Matematik Dnyas, 2004 Gz

Kreselleen Geometri
1. Karncalarn Yry
Tosun Terziolu*
tosun@sabanciuniv.edu.tr
nlk hayatmzda geometriyle ilgili baz
kavramlar kullanma ihtiyac hissettiimizde nedense kendimizi ounlukla dzlem geometrisiyle kstlarz. rnein, iki nokta arasndaki en kestirme yol, bu noktalar birletiren
doru parasdr; bir genin i alarnn toplam
mutlaka 180 derecedir; herhangi bir doruyu zerindeki iki nokta belirler; iki doru ya tek bir noktada kesiir ya da birbirlerine paraleldir... Fazla
dnmeden bu ve benzeri ifadeleri hep kullanrz.
Oysa boyutlu uzayda bambaka bir geometri vardr. Szgelimi boyutlu uzayda birbirini kesmeyen ama paralel de olmayan dorular olduunu grmek hi de zor deil; kesimeyen dorularn paralel olmalar gerektii sadece ayn dzlemde bulunan dorular iin geerli.
ki boyutlu bir uzayda, yani dzlemde yayormuuz gibi dnmeye almz. Olsa olsa, dzleme bir boyut daha ekleyerek elde edilen boyutlu
R3 uzay sanki en gelimi dnme modelimizi
oluturur. Dzlem ve boyutlu R3 uzay dnda,
stnde yaadmz dnyann geometrisi gibi ilgin
geometriler de vardr!
Dnyamzn dz olmad artk biliniyor! Dnyamz bir kre! Hatta tam bir kre bile deil. Kutuplar arasnda hafif bir basklk var: Ekvator emberinin ap 12.756 km iken kutuplarn arasndaki
uzaklk biraz daha az, 12.714 km. Dnyamz bask
ama ok da bask deil, nitekim kutuplar aras
uzunluu ekvatorun apna blersek 1e yakn bir
sayy, 0.997yi elde ederiz.
Dnyamz yarap 6378 km. olan bir kre
olarak dnmek olduka gereki. Zaten son yllarda her iki lafn arasnda kreselleen dnya
demiyor muyuz!
Bu yazy yazmakta olduum odann bulunduu koridorun br ucundaki dekanlk ofisini soran
birine, o yn gsterip dosdoru git dersem ona
en kestirme yolu gstermi olurum, ama stanbuldan kalkan bir uan pilotuna stanbulla ayn enlemde olan New Yorka gitmesi iin hep ba-

t ynnde u desem, ona en kestirme yolu gstermi olur muyum?

Bir zamanlar byle sanlm, ama bu doru deil, stanbul-New York aras en kestirme yol, durmadan batya giden yol deildir.
En iyisi krede geometriyi incelemeye balayalm. Kre geometrisinin dzlem geometrisinden
ok farkl olduunu greceiz.
Yarap r > 0 ve merkezi (0, 0, 0) noktasnda
olan kre,
x2 + y2 + z2 = r2
denklemini salayan (x, y, z) llerinin kmesidir.
Krenin geometrik zellikleri yaraptan bamsz
olduu iin, gerekirse, yarap 1 olan ve merkezi de
O = (0, 0, 0) noktasnda bulunan standart ya da birim kreyi ele alabiliriz. R3te yaayan bu cismi S ile
gstereceiz. Tabii bulduumuz sonular dnyamza uygularken, rnein stanbul-New York arasndaki uzakl hesaplarken, dnyamzn yarap
6378 km. olan bir kre olduunu unutmayacaz!
Doruyla Kre. R3 uzaynda, bir l dorusuyla
S kresinin hi ortak noktas olmayabilir. Eer l
S kmesi bo deilse, ya l kremize tek bir noktada deer (yani l krenin bir teetidir) ya da l kreyi iki farkl noktada keser. kinci kkn zel bir

kreyi kesmeyen doru

kreyi 1 noktada kesen
teet doru
kreyi kart noktalarda
kesen merkezden geen
doru
kreyi iki noktada
kesen bir doru

durumu olarak, eer l krenin merkezinden geiyorsa bu iki kesiim noktasna kart noktalar denir. Kuzey kutbunu krenin merkezine birletiren
doru, kreyi bir de gney kutbunda kestiinden,
kuzey ve gney kutuplar kart noktalardr.
R3teki noktalarn birer vektr olduunu hatrlayalm. Bylece A = (x, y, z) R3 ise,

* Sabanc niversitesi retim yesi.

