1.

GENEL BILGILER

1.1. Giriş

Bir denizcinin geometrik âlemi bir küredir çünkü dünya yüzeyi yaklaşık olarak bir
küredir. Her ne kadar yakın seferleri düzlemsel modellemek bize yolumuzu kaybettirmese
de açık denizlere çıktıkça yani uzaklıklar arttıkça düzlem geometrisini kullanmak hesaplarda
gittikçe büyüyen hatalara yol açar. (Ferit Öztürk)

Trigonometri temelli uygulanabilen basitçe göksel seyir ve büyük daire seyridir.

Büyük daire seyri ekvatora yakın okyanus geçişlerinde kullanılan seyir modudur. Bu seyir
dünyanın geometrik yapısı gereği kısa mesafelerden ziyade uzak mesafelerde bize fayda
sağlar. Bu sebepten dolayı bize yakıt ve zamandan tasarruf sağlar.

1.2. Küresel Geometride Temel Kavramlar

1.2.1. Küre

Sabit bir noktadan uzaklıkları eşit olan noktaların meydana getirdiği geometrik bir yüzeye
küre denir. Bu sabit nokta kürenin merkezi olarak tanımlanır. Bu noktadan kürenin herhangi
bir yüzeyine olan mesafeye kürenin yarıçapı adı verilir. Kürenin yarıçapı “R ile gösterilir.
Bu durumda kürenin yarıçapı diye tanımlandırmış olduğumuz “R ifadesi her zaman 0'dan
büyüktür.“R> 0” ile gösterilir.

Kürenin üzerinde bulunan iki noktayı birleştiren ve kürenin merkezinden geçen

doğru parçasına kürenin çapı adı verilir. Kürenin kirişi ise küre yüzeyinde bulunan herhangi
iki noktayı birleştiren doğru parçasıdır. Kürenin çapı aynı zamanda kürenin kirişidir. Burada
unutulmaması gereken kürenin çapında doğru parçası kürenin merkezinden geçer. Kürenin
kirişinde böyle bir şart aranmamaktadır.
 2

Şekil 1. Küre yarıçapı gösterimi

1.2.2. Küresel Üçgen

Küre üzerinde bulunan üç noktanın büyük daire yayları ile birleştirilmesi sonucu
oluşan geometrik şekle küresel üçgen denir. Küre üzerinde bulunduğunu düşündüğümüz A,
B, C noktalarını birleştirerek ABC küresel üçgeni elde edilir. (Şekil 2)

Şekil 2. Küre üzerinde küresel üçgen

 3

2. YAPILAN ÇALIŞMALAR VE BULGULAR

2.1 Küresel Geometride Temel Fonksiyonlar

2.1.1 Sinüs Teorem

Küresel üçgenin kenarları büyük daire yaylarından oluşmaktadır ve değeri bu yayı

gören merkez açı ile ifade edilir. Buna göre kenarları sırası ile a , b , c ve açıları α , β , δ
olan bir küresel üçgende bu elamanlar arasında

bağlantısı vardır. Bu bağlantı küresel üçgende sinüs teoremi olarak adlandırılır. M sabit
değeri küresel üçgenin modülü olarak adlandırılır. Bu M değeri her küresel üçgende farklı
değer almaktadır.

2.1.2. Kenar Kosinüs Teoremi

Bir küresel üçgende bir kenarın kosinüsü , öteki kenarın kosinüsleri çarpımına,
bunların sinüsleri ile aralarındaki açının kosinüsü çarpımı eklenerek bulunur.

cosα =cosb x cosc + sinb x sinc x cosA

cosb=cosα x cosc + sinα x sinc x cosB

cosc=cosα x cosb + sinα x sinb x cosC

 4

Şekil 3. Kosinüs teoremi gösterimi

Bu formülden cosA çekilirse üç kenarı bilinen üçgenin açılarını bulmak için de

kullanılabilir.

2.1.3. Açı Kosinüs Teoremi

Bir küresel üçgende bir açının kosinüs değerini bulmak için , diğer açıların sinüsleri
ile aralarındaki kenarın kosinüsü çarpılıp ve bu açıların kosinüsleri çarpımı çıkartılarak elde
edilir.

cosA = sinB x sinC x cosA – cosB x cosC

cosB = sinA x sinC x cosB – cosA x cosC

cosC = sinA x sinB x cosC – cosA x cosB

ABC küresel üçgeninin kutupsal gösterimi A’ B’ C’ küresel üçgeni olduğunu

varsayalım. Bu küresel üçgen için kenar kosinüs teoremi yazmak istersek şu şekilde bağlantı
oluşturabiliriz.

cosa’ = sinb’ x sinc’ x cosA’ + cosb’ x cosc’

 5

Küresel üçgenin elemanları ile bu üçgenin kutupsalı olan küresel üçgenin elemanları
arasında ,

a’ = 180º - A , A’ = 180º - a

b’ = 180º - B, B’ = 180º - b

c’ = 180º - C , C’ = 180º - c

gibi bağlantılar kurulur.

