]FIE RNAX\]D ]BRAIU]D]E

Itlltl,l()'l l': l(A

Att ti tl s'1' (, risA l( 11('
lrl(l1t)Nll(

Allx't't

STRTJKTURT

(itltlstritt

NASI'()v l7y()ltNlKA

llitlttl lllirttrlt'l
t t':tPilitlistttt" XV'' XVlll' siiclc
Oivilisatiorr nr:tttlrit'llt', f'tt"tt"tt"'t
t()r)lc I
ll)lliN: l'li l'()SSll}l'li lil'l,'lMl'()SSIltl'li
l)tJ
l:t't

LllS S'l'l{UCI'I.JllliS
-'i,"prt

--"

,r,rt (O

QtJ()'l
by Arntancl

l9i9

Colin

(icl

itctrr'

I';r

ris

SVAKIDASNJICT
Mat erij a hta ciui liz acij a, e konomij a i
kapita,lizam od X/. do WIII. stoljeCa

PIUJEVOD

DubraukaCelebdni,Mim'aCuita'rt'-LjerkaDepokt'
i j "n tirt, Kattne I a Kr" aj irt ct' Miri cn ut o b u li e n'
"rrU
Viirtja OgtizouiC

tr,

;r,ziN.l' t stnuiNa ruu'Axcu't

Miroslau Bra,rudt

ll(;li l'( ) l P( )l\1( X il'l Sl ):

MlNl:.lAl(\'|.v()'lii,ivrr..rltxitt,'t.tttttl Klttt..l,tlltl,ll(lillllv^,t.sl(li
ll"l'l
t(l 'l't lltl l''Kl l'( )Nl ) 7A
'lll
l ll(\/A llil(ll
iti'*.,i .,r;tllr l lNl ( )l(l\4A t ll(lr lll l't 'llll.llill
rAt(\ tv(, /,NAN( '',,
',;i
(

)ltlAVl'l|VANlli ( )Vlr

KN

MrNr,.

Ar

IC

i ;r'sr' ('r:sAt(ti( Znr;ntltl

1992

SadrZaj

l'\'(

)l

l,ltt t)(;()v()tt

14

Pgglaulie 1
TEZINA BROJA
stnNovrut5'Lvo s\rrJritA: IIRoJKE KoJE vAUA IzrflsLITI
20

I'lllr;r I osc'klt: sistcm ntiicna

ll,rlo

)')

lrt rrl;tkrt

)'7
2B

h,tl,r t:ttYttttltti

knjigtt'
Pcrulu Bra.udelu koji miie poklonio ouu

lr, ln,rkost Kir tr-lirn'op:t

I

lpr'l poprrllciln svijcta

'iprrr rrI llt'ojcrri

31

',tllllr{:r, lt:tlrr:r u odnosu prctna

Nr L,rrl;r$r

I
t

jl ncdovoljua tumadenja

39
IJESI\'ICA PODATAXA

rt,trlor'1, voiskc,

lro

rurs

joI rrptriuje karta Gordona

47
54

W'. Ilewesa

56

o ljtrtlinra i divlfim zvijerirna

Lrr;111;r

.1

42
45

llote

l t,rrrr rrsk:1, l)rcr:rno prcnasel.iena

I ru\t()(i;r illrscljcnosti i razine civilizacije

I}IOLOSKI STARI POTTtrDAK ZA,VRSAVA

36
-)/

drr-rgirna

llltrrrovl klintc

II

30

ll,llr ll )l ('):r

l,l,rlt
I phlltttllt'

rrvi

X\IIII. STOLJEdETI

jck prcvladava

6zt

67

/J

h r r11.t

7B

tl, ltr'li;r povijcst bolcsti

I lll(l ltl(X): cltrgotrrjni biolo5ki Stari poredak

83

BITOJNI PRO'I'IV
lrt

Nr

B5

SI-{BIII

ilI lv l);il'lxlrit

{l.ilLrk vt:likih nonradl prije XVIL stoljeia

I lhv.tl.t

ll:l l)r()stor:l

B9
91

94
97
99

hrrrl Lrrllrrlc prui,t,u oq)or'

I lr lllz:rt llc l)r()tiv civilizltcija

Poglaulje 2

KRUH SVAGDANJI
7,ruo

Jtto I sckrrrrtllrnc )itrricc

106

hlrrlrl rrrrxii, korrrlrcnzaciie I katastrofc

Ir rrr'a';ilrl(' rrrtxl:t I ttr:tttica
I rrL.rIrr:r I|govlrt:t I tttctlrttt:ttrxltl:t trgovllle )itotlr

119

llt,r I rrrtrrt'l|<:

krrlttrr':t

/lto I k:rlot'llt'
I llItt;t Ill;t I ritzltt:l

Zlv()l;t

111
121
123

129
132

l(r

rtlr

lrr

r11,tt

llt,

ht

lli

rrlr I L,t4r' rlr ottt;tittllt

/. i,\'

l(rt1,r,v,rti lll ItolzvorlllI rvoI Lrrrlt/

lct ).ito lc Lr;rll

lil/A

lll).:r k:ro sttll;t ktrltttr:t I t'i):r rl)'lrrllr polj:t

(')utltt t'l)lrlilt poll:t
( )tlgovtlrttosti t'lIc
KUKUIIUZ

tii

I,i7
1.19

l,ilrlil
I ruilc I sollttt'

155

161
163

:trroktrn i:rslro Poriicklo

Ktrktrnrz i anrcriike civilizaciie
N

t\,o\l I uLn L lttcsko 1rolrttti:.lvtr

r r r.t Alt lk:t
li r/ tl r\,t stt() lrrtktttrslvtl Zltlr;ttl:t
l'il LIll, zltlovl, sltrrpovl, r,l':l(:l I lltrrzorl

168

Kukur-uz izvan Amerike

Krumpir, ioS vaZniii
Te5koia da se iede knrh drr-rgoga

172
177
. A OSTALI SVIJTI?

180

Lludi s nrotikom
A Primitil'ni?

184

I ]IIASOVNA POTROSNJA

194
197
203

mesoZdera

207
210
211

215

216
218
219
223

hrana: mliiedni proizvodi, masnoie' iaja

Svako<lnerma hrana: Plodovi mora

Lov na bakalar
Paplr gubi znadenie nakon 1650'
Seder owaia wiiet
PIdA I >OPOJNA SRtrDSTVA(

226
230
235

244

Vino
Pivo

Iabukovada
"I(rsni trspfch Zcstokih piia u Ewopi
Alkoholizam izvan EwoPe

rlrrrltvo ttc krc(c...

PoclraZuf u6a sredstva: uspieh duhana

sfiloveN;E'

Bosati sradcvinski materiiali: kamen i opck-a

Oti"ti g-rrO.uinski metcriiali: drvo, zenrlia' tktmine
Scliedke nestattrbe u Evt'oPi
Krr(c i stetlovi tr gradtr
I Jtbarriziratr:r scl:r

[,N

335
338

rl, rrl.r rr iircm smislu i oscilacije dugog trajanja

344
348
350

,tn z:rliljtriiti?