65

Matematik Dnyas, 2004 Gz

A = (x, y, z),
veya daha genel olarak herhangi bir R iin
A = (x, y, z)
yazabiliriz. Eer A S ise, elbette A da bu noktann kart noktasdr (nk kremizin merkezini
(0, 0, 0) noktas olarak belirledik.)

Bu yaptmzdan da anlalaca zere, merkezden geen her dzlem kreyi bir byk emberde
keser.
Kremizin zerinde kart olmayan A ve B
noktalarn alalm. Bu iki nokta ve krenin merkezi olan O noktas ayn doru zerinde olamaz;
nk byle olsayd B = A, yani A ve B kart
noktalar olurdu. Demek ki uzayda O, A ve B noktalarn ieren tek bir dzlem vardr. Bu dzlemle
krenin kesiimi mutlaka bir byk emberdir,
nk krenin merkezi olan O noktas da bu dzlem zerindedir. Basit ama nemli bu sonucunu teorem olarak yazalm.

Dzlemle Kre. imdi de herhangi bir dzlemiyle krenin ilikisine bir gz atalm. ile S kresinin hi ortak noktas olmayabilir. Veya dzlemi kreye teet olan bir dzlem olabilir; yani
S tek bir noktadan ibaret olabilir. ok daha ilgin
olan hal ise dzlemin kreyi birden fazla noktada
kesmesidir. Bu takdirde S bir emberdir. Eer
dzlemi krenin merkezinden geiyorsa, S
emberine byk ember denir. Byk emberin
yarap krenin yarapna eittir elbette.
kreyi kesmeyen dzlem

(1) Kre zerinde kart olmayan iki noktadan

tek bir byk ember geer.

kreyi 1 noktada kesen

kreye teet dzlem
kreyi byk emberden
kesen merkezden geen
dzlem
kreyi bir emberde
kesen bir dzlem

Eer kre zerindeki iki kart noktay birletiren doruyu l ile gsterirsek, bu doru krenin
merkezinden de geer. R3 uzaynda bir doruyu
ieren istediimiz sayda dzlem bulabiliriz. Bu
dzlemlerin kreyle kesiimleri, her biri verilen iki
kart noktay ieren byk emberler olur. Kutuplardan geen byk emberlere boylam emberleri
denir. Keifler anda denizciler iin boylam salkl bir ekilde saptamak en byk sorunlardan biri olmutur. (Bkz. [1])
(2) Krenin herhangi iki kart noktasndan geen sonsuz sayda byk ember vardr.

Kuzey kutbuna teet olan bir dzlemi gzmzn nne getirelim ve bu dzlemi ynn deitirmeden gneye doru kaydralm. Dzlemimiz,
yaraplar giderek byyen emberler kesmeye
balar kreden.
Kuzey kutbu
Tam yar yolda,
yani
krenin
merkezi
de
dzleEnleml
min zerinde olduunda, kreEkvator
nin yarapna
eit yarapl bGney kutbu
yk emberi elde
ederiz. Bu zel byk embere ekvator denir.
Bu ileme devam edersek, dzlemimizin kreden kestii emberlerin yaraplar giderek azalmaya balar. Son olarak da dzlem gney kutbunda
kreye teet olur. Bu srele ortaya kan emberlere enlem emberleri veya ksaca enlemler denir. Enlemlerden sadece biri (ekvator) byk emberdir.

imdi, iki farkl byk ember alalm. Bu emberler 1 ve 2 dzlemlerinin stnde olsunlar.
Her ikisi de O noktasn ierdiinden, bu iki dzlem kesiir, kesiimleri de bir dorudur. 1 2 =
l olsun. O noktas bu doru zerindedir elbette.
1 2 S = l S
eitlii bize 1 ve 2 dzlemleriyle l dorusunun
kreyle kesitii noktalarn ayn olduunu ve bu
noktalarn da kart noktalar olduunu gsterir.
Bundan da u kar:
(3) Krenin iki byk emberi iki kart noktada kesiir.
Bir yzey olduundan, kre iki boyutludur,
yani krenin stnde bir noktann iki koordinatla
belirlenmesi gerekir. Yukardaki (x, y, z) gsterimi
koordinat gerektiinden, bu koordinat ikiye in-

66

Matematik Dnyas, 2004 Gz

dirgemenin bir yolunu bulmalyz. Bu, birazdan tanmlayacamz enlem ve boylam alaryla yaplr.

na doru art deerler alr. Bu da bir gelenektir.