2.2 Küresel Trigonometrinin Denizcilik Alanındaki Uygulamaları

Matematikte kutupsal koordinat sistemi noktaların birer açı Kartezyen koordinat

sistemindeki orijinin eşdeğeri olup “kutup” olarak bilinen bir merkez noktaya olan uzaklıklar
ile tanımlandığı , iki boyutlu bir koordinat sistemidir.

Kutupsal koordinat sistemi matematik, fizik, mühendislik, robot teknolojisi gibi

birçok alanda kullanılır. Bu sistem iki nokta arasındaki ilişkinin açı ve uzaklık ile daha kolay
ifade edildiği durumlar da kullanılır.

2.2.1 Düzlem Seyir Üçgeni

Seyir üçgeni iki nokta arası mesafe bulmada veya bir noktası ve gidilecek mesafenin
belli olup varılması muhtemel yerin koordinatlarının bulunmasında kullanılır. Kullanılan
bazı kavramlar distance, departure, dlat, dlong, rota açısı, derece, kerte hattı gibi terimler
kullanılır.

Distance: Kalkış ve varış noktalarını birleştiren kerte hattının mesafesidir.

Departure: Geminin doğu ve batı doğrultusunda kat ettiği mesafeye denir.

 6

Dlat: Kalkış ve varış noktaları arasındaki enlem farkına dlat denir. Yani kuzey –
güney doğrultusunda kat edilen mesafedir.

Dlong: Kalkış ve varış noktaları arasındaki boylam farkına dlong denir. Doğu – batı
doğrultusunda kat edilen mesafedir.

Rota Açısı(Course): Boylamla yaptığımız açıya denir. Her zaman 90º den küçük
olur.

Derece: Kesişen iki doğru arasında kalan açılar derece, dakika ve de saniye olarak
ölçülür. Bir dairenin çevresinin tamamı 360º dir.

1º(derece) = 60ʹ(dakika)

1ʹ(dakika) = 60ʺ(saniye) dir.

Şekil 4. Küresel Seyir Üçgenindeki Kavramların Gösterimi

 7

2.2.1.1 Enlem Seyri

Şekil 5. Enlem Seyri

090º den 270º rotasına doğru veya 270º den 090º rotasına doğru, doğu – batı
istikametinde yapılan seyir çeşitidir. Dlat sıfırdır. Aynı enlem üzerinde seyir yapıldığı için
enlem farkı sıfırdır.

Örnek 1:

43º 15ʹ N , 107º 16ʹ E mevkii ile 43º 15ʹ N, 123º 16ʹ E mevkii arasındaki departure
kaç mildir?

Çözüm:

İlk nokta A ve ikinci nokta B noktası olsun. Soruya baktığımızda enlemlerinin eşit
boylamlarının farklı olduğu gözükmektedir. Distance değeri departure değerine eşittir.
Dlong= 123º 16ʹ E - 107º 16ʹ E = 16º = 16º*60 = 960ʹ dır.
 8

2.2.1.2 Boylam Seyri

Şekil 6. Boylam Seyri

000º den 180º rotasına doğru veya 180º den 000º rotasına doğru, kuzey – güney
istikametinde yapılan seyir çeşitidir. Departure yani dlong sıfırdır. Aynı boylamda hareket
gerçekleştiği için boylam farkı sıfırdır.

2.2.1.3 Üçgen Seyrinde İki Nokta Arasındaki Mesafe

Üçgen seyrinde iki nokta arasındaki mesafe cosinüs teoremi kullanılarak rahatlıkla
bulunur.

Departure : sinCourse x distance

Dlat : cosCourse x distance

formülleri ile bulunur.

 9

Örnek 1:

30º 00ʹ N , 025º 00ʹ E mevkii ile 45º 00ʹ N, 053º 00ʹ E mevkii arasındaki departure
kaç mildir?

Çözüm:

Burada kalkış noktası a, varış noktası b olarak gösterilmiştir.

Dlat= enlemler farkı olduğu için 053-025=018º olarak bulunur.

