas iin gerek
ve yeter koulun, T-I 'in varl oldu unu gsteriniz.
15. R zerinde tan ml olan ve R zerinde her yerde, her mertebeden trevlenebilir
olan tm reel deerli fonksiyonlardan olu an Xvektr uzay n ele alal m. T:X->X
dnmn, y(t) = Tx(t) = x' (t) ile tan mlayalm. R(7) 'nin, X 'in tm olduunu, fakat,
7-I 'in mevcut olmad n gsteriniz. Bu problemi, Prob.14 ile kar lat rn z ve
yorumlay n z.
 66

2.7.SINIRLI VE SREKL L NEER OPERATRLER

K s.2.6 'da, normdan hi bir ekilde yararlanmad m z dikkatinizden kamam t r.
imdi, aa daki temel tan mda normu yeniden gz nne al yoruz.
2.7.1. TAN1M (S n rl Lineer Operatr). X ve Y normlu uzaylar ve D(T) c X olmak
zere, T : D(7) --> Y lineer bir operatr olsun. E er her x E D(T) iin,
II TxJI cjix ji (1)
olacak ekilde, reel bir c say s varsa, T operatr s n rl 'd r denir.
(1) 'de sz edilen normlardan, sol taraftaki Y zerinde, sa taraftaki ise, X
zerindeki normdur. Kolayl k a s ndan, her iki normu da, kan t rma tehlikesi olmaks z n,
ayn L IJ sembolyle gsteriyoruz. Alt indislerde yap lacak 'kil o , JITxII v.b. farkl
,

gsterimler burada gereksiz grlm tr. (1) forml, s n rl lineer bir operatr, D(T)
'deki s n rl kmeleri, Y iindeki s n rl kmeler zerine dn trd n gstermektedir.
S n rl operatr deyimi de buradan kaynaklanmaktad r.
Uyar . Burada kulland m z s n rl deyiminin, analizdekinden farkl oldu una dikkat
etmemiz gerekmektedir. Analizde, de er blgesi s n rl bir kme olan fonksiyonlara
s n rl fonksiyon ad n veriyorduk. Fakat, ne yaz k ki, her iki deyim de standart hale
gelmi olup, az da olsa bir kar t rma tehlikesine ra men, kullan lmaktad r.
(1) ifadesi, s f rdan farkl her X E D(7) iin gereklenecek ekilde, mmkn olan en
kk c deeri nedir diye sorabiliriz. (Burada, K s.2.6, For.(3) uyar nca, x = 0 iin, Tx = 0
olaca ndan, x = 0 halini hari tutuyoruz). (1) ifadesinden, blme i lemiyle,
JJ TxII <
iix II
elde ederiz. Bu ise, c 'nin en az, sol taraftaki ifadenin, D(T) {O} zerinden al nan
supremumu kadar byk olabilece ini gsterir. O halde,sorumuzun cevab , (1) 'deki en
kk c 'nin sz konusu supremum oldu udur. Bu byklk IJ 7] ile gsterilir;
dolays yla,
liTx Il
II T{I = sup (2)

xeD(7) Iixll

dir. II Til byklne, T operatrnn normu denir. E er, D(T) = {0} ise, Il Til = 0 olarak
tan mlan r; bu durumda, K s.2.6, For.(3) gere ince, T O = 0 olaca ndan , T = 0 'dir.
(1) ifadesini, c = Il 711 alarak,
Il Txll S_ BTHIIx II (3)

eklinde yazabiliriz. al malar m z s ras nda bu forml s k s k kutlanacaz.

Kukusuz, kulland m z norm deyiminin nedenini a klamak zorunday z. Bu
a klamay aadaki lemma ile verece iz.
2.7.2. LEMMA (Norm). T, 2.7.1 'de tan mland ekliyle, s n rl lineer bir operatr
olsun. Buna gre,
(a) T 'nin normu iin de iik bir di er form,
Il Til = sup ll Txll (4)
xeD(7)

'dir.
(b) (2) ile tan mlanan norm, K s.2.2 'de verilen, (N1)-(N4) aksiyomlann gerekler.
 67
ispat. (a) IIx II = a yazal m ve x # 0 olmak zere, y = (11a)x diyelim. Bu durumda,
IIYII = lIxIlla = I olup, T 'nin lineer olmas nedeniyle de, (2) ifadesi,
II TII = sup
xcD(T)
II Tx II = sup
xd:/(T)
Il = sup II Ty II
yd:)(/)

sonucunu verir. Sa tarafta, y yerine x yazarsak, (4) ' elde ederiz.

(b) (N1) aikard r ve dolay s yla, 110 II = 0 'd r. II TII = 0 idan,her x E D(7) iin, Tx = 0
elde ederiz; O halde, T = 0 'd r. Buna gre, (N2) aksiyomu da gereklenir. Ayr ca, (N3)
aksiyomu, x E D(7) olmak zere,
sup =sup IallITx11 = la! sup IIx I
IlaTxp
=I Ilxll =1
'den elde edilir. Son olarak, (N4) aksiyomu, x E D(7') olmak zere,
sup (Tl + T2)x II =sup IIT1x +T2xII <sup II T x II + sup II T2xIl
d=l

ifadesinden kart l r.
S n rl lineer operatrlerin genel zeliklerini incelemeden nce, s n rl lineer operatr
kavram n daha iyi anlamam za yard mc olacak baz tipik rneklere bakmam zda yarar
vard r.
RNEKLER
2.7.3. zdelik Operatr. Normlu bir X # {O} uzay zerindeki / : X -X zde lik
operatr s n rl olup IIIII = 1 normuna sahiptir. (Tan m iin 2.6.2 'ye bak n z.)
2.7.4. S f r Operatr. Normlu bir X uzay zerindeki 0 : X Ys f r operatr s n rl
olup, II0II = 0 normuna sahiptir. (Tan m iin 2.6.3 'e bak n z.)
2.7.5. Trev Operatr. X, J = [O, 1] zerindeki tm polinomlardan olu an ve
llxll = Inaxlx(t)I, t E J ile verilen norma sahip bir normlu uzay olsun. O sembol t 'ye
gre al nan trevi gstermek zere, X zerinde bir T trev operatr
Tx(t) = (t)
ile tan mlan r. Bu operatr, lineer oldu u halde, s n rl deildir. Gerekten, n e N olmak
zere, x(t) = tn alal m. Bu durumda, lix Ij = 1 'dir ve
Tx,,(t) = (t) =
olur; dolay s yla, II Tx II = n ve Tx = n bulunur. n E N keyfi olarak al nd ndan,
bu sonu, II TxnIIIIixn Il 5 c olacak ekilde, sabit bir c says n n varolmad n gsterir.
Bunu ve (1) 'i gz nne al rsak, T 'nin s n rs z oldu u ortaya kar.
2.7.6. ntegral Operatr. Bir T : C[0,1] -> C[0,1] integral operatrn,

y(t) = k(t,r)x( )d
o
olmak zere, y = Tx ile tan mlayabiliriz. Burada, k verilen bir fonksiyon olup, T 'nin
ekirde i ad n al r ve J=[0,1] olmak zere, t - dzlemindeki G = J x J kapal karesi
zerinde srekli oldu u varsay l r. Bu operatr lineerdir.
Ayrca, T s n rl d r. Bunu ispatlayabilmek iin, nce, k 'n n kapal kare zerindeki
srekliliinin, k 'n n s n rl l n gerektirdi ine dikkat etmemiz gerekir; ko reel bir say
olmak zere, her (t,r) e G iin, Ik(1,1-)I < ko diyelim. Bunun yan s ra,
ix(t)i s_rnax lx(t)I = Ilx II
 68
yazabiliriz. O halde,

ily lI = II Tx Il =max k(1,1-) x(r)d

tcJ
o

le
f
5 max ik(t,r) !k(t) Ict
o

ko llx II

bulunur. Sonu olarak, Il Tx11 < kolk Ii bulmu oluyoruz. Bu ise, c = ko al nmak zere,
(1) ifadesinden ba ka bir ey de ildir. O halde, T s n rl d r.
2.7.7. Matris. r sat rl ve n kolonlu, reel bir A = (aik) matrisi,
y Ax
eitlii yard m yla, bir T : [It n [18r operatr tan mlar. Burada, x = (4,) ve y = (%),
s ras yla, n ve r bileenli kolon vektrleri olup, 2.6.8 'de tan mland ekliyle, matris
arp m kullan lm t r. Bileenler cinsinden yaz l rsa, (5) ifadesi,

rh =Eajkic = 1,...,r)
l=, 1

ekline dnr. Matris arp m lineer bir operatr oldu undan, T lineerdir.
T 'nin s n rl oldu unu gstermek iin, nce, 2.2.2 'den, ER n zerinde,
1/2
jn
11 4 = n E
k 4=1 )

ile verilen norm ile, benzer ekilde, y E 118 r iin verilen normu hat rlayal m. (5') ile, K s.1.2
'deki (11) no.lu Cauchy-Schwarz e itsizliini gz nne al rsak,
r r 2
liTx 11 2 = n i=E
_I_
Eafigk
k=1
2

<E
r[
(E aik)1/2 2, )1/2
j-1 k=1 nr=1
r n
=1142EE alk
j=1 k=1

elde ederiz. Son sat rdaki ift-toplam n x 'e ba l olmad grlmektedir. Bu nedenle,
elde etti imiz sonucu,
r n
C2
= Ea
2
j=1 l=1

olmak zere,
II Tx 11 2 c2 lix 11 2
eklinde yazabiliriz. Bu ise, (1) ifadesini verir ve T 'nin s n rl l n n ispat n tamamlar.
 69
Matrislerin lineer operatrlere ili kin rolleri K s.2.9 'da ayr ca incelenecektir. Bu
konuda sinirlilik tipik bir zelik olup, sonlu boyutlu hallerde kar laaca m z bu durumu,
aadaki teoremle belirlemek istiyoruz.
2.7.8.TEOREM (Sonlu Boyut). E er normlu bir X uzay sonlu boyutlu ise, X
zerindeki her lineer operatr s n rl d r.
Ispat. dim X = n ve , e n }, X 'in bir baz olsun. Herhangi bir x = 5
eleman n ve X zerinde herhangi bir lineer T operatrn gz nne alal m. T lineer
oldu undan (toplamlar 1 'den n 'e kadar al nmak zere),

Tx Il = ;Te;
I< }; I iIIITeill <max lJ Te kII
k

yazabiliriz. Son toplama, a, ve x, = e, olmak zere, Lemma 2.4.1 'i uygularsak,

g.i 5- = ic--11x11
elde ederiz. Buldu umuz bu iki sonu birlikte ele al n rsa, y =max II TekII olmak zere,
k

llTxll YIIxII
yaz l r. Bundan ve (1) 'den faydalanarak da T 'nin s n rl oldu unu grrz.
imdi de, s n rl lineer operatrlerin nemli genel zeliklerini inceleyece iz.
Operatrler, asl nda, birer dn m olduklar ndan, sreklilik tan m n (1.3.3) bunlara
da uygulayabiliriz. A ada, lineer bir operatr iin, sreklilik ve sinirlilik tan mlar n n
edeer kavramlar haline geldiini ayr nt l bir biimde grece iz.
X ve Y normlu uzaylar, D(7) c X olmak zere, T : D(T) Y, lineer olmas zorunlu
olmayan, herhangi bir operatr olsun. tan m 1.3.3 uyar nca, T operatrnn, bir
xo E D(7) noktas nda srekli olmas iin, verilen bir say s na kar l k, IIxxoll <
koulunu gerekleyen her x E D(7) iin,
II Tx Txoll <
olacak ekilde bir S > 0 say s n n var olmas gerekmektedir. E er her x E D(7)
noktas nda T srekli ise, T operatr srekli'dir denir.
imdi, T 'nin lineer olmas halinde, aadaki nemli teoremi ifade ve ispat edebiliriz.
2.7.9. TEOREM (Sreklilik ve Sinirlilik). X ve Y normlu uzaylar, D(T) c Xolmak
zere, T : D(7') -4- Y bir lineer operatr olsun. Bu durumda,
(a) T 'nin srekli olmas iin gerek ve yeter ko ul, T 'nin s n rl olmas d r.
(b) T bir tek noktada srekli ise, her noktada sreklidir.
Uyar . Baz yazarlar, yaln zca srekli lineer operatrleri lineer operatr olarak
adland rmaktad rlar. Srekli olmad halde, uygulama a s ndan byk nem ta yan
lineer operatrlerin varl n gz nnde bulundurarak byle bir deyimi kullanmaktan
ka n yoruz. Bu konuda ilk rne i, hat rlayaca n z gibi, 2.7.5 'de vermi tik.
ispat. (a) T = 0 iin, ifade a ikard r. T # 0 alal m. Bu durumda, Il TII # 0 d r. T 'nin
s n rl oldu unu varsay p, herhangi bir X0 E D(T) noktas n gz nne alal m. Herhangi
bir E > 0 says verilmi olsun. Buna gre, T lineer oldu undan, S = E/IITII olmak zere,
Ilx xo Il < 8 olacak ekildeki her x E D(T) iin,
Il Tx Tx o = T(x x o) l S. ii T iix xo < 11 7'11(5 = E
yazabiliriz. xo e D(T) 'nin keyfi olmas nedeniyle, bu sonu , T 'nin srekli oldu unu
gsterir.
Tersine olarak, T 'nin, keyfi bir x o e D(T) noktas nda srekli oldu unu varsayal m.
 70
Buna gre, herhangi bir e > 0 say s verildiinde, I x - xo Il < S koulunu gerekleyen her
x E D(T) iin,
llTx-TxoII < s (6 )

olacak ekilde bir <5 > 0 say s vard r. imdi, D(T) 'de herhangi bir y 0 alal m ve
x = X0
'IYI'
y
yazal m. Bu durumda,
x - xo - y
'IYI'
olur. O halde, llx -xo Il = 8 olup, dolays yla, (6) 'y kullanabiliriz. T 'nin lineer olmas
nedeniyle,

fiTx- Txoil = NT(x - xo)ii = 111(113,8 H Y )11 = ly11 "TY"

yazabiliriz ve (6) ifadesi,

Ilvll Ii TY Il 5- E
sonucunu gerektirir. Buradan dal Tyll < s Ilyll bulunur. Bu ise, c = 18 olmak zere,
Tyll 5_ 411 eklinde yaz labilir T 'nin s n rl oldu unu gsterir.
(b) T 'nin bir noktadaki sreklili i, (a) 'n n ispat n n ikinci ksm gereince, T 'nin
s n rl l n gerektirir; bu ise, (a) uyar nca, T 'nin srekliliini verir.
2.7.10. SONU (Sreklilik , S f r Uzay ). T s n rl lineer bir operatr olsun. Buna
gre,
(a) x,x E D(7) olmak zere, x x olmas , Txn Tx sonucunu gerektirir.
(b) N(7) sf r uzay kapal d r.
ispat. (a) spat n bu ksm , Teorem 2.7.9(a) ve 1.4.8 'den, ya da, n 00 iin,
Il l'x ,- = linxn - x)ii - --+ O
olmas nedeniyle, do rudan doruya, (3) 'den elde edilir.
(b) Her x E N(7') iin, N(7) 'de, xn --> x olacak ekilde bir (x) dizisi vard r; 1.4.6 (a) 'ya
bak n z. O halde, Sonucumuzun (a) k sm uyar nca, Tx n -* Tx yazabiliriz. Ayrca, l'x,, = 0
oldu undan, Tx = 0 'd r; dolay syla, x e N(7) olur. Buna gre, x e N(T) 'nin keyfi olarak
seildi ini dnrsek, N(7) 'nin kapal oldu u ortaya kar.
Bu arada, s n rl lineer bir operatrn, deer blgesinin kapal olmayabilece ini
belirtmemiz yerinde olacakt r. (Prob.6 'ya bak n z).
Okuyucular, X, Y,Z normlu uzaylar olmak zere, T2 :X->Y,T :Y->ZveT:X-->X
s n rl lineer operatrleri iin geerli olan di er bir yararl formln, yani, daha a k olarak
yazarsak,
Ii T Tzll SIIT iiiir ll, T" ii 5 ii (n e N)
formlnn basit bir ispat n verebilirler.
Operatrlerin birer dn m olduklar n biliyoruz ve dn mlere ilikin, tan m
blgesi, deer blgesi ve bir operatrn s f r uzay gibi baz kavramlar inceledik. imdi
bunlara, k stlama ve geniletme ad n vereceimiz, iki yeni kavram daha ekleyebiliriz.
Asl nda bunu daha nce de yapabilirdik. Ancak, hemen ard ndan, ilgin bir uygulamas n
verebilece imiz iin, burada vermeyi tercih ediyoruz (Teorem 2.7.11'e bak m). Ie,
operatrlerin e itli ini tan mlayarak ba layal m.
 71
Tl ve T2 gibi iki operatr verilmi olsun. Eer bunlar, ayni D(7)) = D(T2) tan m
blgesine sahip ise ve her x E D(T,) = D(T2) iin, Tix = T2x oluyorsa, Tl ve T2
operatrleri e it 'dir denir ve
T = T2
yaz l r.
Bir T : D(7) -> Y operatrnn, bir B c D(7) altkmesine olan k s tlamas ,
T1 B
ile gsterilen ve
TIB -+ Y, her x B iin T 18x=Tx
eklinde tan mlanan bir operatrdr.
T 'nin bir M D D(T) kmesine olan geni lemesi ise, D(T)= T, yani, her x E D(T)
iin, Tx = Tx olacak ekilde tan mlanan bir
T:M-. Y
operatrdr. (Buna gre, T, -1 'n n D(7) 'ye olan kis tlamas dir. )
Eer, D(T), M 'nin gerek bir altkmesi ise, verilen bir T operatr bir ok
genilemeye sahip olur. Bunlardan genellikle, pratik a dan nemli olanlar!, rne in,
lineerlik ve sinirlilik gibi, baz temel zelikieri koruyan geni lemelerdir. Aa daki teorem,
bu bak mdan, ilgintir. Bu teorem, s n rl lineer bir operatrn, kendi tan m blgesinin
D(T) kapan na olan ve geni letilmi operatr yine s n rl ve lineer ve hatta ayn norma
sahip olacak ekilde tan mlanm bir genilemesine ilikindir. Bu durum, normlu bir X
uzay ndaki yo un bir kmeden, X 'in tmne yap lan bir geniletmeyi de ierecektir.
Ayrca, normlu bir X uzay ndan, bu uzay n tamlanm na olan (2.3.2) geni leme de
kapsanm olacakt r.
2.7.11. TEOREM (S n rl Lineer Geni leme). D(T), normlu bir X uzay nda bulunmak
ve Y bir Banach uzay olmak zere,
T : D(7) Y
s n rl lineer bir operatr olsun. Bu durumda, T operatr, Y,
IITII = IITI
normuna sahip, s n rl lineer bir operatr olmak zere, bir
7':D(1) -* Y
-

genilemesine sahiptir.
ispat. Herhangi bir x E D(T) gz nne alal m. Teorem 1.4.6 (a) uyar nca, D(T) 'de,
x x olacak ekilde bir (x) dizisi vard r. T lineer ve s n rl oldu undan,
l Txn - TX.11 = IIT(x - xm)lI 5 IITIIIIx` xm ll
yazabiliriz. Bu ise, (x) dizisinin yak nsak olmas nedeniyle, (Tx,,) dizisinin bir Cauchy
dizisi oldu unu gsterir. Kabulmz gere i, Y tam'd r; dolay syla, (Tx) yak nsakt r;
Tx ->yE Y
diyelim. T 'y ,
Tx = y
ile tan mlayal m. imdi, bu tan m n, D(T) 'de x 'e yak nsayan bir dizinin zel
seimlerinden ba msz olduunu gsterece iz. x x ve n x oldu unu varsayal m.
 72
Buna gre, (v,,),

dizisi olmak zere, z, x yazabiliriz. O halde, (Tv.) dizisi, 2.7.10 (a) uyar nca, yak nsak
olup, (Tv.) 'in (Tx n ) ve (Tz n ) gibi iki altdizisi ayn limite sahip olmak zorundad r. Bu ise, 7'
'n n, her x E D(7) noktas nda tek olarak tan ml oldu unu ispatlar.
A ka grld gibi, T lineerdir ve her X E D(7) iin, T x = Tx 'dir; o halde, 7' , T
'nin bir geni lemesidir. imdi,
II Tx,j1 5_ II TIIIIxn II
eitsizli ini kullan p, n 'i sonsuza gtrelim. Buna gre, Tx, y = T x elde ederiz.
x -+ 11xli srekli bir dn m tan mlad ndan (K s.2.2 'ye bak n z),
i Tx Il Iki'
buluruz. Dolay s yla, 7' s n rl olup, 117. 11 < 11711 'dir. Ku kusuz, bir supremum olarak
tan mland hat rlan rsa, normun bir geni lemede azalmas sz konusu
olamayaca ndan, II 711 .? II Til 'dir. Bu iki sonu ise, birlikte, 117'11 = II TII oldu unu
gsterir.
PROBLEMLER
1. (7) 'yi ispatlay n z.
2. X ve Y iki normlu uzay olsun. Bir lineer operatrnn s n rl olmas iin gerek ve
yeter koul, T 'nin X'deki s n rl kmeleri, Y 'deki s n rl kmeler iine dn trmesidir.
Gsteriniz.
3. T # 0 s n rl lineer bir operatr ise, IIx il < 1 ko uluna uygun herhangi bir x E D(T)
iin, 11 Tx II < 11711 (kesin) e itsizli ini yazabileceimizi gsteriniz.
4. 2.7.9 (a) 'y kullanmaksz n, 2.7.9 (b) iin, do rudan bir ispat veriniz.
5. x = l; = .,/j olmak zere, y = ( r7;) = Tx ile tan mlanan, T :
operatrnn lineer ve s n rl oldu unu gsteriniz.
6. (Deer Blgesi). S n rl lineer bir T : X Y operatrnn R(7) deer blgesinin, Y
'de kapal olmak zorunda bulunmad n gsteriniz. (Yol Gsterme. Prob.5 'deki T
operatrn kullan n z.)
7. (Ters Operatr). T, normlu bir X uzay ndan, normlu bir Y uzay zerine, s n rl
lineer bir operatr olsun. Her x E X iin,
117'4 bfix11
olacak ekilde, pozitif bir b says varsa, : Y -+ X 'in mevcut ve s n rl oldu unu
gsteriniz.
8. S n rl lineer bir T : X - Yoperatrnn tersi olan, T-' : R(T) -+ X operatrnn
s n rl olmak zorunda bulunmad n gsteriniz. (Yol Gsterme: Prob.5 'deki T
operatrn kullan n z.)
9. T : C[0,1] y C[0,1] operatr,

y(t) = x(r)ch
o
ile tan mlanm olsun. R(7) ve T' : R(7) --> C[0,1] bulunuz. 1"-1 lineer ve s n rl m d r?
10. C[0,1] zerinde, S ve T 'yi, s ras yla,
 73
y(s) = s x(t)dt, y(s) = sx(s)
o
ile tan mlayal m. S ve T komtatif midir? IlSll II T11, 115711, II TS11 'yi bulunuz.
,

11. X, Ek zerinde,
=sup 1X(1)1
leR

ile tan ml norma sahip, tm s n rl reel deerli fonksiyonlardan olu an normlu bir uzay
olsun ve T : X - Xoperatr, A > 0 bir sabit olmak zere,
y(t) = Tx(t) = x(t
ile tan mlans n. (Bu, y kt s , x girdisinin geciktirilmi versiyonu olan bir elektrik cihaz
olan bir geciktirme hatt 'n n modeli olup geciktirme sresi A kadard r;Bkz. ek.22). T
lineer midir? S n rl m d r?

geciktirme hatt 0
y<t) = x(t -
o

ekil 22. Elektrik geciktirme hatt

12. (Matrisler). 2.7.7 'de grd mz gibi, r x n tipindeki bir A = (ak) matrisi, tm
s ral say n-lilerinin oluturdu u X vektr uzay ndan, tm s ral say r-lilerinin oluturdu u
Y vektr uzay iine, lineer bir operatr tan mlar. X zerinde herhangi bir
normunun ve Y zerinde herhangi bir Il. 11 2 normunun verildi ini kabul edelim. Ks.2.4,
Prob.10'dan, r ve n sabit olmak zere, bu tip btn matrislerden olu an Z uzay zerinde
eitli normlar n varolduunu hat rlyoruz. Eer,
1lAx 112 S. 11A Il Ilx 11
yaz labiliyorsa, Z uzay zerindeki II. Il normu, II ve II. Q Z normlaryla uyumlu'dur denir.
liAx 11 2
IIA ll =sup
xEx 11x111

ile tan mlanan normun, Q. II, ve Q. 11 2 normlaryla uyumlu oldu unu gsteriniz. Bu norma,
genellikle, Il. II , ve Il. 11 2 taraf ndan tan mlanan doal norm ad verilir. Iki! =max } ve
J
113711 2 =max Itiji seilmesi halinde, doal normun,

=max Elajkl

oldu unu gsteriniz.

13. r = n al nmak zere, 2.7.7 'de, uyumlu bir normun,
 74
1/2
n n
ct 2j k
IIA II =
j=1 Is=1

ile tan mland n , fakat, n > 1 iin, bunun, [R n zerindeki Euclid normu ile tan mlanan
do al norm olmad n gsteriniz.
14. Prob.12 'de,

Ilx Il I = 11)211 2 =
k=I

sememiz halinde, uyumlu bir normun,

11A
k k=1

ile tan mland n gsteriniz.

15. r = n iin, Prob.14 'deki normun, bu problemde tan mlanan, il. Il 1 ve ii. 12
normlar na kar l k gelen do al norm oldu unu gsteriniz.

2.8. LiNEER FONKSIYONELLER

Deer blgesi, L8 reel ekseni, ya da, C kompleks dzleminde bulunan bir operatre
bir fonksiyonel diyoruz. Ve fonksiyonel analiz, esas olarak, fonksiyonellerin analizidir.
Fonksiyonelleri,fg,h,... gibi kk harflerle,/ 'in tan m blgesini D(J), deer blgesini
R(1) ile ve/ 'in bir x e D(J) noktas ndaki deerini del(x) ile gsterece iz.
Fonksiyonellerin birer operatr olmalar nedeniyle, daha nce verdi imiz tan mlar
bunlara da uygulan r. Ele al nacak fonksiyonellerin o unun lineer ve s n rl olmalar
nedeniyle, a a daki iki tan ma, zellikle, gereksinme duyaca z.
2.8.1. TANIM (Lineer Fonksiyonel). Tan m blgesi bir X vektr uzay nda, deer
blgesi ise, X 'in bir k skaler cismi iinde bulunan lineer bir f operatrne bir lineer
fonksiyonel ad verilir; dolay s yla, X reel ise, k = E ve X kompleks ise, k = C olmak
zere,
f : D(f) - k
yaz l r.
2.8.2. TANIM (S n rl Lineer Fonksiyonel). D(J) tan m blgesi, normlu bir X
uzay nda, deer blgesi ise, bu normlu X uzay n n skaler cismi iinde bulunan, s n rl
lineer bir f operatrne s n rl lineer fonksiyonel ad verilir. Buna gre, her x e D(J) iin,
1f(x)1 cliz l )
olacak ekilde reel bir c say s vard r. Ayrca,/ 'nin normu,
If(x) 1
Ilfll = sup (- 2a
xD(I) X 11

ya da,
IUII = sup If(x)1 (2b)
4-1
'dir. (Ks.2.7. For(2) 'ye bak n z.)
 75
Buna gre, K s.2.7 'deki (3) forml,
Ax)I II/1111x li (3 )

sonucunu gerektirir. Teorem 2.7.9 'un bir zel hali de a adaki ekilde ifade edilebilir.
2.8.3. TEOREM (Sreklilik ve Sinirlilik). Normlu bir uzayda, tan m blgesi D(1) olan
lineer birffonksiyonelinin srekli olmas iin gerek ve yeter ko ul, f 'in s n rl olmas d r.
RNEKLER.
2.8.4. Norm. Normlu bir (X, Il. Il) uzay zerinde, Il. II : X R normu, lineer olmayan
bir fonksiyoneldir.
2.8.5. Skaler arp m. Bir arpan sabit tutulmak kouluyla, bildi imiz skaler arp m,
.f(x) = = ++
42a2 43a 3

yard m yla, birf : 08 3 - R fonksiyoneli tan mlar; burada, a = (a.,) F 118 3 sabit olarak
al nm t r.
f 'nin lineer olduu kolayca grlebilir. Ayr ca,/ s n rld r. Gerekten,
1/(x)1 = lx. al 5 ilxil11 a 11
olup, normu 1 olan btn x 'ler zerinden supremum al rsak, (2b) uyar nca, MI 5_
elde ederiz. Di er taraftan, x = a al p, (3) ' de kullan rsak,

i(a)I Ila Il Pati

11/11
lia Il liall
buluruz. O halde, f 'in normu = [ la 'd r.
2.8.6. Belirli ntegral. Analizde o u zaman yapt m z gibi, bir tek fonksiyon iin gz
nne ald m zda, belirli integral bir say d r. Bununla birlikte, sz konusu integral, belli
bir fonksiyon uzay ndaki tm fonksiyonlar iin ele al nd nda, durum tamamen
de imektedir. Bu durumda, belirli integral, bu uzay zerinde bir f fonksiyoneli haline
dnr. Bir uzay olarak C[a,b] 'yi seelim (Tan m iin 2.2.5 'e bak n z). Bu durumda, f
fonksiyoneli,

i(X) = Jx(t)dt, x e C[a,b]

ile tan mlan r. f 'nin lineer oldu u a ka grlmektedir. imdi,f 'nin s n rl oldu unu ve
= b - a normuna sahip bulundu unu gsterelim. Gerekten, J = [a, b] yaz p, C[a,b]
zerindeki normu hat rlarsak,

iflx)1 = jx(t)dt 5_ (b - a) max ix(t)1 = (b - a)11x1I

teJ

buluruz. Buradan, normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum alarak, b - a elde

ederiz. Mi > b - a oldu unu grebilmek iin, zel olarak, x = xo = 1 seip, llx o ll = 1
oldu unu gz nnde bulundurup, (3) ' kullan rsak,
h
'&0 )1
llfll ?.: = lf(xol = J dt = b a
iixoll
a

elde ederiz.
2.8.7. C[a,b] Uzay . C[a,b] zerinde, uygulama a s ndan nemli dier bir
fonksiyonel ise, sabit bir to E ./ = [a, b] seilip,
 76
fi(x) = x(t o ), x
yaz larak elde edilir. f I 'in lineer oldu u kolayca grlebilir. Ayr ca, f s n rl olup,
VI Il = 1 normuna sahiptir. Gerekten,
If (x)1 = lx(ro)I 5- Iki'
yazabiliriz ve bu, (2) uyar nca, IV, II < 1 sonucunu gerektirir. Di er taraftan, xo = 1 iin,
llxo II = I olup, (3) yard m yla,
VI II ?_ (x0 ) 1 =
buluruz.
2.8.8. Q2 Uzay . t2 Hilbert uzay zerinde (1.2.3 'e bak n z), sabit bir a = (aj) e t 2
seip, x = ( .i ) E t 2 olmak zere,
00

1(x) = S.l al

yazarak, lineer bir f fonksiyoneli elde edebiliriz. K s.1.2 'deki (11) no.lu Cauchy-Schwarz
eitsizli i, toplamlar j zerinden, 1 'den 00 'a kadar al nmak zere,

if(x)i = IE4a 5 I L4.igil 5_ Egi 2 = l x ila Il

sonucunu verece inden, bu seri mutlak yak nsakt r ve f s n rld r.
Bir X vektr uzay zerinde tan ml tm lineer fonksiyonellerden olu an kmenin de
bir vektr uzay haline dn trlebilece ini belirtmemiz gerekmektedir. Bu uzay, X 'in
cebirsel dual uzay olarak adland r l r ve X* ile gsterilir. (Uyar : Bu tan mda norm
kavramtn n ierilmedi ine dikkat edilmelidir. X zerindeki tm s n rl lineer
fonksiyonellerden oluan, X' dual uzay , Ks.2.10 'da incelenecektir.) Bu uzaya ili kin,
vektr uzay ilemleri, aa daki ekilde, doal yolla tan mlan r. fi ve f2 gibi iki
fonksiyonelin, f, + f2 toplam , her x E Xnoktas ndaki deeri,
s(x) (f + f2)(x) = f (x) + f2(x)
olan bir s fonksiyonelidir; bir a skaleriyle, bir f fonksiyonelinin arp m ise, x E X 'deki
deeri,
p(x) = (af)(x) = af(x)
olan birp fonksiyonelidir. Verilen tan mlar n, fonksiyonlarda al lm toplam ve bir sabitle
arp m tan mlaryla uyum iinde oldu u da grlmektedir.
Burada bir ad m daha ileri giderek, X* 'in, elemanlar X* zerinde tan ml lineer
fonksiyoneller olan(X*)* cebirsel dualini inceleyebiliriz. (X")* ' , X** ile gsterecek ve X
'in ikinci cebirsel duali olarak adland racaz.
X** ' incelememizin nedeni, X ile X** aras nda, aada greceimiz, ilgin ve
nemli ba nt lar n elde edilebilmesidir. nce kullanaca m z notasyonlar seelim.

Uzay Genel eleman Bir noktadaki de eri

X
x" f f(x)
x** g X19
 77
X* zerinde tan ml lineer bir fonksiyonel olan, bir g E X** eleman n , sabit bir

x E X seip,
g(f) = gx(1) = j(x) (x E X sabit, .f E X* de iken) (4)
yazarak elde edebiliriz. Buradaki x alt-indisi, g 'yi belli bir x E X eleman kullanarak
elde etti imiz konusunda ufak bir uyar c d r. Okuyucu, burada, x 'in sabit olmas na
kar n, f 'in de iken oldu unu unutmamal d r. Bunun ak lda tutmas halinde,
incelemelerimizi anlamakta hi bir glkle kar lamayacakt r.
(4) 'de tan mland haliyle, gx lineerdir. Bunu,
gx(af + fif2) = (afi + f3f2)(x) = af (x)+ Jf2(x) = agx (f ) + f3g,(f2)
yazarak grebiliriz. Dolay syla, gx , tan m gere i, x** ' n bir eleman d r.
Her bir x E X 'e , bir g, E X** kar l k gelir. Bu ise, bir
C : X X**
x gx

dnm tan mlar. C 'ye, X 'in X** iine olan kanonik dn m ad verilir.
Tan m blgesinin bir vektr uzay olmas ve
(C(ax + fly))(f) = gax+py (f)
= f(ax + fay)
= af(x)+ fif(y)
= agx (f) + f3gy (f)
= a(Cx)(f) + fi(Cy)(1)

yaz labilmesi nedeniyle, C lineerdir.

C 'ye, X 'in, X** iine olan kanonik gml de denir. Bu deyimi anlayabilmemiz
iin, genel adan da ilgin olan, "izomorfizm" kavram n a klamam z gerekir.
al malar mz s ras nda eitli uzaylar ele ald m z biliyoruz. Bunlar n hepsinde
ortak olan ey, her birinin bir kme ile (ad na X diyelim), X zerinde tan ml bir "yap "
"dan otumasd r. Bir metrik uzay iin, bu yap , sz konusu metrik'dir. Bir vektr uzay
iin, iki cebirsel ilem yap 'y oluturur. Ve bir normlu uzay iin, sz konusu yap , iki
cebirsel ilem ile normdan olu ur.
Ayn cinsten, X ve Xgibi iki uzay verildi inde (rne in, her ikisi de vektr uzay), X
' 'n n "esasta denk" olup olmad n n , yani, en fazla, noktalar n n yap lar
ve
as ndan birbirinden farkl olup olmad klar n n bilinmesi nem ta r. Eer byle ise, X
ve '15" uzaylar - ayn "soyut" uzay n iki kopyas biiminde- birbirine denk olarak
dnlebilir. S k sk kar m za kacak olan bu durum, bizi bir "izomorfzm" kavram na
gtrmektedir. Tan m olarak, izomorfizm, X 'in X zerine, yap y koruyan, bire-bir ve
rten bir dn mdr.
Buna gre, bir X= (X, d) metrik uzay n n, bir Y" = (I, d) metrik uzay zerine olan
bir T izomorfizmi, uzakl koruyan, yani, her x,y E X iin,
a(Tx,Ty) = d(x,y)
koulunu gerekleyen, bire-bir ve rten bir dn mdr. Bu durumda, X ile
 78
izomorfik 'dir denir. Bu tan m bizim iin yeni bir ey olmay p, Tan m 1.6.1 'de
grd mz, bire-bir ve rten bir izometri iin di er bir isimdir. imdi verece imiz tan m
ise yenidir.
Ayn cisim zerinde, bir X vektr uzay n n, bir X vektr uzay zerine olan bir T
izomorfizmi, vektr uzaya ili kin iki cebirsel ilemi koruyan, bire-bir ve rten bir
dnmdr. O halde, her x,y E X ve a skaleri iin,
T(x + y) = Tx + Ty, T(ax) = aTx
yazabiliriz. Yani, T : X , bire-bir ve rten, lineer bir operatrdr. Byle bir
izomorfizmin var olmas halinde, X, X ile izomorfik' dir denir.
Normlu uzaylara ili kin izomorfizm ise, normu da koruyan, vektr uzay
izomorfizmidir. Bu konudaki ayr nt l bilgiyi Kts.2.10 'da grece iz. imdilik, yaln zca,
vektr uzay izomorfizmi ile ilgileniyoruz.
C kanonik dnmnn, "iine" bir dn m oldu u gsterilebilir. C lineer
oldu undan, X 'in, R(C) c X** deer blgesi zerine olan bir izomorfizmidir.
Eer, X, bir Y vektr uzay n n bir altuzay ile izomorfik ise, X, Y 'de gmlebilir'dir
denir. Dolay s yla, X, X** 'da gmlebilirdir ve C 'ye, X 'in X** iine kanonik gml
de denir.
Eer C, rten (ve dolay syla, bire-bir ve rten) ise, R(C) = X** olup, X 'e cebirsel
yans mal uzay ad verilir. Bundan sonraki k s mda, X 'in sonlu boyutlu olmas halinde,
cebirsel yans mal oldu unu ispatlayacaz.
Normlar da iine alan ve bizi normlu bir uzay n yans mal olma kavram na
yneltecek benzer bir incelemeyi, gerekli n bilgileri rendikten, zellikle, nl
Hahn-Banach Teoremini grdkten sonra, K s.4.6 'da verece iz.

PROBLEMLER
1. 2.8.7 ve 2.8.8 'de tan mlanan fonksiyonellerin lineer olduklar n gsteriniz.
2. ga,b] zerinde,

f i (x) = x(t ) y o (t) dt (yoe C[a,b])

f2(x) = ax(a) + )3x(b) (a, 13 sabit)

ile tan mlanan fonksiyonellerin lineer ve s n rl oldu unu gsteriniz.
3. C[-1, 1] zerinde,
o
f(x) = x(t)dt - x(t)dt
o
ile tan mlanan, f lineer fonksiyonelinin normunu bulunuz.
4. J = [a,b] olmak zere,
fi (x) =max x(t)
tc,1

f2(x) =min x(t)

'nin C [a, b] zerinde birer fonksiyonel tan mlad n gsteriniz. Bunlar lineer midir?
 79
S n rl m d r?
5. Herhangi bir X dizi uzay zerinde, lineer bir f fonksiyonelini, x = (.;) olmak
zere,fix) = n (n sabit) alarak tan mlayabilece imizi gsteriniz. X = Q"' olmas halinde,
f s n rl m d r?
6. (Cla, bi Uzay ). C' [a, b] ya da, C[a, 6] uzay , J = b] zerinde, srekli
tretilebilen tm fonksiyonlar n oluturdu u,
Ilx =max ;x(t) I +max
cJ rEJ

normuna sahip, bir normlu uzayd r. Norm aksiyomlar n n gereklendi ini gsteriniz.
c = (a + b)12 olmak zere,fix) = x'(c) 'nin, C la, bi zerinde, s n rl lineer bir
fonksiyonel tan mlad n gsteriniz. f 'in C [a, bi 'nin tm srekli tretilebilen
fonksiyonlar ndan olu an altuzay zerinde bir fonksiyonel olarak gz nne al nmas
halinde, s n rl olmad n gsteriniz.
7. Eer f, bir kompleks normlu uzay zerinde, s n rl lineer bir fonksiyonel ise, 7
s n rl m d r? Lineer midir? (Burada, "---" sembol kompleks e leni i gstermektedir.)
8. (S f r Uzay ). Bir M* c X* kmesinin N(M*) sf r uzay , her f E M* iin, f(x) = 0
ko ulunu gerekleyen tm x e X elemanlar ndan oluan kme olarak tan mlan r. N(M*)
'in bir vektr uzay oldu unu gsteriniz.
9. f O, bir X vektr uzay zerinde herhangi bir lineer fonksiyonel ve xo, N(f), f
'in s f r uzay olmak zere, X N(/) 'in herhangi bir sabit eleman olsun. Herhangi bir
x e X eleman n n, y E N(f) olmak zere, tek bir x = a xo gsterimine sahip oldu unu
gsteriniz.
10. Prob.9 'da, x ,x2 E X gibi iki eleman n, XIN(1) blm uzay n n ayn eleman na
ait olmas iin gerek ve yeter ko ulun, f(x ) = f(x2) olduunu gsteriniz. (Tan m iin
K s.2.1, Prob.14 'e bak n z.)
11. Ayn vektr uzay zerinde tan mlanan ve ayn s f r uzay na sahip fi 0 ve
f2 0 gibi iki lineer fonksiyonelin oranl (' oldu unu gsteriniz.
12. (Hiper-Dzlem). Y bir X vektr uzay n n bir altuzay ve codim Y= 1 ise
(K s.2.1,Prob.14 'e bak n z), XIY 'nin her eleman', Y 'ye paralel bir hiper-dzlem ad n
al r. X zerindeki herhangi bir f 0 lineer fonksiyoneli iin, H = {x E X : f(x) = 1}
kmesinin, f 'in N(f) 'in s f r uzay na paralel bir hiper-dzlem oldu unu gsteriniz.
13. Y, bir X vektr uzay n n bir altuzay ve f ,f(Y), X 'in tm skaler cismi
olmayacak ekilde, X zerinde tan m!' lineer bir fonksiyonel olsun. Bu durumda, her
y E Y iin, f(y) = 0 oldu unu gsteriniz.
14. Normlu bir X uzay zerindeki bir f 0 s n rl lineer fonksiyonelinin 11/11
normunun, geometrik a dan, balang noktas n n H = {x E X :/(x) = 1}
hiper-dzlemine olan 71 = inf filx : f(x) = 1} uzakl n n tersi olarak
yorumlanabileceini gsteriniz.
15. (Yar m Uzay). f 0, bir X reel normlu uzay zerinde tan m!' s n rl lineer bir
fonksiyonel olsun. Bu durumda, herhangi bir c skaleri iin, H, = {x E X : f(x) = c}
hiper-dzlemini elde ederiz ve ,
Xc ={x : .f(x) c} ve ={x:1(x) c}
gibi iki yar m dzlem belirler. c = VII olmak zere, kapal birim yuvar n, X,' iinde
bulundu unu, fakat, hi bir E > 0 say s iin, c = E olmak zere, Xc yar m

uzay n n, bu yuvart iermedi ini gsteriniz.

 80
9 SONLU BOYUTLU UZAYLARDA L NEER OPERATRLER VE
FONKSIYONELLER
Sonlu boyutlu vektr uzaylar, sonsuz boyutlu olanlardan daha basit olup, bu
durumun, byle bir uzay zerinde tan mlanan lineer operatrler ve fonksiyoneller
as ndan ne gibi kolayl klar getirdii sorusu doal olarak akla gelir. Bu ks mda
inceleyece imiz soru bu olacak ve bulaca m z yan t, sonlu matrislerin lineer
operatrlere ve bunun yan s ra, sonlu boyutlu bir X vektr uzay n n X* cebirsel
dualinin yap s na ilikin rollerinin ne olduu konusuna a kl k getirecektir.
Aada da a klayacam z gibi, sonlu boyutlu vektr uzay zerinde tan ml lineer
operatrler, matrisler cinsinden ifade edilebilirler. Bu bak mdan, matrisler, sonlu boyutlu
hallerde, lineer operatrlerin incelenmesi iin en nemli ara haline dn r. Bu konuda
yapaca m z incelemeyi tmyle anlayabilmemiz iin, Teo.2.7.8 hat rlamamz
gerekmektedir. imdi ayr nt lara geelim.
X ve Y , ayn cisim zerinde, sonlu boyutlu iki vektr uzay ve T : X -+ Y lineer bir
operatr olsun. E X iin ve B = 'yi Y iin bir baz olarak
seelim; burada sz konusu vektrler, sabit olarak tutaca m z, belirli bir s rada
dzenlenmilerdir. Bu durumda, her bir x E X eleman!,
x= e (1)
eklinde tek bir gsterime sahiptir. T lineer oldu undan, x ,

y = Tx =T(Zkek)= E wek (2)

k=-1 k-1

grntsne sahip olur. (1) gsteriminin tekli ini gz nne al rsak, ilk sonucumuzu
ifade edebiliriz:
gibi n tane baz vektrnn yk = Tek grntleri belirlenmi ise, T
operatr tek anlaml olarak ifade edilebilir.
y ve y k = Tek, Y 'de bulunduklar ndan, bunlar,

y= E TlJbi (3a)

Tek =Erikbi (3b)

=1
eklinde birer tek gsterime sahiptir. Bunlar n (2) 'de yerine konulmas bize,
r (n
Y= E nik = E = EE=EE Ti k4 A)bj
=I k--1 j=1 j=1

sonucunu verir. bi 'lerin lineer ba msz bir kme olu turmalar nedeniyle, sa ve sol
yandaki her bir bi 'nin katsay lar ayn olmal d r; yani,

= E
k-
T.ikk J = 1,...,r (4)

'dir. Bu ise, bize ikinci sonucu verir:

x = E kek 'n n grnts olan, y= Tx = E ilik (4) 'den elde edilebilir.
(3b) 'deki TJk 'n n j toplama indisinin al lm n d ndaki konumuna dikkat
etmemiz gerekir; bu durum, (4) 'deki toplama indisinin bilinen konumuna ula abilmemiz
iin zorunludur.
 81
(4) 'deki katsay lar, r sat rl ve n kolonlu bir
TEB = ( Tik)
matrisi olu tururlar. Eer, X 'in E baz ve Y 'nin B baz , E ve B 'nin elemanlar
belli bir s rada (keyfi, fakat sabit) dzenlenmi olmak zere verilmi ise, TEB matrisi
lineer T operatr taraf ndan, tek olarak belirlenir. Bu durumda, TEB matrisi, bu bazlar
cinsinden, T operatrn temsil eder diyece iz.
-X" = (4k) ve 5, = (rb) kolon vektrlerini tan mlayarak, (4) ' matris formunda
yazabiliriz:
_P= TEB: -. (4' )

Benzer ekilde, (3b) de, matris formunda yaz labilir:

Te = TE-Bh; (3b')
burada T e (kendileri de birer vektr olan) T e 1, ...,T e bileenlerine sahip bir kolon
vektr, h ise, b ,..b bileenlerine sahip bir kolon vektrdr. Bu arada, (4) 'de ikinci
indis olan k zerinden toplam almam za kar n, (3b) 'de ilk indis olan j zerinden
toplam almam z nedeniyle, TEB 'nin, TEB transpozunu kullanmak zorunda kald m za
dikkat etmemiz gerekir.
Incelemelerimiz, lineer bir T operatrnn, T 'yi, X ve Y 'nin verilen birer baz
cinsinden temsil eden bir tek matrisi belirledi ini gstermektedir; burada, bazlar n her
birindeki vektrlerin sabit bir s rada dzenlenmi oldu u varsay lmaktad r. Tersine
olarak, r sat rl , n kolonlu her matris, X ve Y 'nin verilen bazlar cinsinden temsil
etti i lineer bir operatr belirler. (2.6.8 ve 2.7.7 'ye bak n z.)
imdi, nceden de oldu u gibi, dim X = n ve {el, e } X 'in bir baz olmak
zere, X zerinde tan ml lineer fonksiyonellere dnelim. Bundan nceki k s mda da
grd mz gibi, bu fonksiyoneller X 'in X" cebirsel dualini olu tururlar. Byle her f
fonksiyoneli ve her x = Ei ej e X iin,

j(x) = i ej = E if(ei) = E aj (Sa)

) i=i frat
yazabiliriz; burada,
ai = j = 1,...,n (5b)
olup, f , kendisinin, X 'in n tane baz vektrndeki aj deerleri yard m yla, tek olarak
belirlenir.
Tersine olarak, her ai,...,a, skaler n lisi, X zerinde, (5) yard m yla, lineer bir
fonksiyonel belirler. zel olarak,
(I, O, O, ... O, O)
(0, 1, 0, ... 0, 0)

(O, 0, O, ... O, 1)

n Illerini alal m. Bu seim, (5) gere ince, ile belirtilen ve

 82
0: j k
fk(ei) = S;k = (6)
1:j=k

deerlerini, yani, k. baz vektrde 1 ve di er n 1 baz vektrnde 0 de erini alan, n

tane fonksiyonel verir. Burada ad geen d,k 'ya Kroneker Deltas denir. {f ,...,f}, X
'in {el,...,e n > baz n n dual baz olarak adland r l r. Buna ilikin olarak a adaki teoremi
verebiliriz.
2.9.1. TEOREM ( X* 'in Boyutu). X, n boyutlu, bir vektr uzay ve E = {el,...,en},
X 'in bir baz olsun. Bu durumda, (6) ile verilen F = {fi,...,fn }, X 'in cebirset duali olan
X* iin bir baz olup, dim X* = dim X = n 'dir.
ispat. F lineer ba msz bir kmedir. nk, x = e, olmak zere,

E J3kfli(x) = O (x X) (7)

eitli i,

E fikfk(e.i) = E fik3,k = /3, = 0

Ic=1

sonucunu verir; dolay syla, (7) 'deki btn fi k 'lar s f rd r. imdi, her f e X* 'in, F 'in
elemanlar n n lineer bir kombinasyonu olarak, tek bir biimde temsil edilebildi ini
gsterece iz. (5b) 'de olduu gibi, ftei) = ai yazal m. (5a) uyar nca, her x E X iin,

AX) = E 4jai
j=1
yazabiliriz. te yandan, (6) gere ince,
= fi( e ...+4nen) --- 4i
elde ederiz. Bu ikisini birlikte gz nne al rsak,

J(x) = E aif,(x)
buluruz. O halde, X zerinde, keyfi bir lineer fonksiyonelin, fonksiyonelleri
cinsinden, tek gsterimi
f= al f +...-Fanfn
'dir.
Bu teoremin ilgin bir uygulamas na haz rlk olmak zere, nce a adaki lemmay
ispatlayaca z. (Keyfi normlu uzaylar iin benzer bir lemma 4.3.4. 'de verilecektir.)
2.9.2.Lemma. (S fr Vektr) X sonlu boyutlu normlu bir uzay olsun. E er, X0 E X
eleman!, her f E X' iin, f(xo) = 0 zeli ini gerekliyorsa, xo = 0 'd r.
ispat. <el,...,e n } X 'in bir baz ve x o = E 40, ei olsun. Bu durumda, (5) ifadesi,

AXO)
.1=1
ekline dnr. Kabulmz gere i, bu, her f e X* iin, yani, 'in her seimi
iin, s f rd r. Dolaysyla, 4o, 'lerin tm s f r olmal d r.
imdi, bu lemmay da kullanarak, aadaki teoremi elde edebiliriz.
 83
2.9.3. TEOREM (Cebirsel Yans ma). Sonlu boyutlu bir vektr uzay cebirsel
yans mal d r.
Ispat. Bundan nceki k s mda inceledi imiz C : X -> X** kanonik dnm
lineerdir. C 'nin tan m gere ince, Cxo = 0 'in anlam , her .f e X* iin,
(Cx0)(f) = gx(1) f(xo) = 0
oldu udur.Bu ise, Lemma 2.9.2 uyar nca, xo = 0 sonucunu gerektirir. O halde, Teorem
2.6.10 'dan faydalanarak, C dn mnn, C-1 : R(C) -+ X eklinde bir tersinin var
oldu unu syleyebiliriz. Ayr ca, yine ayn teorem gere ince, dimR(C) =dim X yazabiliriz.
Teorem 2.9.1 uyar nca ise,
dimX** = dimX* = dimX
buluruz. Bunlar n birlikte gz nne al nmas ise,
dimR(C) = dimX**

sonucunu verir. O halde, R(C) = X** 'd r. nk, R(C) bir vektr uzay olup, Teorem
2.1.8 uyar nca, X** ' n, dim X** 'dan daha kk bir boyuta sahip, gerek bir altuzay d r.
Bu ise, tan m gere ince, cebirsel yans man n ispat n verir.