356

;,

' .lo

()

r{('()lynliji tekstila

t {L*'"!fri"crJE

r MErAruRGrJA

l lr(l:,1(i
. l!r

360
364
378

nlotor

'tiiliska Snaga
I I rrlr ;rrrlidki motori, eolski motori
l, ,lro: slrri:rj ewopskog brodovlja
I rrr r r, sv:rkodnevni izvor energije
I rrrrcrri trgllen

3BB
3BB

395

lr r r.rliljtriitno

398

rzo,

sIRoMASNI RoDAK
: . .r
lrr rrYt:tku, izttzev u Kini, metaluryije su elernentarrre
i rl)r ( (l,rk od XI. do XV. stoljeia: u Stalerskol i Dauphindi
i,nt1

l'rr Il\()nccntraciie

';, l.oliko brojki

I rr r r1,,i

rilcl-ali

255

llrorlsko topniStvo

261

\r l,r'lrtrzc, muskete i puSke

275

l'rolzvotlnja i budZet
I !l)r iitvo u wjetskom mjerilu
il,l' l):rl)ira do tiskarstva

trl'lrAsNJ()S'l'l KtJcA

rrrrrrtr.:rI,l.stl l)(.2 l)r()rllcac

I MODA

l"

r r(:c pokrctrrih slova

.l,;rrstvo i velika povijest

287
290

294
298

',

4,IB

z1-t-)

viTi 7.np';rda: pudinska navigacija

r n:rricc Starog sviieta

\'nr lcni putovi sviieta
Ir I r r( )st,lwli problcrn Atlantika

,11'

434
434
439
441

SI'OROST TRANSPORTA

r,

prrrrrr

I'r ',r

.100
.J02

416
420
423
424
427
429
430

It

284

403
406
409
412
413

- Pogluulie 6
TEHNICKE REVOLUCIJE I ZASTOJI

lrl.

KUdE U S\UBTU

Slrot ltti:t lrt:z poktt(stva

jlji;r.ll..l,,r,rlrri.t"lvlliz:rr.ljt.lli

J)-)

| ,l.r jc lrilo serrro sir<lrttzrlta...

I r r, rp;r ili ltrtlovanjc ntodc
| | ll l(' rrrod:t tastina?

254

26j

iokolada, (ai,kava

suvISNo I REDOVITO:

330

TIU VtrLIKA TDIINICKA PRONAI-{.SKA

l" 'r lit klo topovskog praha
I o1 rr r iitv<l postaje pokretno

251

ODIJEVANJE

326

oDJ[aA I *oDA

240

Voda

Poglaulie 4

.3t2
317
319
322

OSNOVI{I PROBLtrllI: IZVORI trNtrItGIJtr

Od 1550. sman,uie se obrok mesa

loak povleStcna EwoPa
sLuiSi .toUro icsri ili hastrlnosti za stolom
Postaviti stol
Lil.po pona5"nie sporo se uspost:rvlia
7a Kristovirn stcllorn
Svakodnerma hrana: sol

5""ii"J.."""

1lt'tli

srnru;n rEHNrKA:

Ioek zaka5niele raskoS

E*op,

l0
t

.Jt

l, rltrr) su v:tlnc t:lt'liltc

ll r"L I r( I trtl.'tl.st

Poglaulie J
!.
SUVISNO I REDoYITO: HRANE I PICA
STOL: RASKOS

.t

t,l .,tr)l;u'il rlo t:ritirrt' krrll;tt:a

I ,l r '.t

PREIIRAIIIBENE REVOLUCIJE )(}TII. STOUDCA

.l()5

jcnljiv()st itinirrra

lv ('('rit()vnilr rlogi:rdlril

ll I lr'(1r

r() br()tl;tts(vo

lr.riz;rril prijt'v<lzttilr st't'tlst:tva: rtt'llroltticltliiv<>st, z:tostejeuie

I I Lvt'()l)l
,\r

450
453
455
456
457

llrzlrr:r I lrt'rtl:tt':titt:t ltl txl:t

['r.ilr.r,ozrrlt I I Ptilt'vtlzl
jtirl
i,t1t.,tr, r,gi':tr I lt't' t lc t' k.t t.ttt I lt'

IJVOD

llt()
t(r i

'l'li(;()lrN()S l'l r()Vr., l';li'l'l'l'lrl

INI

KIi

'l'clrnika i Poliol;rivrctla

.i66
.167

't'chnikzr santt Po scbi

Ibglaulie

NOVAC
NESA\aLSENE liKoNOl\IIJ E

Primitime monete

i;;;;.;"di5tu
U

monetarnih ekonom

ii

IZVAN E'vltOPE: EKONOMIJE

I I\roNEl'E'

I I\IL'TALNE I\IONEIII U POYo'IU

Carstvu
JaPanu i Turskom

1t97

IGARA
NI,KOLIKO pltAvIIA l\IoNI':TAltNlIl

Spor oko Plcmcnitih mctala

Riiee. Stednia i zgflanie novca

nrdJnske noviane iedinice

i biint monetarnog opticaiT
IzvantrZi5ne ekonomiie
PAPIRNI NOVAC I KREDITNI INSTRUI\IEN'I'I

il;;il;iik

To su stare navade
Monete i krediti

Sliicditi Schtrtnpetere:

487
4BB

Indija
Kina

479
482

sve ie novac'

we ie kredit

510
514
517
519
520

Monete i kredit su iczik

Poglaulie 8
GRADOVI
GIL/I,D KAO TAXAV

grxdova
Od mininrelne do globalne 'teZinc<
i".li"i" iro, tolu iviiek trcba ponovo zepoieti
Ci-e.t i .loStilci, osobito sirotnlsi
Ncprist trPeiuost gradova

i\;Z;;;A;,

).'to

Ccosr:afiia i gradskc veze

Gred"ske

Ci"J""i

552

hiicrarhiie

554

i c'ivilizeciic: sludei islanta

ORIGINALNOST ZAI'ADNIII GITADOVA

Slobodni wjetovi
Modernost gradove

p.:ri"J" ri".-"tuani oblici Ztpadtza nekim

Razne

evoluciie

1'ko ie odgovorett? Dt7,eva

iemu

>>uzorom(<?

GRAD.'I
'ELTKI

sluZe?