Departure=boylam farkı(dlong) 45-30=15º=15*60=900ʹ olarak bulunur.

Distance = dlong*cosmlat = 900*cos018=855,95deniz mili olarak bulunur.

Örnek 2:

52º 15ʹ N , 018º 05ʹ E mevkii ile 10º 15ʹ S, 053º 05ʹ E mevkii arasındaki departure
kaç mildir?

Çözüm :
 10

Dlat = 52º 15ʹ - (-10º 15ʹ)=62º

Dlong= 053º 05ʹ -018º 05ʹ=35º=35*60=2100ʹ

Distance = dlong*cosmlat=2100*cos62=985,89 deniz mili olarak bulunur.

Örnek 3:

150º rotasına 760 mil seyrederek 35º 45ʹ N - 120º 25ʹE mevkiine demirleyen bir geminin
seyre kalktığı mevkii enlem ve boylamı nedir?

Çözüm :

Dlat = distance * cos30 = 760*cos30=658,17mil =10º 58ʹ 10ʺ fark bulunur.

Kalkış enlemi=35º 45ʹ N-10º 58ʹ 10ʺ=24º 47ʹ 50ʺN olarak bulunur.

Dlong =distance*sin30 = 760*sin30=380 mil=06º 20ʹ olarak bulunur.

Kalkış boylamı= 120º 25ʹ S - 06º 20ʹ =114º 05ʹ E olarak bulunur.

2.2.2 Büyük Daire Seyri

Bir düzlem üzerinde iki nokta arasındaki en kısa mesafe, nasıl ki bu iki noktayı
birleştiren doğru ise bir küre üzerindeki iki nokta arasındaki en kısa mesafe bu iki noktadan
geçen bir büyük daire yayıdır. Dünyamızda bir küre olduğu için bu kurala bakılarak dünya
üzerinde iki mevki arasındaki en kısa mesafesinde bu iki noktadan geçen bir büyük daire
yayıdır. Büyük daire seyrinin amacı bu kurala dayanır. Seyir yapılırken amaç varılacak
mevkiiye en kısa yol ve en kısa zamanda varmak amaçlanmıştır. Buna bakılarak 600mile
kadar olan mesafelerde düzlem seyir kuralları uygulandığı zaman yanlış sonuç vermese bile
daha uzak mesafelerde düzlem seyir kuralları uygulandığı zaman büyük daire seyrine göre
durum farklı çıkmaktadır. Örneğin Gibraltar ile New York arasındaki Mercutor mesafesi
3216 mil iken büyük daire seyir mesafesi 3129 mildir. Aradaki 87 mil fark saatte 12,5 knot
 11

hızla giden bir gemi için yaklaşık 7 saat zaman farkı yapar. Bu nedenle çok uzun mesafeli
seyirlerde büyük daire seyir kuralları uygulanarak seyir mesafesi kısaltılmış olur.
Denizcilerin okyanuslarda kısıtlı olarak kullandığı bu kuralı havacılar tam anlamıyla
uygulamaktadır. (seyir 2 fethi)

Şekil 7. Harita üzerinde büyük daire gösterimi

Büyük daire seyrinin genel özellikleri;

 60ºden fazla enlemlerde ve 600 milden fazla olan mesafelerde büyük daire seyri
kullanılır.
 Kuzey ve güney istikametine yakın olan rotalarda kulanılmaz.
 Büyük daire seyri kalkış ve varış noktalarının enlemleri arasındaki fark çok az ve bu
enlemler yüksek ise büyük daire seyri ile düzlem seyri arasındaki fark fazladır.

Örneğin okyanusa açık olan bazı önemli limanlar için kılavuz harita adı verilen
denizciler için büyük daire seyri her mevsim/aya göre hazırlanmıştır.

2.2.2.1 Büyük Daire Seyrinde Kullanılan Yöntemler

 12

 Gnomonıc haritalar ve mercator haritalar kullanarak

 Lanbert haritası kullanarak
 Davies formülleri kullanarak
 Napier formülleri kullanarak
 Nories’s table’ları kullanarak

yöntemleri büyük daire seyrinde kullanılır.

2.2.2.2 Büyük Daire Seyrinde Kullanılan Kavramlar

Şekil 8. Küre üzerinde büyük daire seyri kavramlarının açıklanması

Büyük daire mesafesi : Harita üzeride bulunan iki noktayı birleştiren büyük daire
yayının mil cinsinden uzaklığıdır. Şekil 8 de belirtilen FT uzunluğuna denir.