Yani = 0 ekvatoru, = 90 gney kutbunu ve
= 90 de kuzey kutbunu gsterir.

Enlem. Kremiz zerinde kuzey ve gney kutuplardan deiik bir P = (x, y, z) noktas alalm. Bu
noktadan ve kuzey kutbundan geen byk emberin ekvatoru kestii
noktaya E diyelim.
P
POE asna P noktasr
nn
enlemi denir. ile
z

O
gstereceimiz bu ay
kullanarak
E
z = r sin
eitliini hemen grebiliriz. r cos ise P nokP noktasnn enlemi =
z = r sin
tasnn ekvator dzlemindeki izdmnn uzunluudur. Kuzey kutbunun enlemi 90, gney kutbunun enlemi 90 olarak tanmlanr.

Kresel Koordinatlar. Bylece, aadaki ekil

zerinden kolay bir trigonometrik hesapla, yarap
r olan bir kre zerindeki P = (x, y, z) noktasn,
x = r cos cos
y = r cos sin
(1)
z = r sin
olarak ifade ederiz. Bunlara, P noktasnn kresel
koordinatlar ad verilir.
z

P
r

Boylam. Kre zerinde bir noktann yerini belirlemek iin, enlem asndan baka, bir de boylam belirlememiz gerekiyor. Bunun iin herhangi bir
boylam emberini referans boylam olarak seelim1. Corafyada Greenwich boylam terimiyle
karlamsnzdr. Gerekten Londra yaknlarndaki Greenwich gzlemevinden geen boylam emberi dnya zerindeki
noktalarn boylamlar
P
Greenwich
iin referans alnr. Biz
r
z
de referans boylamm O
za Greenwich boylam

E
X
ismini verelim. Bu boylam emberi, ekvator
dzlemini X noktasnP noktasnn boylam = da kessin. Bu takdirde
XOE asna P noktasnn boylam denir. Bu ay
da ile gsterelim. = 0 referans boylamn, yani
Greenwich boylamn gsterir.
Boylam asnn douya doru art, batya doru eksi deerler almas det olmutur. Dolaysyla
boylam as 180 ile 180 arasnda deiir. Elbette = 0, = 180 ve = 180 dereceleri hep Greenwich emberi zerindeki noktalar belirler. Enlem
as ise gney kutbuna doru eksi, kuzey kutbu-

x = r cos cos
y = r cos sin
z = r sin

O
y

Byk ember Yolu. Kremizin zerindeki bir

A noktasna bir karnca koyalm. Karncamz bu
noktay baka bir B noktasna birletiren byk
ember zerinde yrmeye balasn. Byk
emberden hi ayrlmaB
dan B noktasna varan
O
karncamz, AOB as

radyan ise, r kadar

A
yol yrm olur. Karncamz gene A noktasndan yola aksi ynde
Karncann byk ember
kp, byk ember- zerinde Adan Bye yolu.
den ayrlmadan B noktasna gelseydi bu kez r(2 a) kadar yol yrm
olacakt. sterseniz karncamzn byk ember
zerinde ksa olan yay paras ile uzun olan ayrt
edebilmesi iin 0 < varsaymn yapalm. Karncamz Adan herhangi bir ynde yola kp, byk ember boyunca yryerek, B noktasnda ksa
bir yemek ve ihtiya molas verip yoluna devam
ederek tekrar A noktasna gelse, tam 2r kadar yol
yryecekti.

1 Dikkat edilirse, enlem iin de bir referans enlemi semitik:

ekvator; ancak bu referans enlemi yatay olduundan bu seim kendiliinden doal olarak yaplmt, zel bir aba harcamamtk.