Ncurlr, roteZeni svi(rtovi

ii Nro"iir,

ocl krailevskc pelefe do Mcrcata

Srnki-Pc'tcrsburg 1 790'

525
529
535
537
54.3

gredJvi, toPniSwo i kola

Predzadnie Putovanie: Peking

6cl'ui,abeie do Gcorgea III
L;;;",
"il't
iiir".ii", nai:rva novog dovicka

558
559
562

569
575
577
578
581
585
591

599
609
6

l(l.l t I ("lA K
NAl',()MliNIi

7.4

jc

1952. goclinc Lucicn lrcbvrc povierio rad na ovom

,l1t,lu za kolckciju Suclbhrc suiieta koju jc upravo osnovao, nisam
rri slutict u kakvu sc bcskonaanu pustolovinu upustam. U nadelu,
r.rtlilg sc o tomc cla sc samo saZmu radovi posveieni ekonomskoi
povijcsti predindustrijskc I]vropc. Ali, osim sto sam desto osjetio
rrrcbu .1" r" vratim do samih izvota, priznaiem da me jc u toku
1rr
i.,r r.:rZivanja zbunjivalo neposrcdno promatranje takozvanih ekon()rnskih realiteta izmedr-r XV. i XVm. stoljeia. Jednostar,'no stoga
.,t( ) sc lo5c, ili tak nikak<) nc uskladu ju s tradicionalnim i klasitnim
.,lrcrnitma, niti s onom Wernera Sombarta (1902), optercienom

K,U

498
503
505
508

t;J

6lu

mi

lrr.ctjcr;rnom sumom dokazt, kao niti s onom Josefa Kulischera

( l()28), ili pak onima ekonomista samih, koji ekonomiju vide kao
lrornogenu realnost koju je moguie i kojr-r ie obavezno izt'la(itr
t/\,i.nnjezinih okvira i mjcriti onakvom kakva jest, buduCi claizvan
lrr.oja nista nije shvatljivo. Razvoj predinclustrijske Evrope (dor..tlcn u pitanje zbog iskljudivanja ostalog sviieta kao da on ne
lnrsroji), bio je njezino svc potpunije ukljudivanje u racionalnosti
rr7ista, od prcuzimanja posla, kapitalistidkog investirania, sve clo
usl)ona inclustrijske rerrolucijc koja je podvojila povijest ljudi.
I)oista, zamietljiva rcalnost bila jc mnogo sloZenija prije KX'
.,roljcia. Jasno, lnozemo pratiti evoluciju, ili pak evoluciie koje se
..r rl<Obljavaju, poclupiru, proturjede. Isto tako moZemo priznati da
\t't'na jed.'ne, vcA visc ckonomija. Ona, koja se opisuie radije od
rlr.rrgih, jest ckonomija trlista, podrazumijevajuii pod tim meha,'inir" proizvocln jc i rumlcnc vezane uz rurltlnc aktivnosti, i
rlrri:tnc, rltclittnicc, trggvinc, burtc, bankc, saimovc i, naravnt),
tr'7nicc.

l,r't

tlt t t lt

I llt, t t t, l,'l 7' \ t t t

l" t t t t

ll1rt.:rr'r)()lllllj;t:,tttttt.(.;ll\,,tl..lll:,1).tt.('lltllllll..l('.lllt('lilll,r,l';trli
it'l'ilsl)l'll\/o llrlio slrr,:rtljivirrr 1rI()r't,sirrr;r li0ii ilr p()lit't'trrl,./lll)o(t'lo
t't s;ll)l()lll
\'t'ti
(
)lllt st'lltli.,'
ljttr-rjc, tr'rtrcIirrt,7.lt t'litlltottlsl(tt 7ll:ll)()st'
j
r.r-r gc.
d
i cu, is.k l j tr du r-rii
p()tctk U, Zatv()l.i l lt u lltlvl :tStcn u p()Z()l.ll

'l'ak<lsc1-rtlclruiicncjasnosti'kolcjctc5kopr()mrttratir'bog'
pro5iruic ispod rzrzinc
ncclovoljnc historijstc dokumcntaci'c'
susrcic ptlseiementarna, temclina aktivnost koia sc
trLista;to ;e
To sam gusto podrudie'
^boljega'
vucla i i"A.torior,.to je lantastidna opscga'
nazY"ro ntaterijalnittt
pri samo, ra)rnt tla, u ncrlostatku
izr azt ic
iiuo to,t. lti rrrot nrii olno,t ciui liz acij orn. f)voznadnost
us-vojcn i za pro.lost' kao
odita. eli, ako moj iradin videnja bt-tic
dana5njicu' mislim da iemo
Sto ga neki ekonomisti usvajaju za
mogli obiljcZiti
jeclnog .lrr"ro fro"oJi pt'gt"lt' ti: tzraz kojim bismo

polovicu ckonomskc
tu infra-ekoriomiju, it'' Jttrgt'' neformalnu proi;woda ili
icdnosdjelatnosti, ;;.; t;oclovollnosti' razmjene

tarmo posluzi,ania'r'atezgom'
prostrane povrsine trZista
Sclruge stranc, iznacl, a ne i-spod

rruvT|eSuSeaktivncclru5wenchijcrarhije-:oneiskrir.ljujurazmjcnuusvojukorist,porcme('iuuspostawlicnirecl'Zelcdilidak
>poremc6aje.<.i
i ne Le|e(i t<.1 izrazito, onc swaraju.anomalije,
toi vi5oi razini'
usmjcruju *,ri"^p"tft''"c zasebnim putcvim' I.o

nckiamst",au*,t.itrgovciuXVIII,iliclcn<lvskiuXVl.stolieiu,
pa dak i svjetske

mogu, rzclaleka,rcmeiiti ditave scktorc evropskc,

dinilaca upustilc u
ckonomijc. i;k" su sc skupine povlastenih
posloveip.o.or""ckojcobir.'i!,.1i.'"pozna)u.Rantljena,na'
kreditnc igrc'
primjer, vezan^ uz clalekc trgovine i uz sloLene
samo nckolicini
profinjena je i zamrS"'''^ "-i"tnost' dostupna
jc
postojeii iznad
povla5tenin. fa druga zona n"iasnosti koja
granica' zit
jasnoia trZi5nc ekoriomijc ujedno i nlezina gornja
mcnejc,kaoStoicsevitll.eti,l1arexcellen,cepodrudjckapitalizma.
on u njoj naprcduje'
Reznie,.r.r l".r"romisliv' Ontc u nju uklapa'
malo pomalo
l'a shema, ta troclijclnost koja " pt"du*nom
zacrtava|ap.".utomckakoSuScclementipromatraniagotovo
ie moji titaoci smatrati
sami razvrstavali, vierojatno je ono-Sto

najspornijim't"'omcljclu'Neznadilito'cloiidotogadasesuvise
jasnorazludc,padakisuprotstltvcizrazitrli5nack<lntlmiiai
p<ttctl<u, :r niti llcz.kliic'anja
klrpitulizlrn-,f i, i'.r,"-' nis:rm <iclnr:rh u
k.lriir srttrt 1-rt'i6v:tti. cllt ic trliSnlt
,r.ilrvuti. f :r1'rr,i'irr glctl..irr- N^
i'ltl<.ittltr<lg,rl t':rtriit" hila
r.li()rr()rrrii;r,()rl xv. tlo XVlll. sl()lit't';r, lllr
(rlt'ttitvt'tli' P()litit'l<i
rr isil;rrr,,..ll,,r1i ir',l';r() isVrtli,i 1,r'isil,rrr 1it'r't'tl:rli