Başlangıç rotası : Hareket noktasından büyük daire yayına çizilen teğetin o noktanın
boylam ile yaptığı açıya başlangıç rotası adı verilir.

Tepe noktası : Büyük daire yayı üzerinde bulunan noktalardan kutup noktasına en
yakın olan noktaya tepe noktası adı verilir.

Bitiş rotası : Büyük daire yayının bittiği noktadan büyük daireye çizilen teğetin o
nokta boylamı ile yaptığı açıya denir. Saat yönünde ölçülen açıdır.
 13

Ara nokta : Büyük daire üzerinde belirli aralıklarla koyulan noktalara denir.
Genellikle gemilerde 5º aralıklarla koyulan noktalardır. Şekil 8 de gösterilen A, B, C
noktalarına ara nokta denir.

Birleşik büyük daire seyri : Büyük daire seyrinde bir bölümün enlem seyri olarak
yapılması durumuna denir.

Antipodal noktalar : Birbirinden 180º uzak olan noktalara denir. Yani noktalardan
biri bir yarım kürede diğeri diğer yarım kürededir.

2.3 Konum Belirlemede Kullanılan Sistemler

2.3.1 GPS (Global Positioning System)

Şekil 9. GPS (Global Positioning System)

 14

İlk çalışmalarına 1973 yılında ABD Savunma Bakanlığı tarafından askeri amaçlarla
başlanan NAVSTAR (NAVigation System Using Time And Ranging) GPS uydulardan
yayınlanan radyo sinyalleri yardımıyla her türlü hava koşullarında, gece ve gündüz, süratli,
doğru ve ekonomik olarak , noktalar arası görüş gereği olmaksızın üç boyutta konum
belirleme sistemidir. Navigasyon ihtiyacına yönelik olarak tasarlanan sistem, konumlamanın
yanısıra çok duyarlı zaman ve hız belirleme olanağı sunar. Herhangi bir noktada her an
uygun geometride en az dört uydunun görülebileceği şekilde planlanmış uzay bölümünü
oluşturur. Bu uydular yerden yaklaşık 20200 km uzaklıkta olup, ekvatorla 55º ‘lik açı yapan
6 ayrı yörünge düzlemine yerleştirilmiştir ve 12 saatlik periyodlara sahiptirler. Temmuz
1993’te tüm uyduların yörüngelerine oturtulma işlemleri tamamlanmıştır. Bu uydular, dünya
üzerine dağılmış, duyarlı saatleri olan, çift frekanslı alıcılarla donatılmış, konumları çok iyi
bilinen 5 adet izleme istasyonlarından sürekli olarak izlenmektedir. (ömer yıldırım gps)

Şekil 10. GPS – Uydu bağlantısı

2.3.1.1 GPS’in Çalışma Prensibi

GPS alıcısı bir uydudan sinyal aldığında gelen sinyalin içindeki zaman bilgisi ile
sinyalin alındığı zamanı karşılaştırarak uyduya olan mesafesini hesaplar. GPS alıcısı 3
uydudan aldığı uzaklık ölçümü ve uydu konumlarını bildiren diğer bilgiler ile birlikte
bulunduğu yerin enlem ve boylam bilgilerini hesaplar.
 15

2.3.1.1.1 Konum Belirlemede Neden Üç Uydu ?

Bu soruyu örnek ile anlatmak gerekirse şu örneği ele alabiliriz. Örneğin ormanda bir
yerde yönümüzü kaybettik. Karşımıza çıkan birine neredeyiz diye sorduğumuzda bize “A
köyüne kuşbakışı 9km, B köyüne 8km ve C köyüne 7km mesafede olduğumuzu söyler. Biz
de matematiğin kümeler mantığından yola çıkarak bu 3 köye şekil 11’da da gösterildiği gibi
kümeler çizerek bu 3 köyün kesişim noktasını bizim bulunduğumuz nokta olduğunu
görebiliriz. Eğer bu 3 değil 2 yer bilgisi olsaydı bizim net bir konumumuz olmamakla birlikte
2 farklı nokta arasında kalacaktık.

