KMM 462

KİMYA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI II

2016 – 2017 Bahar Yarıyılı

ÖN RAPOR

Deney Adı : Yükselen Film Tipi Evaporatör

Buhar Ekonomisini Etkileyen Faktörlerin
İncelenmesine Dayalı Deney Tasarımı

Deney Kodu : 1E-5

Takım No : 10

Öğrenci No. / Adı, Soyadı İmza

090110530 / Harun Kulak
060130102 / İlkim Atmaca
060130103 / Özge Yetkin
060130112 / Melis Şahin
Teslim Tarihi : 22.02.2017

2
İÇİNDEKİLER

Sayfa No

1. DENEYİN AMACI...............................................................................................................1
2. GİRİŞ.....................................................................................................................................1
2.1 Evaporasyon ve Evaporatör..............................................................................................1
2.2 Yükselen Film Tipi Evaporatörler.....................................................................................1
2.3 Evaporasyon İşlemini Etkileyen Faktörler........................................................................2
2.4 Kütle, Komponent ve Enerji Denklikleri..........................................................................3
2.4.1 Kütle Dengesi.............................................................................................................3
2.4.2 Komponent Dengesi...................................................................................................4
2.4.3 Enerji Dengesi............................................................................................................4
2.5 Evaporatör Kapasitesi ve Buhar Ekonomisi......................................................................5
3. DENEYLERİN PLANLANMASI.......................................................................................6
3.1 Deney Düzeneği ve Ekipmanları.......................................................................................6
3.2 Deneyin Yürütülüşü..........................................................................................................6
4. VERİLERİN SAPTANMASI VE VERİ ANALİZİ............................................................7
5. RİSK FAKTÖRLERİ VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ....................................................8
6. KAYNAKLAR.......................................................................................................................9
 YÜKSELEN FİLM TİPİ EVAPORATÖR:
BUHAR EKONOMİSİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİNE DAYALI
DENEY TASARIMI

1. DENEYİN AMACI
Evaporasyon, çözeltilerin derişikleştirilmesi amacıyla kullanılan bir ayırma yöntemidir. Bu
deneysel çalışmanın amacı ise seyreltik olan gliserin-su çözeltisini, yükselen film tipi bir
evaporatör yardımıyla derişikleştirmektir. Bu işlem sırasında ısıtma buharı basıncındaki
değişikliğin sistem üzerine etkisi gözlemlenerek, buhar ekonomisi incelenecektir. Deneyde
sabit konsantrasyon ve debiye sahip besleme akımı kullanılarak farklı basınçlarda ısıtma
buharı ile evaporasyon işlemi gerçekleştirilecek, sistem dengeye ulaştığında alınacak
numunelerin refraktometre analizi ile çözeltilerinin derişimi tespit edilecektir. Deney
sonucunda elde edilen veriler yorumlanarak, ısıtma buhar basıncının buhar ekonomisi
üzerindeki etkisi irdelenecek ve sisteme ait tüm ısı iletim katsayısı belirlenecektir.

2. GİRİŞ
Evaporasyon, kimya endüstrisinde yaygın olarak kullanılan, çözücünün buharlaştırılması ile
çözeltinin derişikleştirildiği bir ayırma işlemidir. Evaporasyon işleminde aynı anda hem ısı
hem de kütle aktarımı meydana gelmektedir. Bu işlem sırasında, kullanılan ısıtma buharı
basıncı ya da besleme akımı debisi gibi sistemin verimini etkileyen farklı parametreler söz
konusudur.

2.1 Evaporasyon ve Evaporatör

Evaporasyon, farklı uçuculuklara sahip bileşenler içeren çözeltilerden uçucu olan bileşenin
buharlaştırılarak çözeltinin derişikleştirilmesi işlemidir [1]. Yiyecek, ilaç, süt ve şeker
endüstrilerinde oldukça kullanılan bu yöntem ile şeker, gliserol, meyve suyu çözeltilerinin
derişik hale getirilmesi sağlanır.
Evaporatör ise bu işlemde kullanılan kaynama olayının gerçekleştiği ekipman olarak
adlandırılabilir. Ayırmanın yapılacağı şartlara bağlı olarak evaporasyon için kullanılacak
şartlar değişiklikler gösterebilmektedir [2].