l(t

I lt,ttl

t' \ t't t l' t' lt t i t I l( t'

rlr l.rrltrrt'tti) t'ltzlrl;r srrl)t ()lllosti, ltt'rlltt lt'7t', 1lt t'rtlll l{()t'(', liltrl i
Ir'('nl;t tlolyt'.
Il rprlrlt. ln('slitvrr rrrtr,'r'slilo lo ito s:tttt tltlvoljtttt llt'zo i iltstto,
l, I oz lrr is(rr t cScllitt sltg,lt'tl:trl stttlltt'lttt jc slrclainjih clt'uStlrvlr.,rl'r'liSrr,r r.lionollri;:r rrvijt:l< r-r1tt'ltvljlt III:lSonl raztnicnit ktie funtttr)liraitt
tt,rlt,slrrlisli.ka. ltli konkut'cnr:ij:rkoja jcnjczinop<>scl;no <>btliclie,
porcii-/
,l.rlt'ko jc ocl tog,rt cllt z:tvlltdlt
- cijcltlm
- tko bi t<> mtlgao
,l.rrr;rinjorn ck<lnotnijom. l)tlsttlji danas, katl i jutcr, zascban svijct
u l.rrji jc smjc5tcn jccllrn izuz,ctan kapitalizam, za ntcnc l>rctui
l.,rpit;rlizztrn, uvijck mr-rltinaciotralitn, srodan onom vclikih indij.,1. rlr liornpanija i monopola svih vrsta, po pravu i po dinjcnici, koii
',rr postojali nckoi, u nadclu analogni m<lnopolima dana5njice.
.'lr.,rrro li u pr:rvu kada wrditno da su p<;duzcia kao Itugger ili
\\ r'lst'r' bila tril)xsrtctciorutltta, kat> Sto bismo dzrnas rekli, buduii
,l,r :,rr zrrintcrcsiran:r z.'ttciiclu livropu i imaju prcdstavnike istodobri, r rr Irrdiji i SpanjolskojAmcrici? Nisu li posloviJacquesa Ccrura,
,r lrlt'tlroclnom stoljciu, poprimili <limcnzijc analognc onima Sto
rlr yc Niz<lzcmska v<tdila na lstoku?

Ali koinciclcncijc sclu jo5 i daljc, jcr na tragu ekonomske

rl,'1rrt'sijr: koja jc uslijcdila nakon kriz.cl973-1974, podeo je nicati

r r rr rt lt'r'iu) oblik ckonomijc izvan trZi5ta: jcdva prikrivcna razmiena,
,ln rl,tr)rl razmijcnjcnc uslugc, kao Sto sc kaZc >poslovi na crno<<,
sistema. Taj sloj
Lr, r r tljr:lutnosti kuinog rada ili >>uradi sam(
jc
nabujao da bi pri,rl,rrlrr<rsti, ispod ili izvan trliita, dovoljno
r r rl,.ro prTnju nckolicir-rc ckonomista: nc prcdstavlja li ou, u najmarlu r rrlitr, od 30 do 40'% n'actonalnog prr>izvoda koji tako, dak i u
r r r, lr rslri jrrliziranim zcmljama, izmi(r svim statistikam:r?
I rotlijcln:r shcma tztko jcpostalapodl<)gom z.adjclo kojc sam
,rrr rrslio nu rnargini tc<lrijc, svih tcorija, jcdino podznakom ncposr, ,ln.r l)r'()n)atrllnjrr i kontpltrativnc p<tvijcsti. Kompariranc u vrcn!! nu, ;r'zikotn koji rnc nik:tcl;t nijc rltzodarit<t, icr;kom dugog
rr ,r;,rrr j;r i tlij:rlcktikc sucl:tsnjost-proSl<>st; kompariranc u najSircm
nrt,l'u(:('nl prostorrr, lruclr-rii clrt sc ntttj:t studija, ttnt>likrl koliko mi

lr rolrilorlostr-r1'rno,pl'olirilitnltiitltvsvijctitinlcscrposvict<lvila<.
lr '.r',rLorrr slrrr'rrjrr, nt'1-rrlst'cdn() l)r()Irtiltrltnjc <>stajc u prv()ln planu.
ll,; 1r'zlrtllrl:tl< llio tl;t, otl ltoi.ctklt cltl krltjlt, vidim, cl:t pok:tlcnt,
.r,lr z,rr,;r jrrtti otlrrlrr':rrrinr prizrlt'ittut n jihovut tclitttt, tlji[ttlvur slttlc:n, ).,r, rr jilrovrr r';rzrrolikosr, l<oii str oltilicijc livotlt slllll()gll.
N,rrl lrisnro tttogli z;tsit'tli tr Tivo iiztlvtliiti tri t'ltzitrc (it<l
,,trr,ttt.lnt liorisrtr)ln l)otljt'lottt), lltlviit'st lli ;rostltllt rlllicl<livtlotrt
.n.rrroir rr, Slrt tltt:t rlt ilo rriit'.

lir,t'tt r t t t t I I lt

r r

rI

r'l

/'\

tt

l'

tt

"

t't t

l'' I t I t

IIt

lt,txl

r'

st|(lk'ikrljigc t<tljc i.irtc ()V() (li('l(), ll()S(. l)llZivt,:.\llltkltt'.(suiialu'

vri-iatttt:
clctirtjica: ,rrirgrrc" i natnr44rt.ta; Igt.tt t-(t.zttia,rc; i h prcvl ad avan j :r
uzastopn
i
.rlrl i k,
Irosl j cclnj a ; tr.*"r.>ska stuclil r,
jc pouije.s/- l)vijc
"
ckonomije.
Jcclnom rijcdju, to
internacionalnc
prilagoduju sc
prvc knjige, koie su mnogo manic jcclnostavne"
jc (objavljena vci 1967),
Sirokom tipoloikom istraiivaniu.'l,iva
sviletatt, kao Sto jc to rekao Pierrc Chaunu'
jcclna ,.r,
""rgo"ia
predindu stri j e' J edna j e
prepoznava"; Jgti"ito t"og'-'e"g u svij etu
zauzima >>matcriialni
ocl tih granica golcmo mjcsto st" gi tacla
onti r a. eko no m i j u i vis u
'Liv ot<<.D ru ga kn j iga, Igr a' r azrttj enelkonft
visoka sloja, .bjasaktivnost uapriatiima."valjalo ii razl,uijti ta dva
J..,gi*, njihovim proZimanjima' kao i niihovim suniti
,t.r.i

z,rlrvlrlrrosl. Nltllokott, ltt'z l'ltttl:t llt'lttlclcllt ktlji sc svltktldncvno

grritlrrrlivlro tttojittt istrirlivitrtjittllt, lltlt"tcstlrlo bi mi hrabrclsti da
g,t't.r'rltlirrr prvrr knjigu ()v()gtt djcla i da dovrSim dva beskonadna
.,r't'sl<rr koji joj slijcdc, tc cla prtlvjcrim logiku i jasnoiu tumzu;enia
r poslrrvl<i. I jo5 snro jcdnom, drgo radili jedan pored drugoga.
16. oLu1kal979.

icctnogu
Protnostima.