PROBLEMLER
1.

1 3 2
-2 1 0

ile temsil edilen, T : IR 3 R 2 operatrnn s f r uzay n, belirleyiniz.

2. T : R 3 - 1i8 3 operatr,

2)

ile tan mlanm olsun. R(T), N(T) 'yi ve T 'yi temsil eden bir matris bulunuz.
3. R 3 iin, {(1,0,0),(0,1,0),(0,0,1)} baz n n dual baz n bulunuz.
4. {fl,f2,f3}, R 3 'n {ei,e2,e3} baz n n dual baz olsun; burada, el = (1,1,1),
e2 = (1,1,-1) ve e3 = (1,-1,-1) 'dir. x = (1,0,0) olmak zere, f (x), f2(x) ve f3(x)
bulunuz.
5.f, n -boyutlu bir X vektr uzay zerinde, lineer bir fonksiyonel ise, N(f) s f r
uzay n n boyutu ne olabilir?
6. R 3 zerinde, x = (41,2,43) olmak zere, f(x) = + -3 ile tan mlanan f
fonksiyonelinin s f r uzay iin bir baz bulunuz.
7.Prob.6 'daki soruyu, a l # 0 olmak zere, f(x) = a + a22 +a33 iin
tekrarlay n z.
8. Z, n -boyutlu bir X vektr uzay n n, (n - 1) -boyutlu bir altuzay ise, Z 'nin, X
zerinde, skaler arpmaya gre, tek olarak tan mlanan, uygun bir lineer f
fonksiyonelinin s f r uzay oldu unu gsteriniz.
9. X, reel de i kenli ve derecesi verilen bir n say s ndan daha kk olan tm
polinomlarla, (derecesi tan msz olarak b rak lan) x = 0 polinomundan olu an vektr
uzay olsun. f(x) = x(k) (a), yani, x E X 'in k. trevinin (k sabit) sabit bir a e R 'deki
deeri, olsun. f 'nin, X zerinde lineer bir fonksiyonel oldu unu gsteriniz.
10. Z, n -boyutlu bir X vektr uzay n n gerek bir altuzay ve xo E X- Z olsun. X
 84
zerinde, f(x 0 ) = 1 ve her x E Z iin, f(x) = 0 olacak ekilde lineer bir f
fonksiyonelinin varoldu unu gsteriniz.
11. Eer, x ve y, sonlu boyutlu bir X vektr uzay nda iki farkl vektr ise,
j(x) r f(y) olacak ekilde, lineer bir f fonksiyonelinin varoldu unu gsteriniz.
p < n olmak zere, n boyutlu bir X vektr uzay zerinde, lineer
fonksiyoneller ise, X 'de, f (x) = 0 fp (x) = 0 olacak ekilde bir x 0 vektrnn
varoldu unu gsteriniz. Bu buldu umuz sonu, lineer denklemlere ili kin olarak ne gibi
sonular verir?
13. (Lineer Genileme). Z, n boyutlu bir X vektr uzay n n bir gerek altuzay ve f
Z zerinde lineer bir fonksiyonel olsun. f 'in X 'e lineer olarak geni letilebilece ini,
yani, X zerinde, 7 iz =f olacak ekilde, lineer bir 7 fonksiyonelinin varoldu unu
gsteriniz.
14. R 2 zerindeki f fonksiyoneli, x = (41,42) olmak zere, f(x) = 441 342 ile
tan mlanm olsun. R2 'yi R 3 'n, S 3 = 0 ile verilen bir altuzay olarak d nelim. f 'nin
R 2 'den R 3 'e, tm lineer 7 genilemelerini belirleyiniz.
15. Z c R 3 , 42 = 0 ile belirlenen bir altuzay ve f , Z zerinde, f(x) = ( 41 43)12 ile
tan mlanan bir fonksiyonel olsun. f 'in, R 3 'e, 7(x0)= k (verilen bir sabit) olacak
ekilde, lineer bir 7 genilemesini buiunuz (Burada x o = (1,1,1) 'dir). 7 tek midir?

2.10. NORMLU OPERATR UZAYLARI. DUAL UZAY.

K s. 2.7 'de bir s n rl lineer operatr kavram n tan mlam ve okuyucuya, bu
operatrlerin nemi hakk nda ilk izlenimleri kazand racak temel rnekleri vermi tik.
imdi, (ikisi de reel, ya da, ikisi de kompleks ) her- hangi iki X ve Y normlu uzay ile, X
'den Y 'nin iine olan tm s n rl lineer operatrlerden olu an
B(X,Y)
kmesini gz nne alal m. B(X,Y) 'nin de normlu bir uzay haline dn trlebilece ini
gstermek istiyoruz.
Yap lacak i olduka basittir. Her eyden nce, Tl, T2 E B(X,Y) gibi iki operatrn
T + T2 toplam n , doal bir ekilde,
( + T2)x T 1x + T2x
ile ve T E B(X,Y) 'nin bir a skaleriyle olan a T arp m n
(al)x = aTx
ile tan mlarsak, B(X, Y) bir vektr uzay haline dn r. imdi, Lemma 2.7.2 (b) 'yi
hat rlay p istediimiz sonuca hemen ula abiliriz:
2.10.1. TEOREM ( B(X, Y) Uzay ). Normlu bir X uzay ndan, normlu bir Y uzay
iine olan tm s n rl lineer operatrlerden olu an B(X,Y) vektr uzay n n kendisi de,

sup sup II Txil (i)

xEx ilx11 xEx
s-0

ile tan mlanan norma sahip bir normlu uzayd r.

Acaba hangi durumda, B(X, Y) bir Banach uzay olabilir? Temel bir nitelik ta yan bu
sorunun cevab n aadaki teoremde verece iz. Grlece i gibi, teoremdeki ko ul X 'i
iermemektedir; yani X tam olabilir ya da olmayabilir.
2.10.2. TEOREM (Taml k). Y 'nin bir Banach uzay olmas halinde, B(X, Y) bir
 85
Banach uzay d r.
ispat. B(X, Y) 'de keyfi bir (T) Cauchy dizisi ele al p, (T) 'in bir T E B(X, Y)
operatrne yak nsad n gsterece iz. (T,i) Cauchy oldu undan, her e > 0 say s
iin,
IITn - Tmll < e (m,n > N)
olacak ekilde bir N says vard r. Buna gre, her x E X ve m,n > N iin,
Tnx Tmxii = Il 5 Ii Tmiiiix ii 5 Ellx ll (2 )

yazabiliriz (K s.2.7,For.(3) 'e bak n z). imdi,herhangi bir sabit x ve verilen bir 7 iin,
e,. 114 < 7 olacak ekilde bir s = ex seebiliriz. Buna gre, (2) 'den, Il Tx - T,x11 <
elde eder ve (Tx) 'in, Y 'de bir Cauchy oldu unu grrz. Y tam olduundan, (T.x)
yak nsakt r; Tx -> y diyelim. Aikar olarak, y E Y limiti, x E X 'in seimine bald r. Bu
ise, y = Tx olmak zere, bir
T:X-+Y
operatr tan mlar.
lim Tr,(cx + j3z) = lim(aTx (Tz) = alimTx + filim Tnz)
olduundan, T operatr lineerdir.
imdi de, T 'nin s n rl ve T,, -> T , yani, ll T- T,11 -> 0 olduunu ispatlayaca z.
Her m > N iin, (2) gereklendiinden ve Tix -> Tx olduundan, m 'yi sonsuza
gtrebiliriz. Normun sreklili ini kullanarak, (2) 'den, her n > N ve her x E X iin,
Il Tnx Txii = IIT,,x -lim =lim - Tnix II elix Il (3 )

elde ederiz. Bu da, n > N olmak zere, (T,,- T) 'nin s n rl lineer bir operatr oldu unu
gsterir. T s n rl olduundan, T = T,,- (T,,- 7) operatr de s n rl d r; yani,
T e B(X, Y) 'dir. Ayrca, (3) 'de, normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum al rsak,
T Til 5_ e (n > IV)
elde ederiz. O halde, T - T, il -> 0 'dir.
Bu teoremin, X 'in X' dual uzay na ilikin, aada tan mn verece imiz, nemli bir
sonucu vard r.
2.10.3. TANIM (X' Dual Uzay ). X normlu bir uzay olsun. X zerindeki tm s n rl
lineer fonksiyonellerden olu an kme,
lf(x)I (4)
Ilfii =sup =sup jf(x)I
xcx
h.II=1

ile tan mlanan norma sahip olan, normlu bir uzay olu turur. Bu uzaya, X 'in dual uzay
ad verilir ve X' sembolyle gsterilir. (Bkz. K s.2.8,(2)).
X zerindeki bir lineer fonksiyonel, X 'i, R ya da C 'nin (X 'in skaler cismi) iine
dntrdnden ve R ya da C, al lm metrikleri alt nda, tam olduklar ndan, Y = ill
ya da C olmas halinde, X' nn B(X, Y) uzay olduu ortaya kar. Dolay syla, Teorem
2.10.2 'yi kullanabilir ve a adaki temel teoremi elde ederiz.
2.10.4. TEOREM (Dual Uzay). Nom lu bir X uzay n n, X' dual uzay (X olsun ya
da olmas n) bir Banach uzay d r.
Fonksiyonel analizin temel ilkelerinden biri, uzaylar n incelenmelerinin bunlar n dual
uzaylaryla birlikte d nlmesidir. Bu nedenle, s k sk kar mza kacak olan uzaylar
incelememiz ve bunlar n duallerinin neler oldu unu bulup karmam z yerinde olacakt r.
 86
Bu konuya ilikin olarak, yapaca m z incelemeleri anlayabilmemizde izomorfizm
kavram yard mc olacakt r. K s.2.8 'deki bilgilerimizi hat rlayarak, a adaki tan m
verebiliriz.
Normlu bir X uzay ndan, normlu bir /uzay zerine olan bir izomorfizm, normu
koruyan, yani, her x E X iin,
liTxli = 113c11
eitli ini gerekleyen, bire-bir ve rten lineer bir
T : X ->
operatrdr. (Dolay s yla, T izometriktir.) Bu durumda, X uzay X ile izomorfiktir
diyecek ve X ve X uzaylar na izomorfik normlu uzaylar ad n verece iz. Soyut a dan,
X ve 3<" zde olup, izomorfizm, (her bir noktaya bir T etiketi ilitirerek) elemanlar n
yeniden adland r lmas olmaktad r.
lk rne imiz, R" 'in dual uzay n n, EV ile izomorfik oldu unu gsterecektir. Bu
durumu, k saca, R" 'in duali 'dir diyerek ifade edece iz. (Dier rneklerde de ayn yol
izlenecektir.)
RNEKLER
2.10.5. , R n uzay . R" 'in dual uzay R" 'dir.
Ispat. Teorem 2.7.8 uyar nca, R n = * yazabiliriz. Ve her f e R" * , K s.2.9,
For.(5) ile verilen bir gsterime sahiptir:

Ax) = , r = ftek)
(toplam 1 'den n 'e kadar al nm t r). Cauchy-Schwarz e itsizlii (K s.1.2) gereince,

y(x)i Egkykl 5_ (Ei)uz(ErX) n = rJ)' 12
yazabiliriz. Burada, normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum al rsak,

MI 5_ ( r,?) 112
elde ederiz. Bununla birlikte, e itlik hali, x = (y , , y) iin, Cauchy-Schwarz
eitsizli inden elde edilebildi inden, asl nda,
z
ilfli = r;)
elde etmemiz gerekmektedir. Bu ise, f 'in normunun Euclid normu oldu unu ve
c = (r k) E R" olmak zere, VII = licif yaz labildi ini ispatlar. O halde, R n 'nn Cfk "
zerine olan ve
f c = (Y k), rk = .1(e k)

ile tan mlanan, dn m, normu koruyan bir dn mdr ve ayr ca, lineer, bire-bir ve
rten olmas nedeniyle de bir izomorfizmdir.
2.10.6. Q' Uzay . Q' uzay n n duali uzayd r.
Ispat. e l iin bir Schauder baz n n (e k ) oldu unu biliyoruz. (Burada, e k = , yani,
k. yerdeki eleman 1, dier tm elemanlar 0 'd r.) Buna gre, her x E Q I eleman ,

x= EI kek ( 5)

eklinde tek bir gsterime sahiptir. Q", Q' 'nin dual uzay olmak zere, herhangi bir f E
 87
kl' gz nne alal m. f lineer ve s n rl oldu undan, yk = f(ek) say lar , f taraf ndan,
tek anlaml olarak belirlenmi olmak zere,
CO

AX) -= E 4kyk, yk = f(e k ) ( 6)

k-1

yazabiliriz. Ayr ca, IIekII = 1 ve

Tki = Ifick)i 11'11 Ilek II = suP !Tki Etli (7 )

'dir. Dolaysiyla, (yk) e Q' elde ederiz.

Dier taraftan, her b = ( fik) e r iin, QI zerinde buna kar l k gelen, s n rl lineer
bir g fonksiyoneli bulabiliriz. Gerekten, QI zerinde, g 'yi, x = k) E t 1 olmak zere,

g(x) = E/c fik

k-1

ile tan mlayabiliriz. Bu durumda, g lineerdir ve sinirlili i (toplamlar 1 'den cc 'a kadar
al nmak zere)

g(x)i < Ekk fik( 5_suP PilEgki = IIXII suP IPA

J

'den grlr. O halde, g E t" 'dr.

Son olarak, f 'in normunun, Q" uzay zerindeki norm oldu unu gsterece iz. (6)
'dan,

f(x) = rkl 5._sup = 11.4 sup IYJI

yazabiliriz. Normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum al rsak,

Itill <sUP I YJ I
oldu unu grrz. Bundan ve (7) 'den yararlanarak,
Ilfll =sup IYJI (
buluruz ki bu O' zerindeki normdur. Dolay syla, bu forml, c = (rj) E t' olmak zere,
lf11 = 11c11.,0 eklinde yaz labilir. Bu ise, ky 'nn, t' zerine , f c = (y) ile tan mlanan,
bire-bir, rten lineer dn mn bir izomorfizm oldu unu gsterir.
2.10.7. QP Uzay . QP 'nin dual uzay , 'dur; burada, 1 < p < --oo olup, q, p 'nin
elenii, yani, 11p+11q = 1 'dir.
Ispat. Q" iin bir Schauder baz (e k) 'd r; burada ek = (8 ki ) bir nceki rnekte
tan mland ekilde al nm t r. Buna gre, her x e QP eleman , bir tek

x = Er kek ( 9)

gsterimine sahiptir. QP', QP 'nin dual uzay olmak zere, herhangi bir f E t"' gz nne
alal m. f lineer ve sinirli olduundan,

.f(x) =E k7k, 7k = f(ek) (10)

k-1
 88
yazabiliriz. q, p 'nin eleni i olsun (1.2.3'e bak n z) ve

= Irkri /rk : k 5 n ve rk#0

0 : k > n veya yk=O

olmak zere,
X = ( ((") )

'i gz nne alal m. Bunu, (10) 'da yerine koyarsak,

f(x,7 ) = (rn) ?' k = kl q

k=1 11

elde ederiz. Ayr ca, (11) 'i ve (q - 1) p = q e itli ini kullan rsak, (toplamlar 1 'den n 'e
kadar al nmak zere)

fixn) IV II IIxII = lf (Ldn) IP ) 1 /P

= (EIrkl (q-1)P) -1/P
= lfll (kr')
buluruz. Bu sonular birlikte gz nne al rsak

,Axn) = 11f11 (Zrklq) 149

yazabiliriz. Son arpan ile blp, 1 - 1/p = 1/q e itli ini kullanmam z halinde ise,
/ n )1-11p 11q

rk q = Lyalq lifil
(k-1

elde ederiz. n keyfi oldu undan, n 'i sonsuza gtrrsek,

Ilq

LYklq) IUII (12)

k=1

buluruz. O halde, (ya) e Qg 'dur.

Tersine olarak, herhangi bir b = (/3k) e Qg iin, QP 'de buna kar l k gelen sinirli lineer
bir g fonksiyoneli elde edebiliriz. Gerekten, QP zerindeki g fonksiyonelini,
x = (y k) e QP olmak zere,

g(x) = E kl3 k
k-I

yazarak tan mlayabiliriz. Bu durumda, g lineer olup, sinirlili i, Ks.1.2'deki (10) no.lu
Hlder e itsizli inden elde edilir. O halde, g e QP' 'dr.
Son olarak, f 'nin normunun, Qq uzay zerindeki norm oldu unu gsterece iz. (10)
'dan ve Hlder e itsizliinden faydalanarak (toplamlar 1 'den Q0 'a kadar al nmak
zere),

V(X), = IZ k y ki ki P )
11p
(Eir klq) Ilq = x (Eirk q) q

yazabiliriz; buradan da, normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum alarak,

 89
lfll (ElYklq) ug
elde ederiz. (12) 'den, e itlik iaretinin geerli olmas gerekti ini grmekteyiz; yani,

Ilfil = ( Eirklgr (13)

'dur. Bu ise, c = (yk) E Pq ve yk = f(ek) olmak zere, liffi = mi, eklinde yaz labilir. tP`
'den t' zerine,f ile tan mlanan dn m, lineer, bire-bir ve rtendir. Ayr ca,bu
dnmn, normu koruyan bir dn m oldu unu (13) 'den grmekteyiz. Dolay syla,
bir izomorfizmdir.
Burada, bu ve benzeri rneklerin neminin ne oldu u sorusu sorulabilir. Uygulamada,
pratik a dan nemli olan uzaylar zerindeki s n rl lineer fonksiyonellerin genel
formlar n n bilinmesi olduka faydal d r. Ve bir ok uzay bu a dan incelenir.
Orneklerimiz, Rn , ve p > 1 olmak zere, t" zerindeki s n rl lineer fonksiyonellerin
genel gsterimlerini vermi tir. C[a, b] uzay ise, K s.4.4 'de, gerekli n bilgiler verildikten
sonra incelenecektir.
Ayr ca, K s.2.8 'de, X** ile gsterdi imiz, ikinci cebirsel dualin incelenmesini
hat rlayarak, X 'in ikinci dual uzay olan Xn = 'nn incelenmesinin yararl olup
olmad n sorabiliriz. Bu sorunun "evet" olan cevab n , yine gerekli n bilgilerden sonra
vermek zere, K s.4.6 'ya erteleyece iz. imdi ise, dikkatlerimizi, biraz daha basit olan
iarp m uzay ve Hilbert uzay konular na eviriyoruz.
PROBLEMLER
1. B(X, Y) vektr uzay n n sf r eleman' nedir? Tan m 2.1.1 anlam nda, T E B(X, Y)
'nin tersi nedir?
2. Notlar m zda, operatr ve fonksiyonellerin, X uzay n n tm zerinde
tammland n gryoruz. Fonksiyoneller sz konusu oldu unda, bu varsay m
olmaksz n da a a daki teoremi ifade edebilece imizi gsteriniz. f ve g, tan m
kmeleri normlu bir X uzay nda bulunan s n rl lineer fonksiyoneller ise, s f rdan farkl
herhangi a ve 3 skalerleri iin, h = af + /3g lineer kombinasyonu, tan m kmesi
D(h) = D(I) + D(g) olan s n rl lineer bir fonksiyoneldir.
3. Prob.2 'deki teoremi, s n rl lineer bir Tl ve T2 operatrlerine geni letiniz.
4. X ve Y normlu uzaylar ve T : X - Y (n = 1,2,...) 'ler s n rl lineer operatrler
olsun. T T olmas halinde, verilen her e > 0 says na kar l k, her n > N ve verilen
herhangi bir kapal yuvar iindeki her x iin, Tx - Txli < E olacak ekilde bir N
says n n varoldu unu gsteriniz.
5. 2.5.8 ile, 2.10.5 'in uyum iinde oldu unu gsteriz.
6. X, s ral reel say n -Iilerinden olu an bir uzay ve x = olmak zere,
lixj1 =max ise, X' dual uzay zerinde buna kar l k gelen norm hangisidir?

7. 2.10.6 'dan, tm s ral reel say n -lilerinden oluan X uzay na ilikin ne gibi bir
sonu kartabiliriz?
8. co uzay n n dual uzay n n Q 1 oldu unu gsteriniz, (Tan m iin, K s.2.3, Prob.1 'e
bak n z.)
9.f , bir X vektr uzay zerinde, lineer bir fonksiyonel olsun. f 'nin, X 'in bir Namel
baz zerinde ald deerler cinsinden, tek anlaml olarak belirlenebildiini gsteriniz.
(Ks.2.1 'e bak n z)
10. X ve Y {0} iki normlu uzay ve dim X = Go olsun. En az bir tane, s n rsz lineer
 90
T:X Y operatrnn varoldu unu gsteriniz. (Bir Hamel baz kullan n z.)
11. X normlu bir uzay ve dim X = op ise, X' dual uzay n n, X' cebirsel dual uzay
ile zde olmad n gsteriniz.
12. (Taml k). Konu iinde verdi imiz rnekler, baz uzaylar n taml klar n n ispat nda
kulian labilirler. Nas l? Ve hangi uzaylar iin?
13. (S f rlayan). M * cD , normlu bir X uzay n n herhangi bir altkmesi olsun. M 'nin
Ma s f rlayan , M zerinde her yerde s f r deerini alan ve X zerinde tan ml tm
s n rl lineer fonksiyonellerden olu an kme olarak tan mlan r. O halde, Ma, X 'in X'
dual uzay n n bir altkmesidir. Ma 'n n, X "nn bir altvektr uzay olduunu ve kapal
oldu unu gsteriniz. Xa ve {O} nedir?
14. M, n -boyutlu normlu bir X uzay n n, m -boyutlu bir altuzay ise, Ma 'n n, X'
'nn, (n m) - boyutlu bir altuzay oldu unu gsteriniz.
15. M = 1,0,-1),(1,-1,0),(0,1,-1 c U olsun. Ma iin bir baz bulunuz.
 BLM 3.
IARPIN.1 UZAYLARI, H LBERT UZAYLARI
Normlu bir uzayda, elemanter vektr cebrinde oldu u gibi, vektrleri toplayabiiir ve
skalerlerle arpabiliriz. Ayr ca, norm kavram , byle bir uzay zerinde, bir vektrn
elemanter uzunluk kavram n genelletirir. Bununla birlikte, genel bir normlu uzayda, yine
de eksik olan, ya da , e er mmkn ise, yapmay istedi imiz ey, bilinen
a.b = a,p, +a2f32+a3p3
skaler arp m n benzerini tan mlamak ve bunun sonucu olarak da,
IIaI = Jaa
formln ve ortogonallik (diklik) iin
a.b = 0
koulunu elde edebilmektir. Bu durumda, skaler arp m ve diklik kavram n n keyfi vektr
uzaylara genelle tirilip, genelle tirilemeyece i sorusu ortaya kmaktad r. Gerekte,bu
genele tirmeler yap labilmekte ve bizi iarp m uzay ve daha sonra da, Hilbert uzay
ad verilen tam iarp m uzaylar 'na gtrmektedir.
ileride de grece imiz gibi, iarp m uzaylar , zel normlu uzaylar olup, genel normlu
uzaylardan daha eski bir tarihe sahiptir. Teorileri de daha zengin olup, Euclid uzaylar na
byk benzerlik gstermekte ve ana kavram diklik olmaktad r. Asl nda, iarp m uzaylar
Euclid uzay n n en doal genelletirmesi olup, okuyucu bu alandaki kavram ve
ispatlardaki byk uyum ve gzelli i sezinleyecektir. Teorinin tm, D.Hilbert'in integral
denklemler hakk ndaki bir al mas ndan kaynaklanmaktad r, (1912). Bugn
kullan lmakta olan gsterim ve deyimler, Euclid geometrisindekilere benzer olup,
G.Kowalewski'nin nerileri do rultusunda, E.Schmidt taraf ndan ortaya at lm t r (1908).
Sz konusu uzaylar, gnmze de in. fonksiyonel analizin pratik uygulamalar nda en
yararl uzay olma zeli ini hala korumaktad r.
nemli kavramlar, temel konulara ili kin k sa bilgilendirme
Bir X iarp m uzay (Tan m 3.1.1), zerinde bir < x,y > iarp m tan ml olan bir X
vektr uzay d r. arp m, boyutlu uzaylarda vektrlerin skaler arp m kavram n
genelletiren ve
(I) lxll =< X,X > 112 ile bir II. Il normu,
(Il) < x,y >= 0 ile dikli i tan mlamakta kullan l r.
Bir H Hilbert uzay , tam olan bir iarp m uzay d r. iarp m ve Hilbert uzaylar teorisi,
genel normlu uzaylar ve Banach uzaylar teorisinden daha zengindir. Bu zenginli i ortaya
karan hususlar,
(i) H 'In, kapal bir altuzay ile bu altuzay n dik tmleyeninin direkt toplam olarak
belirtilmesi (Bkz.3.3.4),
(ii) ortonormal kmeler ve diziler ve H ' n elemanlar n n bunlara kar l k gelen
gsterimleri (Bkz. K s. 3.4, 3.5)

91
 92
(iii) s n rl lineer fonksiyonellerin iarp m yard m yla Riesz gsterimi (3.8.1),
(iv) s n rl lineer bir T operatrnn Hilbert-adjoint operatrnn (Bkz. 3.9.1)
bulunmas d r.
Ortonormal kmeler ve diziler, total olmalar halinde gerekten ilgintir (K s.3.6).
Hilbert-adjoint operatrler, uygulamada byk nem ta yan operatr s n tlann n
(self-adjoint, niter, normal) operatr s n flar n n tan mlanmas nda kullan labilir (Bkz.
K s.3.10).

3.1. iarpim Uzay . Hilbert Uzay .

Bu blmde inceleyeceimiz uzaylar n tan mlarn' vererek i e ba layal m.
3.1.1. Tan m (Iarp m Uzay , Hilbert Uzay ). Bir iarp m uzay (ya da, n-Hilbert
uzay ), zerinde bir iarp m tan mlanm bir X vektr uzay d r. Bir Hilbert uzay ise,
zerindeki iarp rnla tan mlanm metrie gre, tam olan bir iarp m uzay d r. Burada
sz edilen iarp m, Xx X 'den X 'in bir k skaler cisimi iine yap lan bir
dn mdr; yani, X 'in her x ve y vektr ifti, x ve y 'nin vektrel arp m olarak
adland r lan ve < x,y > ile gsterilen ve her x, y ve z vektrleri ve a skaleri iin
aadaki zelikleri gerekleyen bir skalerle e lenmektedir:
(I 1) < x +y, z > = < x, z > + < y, z >
( 2) < ax,y > = a < x,y >
(I 3) < x,y > = < y,x >
(i 4) < x,x > O
< x,x > = O <=> x = O.
X zerinde tan mlanan bir iarp m, X zerinde,
114 = x,x > (1)
ile verilen bir norm ve
d(x,y) = ilx - y l = I(x- y,x- y) (2)
ile verilen bir metrik tan mlar.
Buna gre, iarp m uzaylar birer normlu uzay olup, Hilbert uzaylar ise birer Banach
uzayd r.
(I 3) 'deki st izgi, kompleks e leni i gstermekte olup, X 'in reel bir vektr uzay
olmas halinde, kolayca,
< x,y >=< y,x > (simetri)
sonucunu elde ederiz.
(1) ile tan mlanan fonksiyonun (N1)-(N4) norm aksiyomlar n gerekledi ini bundan
sonraki k s mda gsterece iz.
(I 1)-(I 3) ifadelerinden ise, s k s k kullanaca m z,
(a) < ax + 13y,z >= ct < x,z > +P < y,z > (3 )

(b) < x,ay >=cz < x,y >

(c) < x, ay + Pz > = < x,y > + 7-3 < x,z >

formllerini elde ederiz. (3a) forml, iarp m n birinci arpana gre lineer oldu unu
ortaya koyar. (3c) ise, sa tarafta r ve elenikleri bulundu undan, iarp m n ikinci
arpana gre e lenik lineer oldu unu gsterir. Bu iki zeli i birlikte ifade ederek,
 93
iarp m n sesquilineer oldu unu syleyece iz. Bunun anlam , e lenik lineerli in, bazen,
yar -lineer olarak adland rlmas nedeniyle, "1} kere lineer" demektir
Okuyucu, iarp m uzay zerindeki normun, paralelkenar e itli i olarak bilinen,
Ilx +311 2 + = 2(114 2 + (4)
e itli ini gerekledi ini, do rudan bir hesaplamayla, kolayca gsterebilir. Norm
kavram n n, bir vektr uzunlu unun elemanter kavram n n genelletirilmesi oldu unu gz
nnde bulundurursak, a a daki ekilde de grece imiz gibi, elemanter geometrinin
deyimlerine benzetilerek, bu ismin kullan lma nedenini anlayabiliriz. Byle bir e itli in ok
daha genel durumlarda da geerlili ini korudu unu belirtmemiz yerinde olacakt r.

ekil 23. x ve y kenarlanna sahip paralelkenar

(4) e itli ini gereklemeyen bir normun, (1) 'in kullan lmas yla, bir iarp mdan elde
edilemeyece ini syleyebiliriz. Byle normlar vard r ve bunlara ili kin rnekler a a da
verilecektir. Bu nedenle, herhangi bir yanl anlamaya yer vermeksizin,
"Normlu uzaylar n hepsi bir iarp m uzay de ildir."
diyebiliriz.
Orneklerimizi incelemeden nce, teorinin tmnde esas olan diklik (ortogonallik)
kavram n tan mlamam z yerinde olacakt r. boyutlu uzaylarda iki vektrn skaler
arp m n n s f r olmas halinde, bu iki vektrn dik olduklar n , ya da, en az bir tanesinin
s f r vektr oldu unu biliyoruz. Bu durum bizi a a daki tan ma gtrmektedir:
3.1.2. TANIM (Diklik). Bir X iarp m uzay n n, x ve y gibi, iki eleman verildi inde,
e er,
< x,y > = O
-

ise, x eleman , y eleman na dik'dir denir ve x y eklinde yaz l r. Benzer ekilde, A,

B c X altkmeleri verildi inde, eer, her a E A iin, x a ise, x A ve her a E A ve
her b E B iin, a b ise, A B yazar z.
RNEKLER
3.1.3. k n Euclid Uzay . ilk" uzay , x = = ve y = (// ) = ( 711, ,r1n)
olmak zere,
< x,y >= 11.1 1 (5)
ile tan mlanan iarp ma gre, bir Hilbert uzay d r.
Gerekten, (5) 'den,
 94
11X Il X,X > 1/2 = (j
ve bundan da,
d(x,y) = Ilx -yll x -y,x -y > I/2 = {(41-7/1 ) 2 -1-...(4 n-il n ) 2 1 1/2
ile tan mlanan Euclid metri ini elde ederiz. Bu metri e gre, ad geen uzay n taml n
ise, 1.5.1 'de grm tk.
n = 3 olmas halinde, (5) forml. x = (1,2,3) ve y = (ril,7/2,773) 'n, bilinen,

< x,y >= x.y = 1111 + 27/2 +43113

skaler arp m n verir ve
< x,y >= x.y = O
diklii, elemanter diklik kavram yla uyuur.
3.1.4. Cn Birim Uzay . Cn uzay ,
< x,y >= 1 -7T n (6)
ile verilen iarp ma gre bir Hilbert uzay d r. Gerekten, (6) 'dan,
11,4 = +...+4,zn ya +...414,1 2 ) 1/2

ile tan mlanan normu elde ederiz. Burada, ayr ca, (6) 'da neden "frj kompleks e leni ini
almak zorunda oldu umuzu da grmekteyiz; bu durum, < y,x > = < x,y > eitli ini
gerektirmektedir ki, bu da, (I3) 'den ba ka bir ey deildir. Dolay s yla, < x,x > reeldir.
3.1.5. L2 [a, bi Uzay . rnek 2.2.7 'deki norm,
(b 1/2

IIX = X(02dt

ile tan mlan r ve

< x,y >= x(t)y(t)dt (7)

J
a

ile tan mlanan iarp mdan elde edilir.

Kolayl k olmas nedeniyle, rnek 2.2.7 'deki fonksiyonlar n reel-deerli fonksiyonlar
oldu u varsay lm t . Ancak, belli uygulamalarda bu k stlamay kald rmak ve
fonksiyonlar (t E [a,l] olmak kouluyla) kompleks-deerli fonksiyonlar olarak almak
baz avantajlar sa lar. Bu fonksiyonlar,

< x,y f x(t) y(t) dt (7*)

tan m n yapmam z halinde, bir iarp m uzay na dnecek olan bir kompleks vektr
uzay olutururlar. Burada kulland m z st izgi yine kompleks e lenii gstermektedir.
Buna gre, (I 3) gereklenmekte ve dolay syla, < x,x > yine reel olmaktad r. Bu
zelie, x(t)x(t) = lx(t)1 2 olmas nedeniyle,
1/2
11X11 = fiX()1 2 di
\.a
ile tan mlanan norma ilikin ilemlerde yine gereksinme duyaca z.
 95
(7) 'ye kan l k gelen metrik uzay n tamlanm reel L2 [a,b] uzay d r (2.2.7 'ye
bak n z). Benzer ekilde, (7*) 'a kar l k gelen metrik uzay n tamlanm ise, kompleks
L 2 [a,b] uzay d r. Bundan sonraki k s mda, iarp m n, bir iarp m uzay ndan,bu uzay n
tamlanm na geniletilebileceini greceiz. Bu durum, yapt m z incelemelerle birlikte,
L2 [a,b] uzay n n bir Hilbert uzay olmas n gerektirir.
3.1.6. Q2 Hilbert Uzay . (2 uzay ,

< x,y >= E J-

.1 71.-; (8)

ile tan mlanan iarp ma gre bir Hilbert uzay d r. Buradaki serinin yak nsakl , birinci
blmde grd mz Cauchy-Schwarz e itsizli inden ve x, y E C 2 varsay m ndan
kmaktad r. Grld gibi, (8) ile tan mlanan iarp m, (6) ile tan mlad m z iarp m
genelletirmektedir. Q 2 'deki norm ise,
1/2

IIx I X,X > 112

,=,
ile tan mian r. V 2 uzay n n bu norma gre tam oldu u ise, 1.5.4 'de ispatlanm t .
Q 2 uzay Hilbert uzaylar n n ilk rne i olup, ilk kez, D.Hilbert taraf ndan integral
denklemlere ili kin bir al mas nda tan mlanm ve incelenmitir (1912). Bununla
birlikte, Hilbert uzay n n aksiyomatik tamm ,daha sonralar , J. von Neumann taraf ndan
kuantum mekani inin matematiksel temellerine ili kin bir al mada verilmi tir
(1927),s.15-16. Bu konuda, ayr ca, J. von Neumann (1929-30), s. 63-66 ve M.H.Stone
(1932), s.3-4 'e bak n z. Bu tan m, Hilbert uzay n n "ayr labilme" ko ulunu iermektedir.
Ancak,sz konusu ko ul, H.Lwig (1934), F.Rellich (1934) ve F.Riesz (1934) 'in
al malar sonucu, teorinin bir ok k s mlar nda gereksiz bir k s tlama olarak grlm
ve kald r lm t r. (Bu al malar Ek.3 'de s ralanm t r).
3.1.7. Qp Uzay . p 2 olmak zere, QP uzay bir iarp m uzay olmay p, dolay s yla,
bir Hilbert uzay da de ildir.
Ispat. Yukar daki ifademiz, p 2 olmak zere, QP 'nin normunun bir iarp mdan elde
edilemeyece i anlam na gelmektedir. Bu durumu, sz konusu normun, (4) 'deki
paralelkenar e itli ini gereklemedi ini gstererek ispatlayabiliriz. Gerekten,
x = (1,1,0,0,...) e P ve y = (1,-1,0,0,...) E (P al rsak,
IIxll = IIYII = 2 uP, lix = lx -- Yll = 2
oldu unu hesaplayabiliriz. Ve buradan da, p 2 olmas halinde, (4) 'n
gereklenmedi ini grebiliriz.
QP uzay n n tam oldu unu daha nce grm tk. Buna gre, p 2 olmak zere, QP
dizi uzay , Hilbert uzay olmayan bir Banach uzay d r.
3.1.8. C[a,b] Uzay . C[a,b] uzay , bir iarp m uzay olmay p, dolay s yla, bir Hilbert
uzay da de ildir.
ispat. (4) 'deki paralelkenar e itli ini sa lamamas nedeniyle,
Ilxtl =max lx(t)i (J = [a,b])

ile tan mlanan normun, bir iarp mdan elde edilemeyece ini gstermemiz
gerekmektedir. Gerekten, x(t) = 1 ve y(t) = (t - a)I(b - a) al rsak, 114 = 1, HA = 1 ve
x(t) + y(t) - 1
a
 96
x(t) y(t) - 1 taa
b-a
elde ederiz. Buna gre, Ilx +yil = 2, Ilx -yil = 1 ve
ilx+YI1 2 + lix - Y11 2 = 5
fakat,
2 (11XII 2 + IlY 11 2 ) = 4
bulunur ki, bu da ispat m z tamamlar.
Son olarak, a a daki ilgi ekici gereklerden sz etmek istiyoruz. Bilindi i gibi, bir
iarp ma, (1) ile verilen bir norm kar l k gelmektedir. Tersine olarak, iarp m n,
kendisine kar l k gelen normdan elde edilebilece ine dikkati ekmemiz de yerinde
olacakt r. Gerekten, elemanter i lemler sonucu, reel bir iarp m uzay iin,
< x,y >= 1 (11x +y11 2 + -y11 2 )
4
yaz labilece i ve kompleks bir iarp m uzay iin de,

Re < x,y > = 4 (1Ix +y11 2 + lix -y11 2 )

Im < x,y > = ( + iyli 2 + - 2)
oldu u gsterilebilir. (10) formllerine, polarizasyon zde li i de denilmektedir.

PROBLEMLER
1. (4) ' ispatlay n z.
2. (Pythagoras Teoremi). Bir X iarp m uzay nda, x y ise,
lix +YII 2 = lx11 2 + 11)11 2
oldu unu gsteriniz. (ek.24). Bu forml, iki er ikier dik, m tane vektr haline
genelletiriniz.

ekil 24. Dzlemde Pythagoras teoreminin gsterimi

3. Prob.2 'deki X 'in reel olmas halinde, verilen ba nt ntn, tersine olarak, x L y
sonucunu gerektirdi ini gsteriniz. X 'in kompleks olmas halinde bunun geerli
olmayabilece ini gsterip rnekler veriniz.
4. Bir X iarp m uzay reel ise, Ilxll = IIYN ko ulunun, < x +y,x -y >= 0 sonucunu
gerektirece ini gsteriniz. X = R 2 ise, bunun geometrik anlam nedir? X 'in kompleks
 97
olmas halinde bu ko ul neyi ifade eder?
5. (Appolonius zdelii). Bir iarp m uzay ndaki herhangi elemanlar iin,

liZ X11 2 11 2 -= -y11 2 2 11Z ( y)11 2

x+

oldu unu do rudan do ruya hesaplayarak gsteriniz. Bu zde li in, ayn zamanda,
paralelkenar e itli inden de elde edilebilece ini gsteriniz.
6. x 0 ve y 0 olsun. (a) x 1 y ise, {x,y} 'nin lineer ba ms z bir kme oldu unu
gsteriniz. (b) Bu sonucu, iki er ikier birbirine dik, s f rdan farkl , x ,...,x, vektrleri
iin genelletiriniz.
7. Bir iarp m uzay nda, her x iin, < x,u > = < x,v > ise, u = v oldu unu
gsteriniz.
8. (9) ba nt s n ispatlay roz.
9. (10) ba nt lann ispatlay n z.
10. z ve z2 iki kompleks say olsun. < z , z2 > = z z-2- 'nin, kompleks dzlemdeki
bilinen metri i veren bir iarp m tan mlad n gsteriniz. Hangi koul alt nda
ortogonalli i elde ederiz.
11. X, btn s ral kompleks say iftlerinden olu an vektr uzay olsun. X zerinde,

= 1411+ 1421 [x = (41,42)]

ile tan mlanan normu bir iarp mdan elde edebilir miyiz?
12. (a) 4 = (b) l/n olmak zere, x = (1,42,...) ise, 3.1.6 'daki IIx II
nedir?
13. Srekli fonksiyonlar iin, 3.1.5. 'de verilen iarp m n (i 1)-(I 4) ko ullar n
gerekledi ini gsteriniz.
14. C[a,b] zerindeki normun, t = az + f3 lineer dn m alt nda invaryant kald n
gsteriniz. Bu gere i, [a,b] 'yi [0,1] zerine dn trp, daha sonra da, T e [0,1]
olmak zere, 1-() = 1, 37() = z ile tan mlanan fonksiyonlar gz nne alarak, 3.1.8.
'deki ifadeyi ispatlamak iin kullan n z.
15. X sonlu boyutlu bir vektr uzay ve (e ;), X iin bir baz ise, X zerindeki bir
iarp m n, tamamiyle , kendisinin, yjk = < ek> deerleriyle belirlenebilece ini
gsteriniz. Byle, yik skalerlerini tamamen keyfi biimde seebilir miyiz?

3.2. ARPIM UZAYLARININ DI ER ZELIKLERI

lk olarak, yukar da verdi imiz (1) ba nt s n n bir norm tan mlad n gstermemiz
gerekmektedir.
(N1) ve (N2) ko ullar , (i 4) 'den kmaktad r. Ayr ca, (N3) koulu, (I 2) ve ( 3)
'den yararlan larak elde edilir; gerekten,
ax Ii 2 =< ax,ax >= a < X, X >= lai2 2
'dir. Son olarak, (N4) ko ulu, aa daki lemmada ierilmektedir.
3.2.1. LEMMA (Schwarz E itsizli i, gen E itsizli i). Bir iarp m ve buna kar l k
gelen norm Schwarz e itsizli ini ve gen eitsizli ini, aada belirtildi i ekilde,
gerekler:
(a) Eitlik hali, ancak ve ancak, {x,y} 'nin lineer ba ml olmas halinde geerli olmak
zere,
 98
l< x,y >I < IIxII IIYII (Schwarz e itsizli i) (1)
'dir.
(b) Sz konusu norm, e itlik hali,ancak ve ancak, y = 0 ya da, x = cy (c reel ve
> 0) halinde geerli olmak zere,
11x +3, 11 5 IIxII + (gen E itsizli i) (2)
eitsizli ini gerekler.
ispat. (a) y = 0 olmas halinde, < x,0 > = 0 oldu undan, (1) gereklenir. y 0 olsun.
Her a skaleri iin,
O < 11x - ay11 2 = < x - ay, x - ay > = < x, x > < x,y > -ak y,x > re < y,y >I
yazabiliriz. Buradan, k eli parantez iindeki ifadenin, -o- = < y,x > / < y,y > almam z
halinde s f r oldu unu grebiliriz. Geriye kalan e itsizlik,
< y,x > x,y
O << x,x > < x,y >=
< Y,Y > ly l2
olup, burada, < y,x > = < x,y > eitli ini kulland k. Bu ifadeyi, Ily1I 2 ile arp p, son terimi
sola geirdikten sonra karekk al rsak (1) 'i elde ederiz. Bu formlde e itlik hali ancak ve
ancak, y = 0 ya da 0 = Ilx ay11 2 olmas halinde ortaya kar. Bu durumda ise,
x - ay = 0, yani, x = ay bulunur ki bu da lineer ba ml l gsterir.
(b) (2) eitsizliini ispatlayabilmek iin nce,
Ilx +y11 2 = < x + y,x + y > = lix l 2 x,y > + < y,x > +11y11 2
yazabiliriz. Say lara ilikin gen e itsizli ini kullan rsak,
11x +Y il 2 5 + 2i< x,Y >1+
5 ilxii 2 + 2 11X II IlY + 1137 11 2
= (IIX II ILY 11) 2

elde ederiz. Her iki taraf n karekkn alarak da (2) e itsizli i bulunur.
Bu formlde de, e itlik hali, ancak ve ancak,
<x,y>+< Y,x>= 211x IIIlYII
olmas halinde geerlidir. Burada sol yan, Re reel k sm belirtmek zere, 2 Re < x,y >
'dir. Bundan ve (1) 'den yararlanarak,
Re < x,y > = IxIIIIYII l< x,y (3)

yazar z. Kompleks bir say n n reel k sm mutlak deerinden daha byk

olamayaca ndan, (3) 'de eitlik hali geerli olmal d r. Bu ise, a) gere ince, lineer
ba ml l gerektirmektedir. Yani, y = 0 ya da x = cy 'dir. imdi, c 'nin reel ve k 0
oldu unu gsterece iz. Eitlik halini gz nne alarak, (3) 'den, Re < x,y >= I< x,y >I
yazabiliriz. Ancak, kompleks bir say n n reel k sm , bu say n n mutlak deerine e it ise,
sanal k s m' s f r olmak zorundad r. Buna gre, (3) 'den, < x,y > = Re < x,y > 0
bulunur ve
0 << x,y > = < cy,y
, > =
'den de, c > 0 sonucu elde edilir.
(1) Schwarz e itsizli i olduka nemli olup, ispatlar m zda srekli olarak
kullan lacakt r. Yine s k s k kullanaca m z dier bir nemli zelik de iarp m n
 99
sreklili idir:
3.2.2. LEMMA (iarp m n Sreklili i). Bir iarp m uzay nda, x x ve y n y ise,
< > < x,y > 'd ir.
ispat. Bir terim ekleyip kartarak, say lar iin gen e itsizli ini ve son olarak da
Schwarz e itsizli ini kullanarak ve n - 00 iin, y n - y --> 0 ve xn -x O oldu unu gz
nne alarak,
l< xn ,Yn > - < x.y >I = l< Xn,Yn > < x n ,y > + < x,,,y > < x,y >I
l< xn ,yn y >I+ i< x,, x,y >I
11x,1111..vn Y Ii + x II Hy Ii o

elde ederiz.
Bu lemman n ilk uygulamas olarak, her iarp m uzay n n tamlanabilece ini
ispatlayaca z. Tamlanm uzay bir Hilbert uzay olup (kendisine izomorf olanlar n
d nda) tek'dir. Burada sz konusu olan izomorfizmi a a daki ekilde tan mlayabiliriz:
Bir X iarp m uzay n n, ayn cisim zerinde tan ml dier bir 31.'" iarp m uzay
zerine olan T izomorfizmi, iarp m koruyan, yani, her x,y E X iin,
< Tx,Ty >=< x,y >
olacak ekilde tan mlanan bire-bir ve zerine bir lineer operatrdr. Bu
koullara uygun X vel iarp m uzaylar na izomorfik iarp m uzaylar ad verilir.
Bire-bir ve zerine olmayla lineerli in, T 'nin X 'in, " zerine bir vektr uzay
izomorfizmi olmas n garantiledi ini ve bu nedenle de, T 'nin iarp m uzay n n tm
yap s n korudu unu belirtmemiz yerinde olacakt r. X ve X" zerindeki uzunluklar n, X
..."; zerindeki iarp mlarla tan mlanan normiar yard m yla belirlenmesi nedeniyle, T
ve .A
ayn zamanda X 'in 31"; zerine bir izometrisidir.
imdi de, bir iarp m uzay n n tamla t r lmas na ilikin teoremimizi ifade edelim.
3.2.3. TEOREM (Tamla t rma). Herhangi bir X iarp m uzay iin, bir H Hilbert
uzay ve X 'den W c H yo un altuzay zerine bir A izomorfizmi vard r. H uzay ,
kendisine izomorf olanlar n d nda tek'dir.
ispat. Teorem 2.3.2 gere ince, bir H Banach uzay ve X 'den, H ' n H 'da yo un
bir W altuzay zerine bir A izomorfizmi vard r. Sreklilik nedeniyle, byle bir izometri
alt nda, X ve W 'deki elemanlar n toplamlar ve skaler arp mlar , birbirlerine kar l k
gelir ve dolay syla, A izometrisi, ayn zamanda, her ikisi de normlu uzaylar olarak gz
nne al nmak zere, X 'in W zerine bir izomorfizmi olur. Lemma 3.2.2, H zerinde
bir iarp m n, Teorem 2.3.2 'deki gsterimlere benzer olarak, (x) ve (y,), s ras yla, 'k"
H ve 5i- e H 'in temsilcileri olmak zere,
< X , y >=1im< x,y, >

yazarak tan mlanabilece ini gstermektedir. K s.3.1 'deki (9) ve (10) ba nt lar n gz
nne alarak, A 'n n, X 'den W zerine, her ikisi de iarp m uzaylar olarak ele al nmak
zere, bir izomorfizm oldu unu grrz.
Teorem 2.3.2, ayn zamanda, H ' n izometrileri d nda tek oldu unu da garanti
eder; yani, X 'in H ve 7--/ gibi tamlanm lar , T : H -+ X eklinde bir izometriyle
birbirlerine ba l d r. Buradan, T 'nin, II Hilbert uzay n n, H Hilbert uzay zerine bir
 100
izomorfizmi olmas gerekti ini de syleyebiliriz.
Bir X iarp m uzay n n bir Y altuzay , X zerindeki iarp m, Y x Y zerine
k s tlanm olarak al nmak zere, X 'in vektr altuzay olarak tan mlan r.
Benzer ekilde, bir H Hilbert uzay n n bir Y altuzay , H ' n, bir iarp m uzay olarak
d nlen bir altuzay olarak tan mlan r. Y 'nin bir Hilbert uzay olmas gerekmedi ini
belirtmeliyiz. Gerekten, Teorem 2.3.1 ve 2.4.2 'den hemen a adaki teoremin (a) ve
(b) ifadelerini elde ederiz:
3.2.4. TEOREM (Altuzay). Y bir H Hilbert uzay n n bir altuzay olsun. Bu durumda,
(a) Y 'nin tam olmas iin gerek ve yeter ko ul, Y 'nin H 'da kapal olmas d r.
(b) Y sonlu boyutlu ise, tam'd r.
(c) H ayr labilir ise, Yde ayr labilirdir.Daha genel olarak, ayr labilir bir iarp m
uzay n n her altkmesi de ayr labilirdir.
Burada (c) 'nin elemanter olan ispat nt okuyucuya b rak yoruz.

PROBLEMLER
1. IR 2 ve 'deki Schwarz e itsizliklerini ifade edip ispatlar n veriniz.
2. 'nin altuzaylar na rnekler veriniz.
3.X, x = 0 polinomu ile, K s.3.1 'deki (7) ile tan mlanan iarp m alt nda reel
t E [a,b] iin gz nne al nan, t 'nin derecesi 2 'den byk olmayan btn reel
polinomlar ndan oluan bir iarp m uzay olsun. X 'in tam oldu unu gsteriniz. Y, X 'in
bir altuzay m d r? 2 inci dereceden tm x E X 'ler X 'in bir altuzay n oluturur mu?
4. y s xn ve x x 'in birlikte, x 1 y sonucunu gerektirdi ini gsteriniz.
5. Bir X iarp m uzay ndaki bir (x,,) dizisi iin, lIxt - Iki' ve < x,x >-+ < x,x >
ko ullar n n, x x yak nsakl n gerektirdi ini gsteriniz.
6. Prob.5 'deki ifadeyi, kompleks dzlem zel hali iin ispatlay n z.
7. Bir iarp m uzay nda, x s y olmas iin gerek ve yeter ko ul, her a skaleri iin,
ljx + ayll llx ayil olmas d r. Ispatlay n z. (Bkz. ek.25).

x + cry

--oy

x + ay = x --- fYy x + ay I ay

ekil 25. Prob.7'nin L. 2 Euclid dzlemindeki gsterimi

8. Bir uzay nda, x y olmas iin gerek ve yeter ko ul, her a skaleri iin, + ayll >
Ilx oldu unu gsteriniz.
9. V, J = [a,b] zerinde tan ml tm srekli kompleks-deerli fonksiyonlardan olu an
 101
vektr uzay olsun. ilxj1 c, =max lx(t)l olmak zere, XI = (V,11.10 ) ve
(1

Ilx 11 2 =< x,x >". < x,y >=, fx(t)y(t)dt

olmak zere, X2 = . 112) alal m. XI 'in, X2 zerine olan x x zde lik

dn mnn srekli oldu unu gsteriniz. (Bu dn m, X2 'nin tam olmamas
nedeniyle, bir homeomorfizm de ildir.)
10. (S f r Operatr). T : X X, kompleks bir X iarp m uzay zerinde s n rl
lineer bir operatr olsun. Her x E X iin, < Tx,x >= 0 ise, T = 0 oldu unu gsteriniz. Bu
durumun, reel bir iarp m uzay nda geerli olmad n gsteriniz. (Yol Gsterme. Euclid
dzleminin bir dndrlmesini gz nne at n z.)