2.2 Yükselen Film Tipi Evaporatörler

Yükselen film tipi evaporatörlerde borularda kaynama başladıkça oluşan buhar tüpün içindeki
sıvıyı duvarlara doğru iterek sıvı üzerinde yükselen bir etki oluşturur. Daha fazla buhar
oluştukça buharın hızı artar ve boru cidarında sıvının ince bir film halinde yükselmesine sebep
olur. Bu yükselen film teorisi olarak adlandırılır.
1
Tüplerin içinden çözelti geçerken kabuk tarafından buharla ısıtılarak evaporasyon işlemi
gerçekleştirilir. Besleme akımı sisteme alttan beslenir ve kaynama gerçekleştikçe buharla
birlikte boru içinde yukarıya doğru film halinde akış başlar. Ayırıcı kısmında buhar ile çözücü
ayrılarak çözelti besleme tankına geri gönderilir ve bir miktar çözücüden ayrılmış olur.
Ayrılan buhar kondenserde yoğuşturulur ve elde edilen çözelti kaynamaya devam ederek
gittikçe derişik bir çözelti elde edilmiş olur [3].
Yükselen film tipi evaporatörler ısıya duyarlı maddelerin derişikleştirilmesinde tercih edilirler
çünkü bu tip evaporatörler ısıtma yüzeyiyle sıvının en az oranda karşılaşmasını sağlar ve ısı
aktarım hızları yüksektir [4]. Bu tip evaporatörlerin avantaj ve dezavantajları Tablo 1’de
verilmiştir.

Tablo 1. Yükselen Film Tipi Evaporatörlerin Avantaj ve Dezavantajları [5].

Avantajlar Dezavantajlar

Isı transfer alanı ve verimi diğer

Yüksek alanlar gerektirir.
evaporatörlere göre daha fazladır.

Temizleme için gerekli zaman düşüktür. Viskoz sıvılar için uygun değildir.

Birim kapasite başına maliyeti en düşük Kristalize olabilen sıvılar için uygun
evaporatör tipidir. değildir.

2.3 Evaporasyon İşlemini Etkileyen Faktörler

Kullanılacak olan evaporatör tipi ile prosesin basınç ve sıcaklığı; derişikleştirilecek çözeltinin
ve aynı zamanda uzaklaştırılacak buharın fiziksel ve kimyasal özelliklerini karşılayabilecek
şekilde olmalıdır. Bu ifade göz önünde bulundurularak, evaporasyon işlemini etkileyen bazı
parametreler şu şekilde sıralanabilir:
Konsantrasyon: Evaporatöre beslenen sıvı, genellikle düşük konsantrasyon ve viskozite ile
yüksek ısı transfer katsayısına sahiptir. Evaporasyon işlemi ilerledikçe, çözelti derişikleşmeye
ve yüksek viskoziteye sahip olmaya başlar; bu durum, ısı transfer katsayısında keskin bir
düşüşe neden olur [6].

Basınç ve Sıcaklık: Çözeltilerin kaynama noktası sistem basıncına bağlı olarak değişir.
Evaporatörün yüksek basınçta çalıştırılması, kaynamanın da yüksek sıcaklıkta
gerçekleşmesine neden olur. Evaporasyonla beraber çözelti derişiminin artmasının yanı sıra

2
kaynama noktasında da bir artış gözlenebilir. Isıya duyarlı maddelerde aynı işlem
gerçekleştirilirken, sıcaklığın istenilen seviyede tutulması amacıyla vakum altında işlemin
tamamlanması gerekir [7].

Çözünürlük: Çözeltiye ısı verilirken çözünenin veya ortamdaki tuzun derişimi artarak çözelti
içindeki maddenin çözünürlük sınırı aşılabilir. Bu durumda sıcak bir evaporatörden alınan
derişik çözelti oda sıcaklığına soğutulursa, kristal oluşumu gözlenebilir [6].

Maddelerin Sıcaklığa Duyarlılığı: Organik ya da inorganik maddelerden oluşan ürünlerin

yüksek sıcaklıkta veya uzun süre ısıya maruz kalmaları durumunda yapıları bozulabilir.
Bozunmanın miktarı, sıcaklık ve ısıya maruz kalma süresinin bir fonksiyonu olarak değişiklik
gösterir [6].

Köpük Oluşumu: Bazı çözeltiler kaynama esnasında köpük oluşumuna sebep olabilir.
Oluşan köpük evaporatörden çıkan buharla birlikte sistemi terk eder ve kayıplara neden olur
[7].

