GAZİ ÜNİVERSİTESİ

KİMYA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

KM482 KİMYA MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI-III

1A – BASINÇ KONTROLÜ DENEY RAPORU

Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Muzaffer BALBAŞI

Hazırlayanlar

Gizem BAYRAM 161140010

İdil YILDIZ 161140090

Yakup Furkan ECE 161140750

Deney Tarihi: 11.03.2021

2020-2021 Bahar Dönemi

ÖZET
Basınç kontrol deneyinin amacı Orantılı-İntegral (PI) denetici kullanımı ile 1. Dereceden bir
sistemin farklı deney koşulları altında (farklı denetici zaman sabiti veya farklı oransal bant
(PB)) sistemin oluşan tepki eğrisini inceleyerek (zamana karşı yüzde basınç değişimi) ve bu
tepki eğrisi üzerinden de sistem için zaman sabiti ve yatışkın durumdaki zaman sabitini
belirlemektir. Gerçekleştirilen bu basınç kontrol deneyicinde de bir basınç denetim sistemi olan
Orantılı Denetici (P) kullanılarak, sistemin tepkilerini deneysel olarak incelenmiştir. IAT; 25,35
ve 45 değerlerinde, 3 set halinde çalışılmıştır. Değiştirilen parametre, oransal band kabul
edilmiştir ve buna karşılık elde edilen proses değişkeni değerleri kullanılarak ortalama bir offset
değeri hesaplanmıştır. Setler sonucunda bulunan değerler ile grafikler oluşturulmuş.

2
İÇİNDEKİLER
ÖZET .......................................................................................................................................... 2

1. GİRİŞ ..................................................................................................................................... 6

2. TEORİK BİLGİ...................................................................................................................... 7

2.1. Proses Kontrol ................................................................................................................. 7

2.2. Denetim Sistemleri .......................................................................................................... 7

2.3. Birim Basamak Fonksiyonu ............................................................................................ 8

2.4. Rampa Fonksiyonu .......................................................................................................... 9

2.5. Impuls Fonksiyonu .......................................................................................................... 9

2.6. Denetici Tipleri ............................................................................................................. 10

2.6.1. Orantılı Denetici (P) ............................................................................................... 10

2.6.2. Orantılı İntegral Denetici (PI) ................................................................................ 11

2.6.3. Orantılı İntegral Türevsel Denetici (PID) .............................................................. 11

3. DENEYSEL YÖNTEM ....................................................................................................... 12

3.1. Deneyin Yapılışı ............................................................................................................ 12

4. VERİLER ve HESAPLAMALAR ..................................................................................... 13

4.1. Veriler............................................................................................................................ 13

4.2. Hesaplamalar ................................................................................................................. 16

4.2.1. Sitem 1 Hesaplamaları ........................................................................................... 16

4.2.2. Sistem 2 Hesaplamaları .......................................................................................... 17

4.2.3. Sistem 3 Hesaplamaları .......................................................................................... 18

5. SONUÇ ve TARTIŞMA ...................................................................................................... 19

6. ÖNERİLER .......................................................................................................................... 20

7. KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 21

3
ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1: Transmitter .................................................................................................................... 7

Şekil 2: Denetici ve Recorder ..................................................................................................... 8
Şekil 3: Basamak Fonksiyonu Grafiği ....................................................................................... 8
Şekil 4: Rampa Fonksiyonu Grafiği ........................................................................................... 9
Şekil 5: Impuls Fonksiyonu Grafiği ......................................................................................... 10
Şekil 6: Orantılı Denetici Blok Diyagram ................................................................................ 10
Şekil 7: Orantılı İntegral Denetici Blok Diyagram .................................................................. 11
Şekil 8: Orantılı İntegral Türevsel Denetici Blok Diyagram ................................................... 11
Şekil 9: Basınç Prosesi Blok Diyagramı .................................................................................. 12
Şekil 10: Sistem 1 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği ............................................................ 16
Şekil 11: Sistem 1 için Zaman Sabiti Hesabı ........................................................................... 16
Şekil 12:Sistem 2 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği ............................................................. 17
Şekil 13: Sistem 2 için Zaman Sabiti Hesabı ........................................................................... 17
Şekil 14:Sistem 3 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği ............................................................. 18
Şekil 15: Sistem 3 için Zaman Sabiti Hesabı ........................................................................... 18