3.3. ORTOGONAL TMLEYENLER VE DIREKT TOPLAMLAR

Bir X metrik uzay nda, bir x E X eleman ndan, bo olmayan bir M c X altkmesine
olan S uzakl ,
=inf d(x,Y) (M 4r (D)
373.4
olarak tan mlan r. Bu tan m, normlu bir uzayda,
=inf Ilx (M # (1)
37.m
ekline dn r. Bu tan mlara ilikin ekilsel bir rnek ekil 26 'da gsterilmitir.

ekil 26. 11 2 dzleminde (1)'in gsterimi

Ileride,
8= - Yli (2)
olacak ekilde bir y e M noktas n n bulunup bulunmad n n bilinmesinin nemli
oldu unu grece iz, Dier bir deyimle, verilen bir x eleman na en yak n olan biry e M
noktas var m d r ve eer varsa tek midir? Bu soru bir varl k ve teklik problemi'dir.
ek.27, rne in, R 2 Euclid dzlemi gibi en basit uzaylarda bile (2) 'yi gerekleyen hi bir
y 'nin var olmad n , ya da bir tek y 'nin varoldu u, ya da birden fazla y 'nin
varolabilece ini gstermektedir. Di er uzaylarda, zellikle, sonsuz boyutlu uzaylarda,
durumun daha karma k olabilece ini d nebiliriz.
 102
c\ x
Tx
s
15
/61

(a) Hi bir y (b) Bir tek y (c) Sonsuz oklukta y
ekil 27, M c: R. 2 verilen a k ulu bir do ru paras [(a) I da ve (b) f de ], ve dairesel bir yay [(c) i de]
olmak zere, (2)'yi gerekleyen yEM noktalann n varl ve tekli i

Bununla birlikte, genel normlu uzaylarda durumun byle olmas na kar n (Bkz.
Bl.6), Hilbert uzaylar iin, durum dierlerine gre daha basit olmaktad r. Olduka ilgin
olan bu durumun bir ok teorik ve pratik sonular vard r. Hilbert uzaylar teorisinin, genel
Banach uzaylar teorisinden daha basit olmas n n nemli bir nedeni de budur.
Hilbert uzaylar iin varl k ve teklik problemlerini inceleyebilmek iin, konuya ili kin iki
kavrama gereksinme duymaktay z. nce bunlar grelim:
Bir X vektr uzay n n, verilen x ve y gibi iki eleman n birletiren do ru paras ,
z = ax + (1 a)y (a E 118,0 a < 1)
eklindeki tm z E X elemanlar ndan oluan kme olarak tan mlan r.
X 'in bir M altkmesi verilmi olsun. Her x,y E M iin, x ve y 'yi birletiren do ru
paras M 'de ieriliyorsa, M kmesi konveks'dir denir. ekil 28 'de konveks bir kme
iinde yer alan bir do ru paras gryoruz.

ekil 28. Konveks bir kme iindeki bir

bir doru paras rne inin gsterimi

X 'in her Y altuzay da konveks olup, konveks kmelerin arakesitleri de konvekstir.

imdi de, bu k s mdaki nemli teoremlerden birisini ifade ve ispat edece iz.
3.3.1. TEOREM (Minimumlat ran Vektr). X bir iarp m uzay ve M el)
(iarp mla do urulan metrie gre) tam olan konveks bir altkme olsun. Bu durumda,
verilen her x e X iin,
6 =inf llx yll = l x y l ( 3)
yck

olacak ekilde bir tek y E M vard r.

ispat. (a) Varl k. nfimum tan m gere ince, M 'de, 6n = lix y.11 olmak zere,
 103
Sn - S (4)
olacak ekilde bir (yn ) dizisi vard r. imdi, bu (y,,) dizisinin bir Cauchy dizisi oldu unu
gsterece iz. y - x = v yazarsak, II = Sn ve
v + v, = ilyn +y. - 2x = 2114(Y. +y.)-x I 2S

elde ederiz. nk, M kmesi konveks olup, bu nedenle, -32-(y,, +ym) E M 'dir. Ayr ca,
y,, -ym = V?, - Vm 'dir. Buna gre, paralelkenar e itlii gere ince,

1lYn Ym 2 Vn VM 11 2 = Vm 1/ 2 + 2(11 1'n 2 + 11Vm 2)

5 (28) 2 4- 2(3;, + 5)

yazabiliriz ve (4) ' gz nne al rsak, (yn) 'in bir Cauchy oldu u ortaya kar. M tam
olduundan, (y,,) yak nsakt r. y y E Mdiyelim. y E M olduundan, 11x -y11 ? S 'd r.
Ayrca, (4) gere ince,
tx - Y11 lix - Yn II + IlYn - YII = Sn + iiYn 3
bulunur ki, bu da, l x = S oldu unu gsterir.
(b) Teklik. y E M ve yo E M 'in her ikisinin de,
lx yfi =
8 ve Itx yoll =
-

eitliklerini gereklediklerini varsay p, yo = y oldu unu gsterece iz. Paralelkenar

eitli i gere ince,

ii.Y - Yoll 2 = l (yx) ( yo x)11 2

11 2y -x11 2 + 211yo -x11 2 - 11(Y -x)+ (yo -x)11 2
= 26' 2 +2S2 - 22 111-(Y +Yo) - x11 2
yazabiliriz. Sa tarafta, .1-(y +yo) E M olup, dolay s yla,

1 1-01-Y0)-x11?..5
'd r. Bu ise, sa taraf n, 28 2 +2(52 _4 0,2 = 0 'dan kk, ya da e it olmas n gerektirir.
Buna gre, 11y -yo 11 S 0 yazabiliriz. Aikar olarak, 11y 0 'd r. O halde, zorunlu
olarak, y = yo bulunur.
Keyfi konveks kmelerden, altuzaylara dnerek, elemanter geometrinin bilinen
"verilen bir x noktas n n, verilen bir Y altuzay na en yak n olduu tek y noktas , x 'den Y
'ye bir dik indirilerek elde edilir" fikrini genelle tiren bir lemma elde edece iz.
3.3.2. LEMMA (Ortogonallik). Teorem 3.3.1.'de, M, tam olan bir Y altuzay ve x E X
sabit olsun. Bu durumda, z = x -y, Y 'ye ortogonaldir.
ispat. z Y do ru de ilse,
 104
< z,y >= # O (5 )

olacak ekilde bir y E Y varolmal d r. A ka grld gibi, y * 0 'd r; aksi halde,

< z , y, > = 0 olmas gerekirdi. Ayr ca, herhangi bir a skaleri iin,
Ilz - ay 1 11 2 =< z - ay ,z - ay >
z,z > - 71 < z,y > -ak y ,z > - 71 <yhyi
z,z > -70 - arR - 71 < y , y >1
yazabiliriz.

?t" = <y ,y >

sememiz halinde, keli parantezin iindeki ifade s f rd r. (3) 'den, IIzII = Ilx-yll =
yazabiliriz, ve buna gre, e itli imiz
'Iz _ ay, 11 2 = liz11 2 <y113
1,y12 1 > < 62
sonucunu verir. Ancak, bu sonu olanaks zd r; nk, y2 = y+ ay E Y olmak zere,
z - ay = x - y2 yazabiliriz ve dolay s yla, (5 'n n tan m gere ince, Hz - ay II ?_ S 'd r. O
halde, (5) geerli olamaz ve lemma ispatlanm olur.
Burada amac m z, bir Hilbert uzay n n, ortogonallikten yararlanmas nedeniyle,
zellikle basit ve uygun olan, bir direkt toplam olarak gsteremini elde etmektir.
3.3.3. TANIM (Direkt toplam). Bir X vektr uzay ve bunun Y ve Z gibi iki altuzay
verilmi olsun. Eer, her x e Xeleman , y e Y ve z e Z olmak zere,
x=y+z
eklinde tek bir gsterime sahip ise, X vektr uzay , Y ve Z altuzaylarm n direkt
toplam 'd r denir ve
X= YEDZ
olarak yaz l r. Bu durumda, Z 'ye Y 'nin (ya da, Y 'ye Z 'nin)X 'deki cebirsel tmleyeni
denir ve Y ve Z 'ye, X'deki altuzaylar n bir tmleyen ifti ad verilir.
rnein, Y = R, R2 Euclid dzleminin bir altuzay d r. Aikar olarak, Y, R 2 'de, her biri
bir reel eksen olan, sonsuz oklukta cebirsel tmleyene sahiptir. Ancak bunlardan en
uygunu "dik" olan bir tmleyendir. Bu konumdan, kartezyen koordinat sistemini
setiimiz zaman yararlan yoruz. 118 3 'deki durum da, esas ynnden, ayn d r.
Benzer ekilde, genel bir H Hilbert uzay al nmas halinde, ilgi ekici esas konu, H
' n, kapal bir Y altuzay ile, bunun Y 'ye dik olan btn vektrlerin olu turdu u
Yi--,--.(zeH:z Y}
ortogonal tmleyeninin bir direkt toplam olarak gsterilebilmesidir. Bu konu, bu
ks mdaki, ispattan sonra a klayaca m z nedenlerle, bazan izd m teoremi olarak da
adland r lan, temel sonucu ortaya koymaktad r.
3.3.4. TEOREM (Direkt Toplam). Y bir H Hilbert uzay n n, herhangi bir, kapal
altuzay olsun. Bu durumda,
H= YEDZ, Z= (6)
'dir.
Ispat. Birinci blmden, H ' n tam ve Y 'nin kapal olmas halinde, Y 'nin de tam
 105
olmas gerekti ini biliyoruz. Y konveks oldu undan, Teorem 3.3.1 ve Lemma 3.3.2, her
x E H iin,
x=y+z zeZ= Y (7)
olacak ekilde bir y E Y'nin varl n gerektirir.
Teklii ispatlamak iin, y, y E Y ve z, 2. 1 e Z olmak zere,
x=y+z=y +z
oldu unu varsayal m. Bu durumda, y - y =z-z olmaktad r. z -z eZ= Yr iken,
y-y E Y olduundan, y -y, E Yn P = {O} oldu u ortaya kar. Bu da, y = y
olmas n gerektirir. Dolay s yla, z = Z, 'dir.
(7)'deki z deerine, x 'in Y zerindeki dik izd m (ya da k saca, izd m) ad
verilir. (7) eitlii,
P : H- Y
x-->y=Px

eklinde bir dn m tan mlamaktad r. P 'ye, H 'in Y zerine (dik) izd m (ya da
izdm operatr)ad verilir (Bkz. ek.29). A ka grld gibi, P sinirli lineer bir
operatrdr.

ekil 29. Teo.3.3.4 ve For.(9)'a ilikin gsterimler

P,
H Y ' nin zerine,
Y i yi, kendi zerine
Z= ise,{0} zerine
 106
dntrr ve e kuvvetli'dir, yani,
p2 = p

'dir. Buna gre, her x E H iin,

P2x = P(Px) = Px
'dir. Dolays yla, P l y ,Y zerindeki zde lik operatr olmaktad r. Ve Z = Y-L olmas
halinde a a daki lemmay elde ederiz.
3.3.5. LEMMA (S f r Uzay ). Bir H Hilbert uzay n n, kapal bir Y altuzay n n Y'
ortogonal tmleyeni, H ' n Y zerindeki P ortogonal izd mnn N(P) s f r uzay d r.
Bir X iarp m uzay nda, bir M kmesinin M' ile gsterilen s f rlayan
= {xEX:x M}
kmesi olup, x E Mi olmas iin gerek ve yeter ko ul, her v E M iin, < x,v > = 0
olmas d r. Bu tar m n alt nda, bir ortogonal tmleyenin zel bir s f rlayan oldu unu
syleyebiliriz.
x,y E M al nmas halinde, her v E M ve her a, skalerleri iin,
<ax+(3y,v>=a<x,v>+/3<y,v>=
0
yaz labilece inden ve dolay s yla, ax + fiy E M' oldu undan, MI 'nin de bir vektr uzay
oldu u ortaya kar.
M' 'in kapal oldu u, okuyucu taraf ndan kolayca ispatlanabilir. (Prob.8)
(M-T yerine, Mil yazacaz. Genel olarak,

olmas nedeniyle,
Mc (
8*)
elde ederiz. Bununla birlikte, kapal altuzaylar iin, bundan da te, a adaki lemmay
ifade edebiliriz.
3.3.6 LEMMA (Kapal Altuzay). Y, bir H Hilbert uzay n n kapal bir altuzay ise,
Y - Y' (8)
'dir.
Ispat. (8*) gere ince, Y c Yil 'dir. imdi de, Y D oldu unu gsterece iz. x E Y"'
alal m. (8*) 'dan dolay , y E Y c Yil olmak zere, 3.3.4 gere ince, x = y+ z yazabiliriz.
r--` bir vektr uzay oldu undan ve x E Y' varsay m ndan hareketle, ayr ca,
z = x -y E Y-u- yazara ki, bu da bize, z Y' sonucunu verir. Ancak, 3.3.4 gere ince,
z E Yi 'dir. O halde, z z olup, buradan z= 0 oldu u ve dolay s yla, x = y bulunur;
yani, x E Y 'dir. x E Y' keyfi bir eleman oldu undan, bu sonu, Y Y' oldu unu
ispatlar.
(8) ba nt s , bu konuda, kapal altuzaylara ili kin temel bir sonutur. ZL = YLL = Y
olmas nedeniyle, (6) forml,
H= ZEDZ
eklinde de yaz labilir. Buradan, x z dnmnn, H 'In Z zerine,
Pz : H Z (9)
olarak belirlenen ve yukar da incelenen P izd mnn zeliklerine benzer zeliklere
sahip olan bir izd m tan mlad ortaya kar. Hilbert uzaylar nda, geren'i (span'i)
yo un olan kmelerin bir karakterizasyonu, Teorem 3.3.4 taraf ndan a a daki ekilde
 107
ima edilmektedir.
3.3.7. LEMMA (Yo un Kme). Bir H Hilbert uzay n n, herhangi bir M
altkmesi verildi inde, M 'nin span'inin H 'da yo un olmas iin gerek ve yeter ko ul,
M1 = {0} olmas d r.
ispat. (a) x E Mi olsun ve V = span M 'in H 'da yo un oldu unu varsayal m. Bu
durumda, x e 17 = H 'd r. Blm 1 'de grd mz gibi, V 'de, x x olacak ekilde
bir (x) dizisi vard r. x E MI ve M- V olduunda, < x,x > = 0 yazabiliriz. iarp m n
srekli olmas (Bkz.Lemma 3.2.2), < x,x > < x,x > sonucunu gerektirir. Buna gre,
< x,x > Ilx11 2 = 0 ve dolay s yla, x = 0 bulunur. x e M' keyfi olduundan, bu sonu Mi
= {0} oldu unu ispatlar.
(b) Tersine olarak, Mi = {0} oldu unu varsayal m. x i V ise, x . M olup,
dolaysyla, x E M ve x = 0 bulunur. Buna gre, VI = { O} 'd r. V 'nin, H ' n bir altuzay
olduunu gz nne al rsak, Y =ii almak zere, 3.3.4 'den, -P = H elde ederiz.

PROBLEMLER
1. H bir Hilbert uzay, M c H konveks bir altkme ve (x), M 'de, d =inf Iki' olmak
xEM

zere, d olacak ekilde bir dizi olsun. (x) dizisinin, H 'da yak nsak oldu unu
gsteriniz. R 2 ya da R 3 'de ekilsel bir rnek veriniz.
2. C' kompleks uzay nda, M = {y = (%) : E ,,=1} altkmesinin tam ve konveks
olduunu gsteriniz. M 'de minimum norm vektrn bulunuz.
3.(a) [I, 1] zerinde tan ml btn reel-de erli srekli fonksiyonlardan olu an X
vektr uzay n n, [L 1] zerinde tan ml , btn srekli tek fonksiyonlarla , btn srekli
ift fonksiyonlar n direkt toplam oldu unu gsteriniz.(b) 3 ', (i) bir altuzay ile, bunun
ortogonal tmleyeninin, (ii) altuzaylann n herhangi tmleyen iftinin bir direkt toplam
olarak gsteriniz.
4. (a) Teorem 3.3.1 'deki ierme ba nts n n, X 'in bir Hilbert uzay ve M c X 'in
kapal bir altuzay olmas halinde de geerli oldu unu gsteriniz. (b) Appolonius
zdeli ini, Teorem 3.3.1 'in ispat nda nas l kullanabiliriz?
5. X= (}8 2 olsun. (a)x = {41,2} # 0 olmak zere, M = {x}, (b) M = {x ,x2} c X
lineer ba ms z kmesi olarak verildi inde, bulunuz.
6. Y= {x : X= (4j E t2 ,2n = 0,n e N} kmesinin, Q2 'nin kapal bir altuzay
)

oldu unu gsteriniz ve bulunuz. ei = (Sik) olmak zere, Y = span{e ,...,en } ise, y
nedir?
7. A ve B D A, bir X iarp m uzay n n bo-olmayan altkmeleri olsunlar. (a)
A c A'', (b) c Al, (c) A 111 = A` oldu unu gsteriniz.
8. Bir X iarp m uzay ndaki bir M kmesinin, M1 s f rlayan , X 'in kapal bir
altuzayd r. Ispatlay n z.
9. Bir H Hilbert uzay n n bir Y altuzay n n kapal olmas iin gerek ve yeter ko ul,
Y= olmas d r. Ispatlay n z.
10. M # O, bir H Hilbert uzay n n herhangi bir altkmesi ise, Mu- 'in, H' n M'yi
ieren en kk kapal altuzay oldu unu, yani, Mi 'in, Y D M olacak ekilde kapal
herhangi bir Y c H altuzay nda ierildiini gsteriniz.
 108
3.4. ORTONORMAL KMELER VE DIZILER
K s m 3.1 'de tanimland gibi, elemanlar n ortogonalli i, iarp m uzaylar yla,
Hilbert uzaylannda nemli rol oynamaktad r. Bu durumu bundan nceki k s mda
grmtk. zel ilgi ekici bir kme grubu da, elemanlar ikier ikier ortagonal olan
kmelerdir. Bunu daha iyi anlayabilmek iin, R' Euclid uzay ndaki bilinen durumu
hat rlayal m. R" uzay nda bu eit bir kme, dik koordinat sistemindeki eksenlerin pozitif
do rultular ndaki birim vektrden, yani, ei,e2, ve e3 vektrierinden olu an kmedir.
Bu vektller R,' iin bir baz olu tururlar, yani, her x e Elk 3 eleman , tek bir,
x = alei +a2e2 + a3e3
gsterimine sahiptir ( ek. 30).

ekil 30. R 3 'de {e 1, e2,e 3 } ortogonal kmesi ve x ale +a 2 e2+a 3 e3 gsterimi

-

imdi de, ortogonalli in byk bir yarann grece iz. bir x verildi inde, al,a2,a3
bilinmeyen katsay lar iarp m (skaler arp m) al narak kolayca belirlenebilir.
Gerekten, rne in, al 'i elde etmek iin, x 'in gsterimini e ile arpmam z
gerekmektedir, yani,
< x,e i >= al < e be > +a2 < e ,et > +a3 < e3,e1 >= al
vb. Daha genel iarp m uzaylannda, buna benzer ve dier baz zelikler mevcut olup,
bu zelikler, ortogonal ve ortonormal kmeler ve dizilere ili kin zeliklerdir. Bu tip kme
ve dizilerin uygulamalar , iarp m ve Hilbert uzaylar teorisinde olduka nemli bir
kesimi oluturmaktad rlar. Bu nedenle, konuya ilikin incelemelerimize, baz gerekli
kavramlar tan tarak ba layal m.
3.4.1. TANIM (Ortonormal Kmeler ve Diziler). Bir X iarp m uzay nda, elemanlar
ikier ikier ortogonal olan bir M c X altkmesine ortogonal kme ad verilir. Bir M c X
ortonormal kmesi, X 'de, elemanlar 1 normuna sahip, yani, her x, y e M iin,

< x,y > = (1 )

olacak ekilde verilen, ortogonal bir kmedir.

Eer, ortogonal, ya da, ortonormal bir M kmesi say labilir ise bunu bir (xn ) dizisi
olarak dzenleyebilir ve, s ras yla, ortogonal , ya da, ortonormal dizi olarak adland r rz.
Daha genel olarak, numaralanm bir (xa ), a e I kmesi ya da ailesi verildi inde,
eer, her a,fl e I a # 13 iin, xa 1 xft ise, bu aileye, ortogonal aile, ad verilir. Bir aile
,
 109
ortogonal ise ve btn X a 'lar 1 normuna sahip ise, yani, her c,fl E I iin,

0, a rt
< xa ,Xp >= (5a13 = (2)
1, a=

yaz labiliyorsa, bu aileye ortonormal aile denir. (Burada 45 a p Kronecker Deltas d r.)
imdi de, ortogonal ve ortonormal kmelere ili kin baz basit zelik ve rnekleri
inceleyece iz.
x ve y ortogonal elemanlar iin, < x, y > = 0 yaz labilece imiz iin, kolayca
Pythagoras ba nt s n elde ederiz:
x+ y l 2= xIi 2 +ily l 2 - (3 )

ekil 31. 08 3 de (3) no.lu Pythagoras

ba nt s

ekil 31, bilinen bir rne i gstermektedir. Daha genel olarak, {x l ,...,x,} ortogonal
bir kme ise,
11X1 +... +Xn 11 2 = llx 11 2 4-...+11X,11 2 (4)

'dir. Gerekten, j # k ise, < xf,xk > = 0 oldu undan,

2 (

E x, = EXj ,EXk =EE <x,,x, > - E <x,,x,

k k
elde edilir (toplamlar 1 'den n 'e kadar al nm tr). Ayr ca a adaki lemmaya da dikkati
ekmek istiyoruz.
3.4.2. LEMMA (Lineer Ba ms zl k). Ortonormal bir kme lineer ba ms zd r.
ispat. {e1,....e} ortonormal bir kme olsun ve
a ei +...1-a n e = 0
denklemini gz nne alal m. Sabit bir e., ile arp m,

E ake
k
k, e., E ak < ek,ei > = ai < eh ej > = aj = O
k

verir ve bu sonu, herhangi bir sonlu ortonormal kme iin, iineer ba ms zl ispatlar.
Bu ayn zamanda, lineer ba ms zl n tan m gere ince, verilen ortonormal kmenin
sonsuz olmas halinde de lineer ba ms zl gerektirir.
RNEKLER
3.4.3. R. 3 Euclid Uzay . 118 3 uzay nda, dik koordinat sisteminin ekseni
dorultusundaki, (1,0,0), (0,1,0) ve (0,0, I) birim vektrleri ortonormal bir kme
olutururlar. ( ekil 28 'e bak n z.)
3.4.4. C2 Uzay . F 2 uzay nda, e = (45) olmak zere (n inci eleman 1, dierleri 0),
 110
dizisi ortonormal bir dizidir. (Bkz.3.1.6)
(e n )
3.4.5. Srekli Fonksiyonlar. X, [0,27r] zerinde srekli tm reel de erli
fonksiyonlardan olu an ve
2 r

< x,y >= x(t) y(t)

J
o
ile tan mlanan iarp ma sahip bir iarp m uzay olsun (Bkz. 3.1.5). Bu ekilde
tan mlanan bir X uzay nda, bir ortogonal dizi,
un (r) = cos nt, n = O, I,...
olmak zere verilen bir (un ) dizisidir. X 'deki dier bir ortogonal dizi de,
vn (t) = sir nt, n= 1,2,...
olmak zere tan mlanan (vn ) dizisidir. Gerekten, integral alarak,

2r O, M 3 n
< um ,u n >= cosmtcosntdt = r, m=n (5 )

o 27 , m = n= O

elde ederiz. Benzer ekilde, (vn ) iin de ayn ilem yap l r. Buna gre,
cos nt
eo(t) = 1 , e n (t) "n(t) (n = 1,2,...)
ila ,,rfr
olmak zere, ortonormal bir dizi, (e n i) dizisinden de,
vn (t) sin nt
?'n(r) (n = 1,2,...)

olmak zere, ortonormal bir (?) dizisi elde ederiz. Burada, her m ve n iin, stelik,
u,,, 1 vn oldu unu da belirtmemiz yerinde olacakt r.(Ispat ?) Bu seriler, bundan sonraki
k s mda inceleyece imiz Fourier serilerinde ortaya kacakt r. Buraya de in verdi imiz
rnekler, konu hakk ndaki ilk izlenimleri edinmemiz iin yeterlidir. Di er nemli
ortonormal dizi rneklerini daha sonraki k s mlarda inceleyece iz. (Bkz. K s.3.7)
imdi de, keyfi lineer ba ms z diziler zerinde tan mlanan ortonormal dizilerin byk
bir yarar ndan sz edece iz. Verilen bir x 'in, ortonormal bir dizinin baz elemanlar n n
lineer bir kombinasyonu olarak gsterilebildi ini biliyorsak, bu durumda, ortonormallik,
katsay lar n belirlenmesini ok kolayla t r r. Gerekten, (e 1, e2, ...), bir X iarp m
uzay nda ortonormal bir dizi ve n sabit olmak zere, x E span{e 1, . ,e n } ise, span'in
tan m gere ince,

x= a ke (6)
k-
yazabiliriz ve sabit bir e, ile iarp m alarak da,
(x,c; ) = Makek,e,) = ak < ek,ej >= a,
elde ederiz. Bu katsay larla, (6) ifadesi,

X = E < x,ek > ek (7)

k=1

ekline dn r. Bu ise, (6) 'daki bilinmeyen katsay lar n belirlenmesinin kolayl n

 111
gstermektedir. Ortonormalli in dier bir stnl de, (6) ve (7) 'ye dier bir an+Ien+1
terimini eklememiz halinde ortaya kmaktad r;
= x + an+le,,+1 E sparr{el,...,en+ }
inceleyebilmek iin, di er katsay lar n de imeden kalmas nedeniyle, yaln zca bir fazla
katsay hesaplamam z gerekmektedir.
Daha genel olarak, Y, = span{el,...,e,,} 'de bulunmas zorunlu olmayan, herhangi
bir x e X eleman n gz nne al rsak, y e Y eleman n ,

y= 5 < x,ek > ek (8a)

kI
yazarak tan mlayabilir ve daha sonra, z eleman n ,
x=y+z, (8b)
yani, z = x -y yazarak tan mlayabiliriz. imdi, z y olduunu gstermek istiyoruz.
Daha iyi anlayabilmek iin konuya biraz a kl k getirelim: Her y E Ya,

y akek

eklinde bir lineer kombinasyondur. Az nceki incelememizden de anla laca zere,

ak =< y,ek > 'd r. iddiam z, zel, ak =< x,ek >, k = 1,...,n, seimi iin, z = x-y i y
olacak ekilde bir y elde edebileceimizdir.
Bunu ispatlayabilmek iin, nce, ortonormallik nedeniyle,

11Y11 2 = < < x,ek > ek,E < x,e n, > e m > = Zl< x,ek >1 2 (9)
yaz labileceini belirtmemiz gerekmektedir. imdi bunu kullanarak, z y oldu unu
gsterebiliriz:
< z,y >=< x - y,y >=< x,y > < y,y >
= (x,E < x,ek > ek) - ily11 2
= < x,ek > < x,ek > -El< x,ek >1 2

-= O

bulunur. Buna gre, (3) no.lu Pythagoras ba nts ,

lx 2 = y11 2 + 11211 2 . ( la)
sonucunu verir. (9) gere ince de,

lz l 2 = x i 2 - ly11 2 .= 114 2 -El< x,ek >12 (11)

bulunur. 11z11 > 0 olduundan, her n = 1,2,... iin,

n
2
Ll< x,ek >1 2 < 114 (.1 2*)
kI
elde ederiz. Bu toplamlar negatif olmayan terimlerden olu maktad rlar; bu nedenle,
monoton artan bir dizi olu tururlar. Bu dizi, 11x11 2 taraf ndan s n rland r kl ndan yak nsak
olup, ayn zamanda, sonsuz bir serinin de k smi toplamlar dizisi oldu undan, bu seri de
yak nsakt r. Bu nedenle, (12*) 'in alt nda, aadaki teoremi ifade edebiliriz:
3.4.6. TEOREM (Bessel E itsizli i). (ek), bir X iarp m uzay nda ortonormal bir dizi
 112
olsun. Buna gre, her x E X iin,

x,ek >j 2 < ilx11 2 (Bessel E itsizli i) (12)

kH

'dir.
(12) 'deki, < x,ek > iarp mlar na, x 'in, (ek) ortonormal dizisine gre, Fourier
katsay lar ad verilir.
X 'in sonlu boyutlu olmas halinde, X 'deki her ortonormal kmenin de, 3.4.2
gere ince lineer ba ms z olmas nedeniyle, sonlu olmak zorunda oldu unu belirtmemiz
gerekmektedir. Dolay s yla, (12) 'de sonlu bir toplam bulunacakt r.
Buraya de in, ortonormal dizilerin, al malar m zda ne gibi kolayl klar sa lad n
grdk. Geriye, keyfi bir lineer ba ms z dizi verildi inde, ortonormal bir dizinin nas l
elde edilebilece i sorunu kalmaktad r. Bunu, bir iarp m uzay nda, lineer ba ms z bir
(x,) 'nin ortonormalle tirilmesine ili kin Gram-Schmidt i lemiyle yapaca z. Bu i lem
sonucunda ortaya kan (e,) ortonormal dizisi, her n iin,
=
zeli ine sahiptir. imdi, ad m ad m Gram-Schmidt i lemini a klayal m.
1. ad m. (ek) 'n n birinci eleman],
= 1 x
iki jj
'dir.
2. ad m. x2,
x2 =< x2,e > el + v2
eklinde yaz labilir. Buna gre ( ek.32),
V2 = X2 -< x2,e1 > et
vektr, (x,) 'nin lineer ba ms z olmas nedeniyle, bir s f r vektr de ildir; ayr ca,
< v2,e > = O oldu undan, v2 el olup, dolays yla,

e2 1 v2
ilv il
alabiliriz.
 113
n
E xn. ek> ek
k 1

ekil 32. Gram-Schmidt i lemi (2.ad m) ekil 33. Gram-Schmidt i lemi (n.ad m)

3. ad m.
v3 = x3 ---<x 3 ,e l > e x3,e2 > e2
vektr, s f r vektr de ildir ve v3 e2 olup, ayn zamanda, v3 e l 'dir. Buna gre,
e3 1 V3
il 173
al rz.

n. ad m.

= Xt,E <x,ek> ek
k=1
bir sf r vektr olmay p (Bkz. ek 33), 'e ortogonaldir. Buradan,
en 1 vn (1 4)

elde ederiz.
Bunlar Gram-Schmidt yntemine ili kin, E.Schmidt (1907) ve ayr ca J.P.Gram (1883)
taraf ndan dzenlenen genel formllerdir.Burada, (13) 'n sa tarafnda x 'den
kartt m z toplam n, x 'in span{el, ,e,i} zerindeki izd m oldu una dikkat
etmemiz gerekmektedir. Di er bir deyimle, her bir ad mda, x 'den, x 'in, daha nceki
ad mlarda ortogonalletirilen vektrler do rultusundaki "bileenlerini" kartmaktay z. Bu
ilem v 'i vermekte ve daha sonra, v,,, 1/11v.11 ile arpdarak, normu "1" olan bir vektr
elde edilmektedir. v, hi bir n iin s f r olmamaktad r. Gerekten, e er n, v= 0 olacak
ekilde en kk indis ise, (13) ba nts , x,, 'in, lineer bir kombinasyonu
olduunu gsterir. Dolay s yla, x,,, 'in lineer bir kombinasyonu olur ki, bu
durum, {xl,...,x} 'in lineer ba msz olma varsay m ile eliir.
PROBLEMLER
1. (Sonlu) n boyutlu bir iarp m uzay n n, ortonormal vektrlerden olu an,
<b ,.., bn} gibi bir baza sahip oldu unu gsteriniz. (Sonsuz boyutlu hal, K s.3.6 'da
 114
incelenecektir.)
2. r > n olmak zere, (12*) ba nt s n , BU 'de, geometrik olarak, nas l gsteririz?
3. Schwarz e itsizli ini (K s.3.2) (12*) 'dar elde ediniz.
4. (12) 'de kesin e itsizlik hali geerli olacak ekilde, bir x e Q 2 dizisine rnek veriniz.
5. (ek), bir X iarp m uzay nda ortonormal bir dizi ve x E X ise, y,
I?

y Eak ek, ak =< x,ek >

k=1
ile verilmek zere, x y 'nin, Y = altuzay na ortogonal oldu unu
gsteriniz.
6. (Fourier Katsay lar n n Minimum zelii). n sabit olmak zere, {e l ,...,e n }, bir X
iarp m uzay nda ortonormal bir kme olsun. x E X herhangi bir sabit eleman ve
y = the, +...+13,,e n olsun. Bu durumda, y II, fil,.. 4,, 'e ba ml d r. Do rudan bir
hesaplamayla, lix y II 'nin minimum olmas iin gerek ve yeter ko ulun, = < x,ej >,
= 1,...,n) oldu unu gsteriniz.
7. (e k ), bir X iarp m uzay nda herhangi bir ortonormal dizi olsun. Herhangi
x,y E X iin,
o0

E l< x,ek >< y,ek >I 5_

olduunu gsteriniz.
8. Bir X iarp m uzay n n, bir x eleman n n, (ek) verilen bir ortonormal dizi olmak
zere, "byk" < x,ek > Fourier katsay lar ndan "ok fazlas na" sahip olamayaca n
gsteriniz; daha a k olarak, l< x,ek >1 > 1 Im kouluna uygun < x,ek > 'lar n say s olan,
n. 'in, n, < m 2 114 2 eitsizli ini gereklediini gsteriniz.

9.

< x,y >= x(t) y(t) dt

-1
olmak zere, [-1,1] aral zerinde, xj (t) = t" ile tan mlanan dizisinin ilk
terimini ortonormalle tiriniz.
10. x i (t) = t2 , x2(t) = t ve x3(t) = 1 olsun. Prob.9 'da verilen iarp ma gre, [-1, 1]
aral nda, x ,x2,x3 ' bu s rada ortonormalletiriniz. Sonucu Prob.9 ile kar lat rp
yorumlay n z.

3.5. ORTONORMAL DIZI VE KMELERE ILI KIN SERILER

Bessel e itsizliine ilikin olarak ortaya kan baz gerekler ve sorular vard r. Bu
k s mda, ilk olarak, "Fourier katsay lar " deyimini belirteyip, ortonormal dizilere ili kin
sonsuz serileri inceleyip, say lamayan ortonormal kmelerin ilk incelemesini yapaca z.
 115
3.5.1. RNEK (Fourier Serisi). Bir trigonometrik seri,

ao +(akcoskt + bksinkt)

eklinde bir seri olup, R zerinde, reel de erli bir x fonksiyonu verildi inde, her t E R
iin, x(t + p) = x(t) olacak ekilde, pozitif bir p say s (x 'in periyodu) varsa, x
fonksiyonu periyodiktir denir.
x, 27r periyotlu ve srekli bir fonksiyon olsun.Tan m gerei, x 'in Fourier serisi, ak
ve b k katsay lar ,
2e

a0=-1 x(t)dt
2 1r
0
2r

1
ak= 2T Jx(t)cosktdt k = 1,2,... (2)
o
2 r

bk = X(t)sinkt dt k = 1,2,...
o
eklinde Euler formlleriyle verilmek zere, (1*) trigonometrik serisidir. Bu katsay lara, x
'in Fourier katsay lar ad verilir.
Eer x 'in Fourier serisi her iin yak nsak ve x(t) toplam na sahipse,

x(t) = ao +E(akcoskt + bksinkt) (1)

yazabiliriz.
x 'in 2,r periyotlu olmas nedeniyle, (2) 'de, [0,2z] integrasyon aral yerine, 27r
uzunluklu herhangi bir aral , rne in, [-g,tr] aral n! alabiliriz.
Fourier serileri, ilk kez, D.Bernoulli (titre en sicimler, 1753) ve J.Fourier ( s kontrol,
1822) taraf ndan incelenen fiziksel problemlere ili kin olarak ortaya km t r. Bu seriler
karma k periyodik fenomenlerin, basit periyodik fonksiyonlar (kosins ve sins)
cinsinden ifade edilmesinde yard mc olmu tur. Bunlar n (titre im, s kontrol, potansiyel
problemler, v.b gibi) diferensiyel denklemlere ili kin e itli fiziksel uygulamalar
bulunmaktad r.
(2) 'den, Fourier katsay lar n n belirlenmesinin integrasyon i lemi gerektirdiini
gryoruz. Fiziksel problemlerde ortaya kan Fourier serilerini daha nce grmemi
olan okuyuculara yard m amac yla, nce, bir rnek olarak,

-tr/2 < t < at/2

x( t) =
- t, tr/2 < t < 3tr/2
ve x(t + 2,c) = x(t) ile verilen fonksiyonu gz nne alal m. (ekil 34 'e bak n z)
 116

ekil 34. tE [12,n12) ise, x(t)--t,

tE (t/2,37/21 ise, x(t)= -t ile verilen, 2/ periyotlu, periyodik x fonksiyonunun grafi i

(2) 'den, k = O, 1,... iin, ak = 0 elde ederiz. Ve [-7/12,3/r/2] aral n uygun bir
integrasyon aral olarak seip, k smi integrasyon i lemini uygulayarak,
nI2 3r/2
1
tsinkt dt 1 (r - Osin kt dt
--x/2 r12

r/2

= [ COS kt rr2 + - cos ktdt

r k x12 rk
-n/2

3K/2

1--
[(71" cos kt] 372I2 ---L cos ktdt
rk 't tek
k
nI2

= sin (k = 1,2,...)
Kk2 2
buluruz. Buna gre, (1) e itlii,

x(t) = "1-;r- (sin t - sin 3t + 52sin 5t - +...

eklini al r. Okuyucu, k smi toplamlardan ilk nn graf ini izip bunlar , x 'in yukar da
verilen grafi ile kar lat rabilir.
imdi, genel Fourier serilerine dnelim. A ka grld gibi, (1) 'deki kosins ve
sins fonksiyonlar , 3.4.5 'deki (uk) ve (vk) fonksiyonlar na kar l k gelmektedir, yani,
14(0 = coskt, vk(t) = sin kt
'dir. Buna gre, (1) ifadesini,

x(t) = aouo(t) + E[ak uk(t) + bk vk(t)] (3

)

eklinde yazabiliriz. imdi, (3) ' sabit bir u, ile arp p, t 'ye gre, 0 'dan, 2tr 'ye kadar
integre edelim. Bunun anlam , 3.4.5 'de tan mland ekliyle, u, ile iarp m almakt r.
Burada, terim terim integrasyonun mmkn oldu unu varsay p (dzgn yak nsakl k
yeterli olacakt r), her j,k iin, u, 1 vk zeli inin yan s ra, (uk) ve (v k ) 'n n
ortogonalli inden yararlan yoruz. Buna gre,
 117
< x, uj >= ao < uo,ui > +[ak < uk,ui > +b k < vk,ui >I

= aj < uj, ui >

= ai l[
112 2cao, j=O
icat, j(1,2,...)

elde ederiz. (K s.3.4 'deki (5) ile kar lat r n z). Benzer ekilde, (3) ' v, ile arp p,
ayni ilemleri tekrarlarsak, j = 1,2,... olmak zere,
< x, v, >= bi llvj 2 = rbi
-
sonucuna veririz. Buradan, af ve bi 'yi zp, ej = ve = l vj olmak
zere, (e;) ve (e; ) dizilerini kullanarak,

a = < X, Ui > < x,ei >

.,11 2 liui Il
(4)
bi = < x, vj > _ < x,"j >
v,h 2 Ili', Il

elde ederiz. Bu sonular (2) ile e deer olup, (3) 'de

akuk(t) - 1 < x,ek > Uk(t) = < x,ek > ek(t)
iiuk Il
oldu unu gsterir ve bkvk(t) iin benzer forml yaz labilir. Buna gre, (1) Fourier serisi,

x x,e0 > eo +E[< x,e k > ek +< k > eki (5)

k=1
eklinde yaz labilir.
Bu sonu, nceki kesimde kulland mz "Fourier katsay lan" deyimine de a klama
getirmektedir.
Bu rne i tamamlarken, okuyucunun, Fourier serilerine bir giri i, W.Rogosinski
(1959)'da bulabilece ini belirtmekte yarar gryoruz. Ayr ca, R.V.Churchill (1963), s.
77-112 ve E.Kreyszig (1972), s.377-407 'ye de bakabilirsiniz.
Vermi olduumuz rnek sonsuz serilere ili kin olup, konunun, dier ortonormal
dizilere, nas l geni letilebilece i ve bunlara kar l k gelen serilerin yak nsakl klar
hakk nda neler sylenebilece i sorusunu ortaya karmaktad r.
Bir H Hilbert uzay nda, herhangi bir ortonormal (ek) dizisi verildiinde, al, a2,...
herhangi skalerler olmak zere,

E
k=1
akek (6)

eklindeki serileri gz nne alabiliriz. Bilindi i gibi, byle bir serinin yak nsamas ve bir s
toplam na sahip olmas ,
sn = alet +...+a nen

k smi toplamlar ndan olu an, (4) dizisi iin, n -> co oldu unda, Us, - sll 0 olacak
ekilde bir s e H 'in varl olarak tan mlarn'.
3.5.2. TEOREM (Yak nsakl k). (ek), bir H Hilbert uzay nda ortonormal bir dizi olsun.
Bu durumda,
 118
(a) (6) serisinin (H zerindeki norma gre) yak nsak olmas iin gerek ve yeter ko ul,

2
Elakl (7)
k-1
serisinin yak nsamas d r.
(b) (6) 'n n yak nsamas halinde, x, (6) 'n n toplam n belirtmek zere, a k katsay lar ,
< x,ek > Fourier katsay lar d r. Bu durumda, (6),

x= < x,ek > ek (8)

k-1
olarak yaz labilir.
(c) Herhangi x E I/ iin, a k = < x,ek > al nmak zere, (6) serisi (H 'daki norma gre)
yak nsakt r.
ispat. (a) s,, = al e +...+a en ve an = la i l 2 +...+Ia,,1 2 olsun. Buna gre,
ortonormallik nedeniyle, herhangi m ve n > m iin,

IISn -s. ll z = +... +an en 11 2

= la,,, 1 2 +...+Ian[ 2 =

yazabiliriz. O halde, (sa ) 'in H 'da bir Cauchy olmas iin gerek ve yeter ko ul, (a n )
'in, R 'de Cauchy olmas d r. H ve R 'nin tam oldu unu gz nne al rsak, teoremin
birinci k sm n n ispat tamamlanm olur.
(b) s ve e, 'nin iarp m n al p, ortonormalli i kullanacak olursak, j = 1,...,k iin,
< s,ej > = aJ (k < n ve sabit)
yazabiliriz. Varsay m olarak, s x al nm t . Dolay s yla, iarp m n sreklili i
nedeniyle de,
otj =< s,e; >< x,ej > U < k)
elde edilir.
Burada. n 00 olmas nedeniyle, k (< n) says n istediimiz kadar byk alabilir

ve dolay s yla, her j = 1,2,... iin, ai = < x, e; > elde ederiz.

(c) Teorem 3.4.6 'daki Bessel e itsizli inden yararlanarak,

E l< x,ek > 12

serisinin yak nsak olduunu grrz. Bundan ve (a) 'dan, (c) 'nin gereklenmek zorunda
oldu u grlr.
Bir X iarp m uzay nda, ortonormal bir (e k), c E /, ailesi, (/ indeks kmesinin
say lamaz olmas nedeniyle) say lamaz ise, K e I olmak zere, bir x E X 'in, < x , eK >
Fourier katsay lann yine de olu turabiliriz. Her sabit m = 1,2,... iin, l< x,e, >I> llm
kouluna uygun Fourier katsay lar n n says n n sonlu olmak zorunda oldu u sonucuna
varmak iin, K s.3.4 7deki (12*) ba nt s n kullanabiliriz. Bu sonu, aadaki nemli
lemmay ispatlar:
3.5.3. LEMMA (Fourier Katsay lar ). Bir X iarp m uzay nda herhangi bir x, X 'deki
ortonormal bir (e,,), c E / ailesine gre, en fazla say labilir oklukta, s f rdan farkl
< x,ek > Fourier katsay s na sahip olabilir.
Buna gre, herhangi bir sabit x E H eleman n , (8) 'e benzer bir
 119
E
K(1
< x,e K > eK
(9 )

serisiyle eleyebilir ve e K 'y < x,e K > # 0 olmak zere, (9) serisi (8) eklini alacak
ekilde, (e I, ez, ...) gibi bir dizi olarak dzenleyebiliriz. Yak nsakl k Teorem 3.5.2 'den
kar. Ayr ca, toplam n, e K 'lar n dizi iindeki dizili inin s ras na ba l olmad n da
gsterebiliriz.
ispat. (w ,), (e n ) 'in yeni bir dzenlemesi olsun. Bu varsay m, tan m gerei, N 'nin
kendi zerine, iki dizinin kar l kl terimleri e it, yani, wn,() = e n olacak ekilde, bire-bir ve
zerine bir n m(n) dnmnn varl n ifade eder.
an =< x>en >, p,=< x,w,>
ve

x, E an en X2 = E fimwm
n.-1

yazal m. Teorem 3.5.2 (b) gere ince,

a n =< x,e >=.< x ,en >, pn, =< x,wm x2,wm
yazabiliriz. e n = w,,,(n) olmas nedeniyle de,
< x x, ,e >=< xbe n > < x2,wm(n) >
= < x,e > < x,w,( n) >= O

ve benzer ekilde, < x, x2,w. >= 0 elde ederiz. Bu ise,

Ik i X211 2 = x2, fim wm

=E < x, x2,e. > E < x, _x2,wm >= o

olmas n gerektirir. Sonu olarak, x x2 = O ve x = x2 'dir. (e n ) 'in (w m )
dzenlemesi keyfi oldu undan, ispat m z tamamlanm olur.

PROBLEMLER
1. (6) yak nsak ve toplam x ise, (7) 'nin toplam n n IIX 11 2 olduunu gsteriniz.
2. (1) ve (2) 'den, (r 'nun) keyfi p periyotlu, bir z fonksiyonunun bir Fourier
gsterimini elde ediniz.
3 Yak nsak bir E < x,ek > ek serisinin, x toplam na sahip olmas gerekmedi ini
bir mekle gsteriniz.
4. (xj ), bir X iarp m uzay nda, jjx, jj + 11x2 jj +... serisi yak nsak olacak ekilde bir
dizi ise, .4 = x +...+xn olmak zere, dzenlenen (4) dizisinin bir Cauchy oldu unu
gsteriniz.
5. Bir H Hilbert uzay nda, Eilx,11 'nin yak nsakt n n, Ex, 'nin yak nsakl n
gerektirdiini gsteriniz.
6. (ej ), bir H Hilbert uzay nda, ortonormal bir dizi olsun.
 120
x = ai e Y E Piei
i=1

serileri mutlak yak nsak olmak zere, < x,y >= E a, Rolduunu gsteriniz.
-1
7. (ek), bir H Hilbert uzay nda ortonormal bir dizi olsun. Her x E H iin,

y < x,e k > ek

Ic=1
vektrnn H 'da mevcut ve x y 'nin btn ek 'lara ortogonal oldu unu gsteriniz.
8. (ek), bir H Hilbert uzay nda ortonormal bir dizi ve M = span (ek) olsun. Her x E H
iin, x E liolmas n n gerek ve yeter ko ulu, x 'in, katsay lar ak =< x,e k > olmak
zere, (6) ile gsterilebilmesidir. Ispatlay niz.
9. (e n ) ve(en ), bir H Hilbert uzay nda ortonormal iki dizi ve M, = span (en ) ve
M2 = span (en ) olsun. Prob.8 kullanarak, Tt = R2 olmas iin gerek ve yeter ko ulun,

(a) en =Z an.? n , (b)en= c nme , anm =< en,7m >

M= nt-1

oldu unu gsteriniz.

10. Lemma 3.5.3 'n ispat ndaki ayr nt lar tamamlay n z.

3.6. TOTAL ORTONORMAL KMELER VE DIZILER

iarp m uzaylar ve Hilbert uzaylar nda gerekten ilgi ekici ortonormal kmeler,
uzaydaki her eleman, bu ortonormal kmeler yard m yla gsterilebilecek, ya da,
yeterince sa l kl yakla labilecek ekilde, "yeterli oklukta" elemandan olu antard r.
Sonlu boyutlu (n boyutlu) uzaylarda durum basit olup, gereksinim duydu umuz tek ey,
n elemanl bir ortonormal kmedir. Esas sorun, sonsuz boyutlu uzaylarda neler
yapabilece imizdir. nce konuya ilikin kavramlar verelim.
3.6.1. TANIM (Total Ortonormal Kme). Normlu bir X uzay nda, bir total kme (ya
da, temel kme), span'i X 'de yo un olan bir M c X altkmesidir. Buna gre, bir X
iarp m uzay nda, X 'de total olan, bir ortonormal kmeye (ya da, diziye, ya da, aileye),
s ras yla, X 'de bir total ortonormal kme (ya da, dizi, ya da, aile)ad verilir.
Tan mdan a ka grld gibi, M 'nin X 'de total olmas iin gerek ve yeter ko ul,
spanM = X
olmas d r.
X 'de bir total ortonormal aileye, bazen, X 'in ortonormal baz da denir. Bununla
birlikte, bunun, X bir vektr uzay olarak al nmak zere, X sonlu boyutlu olmad ka,
cebir anlam nda bir baz olmad n nemle belirtmeyiz.
Her H # {O} Hilbert uzay nda, bir total ortonormal kme vard r.
Sonlu boyutlu bir H iin, bu a kt r. sonsuz boyutlu ayr labilir bir H iin (Bkz. 1.3.5)
ise, (adi) tmevar m yoluyla, Gram-Schmidt i lemiyle elde edilebilir. Aynlabilir olmayan
bir H uzay iin (inasal olmayan) bir ispat, K sm. 4.1 'de. ba ka bir ama iin
verece imiz ve a klayaca m z Zorn Lemmas ndan yararlan larak yap l r.
Verilen bir H {O} Hilbert uzay nda btn total ortonormal kmeler ayn
kardinaliteye sahiptir. Bu de ere, H 'in Hilbert boyutu, ya da, ortogonal boyutu denir.
 121
(H = {O} ise, bu boyut 0 olarak tan mlan r. )
Sonlu boyutlu bir H uzay iin, Hilbert boyutu, cebir anlam ndaki boyutla ayn
olaca ndan, ifade a ikard r. Sonsuz boyutlu ayr labilir bir H uzay iin, ifadenin
do rulu u, a a da ispatlayaca m z Teorm 3.6.4 'den kolayca elde edilir. Ve genel bir H
iin ifadenin ispat , kmeler teorisinden daha ileri bilgiler gerektirecektir; Bkz.
E.Hewitt-K.Stromberg, Real and Abstract Analysis (1969) S.246.
Aa daki teorem, total ortonormal bir kmenin, yeni elemanlar eklenerek, daha
geni ortonormal bir kmeye geni letilemeyece ini gstermektedir.
3.6.2. TEOREM (Totallik). M, bir X iarp m uzay n n bir altkmesi olsun. Bu
durumda,
(a) M, X 'de total ise, M 'nin btn elemanlar na ortogonal olan, s f rdan farkl bir
x e X eleman mevcut de ildir; k saca,
o (1)
'd r.
(b) X 'in tam olmas halinde , bu ko ul, ayn zamanda, M 'nin X 'de total olmas
iin yeterlidir.
lspat.(a) H, X 'in tamlanm olsun (Bkz.3.2.3). Bu durumda, X, H ' n , H 'da yo un
bir altuzay olarak gz nne al nabilir. Hipotez gere i, M, X 'de total olup, bu nedenle,
span M, X 'de ve dolay s yla, H 'da yo undur. Buna gre, Lemma 3.3.7, M 'nin H
'daki ortogonal tmleyeninin {O} olmas n gerektirir. A ikar olarak, x e X ve x M ise,
x = 0 bulunur.
(b) X bir Hilbert uzay ise ve M, (1) koulunu gerekliyorsa, Ml = {O} olup, Lemma
3.3.7, M 'nin X 'de total olmas n gerektirir.
(b) 'de X 'in taml esast r. Eer, X tam de ilse, M, X 'de total olacak ekilde,
ortonormal bir M c X kmesi mevcut olmayabilir. Buna ilikin bir rnek, Dixmier,J.
(1953) Acta Math. Szeged 15, 29-30 'da verilmi tir.
Totallik iin, dier bir nemli kriter de, Bessel E itsizli inden elde edilebilir. Bu
amala, bir H Hilbert uzay nda, verilen herhangi bir M ortonormal kmesini gz nne
alaca z. Lemma 3.5.3 'den, her sabit x E H eleman n n, en fazla, say labilir oklukta,
s f rdan farkl Fourier katsay s na sahip olabilece ini ve bunlar bir dizi halinde, rne in,
< x,e ! >, x,e2 > eklinde dzenleyebilece imizi biliyoruz. Bessel e itsizli i, sol taraf
sonsuz bir seri ya da sonlu bir toplam olmak zere,

El< x,ek >12 < Iki! 2

k
(Bessel (2 )

'dir. E itlik iaretiyle, bu ifade,

E l < x,ek >12 = iix 2

k
(Parseval Bants)
(3)

ekline dn r ve totallik iin dier bir kriter verir:

3.6.3. TEOREM (Totallik). Bir H Hilbert uzay nda, bir M ortonormal kmesinin, H
'da total olmas iin gerek ve yeter ko ul, her x E H iin, (3) no.lu Parseval ba nts n n
gereklenmesidir. (Buradaki toplam, x 'in M 'e gre, s f rdan farkl btn Fourier
katsay lar zerinden al nmaktad r.)
ispat. (a) M kta! de ilse, Teorem 3.6.2 gere ince, H 'da, s f rdan farkl , bir x M
vard r. x M oldu undan, (3) 'de her k iin, < x,ek >= 0 elde ederiz: dolay s yla,
llx1l 2 0 olmas na kar n, (3) 'n sol taraf s f rd r. Bu, (3) 'n geerli olmad n
 122
gsterir. O halde, (3), her x E H iin gerekleniyorsa, M, H 'da total olmak zorundad r.
(b) M 'nin H 'da total oldu unu varsayal m. Herhangi bir x e H eleman ve bunun,
< x,e, >,< x,e2 >, ... gibi bir dizi olarak s ralanm ya da sonlu say da olmalar halinde,
belli bir s rada yaz lm , s f rdan farkl Fourier katsay lar n gz nne alal m. imdi, y
'yi, sonsuz seri olmas halinde, yak nsakl n Teorem 3.5,2 'den kaca na dikkat
ederek,
y= < x,ek > ek ( )

ile tan mlayal m. x - y M olduunu gstermek istiyoruz. Ortonormalli i kullan rsak, (4)
'de ortaya kan her e, iin,
< x - y, e; >=< x, e; > -E < x,ek >< ek,e, >=< x, ;e> - < x, e; >= 0

yazabiliriz. Ve (4) 'de ierilmeyen her v e M iin, < x,v >= 0 'd r. Dolay s yla,
< x - y,v >=< x,v > _E <x,ek >< ek,v >= O - O -= O
k

bulunur. O halde, x-y M, yani, x-y E Ml 'dir. M 'nin H 'da total olmas nedeniyle,
3.3.7 'den, MI = {0} yazar z. (4) ' ve yine ortonormalli i kullan rsak, (3) 'den

8xii 2 = << x,ek >ek,Z

k m
< x,e, > em E k
<x,ek> < x,ek >

elde ederiz ki, bu da ispat tamamlar.