Tortu Bırakma ve Maddelerin Yapısı: Bazı çözeltiler, ürünlerin ayrışmasına veya

çözünürlüğün azalmasına bağlı olarak ısınan yüzeylerde tortu denilen katı taneciklere
sebebiyet verebilirler. Tortu oluşumu sonucunda yüzeydeki ısı transfer katsayısı azalacağından
dolayı bu gibi durumlarda evaporatörün temizlenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte,
evaporatör yapımında kullanılan malzemelerin korozyonu en aza indirecek şekilde seçilmesi
gerekmektedir [7].

2.4 Kütle, Komponent ve Enerji Denklikleri

Evaporasyon işlemi sırasında bir takım ihmaller yapılabilir. Bu kabuller şu şekilde
sıralanabilir:
- Sistemi terk eden buharın içinde çözünen madde yoktur (y=0).
- Çözelti kaynama noktası yükselmesi yoktur.
- Kabuk oluşumu yoktur. [8]

2.4.1 Kütle Dengesi

Evaporatörlerde kütle dengesi (1) numaralı eşitlik ile sağlanır.

F=V+L (1)

F : Evaporatöre beslenen seyreltik çözelti debisi (kg/h)

3
 L : Evaporatörü terk eden derişik çözelti debisi (kg/h)
V : Çözücü buharı debisi (kg/h)

2.4.2 Komponent Dengesi

Komponent dengesi için (2) numaralı eşitlikte verilen ifade kullanılır.

F⋅x F =L⋅x L +V⋅y (2)

x F : Besleme akımındaki ağırlık bileşimi

x L : Derişik çözeltinin ağırlık bileşimi

y : Çözücü buharındaki ağırlık bileşimi

2.4.3 Enerji Dengesi

Evaporasyonda enerji dengesi (3) numaralı eşitlik ile sağlanır.

F⋅hF + S⋅H s =V⋅H + L⋅h L+ S⋅hC (3)

S : Isıtma buharı debisi (kg/h)
H : Buhar faz entalpisi (kJ/kg)
h : sıvı faz entalpisi (kJ/kg)

Isıtma ortamı olarak kullanılan buharın verdiği ısı miktarı (4) numaralı eşitlik ile
hesaplanabilir.

Q = S ∙ (HS - hC) = S ∙ λ (4)

λ: buharlaşma gizli ısısı (kJ/kg)

(4) numaralı eşitlik, (3) numaralı denklemde yerine konularak (5) numaralı eşitlik elde edilir.

F ∙ h F + S ∙ λ = V ∙ H V + L ∙ hL (5)

Burada, hF ve hL değerleri entalpi-konsantrasyon diyagramı kullanılarak ya da sırasıyla eşitlik

(6) ve (7) yardımı ile hesaplanabilir.
hF = CpF * TF (6)

4
 hL = Cp* T (7)

Cp: Derişik çözeltinin spesifik ısı kapasitesi (kJ/kg.K) T: Evaporatör sıcaklığı (K)
CpF: Besleme çözeltisinin spesifik ısı kapasitesi (kJ/kg.K) TF: Besleme çözeltisi sıcaklığı
(K)
2.5 Evaporatör Kapasitesi ve Buhar Ekonomisi
Birim zamanda buharlaşan çözücünün tüm kütlesi, evaporatör kapasitesi olarak
tanımlanmaktadır. Dolayısı ile açığa çıkan buhar miktarı kapasite arttıkça artmaktadır.
Buharın yoğunlaşmasıyla açığa çıkan enerji evaporatörde enerji kaynağı olarak kullanılır
ancak yüksek basınçtaki buharın gizli ısısı daha düşük olduğundan dolayı genellikle çok
yüksek basınçlı su buharı kullanılmaz [2]. (8) nolu eşitlik evaporatörde transfer edilen ısı
miktarı olmakla birlikte tesisin kapasitesini de vermektedir.

Q=U⋅A⋅ΔT (8)
∆T = Ts – TL (9)
TS : Isıtma buharının sıcaklığı (K)
TL : Separatördeki çözeltinin kaynama sıcaklığı (K)
Q : Birim zamanda aktarılan ısı miktarı (W)
U : Tüm ısı iletim katsayısı (W/m2.ºC)
A : Isı iletiminin gerçekleştiği yüzey alanı (m2)

Evaporatördeki ısı iletim alanı (A) ise (10) numaralı denklem kullanılarak hesaplanabilir.

A=n⋅π⋅D⋅L (10)
n : Isı değiştiricideki boru sayısı
D : Boru çapı (m)
L : boru uzunluğu (m)

Kapasiteyi arttırmak için, tüm ısı iletim katsayısı ve ısı transfer alanı sabit olduğu içi sıcaklık
farkı arttırılmalıdır, yani buhar sıcaklığı arttırılmalı ya da çözelti kaynama sıcaklığı
azaltılmalıdır. Çözelti kaynama sıcaklığını azaltmak için ise vakum uygulanabilir.