Şekil 11. Kümelerin kesişimi

 16

2.3.2 GLONASS (Global Navigasyon Uydu Sistemi)

Şekil 12. Uzayda GLONASS uydu gösterimi

Rusça, Globalnaya Navigatsionnaya Sputnikovaya Sistema (Global Uydu

Navigasyonu Sistemi) anlamına gelen GLONASS, Rusya'nın Uzay Savunma Güçleri
Komutanlığı tarafından işletilen bir sistem olarak karşımıza çıkmaktadır. GPS'e çok
benzerdir. Aslında GPS'in de ABD ordusu tarafından 1978 yılında kurulduğunu düşünecek
olursak, Rusların da kendi uydu navigasyon sistemini kurmaları çok şaşırtıcı olmasa gerektir.
Sistemi kuran Sovyetler Birliği'nin asıl amacı ise yüksek hızlı araçların navigasyonunu
sağlamaktır. 1970'li yıllarda başlayan geliştirme çabaları sonunda sistem devreye girdi
ancak, 90'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin çöküşü ile bütçe sorunları ortaya çıktı. (chip sitesi)

2.3.2.1 GLONASS Çalışma Prensibi

GLONASS sisteminin çalışması için üç önemli bileşen bulunuyor.

 Birinci bileşen uydu ağı. Bunlar dünyanın etrafında bir ağ örecek şekilde, eşit
mesafelerde yerleştirilmiş uydulardan oluyor.
 İkinci bileşen yer istasyonları. Aslında GLONASS uydu sisteminin çoğu yer
merkezi Rusya, Brezilya, Küba ve Antartika'da bulunuyor. bu merkezler, uyduların
yörüngede doğru noktada durmasını sağlıyor ve anlık olarak uyduların yönetimini
üstleniyorlar. Yakın zamanda Çin'de de merkezlerin açılması bekleniyor zira ABD
ve Avrupa ittifakının en büyük rakibi olarak Rusya ile itifak kuran Çin'in GPS
sisteminden uzak durup kendini daha rahat hissedeceği GLONASS'a adapte
 17

olmasına kesin gözüyle bakılıyor. Çin'in de katkısıyla GLONASS'ın çok daha

büyüyeceği düşünülüyor.
 Üçüncü bileşen ise kullanıcıların alıcı/vericileri. Bunlar, yer bilgisini uydulara
gönderiyor ve onlardan geri bildirim alarak kullanıcılara navigasyon hizmetini
ulaştırıyorlar. GLOSNASS ilk olarak FDMA (Frequency Division Multiple Access
Method) isimli metodu kullanıyordu. Bu metod, 24 uydu için 25 kanalın kullanıldığı
bir iletişim protokolüydü ve 70'li, 80'li yıllarda özel askeri operasyonların
ihtiyaçlarını karşılamak için yeterliydi ancak sistemin halka açılması için yeterli
değildi zira kullanıcıların iletişiminin birbiriyle çakışması söz konusuydu. 2008'de
GLONASS için CDMA (Code Division Multiple Access Technique) protokolü
devreye girdi. Bu protokol aynı zamanda GPS uydu sistemiyle de uyumu mümkün
kıldı.

2.3.3 GALİLEO Konumlandırma Sistemi

Galileo, Avrupa Birliği tarafından ABD Ordusunun denetimi altındaki GPS (Küresel
Konumlama Sistemi) ile Rus GLONASS'a alternatif uydu yönleyici sistemidir. Toplam 30
adet uydunun dünya yörüngesine oturtularak hizmet vermesi düşünülen tasarının ilk
uydusu 2005 yılında gönderildi. (wikipedia)

Şekil 13. GALİLEO uydu sistemi

 18

2.3.4 CNSS (Compass/BeiDou Navigation Satellite System)

21. yüzyılın ilk on yılında, Çin, CNSS (Pusula Navigasyon Uydu Sistemi) veya Çin
adına BeiDou-2 olarak bilinen kendi navigasyon uydu takımyıldızını geliştirme
sürecindedir . BeiDou, Büyük Kepçe takımyıldızının Çince adıdır. BeiDou-2 sistemi şu anki
bölgesel Pusula Uydu Navigasyon Deney Sistemine (BeiDou-1) dayanacaktır. 1) Program
Çin askeri kuvvetleri tarafından başlatılmış olmasına rağmen Çin, CNSS'nin araştırma, inşa
ve yönetimini yapmak üzere 2006/7 döneminde CSNPC (Çin Uydu Navigasyon Proje
Merkezi) adlı bir ajans kurdu . BeiDou-2 programı 2005 yılında resmen başlatılmış ve Ekim
2006'da Çin tarafından ilan edilmiştir. Çin, BeiDou-2 sisteminin dünyasının geri kalanına
da CNSS (Compass Navigation Satellite System) adını vermiştir - tam anlamıyla BeiDou
anlamına gelir. "Pusula". Yeni sistem, 5 jeostasyoner yörünge (GEO) uydusu ve 30'luk
Dünya Yörüngesi (MEO) uydusu içeren, dünyanın tam kapsama alanına girecek olan 35
uydunun takımyıldızı olacak.