3.6.4. TEOREM (Ayr labilir Hilbert Uzaylar ). H bir Hilbert uzay olsun. Buna gre,
(a) H ayr labilir ise, H 'daki her ortonormal kme say labilirdir.
(b) H, H 'da total, ortonormal bir dizi ieriyorsa, H ayr labilirdir.
Ispat. (a) H ayr labilir, B, H 'da yo un herhangi bir kme ve M herhangi bir
ortonormal kme olsun. Bu durumda, M 'nin herhangi farkl iki x ve y elemanlar
aras ndaki uzakl k,
Ilx -y11 2 x - y,x- y >=< x,x > + < y,y >=2
olmas nedeniyle, J kadard r. Buna gre, x 'in ,/-2- /3 yar apl Nx ve y 'nin ayn
yar apl Ny kresel kom uluklan ayr kt r. B 'nin H 'da youn olmas nedeniyle, M 'de
bir b e B ve N,, 'de bir -I; e B vard r ve Nx n Ny = oldu undan, b # b 'dir. Dolays yla,
M 'nin say lamaz olmas halinde, byle iki er ikier ayr k kresel kom uluklardan
say lamaz oklukta elde etmemiz gerekirdi ve bu nedenle, B say lamaz olurdu. B
herhangi bir yo un kme oldu undan, bu durum, H 'in say labilir yo un bir kme
iermeyece i anlam na gelirdi ki, bu ayr labilirlik tan m yla eliirdi. Buradan, M 'nin
say labilir olmas gerekti i sonucunu kart nz.
(b) (ek), H 'da total ortonormal bir dizi ve A, y k( " > = + ib(k") ve a(kn> ve b;,") rasyonel
(H reel ise, l ,n) = 0 olmak zere,
y;n) ei +...+y;:")e (n = 1,2,...)
eklindeki btn lineer kombinasyonlar n kmesi olsun. A 'n n say labilir olduu aka
grlmektedir. imdi, her x E H ve E > 0 iin, Ilx - vll < E olacak ekilde bir v e A 'n n
varl n gstererek, A 'n n H 'da yo un oldu unu ispatlayaca z.
(ek) dizisi, H 'da total oldu undan, Y = span{e ,...,en}, x 'e uzakl , 6/2'den daha
kk bir nokta ierecek ekilde bir n vard r. zel olarak, x 'nin, Y zerinde,
 123
y= < x,ek > ek
k-1

ile verilen (Bkz.(8),K s.3.4), y dik izdm iin, (lx-ylf < s/2 'dir. Buna gre,

X < x,ek > ek < el2

k=1
yazabiliriz.
Rasyonel say lar n, R 'de yo un olmalar nedeniyle, her < x,ek > iin,
rs

Z[.< x,e k > -y(klek < e12

4-1

olacak ekilde, (rasyonel reel ve sanal k s mlara sahip) bir y ,") vard r.Buna gre,

V = E rkn) ek
(

k= 1

ile tan mlanan v E A,

px -vjj = X E rk e k
(n)

li x- E < x,ek > eki' + IE <x,ek > ek rk(n) eki'

< 8/2 +c/2 = e

ifadesini gerekler. Bu sonu, A 'n n H 'da yo un oldu unu ispatlar ve A 'n n

say labilir olmas nedeniyle de H ' n ayr labilir oldu unu ortaya kart r.
Bu k s mdaki incelemelerimizi sonuland rabilmek iin, nemli olan ve Hilbert
uzaylar n n izomorfizmi cinsinden ifade edilebilen di er baz zeliklere de inece iz.
Bir H Hilbert uzay n n, ayn cisim zerinde, di er bir ri Hilbert uzay zerine olan
izomorfizmi, her x,y E H iin,
< Tx,Ty >=< x,y > (5 )

olacak ekilde, bire-bir ve rten bir T : H lineer operatrdr. Bu durumda, Hve

uzaylar na izomorfik Hilbert uzaylar ad verilir. T operatr lineer oldu undan, vektr
uzay yap s n korur ve (5), T 'nin izometrik oldu unu gsterir. Bunu ve T 'nin bire-bir ve
rten olu unu da gz nne alarak, H ve H uzaylar n n, gerek cebirsel ve gerekse
metrik zelikler a s ndan farkl olmad klar n , elemanlar n n yap s d nda esasta ayn
olduklar n syleyebiliriz. Dolay s yla, 'y , H ' n her bir eleman na bir T"etiketi"
ilitirilmi olarak d nebiliriz. Ya da, H ve 7- uzaylar n , n-boyutlu Euclid uzaylar nda
yapt m z gibi, ayn soyut uzay n iki kopyas (modeli) gibi gznne alabiliriz.
Bu incelemelerimizin en nemli yan , her bir Hilbert boyutu iin, bir tek soyut reel
Hilbert uzay ve yine bir tek soyut kompleks Hilbert uzay n n varl n syleyebilmemizdir.
Dier bir deyimle, ayn cisim zerindeki iki soyut Hilbert uzay , ancak kendilerinin Hilbert
boyutlar a s ndan birbirinden ayr labilirler. Bu durumu, genel olarak, a adaki teoremle
belirtiyoruz.
3.6.5. TEOREM ( zomorfizm ve Hilbert Boyutu). Her ikisi de reel ya da kompleks , H
 124
ve ^fi gibi iki Hilbert uzay n n izomorfik olmas iin gerek ve yeter ko ul, bunlar n ayn
Hilbert boyutuna sahip olmalar d r.
ispat. (a) H uzay H ile izomorfik ise ve T : H - ri bir izomorfzm ise, (5) e itli i, H
'daki ortonormal elemanlar n, T alt nda ortonormal grntlere sahip oldu unu gsterir. T
'nin bire-bir ve zerine olmas nedeniyle, T 'nin, H 'daki her total ortonormal kmeyi,
iinde yine total ortonormal bir kmeye dn trd sonucunu kartabiliriz. O halde, H
ve 71 ayn Hilbert boyutuna sahiptir.
(b) Tersine olarak, H ve 'n n ayn Hilbert boyutuna sahip oldu unu varsayal m.
H= {O} ve ri = {O} olmas halinde durum aikard r. 7-1 {0} olsun. Bu durumda,
H {O} 'd r ve H 'daki herhangi bir total ortonormal M kmesiyle, H 'daki M kmesi
ayn kardinaliteye sahiptir ve dolay s yla, bu iki kmeyi ayn {k} indis kmesiyle
numaralayabilir ve M= (ek) ve H = (ek ) yazabiliriz.
H ve T/ 'n n izomorfik oldu unu gstermek iin, H 'dan 7/ zerine bir izomo fizm ina
etmemiz gerekmektedir. Her x e H iin,
x =E <x,ek > ek ( 6)

yazabiliriz. Burada, sa taraf, sonlu bir toplam ya da, sonsuz bir seri olup, Bessel
eitsizli i gere ince, El< x,ek >1 2 < oo 'dur. Buna gre,
k

3c- = Tx = E < x,ek > ek ( 7)

tan m n yaparak, 3.5.2 gere ince, yak nsakl elde ederiz; dolay s yla, 1". e 'd ir.
iarp m n, birinci arpana gre, lineer olmas nedeniyle, T operatr lineerdir. Ayr ca,
nce (7) 'yi, daha sonra da (6) 'y kullanarak,

IIII z = IlTx11 2 = E < x,ek >1 2 = 114 2

k

yaz labilece inden, T 'nin izometrik oldu u ortaya kar. Bu sonula, K s.3.1 'deki (9) ve
(10) ifadelerini gz nne al rsak, T 'nin iarp m koruduunu grrz. Ayr ca, izometri
bire-bir olmay gerektirir. Gerekten, Tx = Ty ise,
Ilx YN = 11T(x y)11 = 11Tx Ty11 = 0
olup, bu nedenle, x = y 'dir ve T bire-bir bir dn mdr.
Son olarak da, T 'nin "zerine" bir dn m oldu unu gsterelim. 71 'da herhangi
bir,

= E a k7 k
k
verildi inde, Bessel e itsizli i yard m yla , 1,1 2 < co yazabiliriz. Buna gre,

E akek
k

sonlu bir toplam, ya da, 3.5.2 gere ince, bir x E H 'a yak nsayan bir seri olup, ayn
teorem gere ince ak =< x,ek > 'd r. Buna gre, (7) yard m yla, .ek- = Tx elde ederiz.
3- e71 keyfi olarak al nd ndan, bu sonu, T 'nin zerine bir dn m oldu unu gsterir
ve ispat m z tamamlanm olur.
 125
PROBLEMLER
1. F, bir X iarp m uzay nda, ortonormal bir baz ise, her x E X eleman!, F 'nin
elemanlar n n lineer bir kombinasyonu olarak gsterilebilir mi? (Tan m gere i, bir lineer
kombinasyon soniu oklukta terimden olu ur.)
2. Bir H Hilbert uzay n n ortogonal boyutu sonlu ise, bu boyutun, H 'in bir vektr
uzay olarak gz nne al nmas halindeki boyutuna e it olaca n gsteriniz. Tersine
olarak, ikincisinin sonlu olmas halinde, birincisinin de sonlu olaca n gsteriniz.
3. (3) ba nts , n boyutlu Euclid uzay halinde,elemanter geometrinin hangi
teoreminden elde edilir?
4. (3) 'den (o unlukla, Parseval ba nts olarak bilinen) aadaki forml
kart n z:
< x,y >=Z< x,ek >< y, ek >.
k

5. Bir H Hilbert uzay nda, ortonormal bir (e,), K E I ailesinin total olmas iin gerek
ve yeter ko ulun, Prob.4 'deki ba nt n n, her x ve y E H iin gereklenmesi oldu unu
gsteriniz.
6. H ayr labilir bir Hilbert uzay ve M, H ' n say labilir yo un bir altkmesi olsun. H
'in, Gram-Schmidt i lemiyle, M 'den elde edilebilen bir total ortonormal dizi ierdi ini
gsteriniz.
7. Bir H Hilbert uzay ayr labilir ise, H 'da total ortonormal bir kmenin varl n n,
Zorn lemmas kullan lmadan, ispatlanabilece ini gsteriniz.
8. Ayr labilir bir H Hilbert uzay ndaki herhangi ortonormal F dizisi iin, 'i ieren
total ortonormal bir P dizisinin varoldu unu gsteriniz.
9. M, bir X iarp m uzay nda total bir kme olsun. Her x E M iin, < v.x > = < w,x >
ise v = w oldu unu gsteriniz.
10. M, bir H Hilbert uzay n n bir altkmesi ve v,w e H olsun. Her x E M iin,
< v.x > = < w,x > e itli inin v = w eitli ini gerektirdi ini kabul edelim. E er bu durum,
her v,w e H iin geerli ise, M 'nin H 'da total oldu unu gsteriniz.

3.7. LEGENDRE -HERMITE VE LAGUERRE POUNOMLARI

Hilbert uzaylar teorisi, analizin e itli konular nda uygulama alanlar na sahiptir. Bu
k smda, uygulamal problemlerde (rne in, Blm 11 'de grece imiz gibi, kuantum
mekani inde) s k s k kullan lacak olan baz total ortogonal ve ortonormal dizileri ele
alacaz. Bu dizilerin zelikleri ayr nt l bir ekilde incelenmi tir. Genel bir referans, Ek.3
'de bulaca n z, A.Erdelyi ve Ark. (1953-55) 'n n kitab d r.
Bu k sm n okutulmas istee bald r.
3.7.1. LEGENDRE POUNOMLARI. [-1,1] zerinde tan ml tm srekli
fonksiyonlardan olu an ve

< x,y >= x(t) y(t) dt

iarp m yla verilen X iarp m uzay , Teorem 3.2.3 'e gre, tamla t r labilir. Bu
tamlat rma L 2 [-1,1] ile belirtilen bir Hilbert uzay verir; rnek 3.1.5 'e de bak n z.
 126
L2 [-I, 1] uzay nda, kolayl kla inceleyebilece imiz fonksiyonlardan olu an, total
ortonormal bir dizi elde etmek istiyoruz. Polinomlar bu tip fonksiyonlar olup, ok basit bir
fikir vermemizde yard mc olacakt r.
xo (t) = 1, x (t) = t, , x,(t) = t ' , (t E [-1,11) (1)
olmak zere, xo, x, , x2,...kuvvetlerinden ba layal m. Bu dizi lineer ba ms zd r (ispat ?).
Gram-Schmidt yntemini uygulayarak ortonormal bir (e n) dizisi elde ederiz. Bu i lem
s ras nda, x, 'lerin lineer kombinasyonlar n ald m z iin, e n 'lerin her biri birer
polinomdur. ileride de grece imiz gibi, en 'in derecesi n 'dir.
(en ), L 2 [-1, ] 'de totaldir.
ispat. Teorem 3.2.3 uyar nca, W = A(X) 'in L2 [-1,1] 'de youn oldu unu
syleyebiliriz. Bu nedenle, herhangi bir sabit x E L2 [-1,1] ve verilen bir e > 0 iin,
11x - Y11 <
olacak ekilde, [-1, I] zerinde tan ml srekli bir y fonksiyonunun varl n
syleyebiliriz. Bu y iin, her t E [-1,1] 'e kar lk,
[y(t) - z(t)I <

olacak ekilde bir z polinomu vard r. Byle bir z polinomunun varl , Ks.4.11 'de
ispatlanacak olan Weierstrass teoreminden elde edilir ve

EZ
ily z 112 = j[y(t) - z(t)I 2dt < 2(--S) 2 =
2 iff 4
sonucunu gerektirir. gen e itsizliinin de yard m yla,
11x - zI1 - Y11 + 11Y - z11 < e
bulunur. Gram-Schmidt ynteminin tan m , (1) uyar nca, yeterince byk m iin,
z E span{e0,...,e n,} yazabilece imizi gsterir. x E L2 [-1,1] ve E > 0 keyfi
oldu undan,bu sonu, (e n) 'in totaili ini ispatlar.
Pratik amalar iin a k formllere gereksinim vard r.
Pn (t) = - on] (2a)
olmak zere,

e n(t) - 2n + 1 Pn (t) (n = 0,1,...) (2b)

2
olduunu ileri sryoruz. P,,, n. basamaktan Legendre polinomu olarak adland nl r.
(2a) formlne ise, Rodrigues forml denir. (2b) 'deki karekk ise, gereksinim
duymad mz iin ispatlamayaca m z bir zelik olan Pn(1) = 1 sonucunu do urur.
Binom teoremini (t 2 - On 'e uygulay p, sonucu terim terim tretirsek, (2a) 'dan, n ift
oldu unda N = nI2 ve n tek olduunda N = (n - 1)/2 al nmak zere,
(0 = z ( _ _ ); (2n -- 2j)! tn_2,1
( 2 o)
j)!(n - 2j)!
.r=0
elde ederiz. Buna gre,
 127
P(t) = 1 P =t
P2(t) = 2i-(3t2 1) P3(t) = -12-(5t3 3t) (21
P4(t) = -1,(35t4 3012 3) Ps(t) = +(63/ 5 70t3 + 1 5t)

v.b. bulunur. (Bkz. ekil 35)

ekil 35. Legendre Polinomlar

(2a) ve (2b) 'nin ispat . ispat n (a) ad m nda, (2a) 'n n,

1/2
I PW) lt 2
11/3 /1 II = 2n + 1 (3 )

_
e itli ini gerektirdiini gsterece iz. Dolays yla, (2b) 'deki en , 1 'e e it olan gerek
normuyla elde edilecektir. ispat n (b) ad m nda ise, (P n ) 'in, L2 [-1,1] uzay nda ortogonal
bir dizi oldu nu ispatlayaca z. Bu ispat, a ada a klayaca = nedenle, (2a) ve (2b)
'yi olu turma= iin yeterli olacakt r. lk olarak, (2b) 'nin sa taraf n yn (t) ile
gsterelim. Bu durumda, yn , n. dereceden bir polinom olup (a) ve (b) ad mlar , (yn )
dizisinin, L 2 [-1, 1] 'de ortonormal bir dizi oldu unu gsterecektir.
17n= span{eo, ...,e span{x0,...,x.}= span{yo,...,yn}

diyelim; burada, ikinci e itlik iareti Gram-Schmidt yntemindeki algoritmadan, son

eitlik ise, yo,...,y,, 'in 3.4.2 'de ifade edilen, lineer ba mszl lyla, dimYn = n + 1
oluundan kaynaklanmaktad r. Dolay syla, yn,

yn = E ai ej
(4 )

.fro
gsterimine sahiptir. imdi, ortogonallik nedeniyle,
yn Yn_ = span{yo,,y n_ } = }
yazabiliriz. Bu ise, k = O, ...,n 1 iin,

0 =< y,e k >= Ea.1 <ei,ek >= ak

 128
sonucunu gerektirir. Buna gre, (4) forml, y,, = a n en 'e indirgenir. Burada,
ii Y n II = ilen II = 1 oldu undan, !a n i = 1 'dir. Gerekten, yn ve e n 'in her ikisi de reel
oldu undan, a n = +1 ya da I 'dir. (2c) 'deki n 'in katsay s pozitif oldu undan,
yeterince byk t iin, yn (t)> 0 'd r. Ayr ca, xn (t) = t" oluuyla ve K s.3.4 "deki (13)
ve (14) 'den grece imiz gibi, yeterince byk t iin, e(t) > 0 'd r. Buna gre, a = +I
ve yr, = e n olup, (2a) 'da verilen P ile birlikte (2b) elde edilir.
Btn bu sonular, yukar da sz edilen (a) ve (b) ad mlar n n at lmas ndan sonra,
ispat n tamamlanaca n gstermektedir.
(a) (2a) 'dan (3) ' elde edebiliriz. u = t2-' yazal m. u" ve trevleri olan
(un)',...,(un)(n - I ) , t = 1 noktalar nda s f rd r ve (un) (2n) = (2n)! 'dir. Buna gre, k smi
integrasyon yntemiyle, n kez integre ederek, (2a) 'dan

(2n n o2 2 = .f ( un)(n)( un)(n)di

-1
1
= ( u n)(n - 1)( un)(n) l 1 1 1( un)(n-1)( u n)(n+l)dt

= (-1 )"(2n)! .f undt

= 2(2n)! j(1 t 2 ) dt
O
r/2
= 2(2n)! cosz"+ 1 z dz (t = sin )
O
22n+1( n !)2
2n + 1

elde ederiz. (2"n!) 2 ile blme ise, (3) ' verir.

(b) 0 < m < n olmak zere, < P., P n >=, 0 olduunu gsterelim. P. bir polinom
oldu undan, xm , (1) ile tan mlanm olmak zere, m < n iin, < .x.,P, >= 0 olduunu
gstermek yeterlidir. Bu da, k smi integrasyon yntemiyle, m kez integral al narak elde
edilir:
 129
I
j
2nn! < x,,P n >= tm(un)(n)dt
J

= tm(un) (`" ) ii tm- i(un) (n- Odt

= (-1)%! f(un) (n-m)dt

= (-1)mm (un) (n--in-1) 1 1 1 = O.

Bu sonu da (2a) ve (2b) 'nin ispat n tamamlar.
Legendre polinomlar , nl Legendre diferensiyel denklemi
(1 t2 )/3,, 2tP' + n(n+1)P = 0 (5)
'in zmleridir. Ve (2c), (5) 'e kuvvet serisi yntemi uygulanarak da elde edilebilir.
Ayrca, L 2 [a,b] uzay nda, total ortonormal bir dizi,
t _ ba
qn = HpnIl p, pn (t) = Pn (s), s = 1 -t- 2 (6)

olmak zere tan mlanan, (qn ) dizisidir. ispat ise, a < t < b 'nin kar l k geldi i ve
ortogonalli in t s lineer dn m alt nda korunduu gz nne al nd nda ortaya
kar. Bu nedenle, Teorem 3.6.4 u sonucu gerektirir:
L 2 [a,b] reel uzay ayrdabilirdir.
3.7.2. Hermite Polinomlar
Uygulamada ilgin olan dier uzaylar, L2 (-00,-1-co), L 2 [a,-Foo), L2 (co,b1 uzaylard r. Bu
uzaylar 3.7.1 'de dikkate almam t k. Zira, integrasyon aral klann n sonsuz olmas
nedeniyle, 3.7.1 'deki xo,x1,... kuvvetleri yaln z ba na yeterli olmayacakt . Fakat,
bunlar n her birini, yeterince h zl azalan basit bir fonksiyonla arparsak, sonlu olan
integraller elde etmeyi mit edebiliriz. Uygun bir s'se sahip bir ste) fonksiyon do al bir
seim olarak grlmektedir.
Reel L 2 (-00,+co) uzay n gz nne alal m. arp m,
-WD

< x,y >= x(t) y(t) dt

ile verilmektedir. Gram-Schmidt yntemini

w(t) = e -42/2 , t w(t), t2 w(t),...
ile tan mlanan fonksiyonlar dizisine uygulayaca z. s 'de yer alan 1/2 arpan , tmyle
uygunluk a s ndan seilmi olup daha derin bir anlam yoktur. Bu fonksiyonlar,
L2 (co,+co) 'un elemanland r. Gerekten, bu fonksiyonlar R zerinde s n rl olup
(itn w(01 < kn diyelim),
ILO

e- '2/2 tn e -t2/2 dt k,, e -1212 dt =

'dir.
 130
Gram-Schmidt yntemi,
1 e - '212 11,,(t) (7a)
en(t) = r-)112

ve
Ho(1) = 1, 11 n( 1) = (-1 ) n e f ' Cdt (e -12 ) ( n = 1 , 2 , ) 7b)

olmak zere, ortonormal (e n ) dizisini verir. (Bkz. ekil 36).

ekil 36_ (7a)'da Hermite polinomlann ieren e fonksiyonlar

Hn , n. basamaktan Hermite polinomu olarak adland r l r.

(7b) 'de belirtilen trev alma i lemlerini gerekletirerek, n ift oldu unda N = n/2
ve n tek oldu unda N = (n - 1)/2 olmak zere,
2 n- 2j
t-2j
Hn (t) = n!E(-1).1 (7 C)
- 2)!

elde ederiz. Bunun, ayn zamanda,

Hn (t) = E n(n - 1) ...(n - 2j + 1)(20" -2.1 (7c)

1-0
olarak da yaz labilece ine dikkat ediniz.
Ilk birka Hermite polinomunun a k ifadeleri
How = 1 H (t) = 2t
H2(1) = 4t2 2 H3(1) = 8t 3 - 12t (71
H4(t) = 16t4 48t2 + 12 H5(t) = 32t5 160t 3 + 120t

"(7a) ve (7b) ile tan mlanan (e n ) dizisi ortonormaldir."

Ispat. (7a) ve (7b),
+00
0 men
e - '2 H,n (t) Hn (t) dt =
2nn! m=n

oldu unu ispatlamam z gerekti ini gstermektedir. (7c') 'y trevleyerek, n ift
oldu unda, M = (n - 2)/2 ve n tek oldu unda, M((n - 1)/2) olmak zere, n > 1 iin,
(
11 n(t) = 2n (n 1)(n - (n - 2j)(20 1" -2-1
.1!

= 2n 11,1(0
elde ederiz.Bu forml, m < n varsay p, (8) 'deki s's kolayl k amac yla, v ile belirtip,
 131
m kez k smi integrasyon yntemini kullanarak H, 'e uygulayacaz. Buna gre, (7b)
gere ince,
+CO +00

(-1)" H,n (t) Hn (t) dt = f H,(t) v<") dt

--o0 --00

-1-00

= (t) v ( n-1) - 2mH,_1(t)v (n- Odt

J

2m Hm_1(t)v ("- i ) dt

=
4=

= (-1 )"'2mm! Ho(t) ign- m) dt

buluruz. Burada, Ho(t) = 1 'dir. m < n ise, bir kez daha integral alarak, v ve trevlerinin
t -> +oo ve t -+ -co iin, s f ra yaklamalar nedeniyle, 0 elde ederiz. Bu sonu,
(e n ) dizisinin ortogonalli ini ispatlar. imdi, m = n iin, (7a) gereince, llen Il = 1
sonucunu gerektirecek olan (8) 'i ispatlayaca z. m = n ise, son integral iin (J diyelim)

J= e-12 dt =

yazabiliriz. Bu al lm bir sonutur. Bunu do rulamak iin, J2 'yi gz nne al p, r, O

kutupsal koordinatlar n ve ds dt = r dr dO eitli ini kullanarak,
-KO 1,0 A-oo

= e -s2 ds e 12 dt = J e -(32 +t2) ds dt

J
GO 00

2 -1-co

= S e-1'2 rdrd0
00
= 21r. = it
2
buluruz. Bu ise, (8) 'i ve dolay syla, (en ) 'in ortonormalliini ispatlar.
Klasik biimde sylersek, (8) ifadesi o unlukla, w, ba lang ta tan mlanan
fonksiyon olmak zere, Hn 'lerin w 2 a rlk fonksiyonu cinsinden bir ortogonal dizi
oluturdu u eklinde ifade edilir.
(7a) ve (7b) ile tan mlanan (e n ) dizisinin reel L 2 (--oo,+oo) uzay nda total olduu
gsterilebilir. Dolays yla, bu uzay ayr labilirdir. (Bkz.3.6.4).
Son olarak,
Hn " -2tHn + 2nH,, = 0 (9)
Hermite diferensiyel denklemini gerekleyen H n Hermite polinomlanndan sz edece iz.
UYAR1: Ne yaz k ki, literatrdeki terminolojide birlik yoktur. Gerekten,
Heo(t) Heo(t) = (- 1)nel212 d; (e-'212 ) n = 1,2,...

ile tan mlanan, He fonksiyonlar da "Hermite polinomlar " olarak adiand nlmaktad r. Ve
ii daha da kt hale getirmek iin, bu polinomlar bazen H n ile belirtilmektedir.
 132
Hermite polinomlar n n kuantum mekaniindeki bir uygulamas K s.11.3 'de ele
al nacakt r.
3.7.3. Laguerre Polinomlar . L 2 (-00,b] ya da L 2 [a,+00) uzaylar nda total ortonormal
bir dizi, L 2 [0,-1-00) uzay nda bu zelie sahip bir diziden, s ras yla, t = b - s ve t = s+ a
dnmyle elde edilir. L 2 [0,-1-00) uzay n gz nne alal m.
e -t/2 , te l/2 t 2 e -t/2 ,

ile tan mlanan diziye Gram-Schmidt yntemini uygulayarak ortonormal bir (en ) dizisi elde
ederiz. (e n ) dizisinin L 2 [0,+00) uzay nda total oldu u ve
e n (t) = e -'12 L n (t) (n = 0,1 , ...) (10a)
ile verildii gsterilebilir. (Bkz. ekil 37). Burada, n. basamaktan Laguerre polinomu
L o (t) = 1, n(o= -e2-- i"
c (t" e -') (n = 1,2,...) ( ob)
n ! dt-
yani,

n (t) = ( n )ti (10c)

fro J

ile tan mlan r.

ekil 37. (10aYcla, Laguerre polinomlar n ieren e n fonksiyonlar

lk bir ka Laguerre polinomlar n n a k ifadeleri

Lo(t) = 1 Li(t) = 1-t

L2(1) = l - 21+ -ft 2 L3(t) = 1 - 3f + .kt 3

L.4(t) =1 - 4t + 3t2 - +t3 + *t4

'dr.
L Laguerre polinomlar ,
tL,,"1-(1 - t)L;, nL n = 0
Laguerre diferensiyel denkleminin zmleridir.
Daha ileri ayr ntlar iin, A.Erdelyi ve Ark. (1953-55) 'e ve ayr ca, R.Courant ve
D.Hilbert (1953-62) Cilt 1 'e bak n z.
 -

133
PROBLEMLER
1. Legendre diferensiyel denkleminin,
[(I - t2 )P;,] = -n(n + 1)P
olarak yaz labildi ini gsteriniz. Bu denklemi P, ile arp n z. P, 'e kar l k gelen
denklemi, -P ile arp p, bu iki denklemi toplay n z. Buldu unuz sonu denklemini -1
'den, +1 'e kadar integre ederek, (P ) 'in, L 2 [-1,1] uzay nda ortogonal bir dizi
oldu unu gsteriniz.
2. (2b) 'den (2c) 'yi elde ediniz.
3. (retici Fonksiyon).

, I - 2tw + w 2
E P n(t)w n
oldu unu gsteriniz. Sol taraftaki fonksiyon, Legendre polinomlar n n bir retici
fonksiyonu olarak adland r l r. retici fonksiyonlar, e itli zel fonksiyonlara ilikin
ilemlerde yararl olmaktad r;Bkz. R.Courant ve David Hilbert (1953-62), A.Erdelyi ve
Ark. (1953-55).
4. r, ekil 38 'de gsterildi i gibi, R. 3 'de verilen A ve A2 noktalar n n aras ndaki
uzakl k ve r2 > 0 olmak zere,

1 1
r Jr f + rz - 2r i r2 cos O r2 ,=o
Epn(cos9)(1
r2 .

oldu unu gsteriniz. (Bu forml, potansiyel teoride yararl d r.)

ekil 38. Prob. 4

5. Legendre polinomlar n , kuvvet serileri yntemiyle, a adaki ekilde elde ediniz:

Legendre denkleminde, x( ) = co + cit+ c2t2 +... koyunuz ve katsay lar belirleyerek,
n(n + 1) 2 (n 2)n(n + 1)(n + 3) 4
Xi (t) = 1 t + +...
2! 4! t
ve
(n - 1)(n + 2) (n - 3)(n - 1)(n + 2)(n + 4)
x2(t) = t t3 + t5 +...
3! 5!
olmak zere, x = cox + c .x2 zmnn elde edilece ini gsteriniz. n E N iin, bu
fonksiyonlardan bir tanesinin, c = (2n)1/2 4 (n!) 2 seilmesi halinde, P ile uyuan bir
polinoma indirgendi ini gsteriniz.
6. (retici Fonksiyon).
 134
exp(2wt - w 2 ) = E --17-14,(1)W n
r-0 1

oldu unu gsteriniz. Sol taraftaki fonksiyon, Hermite polinomlar n n bir retici fonksiyonu
olarak adland r l r.
7. (7b) 'yi kullanarak,
Hn+ (t) = 2tHh (t)- Hn(t)
oldu unu gsteriniz.
8. Prob.6 'daki retici fonksiyonun t 'ye gre trevini alarak,
11;,(1) = 2nH,i(t) (n I)
oldu unu gsteriniz. Ve Prob.7 'yi kullanarak, H 'in, Hermite diferensiyel denklemini
gerekledi ini gsteriniz.
9. y" +(2n + 1 - t2 )y = 0 diferensiyel denklemini, Hermite polinomlar cinsinden,
znz.
10. Prob.8 'i kullanarak,
(e2 1-4) 1 = - 2ne-2 Hn
oldu unu gsteriniz. Bu sonucu ve Prob.1 'de a klanan yntemi kullanarak, (7a) ile
tan mlanan fonksiyonlann R. 'de ortogonal oldu unu gsteriniz.
11. (retici Fonksiyon) (10c) 'yi kullanarak,

V'(t,w) = w exp[ tww ] - EL n (t)wn

n=o
oldu unu gsteriniz.
12. Prob.11 'deki ff fonksiyonunun w 'ye gre trevini alarak,
(a) (n +1)Ln+I(t) - (2n + 1 - t)Ln (t) + nL,i(t) = 0
oldu unu gsteriniz.
y fonksiyonunun t 'ye gre trevini alarak,
(b) L n_ (t) = L'_.1 (t) - L',7 (t)
olduunu gsteriniz.
13. Prob.12 'yi kullanarak,
(c) tLf (t) = Ln (t) - nL n- (t)
oldu unu gsteriniz. Bu sonucu ve Prob.12 'deki (b) 'yi kullanarak, Ln 'in (11) no.lu
Laguerre diferensiyel denklemini gerekledi ini gsteriniz.
14. (10a) 'daki fonksiyonlann normunun 1 oldu unu gsteriniz.
15. (10a) 'daki fonksiyonlar n, L2 [0,0o) uzay nda ortogonal bir dizi olu turdu unu
gsteriniz.
3.8 H LBERT UZAYLARINDA FONKSIYONELLER N GSTER MLER
eitli uzaylar zerinde, s n rl lineer fonksiyonellerin genel ekillerinin bilinmesi
uygulamada nem ta maktad r.Bu hususa, K s.2.10 'da de inmi ve a klam t k.
Genel Banach uzaylar nda bu tip forml ve sonular n olduka kar k olabilmesine
kar n, bir Hilbert uzay nda durum a rt c ekilde basittir:
3.8.1. RIESZ TEOREM (Hilbert Uzay zerinde Fonksiyoneller). Bir H Hilbert uzay
zerinde, her s n rl lineer f fonksiyoneli, iarp m cinsinden ifade edilebilir, yani, z, f 'e
baml olmak zere,
 135
j(x) = < x,z >,
eitli iyle, f taraf ndan tek olarak belirlenmi olup,
ilzil = IVli
normuna sahiptir.
ispat. ispat yapabilmek iin, nce (a) f 'in (1) eklinde bir gsterime sahip
oldu unu, (b) (1) 'deki z 'nin tek oldu unu ve (c) (2) formlnn sa land n
gstermemiz gerekmektedir. Buna gre,
(a)f = 0 ise, (1) ve (2), z = 0 almam z halinde gereklenir.f 0 alal m. ispattaki
fikri olu turmak iin, (1) gsteriminin mevcut olmas halinde, z 'nin hangi zeliklere
sahip olmas gerekti ini arat ral m. ilk olarak, z 0 'd r; nk, aksi halde f = 0
olmas gerekirdi. kinci olarak, 1(x) = 0 ko uluna uygun her x iin. < x, > = O 'd r; yani,
f 'in N(f) s f r uzay ndaki btn x 'ler iin, < x,z >= O 'd r. Dolay syla, z N(j) 'dir. Bu
durum, N(f) ve bunun ortogonal tmleyeni olan N(f) 1 uzay n' gz nne almam z ima
etmektedir.
ikinci blmden hat rlad m z gibi, N(f) bir vektr uzay olup, kapal d r. Ayr ca, f 0
olmas , N(f) H ve dolay s yla, 3.3.4 izd m teoremi gere ince, N(f) 1 {0} olmas n
gerektirir. Buna gre, N(f) 1 , bir zo 0 eleman ierir. x e H keyfi olmak zere,
v = f(x) zo f(zo) x
yazal m. Buna,f 'i uygulayarak,
.f(v) f(x) f(z o) - f(zo) f(x) = 0
elde ederiz. Bu ise, v E N(f) oldu unu gsterir. zo N(f) oldu undan,
0=< v,zo >=< f(x)zo AZ0)X,Zo >

= ,AX) < Zo,Zo > < X,Zo >

buluruz. Buradan, < zo,z o >= 11411 2 0 oldu unu da gz nne alarak, f(x)
zersek, sonu,

f(x) = < iz ,zr iz > < x,zo >

olur. Bu ise,
f(zo)
Z= Zo
< 20,Z0 >
olmak zere, (1) eklinde yaz labilir. Bylece, x e H keyfi olduundan, (1) ispatlanm
olur.
(b) imdi de, (1) 'deki z 'nin tek oldu unu ispatlayal m. Her x e H iin,
f(x) = < x,z, > < x,z2 >
olsun. Bu durumda, her x iin, < X,Z1 Z2 > = 0 'd r. zel olarak, x = l Z2 seersek,
< x,z z2 >=< z i z2,zi Z2 >= HZ] Z211 2 = 0
buluruz. Dolay s yla, zi z2 = 0, yani, z = z2 elde edilir ki, bu sonu z 'nin tekliini
ispatlar.
(c) Son olarak, (2) 'yi ispatlayal m. f = 0 ise, z = 0 olup, (2) gereklenir.f 0 olsun.
Bu durumda, z 0 'd r. x = z alnmak zere, (1) 'den ve K s.2.8 'deki (3) no.lu
formlden yararlanarak,
 1 36
Il Z II 2 =< Z, Z >= X') 5
elde ederiz. Bunu, 11z11 * 0 ile blersek, lizil < IlflI buluruz. Geriye, VII 5 Ilzil oldu unun
gsterilmesi kalmaktad r. (1) 'den ve K s.3.2 'deki Schwarz eitsizliinden,
If(x)1 = i< x,z >1 5 Ilxll Il fl
oldu unu grrz. Bu ise,
ilfll =sup l< x,z 5 ilzil

sonucunu gerektirir.
(b) 'deki teklik ispat nda kulland m z dnce, ilerideki al malarm zda yararl
olacakt r.
3.8.2. LEMMA (Eitlik). Bir X iarp m uzay ndaki her w iin, < v i ,w >=< v2 w > ,

ise, vi = v2 'dir. zel olarak. her w E X iin, < vi ,w >= 0 olmas , vi = 0 sonucunu
gerektirir.
ispat. Hipotez gere i,her w iin,
< Vi V2, W >=< Vi ,W > < V2, W O

'd r. w = v i - v2 iin, bu eitlik, Iyi - v2 11 2 = 0 sonucunu verir. Buna gre, vi - v2 = 0 ve

dolay syla, Vi = v2 bulunur. zel olarak, w = vi olmak zere, < v ] ,w >= 0 eitli i,
11v, 11 2 = 0, yani, v i = 0 verir.
(1) gsterimi, Hilbert uzaylar ndaki operatrler teorisinde, olduka nemlidir. Bu
nedenle, baz nbilgileri vermemiz yerinde olacakt r.
3.8.3. TANIM (Sesquilineer Form). X ve Y, ayn bir k (=R ya da C) cismi zerinde iki
vektr uzay olsun. X x Y zerinde bir h sesquilineer formu (ya da, sesquilineer
fonksiyoneli), her x, x , x2 E X ve y, y , y2 E Y ve her a,fi skalerleri iin,

(a) h(x + x2,y) = h(x 1,y) + h(x2,Y)

(b) h(x,yi + y2) = l(x,y1)-1- h(x,y2)
(c) h(ax,y) = ah(x,y) (3 )

(d) h(x, fly) = h(x,y)

olacak ekilde bir,
h:Xx Y -+ k
dnmdr.
Buna gre, h , birinci argmente gre lineer, ikinci argmente gre de e lenik
lineerdir. X ve Y reel ise (k = (3d) k saca,
h(x, fly) f3h(x,y)
olarak yaz l r ve h, her iki argmente gre de lineer oldu undan, bilineer'dir denir.
X ve Y normlu uzaylar ise, ve her x, y iin,
ih(x,y)I ci1x11IIYIl (4)
olacak ekilde reel bir c say s varsa, h 'a s n rl 'd r denir ve

11 hIl = sup ! 11(x ' Y)1 =sup Ih(x,y)1

xex-(o) lix ii Il Y Il fix 11=1
(5)

Yer- {0 } lY11-1

say s na da, h ' n normu ad verilir.

 137
rne in, iarp m, sesquilineer ve s n rl d r.
(4) ve (5) 'den,
1 1-1(x,Y)i IIhIIIIxIIIIYII ( 6,
elde edebilece imizi de belirtmeliyiz.
Tan m 3.8.1'de kulland m z "form" ve "fonksiyonel" szcklerinin her ikisi de yayg n
olmakla birlikte, "form" szc n iki-de ikenli hallerde kullan p, "fonksiyonel"
szc n tek-de ikenli hallere saklamak baz kar kl klar nlemek a s ndan
yararl d r.
Teorem 3.8.1 'den yararlanarak, Hilbert uzaylar zerindeki sesquilineer formlar n
genel bir gsterimini a a daki teoremle elde edebilmekteyiz.
3.8.4. TEOREM (Riesz Gsterimi). H, ve H2 iki Hilbert uzay ve
h : Il x H2 - k
s n rl sesquilineer bir form olsun. Bu durumda, S : H --> H2 s n rl lineer bir operatr
olmak zere, h,
h(x,y) Sx,y >
eklinde bir gsterime sahiptir. S, h taraf ndan tek olarak belirlenmi olup, normu
IlSil = Ilhll
'dir.
ispat. h(x,y) 'yi gz nne alal m. st izgi nedeniyle, bu ifade y 'ye gre lineerdir.
Teorem 3.8.1 'in uygulanabilirli ini sa lamak iin, x 'i sabit tutal m. Bu durumda, sz
konusu teorem, y de iken olmak zere, bir gsterim verir:
h(x,y) y,z >
diyelim. Buna gre,
h(x,y) z,y > (9)
yazabiliriz. Burada, z E I/2 tek olup, ku kusuz sabit tuttu unuz x E 11, 'e ba l d r. x
de iken olmak zere, (9) 'un, z = Sx ile verilen bir
S : 1-11 --> H2
operatr tan mlad n syleyebiliriz. (9) 'da, z = Sx yazarsak, (7) 'yi elde ederiz.
S 'in lineer oldu unu syleyebiliriz. Gerekten, S 'in tan m kmesi 1/1 vektr uzay
olup, (7) 'den ve sesquilineerlikten yararlanarak, H2 'deki her y iin,
< S(ax + fix2),Y > = h(S(axi fix2),y)
ah(xl,Y)+ fili(x2,Y)
= a < Sxby > fi < SX2,Y >
= < aSxi + fiSx2,Y >

yazabilir ve dolay s yla, Lemma 3.8.2 gere ince,

S(ax + fix2) = aSx + fiSx2
elde ederiz.
S, ayr ca, s n rl d r. Gerekten, S = 0 a ikar halini bir kenara b rak rsak, (5) ve (7)
'den,
 138
l<
>I >su sx,sx >1 l sx
IIhII =supo sx,Y
ly - ,j) iki' Sx
sup x = l s l
v.0 SYxO

elde ederiz. Bu ise, s n rl l n yan s ra, IIhII > IISII oldu unu ispatlar.
imdi, Schwarz e itsizli inin bir uygulamas olarak, Ilh Il 5 IISII 'in ortaya kt n gz
nne alarak, (8) 'i elde edebiliriz:

IIh II= supo

i< Sx y
'
>I sup liSx ily =11511.
Vi! Ilxli IlY ll
Y.0

imdi de, S 'nin tek oldu unu gsterelim. Her x E H, ve y e H2 iin,

h(x,y) = < Sx,y > = < Tx,y >
olacak ekilde, lineer bir T : H -> H2 operatrnn varl n kabul edip, Lemma 3.8.2
gere ince, her x e H, iin, Sx = Tx oldu unu grebiliriz. O halde, tan m gere i, S = T
'dir.

PROBLEMLER
1. (118 3 Uzay). R 3 zerindeki herhangi birf lineer fonksiyonelinin,

J(x) = X.2 = iy I + 24- 2 433

eklinde bir iarp mla gsterilebilece ini ispatlay n z.
2. (Q2 Uzay ). Q2 zerindeki her s n rl lineer f fonksiyonelinin,

fix) = E = GI) E 2)
.= 1

eklinde gsterilebilece ini gsteriniz.

3. z, bir X iarp m uzay nda herhangi sabit bir eleman ise,f(x) x,z > 'nin, X
zerinde, normu IIzII olan s n rl lineer bir f fonksiyoneli tan mlad n gsteriniz.
4. Prob.3 ' gz nne al n z. z ile verilen X -4 dnm zerine bir
dnm ise, X 'in bir Hilbert uzay olmas gerektiini gsteriniz.
5. Reel Q 2 uzay n n dual uzay n n da Q 2 oldu unu gsteriniz. (3.8.1 'i kullan n z.)
6. Teorem 3.8.1 'in, lineer olmad halde, e lenik lineer olan, yani,
az + fiv -> Tzfz +7ffs, kouluna uygun bir T : H -+ H', z >4- f2 =<.,z > bire-bir ve rten bir
izometrik dn m tan mlad n gsteriniz.
7. Bir H Hilbert uzaytn n, H' dual uzay n n dajz (x) =< x,z > v.b. olmak zere,
< fz ,f, >1 = < z,v > =< v,z >
ile tan mlanan <.,.> 1 iarp m na gre, bir Hilbert uzay olduunu gsteriniz.
8. Bir H Hilbert uzay n n, kendisinin ikinci duali olan, H " = (H ')' uzay na izomorfik
olduunu gsteriniz. (Bu zelie H 'In yans ma zelii denir. Bu konu, K s.4.6 'da,
normlu uzaylar iin daha ayr nt l olarak incelenecektir.)
9. (Sif rlayan). M + 4) 'in, bir H Hilbert uzay n n altkmesi olmas durumunda,
K s.2.10, Prob.l3 'deki Ma ile, Ks.3.3 'deki M aras ndaki ba nty a klay n z.
10. Bir X iarp m uzay zerindeki bir <.,.> iarp m n n s n rl sesquilineer bir h
formu oldu unu gsteriniz. Bu durumda, II/711 nedir?
11. X bir vektr uzay ve h, X x X zerinde bir sesquilineer form olsun. Bu durumda,
 139
yo sabit olmak zere, f (x) = h(x,y o ) ' n X zerinde lineer bir ji , ve xo sabit olmak
zere, f2 (y) = h(ax ,y) 'in X zerinde lineer bir f2 fonksiyoneli tan mlad n gsteriniz.
12. X ve Y iki normlu uzay olsun. X x Y zerindeki s n rl bir sesquilineer formun,
her iki de ikene gre ortakla a srekli oldu unu gsteriniz.
13. (Hermityen Form). X bir k cismi zerinde bir vektr uzay olsun. X x X zerinde
bir Hermityen sesquilineer form, ya da, k saca, bir h Hermityen form, her x,y,z e X ve
a e k iin,
h(x + y,z) = h(x,z) + h(y,z)
h(ax,y) = ah(x,y)
h(x,y) = h(y,x)

olacak ekilde, bir h : X x X -+ k dnmdr. k = R olmas halinde, son koul ne

olur? h 'in X zerinde bir iarp m olabilmesi iin, hangi ko ul eklenmelidir?
14. (Schwarz E itsizlii). X bir vektr uzay ve h, X x X zerinde bir Hermityen form
olsun. Bu forma, her x E X iin, h(x,x) > 0 olmas halinde, pozitif yar -tan ml ad
verilir. h 'in,
h(x,y) I 2 h(x,x)+ h(y,y)
Schwarz eitsizli ini gerekledi ini gsteriniz.
15. (Yar -norm). h, Prob.14 'deki koullar gerekliyorsa,
p(x) = (?_ O)

'in, X zerinde bir yar -norm tan mlad n gsteriniz. (K s.2.3, Prob.12 'ye bak n z.)

3.9. HILBERT-ADJOINT OPERATR

Bir nceki k s mda elde etti imiz sonular, bir Hilbert uzay zerinde, s n rl lineer bir
operatrn Hilbert-adjoint operatrn tan mlamam za olanak sa lamaktad r. Sz
konusu operatr, matrislere, lineer diferensiyel ve integrel denklemlere ili kin problemler
nedeniyle ortaya km t r. Bu operatrn, ayn zamanda, self-adjoint, niter ve normal
operatr olarak adland r lan, nemli operatr s n f n n tan mlanmas nda ve e itli
uygulamalar n n incelenmesinde anahtar rol oldu unu da grece iz.
3.9.1. TANIM (T* Hilbert-Adjoint Operatr). Hi ve H2 Hilbert uzaylar olmak zere,
T : H H2 s n rl lineer bir operatr olsun. T 'nin, T* Hilbert-adjoint operatr, her
x E 1/1 ve y E H2 iin,
< Tx,y (x,T*y > (1)
olacak ekilde bir
T* : 112 111
operatrdr.
Kukusuz, nce, bu tan m n bir anlam n n olduunu, yani, verilen bir T iin, byle bir
T* ' n var oldu unu gstermemiz gerekmektedir.
3.9.2. TEOREM (Varl k). Tan m 3.9.1. 'deki, T 'nin, T* Hilbert-adjoint operatr
mevcuttur, tek'dir ve
ii = N TII ( 2)
 140
normuna sahip, s n rl lineer bir operatrdr.
Ispat. arp m n sesquilineer ve T 'nin lineer olmas nedeniyle,
h(y,x) y,Tx > (3)
forml, H2 >< H zerinde, sesquilineer bir form tan mlar. Gerekten, sz konusu
formun, e lenik lineerli i,
h(y,ax + fix2) =< y,T(ax + 13x2) >
_< y, aTx + fiTx2 >
= < y,Tx > < y,Tx2 >
= h(y,x ) + h(y,x)
yaz larak hemen grlr. Ayr ca, h s n rl d r. Gerekten, Schwarz e itsizli i
yard m yla,
Ih(Y,x)1 = l< Y,Tx >i 5- 113, ii IITx I TITIZ Iixll IIYII
yazabiliriz. Bu yaz , ayrca, 111111 < IITII sonucunu da verir. Bunun yan s ra,
l< y,Tx >I l< Tx Tx >1
lih ?sup ' (I TTI
x-4-c IIYII IIxII -*0 II TxIIiix
e itsizli inden, > elde ederiz. Bu ikisi birlikte,
Ilhll = IITII (4)
sonucunu verir. Teorem 3.8.4, h iin, bir Riesz gsterimi vermektedir; S yerine, T*
yazacak olursak,
h(y,x) =< T*y,x >
(5)
elde ederiz. Ve sz konusu teoremden, T* : H2 --> H 'in,
II T* Il = 111711 = Il Til
normuna sahip olan ve tek olarak belirli s n rl lineer bir operatr oldu unu biliyoruz. Bu
sonu '(2) ispatlar. Ayr ca, (3) ve (5) 'i kar lattr rsak, < y, Tx >=< T*y,x > olduunu
grrz. Elenik alarak da, (1) 'i elde ederiz ki, bu bize, T* ' n arad m z tipte bir
operatr oldu unu gsterir.
Aa daki lemman n kullan m , Hilbert-adjoint operatrlerin zeliklerine ili kin
al malar m zda kolayl k sa layacakt r.
3.9.3. LEMMA (S f r Operatr). X ve Y iarp m uzaylar ve Q : X --> Y s n rl lineer
bir operatr olsun. Buna gre,
(a) Q = 0 olmas iin gerek ve yeter ko ul, her x e X ve y E Y iin, < Qx,y >= 0
olmas d r.
(b) X kompleks ve her x E X iin, < Qx,x >= 0 ise, Q = 0 'd r.
ispat. (a) Q = O 'in anlam , her x iin, Qx = 0 olup, bu durum,
< Qx,y >=< 0,y >= O < w,y) =O
olmas n gerektirir. Tersine olarak, her x ve y iin, < Qx,y >= 0 olmas , 3.8.2.
gere ince, her x iin, Qx = 0 sonucunu verir ki, bu da, tan m gere ince, Q = 0
demektir.
(b) Hipotez gere i, her v = ax + y E X iin, < Qvv >= 0, yani,
0 =< Q(ax +y),ax +y >
=lalz < -t- < Qy,x >
Qx,x > + < Qy,y > +a < Qx,y > +
 141
'dir. Sa taraftaki ilk iki terim, kabul gere i s f rd r. a = 1 al n rsa,
< Qx,y > + < Qy,x >= O
bulunur. a = i ise, cf = i olup,
< Qx,y > < Qy,x >= O
bulunur. Taraf tarafa toplayarak, < Qx,y >= 0 ve (a) 'dan da, Q = 0 elde edilir.
Bu lemman n (b) k sm nda , X 'in kompleks olmas esast r. Gerekten, X 'in reel
olmas halinde sonu geerli olmayabilir. Buna ili kin bir kart rnek, R 2 dzleminin dik
a kadar bir Q dndrlmesidir. Q lineerdir ve Qx 1 x olup, bu nedenle, her x e R 2
Qx,x >= 0 yaz l r. Ancak, Q * 0 'd r. (Kompleks dzlemde byle bir dndrme iin in,<
ne syleyebilirsiniz?)
imdi de, Hilbert-adjoint operatrlerin, uygulamada s k s k kullan lan, baz zeliklerini

s ralay p, ispatlar n yapacaz.