5
Bu deneysel çalışmanın da amaçlarından biri olan buhar ekonomisinin belirlenmesi için ise
(11) numaralı eşitlik kullanılabilir. Buhar ekonomisini veren bu eşitlik, buharın
yoğunlaşmasıyla açığa çıkan enerjiyi gösterdiği gibi, evaporatör kapasitesine de eşittir.

Buhar Ekonomisi=Elde edilen çözelti buharı miktarı/Isıtılan su buharı miktarı (11)

3. DENEYLERİN PLANLANMASI
3.1 Deney Düzeneği ve Ekipmanları
Şekil 2’de gösterilen deney düzeneğinde yükselen film tipi bir evaporatörün yanı sıra
yardımcı elemanlar; besleme tankı, kondenser, buhar kapanı, çözelti buharı ve derişik
çözeltiyi birbirinden ayıran siklon, kondensat ve derişik çözelti toplama kapları, pompa ve
vanalar ile debi, sıcaklık ve basınç göstergeleri bulunmaktadır.

Şekil 1 : Yükselen Film Tipi Evaporatör Deney Düzeneği.

Yükselen film tipi evaporatör deneyinde evaporasyonun gerçekleşmesi için gerekli ısı, ısıtma
buharı tarafından sağlanacak olup, farklı basınçlardaki ısıtma buharının çözelti derişimleri
üzerindeki etkisi incelenecektir. Besleme çözeltisi olarak gliserin-su karışımı kullanılacak ve
besleme debisi deney süresince sabit tutulacaktır. Gliserin-su çözeltisi sisteme sabit bir

6
konsantrasyon ve debi ile beslenirken, farklı basınçlarda ısıtma buharı kullanılarak işlem
sonrası elde edilen çözelti derişimindeki değişim incelenecektir.

3.2 Deneyin Yürütülüşü

Bu deneysel çalışmada ilk olarak ağırlıkça %5’lik gliserin çözeltisi hazırlanacak, belirlenmiş
olan deney parametreleri kontrol panelinde ayarlanacaktır. Kullanılacak olan üç farklı ısıtma
buharı basıncı 10-30 psig aralığında (12, 18 ve 24 psig) seçilerek, 0.6 L/min sabit debide
deney yürütülecektir. Belirlenen debide deney başlatılacak, beslenen çözelti boru
yüksekliğinin yarısına ulaştığında sisteme ısıtma buharı ile kondenzasyon için gerekli
soğutma suyu verilecektir. Çözelti derişikleşerek buharlaşırken, buhar sıcaklığı 100 °C’ye
kadar yükselecek ve bu sıcaklık kontrol panelinden takip edilerek sistem yatışkın hale
ulaştığında her bir farklı ısıtma buhar basıncı için çözeltiden, kondensattan ve çözeltiden
ayrılıp yoğunlaşan sudan numuneler alınacaktır. Her buhar basıncı için besleme tankından da
numuneler alınacak, daha sonrasında alınan örneklerin kırılma indisleri refraktometre yardımı
ile ölçülürek çözelti derişimleri belirlenecektir.

4. VERİLERİN SAPTANMASI VE VERİ ANALİZİ

Refraktometre, cisimlerin kırılma indislerini veya sıvılarda erimiş olan katı cisimlerin yüzde
miktarlarını tayin etmeye yarayan bir alettir.

Şekil 2 : Refraktometre.

Cihazın çalışması, numuneye gönderilen elektromanyetik ışınların kırılma açılarına göre

çözelti içeriğinin belirlenmesi prensibine dayanmaktadır. Her maddenin kendine özgü
karakteristik bir kırılma açısı vardır. Kırılma açısı kırılma indeksi yada kısaca “n” olarak da
ifade edilebilir ve (12) numaralı denklemde gösterildiği şekilde formülize edilir.
sini
n=
sin r (12)

7
Burada; n, kırılma indisini; i, yüzeye düşme açısını; r ise kırılma açısını ifade eder. Ölçülen
kırılma indisine karşılık numune konsantrasyonu, daha önceden aynı cihaz kullanılarak içeriği
ve konsantrasyonu bilinen numuneler için bulunan kırılma indisleri kullanılarak hazırlanmış
olan bir kalibrasyon eğrisi yardımıyla tespit edilir. Ancak, sıcaklık arttıkça kırılma indisi az da
olsa azaldığı için refraktometre ile çözücünün kırılma indeksi okunurken sıcaklığın sabit
olmasına dikkat edilmelidir [9]. Deney sonunda elde edilen değerler göz önünde bulundurulup
deneysel olarak elde edilen çözelti derişimleri teorik olarak hesaplanan değerler ile
kıyaslanarak bağıl hata analizi yapılacaktır. Bölüm 2.4 ve 2.5’te verilen teorik bilgiler
doğrultusunda ısıtıcı amaçlı kullanılan buharın basıncının buhar ekonomisi üzerindeki etkisi
ile evaporatör sisteminin tüm ısı iletim katsayısı irdelenecektir.