Şekil 14. Uzay aracı resmi

2.3.5 Astronomik Seyir (Göksel Seyir)

Gök cisimlerinden (Güneş, Ay) yararlanarak mevki koyma yoluyla yapılan seyre göksel
seyir (celestial navigation) denir. Kılavuz seyrinin aksine bu seyir türü açık seyir türüdür ve
genelde kılavuz seyrinde kullanılan sahil maddelerinin bulunmadığı durumlarda yapılır.
 19

Şekil 5. Yıldız ve Ay’dan elde edilen mevki daireleri ile elde edilen A.Fiks mevkii
gösterimi

Yapılan işlem aslında aynı anda iki farkı deniz fenerinden alınan mesafe dairelerinin
kesişmesinden farklı değildir. Fakat bizim için önemli nokta rasat yapılan andaki gök
cisminin coğrafi konumunu (Geographic Position) ve bize olan mesafesini nasıl
hesaplayacak olmamızdır. İşte burada göksel seyir bize yardımcı olacaktır.

2.3.5.1 Gök Küresi Genel Tanımlamaları

 Gök küresi : Gök küresinin merkezi dünya merkezi ile aynı, yarıçapları ise
sonsuza varan hayali kürelere denir.
 Saat dairesi : Gök cisminden ve gök kutuplarından geçen büyük daireye saat
dairesi denir.
 Meyil (Declination) : Gök cisminin saat dairesi üzerinde gök ekvatorundan
açısal olarak mesafesine denir. Seyirde “DEC” veya “d” kısaltması ile
 20

gösterilir. 0° ile 90° ye kadar kuzey veya güneye doğru derece, dakika ve
saniye cinsinden ölçülür.
 Saat açısı veya Boylam açısı (hour or meridian angle) : Gök boylamı ile
gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açıya denir.
Bir diğer açıklama ise bu büyük daireler arasındaki gök ekvatoru yayına
boylam açısı veya saat açısı adı verilir: denir. HA veya t harfi ile gösterilir.
 Yerel saat açısı (Local hour angle) : Gök (rasıt) boylamı ile gök cisminden
geçen saat dairesi arasında, gök kutbunda oluşan açı veya bu büyük daireler
arasında kalan gök ekvatoru yayına, Yerel Saat Açısı adı verilir. LHA
kısaltması ile gösterilir.
 Greenwich saat açısı (Greenwich hour angle) : Greenwich boylamı ile gök
cisminden geçen saat dairesi arasında, gök ekvatorunda oluşan yaya denir.
Bir diğer ifade ile gök kutbunda meydana gelen açıya Greenwich Saat Açısı
denir. Kısaltma olarak GHA kullanılır.
 Nücumi saat açısı (Sideral hour angle) : Gök cisminden ve aries saat
dairesinden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açıya denir. Bu
saat daireleri arasında kalan gök ekvatoru yayına, o gök cisminin Nücumi
Saat Açısı denir. SHA kısaltması ile gösterilir.

Şekil 6. GHA-LHA arasındaki bağlantının gösterimi

 21

 Başucu (Zenith) : Dünya üzerindeki seyircinin mevkiini Dünya merkezine

birleştiren doğrunun üst uzantısının gök küresini deldiği noktaya başucu
noktası denir ve Z harfi ile gösterilir.
 Sağ açılım (Right ascension) : Aries noktasından geçen saat dairesi ile gök
cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açıya veya bu saat
daireleri arasındaki gök ekvator yayına, o gök cisminin Sağ Açılımı veya
Matali denir ve “RA” kısaltması ile gösterilir.
 GHA ve aries noktaları arasındaki ilişki : Astronomik Seyirde kullanılan
yıldızların tümünün gök küresi üzerindeki mevkileri, DEC ve SHA’ları ile
tanımlanır. Seyir amaçları için kullanılan bütün yıldızların GHA’larını bir
almanak içinde toplamak ve cetveller şeklinde düzenlemek oldukça aşırı
büyüklükte bir baskıya gereksinim gösterir. Bu nedenle aries noktasının her
an için GHA’ları almanaklarda cetveller şeklinde gösterilmiştir. Yıldızların
çok yavaş değişen SHA ve DEC değerleri ise ayrı bir liste halinde yine
almanağın aynı sayfasında verilmiştir. Buna göre bir yıldızın GHA’ sı :
» GHA ∗ = GHAγ + SHA formülü ile bulunur.