3.9.4. TEOREM (Hilbert-adjoint Operatrlerin zelikleri). H ve H2 Hilbert uzaylar ,
S : 111 -4 H2 ve T : H2 s n rl lineer operatrler ve a herhangi bir skaler olsun.
Buna gre,

(a) < T* y,x >--=< y,Tx > (x e y E H2 )

(b) (S + 7)* = S* + T*
(e) (a7)* ZrT*
(d) (T*)* = T (6)
(e) il T* = il /T* Il = Tli 2
(f) T*T=0.c=>T= O
(g) (ST)* = T * S* (H2 = H varsaym ile)

'dir.
ispat. (a) (1) 'den (6a) 'y elde edebiliriz:
< T*y,x >=< x,r'y >=< Tx,y >=< y,Tx >.
(b) (1) 'den, her x ve y iin,
< x, (S + 7)*y > = < (S + 7)x,y >
= < Sx,y > + < Tx,y >
= < x,S*y > + < x,T*y >
= < xS'y > + < x,T*y >

yazil r. Buna gre, her y iin, 3.8.2 uyar nca, (S+ 7)*y = (S* + T*)y olup, bu da,
tan m gerei, (6b) 'dir.
(c) T* (ax) = aT*x formlyle kart r lmamas gereken, (6c) forml,a adaki
hesaplamalar ve Lemma 3.9.3(a) 'n n Q = (a7)* "C'T* 'a uygulanmas sonucu elde
edilir:
 142
< (a7)*y,x > - < y, (a7)x >
= < y,a(Tx) >
= -Ct < y,Tx >
= < T * y,x >
=< y,x >

(d) (T*)*, r* olarak yaz l r ve her x e H ve y G H2 iin, (6a) ve (1) 'den,

< (T*)*x,y >=< x, T* y >=< Tx,y >
yaz labilece inden, T 'ye e ittir ve (6d), Q = (T*)* - T al nmak zere, Lemma 3.9.3 (a)
'dan elde edilir.
(e) T*T : H, 111 oldu unu grebiliriz, ancak, // H2 -9. H2 'dir. Schwarz
eitsizli i yard m yla,
Tx11 2 =< Tx,Tx >=< T* Tx,x >< IIT* TxII IIxII :5_ IIT* TII Ilx ll z
yaz labilir. Normu 1 olan tm x 'ler zerinden supremum al rsak, IlTll z < Il T*T il elde
ederiz. Ayr ca,
Til 2 S ii r T11 lI T* IIllTIF = IlTll z
yaz labilece inden, jI T*Tll = Il TI1 2 bulunur. T yerine, T* alarak ve yine, (2) 'yi
kullanarak,
Il r* T* II = IIT* 11 2 = II TII 2
yazk. Burada, (6d) gere ince, T** = T olup, dolay s yla, (6e) ispatlan r.
(f) (6e) 'den yararlanarak hemen (6f) 'yi elde ederiz.
(g) (1) 'in tekrarl uygulanmas ,
< x, (ST)* y >=< (S7)x,y >=< Tx, S* y >=< x, T * S* y >
sonucunu verir. Buna gre, 3.8.2 gere ince, (S7)* y = T* S* y olup, bu da, tan m gere i,
(6g) 'dir.

PROBLEMLER
1. 0* = 0 ve /* = 1 oldu unu gsteriniz.
2. H bir Hilbert uzay ve T : H H, tersi de s n rl olan, bire-bir ve zerine s n rl
lineer bir operatr olsun. (Tl' 'in mevcut ve
(r)--1 = (1,--1)*
olduunu gsteriniz.
3. (T), bir Hilbert uzay zerindeki s n rl lineer operatrlerin bir dizisi ve T - T
ise, 7;,` T* oldu unu gsteriniz.
4. Hi ve H2 Hilbert uzaylar ve T : H - H2 s n rl lineer bir operatr olsun.
T(M ) c M2 olacak ekilde, M c H ve M2 c H2 ise, MI T* (M -) olduunu
gsteriniz.
5. Prob.4 'deki, M ve M2 kapal altuzaylar olsun. T(M1) c M2 olmas iin gerek ve
yeter koulun, Mt D T* (MD olduunu gsteriniz.
6. Prob.4 'de, MI = N(7) = : Tx = 0} ise,
(a)r (H2 ) c Mi, (b)[T(Hffl c N(T*), (c)M i =[T* (H2))1
 143
oldu unu gsteriniz.
7. T I ve T2, kompleks bir H Hilbert uzay ndan kendi iine s n rl lineer operatrler
olsun. Her x e H iin, < Tlx,x >=< Ta,x > ise, Tl = T2 oldu unu gsteriniz.
8. T s n rl ve lineer olmak zere, S = I+ T* T : H -+ H olsun. S-1 : S(H) H ' n
mevcut oldu unu gsteriniz.
9. Bir H Hilbert uzay zerindeki s n rl lineer bir T:H-+H operatrnn, soniu
boyutlu bir de er blgesine sahip olmas iin gerek ve yeter ko ulun, T 'nin,

Tx =Z < x,vi > wi (vi,wi E H)

eklinde bir gsterime sahip olmas oldu unu gsteriniz.

10. (Sa Kayd rma Operatr). (e n ), ayr labilir bir H Hilbert uzay nda, total
ortonormal bir dizi olsun. Ve sa kayd rma operatrn, n = 1,2,... iin, Te n = en+1
olacak ekilde, lineer T : H H operatr olarak tan mlayaltm. Bu deyimi a klay n z. T
'nin deer blgesini, s f r uzay n', normunu ve Hilbert-adjoint operatrn bulunuz.

3.10. SELF-ADJONT, NITER VE NORMALOPERATRLER

Hilbert-adjoint operatr yard m yla, uygulamada byk nemi olan baz s n rl lineer
operatr s n flann tan mlamak mmkndr. Bir H Hilbert uzay nda, s n rl lineer bir
T : H -+ H operatr verilmi olsun.
T* = T ise, T 'ye self adjolnt ya da Hermityen,
-

T bire-bir, zerine ve T* = T -1 ise, T 'ye niter,

77' = T* T ise, T 'ye normal operatr
ad verilir.
T 'nin T* Hilbert-adjoint operatr, K s.3.9 'daki (1) ile, yani,
< Tx,y >=< x, Ty >
ile tan mlan r. T self-adjoint ise, bu forml,
< Tx,y >=< x,Ty > (1)
ekline dnr.
Tan mdan, a ikar olarak grebilece imiz zere, T, self-adjoint ya da niter ise,
normardir.
Kukusuz, bir normal operatr, self-adjoint ya da niter olmak zorunda de ildir.
rne in, / : H H zde lik operatr ise, T* = -2i1 olmas nedeniyle, T = 2iI
normaldir; dolay s yla, TT* = T*T = 41 olup, buna kar l k, T* 7-1 = -+iIolmas n n
yan s ra, T' T'dir.
Tan m 3.10.1 'deki deyimler, matrislere ili kin olarak da kullan lmaktad r. imdi,
bunun nedenini a klay p, baz nemli ba nt lardan sz edece iz.
3.10.2. RNEK (Matrisler). C" 'i
< x,y xry (2)
ile tan mlanan iarp mla birlikte gz nne alal m: burada, x ve y, kolon vektrleri olarak
yaz lm olup, " T" transpoz anlam ndad r. Dolay syla, xT = 4,2) olup, adi matris
arp m kullan lm t r.
 144
T : C" C",(Teo.2.7.8 uyar nca s n rl olan) lineer bir operatr olsun. C" iin bir baz
verildi inde, T ve T 'nin rHilbert-adjoint operatrn, s ras yla, A ve B ad n
verece imiz, n sat r! iki kare matrisle gsterebiliriz.
(2) 'yi, arp m n transpozuna ilikin, bilinen (Bx)T = xT BT kural n kullanarak,
< Tx,y (Ax)Ty = xTAT -y-
ve
<x,T*y>=xTBy
elde ederiz. Bu iki e itlikte, sol taraflar, K s.3.9 'daki (1) gere ince, her x,y E C" iin,
eittir. Bu nedenle, AT = S olmas gerekmektedir. Sonu olarak,
B =2 1-
bulunur ve bu da ispat m z tamamlar. Bu sonucu a adaki ekilde ifade edebiliriz:
C" iin bir baz verildi inde ve C" zerindeki lineer bir operatr belirli bir matrisle
gsterilebiliyorsa, bu operatrn Hilbert-adjoint operatr, bu matrisin kompleks e lenik
transpozu ile gsterilir.
Sonu olarak, gsterim matrisleri,
T self-adjoint (Hermityen) ise, Hermityen,
T niter ise, niter
T normal ise, normal.
'dir.

Benzer ekilde, bir T : ilk" R n lineer operatr iin, gsterim matrisleri,

T self-adjoint ise, reel-simetrik,
T niter ise, normal
'dir.
Konuya ilikin olarak, baz tan mlar] hat rlamam z yerinde olacakt r.Karesel bir
A = (ajk) matrisi verildi inde, A matrisine,

2T = A ise Hennityen, (dolaysyla, Ttk = gik)

= A ise Burgu-Hermityen, (dolay syla, = aik)

T = A -1 ise, niter

A -A-T = .-A-TA ise, normal

'dir denir.
Reel karesel bir A = (ajk) matrisine de,
AT = A ise, reel simetrik (dolay syla, ak, = ajk)

A T = A ise, reel burgu simetrik (dolaysyla, ak; = Geik)

AT = A - ' ise, ortogonal

'dir denir.
Buna gre, bir reel Hermityen matris bir ( reel) simetrik matris; bir reel burgu
 145
Hermityen matris bir (reel) burgu hermityen matris; ve bir reel niter matris bir ortogonal
matristir. (Hermityen matris deyimi, Frans z matematikisi Charles Hermite'in ad na
izafeten verilmi tir (1822-1901)).
imdi, yine, keyfi Hilbert uzaylar zerinde tan m!' lineer operatrlere dnelim ve
self-adjdoint olmaya ilikin, nemli ve olduka basit bir kriteri ifade edelim:
3.10.3. TEOREM (Self-adjointlik). T : H -+ H, bir H Hilbert uzay zerinde s n rl
lineer bir operatr olsun. Bu durumda,
(a) T self-adjoint ise, < Tx,x >, her x e H iin, reeldir.
(b) H kompleks ve < Tx,x >, her x e H iin, reel ise, T operatr self-adjointtir.
ispat. (a) T self-adjoint ise, her x iin,
< Tx,x > =< x,Tx >=< Tx,x >
'dil. O halde, < Tx,x > kendisinin kompleks eleni ine eittir, yani reeldir.
(b) < Tx,x >, her x iin reel ise,
< Tx,x < Tx,x > = < x,T* x > =< T* x,x >
yazabiliriz. Buna gre,
O =< Tx,x > < T* x,x >=.< (T T*)x,x >
olup, H 'in kompleks olmas nedeniyle, Lemma 3.9.3 (b) gere ince, T T* = 0 'd r.
Teoremin (b) k sm nda, H ' n kompleks olmas esast r. Ve bu a ka grlmektedir.
nk, reel bir H iin, iarp m reel-deerli olup, bu durumda, T lineer operatr
zerine hi bir varsay m koymaks z n, < Tx,x > reel olur.
Self-adjoint operatrlerin arp mlar (bileimleri) uygulamada s k s k ortaya
kmaktad r. Bu nedenle a adaki teorem yararl olacakt r.
3.10.4. TEOREM (arp m n Self-adjointlii). Bir H Hilbert uzay zerinde, s n rl
self-adjoint lineer iki S ve T operatrierinin arp m n n self-adjoint olmas iin gerek ve
yeter koul bu operatrlerin komtatif yani,
ST = TS
olmas d r.
ispat. Bundan nceki k s mda verdi imiz (6g) ve hipotezden,
(ST)* = T* S* -- TS
yazabiliriz. Buna gre,
ST = (ST)* <=> ST = TS
'dir. Bu da ispat tamamlar.
imdi de, eitli problemlerde ortaya kan self-adjoint operatr dizilerine ili kin bir
teorem verece iz:
3.10.5. TEOREM (Self-adjoint Operatr Dizileri). (Tn), bir H Hilbert uzay zerindeki
s n rl self-adjoint lineer T : H H operatrterinden olu an bir dizi olsun. (T) 'in
yak nsak olduunu varsayal m ve T T diyelim: yani, IJ. II, B(H,F1) zerindeki norm
olmak zere, II T Til 0 olsun. Bu durumda, T limit operatr, H zerinde, s n rl
self-adjoint lineer bir operatrdr.
ispat. T* = T oldu unu gstermemiz gerekmektedir. Bu ise, II T 11 = 0 'dan elde
edilir. Bunu ispatlayabilmek iin de, 3.9.4 ve 3.9.2 gere ince,
IITn T*I =iI(TT)* = (TT)
 146
yaz p, B(H, H) 'daki gen e itsizli i gere ince,
IIT - T* 11 5 IIT - Tn Il + - T;',11 + - T*11
NI +O+ Tll
= 211 T - O (n co)

elde edilerek ispatlan r.

imdi de, niter operatrlere dnelim ve bunlar n baz temel zeliklerini inceleyelim.
3.10.6. TEOREM (niter Operatr). H bir Hilbert uzay olmak zere,
U:H-4-11 ve V: H -+ H operatrleri niter olsunlar. Buna gre,
(a) U izometrikdir; dolays yla, her x E H iin, Il UxIl = llxll 'dir.
(b) H {O} olmak zere, Il Ull = 1 'dir.
(c) U-1 (= U*) niterdir.
(d) UV niterdir.
(e) U normaldir.
Ayr ca,
(f) Bir kompleks H Hilbert uzay nda, s n rl lineer bir operatrn, niter olmas iin
gerek ve yeter ko ul, T 'nin izometrik ve zerine olmas d r.
Ispat. (a)
IjUxII Z =< Ux,Ux >=< (x, U* Ux >=< x,Ix >= 11x112
'den hemen grlr.
(b) Hemen, (a) 'dal kart l r.
(c) U bire-bir ve zerine oldu undan, U--1 de bire-bir ve zerinedir ve 3.9.4
gereince,
(U-1 )* = U** = U= (U-1 ) -1

yaz l r.
(d) UV bire-bir ve zerinedir ve 3.9.4 yard m yla,
(UV)* = V* U* = V-1 U-1 = (UV) -1
bulunur.
(e) U-1 = U* ve UU-1 = U-1 U= I oldu u gz nne al narak elde edilir.
(f) T 'nin, izometrik ve zerine oldu unu varsayal m. izometri bire-bir olmay gerektirir
ve dolay s yla, T bire-bir ve zerinedir. T* = T-1 oldu unu gsterece iz. lzometri
nedeniyle,
< T* Tx,x >=< Tx,Tx >=< x,x >=< lx,x >
yazabiliriz. Buna gre,
< (T*T - I)x,x >= O
ve Lemma 3.9.3(b) gere ince, rr- = 0 olup, T*T = I bulunur. Bundan da,
TT* = Tl" (TT -I) = T(T*T)7-1 = TIT-1 = I
elde edilir. Bu ikisinden de, T* T = TT* = I ve dolay syla, T* = T-1 bulunur, yani, T
niterdir.
spat n tersi, T 'nin, (a) gere i, izometrik ve tan m gere i zerine olmas nedeniyle
aikard r. zerine olmayabilece i iin, izometrik bir operatrn, niter olmas gerekmez.
Buna bir rnek, x = (41 ) e Q2 olmak zere,
 147

ile verilen, T : Q 2 - Q2 , sa-kayd rma operatrdr.

PROBLEMLER
1. S ve T, bir H Hilbert uzay zerinde, s n rl self-adjoint lineer operatrler ise, a ve
)3 reel say lar olmak zere, -1= aS + fiT 'nin de self-adjoint oldu unu gsteriniz.
2. Bir H Hilbert uzay nda, Teorem 3.10.5 'i ispatlamak iin, Teorem 3.10.3 ' nas l
kullan m?
3. T : H - H s n rl self-adjoint lineer bir operatr ise, n pozitif bir tamsay olmak
zere, P 'nin de s n rl self-adjoint lineer bir operatr oldu unu gsteriniz.
4. H zerinde, herhangi s n rl lineer T operatr iin,
-2(T+ T* ) ve T2 = 2 (T- r)
operatrlerinin self-adjoint oldu unu gsteriniz.
T = T, + iT2 , Tl iT2
olduunu gsteriniz. Tekli i gsteriniz; yani, S 1 ve S2 self-adjoint olarak al nmak zere,
+ iT2 = S1 + iS2 eitli inin Si = T, ve S2 -= T-, sonucunu gerektirdi ini gsteriniz.
5. C 2 zerinde, T : C 2 --> C2 operatr, x = ( 4 ,, 2) olmak zere,
Tx = (41 + g , i42) ile tan mlanm olsun. T*T = TT* = 21 olduunu gsteriniz.
Prob.4 'de tan mland ekilde, T ve T2 'yi bulunuz.
6.T:H-.11 s n rl self-adjoint lineer bir operatr ve T 0 ise, 7" 'd r. Bu
nermeyi, (a) n = 2,4,6, 8, 16, ... , (b) Her n E N iin ispatlay n z.
7. niter bir matrisin kolon vektrlerinin, C" zerindeki iarp ma gre, ortonormal bir
kme oluturdu unu gsteriniz.
8. I, H zerindeki zde lik operatr olmak zere, izometrik lineer bir T:11-*H
operatrnn, T* T = I koulunu gerekledi ini gsteriniz.
9. niter olmayan, izometrik lineer bir T : H H operatrnn, H Hilbert uzay n!, H
'In uygun bir kapal altuzay zerine dn trdn gsteriniz.
10. X bir iarp m uzay ve T : X X izometrik lineer bir operatr olsun. dimX < co
ise, T 'nin niter oldu unu gsteriniz.
11. (niter Denklik) S ve T, bir H Hilbert uzay zerinde lineer operatrler olsun. H
zerinde,
S = UTU-1 = UTU*
olacak ekilde, niter bir Uoperatr varsa, S operatr, T 'ye niter olarak denktir
denir. T 'nin self-adjoint olmas halinde, S 'nin de self-adjoint oldu unu gsteriniz.
12. T 'nin normal olmas iin, gerek ve yeter ko ul, Prob.4 'de tan mlanan, Ti ve T2
'nin komtatif olmas d r. ispatlay n z.
13. : H -+ H (n = I, 2, ... ) normal lineer operatrler ve T T ise, T 'nin normal
lineer bir operatr oldu unu gsteriniz.
14. S ve T, ST* = T*S ve TS* = S*T koullar n gerekleyen normal lineer
operatrler ise, bunlar n S+ T toplamlar yla, ST arp mlar n n da normal oldu unu
gsteriniz.
15. Kompleks bir H Hilbert uzay zerinde, s n rl lineer bir T H H operatrnn
:
 148
normal olmas iin gerek ve yeter ko ul, her x E H iin, T* x il = II Tx Il olmas d r.
ispatlay n z. Bunu kullanarak, normal lineer bir operatr iin,
II11 = IlTil z
oldu unu gsteriniz.
 BLM 4

NORMLUZAYLAR VE BANACH UZAYLARI IIN TEMEL TEOREMLER

4.0. GIRI
Bu blm, normlu uzaylarla, Banach uzayiar n n daha ileri teorilerinin esaslann
ierecek olup, bunlar n bilinmemesi, sz konusu uzaylar n yarar ve uygulamalar nda
olduka k s tl bir alanda kalmam za neden olacakt r. Banach uzaylar teorisinin ke
talar olarak nitelendirebilece imiz drt teorem, Hahn-Banach Teoremi, Dzgn
Sinirlilik Teoremi, A k Dnm Teoremi ve Kapal Grafik Teoremi'dir. (Ad geen ilk
teorem herhangi bir normlu uzayda da geerlidir.)

Temel konulara ilikin k sa bilgilendirme

1. Hahn-Banach Teoremi 4.2.1 (de iik formlar 4.3.1., 4.3.2). Bu teorem, vektr
uzaylar zerinde tan m!' lineer fonsiyonellere ili kin bir geniletme teoremidir. Bir normlu
uzay n zengin bir biimde lineer fonksiyonellerle donat labilece ini garanti eden bu
teorem, uygun bir dual uzaylar teorisinin elde edilmesinin yan s ra, adjoint operatrlerin
doyurucu bir teorisinin olu turulmas na da yard mc olur (Ks.4.5,4.6).
2. Banach ve Steinhaus taraf ndan verilen Dzgn Sinirlilik Teoremi 4.7.3. Bu
teorem, 'ler bir Banach uzay ndan bir normlu uzay iine tan ml , s n rl lineer
operatrler olmak zere, (II T n II) dizisinin s n rl olmas iin yeterli ko ullar vermektedir.
Bu teorem, analizde, rne in, Fourier serileriyle (Bkz.4.7.5), zay f yak nsakl kla
(Bkz.4.8,4.9), dizilerin toplanabilmesiyle (Bkz. 4.10), say sal integrasyonla (Bkz.4.11) ve
benzerleri konularla ili kin (basit ya da ileri) uygulamalar sahiptir.
3.Aik Dn m Teoremi (4.12.2). Bu teorem, bir Banach uzay ndan, bir Banach
uzay zerine tan m!' s n rl lineer bir operatrn bir a k dnm olduunu, yani, a k
kmeleri a k kmelerin zerine dn trd n ifade eder. Dolay s yla, T bire-bir ve
rten ise, T- ' sreklidir (snrl invers teoremi).
4. Kapal Grafik Teoremi 4.13.2. Bu teorem, kapal lineer bir operatrn hangi
koullar alt nda sinirli olaca n ifade eder (Bkz.4.13.1). Kapal lineer operatrler, fiziksel
ve dier baz uygulamalarda nemlidir.
4.1. ZORN LEMMASI. Lineer fonksiyoneller iin bir geni letme teoremi olup formle
etti imiz zaman ifade edece imiz nedenler yznden ok nemli olan Hahn-Banach
Teoreminin ispat nda Zorn lemmas na gereksinme duyaca z. Zorn lemmay , iki tanesini
bu k sm n sonunda grece imiz, ok eitli uygulama alanlar na sahiptir. Bu lemmay
zerinde tan mlayaca m z yap bir k smi s ral kme olacakt r:
4.1.1. TANIM (K smi S ral Kme, Zincir). K smi s ral bir M kmesi, zerinde k smi
s ralama ad verilen, yani, < eklinde yaz l p, aadaki koullar gerekleyen bir ikili
ba nt n n tan mland bir kmedir:

149
 150
(KS 1) Her a EM iin a < a 'd r (Yans ma)
(KS 2) a < b ve b < a ise, a b 'dir. (Ters simetri)
(KS 3) a < b ve b < e ise, a < e' dir (Geime)
"K smi" szc , M kmesinin, a < b ve b < a s ralamalar ndan her ikisine de
uygun olmayan a ve b elemanlar n ierebilece ini vurgulamaktad r. Bu tr a ve b
elemanlar na k yasianamaz elemanlar ad verilir.Tersine olarak, a < b ya da b < a
ba nt s n (ya da her ikisini birden) gerekleyen a ve b elemanlar na ise k yaslanabilir
elemanlar denir.
Bir tam s ral kme, ya da zincir, herhangi iki eleman, k yaslanabilir olan bir k smi
s ral kmedir. Dier bir deyimle, k yaslanamaz eleman iermeyen k smi s ral kme
olarak tan mlan r.
K smi s ral bir M kmesinin bir W altkmesinin bir sts n r ,
her x E W iin, x < u

olacak ekildeki bir u E M eleman d r. (M ve W 'ye ba l olarak, byle bir u

eleman' varolabilir ya da olmayabilir). M 'nin bir maksimal eleman' ise,
m<xm=x
olacak ekilde bir m E M eleman d r. (Burada da, M 'nin bir maksimal eleman olabilir
ya da olmayabilir. Ayr ca, maksimal eleman bir st s n r olmak zorunda de ildir.)
RNEKLER
4.1.2. Reel Say lar. Tm reel say lar n kmesini ile gsterelim ve x < y bilinen
anlama sahip olsun. Bu ba nt alt nda, R. tam s ral olup bir maksimal eleman! yoktur.
4.1.3. Kuvvet Kmesi. Verilen bir X kmesinin btn altkmelerinden olu an P(X)
kuvvet kmesi, A < B s ralamas , A c B, yani, A, B 'nin aitkmesi anlam nda al nmak
zere, k smi s ral bir kme olup, P(X) 'in tek maksimum eleman' X 'dir.
4.1.4. Say n-lileri. M, reel say lar n x = y= , gibi btn s ral
n-lilerinden oluan bir kme olsun. Ve x < < bilinen anlam ta mak zere, her
j = 1,...,n iin, < oldu unu belirtsin. Bu ba nt , M zerinde bir k smi s ralama
tan mlar.
4.1,5. Pozitif Tamsay lar. M = N, yani, pozitif tamsay lann kmesi olsun. m < n
ba nt s , m 'nin n bld anlam na gelsin. Bu ba nt , N zerinde bir k smi s ralama
ba nt s d r.
Dier baz rnekler problemler aras nda verilmitir.
imdi, Tan m 4.1.1 'de verilen kavramlar kullanarak, bir aksiyom olarak
d nd mz, Zorn lemmas n formle edebiliriz:
4.1.6. Zorn Lemmas . M (1) k smi s ral bir kme olsun. Her C c M zincirinin bir
st s n ra sahip oldu unu varsayal m. Bu durumda, M en az bir maksimal elemana
sahiptir.
UYGULAMALAR
4,1.7. Hamel Baz . Her X {O} vektr uzay bir Hamel baz na sahiptir.
ispat. M, X 'in lineer ba ms z btn altkmelerinin kmesi olsun. X {O}
olduundan, X kmesinde bir x 0 eleman varolup, {X} E M 'dir ve dolay s yla,
M 'dir. Kme ierme ba nt s M zerinde bir k smi s ralama tan mlar
(Bkz.4.1.3).Her C c M zinciri, X 'in C 'nin eleman' olan tm altkmelerinin birle imi
 151
olan, bir sts n ra sahiptir. Zorn lemmas uyar nca, M 'nin bir B maksimal eleman'
vard r. imdi, B 'nin X iin bir Hamel baz oldu unu gsterece iz. Y = span B olsun. Bu
durumda, Y, X 'in bir altuzay olup Y = X 'dir. nk, aksi halde, z E X, z o Y olmak
zere, BU {z}, B 'yi gerek bir altkme olarak ieren lineer ba ms z bir kme olur ki,
bu da, B 'nin maksimal oluuyla eliir.
4.1.8. Total Ortonormal Kme. Her H * {O} Hilbert uzay nda total ortonormal bir
kme vard r. (Bkz.K s.3.6).
ispat. M, H 'daki btn ortonormal altkmelerin kmesi olsun. H * {0} oldu undan,
bir x 0 eleman' varolup, H ' n bir ortonormal altkmesi, y = x olmak zere, {y}
kmesidir. Dolay s yla, M 'dir. Kme ierme ba nt s , M zerinde bir k smi s ralama
tan mlar. Her C c M zinciri bir st s n ra sahip olup, bu sts n r, X 'in, C 'nin eleman
olan btn altkmelerin birle imidir. Zorn lemmas gere ince, M, bir F maksimal
eleman na sahiptir. imdi, F 'nin, H 'da total oldu unu gsterece iz. Bir an bunun do ru
olmad n varsayal m. Teorem 3.6.2 gereince, zil.' olacak ekilde, s f rdan farkl bir
z E II eleman' vard r. Buna gre, e = fizri z olmak zere, Fi = FU {e} ortonormal
olup, F, F1 'in gerek bir altkmesidir. Bu ise, F 'nin maksimal eleman olu una
ayk r d r.

PROBLEMLER
1. rnek 4.1.3 'deki ifadeleri gerekleyiniz.
2. X, [0,1] aral zerinde, tm reel deerli x fonksiyonlar n n kmesi olsun. Ve
x < y, her t E [0,1] iin, x(t) < y(t) anlam na gelsin. Bu ba nt n n bir k smi s ralama
tan mlad n gsteriniz. Bu s ralama bir tam s ralama m d r? X bir maksimal elemana
sahip midir?
3. Btn z = x + iy, w = u + iv,... kompleks say lar ndan oluan kmenin, "s", reel
say lar iin bilinen anlamda kullan lmak zere, z < w ba ntis yia, x < u ve y < v
olduunu belirterek tan mlayaca m z ba nt yard m yla, k smi s ralanabilece ini
gsteriniz.
4. M kmesi, (a) {2,3,4,8) ve (b) btn asal say lar kmesi olmak zere, M 'nin
4.1.5 'deki k smi s ralama ba nt s na gre, btn maksimal elemanlar n bulunuz.
5. Sonlu ksmi s ral bir A kmesinin en az bir maksimal elemana sahip oldu unu
gsteriniz.
6. (En Kk Eleman, En Byk Eleman). K smi s ralanm bir M kmesi verilmi
olsun. Her x E M iin, a < x olacak ekilde, en fazla bir tek a eleman' ve yine, her
x E M iin, x < b olacak ekilde en fazla bir tek b eleman n n varoldu unu gsteriniz.
Eer byle bir a (ya da b) eleman' varsa, buna, M 'nin en kk eleman (ya da, en
byk eleman') ad verilir.
7. (Alt S n r). K smi s ral bir M kmesinin bir A * altkmesinin bir alt s n r , her
y E A iin, x < y olacak ekilde bir x E M eleman d r. rnek 4.1.5 'de, A = {4,6}
altkmesinin st ve alt s n rlar n bulunuz.
8. Ksmi s ral bir M kmesinin, bir A * d> altkmesinin bir en byk alts n r , A 'n n
herhangi bir P alt- s n r iin, P < x koulunu gerekleyen bir x alts n r d r; Bunu,
x = ebas A = inf A olarak yazaca z. Benzer ekilde, A 'n n bir en kk st s n r , A 'n n
herhangi bir u sts n r iin, y < u ko ulunu gerekleyen bir y sts n rd r; bunu da,
y = eks A = sup A olarak yazaca z. (a) Eer A bir en byk alts n ra sahip ise, bunun
 152
tek oldu unu gsteriniz. (b) rnek 4.1.3 'de ebas{A,B} ve eks{A,B} nedir?
9. (rg). M k smi s ral bir kme olsun. E er, M 'nin herhangi iki x,y eleman' (x Ay
olarak belirtilen) bir ebas 'a ve (x v y olarak belirtilen) bir eks 'e sahip ise, bir rg ad n
al r. rnek 4.1.3 'deki k smi s ral kmenin, AAB=AnB ve AVB=AUB al nmak
zere,bir rg oldu unu gsteriniz.
10. K smi s ral bir M kmesinde bir x E M eleman , y<x y = x olmas halinde,
bir minimal eleman olarak adland r l r. Prob.4(a) 'daki tm minimal elemanlar bulunuz.

4.2. HAHN-BANACH TEOREM

Hahn-Banach teoremi, lineer fonksiyoneller iin bir geni letme teoremi niteliinde
olup, s n rl lineer operatrlere ili kin en nemli teoremlerden birisidir. Teoremin ifade ve
ispat n vermeden nce, teoremde ad geen bir szc tan mlamam z yerinde
olacakt r.
Bir X vektr uzay zerinde, reel deerli bir p fonksiyoneli verilmi olsun. Eer p
fonksiyoneli alttoplamsal, yani,
p(x + y) S p(x) + p(y) (her x,y e X iin) (1)
ve pozitif-homojen,yani,
p(ax) = ap(x) (118 . deki her a > 0 ve x E X iin) (2 )
ise, p fonksiyoneline altlineer fonksiyonel ad verilir. (Not. Normlu bir uzaydaki "norm"un
byle bir fonksiyonel oldu unu hemen syleyebiliriz.)
4.2.1. HAHN-BANACH TEOREM (Lineer Fonksiyonellerin Geni letilmesi). X reel
bir vektr uzay ve p, X zerinde altlineer bir fonksiyonel olsun. Ayr ca, f 'nin, X 'in
bir Z altuzay zerinde tan ml olup her x e Z iin,
f(x) < p(x) (3)
koulunu gerekleyen, lineer bir fonksiyonel oldu unu kabul edelim. Bu durumda, f
fonksiyoneli, Z 'den X 'e, her x E X iin,
7(x) S p(x) (3-)
olacak ekilde, bir 7 lineer genilemesine sahiptir. Di er bir deyimle, 7, X zerinde
lineer bir fonksiyonel olup, X zerinde (3*) ' gerekler ve her x E Z iin, 7(x) = f(x) 'dir.
ispat. nemli olmas nedeniyle, ispatta izleyece imiz s ray ad m ad m
belirtmemizde yarar olacakt r.
(a)f 'nin D(g) tan m kmeleri zerinde, g(x) < p(x) koulunu gerekleyen btn
lineer genilemelerinin oluturdu u E kmesi k smi s ralanabilir olacak ve Zorn
lemmas E 'nin bir 7 maksimal eleman n n varl n ortaya karacakt r.
(b)7, X uzay n n tm zerinde tan ml olacakt r.
(c) (b) 'de kullan lan yard mc bir ba nt gz nne al nacakt r.
imdi s rayla ispat m za balayabiliriz.
(a) E, f 'nin, her x E D(g) iin,
 153
g(x) < p(x)
kouluna uygun btn g lineer genilemelerinin oluturdu u kme olsun. f e E
oldu undan, a ikar olarak, E 'dir. E zerinde, "h, g 'nin bir geni lemesidir; yani,
tan m gerei, D(h) D D(g) ve her x e D(g) iin, h(x) = g(x) dir" anlam nda kullan lmak
zere, g < h ile bir k smi s ralama tan mlayabiliriz.
Herhangi bir C c E zinciri iin, k' fonksiyonelini,
x E D(g) ise, (x) = g(x) (g C) E

ile tan mlayal m. lineer bir fonksiyonel olup, tan m kmesi, C 'nin bir zincir olmas
nedeniyle, bir vektr uzay olan,
D() =U D(g)
gcC

'dir. " 'n n tan m belirgin deildir. Gerekten, g ,g2 e C olmak zere, bir
x e D(g ) fl D(g2 ) iin, C 'nin bir zincir olmas nedeniyle, g (x) = g2(x) yazabiliriz;
dolay s yla, g < g2, ya da, g2 < g 'dir. Aikar olarak, her g e C iin, g < 'd r. Buna
gre, , C 'nin bir st s n nd r. C c E keyfi oldu undan, Zorn lemmas , E 'nin bir 7
maksimal eleman na sahip olmas n gerektirir. E 'nin tan m gere i, bu maksimal
eleman, f 'nin

7(x) 5 p(x) x e D(f) (4)

koulunu gerekleyen, lineer bir geni lemesidir.
D) 'n n, X 'in tm oldu unu gsterece iz. Bunun hatal olduunu
(b) imdi de,
varsayal m. Bu durumda, bir y e X- D(7) seebilir ve X 'in D(7) ve y taraf ndan
gerilen Y, altuzay n gz nne alabiliriz. 0 e D(75 olmas nedeniyle, y # 0 olduu
grlmektedir. Herhangi bir x E Y, eleman n
x = y + ay (y e D(7))

eklinde yazabiliriz ve bu gsterim tek'dir. Gerekten, 57 E DO5 olmak zere,

y + ay = y + Ay eitli i, y D(7) olmas na kar n, y -y = DO)'.. olmak zere,
y-y = (/3 - a)y eitli ini gerektirir; dolay siyla, tek zm, y - y = 0 ve 13 - a = 0
olup, bu da tekli in ispat n tamamlar.
Yi zerinde bir g fonksiyoneli, c herhangi bir reel sabit olmak zere,

g (y+ ay ) = 7(y) + ac ( 5)
ile tan mlan r. g 'in lineer oldu unu gstermek zor de ildir. Ayr ca, a = 0 iin,
g (y) = 7(y) yazabiliriz. Buna gre, g ,, 7
'n n bir gerek geni lemesidir. Yani, D(75 ,
D(g ) 'in bir gerek altkmesi olacak ekilde bir geni lemesidir. Son olarak, her x E
D(g ) iin,
g (x) p(x) (6)
oldu unu gstererek, g e E oldu unu ispatlayabilirsek, bu sonu, 7
'n n maksimal
eleman olu u gereiyle eliecek ve dolay syla, D(7) # X varsay m hatal olup, D(7)
= X do ru olacakt r.
(c) Buna gre, son olarak, g 'in, (5) 'deki uygun bir c iin, (6) 'y gerekledi ini
gstermemiz gerekmektedir.
D(f)- 'da herhangi y ve z 'yi gz nne alal m. (4) ve (1) 'den,
 154
7(y) - 7(z) = 7(y-z) < P(Y - z)
= P(Y +Y - y - z)
5 P(Y+Y )+P(-y - z)

elde ederiz. Son terimi sola ve 7(y) terimini sa a geirerek, y sabit olmak zere,

P(-.Y - z) - 7(z) 5 P(Y +Y ) - 7(Y)

-

yazabiliriz. Sol tarafta y ve sa tarafta z bulunmad ndan, buradaki eitsizlik, sol

tarafta, z E D6.5zerinden supremum (mo diyelim), ve sa tarafta, y e D(7) zerinden
infimum (m diyelim) almam z halinde de geerli olacakt r. Buna gre, mu 5 m olup,
mo < c < m olacak ekildeki bir c say s iin, (7) 'den,

-p(-y i -z) - 7(z) 5c (her z E D(f) iin) (8a)

e 5 p(y + y 1) -7(y) (her y E D6)- iin) (8b)

yazabiliriz. (6) 'y , nce (5) 'deki negatif a ve sonra da pozitif a iin ispatlayaca z.
a < 0 iin, (8a) 'y , z yerine, et - 'y alarak, yani,

- 74y) c
eklinde kullanacaz. Bu eitsizli in, -a > 0 ile arp m ,
ap(-y - kl y) + 7(y) 5 -ac
sonucunu verir. Bu e itsizlik ile, (5) 'den, y + ay = x kullanarak, istenilen,
gi(x) = 7(y) + ac < -ap(-y - --(k) = p(ayi + y) = p(x)
eitsizliini elde ederiz.
a = 0 iin, x E D(f) olup, ispatlanacak bir ey yoktur. a > 0 iin, (8b) 'yi, y yerine
a-ly yazarak,
c 5- P(Y 4- y ) - 7(7-iY)
1
eitsizli ini elde etmek iin kullanaca z. Bunun, a > 0 ile arp m ise,

ac 5 aP(Y +Y ) - 7(Y) = P(r) - 7(Y)

sonucunu verir. Bundan ve (5) 'den de,
g (x) = 7(y) + ac < p(x)
elde edilir.
Zorn lemmas olmaks z n yolumuza devam edebilir miyiz? Bu soru; zellikle, sz
konusu lemman n bir ina yntemi vermemesi nedeniyle, ilgintir. E er (5) 'de, yerine f 7
al rsak, her reel c say s iin, f 'nin, D(f)u {y} taraf ndan gerilen Z altuzay na bir gjlineer
genilemesini elde ederiz ve ispat n (c) k sm nda 7 yerine,/ al nmas halinde ortaya
kacak durumdan da grece imiz gibi, her x E Z iin, g (x) < p(x) olacak ekilde bir c
seebileceimizi grrz. X = Z ise amaca ula lm t r. X Z, ise, biry2 E X-Zi alp, f
Z ve y2 taraf ndan gerilen Z2 'ye geniletmek iin ilemi tekrarlar ve bu ekilde devam
ederiz. Bu yntem,her biri bir ncekini ieren Zi altuzaylar n n bir dizisini verir ve
 155
dolay s yla,/ 'nin bu altuzaylar n birinden dierine lineer olarak geni letilebilece ini ve
bu gi geni lemelerinin, her x E Zi iin gi (x) < p(x) koulunu gerekledi ni gsterir.
E er,

X= Zi

ise, n ad m sonra amaca ula nz. Eer,

X U Z-,

ise, adi tme var m yntemini kullanabiliriz. Bununla birlikte, X byle bir gsterime sahip
de ilse, burada sundu umuz ispatta Zorn lemmas na mutlaka gereksinim duyar z.
Ku kusuz, zel uzaylar iin durum daha basit olabilir. rne in, Hilbert uzaylar , Riesz
gsterimi (3.8.1) nedeniyle bu tip uzaylard r. Bu durumu bundan sonraki kesimde
inceleyece iz.
4.3. KOMPLEKS VEKTR UZAYLARI VE NORMLU UZAYLAR IIN
HAHN-BANACH TEOREM .
4.2.1. no.lu Hahn-Banach Teoremi reel vektr uzaylara ili kin olup, bu teoremin
kompleks vektr uzaylar n da ieren bir genelle tirilmesi H.F.Bohnenblust ve A.Sobczyk
(1938) taraf ndan elde edilmi tir.
4.3.1. GENELLEST R LMIS HAHN-BANACH TEOREMI. X reel ya da kompleks bir
vektr uzay ve p, X zerinde alttoplamsal olan, yani, her x,y e X iin,
p(x -1- y) < p(x) +1)(Y)
eitsizli ini gerekleyen ve her a skaleri iin,
p(ax) = laLp(x)
eitliine uygun, reel de erli, bir fonksiyonel olsun. Ayr ca, f, X 'in bir Z altuzay zerinde
tan mlanan ve her x e Z iin,
jf(x)i p(x) 13)
eitsizli ini gerekleyen bir lineer fonksiyonel olsun. Bu durumda, f, Z 'den X 'e, her
x E X iin,
I7(x) I 5_ p(x) (3 1
eitsizliini gerekleyen bir f lineer geni lemesine sahiptir.
Ispat. (a) Reel Vektr Uzay . X reel ise, durum basittir. Bu durumda, (3) forml, her
x e Z iin,f(x) < p(x) sonucunu verir. Dolay s yla, 4.2.1 Hahn-Banach Teoremi
gereince, Z 'den X 'e, her x G X iin,
7(x) 5_ p(x) (4)
olacak ekilde bir 7 lineer genilemesi vard r. Bu sonu ve (2) 'nin yard m yla,
-7(x) = 7(-x) p(x) = - -1 Ip(x) = p(x),
yani, 7(x) > -p(x) elde ederiz. Bu ise, (4) ile birlikte, bize (3*) ' verir.
(b) Kompleks Vektr Uzay . X kompleks olsun. Bu durumda, Z de bir kompleks
vektr uzay d r. O halde/ kompleks deerli olup, f ve f2 reel-de erli olmak zere,
f(x) = f (x) + if2(x) (x e Z)
 156
yazabiliriz. Bir an iin, X ve Z 'yi reel vektr uzaylar olarak d nelim ve bunlar ,
s ras yla, X ve Z, ile gsterelim. Bu durum, skalerle arpma i lemini (kompleks say lar
yerine) reel say lara indirgedi imizi ifade eder.); Z zerinde lineer vef ve f2 reel
deerli olduklar ndan,fi ve f2, Z, zerinde lineer fonksiyonellerdir. Ayr ca, bir kompleks
say n n reel k sm , bu kompleks say n n mutlak de erinden daha byk
olamayaca ndan,fi(x) < jf(x)I yazabiliriz. Dolay s yla, (3) gere ince, her X E Z, iin,
(x) 5 p(x)
elde ederiz. 4.2.1 Hahn-Banach Teoremi uyar nca,fi 'in Z 'den X, 'ye, her x E X, iin,
7, (x) p(x) (5 )

olacak ekilde, bir f lineer genilemesi vard r. ylece, fi iin gerekli ko ulu elde
etti imize gre, imdi de f2 'ye bakal m. Z 'ye dnerek ve f = + if2 'yi kullanarak, her
x E Z iin,
i(f (x) + if2(x)) = if(x) = f(ix) = fi(ix) + if2(ix)
elde ederiz. Her iki yandaki reel k s mlar birbirine e it olmal d r:
/2(x) (ix) (x E Z)
Buna gre, her x E X iin,
7(x) = 7, (x) i7, (ix) (x E X)
dersek, (6) 'dar , Z zerinde, 7(x) = f(x) olduunu grrz. Bu da bize, 7 'n n,/ 'in , Z
'den X 'e bir genilemesi oldu unu gsterir. Bundan sonraki i imiz,
(i)7 'n n, X kompleks vektr uzay zerinde bir lineer fonksiyonel oldu unu ve
(ii)7 'n n X zerinde, (3*) gerekledi ini ispat etmek olacakt r.
(i) 'in gereklendi ini, (7) 'yi, 7, 'n n X reel vektr uzay zerindeki lineerli ini
kullanarak yapt m z aa daki hesaplamalar sonucunda grebiliriz; burada, a + ib, a
ve b reel olmak zere, herhangi bir kompleks skalerdir:
7((a + ib)x) = 7 (ax + ibx) i7 t (iax bx)

= a7 (x) + b7 i (ix) i(a7 i (ix) b7 1 (x))

= (a + ib)rf7(x) 7 i ( ix)]

= (a + ib)7(x).

imdi de, (ii) 'yi ispatlayal m. (1) ve (2) gere ince, p(x) = 0 oldu undan, 7(x) = 0
olacak ekildeki herhangi bir x iin, (ii) gereklenir. x 7(x) * 0 olacak ekilde alal m. Bu
durumda, kompleks say lar n kutupsal formlann kullanarak,
7(x) = 17(x) I ei
yazabiliriz ve dolay s yla,

I 7(x) I = 7(x). e -'6 -- 7(e' .x)

buluruz. I7(x) I reel oldu undan, son ifade de reel olup, kendisinin reel k sm na eittir. O
halde (2) uyar nca,

1 7(x)I = 7(e x) = 7, (e -'6 .x) p(e -19 x) = le -i ip(x) = p(x)

yaztl r ve bu da ispat! tamamlar.
 157
Hahn-Banach teoreminin sreklilik hakk nda do rudan do ruya bir ey
sylememesine kar n, teoremin temel uygulamalar ndan birisi sinirli lineer
fonksiyonellere ilikindir.Bu da bizi, esas inceleme konumuz olan normlu uzaylara
gtrr. Gerekten, Teorem 4.3.1 a adaki temel teoremi verir:
4.3.2. HAHN-BANACH TEOREMi (Normlu Uzaylar). f, normlu bir X uzay n n bir Z
altuzay zerinde s n rl lineer bir fonksiyonel olsun. Bu durumda, X zerinde, f 'nin X 'e
bir genilemesi olan ve

11711x =s':xP I7(x) I z =sup ifix)1

l x11=1

olmak zere, ayni

1 711 x = l z (8 )
normuna sahip, s n rl lineer bir 7 fonksiyoneli vard r (ve Z = {O} aikar halinde,
II/11 z = O 'dir).
Ispat. Z = {O} ise, f = 0 ve genilemesi olan 7 = 0 'd r. Z * {O} olsun. Teorem
'i kullanmak istiyoruz. O halde, nce uygun birp bulmaliy z. Her x E Z iin,
if(x)i 5- 11111 z lix Il
yazabiliriz. Bu ise,
P(x) = IUII z IIxIl (9)
al nmak zere, (3) formundad r.
p 'nin X 'in tm zerinde tan ml oldu unu gryoruz. Ayr ca, gen e itsizlii
nedeniyle,
IXx + Y) = 11111 z lix +y1I Ilf11,(11x II + IIYII) = p(x) +p(Y)
oldu undan, p, X zerinde, (1) gerekler.
p(ax) = 11f11 z il ax11 = la] lifil z lIxti = Ict P(x)
olmas nedeniyle, p, X zerinde, (2) 'yi de gerekler. O halde, art k Teorem 4.3.1. 'i
uygulayabilir ve X zerinde, f 'in genilemesi olan lineer bir 7 fonksiyonelinin
varoldu unu syleyebiliriz. Normu 1 olan btn x 'ler zerinden supremum alarak,

11711 x =suP 17(x)1 5- lifil z

eitsizliini elde ederiz. Bir geni leme alt nda norm azalmayaca ndan, ayn zamanda,
11711 x I(fli z yazabiliriz. Bu sonucu (8) ile birlikte gznne al rsak teoremin ispati
tamamlanm olur.
zel durumlarda konu ok daha basit hale gelebilmektedir. rne in, Hilbert uzaylar
bunlardan birisidir. Gerekten, Z, bir X = H Hilbert uzay nin kapal bir altuzay ise f,
Ilz Il = 1[111 olmak zere, rne in,
f(x) x,z > (z E Z)
eklinde bir Riesz gsterimine sahiptir (3.8.1). iarpim n, H 'in tm zerinde
tan mlanm olmas nedeniyle, kukusuz, bu gsterimf 'in, Z 'den H 'a bir 7
genilemesini verir ve Teorem 3.8.1 gere ince, 117
Ilzll = Ilill oldu undan, 7, f ile
ayn norma sahiptir. O halde, bu durumda geni leme a ikard r.
imdi de, Teorem 4.3.2 'den, ileride ok kullanaca m z, nemli bir sonucu
 158
kartaca z; kabaca sylersek, bu sonu, normlu bir X uzay n n X' dual uzay n n X 'in
farkl noktalar ndaki farkl l klar yans tacak, yeterli oklukta s n rl lineer fonksiyonelden
olutu unu gsterir. Bu konu, adjoint operatrler (K s.4.5) ve zay f yak nsakl k (K s. 4.8)
konular na ilikin durumlarda nemli olacakt r.
4.3.3.. TEOREM. (S n rl Lineer Fonksiyoneller). X normlu bir uzay ve x o # 0, X 'in
herhangi bir eleman olsun. Bu durumda, X zerinde,
11711 = 1, 7(xo) = Ilxo il
olacak ekilde, s n rl lineer bir 7 fonksiyoneli vard r.
Ispat. X 'in, a bir skaler olmak zere, x = axo eklindeki tm elemanlar ndan olu an
bir Z altuzay n gz nne alal m. Z zerinde lineer birf fonksiyonelini
J(x) = f(axo) = ailxo 11 ( o)
eklinde tan mlayabiliriz. f s n rl olup,
If(x)1 = Kax0)1 = laIllxo Il = ilaxo 11 = 11x11
olmas nedeniyle, Ilfil = 1 normuna sahiptir. Teorem 4.3.2 'nin alt nda, f 'in, Z 'den
X 'e, 11711 = l[fil = 1 normuna sahip bir 7 lineer geni lemesine sahip oldu unu
syleyebiliriz. (10) formlnden ise, 7(xo) =f(xo) = lIxo II olduunu grrz.
4.3.4. SONU. (Norm, S f r Vektr). Norrniu bir Xuzay ndaki her x iin,

l x II =sup !f(x)1
fax 1V11
fro

yazabiliriz. Buna gre, xo, her f E X iin,f(xo ) = 0 olacak ekilde bir eleman ise, xo = 0
'd r.
ispat. Teorem 4.3.3 'den, xo yerine x yazarak,
if(x)i > 17(x)1 _
sup Ilxll
fEY
fro
f 117 ii
buluruz ve jj(x)I < VI& II oldu unu gz nne alarak,
If(x)1
sup
feX 1[111
elde ederiz.
PROBLEMLER
1.(Yar -norm). (1) ve (2) 'nin, p(0) = 0 ve p(x) > 0 sonular n gerektirdi ini ve
dolaysyla, p 'nin bir yar -norm oldu unu gsteriniz. (Bkz. K s.2.3, Prob.12)
2. (1) ve (2) 'nin, Ip(x) p(y)I < p(x y) eitsizli ini gerektirdi ini gsteriniz.
3. (7) ile tan mlanan 7 'n n kompleks bir X vektr uzay zerinde lineer bir
fonksiyonel oldu unu gstermi tik. Bu ama iin, 7 (ix) = /7 (x) oldu unun ispat
edilmesinin yeterli oldu unu gsteriniz.
4. p, bir X vektr uzay zerinde tan mlanm olsun ve (1) ile (2) 'yi gereklesin.
Verilen herhangi bir X0 E X 'e kar l k, X zerinde, her x e X iin, 7 (xo) = p(xo) ve
17(x) I < p(x) olacak ekilde bir 7 lineer fonksiyonelinin varolduunu gsteriniz.
5. Teorem 4.3.1. 'deki X bir normlu uzay ve baz k > 0 sabitleri iin, p(x) < kjlxll ise,
11711 S k oldu unu gsteriniz.
 159
6. Teorem 4.3.2 'yi grntleyebilmek iin, R 2 Euclid dzlemi zerinde,
f(x) = c 41+ a242, x = (41,2) ile tan mlanan bir f fonksiyoneli ile, bunun R 3 'e olan
lineer 7 genilemesini ve bunlara kar l k gelen normlar inceleyiniz.
7. Teorem 4.3.3 'n dier bir ispat n , ele al nan uzay n bir Hilbert uzay olmas
halinde veriniz.
8. X normlu bir uzay ve X', X 'in dual uzay olsun. Eer X {O} ise, Xl dualinin {O}
olamayaca n gsteriniz.
9. Ayr labilir normlu bir X uzay iin, Teorem 4.3.2 'nin, (Teorem 4.2.1. 'in ispat nda
dolayl olarak kullan lan) Zorn lemmas ndan yararlan lmadan, do rudan
ispatlanabilece ini gsteriniz.
10. 4.3.4. 'deki ikinci ifadeyi, do rudan do ruya, 4.3.3 'den elde ediniz.
11. Normlu bir X uzay zerinde tan ml her s n rl lineerf fonksiyoneli iin,
j(x) = j(y) ise, x = y oldu unu gsteriniz.
12. Teorem 4.3.3 ' grntleyebilmek iin, X'i R 2 Euclid dzlemi olarak al p, 7
fonksiyonelini bulunuz.
13. Teorem 4.3.3 'n varsay mlar! alt nda, X zerinde, 11711 = lxo IL' ve 7(x0) = 1
olacak ekilde s n rl lineer bir 7 fonksiyonelinin varl n gsteriniz.
14. (Hiperdzlem). Normlu bir X uzay ndaki herhangi bir S(0 ; r) kresi ve herhangi
.
bir xo S(0; r) noktas n, B(0; r) yuvar tmyle, Ho ile belirlenen iki yar m uzay n birisi
iinde bulunacak ekilde, bir No D xo hiperdzleminin varoldu unu gsteriniz. (Bkz.
K s.2.8, Prob.12,15). Basit bir grntleme ekil 39'da gsterilmi tir.

ekil 39. Prob.14'n ER 2 Euclid dzlemi iin grnts

15. E er xo, normlu bir X uzay nda, normu 1 olan her f e X' iin, ji(x0)1 5. e olacak
ekilde bir eleman ise, lixo II < e oldu unu gsteriniz.
 160
KIN
4.4. C[a,b] ZERINDE TANIMLI SINIRLI L NEER FONKS YONELLERE ILI
UYGULAMA
4.3.2 Hahn-Banach teoremi bir ok nemli uygulamaya sahiptir. Bundan sonraki
k s mda, bunlardan bir tanesini gz nne alaca z. Bu k s mda ise, bu uygulamalardan
bir dieri sunulacakt r (Bu k s m istee ba l d r. Yaln zca bir kez K s.9.9 'da gereksinim
duyulacakt r.). Asl nda,Teorem 4.3.2 'yi, [a,b.] belirlenmi kompakt bir aral k olmak
zere, C[a,b] 'de tan m!' s n rl lineer fonksiyoneller iin, genel bir gsterim forml elde
etmek iin kullanaca z. zel uzaylar zerinde tan m!' fonksiyonellerin byle genel
gsterimlerinin nemi K s.2.10 'da a klanm t . Ele ald m z problemde, sz konusu
gsterim Riemann-Stieltjes integrali cinsinden olacakt r. Bu nedenle, al lm Riemann
integralinin bir genelletirmesi olan bu integralin tan m n ve bir ka dzeli ini
hat rlamam z uygun olacakt r. Aadaki kavram vererek ie ba layal m.
w, [a,b] zerinde tan ml bir fonksiyon olsun. E er,

Var(w) = sup ZIw(t,) w(ti_1)1 (1)

I J=

olmak ve sz konusu supremum, [a,b] aral n n tm

a = to < t l <...< t, = b (2)
paralan lar zerinden al nmak zere, w fonksiyonunun [a,b] zerindeki, Var(w) total
sal n m sonlu ise, w total sal n ml fonksiyon olarak adland r l r; burada, n E N keyfi
olmakla birlikte, [a,b] aral nda, t deerlerinin seimi (2) 'yi gereklemelidir.
Aikar olarak, [a,b] zerinde s n rl sal n ml tm fonksiyonlar bir vektr uzay
oluturur. Bu uzay zerindeki bir norm da,
Ilwll = jw(a)1+ Var(w) (3)
ile verilir. Bu ekilde tan mlanan normlu uzay da Bl[a,b] ile gsterilir; burada BV
sembol, s n rl sal mmli (bounded variation) deyimini a nt rmaktad r.
imdi, bir Riemann-Stieltges integrali kavram n a adaki ekilde elde edebiliriz.
x E C[a,bJ ve w E BV[a,b] olsun. Pn, [a,b] aral n n (2) ile verilen herhangi bir
paralan olsun ve r/(P), en byk [t.,_1,1:1 ] aral n n uzunlu u, yani,
q(P,) = max(t to,...,t tn_ )
olsun. [a,b] 'nin her P paralan iin,

s(P) =Ex(t,)[ (1) w(th )] (4)

=1
toplam n gz nne alal m. Her E > 0 say s iin,
n) < 8 (5)
olduka,
ISs(Pn)I < (6)
olacak ekilde bir 6 > 0 say s varolacak biimde bir S say s vard r. Bu S say s , x
[a,b] zerinde, w 'ye gre, Riemann-Stieltjes integrali olarak adlandtr l r ve

x(t)dw(t) (7)

ile belirtilir.
0 halde, (7) 'yi, [a,b] 'nin, n co iin, ri(P)--> 0 koulunu gerekleyen
 161
paralan lar n n bir (P ) dizisi iin, (4) 'n limiti olarak elde edebiliriz. ((5) ile
kar lat r n z).
w(t) = t al nmas halinde, (7) 'deki integralin, x fonksiyonunun [a,b] zerindeki,
bilinen Riernann integraline dn t ne dikkat ediniz.
Ayrca, eer, x, [a,b] zerinde srekli ise ve w,[a,b] zerinde integrallenebilen bir
treve sahip ise,

J x(t) dw(t) = x(t) (t) dt ( 8)

yazabiliriz; burada, ('), t 'ye gre trevi belirtmektedir.