67

Matematik Dnyas, 2004 Gz

Krede gen Eitsizlii. imdi karncamz

Adan Bye byk ember zerinde gitmek yerine,
nce, bir baka byk ember zerinden Adan bir
C noktasna, sonra da bu C noktasndan Bye gene
bir byk ember zerinden gitsin. Hangi yol daha
uzundur, direkt giden
AB yolu mu yoksa aktarmal giden AC + CB
B
yolu mu? Yandaki e
C

kilden de grlecei

zere birinci yol daha

A
ksadr. Bir baka deyile krenin byk
emberlerinde gen
eitsizlii geerlidir. Bunu matematiksel olarak
kantlamak ok zor deildir, kantlayalm. Yarapn 1 olduunu varsayabiliriz. Alar birinci ekildeki gibi , ve olsun. O zaman
+
eitsizliini kantlamamz gerekmektedir. Kreyi
dndrerek ABnin ekvator zerinde olduunu
varsayabiliriz. Ayrca kreyi bir kez daha dndrerek, Ann Greenwich
boylamyla ekvatorun
C
kesitii nokta olduu
nu varsayabiliriz. De
mek ki Ann koordi
A
natlar (1, 0, 0). Eer
B
1
1
ve 1 alar yandaki

ekildeki gibiyse, C
noktasnn koordinatlarnn (cos cos 1, cos sin 1, sin ) olduunu
grmek ok zor deil. imdi OA ile OC vektrlerinin skaler arpmn alrsak bir yandan
|OA| |OC| cos = cos
buluruz, dier yandan,
(1, 0, 0)(cos cos 1, cos sin 1, sin ) = cos cos 1
buluruz. Demek ki
cos = cos cos 1
ve dolaysyla cos cos 1. Kosins, 0 ile 180 derece arasnda azalan bir fonksiyon olduundan,
bundan 1 kar. Benzer ekilde 1 elde
edilir. Demek ki, + 1 + 1 = . Byk emberlerde gen eitsizlii kantlanmtr.

bir yol var m? Bu sorunun yantn vermek iin ilkin yolun matematiksel bir tanmn yapalm.
Bildiimiz dzlemde iki nokta arasndaki en
ksa yolun bir doru zerinde olduu o kadar
ok sylenmitir ki bunu kantsz kabul ederiz,
iimize ilemitir bu ok sk tekrarlanan gerek. Bunu kantlamaya alrsanz, yol ve
mesafe kavramlar zerinde dnmek zorunda olduunuzu anlarsnz. Aynen burada bizim kre iin yaptmz gibi...
Yol. Eer : [a, b] S R3 srekli bir fonksiyonsa, bu fonksiyona (a) noktasn (b) noktasna birletiren yol denir. Vektr deerli bu fonksiyonu koordinatlar cinsinden,
(t) = (x(t), y(t), z(t))
(a t b)
olarak yazalm. Burada, deikenimiz olan tyi zaman olarak dnebiliriz, ama t illa da zaman olmak zorunda deil. rnein t, duruma gre, karncann kre zerinde bulunduu noktann enlemi,
boylam ya da balang noktasna olan me(a)
safesi gibi bir baka pa(t)
rametre de olabilir.
(b)
fonksiyonu karncann yol boyunca gittii hz da belirler. Szgelimi, karnca balangta hzl gidebilir, daKre stnde (a)
ha sonra yorularak ya- noktasndan (b) noktasna
giden bir yolu.
valayabilir, ya da zamanla snan karnca gittike daha hzl gidebilir.
Tm bu bilgiler fonksiyonunun iinde gizlidir.
fonksiyonuyla verilen bu yolun uzunluunu
bulup bu uzunluu byk ember yolunun uzunluuyla karlatracaz.
Yolumuzun ok ani ve keskin virajlardan arnm olduunu da varsayalm; daha matematiksel
Krede iki nokta arasndaki mesafeyi, burada yaptmz gibi, bu iki nokta arasndaki yollarn uzunluklarnn infimumu (en byk altsnr) olarak tanmlayabiliriz. Doal gelen baka
tanmlar da yaplabilir. ne srlen tm tanmlarn edeer olduklarn kantlanmas arzu edilir elbet. Bu tanm kabul ettiimizde karmza
kendiliinden u soru kar: Eer iki nokta arasndaki mesafe d ise, bu iki nokta arasnda
uzunluu gerekten d olan bir yol var mdr?