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Sistem 1 Verileri ........................................................................................................ 13

Tablo 2: Sistem 2 Verileri ........................................................................................................ 14
Tablo 3: Sistem 3 Verileri ........................................................................................................ 15

4
SEMBOLLER ve KISALTMALAR

PVC: Kontrol Vanası

SP: Set Noktası

PIC: Sinyal Denetici

PV: Proses Değişkeni

P: Orantılı Denetici

PI: Orantılı İntegral Denetici

PID: Orantılı İntegral Türevsel Denetici

Vp: Kontrol Cihazı Çıkışı

e: Hata Sinyali

t: Zaman

d: Sapma

IP = Akım

5
1. GİRİŞ
Proses Kontrol; proses çıktılarının gözlenmesi, bunlarda istenen davranışın elde edilebilmesi
için ayar değişkenlerinin en iyi nasıl değiştirebileceğine karar verilmesi ve bunların proses
üzerinde etkin olarak uygulanmasıdır. Kimya mühendisleri, sıcaklık, gaz basıncı, akış debisi,
derişim, pH derecesi, sıvı hacmi ve viskozite gibi parametreleri değiştirerek proses kontrolünü
gerçekleştirirler. Yapmış olduğumuz bu deneyde, bu değişkenlerden basınç (P) değiştirilerek
gözlemler yapılmış ve bu gözlemler kaydedilerek gerekli hesaplamalar yapılarak deneyle ilgili
tartışmalar gerçekleştirilmiştir.
2. TEORİK BİLGİ

2.1. Proses Kontrol

Genel anlamda bir proseste proses kontrolün amacı, değişkenleri veya büyüklükleri, insan eli
değmeden sürekli olarak istenen veya programlanan bir değerde tutmaktır. Basit bir sistemden,
karmaşık bir sisteme kadar proses kontrol kavramı yaygın bir biçimde ve teknolojinin tüm
olanaklarını kullanarak yayılmaktadır. Bu nedenle fiziksel ve kimyasal herhangi bir değişkenin
ya da değişkenlerin kontrol edilmesi öngörülen her proseste, proses kontrolünden yararlanmak
söz konusu olmaktadır [1]. Bir prosesin, güvenli ve verimli tesis operasyonuna verilen önemin
artması ile proses kontrol konusu oldukça önem kazanmıştır.

2.2. Denetim Sistemleri

Bir denetim sistemindeki amaç; alınan proses değişkenini (PV), gerekli olan değere veya set
noktasına (SP) eşitlemektir. Denetici içindeki sapmanın “d” ölçülmesi ile gerçekleştirilir. “d”
ise; proses değişkeni (PV) ve set noktası (SP) arasındaki farkı ifade etmektedir [3].

d = SP – PV

“O” olarak ifade edilen ise denetici çıktısıdır. Sapmanın fonksiyonuna eşittir.

O = f (d)

Bir denetim sisteminin üç elemanı vardır. Bunlar:

1. Transmitter: Kontrol edilen proses değişkeninin miktarını ölçer ve değeri deneticiye

gönderir [3].

Şekil 1: Transmitter

7
 2. Denetici: Transmitterden gelen değere göre, denetim stratejisi oluşturur ve denetim
elemanına çıktı sinyali gönderir [3].

Şekil 2: Denetici ve Recorder

3. Denetim Elemanı: Deneticiden gelen sinyalle, kontrol elemanının sapma miktarını

minimum değere indirger [3].

❖ Kontrol sistemlerinde genellikle kullanılan giriş işaretlerinden bazıları; basamak

fonksiyonu, rampa fonksiyonu ve impuls fonksiyonudur.