(7) 'deki integral, lineer olarak, x E C[a,b] 'ye ba l d r; yani, her x , x2 E C[a,b] ve
a, fi skalerleri iin,

[aX 1(0 -f- fix2(0idw(t) = ot x (t)dw(t) + fi x2(t)dw(t)

yazabiliriz.Sz konusu integral, ayn zamanda, w E BV[a,b] 'ye de lineer olarak

ba ml d r; yani, her w ,w2 E BV[a,b] ve r ve 8 skalerleri iin,

J x(t)d(Yw i +Sw2 )(t) = r x(t)dw (t) + 8 j. x(t)dw 2 (1)

'dir. Incelemelerimizde, J = [a,b] olmak zere,

X(t) dw(t) 5max tx(t)! Var(w) (9 )

eitsizliine de gereksinim duyaca z. Bu eitsizli in, diferensiyel ve integral hesaptan

aina olduumuz bir forml genelletirdi ini de belirtmekte yarar gryoruz. Gerekten,
eer w(t) = t ise, Var(w) = b a olup, (9) eitsizli i,

x(t) dt S..max jx(t)1(b a)

a

eklini al r.
C[a,b] zerinde tan m'', s n rl lineer fonksiyonlar iin, F.Riesz (1909) taraf ndan
ispatlanan gsterim teoremi a adaki ekilde ifade edilebilir.
4.4.1. RIESZ TEORENII. (C[a,b] zerinde tan m!' fonksiyoneller). C[a,b] zerinde
tan m,' her s n rl lineer fonksiyonel

J(x) = X(t) dw(t) ( o)

eklinde bir Riemann-Stieltjes integraliyle gsterilebilir. Burada, w fonksiyonu [a,b]

zerinde s n rl sal n ml olup,
Var(w) =
total sal n m na sahiptir.
Ispat. Normlu uzaylara ili kin 4.3.2 Hahn-Banach teoreminden,f 'nin, C[a,b] 'den,
 162
[a,b] zerinde tan ml tm s n rl fonksiyonlardan olu an ve

Ilx II =sup pc(t)1 J = [a, b]

ile tan ml norma sahip, B[a,b] normlu uzay na bir 7

genilemesinin varl n grebiliriz.
7
Ayr ca, ad geen teorem uyar nca, lineer fonksiyoneli s n rl olup, f ile ayn norma
sahiptir; yani,

117 11 = lifil
'dir.
imdi, (10) 7da gereksinim duyulan w fonksiyonunu tan mlayabiliriz. Bu amala
ekil 40'da gsterilen x, fonksiyonunu gz nne alal m. Bu fonksiyon [a,b] zerinde
tan ml olup, tan m gere i, [a, t] zerinde 1, aksi halde 0 de erini almaktad r. Aikar
olarak, x, E B[a,b] 'dir. x, 'nin, [a, ] aral n n karakteristik fonksiyonu olarak
7
adland r ld n da hat rlatal m. x, ve fonksiyonelini kullanarak, [a,b] zerinde bir w
fonksiyonunu,
w(a) = 0 w(t) = 7(x i ) t E (a,b]
ile tammlayabiliriz. imdi bu w fonksiyonunun, s n rl sal n ml olduunu ve Var(w) 5_ l[fli
oldu unu gsterelim.

ekil 40. x, fonksiyonu

Bir kompleks byklk iin, kutupsal formu kullanaca z. Gerekten, 9 = arg

alarak,

1 =0
e(4) =
el O
olmak zere,
= ii e(0
yazabiliriz. -# 0 ise, KI = /e8 = e' oldu unu gryoruz. Buna gre, s f r olsun ya da
olmas n herhangi bir iin,
IDI = e()
elde ederiz; burada, st izgi, al lm biimde, kompleks e leni i gstermektedir.
Bundan sonraki formllerimizi de sadele tirebilmek amac yla, ayr ca,
= e(w(t,) w(th ))
ve x,, = x, yazaca z. Bu yolla, indisin indisinden de kurtulmu olacaz. Bu durumda,
(12) uyar nca, herhangi bir (2) blnts iin,
 163
n n

Eiw(j ) - ) 1 = 17(x + Erim - 70;_l )

j=1 fr-2
n

= 17(x i) + EJ17(t.i) - 7( t.h i) I

j=2

= 7(6 IX + _ 1)

11 7 1I X1 + ;[x.; _
j=2

elde ederiz. Sa tarafta, 11711 = l[fli olup (ncekine bak n z), dier Ilarpan , =1
olmas ve x, lerin tan m gere i, her bir iin, x1,x2 - x ,... terimlerinden
t E {a,b]
yaln zca bir tanesinin s f rdan farkl (ve normu 1 ) olmas nedeniyle, 1 'e e ittir. imdi,
sol tarafta, {a,b] 'nin tm blntleri zerinden supremum alabiliriz. Ve bunun
sonucunda,
Var(w) (1 3)
elde ederiz. O halde, w, [a,b] zerinde, s n rl sal n ml d r.
imdi, x E C[a, bi olmak zere, (10) 'u ispatlayal m. (2) formundaki her Pn blnts
iin, (rne in, z(Pn ) ya da, zp yerine) k saca, zn ile belirteceimiz bir fonksiyon
tan mlayal m ve zn 'in, yaln zca n 'e de il, P 'e ba l oldu unu da akl m zdan
karmayal m. Tan mlanan forml

Z n = X(t 0)X E x(ti-. 1)[x - II

J=2

'dir. Bu durumda, zn E B[a, bi 'dir. w 'nin tan m gerei,

7(Z n) = X(t0)7(x1) +E X(tj-1)[7(X ) 7(Xj-1)] (1 5)

J=2
n
= x(to ) w(t )+ Ex t,_,)[w ti ) ( ( )1
j=2

= X(t.1.4)[W (ti ) w(ti-1)]

=1
bulunur; burada son eitlik, w(to ) = w(a) = 0 oluundan kaynaklanm t r. imdi, [a, b] 'nin
blntlerinin, ti(P n) 0 olacak ekilde, herhangi bir (P n ) dizisini seelim; Bkz. (5). (t.,,n
gibi kalabal k bir notasyonla gstermeksizin, yaln zca akl m zda tutarak, (15) 'deki t, 'nin
P ,, 'e ba l oldu una dikkat edeceiz.) n co oldu unda, (15) 'in sa taraf ndaki toplam,
(10) 'daki integrale yak nsar ve (10) elde edilir; burada 7(zn) -* 7(z) olup, bu da,
X E ([a,b] olmas nedeniyle, f(x) 'e eittir.
imdi, 7(zn) 7(z) oldu unu ispatlayal m. xt 'nin tan m n hat rlayarak (Bkz. ekil
40), (14) 'deki toplam n t = a 'da s f r olmas nedeniyle, (14) 'n z (a) = x(a). I
sonucunu verdi ini grebiliriz. O halde, z (a) - x(a) = 0 'd r. Ayrca, (14) uyar nca,
tt_ < t 5 t, ise, zn (t) = x(t,_1) elde ederiz; Bkz. ekil 40. Buradan da, byle t 'ler iin.
Izn (t) - x(t)I = lx((,-1) - x(t)1
 164
bulunur. Sonu olarak, 71(P) 0 ise, x 'in [a, b] zerinde srekli, [a, bi 'nin kompakt
olmas nedeniyle de, dzgn srekli olmas sonucu, xII 0 yaz l r. Bu durumda,/
'in sreklili i, 7(z) 7(x) ve7(x) = .f(x) sonucunu gerektirir ve bylece, (10) elde edilir.
Son olarak, (11) 'i ispatlayal m. (10) ve (9) 'dan
f f(x)I Smax lx(t)I Var(w) = lix il 7(z ) -4- .7(x)Var(w)
tel

yazabiliriz. Normu 1 olan tm x E C[a,b] 'ler zerinden supremum alarak, VI < Var(w)
yazabiliriz. Bu sonu, (13) ile birlikte, (11) 'i verir.
Teoremdeki w 'nin tek olmad na, ancak, w 'nin a noktas nda s f r ve sadan srekli,
yani,
w(a) 0, w(t + O) = w(t) (a < t < b)
normalletirme koulu alt nda tek yap labilece ine dikkat ediniz. Ayr nt lar iin,
A.E.Taylor (1958), S.197-200 'e bak n z. Ayr ca, F.Riesz B.Sz. Nagy (1955) s.111 ile
kar lat r n z.
Riesz teoreminin, daha sonra modern integrasyon teorisine bir ba lang noktas
olarak hizmet etmesi de ilgintir. Daha fazla tarihsel uyar iin N.Bourbaki (1955) S.169
'a bak n z.

4.5. ADJO NT OPERATR

Normlu bir X uzay zerinde, s n rl lineer bir T : X Y operatr ile, T 'nin adjoint
operatr ad verilen T" operatrn e leyebiliriz. Tx operatrne olan gereksinim,
bunlar n, operatrleri ieren denklem sistemlerinin zmnde sa lad yararlardan
kaynaklanmaktad r. Bu k s mda, r< operatrn tan mlayarak, zeliklerinden baz lar n
ve K s m 3.9 'da tan mlanan T* Hilbert adjoint operatrlerte olan ili kisini inceleyece iz.
Burada yapaca m z tart malar n Hahn-Banach Teoremine ba l olaca n ve bu
olmaks z n fazla bir ey yapamayaca m z belirtmemiz yerinde olacakt r.
X ve Y normlu uzaylar olmak zere, s n rl lineer bir T : X -+ Y operatrn gz
nne alal m. imdi T 'nin, T' adjoint operatrn tan mlamak istiyoruz. Bu amala, Y
zerinde tan ml herhangi bir s n rl lineer g fonksiyonelinden yola karz. Aikar olarak,
g, her y E Y iin tan ml d r. y = Tx diyerek, X zerinde, f ad n verece imiz bir
fonksiyonel elde ederiz:
f(x) = g(Tx) (x E X). (1)
g ve T lineer oldu undan, f lineerdir. Ayr ca,
f(x)] = ig(Tx)1 < figll llTxll< BgII11Tllllx ll
yaz labilece inden, f s n rl d r. Normu 1 olan tm x E X 'ler zerinden supremum
al rsak,
ligfil T (2)
e itsizli ini elde ederiz. Bu ise, X', X 'in dual uzay n, gstermek zere (Bkz.2.10.3),
f E X' olduunu gsterir. Kabul gere i, g E Y' dr. Sonu olarak, de iken g e Y' iin,
(1) forml, Y' den X' iine, T 'nin adjoint operatr ad n ta yan ve T eklinde
gsterilen bir operatr tan mlar. O halde,
 165
T
X Y
(3 )

X +---- Y
elde ederiz. Burada, T 'nin X zerinde tan mlanm olmas na kar n, T" 'in Y' zerinde
tan m,' bir operatr oldu una dikkat etmemiz gerekmektedir. K saca zetlersek:
4.5.1. TANIM. (T" Adjoint Operatr). X ve Y normlu uzaylar olmak zere, T : X Y
s n rl lineer bir operatr olsun. Buna gre, X ' ve Y ' , s ras yla, X ve Y 'nin dual uzaylar
olmak zere, T 'nin T" : X --> Y' adjoint operatr,
f(x) = (T"g)(x) = g(Tx) (g E Y ')
ile tan mlan r.
Adjoint operatrn norma ile, esas operatrn normunun ayn olduunu, yani, her
ikisinin de ayn norma sahip oldu unu gstermek ilk hedefimiz olacakt r. Ileride de
grece imiz gibi, bu temel bir zeliktir. Bu zeli in ispat nda, Hahn-Banach
Teoreminden kaynaklanan, Teorem 4.3.3 'e gereksinme duyaca z.
4.5.2. TEOREM (Adjoint Operatrn Normu). 4.5.1 'de tan mlad m z T" operatr,
lineer ve s n rl olup,
Il 7- II = IITII (5)
'dir.
Ispat. Tan m kmesi olan Y' 'nn bir vektr uzay olmas nedeniyle operatr
lineerdir. Ve kolayca,
(T' (ag + 13g2))(x) = (ag + f3g2)(Tx)
ag (Tx) + fig2(Tx)
= a(r g 1)(x) + /3(r g2)(x)

elde ederiz. imdi (5) 'i ispatlayal m. (4) 'den,,f= g yazabiliriz ve (2) uyar nca,
II rg 11 = Ilf11 11g11 117'11
elde edilir. Normu 1 olan tm g E Y' 'ler zerinden supremum alarak,
IITII 1 711 te)
eitsizli ini buluruz. O halde, (5) 'i elde etmek iin, > II T11 oldu unu gstermemiz
gerekmektedir. Teorem 4.3.3 'n alt nda, s f rdan farkl her xo E X iin,
Ilgo 11 = 1 ve go(Txo) = il Tro
olacak ekilde, bir go E Y' 'nn varl n syleyebiliriz. Burada, 7- operatrnn tan m
uyar nca go(Txo) (rgo)(x0) 'd r. Buna gre,f0 = T"go yazarak,
Il Tx0 N = go(Txo) = fo(xo)
Ilfo 1111xo II
= Il Txgo II 11xo Il
IITNIIgoIlllxoIl

elde ederiz. Ij go Il = 1 olmas nedeniyle, her xo e Xiin,

 16 6
II Txo Il 5
Tx il 11xo II
bulunur. (TO = 0 oldu undan, bu durum, xo = 0 halini de ierir.)Ancak, daima
II TxoIl 5 II TII
'd r ve burada, c = II TII, her X0 E X iin, II Txo Il < clIxo II e itsizli i gereklenecek ekilde
bulunabilecek en kk c sabitidir. O halde, II T" II, II Til 'den daha kk olamaz, yani,
II T" ii T ii olmal d r. Bu sonucu ve (6) 'y birlikte gz nne al rsak, (5) 'i elde ederiz.
imdi yapm oldu umuz bu incelemeyi, operatrleri temsil eden matrisler yard m yla
daha belirgin hale getirece iz. Bu, ayn zamanda, okuyucular n kendi kendilerine rnek
kurmas na da yard mc olacakt r.
4.5.3. RNEK (Matris). n boyutlu R n Euclid uzay nda lineer bir T : 08n -

operatr matrisler yard m yla belirlenebilir. Burada, sz konusu byle bir TE = (lk)
matrisi, R" iin, elemanlar sabit olarak tutulacak herhangi bir s rada dzenlenmi bir
E = t, , e n } baz n n seimine ba l d r. x = = {r , } kolon
vektrleri olarak al p, matris arp m iin bilinen gsterimleri kullanarak bir E baz
seelim. Buna gre, j = 1,...,n olmak zere,

y = T Ex, bileenler cinsinden ri; = E Tikk

k=1

yazabiliriz. F E 'nin dual baz olsun (Bkz.Ks.2.9). F, yine n boyutlu bir

Euclid uzay olan (Ilkn)` iin bir bazd r. Dolay s yla, her g E (118 n ) 1 eleman',
g = affa +...+af
n
eklinde bir gsterime sahiptir. Dual baz tan m uyar nca, f3 (y) = fj (Enk e k) = 77
yazabiliriz. Dolays yla, (7) 'yi gz nne al rsak,
n n
g(y) = g(TEx) = E ajr =EE air.ikk
fr-1 k=1

bulunur. Toplam n s ras n deitirerek, bunu fik = E'jka; olmak zere,

g(TEx) = fi k4 k (8)
k=
eklinde yazabiliriz. Bu sonucu, X zerindeki bir f fonksiyonelinin, g cinsinden, tan m
olarak dnebiliriz; yani,

XX) = g(TEx) = E fik4k

k=1

diyebiliriz. Adjoint operatrn tan m n hat rlayarak da, bu buldu umuzu,

ajf = TEg, bileenler cinsinden fik = ETjk

k=
eklinde yazabiliriz. f3k 'da birinci indis zerinden toplam ald m za dikkat edersek (ki
dolay s yla, TE 'nin bir kolonu zerindeki btn elemanlar toplam oluyoruz) a adaki
sonucu yazabiliriz:
Eer T, bir TE matrisiyle temsil ediliyorsa, T" adjoint operatr, TE 'nin transpozu
yard m yla temsil edilir.
 167
Bu sonucun, T 'nin, C" 'den C" iine bir lineer operatr olmas halinde de geerli
oldu unu sylemekte yarar gryoruz.
Adjoint operatrlerle yap lan al malarda (9)-(12) no.lu formller yard mc
olmaktad r; bunlar n, benzer ekildeki, ispatlar n okuyucuya b rak yoruz. S,T E B(X,Y)
olsun (Bkz.K s.2.10). Bu durumda,
(S + I)"= Sx+P

(a7")" = aP
'dir.
X,Y,Z normlu uzaylar ve T E B(X,Y) ve S E B(Y,Z) olsun. Buna gre, ST arp m
adjoint operatr iin,
(Sir = rsx ( l)
yazabiliriz (Bkz. ekil 41).

rxsx

ekil 41.(11) no.lu formln gsterimi

T E B(X,Y), T- ' mevcut ve T- ' E B(Y,X) ise, (71 -4 de mevcut olup,

(ii -, E B(X ',Y') ve

(71 - ' = ( 7-1 ) x

'dir.
P ADJO NT OPERATR LE HILBERT-ADJOINT OPERATR ARASINDAK
LI KI (Bkz.K s.3.9).
X ve Y Hilbert uzaylar ise (rne in, X= H , ve Y = H2 diyelim), s n rl lineer bir
T : X --> Y operatrnn ele al nmas halinde, byle bir ilikinin varoldu unu
gsterece iz. Bu durumda, nceden oldu u gibi, verilen bir T operatrnn P operatr,

(a) Pg = f
(f e ITI ,g E I-T2 )

(b) g(Tx) = f(x)

ile tan mlanmak zere,
 168
T ,,
111 112
(13)
T"
Hi 11 2

yazabiliriz ( ek.42). Buradaki yeni durum,f ve g 'nin Hilbert uzaylar zerindeki

fonksiyoneller olmalar nedeniyle

(a) f(x) = < X,X0 > (X0 E H )

(16)
(b) g(Y) = < Y,Y0 > ())0 E H2)

eklinde Riesz gsterimlerine sahip olmalar d r (Bkz,3.8.1) ve ayr ca, Teorem 3.8.1.
'den, xo ve yo 'in, s ras yla, f ve g yard m yla, tek anlaml olarak belirlendiklerini
biliyoruz. Bu durum,
A If = x o yard m yla A l : H a y H

A g = yo yard m yla Az : HI2 H2

operatrlerini tan mlar. Teorem 3.8.1 'den, A, ve A2 'nin bire-bir ve zerine oldu unu
grebiliriz. Ayr ca, IIA 1t1I = Ilxo II = Itfil olup, benzer e itlik A2 iin de yaz labilece inden,
Al ve A2 'nin izometrik oldu unu syleyebiliriz.

ekil 42.(13) ve (17) no.lu formllerdeki operatrler

Bunun yan s ra, A ve A2 operatrleri e lenik lineerdir (Bkz.K s.3.1). Gerekten,

fi (x) =< x,x1 > vef2(x) =< x,x2 > dersek, btn x 'ler ve a,f3 skalerleri iin,
(afi + 13f2)(x) = af (x) + l3f2(x) (16)
a < x,x1 > +13 < x,x2 >
=< + -T3x2 >

yazabiliriz. Bu sonu, A I 'in tan m uyar nca, elenik lineerlii gsterir:

Al (af + 13f2 ) = Affa + 73-A
A2 iin de ispat benzer ekilde yap l r.
Yap lacak bir kompozisyon, T*yo = xo ile tan mlanan
T* = A T<A 1 : H2 - ( l
operatrn verir. (Bkz. ekil 40).
 169
TX lineer operatrne ek olarak, e lenik lineer iki dn m ierdi inden, T* lineerdir.
imdi, T* 'in, gerekten, T 'nin Hilbert-adjoint operatr oldu unu gsterece iz.
(14)-(16) no.lu formllerden, hemen
< Tx,y0 >- g(Tx) = f(x) x,x0 >=< x,ryo >
yazabiliriz ki, bu da, K s.3.9 'daki (1) formlnden ba ka bir ey de ildir. Bu da bize u
sonucu verir:
(17) forml, bir Hilbert uzay zerindeki lineer bir T
operatrnn,r.Hilbert - adjoint operatrn, T'nin, T" adjoint operatr cinsinden
temsil eder.
Ayrca, A ve A Z 'nin izometrileri ve (5) no.lu formlden, kolayca, II 7- II = 11 TII
oldu unu syleyebiliriz.
Incelememizi tamamlamak iin, X ve Y normlu uzaylar, H, ve H2 Hilbert uzaylar
olmak zere, T : X -* 'nin T" adjoint operatr ile, T : tl, - H2 'nin T* Hilbert adjoint
operatr aras ndaki temel farklardan baz lar n s ralamakta yarar gryoruz.
T* ' n, do rudan do ruya, T 'nin deer kmesini ieren uzay zerinde tan mlanm
olmas na kar n, Tx , T 'nin de er kmesini ieren uzay n duali zerinde tan mlan r. T* 'in
bu zeli i, kendilerinin Hilbert-adjoint operatrleri yard m yla, nemli operatr s n flar
tan mlamam za olanak Sa lar.
(10) uyar nca, T' iin,
(an' =
yazabiliriz; ancak, 3.9.4uyar nca, T* iin,
(aT)* = 71T*
yaz l r.
Sonlu boyutlu halde, T', T 'yi belirleyen matrisin transpozu yard m yla temsil edilir.
Buna kar n, T*, sz konusu matrisin, kompleks e lenik transpozu ile temsil edilir.
(Ayr nt lar iin 4.5.3 ve 3.10.2 'ye bak n z.)

PROBLEMLER
1. (1) forml ile tan mlanan fonksiyonelin lineer oldu unu gsteriniz.
2. Bir 0 s f r operatr ile, bir / zde lik operatrnn adjointleri nedir?
3. (9) 'u ispatlay n z.
4. (10) 'u ispatlay n z.
5. (11) 'i ispatlay n z.
6. (T")x = (P)" oldu unu gsteriniz.
7. (11) no.lu forml ile, rnek 4.5.3 ' birle tirerek matrisler iin hangi forml elde
ederiz?
8. (12) 'yi ispatlay n z.
9. (S f rlayan) Xve Y normlu uzaylar, T : X Y s n rl lineer bir operatr ve T 'nin
deer blgesinin kapan ! M= R(T) olsun.
Ma = N(r)
oldu unu gsteriniz. (Kis. 2.10, Prob.13 ile kar lat r n z.)
10. (S f rlayan) B normlu bir X uzay n n, Xi dual uzay n n bir altkmesi olsun. B 'nin
B s f rlayan ,
 170
B = {x E X : j(x) = 0 (her f E B iin)}
eklinde tan mlan r. Prob.9 'da,
R(7) G a N(r)
oldu unu gsteriniz. Bir Tx = y denkleminin zmnde bu ne anlama gelir?

4.6. YANSIMALI UZAYLAR

Vektr uzaylar nm cebirsel yans mas Ks.2.8 'de incelenmi ti. Bu k s mdaki
konumuz ise, normlu uzaylar n yans malar' olacakt r. Bir X vektr uzay verildi inde,
C : X -+ X** kanonik dn mnn zerine olmas halinde, X uzay na cebirsel
yans mal uzay denildi ini hat rl yoruz. Burada, X** = (X*)* X'in ikinci cebirsei duali olup,
C dnm,
gx (f) = J(x) (f E X* deiken) (1)
olmak zere, x g, ile tan mlan r; yani, herhangi bir x E X iin grnt, (1) ile
tan mlanan gx lineer fonksiyonelidir. Xsonlu boyutlu ise, Xcebirsel yans mal d r. Bunu
Teorem 2.9.3 'de gstermi tik.
imdi esas konumuza dnelim. Normlu bir X uzay ile bunun 2.10.3 'de
tan mlad imz X' dual uzay n ve ayrca, X ' nn duali olan, (X ')' dual uzay n gz
nne alal m. Bu uzay X " ile gsterip, X 'in ikinci cebirsel duali ad n vericeiz. (X" 'ye
X'in bidual uzay da denir.)
Sabit bir x E Xseip,
gx(f) = f(x) (f E Xi deiken) (2)
diyerek, X' zerinde, bir gx fonksiyoneli tan mlayal m. Bu tan m (1) 'e benzemekte ise
de, burada f 'nin, s n rl olduunu belirtmemiz gerekmektedir. Ayr ca, aadaki temel
lemmam z alt nda gx fonksiyoneli de s n rl hale gelir:
4.6.1. LEMMA. (g, 'in Normu). Normlu birXuzay ndaki her sabit x iin, (2) ile
tan mlanan g, fonksiyoneli, X' zerinde, s n rl lineer bir fonksiyonel olup, g, E X" 'dr
ve
IIgiII = Ilx Il ( 3)
normuna sahiptir.
Ispat. g 'in lineerli i, Ks.2.8 'den bilinmektedir. (2) ve Sonu 4.3.4 'den de (3) '
yazabiliriz:

ilg,11=-- sup igx ()51 - sup 11(x)i -11x il. (4)

fev Ilf11 fEx 11/11
.0

Her x E X 'e (2) ile tan mlanan bir tek s n rl lineer g, E X" fonksiyoneli kar l k gelir.
Bu da,bir

C X X
(5)
x - g

dnm tan mlar. C 'ye, X 'in, X" iine olan kanonik dn m ad verilir. imdi C
'nin, lineer, iine ve normu koruyan bir dn m oldu unu gstermek istiyoruz. Bu
durum, Ks.2.10 'da tan mland gibi, normlu uzaylar n bir izomorfzmi cinsinden ifade
 171
edilebilir:
4.6.2. LEMMA. (Kanonik Dn m). (5) ile verilen C kanonik dn m, normlu X
uzay n n, normlu R(C) uzay (C 'nin deer kmesi) zerine bir izomorfzmidir.
ispat.
g(axpy)(1) = fiax + I3y) = af(x) + Igy) = agx(I) + figy(f)
oldu undan, C 'nin lineerli ini K s.2.8 'deki gibi grebiliriz. zel olarak, gx - gy = gx. 'dir.
Buna gre, (3) uyar nca,
Ilgi - gy = = IIx - Y I
yazabiliriz. Bu ise, C 'nin izometrik oldu unu ve normlar korudu unu gsterir. zometrik
olma ise, bire-bir olmay gerektirecektir. Bunu, formllerimizden de do rudan do ruya
grebiliriz: Gerekten, x * y ise, K s.2.2 'deki (N2) aksiyomu gere ince, gx * gy 'dir.
Dolay s yla, C, kendi de er blgesi zerine bir dn m olarak d nlebilen, bire-bir ve
zerine bir dn mdr.
Eer X, normlu bir Z uzay n n bir altuzay na izomorfik ise, X uzay , Z normlu uzay
iine gmlebilir 'dir denir. Bu tan m, her ne kadar, K s.2.8 'dekine benzemekte ise de,
burada, normlu uzaylar n izomorfizmi, yani, normu koruyan vektr uzaylar n
izomofzmleriyle u ratm za dikkat ekmek zorunday z (Bkz. K s.2.10). Lemma 4.6.2,
X 'in, X" 'de gmlebilir oldu unu gstermektedir ve C 'ye, X 'in X" iine kanonik
gml de denir.
Genel olarak, C, zerine olmayaca ndan, R(C) deer blgesi. X" 'nn bir gerek
altuzay olacakt r. R(C) 'nin X" tmne e it oldu u, rten olma hali, kendisine bir isim
verilmesine yetecek kadar nemlidir:
4.6.3. TANIM. (Yans ma). Normlu bir X uzay verilmi olsun.
R(C) = X"
ise, X uzay na yans mal 'd r denir.
Bu kavram, ilk olarak, H.Hahn (1927) taraf ndan ortaya at lm olup, "yans ma"
deyimi E.R.Lorch (1939) taraf ndan kullan lm t r.
X yans mal ise, Lemma 4.6.2 uyar nca, X" ile izomorfk (dolay syla izometrik)'dir.
Ancak, ilgindir ki, bunun tersi R.C.James (1950,1951) taraf ndan da gsterildi i gibi,
genellikle geerli deildir.
Ayrca, tam'l k, yans mal olmay gerektirmedi i halde, tersi iin, a adaki teoremi
ifade edebiliriz:
4.6.4. LEMMA. (Taml k). Normlu bir X uzay yans mal ise, tam'd r (dolay s yla, bir
Banach uzay d r).
ispat. X", X' 'nn dual uzay oldu undan, Teorem 2.10.4 uyar nca tam'd r. X 'in
yans mal olmas ,
R(C) =
olduunu gsterir. Buna gre, X 'in taml , Lemma 4.6.2 uyar nca, X '"nn
taml ndan elde edilir.
Dikn yans mal d r. Bu durum,2.10.5 'den do rudan do ruya kart labilir. Bu da, sonlu
boyutlu normlu uzaylar n tipik bir zeli idir. Gerekten, e er dim X < co ise, X zerindeki
her lineer fonksiyonel s n rl d r (Bkz.2.7.8). Dolay syla, X ' = X* oluu ve X 'in cebirsel
yans mas (Bkz.2.9.3) gz nne al narak aa daki teorem ifade edilebilir:
TEOREM 4.6.5. (Sonlu Boyut). Sonlu boyutlu her normlu uzay yans mald r.
 172
1 < p < +co olmak zere, t" 'nin yans mal oldu unu 2.10.7 'den grebiliriz. Benzer
ekilde, 1 < p < +GO olmak zere, LP[a,b] 'nin yans mal oldu u da gsterilebilir. Ayr ca,
C[a,b] (Bkz. 2.2.5), QI (ispat' a a da), Li[a,b], (Bkz.2.2.4) ile, r"un altuzaylar olan c
ve co 'in yans mah-olmayan uzaylar oldu u gsterilebilir.
4.6.6. TEOREM. (Hilbert Uzay ). Her H Hilbert uzay yans mal d r.
ispat. Her g E H" iin g = Cx olacak ekilde bir x E H ' n var oldu unu gstererek,
C : H --> H" kanonik dn mnn zerine oldu unu ispatlayaca z. bir haz rl k olarak,
A : H' H dn mn, z, 3.8.1'deki f(x) =< x,z > Riesz dnmyle verilmek
zere, Af = z ile tan mlayal m. 3.8.1 'den, A 'n n bire-bir, zerine ve izometrik oldu unu
biliyoruz. K s m 4.5 'deki (16) ba nt s nda grd mz gibi, A elenik lineerdir. H ' ,
2.10.4 uyar nca, tam olup,
< f ,f2 >, =< Af2,Af >
larp m alt nda bir Hilbert uzay d r. Bu tan m n her iki yan ndaki f ve f2 'nin s ras na
dikkat etmemiz yerinde olacakt r. K s.3.1. 'de verdi imiz, (i 1)-( 4) koullar kolayca
gereklenir. zel olarak, (i2) ko ulu, A 'n n elenik lineerliinden kart l r:
< af ,f2 > =< Aj2,A(af ) >=< Af2,T Af >= a <f ,f2
g E H" keyfi olsun. g 'nin Riesz gsterimi de,
g(f) ffo > =< Afo,Af >
olsun. z = Af olmak zere, f(x) =< x,z > oldu unu hat rlyoruz. Buna gre, Afo = x
yazarak,
< Afo,Af >=< x,z >= f(x)
elde ederiz. Bu son iki sonucu birlikte ele al rsak, g(J) = f(x), yani, C 'nin tan m
uyar nca, g = Cx yazabiliriz. g E H " keyfi olduundan, C zerinedir ve dolay syla H
yans mal d r.
Bazen, ayr labilir- olma ve ayr labilir-olmama durumu baz uzaylann yans mal
olmad klar n n ispatlar nda iimize yaramaktad r. Yans mal-olma ve ayr labilir-olma
aras ndaki iliki ilgin ve olduka basittir. Bu konuda, X"nn ayr labilir olmas n n, X 'in
ayr labilir olmas n gerektirdiini (ki tersi genel olarak do ru de ildir) ifade eden
aa daki Teorem 4.6.8 'e gereksinme duyaca z. O halde, normlu bir Xuzay
yans mal ise, 4.6.2 uyar nca, X", X ile izomorfik olacakt r; dolay s yla, bu durumda, X
'in ayr labilir olmas , X 't 'nn ayr labilir olmas n gerektirecek ve 4.6.8 uyar nca, X'
uzay ayr labilir olacakt r. Bu durumu gz nne alacak olursak, a a daki sonucu
yazabiliriz:
X' dual uzay aynlabilir-olmayan, ayr labilir normlu bir X uzay yans mal olamaz.
rnek. tl uzay yans mal de ildir.
ispat. 1.3.10 uyar nca, t' ayr labilir olduu halde, (0 1 ) 1 = r ayr labilir de ildir
(Bkz.2.10.6 ve 1.3.9).
Gereksinme duyulan Toerm 4.6.8, a adaki lemmadan elde edilecektir. Lemmaya
ilikin basit bir izim, ekil 41.'de gsterilmi tir.
4.6.7. LEMMA. (Bir Fonksiyonelin Varl ). Y, normlu bir X uzay n n, kapal gerek bir
altuzay olsun. xo E X Y keyfi bir nokta ve
=inf IIY xo II (6)
yeY

Xo 'dan Y 'ye olan uzakl k olsun. Bu durumda,

 173
11711 = her y e Y iin 7(y) = 0, 7(x0) = 8
olacak ekilde bir 7
E X vard r.

ispat. spattaki d nce ekli basittir. nce, Y ve xo taraf ndan gerilen Z c X

altuzay n gz nne al p, Z zerinde,
f(z) = .f(y + axo) = a3 (Y E Y) (8 )

ile tan mlanan s n rl lineer bir f fonksiyoneli tan mlayarak, f 'nin (7) 'yi gerekledi ini
gsterecek ve daha sonra, 4.3.2 uyar nca, f 'i, X 'e geniletece iz. imdi ayr nt lar na
girelim.
Her z E Z = span(Y U {xo}) tek bir
z y+ axo (Y E 17)
gsterimine sahiptir. Bunu (8) 'de kullanabiliriz. f 'nin lineerlii kolayca grlr. Ayr ca, Y
kapal oldu undan, S > 0 olup, dolay s yla, f 0 'd r. imdi, a = 0 al nmas , her y E Y
iin, f(y) = 0 sonucunu verir. a = 1 ve y = 0 iin de, f(xo) = 3 elde ederiz.

ekil 43. Lemma 4.6.7'nin X=118 3 Euclid uzay iin gsterimi.

Burada, Y, y 2=41/2,3=0 ile temsil edilmi olup xe=(1,3,0) / d r ve
dolaysyla, 8=,s, Zspan(YU{xo}), 142-dLizlemi dir ve f(z)=(-4 +g2)/15.idir.

imdi de, f 'nin s n rl oldu unu gsterelim. a = 0 al n rsa, j(z) = 0 bulunur. a # 0

olsun. (6) 'y kullanarak ve (I/a)y E Y oldu unu gz nne alarak,
f(z)I = jag = lai inf py xo ll
yEr
lai II 71:( y xo II
Ily axo ll

elde ederiz; yani, Jf(x)I < 114 'dir. O halde, f s n rl olup, 5_ 1 'dir.
imdi de, Iljli .? 1 olduunu gsterelim. infimum tan m gere ince, Y, Ilyn xo II -
olacak ekilde bir (yn ) dizisi ierir. n = yn xo diyelim. a = olmak zere, (8) uyar nca,
f(z) = 5 yazabiliriz. Ayr ca, n -+ 00 iin,
(
 174
sup v(z) 1 Km' _
zz Hz il izni Hzn II s
'dir. O halde, lin > 1 olup, dolay s yla, = 1 bulunur. Normlu uzaylara ilikin
Hahn-Banach teoremi (4.3.2) uyar nca, f normu bytmeksizin, X 'e geniletebiliriz.
Bu lemmay kullanarak, yukar da gereksinme duydu umuz teoremi elde edece iz:
4.6.8. TEOREM. (Aynlabilirlik). Normlu bir X uzay n n X' dual uzay ayr labilir ise, X
'in kendisi de aynlabilirdir.
Ispat. X' 'nn ayr labilir olduunu kabul edelim. Bu durumda, U
= : I} c X ' birim kresi say labilir yo un bir altkme ierir; rne in (f)
diyelim. f e U' oldu undan,
IUnII = sup fn (x)i = 1
11x11-1
yazabiliriz. Supremum tan m gereince,

if(xn)I -- 2.
olacak ekilde, normu 1 olan xn e X noktalar bulabiliriz. Y, span(xn ) 'in kapan ' olsun.
Bu durumda, Y, say labilir yo un bir altkme, daha a k olarak sylersek, x. ',erin, reel
ve sanal k s mlar rasyonel olan katsay larla dzenlenmi tm lineer kombinasyonlar n n
kmesin', ierdi inden, Y ayrlabilirdir.
imdi, Y = X oldu unu gsterelim. Bir an iin, Y X olduunu kabul edelim. Y
kapal olduundan, Lemma 4.6.7 gere ince, 11711 = 1 ve her y E Y iin, 7(y) = 0
olacak ekilde bir 7
e X' vard r. x. e Y olduundan, 7(x) = 0 yazabiliriz ve her l iin,
lix11 = 1 olmak zere,

1.
- mx.)1= 1f.(x.)-7(xn),
= v-7xx.)1
lif -711 II
buluruz. O halde, lif 711 > z 'dir; ancak, bu sonu (f,i ) 'in U"de yo un olduu
varsay m ile eliir. nk, 7 'n n kendisi de U' 'nn iindedir; gerekten, 11711 = 1 'dir.

PROBLEMLER
1. X = R al nmas halinde, (2) 'deki, f ve gx fonksiyonelleri nelerdir?
2. X 'in bir Hilbert uzay olmas halinde, Lemma 4.6.7 'nin daha basit bir ispat n
veriniz.
3. Normlu bir Xuzay yans mal ise, X' 'nn de yans mal olduunu gsteriniz.
4. Bir X Banach uzay n n yans mal olmas iin gerek ve yeter ko ulun, duali olan X
'nn yans mal olmas olduunu gsteriniz. (Yol Gsterme: Yans mal bir Banach
uzay n n, kapal bir altuzay n n da yans mal olduu gsterilebilir. Bu gere i
ispatlamadan kullan n z.)
5. Lemma 4.6.7 'nin varsay mlar' alt nda, X zerinde,
II h II = 1/8, her y e Y iin, h(y) = 0, h(xo) = 1
olacak ekilde, s n rl lineer bir h fonksiyonelinin varolduunu gsteriniz.
6. Normlu bir X uzay n n, Y ve Y2 gibi farkl kapal altuzaylar n n, farkl
 175
s f rlayanlara sahip olduklar n gsteriniz. (Bkz. K s.2.10, Prob.13.)
7. Y, normlu bir X uzay n n, Y 'nin zerinde her yerde s f r olan her f E X ', tm X
uzay zerinde, her yerde s f r olacak ekilde, kapal bir altuzay olsun. Bu durumda,
Y = X oldu unu gsteriniz.
8. M, normlu bir X uzay n n herhangi bir altuzay olsun. Gsteriniz ki, bir x o E X 'in,
A = spanM 'in eleman olmas iin gerek ve yeter ko ul, f 1 ti, = 0 olacak ekildeki her
. f e X' iinf(x o ) olmas d r.
9. (Total Kme). Normlu bir X uzayin n bir M altkmesinin, X 'de total olmas iin
gerek ve yeter ko ul, M zerinde, her yerde s f r olan, herf E X 'nn, X zerinde her
yerde s f r olmas d r. Gsteriniz.
10. Gsteriniz ki, normlu bir X uzay , n elemandan olu an lineer ba ms z bir
altkmeye sahip ise, X' dual uzay da sahiptir.

4.7. KATEGORI TEOREMI. DZGN SINIRLILIK TEOREMI.

S.Banach ve H.Steinhaus (1927) taraf ndan verilen dzgn sinirlilik teoremi (ya da
dzgn sinirlilik ilkesi) matematikte nemli bir yer tutar. Gerekten, analizde bu teoremle
ilikili, ilk rnekleri H.Lebesgue taraf ndan yap lan incelemelerde grlen (1909), pek ok
sonu bulunmaktad r. Dzgn sinirlilik teoremi, o unlukla, normlu uzaylarda,
fonksiyonel analizin k e ta lar ndan birisi olarak grlr. Bilindi i gibi, bu konudaki di er
ke ta lar , Hahn-Banach Teoremi (K s.4.2, 4.3), A k Dnm Teoremi (K s. 4.12) ve
Kapal Grafik Teoremi (K s.4.13) 'dr. Hahn-Banach Teoreminden farkl olarak, bu drt
teoremden taml k ilkesine gereksinme duyar. Gerekten bunlar,Banach uzaylar n n,
normlu uzaylann genellikle sahip olmad , ok nemli zelikleri karakterize eder.
Bu teoremlerin her n de ortak bir kaynaktan elde etti imizi sylememiz,
herhalde, ilgin olacakt r. Daha a k olarak sylersek; nce, Baire Kateogori Teoremi ad
verilen bir teorem ispatlayacak ve daha sonra A k Dn m Teoreminin yan s ra,
Dzgn Yak nsakl k Teoremini elde edece iz. Ileride de Kapal Grafik Teoremini
ispatlayaca z.
Baire kategori teoremi, fonksiyonel analizde daha ba ka uygulamalara da sahiptir ve
kategori kavram n n e itili ispatlarda e itli ispatlarda kar m za kmas n n da nedeni
budur. (Daha ileri dzeyde, rne in, R,E.Edwards (1965) ve J.L.Kelley ve I.Namioka
(1963) 'e bak niz.)
Tan m 4.7.1 'de, 4.7.2 No.lu Baire Kategori Teoremi iin gerekli kavramlar ifade
edece iz. Her bir kavram iin iki isim bulunmaktad r: bir yeni isim ve parantez iinde
verilen bir eski isim. "Kategori" (bu kitapta ortaya kmayan) tmyle farkl matematiksel
amalarla kullan ld ndan, eski isimler art k kullan lmamaktad r.
4.7.1. TANIM. (Kategori). Bir X metrik uzay n n bir M altuzay verilmi olsun.
(a) M 'nin kapani olan M hi bir i nokta iermiyorsa, M 'ye X 'de hibir yerde
yo un de il (rare) dir denir.
(b) Eer M, her biri, X 'de hibir yerde yo un olmayan, say labilir oklukta
kmenin birleimi olarak ifade edilebiliyorsa, M, X 'de birinci kategoriden (meager) dir
denir.
(c) X 'de birinci kategoriden olmayan bir M kmesine ise, ikinci kategoriden
(nonmeager) dir denir.
4.7.2. BAIRE KATEGORI TEOREM (Tam Metrik Uzaylar). Eer bir X N metrik
 176
uzay tam ise, kendi iinde ikinci kategoridendir. Buna gre, X # tam ve

(A k kapal ) (1)
X = UAk

ise, Ak 'lardan en az bir tanesi, bo olmayan a k bir altkme ierir.