Daha Ksa Yol Var m? Kre zerindeki karncamz acaba byk ember zerinde yrmekle
akllca bir i mi yapyor? ki nokta arasnda bu
noktalar birletiren byk emberden daha ksa

68

Matematik Dnyas, 2004 Gz

bir deyile, x, y ve z fonksiyonlarnn t deikenine

gre trevleri olduunu ve bu trevlerin srekli olduklarn varsayalm. Bu trevleri,
dx/dt = x, dy/dt = y ve dz/dt = z,
olarak gsterelim. Bu takdirde, karncann t anndaki hz,

(t) = (x(t), y(t), z(t))

fonksiyonuyla verilmiti. Karncann t annda bulunduu bu (t) noktasnn enlem ve boylam alarna srasyla (t) ve (t) adn verelim. Demek ki,
yukardaki (1) formlne gre,
x(t) = r cos (t) cos (t)
y(t) = r cos (t) sin (t)
z(t) = r sin (t).
Ama biz yazmda kolaylk olmas asndan bu formlden tyi atacaz ve x, y, z, ve y tnin birer
fonksiyonu olduunu hep aklmzda tutarak (1)i
yazmakta srar edeceiz.
imdi, tye gre trev alrsak (1)den,
x = r( cos sin sin cos )
y = r ( cos cos sin sin )
z = r cos
elde ederiz. Bunlar, karncann t annda x, y ve z ynndeki hzlardr. Bir nceki sayfada bulduumuz

formlyle verilir. Hzla zaman yol boyunca arpp toplarsak, yani hzn integralini alrsak,

saysn buluruz; bu say da, karncann, yolunu

izleyerek (a) noktasndan (b) noktasna giderken
katettii mesafedir.
Kre zerinde srekli trevlenebilir bir :
[a, b] S fonksiyonunun uzunluunu yukardaki integralle tanmlayabiliriz. Bu ve integralin tanmndan u kantlanabilir: Kre stndeki iki nokta arasndaki uzunluk, o iki nokta
arasndaki ular birbirine dokunan sonlu tane
byk ember yollarndan oluan yollarn
uzunluklarnn infimumudur. Bu olguyu kabul
edersek, daha nce kantladmz byk emberlerdeki gen eitsizliinden, en ksa yolun
bir byk ember zerinde olduu olduka kolay kar.

hz fonksiyonunda x, y ve z yerine yukarda bulduumuz ifadeleri koyup sadeletirsek, kolaylkla,

h(t) = r( 2 cos2 + 2)1/2
ifadesine varrz.
Demek ki yolun uzunluunu bulmak iin

integralini hesaplamamz gerekecek. Ama ve

fonksiyonlarn bilmiyoruz ve integral de pek sevimli grnmyor. Biraz dneceiz.

Artk yapmamz gerekeni biliyoruz: Yukardaki

integrali hesaplayp byk ember stnde karncann katettii yolla karlatrmalyz.
Bu integrali hesaplamak hi de kolay deil.
Yalnz unu aklmzda tutalm. Eer,
: [c, d] [a, b]
srekli trevlenebilir bir elemeyse, o zaman
: [a, b] S
yolunun uzunluuyla,
I : [c, d] S
yolunun uzunluu eittir. Karncann her anki hz
ve I yollarnda ayn olmayabilir, ama katettii toplam mesafede bir deiiklik olmaz. Geometrik
ve sezgisel olarak doruluu apak olan bu nerme, (*) formlnde deiken deiiklii yaplarak
kolaylkla kantlanabilir. Yani yolunu deitirmeye hakkmz var. Bu hakkmz kullanarak yukardaki integrali daha hesaplanabilir bir ekle sokacaz.