2.3. Birim Basamak Fonksiyonu

Sıçrama süreksizliğine sahip en basit fonksiyon; birim basamak fonksiyonu u (t-t0)’dır. Buna
aynı zamanda Heaviside fonksiyonu da denir ve aşağıdaki şekilde tarif edilir [2]:

Şekil 3: Basamak Fonksiyonu Grafiği

8
2.4. Rampa Fonksiyonu

Rampa fonksiyonu şu şekilde tanımlanmaktadır [4]:

R’(x) = H (x)

Şekil 4: Rampa Fonksiyonu Grafiği

2.5. Impuls Fonksiyonu

Unit impuls fonksiyonu, unit delta impuls fonksiyonundan elde edilir:

Impuls fonksiyonu; komünikasyon ve sinyal işlemede çok fazla kullanılan temel

fonksiyonlardan birisidir. Impuls fonksiyonu boylamı enlemine göre daha uzun olan, ama alanı
sabit ve ‘1’ sayısına eşit olan bir dikdörtgen gibi düşünülebilir [5].

9
 Şekil 5: Impuls Fonksiyonu Grafiği

2.6. Denetici Tipleri

• Orantılı Denetici (P)

• Orantılı İntegral Denetici (PI)
• Orantılı İntegral Türevsel Denetici (PID)

2.6.1. Orantılı Denetici (P)

Birinci dereceden sistemlerde kararsız bir süreci stabilize etmek için kullanılır. Ana kullanım
amacı, sistemin kararlı durum hatasını azaltmaktır. Ancak P deneticisi hiçbir zaman hatayı
tamamen ortadan kaldırmayı başaramaz. Hatayı sadece bir seviyeye kadar indirmeyi
başarabilir. Bunun yanı sıra P deneticileri hızlı yanıt verdikleri için, sistemde salınıma sebep
olurlar [6].

Şekil 6: Orantılı Denetici Blok Diyagram

10
2.6.2. Orantılı İntegral Denetici (PI)
PI Denetici hatayı tamamen ortadan kaldırmak için kullanılan bir denetici tipidir. Ancak yanıt
hızı ve sistemin kararlılığı açısından olumsuz etkiye sahiptir. Bu yüzden bu denetici tipi
genellikle sistemin hızının sorun olmadığı yerlerde kullanılır [6].

Şekil 7: Orantılı İntegral Denetici Blok Diyagram

2.6.3. Orantılı İntegral Türevsel Denetici (PID)

PID denetici; sıfır sabit durum hatası, hızlı tepki vermesi, salınım yaratmaması ve daha yüksek
stabiliteye sahip olmasından dolayı optimum kontrol dinamiklerine sahip bir denetici tipidir. PI
denetici tipine ek olarak bir türevsel kazanç bileşeni kullanmanın gerekliliği, sistemin çıkış
yanıtında meydana gelen aşırı salınımları ortadan kaldırmaktadır. PID denetici tipinin
avantajlarından biri de birden fazla enerji depolaması içeren daha yüksek sıralı işlemlerle
kullanılabilmesidir.

Şekil 8: Orantılı İntegral Türevsel Denetici Blok Diyagram

11
3. DENEYSEL YÖNTEM

3.1. Deneyin Yapılışı

İlk olarak sistemdeki vanaların kapalı olup olmadığı kontrol edilir. Ardından kompresörün
vanası açılır ve basınçlı hava sisteme gönderilir. Sistemdeki vana açılarak, sistemin basıncı
açılmış olur. Sistem 1.4 bar basınca ayarlanır. Bunlar yapıldıktan sonra, önce power düğmesine
basılır sonra da pump düğmesine basılır.