Hoiulisvcuvjcriti?Zasigurnonc'Alisambarutojdijaleki
pronaSoo'pt"tl't' st'ezprcmca; nadiii i izbied novim'

tidkoj igri
darke koie potide
na stanovit nadin btaZim putcm, suviSc strasnc
rijed kapitalizam. Uostalom, ffe(a jc knjiga i
,"i;"r.
joj prethodile: ona
cl0bit iz tumadenja i rasprava koje su
Lrvukla"r.rproriu"a
nikoga ncie Powijediti'
napisao tri'.A rnoj
Tako ,rm, ,*lesto jcclnc' ni manje ni vi5c'
ovo cli elo' oclvco- mc prcma zadacimt za
zadatak.f
Boravci
kao po'icsnidar Zapa<[a'bio lo5c pripremljen'
koje sam,^,-t"f"tJ"im<<
iu
Alziru)
u
godina
(clesct
i procluZc"u "i""j. u zcmlii'islama
koristili. Ali Japan
Americi (a";J;;iinc u tlra-zilu) mnogo su mi
pouku-scrgcja Lliscjcva;
sam vicli. t.or-t".nodcnje ! Roscbnu
Gcrncta'
Kinu, zat',uril.,f ii pomoii l'ti"nn"' Batazsa' Jacqucsa
bi bio sposoban da od
Dcnysa 1."*;;i;;"i oa'"'l"l l'ht'rn"r' koii
podctnika' nc.dosvakog t.rr;"L'J"brc volje udini inctijanistu prihvatio.ruku.
Jednog jr-rtra,
ljivom ,ri ;" zi""siu i plcm-enitosiu
za.doru(ak i s knjigama
osvanuo ," l;J *".r" i kr.rhom i peCivom
stavljam na telo dugc listc
koje sam,ro.uo proditati..Nlegovb imc
Svi su
mojih ,unuiitiJi" ft"i^ bi' rl'aiepoq"ta:.Fila.beskonadna'
pomoii' Ne mogu
mi, slu5ao.i, "t""iti, Lol"ge'-prijatelji' bili.od Tencnti, su radn j u
ave
sl
i Brani
zab oraviti ril;;il;o*
"e"e.t6 "ria
Maric l'h6rdse
Himarclinquera.
i
Michaela Keula Jein-Jacquesa
istraZivanjima i tralcnju
Labignctte ;i-1" i.*o[rt^'u arhivskim
bibliogra|skihpoclataka,Annicl)uchcsncubcskrajnomp<lslu.<lk.o
clcsct puta' prcpis.ivala
hilic:lfll<:r..f osilinc ()chttrt ic strpljivtl' v.iSc.ocl^
(l<llin:t, cljcltlArr.:r.clit
iz ktric
r,ri. tr,tist.ru.]. ir.*.f y,.," ,1., Ayui^,
i StlrtnPlttliil''l'itlt
r\,.r.rl(),,,i 1r.,,r',,r;iu,r'illrvillr 1',r'o| ll,'rtrttttt iztlltvltrtilt
ll('g()
,r,1l.r't,rlt,'i ,r, r,,,',,,l,tit'ittt;t izt';t7;tvltttt l'ist'svoit'lllillrtt'listr'()
1.3

I't r'tl.t1ttt'rtt

PRtrDGOVOR

swt tri sveska

mc na potctku prve knjigc' na'islo2clii"..od
svako od ovih poglavlia' samo
ovoga cljcla. Nc racli sc o tom ti'it"
z';,sebe,nebititaocumogloudinitijcclnostavnim'ncgosloZcnost
iz tcproizlazi iz mnogovrsnosti postavljcnih.ciljcva'
;;;;ti;
u
uklopiti
valja
s'l'c
gobnog otkrivanjal"""f ialcnih t"tt''' koic
glcdiSparabistoriiskilt
iicloviru 1'r.vijcst, f ," ii' -"i{nt'g slag" ni^
a' tch n iki' novsiat'ou"'f
;j: ;;;;sr,',iii ", ft.-i.,,"'" "' ott ii"ut*,''
i ra'mtiaiu sc na

Ert

izolirani
;, s;;J;;? -'r.d;i sy pccl.usobn^o
zbog dega ih sicdiniavati?
Ari
iskaza.
marginamo t.o.ri.iir.,arnih
predindusri'skih
Prije svcga, cla bi l" t"""aifo potje cljclovinja
Zar ne
svoioj-gusto(i'
svoj
u
;l;;;;ii" i da bi sc t""", "t-''otil-o

postojigranica,r,.t'pkoliogranidavacijcliZivotljudi'obavijaga
koju jc uvijck tcsko doseii'
kao nckom sirom ili ulom granicom

u svakom razdobliu'
kamoli prijcii? To ic graniCa tto;a sc namcie
i nentogueeg' izm.1d'l onoga Sto
dak i u n:t5cm, izi"dJ ntogtfteg
onciga Sio ie.liudima ostalo
se moZe closc6i, nc bez.,-rp.ril, i

uskraieno,iuder*"g^Stoimhrananijebiladovoljna'njihovbroj
g," njihove i;rvorc), rad nedovoljno
suvise malen iti ;;ft;;i*
tek zapodeto' od XV' do
procluktivu.r, o p.ip*i'"o''fi,a"o'ii" piirocle
izmijenile' A ljudi
kraja)O[Il. stoljcCa tc sc granicc nisu mnogo
dak nisu bili niti na kraju svojih moguinosti'
na prlm-

Istaknimo tu sporost, tu inerciju' Kopneni-prlievoz' nicgomogli omoguiiti

jer, veoma .oro p.,"j"du jc clemcnte koji bi
opaZamo da sc brzina
vo usavr5avanjc. Ul"t"ti"', tck tu i tamo ccsta' usavrsavlrni u v<lp"".Crtr, ranvi,t ;,luCi izgracln j i mtlclernih
postavljrrnju p<lstanskih stanic:t'
zilrr koi;r p,'.,r,,r.:'1tlbu i putni'kc'
t'.t]I1.1i..
o1'rtli tt'li ,,!r,' ln:1111
t,rr iPrrli, ri ,.,,,1',,'.','i postaitr
.::1,.l:tt'
tl','1,
poi:ti'ltv:t'
l)(xil:tl('
r.'l:ttl;t t't'sl,vtli llt'9tttt't
i;..r,litf,,'r',,r,,rlrr,'ii,"

rr.rlovrlllr, l)()/.urlrl('l llirlroliott, tlt'lttoltt';ttizirtt, ilt'li sc llrtllt tltlsclc