Ispat. spattaki d nce ekli olduka basittir. X # (I) tam metrik uzay n n, kendi
iinde birinci kategoriden oldu unu varsayal m. Buna gre, Mk 'lar n herbiri, X 'de hibir
yerde yo un olmayan altkmeler olmak zere,

X Mk
(11
k=1
yazabiliriz. imdi, p limiti (ki taml k nedeniyle mevcuttur) hibir Mk 'da bulunmayan bir
(pk) Cauchy dizisi in a edecek ve bunun yard m yla, (1*) ile bir eli ki yarataca z.
Kabulmz gere i, MI , X 'de hibir yerde yo un olmayan bir kmedir; dolay s yla,
tan m uyar nca, Mi bo olmayan bir a k kme iermez. Fakat, X byle bir kme ierir
(rne in kendisini ierir). Bu durum, M1 * Xsonucunu gerektirir. O halde, M1 'in
tmleyeni olan
=X-M1

bo de ildir ve a kt r. Bu nedenle, M; 'de birp, noktas ve bunun komulu unda,

rne in,
B = B(p ;61) c (el < 1/2)
gibi bir a k yuvar seebiliriz. Benzer ekilde, M2, X 'de hibir yerde yo un olmayan bir
kme olup, bu nedenle de M2 bo olmayan a k bir yuvar iermez. Dolay syla,
B(p ; )/2 a k yuvar n da iermez. Bu durum, r4 r1B(pi; E 112) 'nin bo olmad n ve
a k oldu unu gsterir. O halde, bu kme ierisinde, rne in,
B2 = (p2;e2) c Mi nB(p 1 ;e 1 12) (e < el12)
gibi bir a k yuvar seebiliriz. Tme var m yoluyla bu ileme devam edersek,
Bkn Mk=Q ve

Bk+1 C B(pk ;Ek12) c Bk (k = 1,2,...)

olacak ekilde bir
Bk = B(pk ;Ek) Ek <
a k yuvarlar dizisi elde ederiz.
Ek < 2 -k olduundan, merkezlerden olu an (pk) dizisi bir Cauchy'dir ve varsay m
gerei X 'in tam olmas nedeniyle, yak nsakt r: pk->pEX diyelim. Ayrca, her m ve
n > m iin, B,, c B(p,;E.12) olup, dolay syla, n --> oo iin,
d(p.,p) 5_ d(p.,p n )+ d(pn,P)
<
1 eni + d(p.,P) ->
2 2em

yazabiliriz. O halde, her m iin, p E B. 'dir. Bu durumda, B. c X, oldu undan, her

m iin, p M. oldu unu grrrz; o halde, p ix U
Mm = X 'dir. Bu ise, p E X
varsay m ile eliir. Bu eliki de Baire teoremini ispatlar.
Burada, Baire teoreminin kart n n genel olarak do ru olmad n belirtmemiz
yerinde olacakt r. Kendi iinde, ikinci kategoriden olan, tam-olmayan normlu bir uzay
 177
rne i, N.Bourbaki (1955, rnek 6 S.3-4 'de verilmi tir.
Baire teoreminden yararlanarak, dzgn sinirlilik teoremini kolayca elde edebiliriz.
Bu teorem, X 'in bir Banach uzay ve Ta G B(X,Y) operatrler dizisinin, her x E X
noktas nda s n rl olmas halinde, bu dizinin dzgn sinirli oldu unu ifade eder. Di er bir
deyimle, noktasal sinirlilik, daha kuvvetli anlamda bir sinirlili i gerektirir ki bu tr
sinirlili i dzgn sinirlilik olarak adlandir yoruz. (Aa daki (2) no.lu formlde ad geen
cx reel say s , asl nda, genel olarak, x 'e ba l olarak de iir. Bu gere i c 'nin sa alt
kesine yazd m z x alt indisiyle belirtiyoruz; burada esas nokta cx 'in n 'e ba li
olmay d r.
4.7.3. DZGN SINIRLILIK TEOREMI. (Ta), bir X Banach uzay ndan, normlu bir Y
uzay iine olan, s n rl lineer Tn : X - Y operatrlerinin bir dizisi olsun. Burada, (Iirnxii)
dizisinin her x e X iin sinirli oldu unu varsay yoruz; yani, c, bir reel say olmak zere,
T.x n= 1,2,... (2)
al nmaktad r. Buna gre, ii Tn II normlar ndan oluan dizi de s n rl d r yani,
IITnII < c n = 1,2,... (3)
olacak ekilde bir c say s vard r.
Ispat. Her k e N iin, Ak C X, her n says na kar l k,
II Tnx il 5_ k
ko ulunu gerekleyen btn x lerin olu turdu u kme olsun. Ak kapal d r. Gerekten,
herhangi bir x e Ak iin, Ak 'da x 'e yak nsayan bir (xj ) dizisi vard r. Bu durum, Tn 'in ve
de normun srekli olmas nedeniyle (Bkz. K s.2.2), her sabit n iin, liTnxj II < k
yazabilece imizi ve ii Tnxil < k elde edece imizi gsterir. O halde, x e Ak olup, Ak
kapal d r.
(2) uyar nca, x e X ',erin her biri, Ak lardan birisine aittir. O halde,

X= U Ak
k=1
yazabiliriz. X tam oldu undan, Baire teoremi. baz Ak 'lar n bir a k yuvar ierdi ini
ifade eder; rne in,
Bo = B(xo;r) c Ak,
diyelim. x e X keyfi ve s f rdan farkl olsun.
z = xo+ yx -
211x11
yazal m. Bu durumda, liz - x o < r. olup, dolay syla, z e Bo 'd r. (4) uyar nca ve Ak 'in
tan m ndan, her n iin, liTnzil < ko elde ederiz. Ayr ca, xo e Bo olduundan, Tnxo ko
yaz labilir. (5) 'den,
x=YI xo)
kz
elde ederiz. Bu da, her n iin,

117;,x11 = y liTn(z - xo)II 5- +( Il Tnz Il + 117;ixo II) 5- ilxIlko

sonucunu verir. Buna gre, her n iin,
=sup II Tn x < p k o
 178
yazabiliriz ki, bu da, c = 4ko/r olmak zere, (3) formundad r.
UYGULAMALAR

4.7.4. Polinomlar Uzay . Tm polinomlardan olu an ve

IIxII =max x 'in katsay lar ) (6)

ile tan mlanan norma gre normland r lm X uzay tam de ildir.

ispat. X zerinde (2) 'yi gerekledi i halde, (3) ' gereklemeyen, s n rl lineer
operatrlerin bir dizisini olu turarak, X 'in tam olamayaca n gsterece iz.
Nx 'inci dereceden bir x * 0 polinomunu,

x(t) = > N, iin, cti = O)

eklinde yazabiliriz. (x = 0 iin derece tan mlanmaz. Ancak bu durum burada bir nem
ta mamaktad r.) X zerinde tan ml bir operatr dizisi olarak,
T,i 0 = f(0) = 0, Tx = f(x) = ao + a l +...+a,,--1
( 7)
ile tan mlanan T =fn fonksiyoneller dizisini alabiliriz. fn lineerdir. Ayr ca, (6) uyar nca,
laj l < ilx11 oldu undan ve dolay s yla, if,i (x)1 5 nilx II yaz labileceinden, f s n rl d r.
Bunun yan s ra, her sabit x E X iin, (if(x)l) dizisi (2) 'yi gerekler. nk, Nx 'inci
dereceden, bir x polinomu Nx + 1 tane katsay ya sahip olup, bu nedenle, (7) 'yi gz
nne al rsak,
Ifn(x)1 5 (Nx + 1) max Iaji = cx

yazabiliriz. Bu ise, (2) formundad r.

imdi, (f) 'in (3) ' gereklemedi ini, yani, her n iin, 117'n il = l(f ii 5 e olacak
ekilde bir c say s n n varolmad n gsterece iz. Bunu da, zel olarak, uygun olmayan
polinomlar seerek yapaca ' z.fn iin,
x(t) = 1 + t +... +tn
ile tan mlanan x polinomunu seelim. (6) uyar nca, IIxII = 1 'dir ve
f.(x) = 1 + 1 = n /Akil
bulunur. Dolaysyla, ilf ff(x)Viixii = n olup, (l[fn lj) s n rszd r.
4.7.5. Fourier Serisi. 3.5.1. 'den, 2 r periyoduna sahip periyodik bir x fonksiyonunun
Fourier serisinin, x fonksiyonunun Fourier katsay lar , Euler formlleri olarak bilinen,
2r 2r

am ,-- x(t)costntdt, bm =
711- x(t)sintntlt
(9)
O O
formlleriyle verilmek zere,

1
ao (a ni cos nt bm sinmt)
2 (8)
m=1

eklinde oldu unu hat rlyoruz.((8)'de ao/2 yazmam z n nedeni, (9) 'da yaln zca iki forml
yazabilmektir. 3.5.1. 'de ao yazm ve Euler formlne gereksinim duymu tuk.)
(8) serisinin, x 'in sreksiz oldu u noktalarda bile yak nsak olabilece i iyi
bilinmektedir. (Prob.15, bu konuda basit bir rnek vermektedir.) Bu durum, sreklili in
yak nsakl k iin gerekli olmad n gstermektedir. Sreklilik, srpriz bir ekilde, yeterli
 1.7 9
de de ildir. (Sreklilik ve sa ve sol trevlerin bir to noktas ndaki varl , to noktas ndaki
yak nsakl k iin yeterlidir. (Bkz.W.Rogosinski (1959), s.70). Gerekten, dzgn sinirlilik
teoremini kullanarak a a daki sonucu gsterebiliriz:
Fourier serileri verilen bir to noktas nda raksak olan reel de erli srekli fonksiyonlar
vard r.
ispat. X, 2r periyotiu, tm reel de erli srekli fonksiyonlar n,
ljx11 = max[x(t)1 ( o)
ile tan mlanan norma sahip bir normlu uzay olsun. 1.5.5'de a = 0 ve b = 2r al narak
grlebilece i gibi, X bir Banach uzay d r. Genellikten bir ey kaybetmeksizin, t o = 0
alabiliriz. ifademizi ispatlayabilmek iin, 4.7.3 dzgn sinirlilik teoremini,f, (x), x 'in
Fourier serisinin n. k smi toplam n n t = 0 'daki deeri olmak zere, Tn =f,, 'e
uygulayacaz. t = 0 iin, sins terimi s f r ve kosins terimi bir oldu undan, (8) ve (9)
'dan,

fii(x) = la
2
+ E am
ral

2r
= x(t) + cosmt dt
o
oldu unu grrz. Fonksiyonumuzun, integral iareti alt nda bir toplamla gsterimini elde
etmek istiyoruz. Bu amala,

2 sin it E cosmt
2 rre=1
= E 2 sin 2 tcosmt
~1
= sin(m - 1-)t + sin(m +

= -sin2 + sin(n + -1 -)t

2
hesaplamas n yapabiliriz. Burada, son ifade, pek ok terimin iki er ikier devre d
kalmas n n sonucunda ortaya km t r. Bu sonucu, sin -12-t ile blp her iki tarafa 1
eklersek,
sin(n +
1 + 2 E cosmt -
r=1
sin 2t
elde ederiz.Sonu olarak,f(x) 'e ili kin forml, basit bir biimde,

sin(n + )t
fn(x) x(t)q(t)cli, qn (t) = 2
- sin 2
o
olarak yaz labilir. Bu sonucu kullanarak,fn lineer fonksiyonelinin s n rl olduunu
gsterebiliriz. Gerekten, (10) ve (11) 'den yararlanarak,

2n.
maxix(01 f lq.(01 dt = 27tiqn (t)Idt
o o
elde ederiz. Buradan da, f 'in s n rl oldu unu grrz. Ayr ca, normu bir olan tm x 'ler
zerinden supremum alarak,
 180

lif. II S gir J o
Iq (t)Idt

buluruz. Asl nda, burada , imdi ispatlayaca m z gibi, eitlik iareti geerlidir. Bu
amala, ilk olarak, qn (t) > 0 olacak ekildeki her t noktas nda y(t) = +1, ve dier
noktalarda y(t) = -1 olmak zere,
lq n (t)1 = y(t)q n (t)
yazal m. y 'nin srekli olmamas na kar n, verilen herhangi bir e > 0 iin, normu 1 olan
srekli bir x fonksiyonuna, bu x iin,

1 [x(t) y(t)]q n (t)dt <

2r
o
olacak ekilde, dn trlebilir. Bu sonucu iki integral halinde yaz p, (11) 'i kullan rsak,
2r 2 r 27(
1
2r
o
x(t)q n (t)dt - y(t)q n (t)dt
o
= fn(x)-2
r Jo Ign(t)Idt
elde ederiz. e > 0 keyfi olarak al nd ndan ve ilxil = 1 oldu undan, bu sonu istenilen
forml ispatlar:
2x

Ilf.11 = 2r lig n (Oidt (12)

O
imdi de, son olarak. (llf Il) dizisinin s n rs z oldu unu gsterelim. qn 'in (11) deki
deerini (12) 'de yerine koyarak, t (0,2/ ] iin, I sin 2tI < +t gereini kullan p,
+ = v konumunu yaparak, harmonik serinin raksak olmas nedeniyle,
2x
sin(n + 2I)/
11;11 = 2lir dt
sin 2
O
2x
>
r sin(n + gt)
j 2
I
dt
t
0
(2,1+1)n
= f Isin vl
dv
r J
-

=4-E
If
2n (k+ 1 )r
sin vi
dv

2n (k+l)n
> N" 1 Isinvidv
..-+
l<=0
(k + 1)x
2n
2 'S" 1 00, n 00
7t2 k +1
elde ederiz. Dolay s yla, (11f,11) s n rsz olup, (7', =fh ) al nmak zere (3) forml
gereklenmez. Xtam oldu undan, bu sonu, (2) 'nin tm x 'ler iin sa lanmad n
gsterir. Buna gre, (lf,i (x)i) s n rs z olacak ekilde bir x E Xvarolmal d r. Fakat, bu
 181
durum, in 'lerin tan m gere ince, x 'in Fourier serisinin t = 0 'da raksad anlam na
gelir.
Dikkat edilirse, yapm oldu umuz varl k ispat , bir to noktas nda Fourier serisi
raksak olan, srekli bir x fonksiyonunun nas l bulunaca n gstermemektedir. Byle
fonksiyonlara rnekler, L.Fejer (1910) taraf ndan verilmi tir; dier bir rnek de,
W.Rogosinski (1959), s. 76-77 'de bulunabilir.
PROBLEMLER
1. Rasyonel say lar topluluu, (a) R 'de, (b) kendi iinde (al lm metrik alt nda)
hangi kategoridendir?
2. Tam say lar topluluu, (a) R 'de, (b) kendi iinde hangi kategoridendir? (Burada, R
'den indirgenen metrik al nm t r.)
3. Bir X diskre metrik uzay nda, hibir yerde yo un olmayan kmeler bulunuz.
4. R 2 'de birinci kategoriden yo un bir altkme bulunuz.
5. Bir X metrik uzay n n bir M altkmesinin, X 'de hibir yerde yo un olmamas iin
gerek ve yeter ko ul (21-4)c 'nin X 'de yo un olmas d r. ispatlay n z.
6. Bir X metrik uzay n n birinci kategoriden bir Maltkmesi verilsin. M 'nin tmleyeni
olan Mc 'nin ikinci kategoriden oldu unu gsteriniz.
7. (Rezonans) X bir Banach uzay , Y bir normlu uzay ve T,, E B(X,Y), n = 1,2,...,
sup II Tnii = +00 olacak ekilde verilmi dnmler olsun. sup II Tnxo II = oo olacak
--

ekilde bir xo e X 'in varoldu unu gsteriniz. (xo noktas na, o unlukla, rezonans
noktas ad verilir ve problemimiz, bizi dzgn sinirlilik teoremi iin rezonans teorem
deyimine yneltir.)
8. Teorem 4.7.3 'de, X 'in taml n n esas oldu unu ve gzard edilemeyece ini
gsteriniz. (J, x'e bal olmak zere, j>JE N iin, 4; = 0 koulunu gerekleyen btn
x = 'terden olu an X c altuzay n gz nne al p, T,, dnmn,
Tx = fi(x) = gn eklinde tan mlay n z. )
9. S : Q2 -9. Q 2 operatr, ( 1 ,42,4 3 ,...) (53, ile tan mlanmak zere,
T,, = S" olsun. 1lTnx11 iin bir s n r bulunuz. Ayr ca, lim II Tnx II, II Tn I ve lim 11T 'i
)1-1,0

hesaplay n z.
10. (c o Uzay ). y = (ni), ni e C, her x = E Co iin, yak nsak olacak ekilde
bir dizi olsun. Burada, co c sf ra yak nsayan kompleks terimli diziler uzay d r. 4.7.3 '
kullanarak, bi < c oldu unu gsteriniz.
11. X bir Banach uzay , Y bir normlu uzay ve T e B(X,Y), (Tx) her x E X iin, Y
'de Cauchy olacak ekilde verilen dn mler olsun. (117;,11) 'in s n rl olduunu
gsteriniz.
12. Prob.11 'deki koullara ek olarak, Y tam ise, T E B(X, Y) olmak zere, Twx -* Tx
oldu unu gsteriniz.
13. Eer (x), bir X Banach uzay nda, her f e X' iin, (f(x)) s n rl olacak ekilde bir
dizi ise, (11x II) 'in s n rl oldu unu gsteriniz.
14. X ve Y Banach uzaylari ve T e B(X,Y), n = 1,2,... ise, a adaki ifadelerin
edeer oldu unu gsteriniz.
(a) (11Tn 11) s n rl d r,
(b) (11T,,x11) her x E X iin s n rl d r,
(c) (ig(T,,x)i) her x e X ve her g e Y' iin s n rl d r.
15. Bir x fonksiyonunun Fourier serisinin, x 'in sreksiz oldu u bir noktada bile
 182
yak nsayabilece ini gstermek amac yla,

, r < I < O
x(t) = ve x(t + 27r) = x(t)
, 0<t<x

fonksiyonunun Fourier serisini bulunuz. x 'in ve so,s ,s2,s3 k smi toplamlar n n grafi ini
iziniz ve ekil 42 ile kar lat r n z. Serimizin, t = nr noktas nda, x 'in sa ve sol
limitlerinin aritmetik ortalamas olan 1/2 deerini ald n gsteriniz. Bu durum Fourier
serilerinin tipik bir davran d r.

ekil 44. Prob.15'deki ilk sl,s2,s3 k smi toplamlar n n grafi i

4.8 KUVVETLI VE ZAYIF YAKINSAKLIK

Analizde, adi, koullu, mutlak ve dzgn yak nsakl k gibi, farkl tiplerde yak nsakl k
kavramlar tan mland n biliyoruz. Bu durum, dizi ve serilere ili kin teori ve
uygulamalarda byk bir esneklik sa lamaktad r. Fonksiyonel analizde de durum ayn
olup, pratik a dan yararl olan daha byk olanaklar bulunmaktad r. Bu ks mda,
zellikle, temel bir kavram olan zay f yak nsakl k kavram yla ilgilenece iz. Byk lde,
bundan nceki k s mda inceledi imiz dzgn sinirlilik teoremine dayand iin, imdiye
kadar bu konuya deinmedik. Gerekten, inceleyece imiz bu konu, sz edilen teoremin
en nemli uygulamasd r.
Normlu bir uzay n elemanlar ndan oluan bir dizinin K s.2.3 'de tan mlad m z
yak nsakl n , zayf yak nsakl kdan ay rtedebilmek iin, bundan byle, kuvvetli
yak nsakl k olarak adland racaz. Bu tan m ksaca hat rlayarak i e ba layal m:
4.8.1. TANIM (Kuvvetli Yak nsakl k). Normlu bir X uzay nda bir (x) dizisi verilmi
olsun. Eer,
li m - x!) = 0

olacak ekilde bir x e X eleman! varsa, (x n ) dizisi kuvvetli yak nsak 'd r ya da norma
gre yak nsak 'd r denir ve bu durum,
liM xn = X
rt..0

veya, k saca,
xn x
olarak yaz l r. x 'e, (x) dizisinin kuvvetli limiti ad n verecek ve (x) dizisi kuvvetli olarak
x 'e yak nsakt r diyece iz.
Zayf yak nsakl k ise, X zerindeki s n rl lineer dn mler cinsinden aa daki
ekilde tan mlan r:
 183
4.8.2. TANIM (Zay f Yak nsakl k). Normlu bir X uzay nda bir (x) dizisi verilmi olsun.
Eer her f e X iin,
ilin n ) = f(z)

olacak ekilde bir x E X varsa, (x) dizisi, zayf yak nsak 't r denir ve
x x
ya da, x x eklinde yaz l r. x eleman na, (x,,) dizisinin zay f limiti ad verilir ve (x n )
dizisi x 'e zay f yak nsar denir.
Zayf yak nsakl k, analizde (rne in, varyasyon hesap, genel diferensiyel denklemler
teorisi gibi) ok e itli uygulama alanlar na sahiptir. Bu kavram, fonksiyonel analizin
temel iikelerinden birisini, ya da daha a k sylersek, uzaylar n incelenmesinin,
ounlukla, bu uzaylar n dualleriyle ili kin oldu u gere ini ortaya kar r.
Zayf yak nsakl uygulayabilmek iin, a a daki lemmada ifade edece imiz, baz
temel zeliklerini bilmemiz gerekmektedir. Grlece i gibi, ispatta Hahn-Banach ve
dzgn sinirlilik teoremini kullanaca z. Bu ise, sz konusu teoremlerin zay f
yakinsakla ilikin olarak nemini ortaya koyacakt r.
4.8.3. LEMMA (Zay f Yak nsakl k). normlu bir X uzay nda zay f yak nsak bir dizi
olsun: x x diyelim, Bu durumda,
(a) (x) 'in zay f limiti olan x tek'dir.
(b) (xn ) 'in her altdizisi, x 'e zay f yak nsar.
(c) ( II) dizisi s n rl d r.
Ispat. (a) x y x ve ayn zamanda, xn y oldu unu varsayahm. Bu durumda,
f(xn ) f(y) olmas n n yan s ra,f(x n) f(x) yazabiliriz. (Axn)) bir say dizisi olduundan,
limiti tek'dir. O halde,f(x) = f(y) olup, her f E X' iin,
f(x) f(y) = f(x y) = 0
yazabiliriz. Bu ise, Sonu 4.3.4 uyar nca, x y = 0 olmas n gerektirir ve zay f limitin
teldi ini gsterir.
(b) spatn bu k sm , (fix)) dizisinin yak nsak bir say dizisi olmas gere inden
kaynaklan r ve dolay s yla, (f(x,,)) dizisinin her altdizisi de yak nsak olup, dizi ile ayn
limite sahiptir.
(c) (fix n )) yak nsak bir say dizisi oldu undan, ayn zamanda s n rld r; dolay syla, cf
, f 'e ba l olduu halde, n 'e bal olmayan bir sabit olmak zere, her n iin, 1/(x,,)1 < cf
diyebiliriz. C : X , X" kanonik dnmn (Bkz.K s.4.6) kullanarak, gn E X " 'y,
gn(f) = n) (f E X )
ile tan mlayabiliriz. (Burada, alt indise yeniden bir alt indis vermekten ka nmak iin, g,
yerine gn yazd k.) Buna gre, her n iin,
= cf
bulunur; yani, (Ign(f)I) dizisi, her f e X' iin s n rld r. 2.10.4 uyar nca, X' tam
oldu undan, dzgn sinirlilik teoremi (4.7.3) uygulanabilir olup, (lig ?, dizisinin
s n rl l n gerektirir. imdi, 4.6.1 'i gz nne al rsak, jjgn jj = llxII elde ederiz ve
bylece (c) ispatlanm olur.
Okuyucu, zay f yak nsakl n analizde neden bir rol oynamad n merak edebilir.
Bunun nedeni, sonlu boyutlu normlu uzaylarda, kuvvetli ve zay f yak nsakl k aras ndaki
fark n tmyle ortadan kalkmas d r. Aadaki teoremde bu gere i ispatlayarak
 1 34
"kuvvetli" ve "zay f" terimlerinin kullan lma nedenlerini a klayaca z.
4.8.4. TEOREM (Kuvvetli ve Zay f Yak nsakl k). (x), normlu bir X uzay nda bir dizi
olsun. Bu durumda,
(a) Kuvvetli yak nsakl k, limit ayn kalmak zere, zay f yak nsakl gerektirir.
(b) (a) 'n n tersi genelde do ru de ildir.
(c) dim X < x ise, zay f yak nsakl k, kuvvetli yak nsakl gerektirir.
ispat. (a) Tan m gere i x x olmas , - -4 0 anlam na gelir ve her f E X' iin,
1/(x) -f(x)i =II(x n - x)1 1111111x- xil 0
sonucunu gerektirir. Bu ise, x - 14 x olduunu gsterir.
(b) Ispat n bu k sm , bir H Hilbert uzay ndaki (en ) ortonormal dizisinden
yararlan larak yap labilir. Gerekten, her f e H', bir j(x) =< x,z > Riesz gsterimine
sahiptir. Dolay s yla, f(en ) e n ,z > yaz labilir. Bu durumda, Bessel e itsizli i
(Bkz.3.4.6),

El< en ,z >1 2 < 11211 2

sonucunu verir. O halde, sol taraftaki seri yak nsak olup genel terimi, n oo iin, sf ra
yak nsar. Bu da,
f(e n) e n ,z >- 0
olduunu ifade eder. f e H' keyfi olduundan, en s--+ 0 olduunu grrz. Bununla
birlikte,
2 e,,,- e,e,- >= 2 (m # n)
Ilem enll
oldu undan, (en ) dizisi kuvvetli yak nsak deildir.
(c)x x ve dimX = k olduunu varsayal m. {el,...,ek}, X iin bir baz olsun ve
(n) ( n)
Xn = a t ei+...+a k ek

ve
x = alei+...+a k ek
diyelim. Kabulmz gerei, her f e X' iin,f(x) 'dir. zel olarak,
fj (e,) = 1, f(em) = 0 (m # j)
ile tan mlanan, dizisini gz nne alal m. (Bunun, {e1,...,ek} 'n n dual baz
olduundan daha nce sz etmi tik;Bkz. Ks .2.9). Buna gre, f,(xn) fj (x) 'in, gri) - a,
'yi gerektirdiini syleyebiliriz. Buradan da kolayca, n oo iin,
k
11xn x11 n)
.=
E(a ai)ej

< E1(ctin) II -* 0
.fr I

elde ederiz. Bu ise, (xn ) dizisinin, x 'e kuvvetli olarak yak nsad n gsterir.
Kuvvetli ve zayf yak nsakl n denk kavramlar olarak kar m za kt sonsuz
boyutlu uzaylar n da varoldu undan sz etmek ilgin olacakt r. Bunlara bir rnek, I.Schur
(1921) taraf ndan verilen Qi uzayd r.
 185
Son olarak, zellikle nemli iki tip uzayda zay f yak nsakl a bir gz alal m.
RNEKLER
4.8.5. Hilbert Uzay . Bir Hilbert uzay nda, x x olmas iin, gerek ve yeter ko ul,
uzaydaki her z iin, < x,z x,z > olmas d r.
ispat. 3.8.1. uyar nca ispat aikard r.
4.8.6. P Uzay . 1 < p < oo olmak zere, QP uzay nda, x x olmas iin, gerek ve
yeter koul,
(A) (ilx ) dizisinin s n rl ,
(B) x = (4.7') ve x = (.) olmak zere, n - co iin, her sabit j 'ye kar l k,
4;;) olmas d r
ispat. QP 'nin dual uzay , Qq 'dur (Bkz.2.10.7). P 'nun Schauder baz' ise, en =
n.elemant 1, dier elemanlar O olmak zere, (en ) 'dir. Span (e n ), Qg 'da youn olup,
aadaki lemman n alt nda arad m z sonuca ula rz:
4.8.7. LEMMA (Zay f Yak nsakl k). Normlu bir X uzay nda, x x olmas iin, gerek
ve yeter ko ul,
(A) (11xn dizisinin s n rl ,
(B) Bir M c X' total aitkmesinin herf elemant iin, j(xn) --*/(x)
olmas r.
d
ispat. Zayf yak nsakl k halinde, (A) kk ,Lemma 4.8.3. 'den elde edilir. (B) kk ise
aikard r.
Tersine olarak, (A) ve (B) 'nin gereklendi ini varsayal m. Herhangi bir f E X ' gz
nne alarak, f(xn ) -> f(x) olduunu gsterece iz ki, bu da, tan m gerei zayf
yak nsakl k anlam na gelecektir.
(A) uyar nca, c yeterince byk bir say olmak zere, her n iin, ii 5 c ve
ilx11 < c yazabiliriz. M, X' 'de total oldu undan, her f E X' iin, span M 'de, f, f
olacak ekilde bir (f,) dizisi vard r. Dolay syla, verilen bir e > 0 say s na kar l k,
fll < 3e
olacak ekilde bir j say s bulabiliriz. Ayrca, fi e span Molduundan, (B) varsay m
gere ince, her n > N iin,
jf,(x) .1(x)1 <

olacak ekilde bir N say s vard r. Bu iki eitsizli i kullan p, gen e itsizliini de
uygulayarak, n > Niin,
jf(xn ) f(x)I ..11(xn) f,(xn)1+ Ifi(xn) fi(x)1 + lf,(x) 1(x)1
< lif 1:11111x.11 + 3 +IUfilllxII
<+ + =e
3c 3 3c
elde ederiz. f E X' keyfi oldu undan, bu sonu, (x) dizisinin x 'e zay f yak nsak
olduunu gsterir.
PROBLEMLER
1. (Noktasal Yak nsakl k) x e C[a,b] ve x x e ga,b] ise, (x) dizisinin [a,b]
zerinde noktasal yak nsak olduunu, yani, her t e [a,b] iin, (x(t)) 'nin yak nsak
olduunu gsteriniz.
2. X ve Y normlu uzaylar, T e B(X,Y) ve (xn), X 'de bir dizi olsun. Eer, x,, xo
ise, Tzn Txo olduunu gsteriniz.
 186
3. (x) ve (y n ) ayn bir normlu X uzay nda tan ml iki dizi ise, x r, x ve y n y
olmas halinde, xr, + x + y ve a bir skaler olmak zere, ax ax oldu unu
gsteriniz.
4. x x ise, lim > llxo Il oldu unu gsteriniz. (Yol.Gs. Teorem 4.3.3 '
nKc
kullan n z.)
5. Normlu bir X uzay nda, x xo ise, Y = span(x) olmak zere, x o E Y olduunu
gsteriniz. (Lemma 4.6.7 'yi kullan n z.)
6. (x,,) normlu bir X uzay nda, zay f yak nsak bir dizi ise (rne in, x
z xo diyelim),
(x) dizisinin elemanlar n n lineer kombinasyonlar ndan oluan ve xo 'a kuvvetli
yak nsayan bir (y,n ) dizisinin varoldu unu gsteriniz.
7. Normlu bir X uzaym n kapal herhangi bir Y altuzay n n, bu uzay n elemanlar ndan
olu turulan zay f yak nsak btn dizilerin limitlerini ierdi ini gsteriniz.
8. (Zayf Cauchy Dizisi) Reel ya da kompleks normlu bir X uzay nda bir zay f Cauchy
dizisi, herf E X ' iin, (Ax)), s ras yla, R ya da C 'de Cauchy olacak ekilde X 'de
tan mlanan bir (x) dizisidir. (Bu durumda, lim j(x) 'in mevcut oldu una dikkat ediniz.)
Bir zay f Cauchy dizisinin s n rl oldu unu gsteriniz.
9. A, normlu bir X uzay nda, bo-olmayan her altkmesi bir zay f Cauchy dizisi
ieren bir kme olsun. A 'n n s n rl oldu unu gsteriniz.
10. (Zay f Taml k) Normlu bir X uzay verilmi olsun. X 'deki her zay f Cauchy dizisi,
X 'de zay f yak nsak ise, X 'e zay f tam 'd r denir. X yans mal ise, X 'in zayf tam
oldu unu gsteriniz.

4.9. OPERATR VE FONKSIYONEL DIZILERININ YAKINSAKLI I

S n rl lineer operatr ve fonksiyonel dizileri, rne in, Fourier serilerinin yak nsakl k
problemi, interpolasyon polinom dizileri, ya da say sal integrasyon yntemleri gibi,
yaln zca bir ka tanesinin ad n sayd m z, somut durumlar n soyut formlasyonu gibi
konularda s k s k ortaya kar. Bu gibi durumlarda genellikle operatr ve fonksiyonel
dizilerinin yak nsakli i, bunlara kar l k gelen norm dizilerinin sinirlili i ya da benzeri
zeliklerle ilgilenilir.
Incelemeler, normlu bir uzaydaki eleman'lardan olu an diziler iin, daha nceki
k s mlarda tan mlanan, kuvvetli ve zay f yak nsakl k kavramlar n n yararl oldu unu
gstermi tir. Tn E B(X, Y) operatrlerinden olu turulan diziler iin de, pratik de erinin
yan s ra teorik a dan da nemli tip yak nsakl k tan mlamak mmkndr. Bunlar,
(1) B(X, Y) zerindeki norma gre yak nsakl k,
(2) (Tnx) 'in Y 'deki kuvvetli yak nsakl ,
(3) (Tnx) 'in Y'deki zay f yak nsakl d r.
J.von Neumann (1929-30b) taraf ndan verilen tan m ve gsterimler a adaki gibidir:
4.9.1. TANIM. (Operatr Dizilerinin Yak nsakl ) X ve Y normlu uzaylar olsun.
Tn E B(X, Y) operatrlerinden olu an bir (Tn ) dizisini gz nne alal m.
(1) Eer, (Tn ) dizisi, B(X, Y) zerindeki norma gre yak nsak ise, (Tn ) dzgn
operatr yak nsak't r denir.
(2) Eer, (Tnx) dizisi, her x e X iin, Y 'de kuvvetli yak nsak ise, (Tn ) dizisi, kuvvetli
operatr yak nsak't r denir.
(3)E er, (Tnx), her x E X iin, Y 'de zay f yak nsak ise, (Tn ) dizisi, zayf operatr
 187
yak nsak't r denir.
Formle edecek olursak, bu tan mlar
Tn O,

11 Tnx - Txfi 0, (her x E X iin)

jf(Tx) f(Tx)I 0 (her x e X ve her f E X' iin)

olacak ekilde, bir T:X-> Y operatrnn var oldu u anlam na gelir. T 'ye ise,
(Tn ) 'in, s ras yla, dzgn, kuvvetli ve zay f operatr limiti ad verilir.
Uyar : Bu tan mlardaki "operatr" szc , genellikle ihmal edilmekte ise de, konuya
a kl k getirmek bak m ndan kullanmakta yarar gryoruz.
nceki k s mlarda, ok daha basit durumlarda,rne in, diferensiyel ve integral
hesapta bile, bir ka farkl yak nsakl k kavram tan mlaman n bize byk lde esneklik
kazand rd n belirtmitik. Bununla birlikte, okuyucu az nce tan mlad m z eitli
yak nsakl k kavramlar kars nda a rabilir ve operatr dizileri iin e it yak nsakl k
kavram n n neden gerekli oldu unu sorabilir. Bu sorunun yan t , uygulamal
problemlerde ortaya kan bir ok operatrn, daha basit operatrlerin "bir e it" limiti
olarak verilebilmesidir. Ancak burada "bir e it" szc yle ne denilmek istendi inin ve
dizinin zelikleri yard m yla limitleme operatrnn ne gibi zelikler kazand n
bilmemizde yarar vard r. Ayr ca, bir ara t rman n balang c nda, hangi anlamda bir
limitin varolaca her zaman bilinmeyebilir; bu nedenle, e itli olanaklara sahip olmak
yararl olur. zel bir problemde, belki de, nce ok "yumu ak" bir anlamda bir
yak nsakl k oluturabiliriz; bu durumda en az ndan bir hareket noktas na sahip oluruz ve
daha sonra daha kuvvetli anlamda bir yak nsakl k gelitirip, bununla limit operatrnn
"daha iyi" zeliklerini ortaya koyabiliriz. Bu, rne in, k smi trevli denklemlerde ortaya
kan tipik bir durumdur. Limit ayn kalmak zere,
(1) (2) = (3)

oldu u kolayca gsterilebilir; ancak bunun kar t , aa daki rneklerde de

grece imiz gibi, her zaman do ru de ildir.
RNEKLER
4.9.2. (Q2 Uzay ) Q2 uzay nda, x = (41,42,...) e Q2 olmak zere,
Tn (x) = (0,0,...,0 ,n+1 , n+2 , n+3 " )
ntan e

ile tan mlanan, Tn : Q 2 Q 2 operatrleriyle olu turulan bir (Tn ) dizisini gz nne

alal m. Bu T operatr lineer ve s n rld r. Aikar olarak, Tnx 0 = Ox olmas nedeniyle,

(Tn ) dizisi 0 'a kuvvetli operatr yak nsakt r. Ancak, II Tn - Ot) = IITn II = 1 oldu undan,
(Tn ) dizisi, dzgn operatr yak nFak de ildir.
4.9.3. (Q2 Uzay ). x = (41,2,...) E Q2 olmak zere, TnQ 2 Q2 operatrlerinin di er

bir (Tn ) dizisini,

Tn (x) = (0,0, . ,0 1 , 42 , 43 , )
n tane
 188
ile tan mlayabiliriz. Bu Tn operatr de lineer ve s n rl d r. imdi, (Tn ) 'in, 0 'a zay f
operatr oldu u halde, kuvvetli operatr yak nsak olmad n gsterece iz.
Q2 zerindeki s n rl lineer herf fonksiyoneli, 3.8.1 ile verilen bir Riesz gsterimine
sahiptir, yani, 3.1.6 uyar nca, z = (4;) e Q2 olmak zere,

j(x) =< x, z
I- 1

yaz labilir. Buna gre, j = n + k al p, Tn 'in tan m n kullan rsak,

f(T,,x) =< T,,x,z >= E 4,-n --J= E k n+ k

pt+1 k-1

elde ederiz. Cauchy-Schwarz e itsizli i ise,

If(T,,x)1 2=i< Tnx,z >! 25E14k1 2 E I m1 2

k-1

sonucunu verir. Son seri, yak nsak bir serinin kalan k sm d r. Dolay syla, n oo iin
eitsizliin sa taraf 0 'a yakla r. O halde, j(Tx) 0 =j(0x) 'dir. Sonu olarak, (T n)
dizisinin O 'a zay f operatr yak nsak oldu unu syleyebiliriz. Ancak, x = (1,0,0,...) iin,
Tmx Tnx11=11 2 + 1 2 =,11 (m n)

oldu undan, (T) dizisi kuvvetli operatr yak nsak

Lineer fonksiyoneller, de er blgeleri R ya da C skaler cismi iinde bulunan, lineer
operatrlerdir. Bu nedenle, (1), (2) ve (3) no.lu tan mlar hemen uygulanabilir. Bununla
birlikte, aadaki nedenlerle, (2) ve (3) e deer hale gelir. Tnx e Y oldu unu biliyoruz.
Burada ise, fn (x) E Q8 (ya da C) 'dir. Dolay syla, (2) ve (3) 'deki yak nsakl ktar, soniu
boyutlu R, ya da, C uzay nda ortaya kmakta ve Teorem 4.8.4(c) uyar nca, bu iki
kavram birbirine denk olmaktad r. Geriye kalan iki kavram ise, kuvvetli ve zay f*
yak nsakl k (Okunuu "zayf y ld z yak nsakl k") olarak adland rlmaktad r.
4.9.4. TANIM (Bir Fonksiyonel Dizisinin Kuvvetli ve Zay f* Yak nsakl ). (f), normlu
bir X uzay zerindeki s n rl lineer fonksiyonellerin bir dizisi olsun. Bu durumda,
(a) (f,,) dizisinin kuvvetli yak nsakl , 1[4 0 olacak ekilde bir f E X ' 'nn
varl anlam na gelir. Ve bu durum,
fn -1

eklinde gsterilir.
(b) (f,,) 'in zay f y ld z yak nsakl ise, her x e X iin, f(x) j(x) olacak ekilde bir
f e X' 'nn varl anlam na gelir. Ve bu durum,

fn f

eklinde gsterilir.
(a) ve (b) tan mlar nda ad geen f 'e, (fn ) dizisinin, s ras yla, kuvvetli limiti ve zay f*
limiti ad verilir.
 189
Yeniden T e B(X, Y) operatrlerine dnerek, (1), (2) ve (3) 'deki T : X Y limit
operatr hakk nda ne sylenebilece ini sorabiliriz.
Yak nsakl k dzgn ise, T e B(X, Y) 'dir; aksi halde, ii Tn - Til bir anlam ta maz. E er
yak nsakl k kuvvetli ya da zay f ise, T yine de lineerdir. Fakat, X 'in tam olmamas
halinde s n rs z olabilir.
RNEK. Q2 'de, yaln zca sonlu say da sf rdan farkl terim ieren tm x =
dizilerinin oluturdu u X uzay , g zerindeki metrikle birlikte gz nne al nd nda, tam
deildir. X zerinde, s n rl lineer operatrlerinin bir dizisi,
Tnx = ),
yard m yla tan mlanabilir; dolay syla, Tnx dizisinin terimleri, j < n j > n iin, 4,
eklindedir. Bu (T) dizisi, 77, = g, olmak zere, Tx = (rb) ile tan mlanan s n rs z lineer T
operatrne kuvvetli yak nsakt r.
Ancak, X 'in tam olmas halinde, bu rnekle belirlemeye al t m z durum, a ada
ispatlayaca mtz temel nitelikli lemman n alt nda ortaya kmayacakt r.
4.9.5. LEMMA. (Kuvvetli Operatr Yak nsakl k). X bir Banach uzay ve Y bir normlu
uzay olmak zere, T E B(X, Y) olsun. E er (T) dizisi, bir T limitine kuvvetli operatr
yak nsak ise, T e B(X, Y) 'dir.
ispat. T 'nin lineerli i, T,, 'in lineerli inden kolayca elde edilir. Her x E X iin,
Tx - Tx oldu undan, (Tx) dizisi, her x iin s n rl d r. X 'in tam olmas nedeniyle,
dzgn sinirlilik teoremi uyar nca, (il T ii) dizisi s n rld r; rnein, her n iin, il <c
diyelim. Bunu da gznne alarak, il Tnxli < IITnII IIx B < clix Il yaz labilir. Bu ise,
Txli < lk sonucunu gerektirir.
Kuvvetli yak nsakl k iin yararl bir kriteri a adaki teoremle verece iz:
4.9.6. TEOREM. (Kuvvetli Operatr Yak nsakl k). X ve Y Banach uzaylar olmak
zere, Tn E B(X,Y) operatrlerinden olu turulan bir (Tn) dizisinin kuvvetli operatr
yak nsak olmas iin gerek ve yeter ko ul,
(A) (il Th dizisinin s n rl ,
(B) X 'in bir M total altkmesindeki her x iin, (Tnx) dizisinin Y 'de Cauchy
olmas d r.
ispat. Her x E X iin, Tnx - Tx ise, (X 'in tam olmas nedeniyle) dzgn sinirlilik
teoremi uyar nca, (A) 'n n doruluunu hemen grebiliriz. (B) ise a ikard r.
Tersine olarak, (A) ve (B) 'nin gereklendi ini varsayal m; dolay s yla, her n iin,
II T II < c olsun. imdi, herhangi bir x E X al p, (Tnx) 'in Y 'de kuvvetli yak nsak
olduunu gsterece iz. s > 0 says verilmi olsun. span M, X 'de yo un oldu undan,
< 3c
olacak ekilde bir y e span M vard r. y e span M olduundan, (B) uyar nca, (Ty) dizisi
bir Cauchy'dir. Bu nedenle, m,n > N iin,
liTnx - T mx Il :5 Tnx - Tnyll + IIT ny - Enyll + IIT,ny - T,x1I
< 11 7;71111x - Y + 3 + IITmIIIIx - Y II
< c + -- + ct = e

bulunur. Y 'nin tam olmas nedeniyle, (Tx) dizisi, Y 'de yak nsakt r. x e X keyfi
 190
oldu undan, bu sonu, (T,i ) 'in kuvvetli operatr yak nsak oldu unu ortaya koyar.
4.9.7. SONU. (Fonksiyoneller). Bir X Banach uzay zerindeki s n rl lineer
fonksiyonellerden olu an bir (f,i) dizisinin, X zerindeki s n rl lineer bir fonksiyonele,
zay r yak nsak olmas iin gerek ve yeter ko ul,
(A) (j[f,, ii) dizisinin s n rl ,
(B) X'in bir M total altkmesindeki her x iin, (f(x)) dizisinin Cauchy olmas d r.

PROBLEMLER
1. T E B(X,Y) olmak zere, T,, --> Tdzgn operatr yak nsakl n n, T limiti ayn
kalmak zere, kuvvetli operatr yak nsakl n gerektirdi ini gsteriniz.
2. S ,T,, e B(X,Y) olmak zere, (S) ve (T) dizileri, s ras yla, S ve T limitlerine,
kuvvetli operatr yak nsak ise, (S + T) dizisinin, S+ T limitine kuvvetli operatr
yak nsak oldu unu gsteriniz.
3. B(X,Y) 'de, kuvvetli operatr yak nsakl n, limit ayn kalmak zere, zay f operatr
yak nsakl gerektirdiini gsteriniz.
4. 6 nolu dipnotta sz edilen zay f yak nsakl n, zayf* yak nsakl gerektirdi ini
gsteriniz. X 'in yans mal olmas halinde, kart n n da doru olduunu gsteriniz.
5. Kuvvetli operatr yak nsakl k dzgn operatr yak nsakl gerektirmez. Bu
durumu,f,i(x) = 4 ve x = (,,) olmak zere, T,, = : - R dnmn gz nne
alarak gsteriniz.
6. n = 1,2,... iin, T e B(X,Y) olsun. Tan m 4.9.1 'deki "dzgn" deyimini a klamak
zere, T --> T olmas iin, gerek ve yeter ko ulun, verilen her e > 0 say s na kar l k,
her IZ > N ve normu 1 olan her x E X iin,
Il Tx Txli < e
olacak ekilde, yaln zca, e 'a ba ml bir N says n n varl oldu unu gsteriniz.
7. X bir Banach uzay olmak zere, T,, e B(X, Y) olsun. (T) kuvvetli operatr
yak nsak ise, (il T 'in s n rl olduunu gsteriniz.
8. T,, E B(X,Y) olmak zere, T T olsun. Her e > 0 ve her kapal K c X yuvar na
kar l k, her iz > N her x E K iin, Tx Tx11 < e olacak ekilde bir N say s n n
varolduunu gsteriniz.
9. Lemma 4.9.5. 'de, jj TH <tin 11711 olduunu gsteriniz.
11-+00

10. X ayrlabilir bir Banach uzay ve M c X' s n rl bir kme olsun. M 'nin
elemanlanndan olu an her dizinin, X "nn bir eleman na zayf* yaknsak bir altdizi
ierdiini gsteriniz.

4.10. DIZILERIN TOPLANAB LMESINE ILI KIN UYGULAMA

Zayr yak nsakl k raksak diziler (ve seriler) teorisinde nemli uygulamalara sahiptir.
Bir raksak dizi bilinen anlamda bir limite sahip de ildir. Ad geen teoride ama, belirli
raksak dizilere, genelle tirilmi anlamda bir "limit" elemektir. Bu ama iin izlenen
yntem, bir toplanabilme yntemi olarak adland r l r.
rnein, raksak bir x = (1,) dizisi verildi inde,
= 41, 772 = 2 (4 + 2) , , rin = ,

aritmetik ortalamalar ndan oluan bir y = (ii) dizisini hesaplayabiliriz. Bu, toplanabilme
 191
yntemine,bir rnektir. E 'er y (bilinen anlamda) bir ri limitine yak nsak ise, x dizisi, bu
ynteme gre, toplanabilirdir ve genelle tirilmi limiti ii 'dil- denir. rne in,
x = (0,I,0,1,0,...) ise y = (O , , , , ,
'dir ve x 'in genelletirilmi limiti z 'dir.
Bir toplanabilme yntemi,
y = Ax
eklinde yaz labiliyorsa bir matris yntemi olarak adland r l r; burada, x = (k) ve
y = (tl.)sonsuz kolon vektrleri olarak al nm olup, A = (ank), n,k = 1,2,... olmak
zere bir sonsuz matristir. y = Ax formlnde matris arpim n kulland k; yani, y dizisi,

Iln = E ank 4k ( )

k-1
terimlerine sahiptir.
Yukardaki rnek bir matris yntemini belirler. (Matris nedir?)
Aada, konuya ilikin terimleri belirteceiz. (1) ile verilen yntem, kullan lan matris
A ile belirtildi inden, k saca, A -yntemi olarak adland r l r. Eer (1) deki tm seriler
yak nsak ise, ve y = (N) bilinen anlamda yak ns yorsa, bu dizinin limiti, x 'in A -limiti
olarak adland r l r ve x dizisi A -toplanabilir' dir denir. A -toplanabilen tm dizilerin
kmesi ise A - ynteminin toplanabilme alan ad n al r.
Bir A - ynteminin toplanabilme alan tm yak nsak dizileri ieriyor ve byle her
dizinin A -limiti, al lm limitine eitse, yani,
oluu r

sonucunu gerektiriyorsa, A - yntemi regler (ya da, permanent) 'dir denir.

Aikar olarak, reglerlik olduka do al bir istektir. Gerekten, belirli yak nsak dizilere
uygulanamayan ya da onlar n limitlerini de itiren bir yntem uygulamada bir yarar
sa lamaz. Reglerlik iin bir temel kriter, a a daki teoremle verilebilir.
4.10.1. TOEPLITZ LIMIT TEOREM (Regler Toplanabilme Yntemleri). A = (ank)
matrisiyle verilen bir A -toplanabilme ynteminin regler olmas iin gerek ve yeter ko ul,
lim atik = 0
12-.0
(k--- 1,2,...) 12)

ii. E an, = 1
-, co (3)
k
ve y, n 'e bal olmayan bir sabit olmak zere,

Lankl 5 7
k-1
(n = 1 , 2, .) (4)

'dir.
Ispat. (a) (2)-(4) 'n reglerlik iin gerek oldu unu, ve
(b) (2)-(4) 'n reglerlik iin yeter oldu unu gsterece iz.
imdi ayr nt lara geelim:
(a) A - ynteminin regler olduunu varsayal m. xk 'n n k. terimi 1 ve dier
btn terimleri s f r olsun. xk iin, (1) 'de, li n = ank yazabiliriz. xk yak nsak ve limiti 0
oldu undan, bu sonu, (2) 'nin gereklenmesinin gerekti ini gsterir.
Ayr ca, x = (1, 1,1,...) dizisinin limiti 1 'dir. Ve, (1)'den, N 'in (3) 'deki seriye e it
 192
oldu u grlr. O halde,(3) gereklenmelidir.
imdi de, (4) 'n reglerlik iin gerekli oldu unu ispatlayal m. c,
IIx II =suP git

ile tan mlanan norm alt nda, tm yak nsak dizilerden olu an Banach uzay olsun. (Bkz.
1.5.3). c zerinde fn, lineer fonksiyonelleri,

fn.(x) = an, (m,n = 1,2,...)

(5)
k=1

ile tan mlanabilir.

m m

Jf,,,(x)1 5_sup g, I E a nk 4k = ( Elankl) Ilx Il

k-
olmas nedeniyle, her bir fmn s n rl d r. Reglerlik, her xE c iin, (1) 'deki serinin
yak nsakl n gerektirir. Dolay s yla, (1), c zerinde,

=f,i(x) =E k=1
ank k (n = 1,2,...)
)
( 6

ile tan mlanan, lineer fonksiyonelleri tan mlar. (5) 'den, her x e c iin, m co
oldu unda, f,(x) f,(x) oldu unu grebiliriz. Bu ise, zay f* yak nsakl k olup, (T = f
al narak) Lemma 4.9.5 uyannca,f, 'in sinirlili i elde edilir. Ayr ca, (fn (x)), her x e c iin
yak nsakt r ve (iji,,11), Sonu 4.9.7 uyar nca s n rl d r; her n iin,
lifn Il r (7)
diyelim. Keyfi olarak belirlenmi bir m E N iin,

la nkila nk ; k < in ve a nk 0
0 ; k > m ve a nk = O

tan m n yapal m. Buna gre, x, = ( k(n'm) ) e c yazabiliriz. Ayr ca, x. O ise,

Il xnm II = 1 ve x n,n = 0 ise, fix in II = 0 'd r. Bunun da tesinde, her m iin,
m m

fnin(xmn) = an = Zianki
k-1 k=1

'd r. Dolay s yla,

(a) Lankl = f;.(xnm) 1lf. Il

k=1
(8)
(b) lankl ILMI

bulunur. Bu da, (4) 'deki serinin yak nsakl n gsterir ve (4), (7) 'den elde edilir.
(b) imdi de, (2)-(4) 'n reglerlik iin yeter oldu unu ispatlayal m. c zerinde, lineer
bir f fonksiyonelini, x = (4 k ) e c olmak zere,
j(x) = =lim
k=o

ile tan mlayabiliriz. f 'nin sinirlili i,

jf(x)I = IDI 5_sup 14,1 = Ilx I
 193
eitsizli inden grlebilir. M c c, bir yerden itibaren terimleri e it olan dizilerin kmesi
olsun. j, x 'e ba l olmak ve
j+1 = j+2 =-

olmak zere, x = (;) diyelim. Bu durumda, yukar da oldu u gibi, f(x) = 4 olup, (1) ve
(6) 'da

rfn =in(x) = sank k a nk

= Eank (k + 4 ank

elde ederiz. Buna gre, her x E M iin, (2) ve (3) 'den ,

qn --/;,(x) 0 4.1 = = J(x) (9)
bulunur.
imdi bir kez daha, Sonu 4.9.7. 'yi kullanmak istiyoruz. Buna gre, zerinde, (9) 'da
ifade edilen yak nsakl elde etti imiz M kmesinin, c 'de yo un oldu unu
gsterece iz. k olmak zere, x = (k) E e olsun. Bu durumda, her E > 0 says
iin, k > N olduka,

ik < e

olacak ekilde bir N says vard r. A ikar olarak,

= M
ve
X = N+I , )

'dir. Buradan, lix Yll < E bulunur. x e c keyfi olarak al nd ndan, bu sonu, M 'nin c
'de yo un oldu unu gsterir. Son olarak, (4) uyar nca, her x E e ve her n iin,
GO

If,i (x)I < ilx11 41 5_ yllxll

elde edilir. Dolay s yla, ilf,, Ii _5 y , yani, (Ilfn s n rl d r. Ayrca, (9) ifadesi, yo un M
kmesindeki her x iin, fn (x) f(x) yak nsakl n ortaya koyar. Bu da, Sonu 4.9.7
uyar nca, fn f zayr yak nsakl n gerektirir. Bu nedenle, 4 = lim4k limitinin
varolmas halinde, ri n ii sonucunun elde edilebilece ini gstermi olduk. Tan m

gere i, bu durum, reglerli i ifade eder ve teorem ispatlanm olur.
PROBLEMLER
1. C, Cesaro toplanabilme yntemi

n = +. n) (n = 1,2,...)
ile tan mlan r; yani, aritmetik ortalama al n r. Bu ynteme kar l k gelen A matrisini
bulunuz.
2. Prob.1 'deki C yntemini
(1,0,1,0,1,0,...) ve (1,o,- 1- Z 3 4
4' 8 ' 16 32' )
dizilerine uygulay n z.
3. Prob.1 'de, () dizisini, (in ) cinsinden ifade ediniz. (71) = (1/n) olacak ekilde
 194
(4) dizisini bulunuz.
4. C, -toplanabilir olmayan bir dizi elde etmek iin, Prob.3 'deki forml kullan n z.
5. Hlder toplanabilme yntemi a adaki ekilde tan mlan r. H , Prob.1 'deki C
yntemiyle edeerdir. H2 yntemi, Win iki kez pe pee uygulanmas ndan olu ur; yani,
nce aritmetik ortalama al n r ve daha sonra yeniden aritmetik ortalamas al n r. H3
yntemi, H 'in kez pe pee uygulanmas ndan olu ur, v.b.. H ve H2 yntemlerini
(1,-3,5,-7,9,-11,...) dizisine uygulay n z. Sonucu yorumlay n z.
6. (Seriler). Bir sonsuz serinin k smi toplamlar dizisi A - toplanabilir ise, verilen seri
A-toplanabilirdir denir. K smi toplamlar dizisinin A -limiti, serinin A -toplam olarak
adland r l r. 1 + z + z2 +... serisinin, izi = 1 ve z * 1 iin, C 1 -toplanabildiini ve
C, -toplam n n 1/(1 - z) oldu unu gsteriniz.
7. (Cesaro Ck -yntemi). (,,) verilmi bir dizi, a;,) = ve
(k) (k-1) (k1) (- 1)
= Cro <31 +... +Crk n

olsun. Sabit bir k e N iin, rj,k) = ani') I ( n+k

- il ise, (4 n) dizisi Ck -toplanabilirdir ve
Ck -limiti i 'd r denir. Bu yntemin, a;,k) 'n n ok basit bir biimde, 'ler cinsinden,
n
crLk) = EI n+ k-1 -
k-1

olarak ifade edilebilme avantaj na sahip olduunu gsteriniz.