Sistemde su ilk olarak santrifüj pompaya gelir, kontrol vanasından geçer ve sisteme girer.
Ardından tekrar bir boru içinden geçerek tahliye olur. Geri dönüşümlü bir prosestir. Sonuçları
recorder kaydeder. Recorder kısmında kırmızı yazılı kısım vananın 0 ile 100 arasındaki
değerlerini; mavi yazılı kısım ise 0 ile 500 arasındaki değerleri kaydeder. Kırmızı kısım
sistemin tepki eğrisini oluşturur. Mavi kısım ise vananın hareketlerini göstermektedir. Deney
25, 35 ve 45 IAT değerlerinde olmak üzere 3 set halinde gerçekleştirilir. Elde edilen sonuçlar
ile grafikler oluşturulur.

Şekil 9: Basınç Prosesi Blok Diyagramı

PCV = Kontrol Vanası

PIC = Sinyal Denetici

IP = Akım

12
4. VERİLER ve HESAPLAMALAR

4.1. Veriler

Tablo 1: Sistem 1 Verileri

Zaman (s) Proses Basıncı (mbar) 19,7 149,8

0,0 0,0 20,7 149,8
0,0 0,0 21,7 149,9
0,0 0,0 22,7 149,9
0,0 0,0 23,7 149,9
0,0 0,0 24,7 150,0
0,0 0,0 25,7 150,0
0,0 0,1 26,7 150,0
0,0 0,3 27,7 150,0
0,0 1,3 28,7 150,0
0,1 6,4 29,7 150,0
0,7 29,4 30,7 150,0
1,7 63,6 31,7 150,0
32,7 150,0
2,7 88,1
33,7 150,0
3,7 105,6
34,7 150,0
4,7 118,2
35,7 150,0
5,7 127,2
36,7 150,0
6,7 133,7
37,7 150,0
7,7 138,3
38,7 150,0
8,7 141,6 39,7 150,0
9,7 144,0 40,7 150,0
10,7 145,7 41,7 150,0
11,7 146,9 42,7 150,0
12,7 147,8 43,7 150,0
13,7 148,4 44,7 150,0
14,7 148,9 45,7 150,0
15,7 149,2 46,7 150,0
16,7 149,4 47,7 150,0
17,7 149,6 48,7 150,0
18,7 149,7 49,7 150,0
19,7 149,8 50,0 150,0

13
Tablo 2: Sistem 2 Verileri

Zaman (s) Proses Basıncı (mbar) 20,7 142,2

0,0 0,0 21,7 143,2
0,0 0,0 22,7 144,1
0,0 0,0 23,7 144,9
0,0 0,0 24,7 145,6
0,0 0,0 25,7 146,2
0,0 0,0 26,7 146,7
0,0 0,0 27,7 147,1
0,0 0,1 28,7 147,5
0,0 0,6 29,7 147,8
0,1 2,8 30,7 148,1
0,7 13,4 31,7 148,4
1,7 31,6 32,7 148,6
2,7 47,3 33,7 148,8
3,7 61,0 34,7 148,9
4,7 72,8 35,7 149,1
5,7 83,1 36,7 149,2
6,7 92,0 37,7 149,3
7,7 99,7 38,7 149,4
8,7 106,4 39,7 149,5
9,7 112,2 40,7 149,5
10,7 117,3 41,7 149,6
11,7 121,6 42,7 149,7
12,7 125,4 43,7 149,7
13,7 128,7 44,7 149,7
14,7 131,5 45,7 149,8
15,7 134,0 46,7 149,8
16,7 136,1 47,7 149,8
17,7 138,0 48,7 149,9
18,7 139,6 49,7 149,9
19,7 140,9 50,0 149,9