Şekil 7. GHAγ gösterimi

 22

 Semt açısı (Azimuth angle) : Gök boylamı ile gök cisminden geçen dik daire
arasında, başucu noktasında oluşan açı veya bu dik daireler arasında kalan
gök ufku yayına, semt açısı denir ve Az kısaltması ile gösterilir.

Şekil 8. Semt ve semt açısı bağlantısı gösterimi

 Yükseklik (Altitude) : Gök cisminin; gök ufkundan olan açısal mesafesine

denir. ALT veya H kısaltması ile gösterilir.
 Başucu mesafesi (Zenith distance) : Gök cisminin; başucu noktasından olan
açısal mesafesine başucu mesafesi denir. Z, ZD veya COALT kısaltmaları ile
gösterilir.
 SIA (Amplitude) : Gök cisminin doğuş ve batış noktaları ile esas semt dairesi
arasındaki ufuk yayına, SIA (Amplitude) denir. SIA seyirde A harfi ile
gösterilir.
» Örneğin Güneş’in doğuş anındaki semti Zn = 075° ise ,
» SIA; A = E 15° N olur.
 23

Şekil 9. SIA

2.3.5.2 Gök Cisimlerinin Koordinatlarının Bulunması

Gök cisimlerinin gök küresi üzerindeki konumları GHA ve DEC’leri ile tanımlanır.
Bu nedenle günün her anı için göksel seyirde kullanılan gök cisimlerine ait, GHA ve DEC
değerlerinin bulunması gerekir. Bu değerlerin bulunması için Notik Almanaklardan
yararlanılır. Bir gök cisminin koordinatları bulunurken izlenecek sıra sırasıyla aşağıda
belirtildiği gibidir.

 İlk olarak rasat yapılan tarih ve saat alınır. Saat in GMT olmasına dikkat
edilir. Almanaktaki değerler GMT ye göre belirlenmiştir.
 Rasat tarihi ile almanaktaki sayfalardan bulunur.
 Konumunu bulmak istediğimiz gökcismini daha önce bulduğumuz tarih
sayfasından buluruz.
 Sayfanın sol sütunundan, rasat yapmak istediğimiz GMT saatinin
karşısındaki değerler bulunur.
 Almanağın sarı sayfalarından dakika ve saniyeye karşılık gelen GHA artış
miktarı bulunur ve saniye değerinin karşısındaki değer kaydedilir.
 24

 Bu bulduğumuz GHA ve DEC değerleri tam bulunmamıştır. Bu değerlere (v)

ve (d) düzeltmelerinin yapılması gerekmektedir. Almanakta verilen her
gezegen için, günlük sayfalarının en altındaki (v) ve (d) düzeltmeleri
mevcuttur. Güneş için (d), Ay her saate ait (v) ve (d) değerleri tespit edilir ve
bir yere kaydedilir.
 Rasat yapılan zamanın dakika değeri ile sarı sayfalara girilir ve (v) ile (d)
değerlerine karşılık gelen düzeltme miktarları bulunur.
 (v) düzeltme değeri, Venüs’ün işaretinin (-) olduğu durumlar hariç daima
GHA değerine ilave edilir.
 (d) düzeltme değerinin işareti ise DEC değerinin o gün artıp veya azalmasına
göre şekil alır. Şayet değer azalıyorsa çıkartılır, artıyor ise eklenerek düzeltme
gerçekleştirilir.
 DEC değerlerine dakika ve saniye düzeltmeleri uygulanmaz.
 Yıldızlara (v) ve (d) düzeltmesi uygulanmaz.

Örnek 4. 25 Nisan 2018 günü 05:16:10 GMT’de seyirci Venüs gezegeninden

rasat yaparak mevkiini plotlamayı planlamaktadır, rasat cetvellerine giriş değerlerini
hesaplamak için gereken; Venüs’ün koordinatları (GHA ve DEC) nedir ?
 25

GHA DEC
05:00:00 229º 49,6 20º 51,6
16:10 4º 02,5
v -0,7 -0,2
d 0,8 0,2
05:16:10 233º 51,9 20º 51,8

Örnek 5. 04 Mayıs 2018 tarihinde 17:13:16 GMT’de Aldebaran yıldızından rasat

yapan bir seyirci yıldızın koordinatlarını hesaplamak istemektedir. Aldebaran yıldızının
GHA ve DEC’ini bulunuz.
 26

GHA* = GHA‫ ץ‬+ SHA*

GHA‫ץ‬ DEC
17:00:00 117º 31,7 16º 32,5
13:16 3º 19,5
SHA* 290º 45,9
GHA* 411º 37,1 16º 32,5
360 º (açı 360º den büyük çıktığı için çıkartılır.)
GHA* 51 º 37,1 16º 32,5
 27

Not: Yıldızlara (d) ve (v) düzeltmelerinin yapılmadığı unutulmamalıdır.