'lo ttiit' ic'tlirrtt ltrttlt'trt'ic tr koicttt sc tltkt'iva
z.rsloi. N;rpoliort, tlo t'ltsliitlit, ittttvitci jc, r'cvtllucijc na prtlstran<>j
lrrriji rrrogrrticg ittt'tttol3tticg doii ic tck s XlX. stoljcicm i s
V
lr( )ll)ur)()lr) 1rt'c<rllt'ltzltotrt svijctlt
tz loglr 1-tr'<tit,laz,i zlt tt:t5u kn jigu stan<>vittl jcdinstvo: ona jc dug
s
l)ut ()llu stralru udobnosti i navika kojima nas obdarujc sadasnji
zrvo(. l)oist:r, ()nlr n:ts v<tdi na ncku drugu planetu, u neki drugi
.,r rir"t ljrrdi. Ncosporno, m<tgli bismo otiii u Ferncy, Voltaireu, i
lrrrtltrii cl:r likcija niSta nc stoji, dugo s njim razgovarati,bcz ikakva
rzrrt'rr;rclcnja. Na planu idefu, ljucli XVIII. stoljeia na5i su suvr r'rncrrici; njihov duh, njihovc strasti, dovoljno su bliski naSima da
l,isnro sc rn<rgli osjctiti otudcnima. Ali da nas majstor izRcrneya
t tdri,i nckoliko dztna, sve p<tjcdinosti svakodncvnog 'Zivota, pa dak
r n jcgova briga o vlastitoj osobi, vcoma bi nas iznenadili. lzmcclu
rr,rs i rrjcg,it,iz,bilibi strahoviti jirzt>vi:vedcrnjc 651'jetljcnjc, grij:rnjc,
prijt'r,oz, prchrana, bolcsti, lijcdcnje... Valja sc, daklc, jcdnom
,,rrrviit'k odvojiti r>d na5ih rcalnosti, kako bismo, kao Sto i prilidi,
,,',lvrrrili t:tj dug put protustrujom kroz stoljcia i pronaSli pravila
Lrr;:r su, sr-rvi5c clugo, zlttvarala svijct u te5ko obja5njir,'u postojarrr,:r[, 11ft11 pomiSljamo na fant,tstidnu promjcnu koja je morala
rr.,lilt'rliti.
Slrstavlj;rjuii taj inventar moguicg, desto smo susretali ono
..trr rr rrvodu n:rziv;tnl >matcrijalnom civilizacijom<<. Jer moguic
nrl('s;un() ogranidct-to prcma gorc, ono je to i prema doljc, masom
',n(' ',(lrLrllc pol<lvicc< proizvoclnjc koja oclbija d'a izri:ryno udc u
;,, rl.r't'l mzmjcnli. I'osvuda prisutetn, osvajadki, ponavljajuii se, taj
t, nr;rl('r'iilrlni lir,ot obiljclcn rutinom: Zito se sije kao Sto se
,',lrrvijt'k sijalo; kr-rkuruz sc s;tdi kao Sto se oduviiek saclio; tlo
rr,,rrrilr poljn ravna sc kao Sto sc ocluvijek ravnalo; Crvenim sc
rllr rr ('r)r plovi k:to Sto sc oclr-rvijek plovilo... IJporno prisutna, proi,lr lyrvrr proilost na jcdn<tlidan nadin guta krhko vrijeme ljudi. Iaj
.,1,,; rrt'pol<l-c:tnc povijcsti jc golcm: seoski Livctt, kojem 80 do 90%
..r
1r'lslir' popr-rlrtcijc vclikorn veiinom pripada. Ilazumljivo, bilo bi
i( ()rnr lt'ilio toi:no odrcditi gdjc on zaw(ava i gdje zapotinje
r',r.rni;rr);r i'),iv;t tr'7iSt-r:r ckttntlmija. Ona sc, jasno, ne odvaja od
, l,.nonrijc lirro vocl:t od ulja. Uostztlom, nije uvijek moguie na
,rt('r orl.rvlrn rrtiitt otlltri'iti d:r li sc ncki dinilac, neki pokretad, neki
,1, rl rrr ) l)r'()ln()ll'('n l)()slrrlxtk n:tl;tzi s jcclnc ili s druge strane grani, , ,,\ nrtrlt,t'ijrt/ttrt <'it'iliz:rr<:i.llt vttljit, ka<l St<l iu j:r udiniti, prikazatt
1'.lrrrlrrl rrrrr li;rrt t'f,ttttontsl,:tr <:it,ili.zr.tci.jtt (tk<t sc tako mo'lc rcii),

rir';rrrir';r ttrolittt't'g.

t5

l'ttt
I ;r,t,t tt

tttr

I lt r t t t r I t'l

.\ I t

t t A'

t',

t t t'r

I'

Ir I

tt

\ ttI

l,qr sl'r tt'

lt t'

ktljlrjccltltlit.trIc,tlZlt(.ll)il.t.licjrri,llt.tltttt.It.(.t.tiiirli,tlllj;rSttjltvitjt..
t() it' trt'tlv.ilrctt.'
Ali cla tr,,ri1cr,, f,)st()ii, s 11,,lc,riir, ,.slf ctlic^lll:1,
cloisur ic pt'oI)v<tstruki lckcinomski i rnarcrijalni) _rcgistar
iza(;a<>iz,is"st<l!"tn"c,.>l..cijc.N{atcrijalni,iivt-ltil'mcduXV.i
i ckonomiic,
xvIII. ,tor;"en f..ia,.rz"trt jc icclnog ctrcr,rrog druswa
koiisur"r",r*,polako,ncopazic'c'prcobraZavali'ikcliisu'malo
sa svojim uspjcsima i.ncdostacima koii sc
pomalo, tzn'a,,cl
teret nuZno i
'"b",
mogu naslutiti, sworili jcclno .viSg clru5wo koicga oduviick' kao
postojala
nose. Ta 1c kcrcg iit"n'iiugorn-jeg i clonjeg.
li u XVII'
uzalamnih
.T1tu's Nije
beskonadn, "ffitii' nlifrovitr
nazadovaniem
stoljeiu ,, rr."pi *atcriialni zivor bio na dobitku
koja je
rcgresiiom,
s
ekonomijci precl nzrsim odima on pobjecluje

p.r"r^|973-.]p74.'l,akosjcdncisdrugeStranegranicenc-

octreclcnepriroclom,kocgzistirajuprizemlpiprvikat,ovajprcd'takvo iedno naselje' kojc

ytl14tiS"i""ju'
njadi, aot;.
i

"nniJr"gi
'\\ltl
-I'rZi5ils tlzl, Livjclo je gotovo u razcloblju
Leliena'
ili
"6;;,;
nehotimidna
zir()st,;,\nia
su
Takva
XVru. stoljc6l
sam clobro