En Ksa Yol Varsaym. srekli trevlenebilir

fonksiyonuyla verilen yolun Adan Bye giden olabilecek en ksa yol olduunu varsayacaz ve bu
yolun uzunluunun byk ember yolundan daha
ksa olamayacan hatta bu yolun bir byk ember yolu olduunu kantlayacaz. Byle bir en
ksa yolun varl okura ne derece sezgisel gelir
bilmiyoruz ama en ksa yolun varlnn matematiksel kantnn pek kolay olmadn biliyoruz.
Bunu kantlamadan varsayacaz. Bir de ayrca
nin srekli trevlenebilir olduunu varsayacaz.
Bu varsaymn gerektiini ve bedava olmadn ilk farkeden Dedekinddir. Dedekindden nce
bu nokta hep gzden kamtr. Hatta Dedekind,
dzlemde iki nokta arasndaki en ksa mesafenin
bu iki noktadan geen doru paras olduunun o
gne dek verilen kantlarnn da yanl olduunu
farketmitir.

Yola Gelelim! Yolumuza geri dnelim. Anmsarsanz karncann yolu,

69

Matematik Dnyas, 2004 Gz

ikeni yerine karncann enlemi olan yi alabiliriz. yle de yapacaz: Bundan byle t = olsun.
Bu durumda, karncann enlemi, yol boyunca
0la Cnin enlemi, yani 0la 0 eitsizliini
salayan bir arasnda deiir. O zaman hz fonksiyonumuz,
h(t) = ( 2 cos2 t + 1)1/2
olarak sadeleir (nk = t) ve (**) integrali

Daha ileri seviyede en ksa yolun varl

yle kantlanabilir: Uzunluu d olan bir yolun
varln varsayalm. O zaman, uzunluu en
fazla d olan Adan Bye giden yollar kmesi tkz (compact) bir kmedir. Yol uzunluu fonksiyonu srekli bir fonksiyon olduundan, en ksa mesafeyi veren (en az) bir yol vardr.
Eer AB yolu Adan Bye giden en ksa yolsa ve
C bu yolun ortasnda bir noktaysa, elbette ayn yolu izleyen AC ve CB yol paralar da (srasyla)
Adan Cye ve Cden Bye giden en ksa yollardr;
yoksa bu AC yol paras yerine daha ksa bir AC
yolu bularak daha ksa bir AB yolu bulabilirdik.
Yani en ksa yolun paralar da en ksa yollardr.

integraline dnr. te yandan A noktasndan C

noktasna byk ember zerinden gidersek, eer
OA ile OC arasndaki a ise, katettiimiz mesafe olur, ama (bknz. aadaki ekil) demek
ki byk ember yolu dan, yani

Balang. Bu blmde, Adan Bye giden en

ksa yolunun A noktasndan deiik bir C noktasna kadar bir byk emberi izleyerek gittiini kantlayacaz. Yani yolu tmyle bir byk ember stnde olmasa da, en azndan, bu yol stndeki bir C noktas iin, yolunun AC parasnn
bir byk ember stnde olduunu, yani karncann AB yoluna bir byk ember stnde baladn kantlayacaz.
Kreyi dndrerek, A noktasnn enlem ve
boylamnn 0 olduunu, yani A noktas Greenwhich boylamyla ekvatorun kesitii nokta olduunu varsayabiliriz.
A noktasndan B noktasna giderken, karncann enlemi artabilir, azalabilir ya da ayn kalabilir,
bazen artp bazen azalabilir, her ey olabilir.
Eer karncann enlemi balangta bir sre ayn (yani 0) kalyorsa, o zaman karnca bu sre zarfnda ekvatoru izlemek zorundadr. Ekvator da bir
byk ember olduundan, bu kta sorun yok, karnca ekvator enleminin stnde giderek balar yoluna ve kantlamak istediimiz gereklemi olur.
imdi karncann balangta kuzey yarmkreye girdiini varsayalm, yani enlemi balangta
artsn. Diyelim karncann enlemi [a, c] zaman dilimi arasnda artyor. (c) = C olsun.
Bu varsaymda, karncann yol boyunca bulunduu noktalarn enlemleri kmesiyle zaman olarak
yorumladmz [a, c] aral arasnda bir elemesi vardr, nk Ayla C arasnda her an enlem artmaktadr ve iki deiik anda ayn enlemi elde etmeyiz. Dolaysyla zaman olarak yorumladmz t de-