8. Serilere ilikin Euler yntemi, verilen bir E(-1ya, serisine,
J-0
Aai = ai , Ana, = 4n ai -An-I a;+l (j = 1,2,...)
olmak zere,
Ana()
Gr 2n+1
n=0
dnm serisini kar l k getirir. Burada, (-1)i,( a; 'nin pozitif olma zorunlulu u
olmad ndan) uygunluk a s ndan yaz lm t r. Bu yntemin regler oldu u, dolay syla
verilen serinin yak nsakl n n, toplam ayn kalmak zere, dn m serisinin
yak nsakl n gerektirdii gsterilebilir. Bu yntemin,
Qn 2 = 1 - -L - 1 1 1 + 1 +..
2 3 4 += 1. 2 1 2.22 3.3 3 4.44
sonucunu verdi ini gsteriniz.
9. Prob.8 'deki Euler ynteminin,
aretanl = 1 - -L + -L - +- = -1 (1 +-1-+ 1.2 1,21
4 3 5 7 " 2\ 3 3,5 3.5.7 . ./
sonucunu verdiini gsteriniz.
10. Euler ynteminin,

v (on voyl
4n ---- 2 \8)
o tr-o

sonucunu verdiini gsteriniz. Yorum getiriniz.

4.11. SAYISAL ENTEGRASYON VE ZAYIF* YAKINSAKLIK

Zayf* yak nsakl k, saysal integrasyon, trevleme ve interpolasyon konular nda
 195
olduka yararl sonulara sahip bulunmaktad r. Bu k s mda, say sal integrasyon
konusunu, yani, verilen bir

x(t)dt

integrali iin, yakla k deerler elde etme problemi ile u raacaz. Bu problem
uygulama alan nda nemli bir konu oldu undan, zm amac yla, yamuk kural ,
Simpson kural ve daha karma k olarak, Newton-Cotes ve Gauss taraf ndan verilen
formller gibi. ok e itli yntemler geli tirilmitir. (Konuya ili kin elemanter bilgileri
hat rlamak iin, k s m sonundaki problemlerin gzden geirilmesi yararl olur.)
Bu ve dier yntemlerin karakteristik yan , nce, [a, 6] aral nda d m ad verilen
noktalar seilip, daha sonra, x 'in bu d m noktalar ndaki deerlerinin lineer bir
kombinasyonu yard m yla integralin bilinmeyen deerine yakla lmasd r. D mler ve
lineer kombinasyonun katsay lar ynteme ba l olup, x integrant na ba l de ildir.
Kukusuz, bir yntemin yaran, bu yntemin verdi i sonucun do ruluk derecesiyle
belirlenir ve bu konuda al ma yapan bir ki i, dm noktalar n n say s n art rarak
gere e daha yak n bir sonuca ula mak isteyebilir.
Bu ks mda, fonksiyonel analizin, bu konuda, bize sa lad kolayl klardan sz
edeceiz. Asl nda, bu tr yntemler iin, genel bir yap ortaya koyacak ve d m
noktalar n n artmas halinde ortaya kan yak nsakl k durumunu inceleyece iz.
Incelemelerimiz s ras nda, srekli fonksiyonlar gznne alacaz. Bu durum,
J = [a,b] zerinde tan ml , btn srekli, reel deerli fonksiyonlar n oluturdu u ve
=max lx(01
tel

normuna sahip, X = C[a, bi Banach uzay n ele almam za yol amaktad r. Bu durumda,
yukardaki belirli integral, X zerinde,

f(x) = X(t)Ch (1)

yard m yla, lineer bir f fonksiyoneli tan mlar. Saysal integrasyon iin, daha nce szn
etti imiz yntemlerdekine benzer ekilde hareket edebiliriz. Dolay s yla, her pozitif n
tamsay s iin,
a < 4) <. . . < 4") < b (2)

olacak ekilde, dm ad verilen,

,(n) (n)
t ,..., n

gibi, n + 1 tane reel say seelim. Daha sonra, katsay ad verilen,

,,(n) (n)
o , ,

gibi, n + 1 tane reel say seip,

fn(x) = atk") x(Iln) ) n = 1,2,...

( 3)
O
yazarak, X zerinde, fn lineer fonksiyonellerini tan mlayal m. Bu durum, x verildiinde,
fn (x) deeri f(x) 'e yaklamak zere, say sal bir integralleme yntemi tan mlar. i lemin
do ruluk derecesini ara t rmak iin, fn 'lere aadaki ekilde alal m.
 196
Normun tan m gere i, Ix(t,n) I < 11.4 oldu undan, her birfn s n rl d r. Sonu olarak,

Ifn(x)I Ela(;)11.,(4,0) I 5_HA

a
(n)
(4)
kO

yazabiliriz. Daha sonra kullanmak zere, fn 'in

n

Ilfn11---Ela k(n) 1 (5)

(5) normuna sahip oldu unu gsterebiliriz. Gerekten, (4) ba nt s , lifn II 'in, (5) 'in
sa taraf ndan daha byk olamayaca n gsterir. E itlik durumunu gstermek iin de,
J zerinde, ixo(t)I < 1 olacak ekilde bir xo E X ve

1 ; ct,") > 0
xo(t k(n) sgna k(n)
1 ; ak" ) < O

al rsak, ilxo Il = 1 olup,

fn(x0) -=
n

ak") a k Ia I
k( n)

le=0

elde ederiz.
Verilen bir x E X iin, (3) forml, (1) 'deki j(x) 'in, fn (x) gibi bir yakla k deerini
verir. Ku kusuz, daha nce de sylediimiz gibi, do ruluk derecesiyle ilgileniyoruz ve
bunu da, n 'i art rarak, o altmak istiyoruz. Bu durum a a daki kavram vermemize
yol amaktad r.
4.11.1. TANIM (Yak nsaklk). Bir x e X alal m. Eer, f , (1) ile tan mlanmak zere,
fn(x) - f(x) (n oo) (6 )

ise, (3) ile tan mlanan say sal integrasyon yntemi, bu x iin, yak nsak 't r denir.
Polinomlar n kesin integrasyonu kolay olduundan, a a daki ifadeyi yazmam z
doald r:
4.11.2. Her n iin, eer x, derecesi n 'den byk olmayan bir polinom ise,
f,,(x) = f(x)
(7)
'dir.
f 'ler lineer oldu undan, (7) 'deki n+ 1 tane terimi,
xo(t) = I, x (t) = t,...,x(t) = t"
olarak almak yeterlidir. Gerekten, x(t) = ti ile verilen, n 'inci dereceden bir
polinom iin,

fn(x) = E fljf,(x) =Z P:4(xj) = f(x)

elde ederiz. Buna gre,

fri(x) = .Ax ) = 0,1,...,n)
( 8)
eklinde, n + 1 tane koul elde etti imizi grmekteyiz.
imdi bu koullar n gereklendi ini gsterece iz. n + 1 tane dm ve n + 1 tane de
 197
katsay olmak zere, 2n + 2 tane parametre vard r. Bunlar n bir ksm n keyfi olarak
seebiliriz. k< n) d mlerini seelim ve bunlara kar l k gelen katsay lar n tek anlaml
olarak belirlenebilece ini ispatlayal m. Bu durumda, x,(0) = (t(kn)., yazabiliriz;
dolay s yla, (8) ba nts ,/ = 0,1,...,n olmak zere,

c4,n) (t(kn) )j dt 1 (b1+ 1 )

.+1 ( 9)
k=-0

eklini al r. Her sabit n iin, bu ifade, c4") , , a5in) gibi, n + I tane bilinmeyene ba l ,
n + 1 tane lineer denklemden olu an, homojen olmayan bir sistemdir. Bu sistemin bir tek
zm, ancak, kendisine kar l k gelen,

E
k=0
(t(,n)y =o = o,...,n)

homojen sisteminin yaln zca, yo = 0 aikar zmne sahip olmas , ya da,

dier bir deyimle, ayn durumun katsay lar matrisi, bir nceki sistemin katsay lar
matrisinin transpozu olan,

E(t k(n) ) 7 ,=0 (k = 0, . , n) (1o)

sistemi iin. geerli olmas halinde vard r. Bu ise, (10) ifadesi, n 'inci dereceden olan,

E rJ tl

polinomunun, n + 1 d m noktas nda, s f r oldu unu belirtmesi nedeniyle gereklenir;

dolay syla, bu ifade zde olarak s f r olmal d r. Yani, btn T, katsay lar s f rd r.
Elde etti imiz bu sonu, (2) 'yi gerekleyen d mlerin her seimi iin, 4.11.2
gereklenecek ekildeki katsay lar n tek anlaml olarak varl n ortaya koymaktad r;
dolays yla, kendisine kar l k gelen ilem btn polinomlar iin yak nsakt r. Burada, sz
konusu ilemin, [c b] zerindeki btn reel de erli srekli fonksiyonlar iin yak nsak
olmas n salamak amac yla koymam z gereken ek koullar n neler oldu unu sorabiliriz.
Bu sorunun yan t , bir kriter olarak, 1933 'de G.Polya taraf ndan aadaki teoremle
verilmitir:
4.11.3. POLYA YAKINSAKLIK TEOREM . (Saysal ntegrasyon). 4.11.2 'yi
gerekleyen ve (3) ile tan mlanan bir say sal integrasyon i leminin, [a, b] zerindeki reel
deerli,srekli btn fonksiyonlar iin srekli olmas n n gerek ve yeter ko ulu, her n
iin,

a (n) I c
k-0
olacak ekilde bir c say s n n varolmas d r.
Ispat. Reel katsay l btn polinomlann olu turdu u W kmesi, ispat n aada
vereceimiz, Weierstrass yakla m teoremi uyar nca, X= qa, bi reel uzay nda
yo undur; ve 4.11.2 uyar nca, her x E W iin yak nsakl syleyebiliriz. (5) 'i gznne
al rsak, (1[/;, II ) dizisinin s n rl olmas iin gerek ve yeter ko ulun, herhangi bir reel c
says iin, (11) 'in gereklenmesi oldu unu grebiliriz. Buna gre, her x E X iin,
in(x) yak nsakl n n,f, 2-> f(x) zayf* yak nsakl olmas nedeniyle,sonu 4.9.7
 198
'nin alt nda, teoremin ispat n elde etmi oluruz.
Bu teoremde, polinomlar yerine, C[a, b] reel uzay nda youn olan herhangi bir kme
alabilece imiz, a kca grlmektedir.
Ayr ca, bir ok integrasyon ynteminde, katsay lar negatif-olmayan say lard r. x = 1
alarak, 4.11.2 yard m yla,

fn (1) = E a;,") = E l c4") 1 = f(1) = dt = b - a

k=0

yazabiliriz; dolay s yla, (11) gereklenir. Bu ise, a adaki teoremi ispatlar:

4.11.4. STEKLOV TEOREM (Say sal integrasyon). 4.11.2 'yi gerekleyen ve
negatif-olmayan ak") katsay lar na sahip olan ve (3) ile tan mlanan bir say sal
integrasyon yntemi, srekli her fonksiyon iin yak nsakt r.
imdi de, yukar da 4.11.3 'n ispat nda kulland m z bir teoremin ispat n verece iz.
4.11.5. WEIERSTRASS YAKLA IM TEOREM . (Polinomlar). Reel katsay l btn
polinomlar n oluturdu u W kmesi, C[a,b] reel uzay nda yo undur.
Buna gre, her X E C[a,b] ve verilen her e > 0 say s iin, her t E [a,b] 'ye kar l k,
lx(t)- p(t)I < E olacak ekilde bir p polinomu vard r
ispat. Her x E C[a,b] fonksiyonu, J = [ a,b] 'nin kompakt olmas nedeniyle, J
zerinde dzgn sreklidir. Dolay syla, her E > 0 says iin,
max lx(t) -y(t)I < (12)
3
olacak ekilde, e risi bir poligon yay olan bir y yay vard r.nce, x(a) = x(b) ve
y(a) = y(b) oldu unu varsayal m. y paral lineer ve srekli oldu undan, y 'nin Fourier
katsay lar , < k, lam i < kln2 , Ibm ! < k/m 2 eklinde s n rlara sahiptir. Bunu, K s m 3.5.1
'de, [a,b] = [0,2g] alarak, am ve bm iin verdiimiz formllere, k smi integrasyon
uygulayarak grebiliriz. (Ayr ca, bu k sm n sonundaki, Prob.10 'a bak n z.). Ohalde, y
'nin, (b - a periyotlu olup, y 'nin periyodik geni lemesini gsteren) Fourier serisi iin,
k saltmak amac yla, K = brl(b - a) alarak,

ao + E(ani cos cmt bm sinKmt) 5_ 2k 1 +E = 2k(1 + -1-g2 ) ( 13)

,n--1 nr=I
m2

elde ederiz. Bu ise, serinin, J zerinde dzgn yak nsak olduunu gsterir. Sonu
olarak, n yeterince byk al nmak zere, n 'inci mertebeden, s n k smi toplam iin,
max ly(t)-s(t)1 < (14)

bulunur. sn 'deki sins ve kosins fonksiyonlar n n Taylor serileri de, J zerinde dzgn
yak nsak oldu undan,
max Isn (t) - p(t)! <
IEJ 3
olacak ekilde bir p polinomu vard r (Byle bir polinom, rne in, sz konusu serilerin
uygun k smi toplamlar ndan elde edilebilir.) Bu sonu ile birlikte, (12), (14) ve
x(t) - p(t)I 5_ lx(t)-
y(t)1+ ty(t) - sn (t)I +Is n(t)- p(t)i
eitsizl ini gz nne al rsak,
max k(t)-p(01 < e (1 5)
rEJ
 199
yazabiliriz. Elde edilen bu ifade, x(a) = x(b) olacak ekildeki her x E C[a,b] iin, bizi
amac m za ulat r r. Eer, x(a) # x(b) ise, u(a) = u(b) olacak ekildeki bir y katsay s ile
birlikte, u(t) = x(t) - y(t - a) al rz. Bu durumda, J zerinde, lu(t)-q(t)1 < E e itsizli ini
gerekleyen bir q polinomu vard r. Dolay s yla, x-p= u - q olduundan,
p(t) = q(t) + yt a) polinomu (15) 'i gerekler. O halde, E > 0 say s n n keyfi olmas
nedeniyle, W 'nin C[a,b] 'de yo un oldu unu syleyebiliriz.
Bu teoremin ispat!, ilk kez, 1885 'de K.Weierstrass taraf ndan verilmi olup, bunun
d nda daha bir ok ispat bulunmaktad r. rnein bunlardan bir tanesi, S.N.Bernstein 'a
(1912) ait olup, x cinsinden a k olarak ifade edilmi dzgn yak nsak polinom dizilerini
(Bernstein polinomlar n ) ortaya koymaktad r. Bernstein'n n bu ispat n K.Yosida (1971),
s.8-9 'da bulabilirsiniz.
PROBLEMLER

1. Dikdrtgen kural , t'; = a + (k - -f)h olmak zere,

x(t) d h[x(i7) +...+x(t;,)], h- b-a

eklinde tan mlan r. ( ekil 45) Bu forml nas l elde edilebilir? D m ve katsay lar
nelerdir?Forml ile verilen yakla k deer iin, hata s n rlar n nas l bulabiliriz?

ekil 45. Dikdrtgen kural ekil 46. Yamuk kural

2. Yamuk Kural , xk = x(tk) ve tk = a + kh olmak zere,

x(t) dt M 2 (xo + x 1), h ba

to

ya da,

x(t) dt h(--Fxo + x + 2 xn)

formlleriyle verilir. x 'e noktasal lineer bir fonksiyon yard m yla yaklamam z halinde bu
formllerin nas l elde edildiini a klay n z. (ekil 46)
3. Simpson kural , n ift, xk = x(tk) ve tk = a + kh olmak zere,
 200
rZ

x(t) dt h (xo + 4x1 + x2) h = b- a

3 n
10

ya da,

x(t) dt
-3-(xo + 4x1 + 2x2 +... + x,i)

eklinde verilir. Bu formllerin, x 'e, [to,t2] zerinde, to,t

,i2 'deki de erleri, x 'in bu
noktalardaki de erlerine e
it olan bir karesel polinom yard m yla ([to,t2] v.b. zerinde
ayni ekilde) yakla mam
z halinde, elde edilebilece ini gsteriniz. ( ekil 47)

ekil 47.Simpson kural

4.fa , yamuk kural yla elde edilen yakla m olmak zere, f(x) =1;,(x)- e
u (x) olsun. iki
kez srekli tretilebilen herhangi bir x fonksiyonu iin, k =
(b a) 3/12n2 ve m2 ile
x" 'nn, [a,b] zerindeki maksimum ve minimumfar
olmak zere.
kn /71' < en (x) < ku m2
hata s n rlar n bulabilece imizi gsteriniz.
5. Simpson kural uygulamada s ka kullan l
r. Do ruluk derecesindeki art
grebilmek iin,

/= Jo e- t2dt

integraline, n = 10 alarak, yamuk ve Simpson kurallarm

n her ikisini de uygulay n z ve
0.746211 ve 0.746825
de erlerini (6 ondal a kadar) gerek de
er olan 0.746824 ile kar latr n z.
 201
t e-'2
1.000 000
0 C>

0.990 050
eJ

0.960 789
C> C> C> C> 0C> C>

0.913 931
0.852 144
V- .0 N 00C, C

0.778 801
0.697 676
0.612 626
0.527 292
0.444 858
0.367 879
6. Problem 4 ' kullanarak, Problem 5 'deki, 0.746211 'in hata s n rlar n n, -0.001667
ve 0.000614 ve dolays yla,
0.745597 < / < 0.747878
oldu unu gsteriniz.
7. -Sekiz Kural , xk = x(tk) ve tk = a + kh olmak zere,
l3

j. x(1) dt-3-11-(xo + 3xi + 3x2 +x3)

to

formlyle verilir. Bu formln, x 'e, [to,t3] zerinde, to,t1,t2,t3 d m noktalar nda, x

'e eit olan bir kbik polinom yard m yla yaklamam z halinde elde edilebilece ini
gsteriniz. (Problem 2, 3 ve 7 'deki kurallar, Newton-Cotes formller dizisinin ilk
yeleridir.)
8. r hatay gstermek zere,

x(t) dt = 2hx(0) + r(x)

-h

integrasyon formln gznne alal m. x e Cl[-h,h], yani, x, J = [-h,h] zerinde

srekli tretilebilir olsun. Bu durumda,
p(x) =max lx1 (t)1

olmak zere, hatan n,

jr(x)i < h2p(x)
eklinde tahmin edilebilece ini gsteriniz.
9. x reel analitik ise,

x(t) dt = 2h(x(0) + x"(0)42f - + xgv(0) 151:: +... (16)

-h

oldu unu gsteriniz. integral iin, 2h[a_ x(-h) + aox(0) + a x(h)] eklinde bir yakla k
ifadenin varl n kabul edip, a_,,ao,a katsay lar n , olabildiince ok sayda, h, h2 ,...
kuvvetleri (16) ile uyu acak ekilde belirleyiniz. Bu sonucun,
 202
x(t) d 6 (x(-h) 4x(0) + x(h))

Simpson kural n' verdi ini gsteriniz. Bu elde edili , kural n kbik polinomlar iin neden
kesin deer verdi ini gsterir.
10. Weierstrass yakla m teoreminin ispat nda, srekli ve paral lineer bir
fonksiyonun Fourier katsay lar iin s n rlar kullandik. Bu s n rlar nas l elde edilebilir?

4.12. AIK DN M TEOREM

Daha nceki k s mlarda. Hahn-Banach teoremini ve dzgn sinirlilik teoremini
incelemitik. imdi de, bu blmdeki nc "byk" teorem olan, a k dn m
teoremini grece iz. Do al olarak, bu teorem a k dn mlerle birlikte grlecektir. Bu
tr dn mlerde, her a k kmenin grnts yine bir a k kme olmaktad r (tan m
aa da). A k kmelerin konu iindeki nemini hat rlayacak olursak, a k dn mlerin
ilgin yanlar kolayca ortaya kacakt r. Daha belirgin olarak, a k dn m teoreminin,
s n rl lineer bir operatrn, hangi ko ullar alt nda bir a k dn m oldu unu ifade
etti ini syleyebiliriz. Dzgn sinirlilik teoreminde oldu u gibi, burada da taml k zeli ine
gereksinme duyuyoruz ve ispatlayaca ' m z teorem, Banach uzaylann n neden
tam-olmayan normlu uzaylardan daha doyurucu oldu unu ortaya koymaktad r. Bu
teorem, ayr ca, s n rl lineer bir operatrn tersinin hangi ko ullar alt nda s n rl oldu unu
da gstermektedir. A k dnm teoreminin ispat , K s m 4.7 'de ifade edilerek
a klanan Baire Kategori teoremine dayanmaktad r.
A k dn m kavram n tan mlayarak ie ba layal m.
4121 TAN}YW(A/kDnU Unn).XveY metrik uzaylar olsun. D(7) c X olmak zere,
bir T : D(7) - Y dnmn gznne alal m. Eer D(T) 'deki her a k kmenin, T
alt ndaki grnts, Y 'de a k bir kme ise, T 'ye bir a k dn m ad verilir.
Dn m rten de ilse, bu dn mn,
(a) Tan m blgesinden Y 'nin iine,
(b) Tan m Blgesinden deer blgesinin zerine bir a k dn m olmas aras ndaki
farka dikkat etmemiz gerekir. (b) hali, (a) halinden daha zay ft r. rne in, X c Y ise, X
'den Y 'nin iine olan, x x don mnn a k olmas iin gerek ve yeter ko ul, X 'in, Y
'nin bir a k altkmesi olmas d r. Buna kar l k, X 'den deer blgesi zerine (ki bu X
'dir) olan x x don m her zaman a kt r..
Ayr ca, bir yan lg ya neden olmamak iin, Teorem 1.3.4 uyar nca, srekli bir
T : X Y dn mnn, Y 'deki her a k kmenin ters grntsnn, X 'de yine bir
a k kme olmas zeli ine sahip oldu unu hat rlamam z gerekmektedir. Bu durum, T
'nin, X 'deki a k kmeleri, Y 'deki a k kmelere don trd anlam na gelmez.
rne in, t sin I ile tan mlanan, R -> dn m srekli oldu u halde, (0,27r)
aral n' [-I, I] aral zerine dn trr.
4.12.2. AIK DN M TEOREM , SINIRLI NVERS TEOREM . Bir X Banach
uzay ndan, bir Y Banach uzay zerine olan s n rl lineer bir T operatr bir a k
dn mdr. Dolay s yla, T , bire-bir ve zerine ise, 7-1 srekli ve bu nedenle de
s nirl dir.
Bu teoremin ispatini a a daki lemmadan sonra, kolayca verebilece iz.
4.12.3. LEMMA (A k Birim Yuvar). Bir X Banach uzay ndan, bir Y Banach uzay
 203
zerine s n rl lineer bir T operatr verilmi olsun. Bu durumda, B o = B(0;1) c X a k
birim yuvarm n T(B0 ) grnts, 0 e Y komuluunda bir a k yuvar ierir.
Ispat. Ad m ad m giderek,
(a) B i = B(0; a k yuvar n n grntsnn kapan n n bir a k B* yuvar
ierdi ini,
(b) = B(0; 2 -n) c X olmak zere, T(B) 'in, 0 e Y komulu unda bir a k Vn
yuvar ierdi ini,
(c) T(B0) ' n, 0 e Y komuluunda bir a k yuvar ierdi ini gsterece iz.
imdi ayr nt lara geelim:
(a) A c X altkmelerine ilikin olarak, (a bir skaler olmak zere) aA ve (w E X
olmak zere) A + w ile,
aA = {x E X : x = aa, a e A}

A+w= {x E X:x = a+w, a A}

eklinde tan mlanan kmeteri gsterecek ve benzer gsterimleri Y 'nin altkmeleri iin
de yazaca z.

ekil 48.(1) formlnn gsterimi ekil 49.(2) formlnn

B, = B(0; c X a k yuvar n gznne alal m. k yeterince byk bir reel say

olmak zere (k > 211x (I), herhangi bir sabit x E X eleman' kB, 'in iindedir. O halde,
t

X= UkBi
k=1

yaz labilir. T, rten ve lineer oldu undan,

t

Y = T(X) = T(Uk Bi) =Uk T(131) =Uk T(131) (3)

c=1 Ic=1 le=1

'dir. Burada kapan almakla, birteime yeni noktalar eklemedi imize dikkat etmemiz
gerekir; nk, birle im zaten Y uzay n n tmdr. Y tam oldu undan, 4.7.2 Baire
kategori teoremi gere ince, kendi iinde, ikinci kategoridendir. Dolay s yla, (3) 'n, 4.7.2
'deki (1) ifadesine benzerli ini de gznnde bulundurarak, k T(B ) 'in mutlaka baz a k
yuvarlar iermek zorunda oldu u sonucunu kartabiliriz. Bu durumda T(BI) 'in de,
B* = B(y0;E) c T(B ) gibi bir a k yuvar ierece ini gsterir. Buradan,
B* yo = B(0 ; 6) c T(B1) yo (4)

yazabiliriz.
 204
(b) Bo teoremde verildi i gibi al nmak zere, B* - yo c T(B0 ) oldu unu
ispatlayaca z. Bunu da,
7(B1) - yo c T(Bo)
(5 )

olduunu gstererek yapaca z.

y E T(B ) yo olsun. Bu durumda, y +yo E T(B1) olup, ayr ca, yo E T(BI) 'dir. 1.4.6
(a) uyar nca,
y + yo olacak ekilde un = Twn E T(B )
ve
v yo olacak ekilde vn = Tzn E T(B1)
vard r. W n, n e B, olup, B i 'in yanap 1/2 oldu undan,
liWn Zn Il + < 1/2 + 1/2 = 1
yazabiliriz; dolay s yla, wn -z n E Bo bulunur.
T(w n - Zn) = Twn Tzn = Un Vn y
ifadesinden ise, y e T(B0) oldu unu grrz. y e T(B))-yo ' n keyfi olmas nedeniyle,
bu sonu, (5) 'i ispatlar. (4) ' gznne al rsak,
B* - yo = B(0;E) c T(B0)
elde ederiz. Bn = B(0;2 -n) C X olsun. T lineer oldu undan, T(Bn ) = 2*-"T(Bo)
yazabiliriz. Ve (6) yard m yla da,
Vn = B(0;d2") c T(Bn )
elde ederiz.
(c) Son olarak, her y e Vi 'in T(Bo ) 'da oldu unu gstererek,
V = B(0;E/2) c T(Bo)
oldu unu ispatlayaca z. y e Vi alal m. n = 1 iin, (7) 'yi gznne al rsak, VI c T(B1)
yazabiliriz. O halde, y e 7'(B1) Teorem 1.4.6 uyar nca, y 'ye yeterince yak n,
rne in, Ily v < El4 olacak ekilde bir v E T(B i ) varolmald r. V e T(B ) koulu ise,
bir x E Bi iin, v = Txi sonucunu gerektirir. Buna gre,
ilv TxIII< 14
yazabiliriz. Bu e itsizli i ve n = 2 iin, (7) 'yi gznne al rsak, y Tx E V2 c T(B2)
oldu unu grrz. nceden oldu u gibi, buradan da,
- Tr ) - Tx2I1 < e I 8
olacak ekilde bir x2 e B2 'nin varoldu u sonucunu kartabiliriz. Dolay s yla,
y - Tci - Tx2 e V3 C T(B3) 'dr. Bu ekilde devam edersek, n inci ad mda,

y- E Tx, <,+. (8)

olacak ekilde bir xn E Bn seebiliriz. zn = x l +...+xn olsun. xn E Bn oldu undan,

Ilik < 1/2k 'dir. Bu ise, n > m iin, m co oldu unda,

Ilz - Zm I15 ^ llxkll< ^ o

k=m+1 k=m+1 2
sonucunu gerektirir. O halde, (zn ) dizisi Cauchy 'dir. X 'in tam olmas nedeniyle de, (zi,)
 205
yak nsakt r: zn - x diyelim. Bo 'in yar ap I ve

Eikk II < E=
2k (9)
k=1 k=1

oldu undan, x E Bo 'd r. T 'nin srekli olmas nedeniyle, Tz - Tx yazabiliriz ve (8)

ifadesi, Tx = y oldu unu gsterir. O halde, y E T(Bo) 'd r.
Teorem 4.12.2 'nin ispat!. imdi, her A c X a k kmesi iin, T(A) grntsnn Y
'de a k oldu unu gsterece iz. Bunu da, her y = Tx e T(A) iin, T(A) kmesinin,
y = Tx komulu unda bir a k yuvar ierdi ini gstererek yapaca z.
y = Tx E T(A) olsun. A a k oldu undan, x merkezli bir a k ierir. O halde, A - x, 0
merkezli bir a k yuvar ierir; bu a k yuvar n yar ap r olsun ve k-11r, yani, r= Ilk
diyelim. Bu durumda, k(A -x) kmesi B(0; 1) a k birim yuvar n ierir. Lemma 4.12.3
uyar nca, T(k(A - x)) = k[T(A) - Tx] 'in ve dolay s yla, T(A) - Tx 'in, 0 kom ulu unda
bir a k yuvar ierdi ini syleyebiliriz. O halde, T(A), Tx = y 'nin komulu unda bir a k
yuvar ierir. y E T(A) keyfi olarak al nd ndan T(A) a kt r.
Son olarak, T-' : Y - X dn m mevcut ise, T 'nin a k olmas nedeniyle ve
Teorem 1.3.4 uyar nca, sreklidir. Teorem 2.6.10 gere ince, lineer oldu undan,
Teorem 2.7.9 'un alt nda, ayn zamanda, s n rl oldu unu da syleyebiliriz.
PROBLEMLER
1. (1,42) (el) ile tan mlanan T : R 2 -4 R dnmnn a k oldu unu gsteriniz.
(41,2) --> (1,0) ile verilen R 2 -+ R 2 dnm de bir a k dnm mdr?
2. Bir a k dniimn, kapal kmeleri, kapal kmeler zerine dn trmek
zorunda olmad n gsteriniz.
3. (1) ve (2) 'yi geni leterek, A,B c X olmak zere,
A+B={xEX:x=a+b,aeA,beB}
tan m n yapabiliriz. Bu gsterimi daha yak ndan tan yabilmek iin, A = {1,2,3,4} olmak
zere, aA, A + w, A + A 'y bulunuz. ekil 50 'yi a klay n z.

ekil 50. Dzlemde A, B ve A+B

 206

4. (9) ifadesindeki e itsizli in kesin oldu unu gsteriniz.

5. X, elemanlar yaln zca sonlu say da s f rdan farkl terim ieren kompleks terimli
x = (4;) dizileri olan ve 11x11 =sup gj i ile tan mlanan norma sahip bir normlu uzay olsun.

T:X-+X dnm,
y = Tx = 2/2, 43/3, )
ile tan mlans n. T 'nin lineer ve s n rl , fakat, T-1 'in s n rs z oldu unu gsteriniz. Bu
durum. 4.12.2 ile eli ir mi?
6. X ve Y Banach uzaylar , T:X-+Y s n rl lineer ve "iine" bir operatr olsun.
Gsteriniz ki, T-1 : R(T)- X olmas iin gerek ve yeter ko ul, R(1) 'nin Y 'de kapal
olmas d r.
7. X ve Y Banach uzaylar olmak zere, T : X Y s n rl lineer ve bir operatr
olsun. T 'nin bire-bir ve zerine olmas halinde, her x E X iin, ailx11 11Txli 5 NA
olacak ekilde, pozitif reel a ve b say lar n n varoldu unu gsteriniz.
8. (Edeer Normlar). 11.11, ve 11. 11 2 , bir X vektr uzay zerinde, XI - (X, 11 11 1 ) ve
X2 = (X, II. 11 2 ) tam olacak ekilde tan mlanm iki norm olsun. 11x,711 1 0 olmas
halinde, daima llx11 2 -* 0 oluyorsa, X 'deki yak nsakl n, X2 'deki yak nsakl
gerektirdi ini ve tersinin de do ru oldu unu ve her x E X iin,
a llxll 5_ Ilx11 2 bilx11 1
olacak ekilde, pozitif a ve b say lar n n varoldu unu gsteriniz. (Bu durumda,
normlar n edeer oldu una dikkat ediniz. Bkz. Tan m 2.4.4).
9. X = (X, 111) ve X2 = 11 2 ) Banach uzaylar olsun. Her x E X iin,
Ilx 11 ellx11 2 olacak ekilde bir c sabiti varsa, her x E X iin, 114 2 S kilxli olacak
ekilde bir k sabitini varoldu unu gsteriniz. (Dolay s yla, Tan m 2.4.4'n alt nda,
bu iki norm edeer olur.)
10. K s m 1.3 'den, bir X metrik uzay n n btn a k altkmelerinin olu turdu u z-
kmesinin X iin bir topoloji ad n ald n biliyoruz. Dolay s yla, bir X vektr uzay
zerindeki her norm, X iin bir topoloji tan mlar. Eer, X zerinde, X = (X,11. II ,) ve
X2 = (X, II. 11 2 ) birer Banach uzay olacak ekilde iki norm varsa ve 11. 11, ve 11. 11 2
taraf ndan tan mlanan, Tl ve T2 topolojileri, z T2 ko ulunu gerekliyorlarsa, z = T2
oldu unu gsteriniz.
 207

4.13. KAPALI LINEER OPERATRLER. KAPALI GRAFIK TEOREM

Bilindi i gibi uygulamada nemi olan lineer operatrlerin tm s n rl de ildir.
rne in, 2.7.5 'deki diferensiyel operatr s n rs zd r ve kuantum mekani i ve dier baz
uygulamalarda s k s k s n rs z operatrlere ihtiya duyulur. Ancak, analizciler,
o unlukla, kapal lineer operatr ad verilen lineer operatrlerle al maktan haz
duyarlar. Bu nedenle, normlu uzaylar zerinde tan ml , kapal operatrleri tan mlay p
bunlar n baz temel zeliklerini inceleyecek ve zellikle, bir Banach uzay zerindeki
kapal lineer bir operatrn s n rl olmas iin yeterli ko ullar ifade eden ve drdnc
byk teoremimiz olan kapal grafik teoreminden sz edece iz.
Kapal ve Hilbert uzaylan zerinde tan ml dier s n rs z operatrlerin daha ayr nt l
incelenmesi Blm 10 ve kuantum mekani ine uygulama ise Blm 11 'de ele
al nacakt r.
Tan m m zia ie balayal m.
4.13. TANIM (Kapal Lineer Operatr). X ve Y normlu uzaylar ve T : D(T) Y,
D(T) c X olmak zere lineer bir operatr olsun. E er T 'nin,
G(T) {(x,y) : x E D(7), y = Tx}
eklinde tan mlanan grafi i, X x Y normlu uzay nda kapal ise, T 'ye bir kapal lineer
operatr ad verilir; burada, X x Y 'deki vektr uzaya ilikin iki cebirsel operatr, al lm
biimde, yani, a bir skaler olmak zere,
(xi,y1) + (x2,y2) = ( x + x2,y +y2)
a(x,y) = (ax,ay)
eklinde ve X x Y zerindeki norm ise,
II (x,Y)II = Ilx + 113'11 (i)
olarak tan mlan r. (Dier normlar iin Prob.2 'ye bak n z.)
Kapal lineer bir operatrn, hangi ko ullar alt nda s n rl olaca n n yan t aadaki
nemli teoremle verilecektir.
4.13.2. KAPALI GRAFIK TEOREM . X ve Y Banach uzaylar ve D(T) c X olmak
zere, T : D(T) Y kapal lineer bir operatr olsun. E er, D(T) tan m kmesi, X 'de
kapal ise T operatr s n rl d r.
Ispat. nce, Xx Y 'nin (1) 'de tan mlanan norm alt nda tam oldu unu gsterelim.
z = (x,y,) olmak zere, (z) dizisi Xx Y 'de bir Cauchy olsun. Bu durumda, her E > 0
iin,
IIZn z. 11 = 11xn x. 11 + ily. y. 11 < E (m,n > (2)

olacak ekilde bir N say s vard r. (xn ) ve (y) dizileri, s ras yla, X ve Y 'de birer
Cauchy olduklar ndan ve X ve Y 'nin tam olmalar nedeniyle de yak nsak olduklar ndan,
x x ve y,, > y yazabiliriz. Bu durum, (2) 'den yararlanarak, m oo oldu unda, n > N
-

iin, IIzn d S. e yaz labileceinden, zn z = (x,y) sonucunu gerektirir. (z) Cauchy

dizisi keyfi olarak al nd ndan, Xx Y 'nin taml n syleyebiliriz.
Varsay m gerei, G(7), X x Y'de ve D(T), X 'de kapal d r. Dolays yla, 1.4.7 uyar nca,
G(7) ve D(7) tam'd r. imdi,
 208
P : G(7) --+ D(T)
(x,Tx) x

dn mn gznne alal m. P lineerdir.

11P(x,Tx)11 = 11x11 + 11Tx11 = 11(x,Tx)11

yaz labilece inden, P, ayn zamanda, s n rl d r. P bire-bir ve rten

olup, gerekten, ters dn m,
: D(T) G(7)

x - (x,Tx)
ile verilir. G(T) ve D(7) tam oldu undan, 4.12.2 'deki s n rl invers
teoremini uygulayabilir ve 1) --1 'in s n rl oldu unu grebiliriz; rne in, her
x e D(7) ve bir b say s iin, 11(x, Tx)11 < b lx11 yazal m. O halde, her
x E D(7) iin,
11Tx11 5 11Tx11 + Ilxll = 11(x,Tx)11 < bIlx11
yaz labildi inden, T 'nin s n rl olduunu syleyebiliriz.
Tan m gere i, G(T) 'nin kapal olmas iin gerek ve yeter ko ul, z = (x,y) E G(T)
'nin, z E G(T) 'yi gerektirmesidir. Teorem 1.4.6 (a) gere ince, z E G(T) olmas iin
gerek ve yeter ko ulun, n z olacak ekilde, zn = (x,Tx) E G(T) 'lerin varolmas n n
olduunu biliyoruz; dolay s yla,
x,, x, Tx,, - y (3)
ve z = (x,y) E G(T) olmas iin gerek ve yeter ko ul, x E D(T) ve y = Tx olmas d r. Bu
sonu ise, bir lineer operatrn kapal l n n tan m olarak da al nan bir zeli i ifade
eden aa daki yararl kriteri ispatlar:
4.13.3. TEOREM (Kapal Lineer Operatr). X ve Y Banach uzaylar ve D(7) c X
olmak zere, T : D(7) - Y lineer bir operatr olsun. Bu durumda, T 'nin kapal olmas
iin gerek ve yeter ko ul, aadaki zelie sahip olmas d r: xn e D(T) ve Txn y
olmak zere, xn x ise, x e D(T) ve Tx = y 'dir.
Bu zeli in, s n rl bir operatrn a adaki zeli inden farkl oldu una dikkat
etmemiz gerekmektedir. E er, lineer bir T operatr s n rl ve dolay s yla srekli, ve
(x), D(T) 'de tan ml ve yine D(T) iinde yak nsak bir dizi ise, (Tx,,) dizisi de yak nsakt r
(1.4.8 ile kar lat r n z). Bu zeli in, kapal lineer bir operatr iin ger eklenmesi
gerekmez. Bununla birlikte, e er T kapal ve T 'nin tan m kmesinde tan ml (xn ) ve
(57,) gibi iki dizi ayn limite yak nsyor ve bunlara kar l k gelen (Tx,z) ve (n.) dizileri
de yak nsak ise, bu son iki dizinin limiti de ayn d r. (Prob.6 'ya bak n z.)
4.13.4. RNEK (Diferensiyel Operatr). X = C[0, I] olsun ve "ss" notasyonu trevi
belirtsin. D(T), srekli bir treve sahip olan x E X fonksiyonlar n n oluturdu u altuzay
olmak zere,
T : D(T) --> X
x
 209
eklinde tan mlanan dn m gznne alal m. Bu durumda, T sinirli olmad halde
kapal d r.
ispat. 2.7.5 gznne alarak, T 'nin s n rs z olduunu syleyebiliriz. imdi,
Teorem 4.13.3 ' uygulayarak, T 'nin kapal oldu unu gsterece iz. D(T) 'de, (xn ) ve
(Tx n ) 'in her ikisi de yak nsak olacak ekilde, bir (x,) dizisi alal m ve
xn x ve Txn = xn - Y
diyelim. C[0,1] 'in normuna gre, yak nsakl n, [0,1] zerinde dzgn yak nsakl k
olmas nedeniyle, x',, y yak nsamas ndan
t
Jy() dr = tim nin
=lim xn (r) d = x(1) -x(0),
rt.00
0 0 0

yani,

x(t) = x(0) -I- y(r) d

o
elde ederiz. Bu ise, x E D(T) ve x' = y oldu unu gsterir. Teorem 4.13.3 de, bu
durumda, T 'nin kapal oldu u sonucunu verir.
Bu rnekte, D(7) 'nin X 'de kapal olmad n belirtmemiz yerinde olur. Zira, aksi
halde, kapal grafik teoremi uyar nca, T 'nin s n rl olmas gerekirdi.
Kapatd k bir lineer operatrn s n rlil n gerektirmez. Tersine olarak da, sinirlilik
kapal l gerektirmez.
ispat. Ilk ifadenin do rulu u, 4.13.4 arac l yla grlebilir. kincinin do rulu unu ise,
aa daki rnekle a klayacaz. D(1) , normlu bir X uzay n n, gerek ve yo un bir
altuzay olmak zere, T : D(7) - D(T) c X, D(T) zerindeki zde lik operatr olsun.
Bu durumda, T 'nin lineer ve s n rl oldu u aikard r. Bununla birlikte, T kapal de ildir.
Bunu da, Teorem 4.13.3. 'n alt nda, bir x E X-D(7) ve D(7) 'de x 'e yak nsayan
bir (xn ) dizisi alarak, kolayca grebiliriz.
imdiki incelememizde, s n rs z operatrlere ili kin olarak, tan m kmelerinin
belirlenmesi ve geni leme problemlerinin nemli bir rol oynayabilece ini grece iz. Bu
durum, Blm 10 'da ayr nt l olarak grece imiz gibi, doald r. Az nce ispatlad m z
ifade olduka negatif bir yap ya sahiptir. Buna kar n pozitif a dan aa daki lemmay
verebiliriz.
4.13.5. LEMMA (Kapal Operatr). X ve Y normlu uzaylar olmak zere, T : D(7)
- Y, tan m kmesi D(T) c X kouluna uygun, s n rl lineer bir operatr olsun. Bu
durumda,
(a) D(T) , X 'in kapal bir altkmesi ise, T kapal d r.
(b) Eer, T kapal ve Y tam ise, D(7), X 'in kapal bir altkmesidir.
ispat. (a) Eer (x n), D(7) 'de ise ve yak nsaksa (rne in, xn x diyelim) ve ayr ca,
(Tx) de yak nsak olacak ekilde bir dizi ise, bu durumda, D(T) kapal oldu undan ve T
'nin srekli olmas nedeniyle, Tx -* Tx yaz labileceinden, x E D(T) = D(7) bulunur. O
halde, Teorem 4.13.3 uyar nca, T kapal d r.
(b) x E D(7) iin, D(7) 'de, x x olacak ekilde bir (x) dizisi vard r; Bkz.1.4.6. T
s n rl oldu undan,
11Tx - Tx,11 = liT(x,, - x n )lj < 117111x x,11
yazabiliriz. Bu ise, (Tx) 'in bir Cauchy oldu unu gsterir. Y 'nin tam olmas nedeniyle,
 210
(Tx ) ayn zamanda yak nsakt r; Tx y E Y diyelim. T kapal oldu undan, Teorem
4.13.3 uyar nca, x E D(T) ( ve Tx = y) 'dir. Dolay s yla, x e D(7) 'nin keyfi olarak
al nd n gznnde tutarsak, D(T) 'nin kapal oldu unu syleyebiliriz.
PROBLEMLER

1. (1) ifadesinin X x Y zerinde bir norm tan mlad n gsteriniz.

2. X ve Y normlu uzaylar n n X x Y arp m zerinde, s k s k kullan lan, dier
normlar da
(x,Y) = max -{Ilx ilY
ve
ily112)112
l (x,y)11 0 = 114 2
(

eklinde tan mlan r. Bunlar iin de norm ko ullar n n saland n gsteriniz.

3. Lineer bir T : X -+ Y operatrnn G(T) grafi inin, X x Y 'nin bir alt vektr uzay
oldu unu gsteriniz.
4. Tan m 4.13.1 'deki X ve Y uzaylar birer Banach uzay ise, V= Xx Y 'nin (1) 'de
tan mlanan norm alt nda bir Banach uzay oldu unu gsteriniz.
5. ( nvers). Kapal lineer bir operatrn T -1 inversi mevcut ise, rl 'in de kapal lineer
bir operatr oldu unu gsteriniz.
6. T kapal lineer bir operatr olsun. E er, D(T) 'de, (xn ) ve () gibi iki dizi
yak nsak ve ayn x limitine sahip ise ve (Tx ) ve (T ) dizilerinin her ikisi de yak nsak
ise, (Tx) ve (T ,,) dizilerinin de ayn limite sahip olduklar n gsteriniz.
7. Teorem 4.12.2 'deki ikinci ifadeyi, kapal grafik teoreminden elde ediniz.
8. X ve Y normlu uzaylar ve T : X -+ Y kapal lineer bir operatrlsun. (a) Kompakt
bir C c Xaltkmesinin grnts olan A kmesinin Y 'de kapal oldu unu gsteriniz. (b)
Kompakt bir K c Y altkmesinin ters grnts olan B kmesinin X 'de kapal oldu unu
gsteriniz. (Bkz. Tan m 2.5.1).
9. X ve Y normlu uzaylar ve Y kompakt olmak zere, T : X -+ Y kapal lineer bir
operatr ise, T 'nin s n rl oldu unu gsteriniz.
10. X ve Y normlu uzaylar ve X kompakt olsun. Eer, T : X .Y bire-bir, rten,
kapal lineer bir operatr ise, T- ' 'in s n rl olduunu gsteriniz.
11. (S f r Uzay). Kapal lineer bir T : X Y operatrnn s f r uzay olan N(7) 'nin,
X 'in kapal bir altuzay olduunu gsteriniz.
12. X ve Y normlu uzaylar olsun. T, : X -+ Y kapal lineer bir operatr ve T2EB(X,Y)
ise, T, + T2 'nin kapal lineer bir operatr oldu unu gsteriniz.
13. T, D(7) tan m kmesi bir X Banach uzay nda ve R(1) deer kmesi normlu bir Y
uzay nda bulunan kapal lineer bir operatr olsun. E er T- ' mevcut ve s n rl ise, R(7)
'nin kapal olduunu gsteriniz.
14. u t + u2 +... serisinin terimlerinin, J = [0, 1] aral zerinde srekli tretilebilir
fonksiyonlar oldu unu, serinin .1 zerinde dzgn yak nsak olup, x toplam na sahip
bulundu unu varsayal m. Ayr ca, + u'2 +... serisinin de .1 zerinde dzgn yak nsak
oldu unu kabul edelim. Bu durumda, x 'in, (0,1) zerinde srekli tretilebildi ini ve
= +1/2 +... oldu unu gsteriniz.
15. (Kapal Geni leme). X ve Y Banach uzaylar , D(T) c X olmak zere, G(T)
grafi ine sahip, lineer bir operatr, T : D(7) Y olsun. T 'nin, G(7) grafi ine sahip
kat2al lineer bir 7' geni lemesine sahip olmas iin gerek ve yeter ko ulun, G(T) 'nin,
y 0 olmak zere, (0,y) formunda bir eleman iermemesi oldu unu gsteriniz.
143 17 < Tx,y >=< x,Ty > < Tx,y >=< x, T"y >
165 7 ...T" X '-> X ' adjoint... : Y X' adjoint...
175 16 ...eitli ispatlarda eitli ispatlarda... e itli ispatlarda...
k k
184 6 ...= E(tz" ) aj )ej E(aY') - ai)e
k
184 5 5. (a. ") --> aj) I ile, O 5_ El(ai") - aj)lije O

185 14 lf,(x n)- Ax)1 < f ifi(xn) - fi(x)i < f

187 5 ... her f E X' iin) ... her fE Y' iin)
189 2
208 4 P(x,Tx)ii = IIxII +ilTxll = ii(x,Tx)II 11P(x,Tx)11 =II xII 5 IIxH+II Txi1 = II(x,Tx) II
208 16 Xve Y Banach uzaylan.... Xve Y normlu uzaylar
210 22 ... bir operatorsun. ... bir operatr olsun.
Sayfa Sat r Yanl Doru
20 7 -x,2 1
25 13. ...bu dizinin ..bu dizinin terimleri...
25 8 I, 5 - j") I +.. . c1 14j 4.5N) +...
k
26 11 El4r)--4,1'<eP El5m) 41 I P 5- L.P

31 15 W = T(X) EX\ W = T(X) 5?-

46 8 114 O x O IIxII=O= x= O
49 2 Normal bir X uzay nda... NOMIKI bir X uzay nda...
56 13 ...M 'nin bir baz olsun. ..X'nin bir baz olsun.
58 6 ..y e Tx yazabiliriz. ...y = Tx. yazabiliriz.
69 12 y =max ij Te k ilaimak y= max Ted olmak ...
k k
87 16 1/(x)1= EKirki 5-- - Ax)1 = IE 1,7k1

92 17 ...=11x- y = .1(x -y,x -y) - yll = j< x y,x y>

96 11 ...=+(fix +y11 2 + lix y11 2) - 11xY11 2 )

YI1 2 -

96 13 ...=4(11x 4- Y 2 + IIX Yll 2 ) + YI1 2 lix )11 2 )

96 14 ...=-- (11x -1- /Y11 2 +11x -1-Y11 2) 411' 11x 41')
97 3 ...=+ 11x y11 2 - - il.z - +(x+y)11 2 ...=4-11x -y11 2 + 21I z - (x + y)11 2

98 12 .. = 11x11 2 - - = 114 2 l'CV>12

ity l2

102 10 ekil 28. Konveks bir kme iindeki bir ekil 28. Konveks bir kme iindeki
103 13 =112y x11 2 +... ---211y -4 2 +...
105 7 ...y y = z z ... ..y y = z
- - ...
105 10 (7) deki z deerine... (7) deki y deerine...
Yil
106 17 Y= Y=

107 9 < x,x > llxp 2 = 0... <x,x>= 114 2 = 0...

112 2 El< x,e,i >1 2 5 IX 11 2

k=1
El< x,ek >1 2 < 11x11 2
ka

120 8 ... nemle belirtmeyiz. nemle belirtrneliyiz.

Mj = {0}yazar z, Buradan x y = 0,
122 14 Ms = {0} yazar z. (4) ' ve yine ...
yani x = y ekle ederiz. (4)' ve yine...
137 5 Tan m 3.8.1 'de ... Tan m 3.8.3 'de
137 9 ...= h(S(crx + fix2),Y) ...= h(ax, + fix2,y)

142 11 ancak, TT* II2 H2 'dir. ancak, 77' : H2 H2 'dir.