prijc X\4II. stoil"eu imala snagc da zahvati i po

na ekonomiio
"ii"
dcsto zaStiicne udasvojoj zcl;i olffii; *rr" infra-ekonomije,
ljeno5iu i izolacijom'
Ako,meclutim,iclanaspostojiSirokopodrudjcrT.na'fittLlita'
zbgg
ic zbogodtacivanja u tcmelju' a-ne
izvanr"t oro-ii"",
"' raz.micnc koju.organiziraju dri'ava ili
nemara ili ncsavrscnstva
clruSwo.trczultatipztkmora,zbc>gvi5crazloga'bitiistovjetan'
i donjeg historidaru
U svakom sluilaju, kocgzistcncija gornicg
gradove bez scli, novac
nameie p..rt.., .lilaiektikulfako objasniti
rasko5i, bijcli kruh
bez razmje";;;;i#;;uku bijcclu bez vi5cstrukc
bogatih bez crnogkruha siroma5nih"'?
ni vise '
f."ortoj" cla"opravclamo i posljednji izbor: ni manjc
li je.to
Da
uvodcnie rrr'ok.,d"&nog Zivota"u poclrudje-povijesti'
koji se jedva
korisno? Nuzno? svakictasnjost, to su sitni clogadaii
prostor promatraukazuju u wcmcnu i prostoru. Sto vise suZavate
materijalnog
okruZju
nja, vise imate Sansc .1o ,. naclcte u Samom
j
.Livota;vcliki kru govi ob idno ocl govaraj u .veliko povij esti, trgovini
nadaleko, ;;;L;^^ nacionalniti i urbanih ekonomiia..Kad :Yril:

cl.tc71l0li;rzrrit' Nllrlisirrriliilrrr;r Arrstt'iisl<og z;t sttlltlttl, ol<tt l5l-J: r'uk;t

mu jci rrr.0rrjt'r.,,r tr ztljcltr: otltrilil<c clv:r stoljcilt k:tsnijc-, l)ltlatinska

Princcz:r N:rslov (.hlrrlotrc-ljlisabcthc llavarskc (1612-1722),

clrugc lcnc vo.ivt>clc Orlcanskog, brata l'uja XIY i majkc ltilipa
OrlJanskc)g, rcgcnra umjcst. malodobnog Luja XV. Njezina kgrcsponclcnciji sadrli brojnc obavijcsti.o Zivotu u doba Luja XT\r. it"a.; priSa da jc Luj xtv, primajuii svojr_r cljccu prvi put za, svoi
,tol,'ribr^nio ia jeciu clrukdije ocl njcga i da sc.sluZewiljuSkom,
jc, dakle,
kao Sto ih ie poudio suvisc rcvnostan odgajatelj. Kad
japanski
kostim
stolom?Vidim
za
nr.opo izmisliia lijepo pona5anjc
dok
stoljcda,
XVIII.
iz(i. stoljcia, i naiazim cta jc nalik onome iz
dosj"ar" Spanlotac navocli sv.i razgovor s nekim iapanskim
iol".rrw"r.rikom, zaduclcnim, pa dak i_Sokiranim Sto Vidi Ewopljanc,
svcga nei<oliko godini, u svaki pr-rt drukdijoj odjeii. Ludilo
"tif.""
mocte izraiito jc cwopiko. Da li je to bezna(aino? IstraZujudi sitnc
na
clogaclajc, ,opit" s putovanja, otkril'a sc jedno druSwo' Nadin
koj1 sc ono, na vitc razinat, odijcva, iede, stanuje, nikad nije
l:tezna(aj;rn. A ti trenuci r-rkazuju takocler, od jednog do drugog
druStva, na suprotnosti, na raznolikosti koje nisu uvijek povrsne.
Tirbavntje to igra, i to povczivanje slika nc smatram beznadajnim.
Tako sam napreclirvao u vi5c smjcrova: moguie i nemogudc'
p.ir..rrtj" i prvi kai; slikc svakoclncvnog Zivota' Evo' to jc unaprijed
i:inilo slolenim cilj ovc knjigc. oclvisc jc stvari koje valja reii. Ali
kako ih reii?

wijemckojepromatratenamaleisiedke'imatcilidogaclaj'ili
sludaj;clogaclajselcli,smatrasciedinim;sludaiscponavlja',i
()n zzrhvaia
ponavljajua ,i p"*rie opienitost, ili b.lic, strLrktura.
clrustvo

;ir""i;,

cri mit, obil j clava nadi nc. p<xtoi an i a i

cl j

cl <>va-

"^
niakojiscbcztlgrltnidcnjlrptlnlrvljlrjtr.l,tlnckadd<lstlrjclrck<llik<l
/,ivotrt'.f cclrrn
:rnr:gr1rt..f ,,i.l,,ir,,li icrllir Jitrtol<rrz i ukrrlc'ttrt ttltiitrc
t7

l(r

I't44lttt,lic I

TE,ZINA BROJA

l.

Zivot, to su ljudi i stvari, stvari i ljudi. Proudavati stvari

sredstva'
- prehranu, stano\ranje, ocljciu, raskos, oruclc, novdana
nije
sluZi,
dovjek
sc
dime
ono
,,krirc scla ili gracla - ukratko, svc
onih
Zivot. I broj
icclini nadin di sc procijcni njcgov svakodncvni
smisao. Izvasvoj
ima
zemlie
bogatsffa
iioji mcclu sobom clijclc
od dovjedanaSnjice
svijct
,rlski znak koji na prvi pogled odvaja
r.lnstva prij e 1 800, jest izuzetan porast I judi: oni upravo wve 197 9'
'l'ijckom detiriju stoljeda ove knjige, populacija svijeta se nedvoj-

Mrtc.ilalni

lrcno uclvostrudila; sada,

u vremenu u kojem mi Zivimo, ud-

vostruduje sc svakih tricleset ili detrdcsct godina. Odito, razlogie

r,rrnc materijalni naprcclak. Ali u tom napretku, broj ljucli jest
rrzrok, upravo kao i Posljedica.
u svakom sludaju, on nam se ukazuje kao odlidan >>pokaza'
rr.lj<: on stvara bilancu uspjcha i padova, on sam zacrtava' diferen..ij:rlnu geografiju sviicta, ovdie tek jedva nastanjene kontinente,
jo5
,,,.,..11" vii iuvi5c napudene regije, ovdje civilizacije, ondje
ta se diferencijalna geografija, od
1,1.irnitir,.ne kulturc. I, zadu<|o,
irrtcr clo danas, dcsto najmanje izmlienlla'
Naprotiv, ono Sto se potpuno izmijenilo, jest sam ritam iivot,,,,g .uf."tka. Danas ncprekidan, manje ili viSe Liv zamah, ve(
neprckidan. Juder usponi,
l)r.cma rlrustvima i ckongmiiama, ali
Tai naizmjenidni pokret, te
plima.
z;rtirn paclovi, poput uzzrstopnih
iivota, slijed
;rlirnc i osckc'dcmografijc simboli su nekada5njeg
zrrst.jrr i uzlctlt, .,2 ,,ist,rirnjc prvih da gotovo potpuno - ne ba5
lrsvirl - prlniltc clrugc. [J tlclnosu prema ovim temeljnim realil(,til1a, svc, (,c sc d'initi g()t()vo sckundarnim. Zasigurno, od ljudi
Yrrlj:r 1l()(i. Zlttittt, tloii ic: vriictnc i d:t sc govori o stvarima'
19