5. RİSK FAKTÖRLERİ VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Deney sırasında kullanılacak olan kimyasal maddeler için Güvenlik Bilgi Formu (Material
Safety Data Sheet, MSDS) ve deney düzeneğinden kaynaklanabilecek risk faktörleri ile bu
risklere karşı alınabilecek gerekli önlemler sırasıyla Tablo 2 ve Tablo 3 ile verilmiştir.
Bunların yanı sıra, deney sırasında önlük, kapalı ayakkabı ve laboratuvar gözlüğü kullanılarak
bireysel güvenlik önlemleri alınmalıdır.

Tablo 2. Deneyde Kullanılacak Kimyasal Maddeler İçin Güvenlik Bilgi Formu (MSDS).

Alınacak Sistemin Atılma/Depolam

Adı Formülü Tehlikesi
Önlemler Temizlenmesi a Yöntemi
Doğrudan
Herhangi şebekeye
Silinerek
Gliserin C3H8O3 bir tehlikesi - verilebilir. Kapalı
temizlenir.
yok. bir tankta
depolanabilir.
Herhangi Doğrudan
Su H2O bir tehlikesi - - şebekeye
yok. verilebilir.

Tablo 3. Deney Düzeneğinden Kaynaklanabilecek Risk Faktörleri ve Gerekli Önlemler.

Risk Faktörleri Alınması Gerekli Önlemler

Isıtma amacı ile kullanılan su buharı yüksek bir

Yüksek sıcaklıkta su buharı sıcaklığa sahip olduğu için boşaltma işlemi sırasında
yanma riskine karşı boşaltma borusundan uzak
durulmalıdır.
8
 Yanma riskine karşı, kondenser ve tesirlerden kaynar
Yüksek sıcaklıkta sıvı (çözelti)
çözelti alımı dikkatli bir şekilde yapılmalıdır.

Taşmalara ya da çözelti azlığından kaynaklanacak aşırı

Çözelti seviyesi ısınmalara sebebiyet verilmemeli, çözelti seviyeleri
kontrol edilmelidir.

6. KAYNAKLAR
[1] Henley, E. J. & Seader, J. D. (1998). Seperation Process Principles. Wiley, United States
of America.
[2] Çataltaş, İ. (1986). Kimya Mühendisliğine Giriş: Ünit Operasyonlar. İnkılap Kitabevi,
İstanbul.
[3] McCabe W. L. & Smith, J. (2005) Unit Operations of Chemical Engineering. McGraw-
Hill Education, United States of America.
[4] Aşkın, A. Yükselen Film Tipi Bir Buharlaştırıcıda Çözünen Derişiminin Isı Aktarım
Parametrelerine Olan Etkisinin İncelenmesi, Yedinci Ulusal Kimya Mühendisliği Kongresi,
2006 Anadolu Üniversitesi, Eskişehir
[5] Saravacos, G. & Kostaropoulos, A. E. (2016). Handbook of Food Processing Equipments
(2nd ed.). Springer, Switzerland.
[6] Trautz, A., Smits, K., Cihan, A., & Illangasekare, T. (2012). Evaporation from soils under
diurnal boundary conditions: Experimental and modeling investigation to evaluate non-
equilibrium-based approaches. Geophysical Research Abstracts, 15.
[7] Shin, J. W., Miyazoe, H., Leparoux, M., Siegmann, S., Dorier, J. L., & Hollenstein, C.
(2006). The influence of process parameters on precursor evaporation for alümina
nanopowder synthesis in an inductively couple thermal plasma. Plasma Sources Sci. Technol.,
15, 441-449.
[8] Geankoplis, C. J. (2003). Transport Processes and Separation Process Principles, Pearson
Education Inc., New Jersey.
[9] Skoog, D. A. & West, D. M. (1981). West Principles of Instrumental Analysis (2nd ed.).
Thomson Brooks/Cole, United States of America.