integralinden kk. O halde, zerindeki AC yoluyla AC byk emberi arasndaki fark,

integralinden byk. Ama ne olursa olsun her t

> 0 iin,
(2 cos2 t + 1)1/2 1
eitsizlii aikrdr. Demek ki bu varsaymla yolu byk ember yolundan daha ksa olamaz. Hatta eer (srekli olduunu varsaydmz) hep 0
deilse, o zaman yukardaki integral 0dan byk
olur ve karncann yolu byk ember yolundan
daha uzun olur, ki bu bir elikidir. Demek ki =
0 olmal, yani sabit olmal ve karnca AB zerinde yol almal.
Enlem azalsayd da ayn kant verebilirdik. Yukardaki kantta nemli olan enlemin ayn kalmamas, ya srekli artmas ya da srekli azalmasdr.

cos = cos cos .

Demek ki,
cos cos , yani
.

70

Matematik Dnyas, 2004 Gz

Daha Sonra. Karncann yoluna bir byk

ember zerinde baladn kantladk: nin bir
AC yol paras bir byk ember zerinde. A C
eitsizliini aklmzda tutalm. Eer C = B ise kant
bitti, en ksa yol gerekten byk emberlerin stndeki yollardr. Bundan byle C B eitsizliini
varsayalm.
Ayrca Cyi nin AC parasnn bir byk
ember olduu Adan en uzak nokta olarak alalm,
yani yolu Cden sonra AC byk ember
D
yolundan sapsn.
C
B
Bir nceki blmde
AB yolu iin yaptmz imdi CB yolu iin
A
yapalm. Buna hakkmz var nk nin
CB yol paras da bir
en ksa yoldur. Nasl AB stnde ACnin byk
ember stnde olduu Adan deiik bir C noktas bulmusak, CB yolu stnde de CDnin bir byk ember olduu Cden deiik bir D noktas
buluruz. imdi byk emberler stnde olan iki
yolumuz var: AC ve CD. gen eitsizliinden dolay, iki byk ember parasndan oluan ve
zerindeki AC + CD yolunu AD byk emberi
yoluyla ksaltabiliriz. Ama hani en ksa yoldu?
Bir eliki elde ettik. Demek ki C = B. Kantmz
bitmitir.

Matematik
Bir snfta tam krk ocuk dizili;
Bir kara tahta, stnde bir gen;
Bir koca daire, sar, ekingen;
Merkezi gm gm eder davul gibi.
Dilsiz, vatansz harfler, kme kme
Bekleir dururlar, azap iinde.
Bir yamuun yan kenar tam takr,
Bir ses ykselir ykselir, alalr.
Azgn bir problem tutar yolunu,
Dner dner srr kuyruunu.
Bir ann eneleri gerilir;
Kurt mudur, kpek mi, neyin nesidir?
Ne kadar rakam varsa yeryznde
m, karncalar gibi tahtaya;
Koarlar bir yuvadan bir yuvaya,
Fal tana dnm gzler nnde.
Jules Supervielle
eviren: Sabahattin Eyubolu

Jules Supervielle
1884 - 1960 arasnda yaam, Uruguay doumlu,
Bask kkenli nl Fransz
air ve yazar. Yaam
doduu yer olan Montevideoyla eitim ald Paris arasnda gemitir. Annesini babasn 8 aylkken
bir kazada kaybetmitir.

(4) Byk emberi izleyen bir yol iki nokta

arasndaki en ksa yoldur.
Kaynaka
[1] : Dava Sobel ve William J.H. Andrewes, Boylam, ev. M.
Gktepeli, TBTAK Popler Yaynlar, 2004.
[2] Roger Fenn, Geometry, Springer 2001.
[3] George A. Jennings, Modern Geometry with Applications,
Springer 1994.

Jules Supervielle

Yaptlarnda yalnzln
etkisi grlr. lm,
boluk, varlk, hilik ve
matematik gibi grkemli
konular, fantezi ve allegorileri kullanarak ve mitolojiden esinlenerek basit ama son derece mzikal bir dille ilemitir.

71

Jules Supervielle,
Dubuffetnin
frasndan