14
Tablo 3: Sistem 3 Verileri

Zaman (s) Proses Basıncı (mbar) 20,7 127,1

0,0 0,0 21,7 129,1
0,0 0,0 22,7 130,9
0,0 0,0 23,7 132,5
0,0 0,0 24,7 134,1
0,0 0,0 25,7 135,4
0,0 0,0 26,7 136,7
0,0 0,0 27,7 137,9
0,0 0,1 28,7 138,9
0,0 0,4 29,7 139,9
0,1 1,8 30,7 140,8
0,7 8,7 31,7 141,6
1,7 20,9 32,7 142,3
2,7 32,2 33,7 143,0
3,7 42,4 34,7 143,6
4,7 51,7 35,7 144,1
5,7 60,3 36,7 144,6
6,7 68,1 37,7 145,1
7,7 75,2 38,7 145,5
8,7 81,7 39,7 145,9
9,7 87,6 40,7 146,3
10,7 93,1 41,7 146,6
11,7 98,0 42,7 146,9
12,7 102,5 43,7 147,2
13,7 106,6 44,7 147,4
14,7 110,4 45,7 147,6
15,7 113,9 46,7 147,8
16,7 117,0 47,7 148,0
17,7 119,9 48,7 148,2
18,7 122,5 49,7 148,4
19,7 124,9 50,0 148,4

15
4.2. Hesaplamalar

4.2.1. Sitem 1 Hesaplamaları

Şekil 10: Sistem 1 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği

Proses Basıncı = 150 mbar

150* (63,2/100) = 94,8 mbar t = 3 s ; 4t = 12 s

Şekil 11: Sistem 1 için Zaman Sabiti Hesabı

16
4.2.2. Sistem 2 Hesaplamaları

Şekil 12:Sistem 2 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği

Proses Basıncı = 149,9 mbar

150* (63,2/100) = 94,7 mbar t = 7 s ; 4t = 28 s

Şekil 13: Sistem 2 için Zaman Sabiti Hesabı

17
4.2.3. Sistem 3 Hesaplamaları

Şekil 14:Sistem 3 için Proses Basıncı-Zaman Grafiği

Proses Basıncı = 148,4 mbar

150* (63,2/100) = 93,8 mbar t = 11 s ; 4t = 44 s

Şekil 15: Sistem 3 için Zaman Sabiti Hesabı

18
5. SONUÇ ve TARTIŞMA
Basınç kontrolü deneyimiz, IAt değerleri; 25, 35, 45 olacak şekilde 3 set halinde
gerçekleştirilmiştir. Yapmış olduğumuz bu deney sonucunda; 1. Sistem için zaman sabiti 12
saniye, 2. Sistem için 28 saniye ve son olarak 3. Sistem için 44 saniye olarak hesaplanmıştır.
Hesaplamalar sonuçlarına da bakıldığında IAt değeri artışının zaman sabitinde de bir artışa
neden olduğu görülmektedir. IAt değeri düşük olduğunda sisteme verilen etkiye daha kısa bir
sürede tepki alındığı görülmektedir. IAt değeri büyüdükçe sistemin yatışkın duruma gelmesi
için geçen süre artmaktadır.
6. ÖNERİLER
• Deneye başlamadan önce deney düzeneğinde gerekli kalibrasyon ayarları yapılmalıdır.
• Deneye başlamadan önce sistemdeki vanalar kontrol edilmelidir.
• Deneye başlamadan önce sistem yatışkın halden dinamik hale geçtikten sonra tekrar
yatışkın duruma geçmesi beklenmelidir.
• Her set için IAt değişimleri yapıldıktan sonra sistemin yatışkın duruma geçmesi
beklenmelidir.
7. KAYNAKÇA

[1] "Gıda Proseslerinde Kontrol," Anakara Üniversitesi, Ankara.

[2] A. Demir, "Müh-Dif," [Online]. Available: http://www.ahmeddemir.net/wp-

content/uploads/2015/07/Muh-Dif-3.pdf. [Accessed 17 Mart 2021].

[3] G. Üniversitesi, KM482 Deney 1A Föy, Ankara.

[4] "Wolfram Math World," MAthWorld, [Online]. Available:

https://mathworld.wolfram.com/RampFunction.html. [Accessed 17 Mart 2021].

[5] "Arı Çankaya," [Online]. Available: http://ari.cankaya.edu.tr/~o.gazi/chapter1.pdf.

[Accessed 17 Mart 2021].

[6] S. Y. S. G. Sena TEMEL, "DISCRETE TIME CONTROL SYSTEMS RECITATION,"

MIDDLE EAST TECHNICAL UNIVERSITY, Ankara.