Örnek 6. 27 Haziran 2018 tarihinde 03:04:10 GMT’de vardiya zabiti, Ay batmadan

önce rasat yapmak istemiştir. Ayın koordinatlarını ne bulmalıdır ?
 28

GHA DEC
03:00:00 57º 00,0 19º 45,3
04:10 0º 59,7
v 11,7 0,9
d -3,4 -0,3
03:04:10 58º 00,6 19º 45,0
 29

Örnek 7. 04 Ekim 2018 tarihinde 13:09:02 GMT’de vardiya zabiti, Güneşten rasat
yapmak istemiştir. Güneşin koordinatlarını ne bulmalıdır ?

GHA DEC
13:00:00 17º 49,5 04º 27,0
09:02 2º 15,5
d -1,0 -0,2
13:09:02 20º 05,0 04º 26,8
 30

2.3.5.3 Güneşin Doğuş Ve Batış Zamanlarının Hesaplanması

Gök cisimlerinden rasat yapabilmek için gerek gök cisminin gerekse ufkun net olarak
görünmesine gereksinim vardır. İşte hem gök cisminin hem de ufkun net olarak görüldüğü
zamana alaca karanlık zamanı adı verilir. Bu niteliği nedeni ile Astronomik Seyirde alaca
karanlık seyirci için çok önemlidir. Sabahleyin karanlığın bittiği an ile Güneş’in doğuşu
arasındaki süreye sabah alacakaranlığı, akşamleyin Güneş’in batışı ile karanlığın başladığı
an arasındaki süreye de akşam alacakaranlığı denir. Yeryüzüne ulaşan Güneş ışınlarının
miktarı, Güneş’in ufkun altındaki açısal mesafesinin çoğalması oranında azalır. Güneş’in
ufkun altındaki açısal mesafesine bağlı olarak alacakaranlık üç kısma ayrılır.

 Sivil alaca karanlık (Civil twilight) -6°

 Notik alaca karanlık (Nautical twilight) -12°
 Astronomik alaca karanlık (Astronomical twilight) -18°

Şekil 10. Alacakaranlık zamanları

 31

Örnek 8. 14 OCAK 2018 günü lat =54°25’ N, Long: 015°32’ E mevkiinde Güneş’in
doğuş zamanı nedir?

14 Ocak
56º 08:22
54º 08:12
dlat 2º 00:10

2º de 10 dakika zaman farkı varsa yani 120’ da 10 dakika zaman farkı olur. Bizim 54º den
farkımız 25’ olduğu için 120 de 10 ise 25 de kaç olur oran orantı yöntemi ile 2 dakika zaman
farkı bulunur. Yani 54º 25’ N enleminde 08:14 olarak güneşin doğuşu hesaplanır. Burada
unutulmaması gereken almanaktan alınan bu değerler LMT dir.

Örnek 9. 04 Mayıs 2018 günü lat =32°16’ N, Long: 045°56’ E mevkiinde Güneş’in
batış zamanı nedir?
 32

05 Mayıs 02 Mayıs
35º 18:49 18:46
30º 18:40 18:38
dlat 5º 00:09 00:08
32º 16’ 18:44 18:42
Burada unutulmaması gereken almanaktaki güneşin doğuşu ve batışı bölümü o
sayfada verilen tarihlerin ortasındaki tarihi kapsar. Bizim 4 mayıs olduğu için ilk önce 01-
03 mayıs tarihlerinin olduğu sayfadan 02 mayıs tarihinin güneşin batış saatlerini bulduk.
Daha sonra 04-06 mayıs tarihlerinin olduğu sayfadan 05 mayıs tarihinin güneşin batış
saatlerini bulduk. 02 mayıs ile 5 mayıs arasında 3 gün fark vardır. Dakika olarak 2 dakikadır
yani 120 saniye olarakta ifade edilebilir. 3 günde 120 saniye fark var ise 1 gündeki fark 40
saniyedir. Ortalama 1 dakika olarak alınabilir. Sonuç olarak 04 mayıs günü güneşin batışı
18:43 olarak bulunur.