1',,:11111

STANOVN IS'IVO SVIJ I')'I'A:

ENO.]KP KOJtr VALJA IZMISLITI

Ncsre6aicStosunam,akoio5idanasstanovniswosvijctapozJr"io zu .k., lO %", naia zn'a'nia o stanovni5tr''u judera5nieg
kraiem' kao i u duljem
"^i"-"
svijcta samo r".r-" ncsawscna' Pa ipak' u
realiteta, sve
,olaobtiu, na razinilokalnih, kao i na razini svjetskih
ji
uzbroi, uz oscilacije masc ljudi'

""r"i"

Plima i oseka:
sistem mijena
sad povciava' sacl smaOcl XV. clo XWll. stoljcia, stanovni5tvo se
sc proizvodnja
poveiava
njujc: svc sc mijenia. Ako su ljucli brojniji'
na ugaru'
zcmlic
i razmicnat ,^p."ho,anje kultura na rubovima

ltlttfrt

itrrrrr^,itt., lll()(.\,it;ll(,ili llr'tlovilt'; tt:t1lt't'tlovlrttic tltlrtrulitkttlt'1t; l'ast

scli, i0i tt.it,t'gr';rrlrlvtr; 1'loVcrritttic lI)1tSc ljtrcli u ptlkrcttr. lm:r i viSc
li,onsir.rrktivnih rclrlicija nu pritiskc kt>jc vrSi porast ljudi - nascljuv:rnjc. I)ltkltl<t>, tr-r lc iporast lrroja.ratova i svada.' napada i
,l;,zboj"tara; vojskc ili na<lrulanc banclc sc povciavaju; dntwa
stvaralu, vi5c ncg. ic uobidajcno, novc bogata5c ili novo-povlaSt.n". i)rrur" ,"r,,p."iuju, a u isti mah i nedaic i blagostanja; granica
,rl,rg.r6n.rsti lak.ic sc closeZe ncgo u obidna vrcmcna' To su uobitajcni znaci.Ipak, nc hvalimo bczuvjctno ctemogretfskc porastc.
Oni su nckad bili pogodni, nckad pogubni. stanovniswo u porastu
rr.,iJ"r1, svoje oclnose prema prostoru koii zauzima, prcma bogatl;,ri-n kojima raspolaZc; .rrr,j .to tom putu prekoraduje >kritidne
put cijcla sc struhtura dovodi u pitanje. Llkratko,
;;;;;";,,i i svaki jeclnortouno,
icclnoznadna: sve vcii vi5ak ljudi
igra" nikact nijc
prcma5aja moguinosti prehrane
clo
.f,rrodio ;c uvilck u pro5losti
jos i
clrustava. T',a istina, clobro pozn ta vci prije xvlu. stoljeia,
graniczt
odrcdcna
clanas je nt snazi u nckim z-aostalim zemlia,ma.
j
rl agosian j a dini sc tztcla n cprelxostivom' Jcr, oS gorc,-dcmografski
biiednih i isncishranjenih,
broj
1.,.r"asti por.ciavaju impresivan
ih pratc),
prcthodi
im
(ova
i,.rilcnjenih. Iipidcmife i glad
_u 9t"
i
je
trcbalo.nahraniti
,rspcrstavljaju rivnoteLu ii,meclu usta koja
Ta
izvtn,.,ik,rg ,rrob.lil"uonia, izmedu radne snagc i uposlcnje"
,.cdnJsurova'uskliclivanja snaZno su obiljcZjc Starog porctka (L'
Ancien ll6gimc, francuski naziv za, drustvcno i politidko ustroistvo
,, ,."*"ri prije francuskc revolucijc' - Red')'
I

MoramliclatipobliZatumadcnjaprcmasatuZapadl,ukazao
lrih na clng uspon'stanovnistva ocl rroo. do 1350, na drugi, od
1,i50. do 765O, i na novi, odl75O, koji vi5e ne bi trebao imati
biolo5ke ckspanzijc, koji
1,,,i.rrru. Imamo tako tri vclika razcloblia
sc ffIOBu mcclusobno usporcditi, a nakon dva prva' u lari5tu na5c
,**i; uslijcclili su izrazito surovi, snaZni padovi od 1350. do
t45O:,bl^li ocl 1650. do 175O. (usporavanje, prije nego povladcrrfc). Danas u zaostalim zemljama svaki uspon.povladi padove
,,.rin" iitctta, ali ne na sreiu okrutne deflacije ljudi (barem od
t<)1+5).

odrcclcni broj problema, dokidanapetosti, p<rg<rclu ic prciiviclima; konjski je to lijek, ali je liiek' Nakon crne
l,,rgc,'p.l.vic.rr', itV. stoljcizt, i cpidcmija kojc l" j"., uslijedile i
nekoliko ruku'
, ,tc,l^li'n jczinc trclurcc, nasljcclstv;rsc clijelc izmcclu
i
bolji prinosi),
gst:tic
(rnanjc
trud;t
tllrr:tclcna
Srrrp6 rlglrr.rr zgrlli;r
'l'ak<l
./.ivollr
u Languerilstu.
i t'<,rrltrc n:rtlrrict' prclivicrlih
r.:rzirr:r
Sr.aka Oscka rjcSavzr

\,rtt.ittt,tt, l'7()';. ll(t.\l)rttl.it'ltt ittltt' sit'tttttttsittrrt krtli

rttttttrtIrI IIt (t:o/rI.\/r''r tttItIt't '\/':/l' 'r s'tttltt)

sl

ttlttt krutl'itt '\igi'

)l

Itr,t

tttttttI Ilr',ttr,l,'1

,,'

.\It rrl.'trttt' \t'ttl"It/tt\ttIIt

Ir';ltttt l,tttl,t

t'

t:t' sCli;tli'
tlot'tr, izrrrt.tlrr l.t5O. i l.t50 z:rP()iirlit'sl()lit't:t' rr li()it'rtt
()l)(lsStr sv()r()rlr l)1rtl'illl'll:lll)()lI) l)()l'()tlicottt llostltli tl()sl)()(lltl'('lIl
l)l()dI)1r
tjclc zcnrljc; clrJcic i clivlic zvijcri zallosjcli su trckrrclilsrrirt
()sv()jiti on()
p()nov()
izniknr-rti,
usk<>ro
ic
!{Lrst()
irrti"., Ali dovick
polja, isk.rijcniti clrvcCc
Sto su mu Zivoiinja ili korov oLli, raskrditi
se na njcgova pleia i
ie
srudit
i Sikarc, a sa; ,tj"g,'' naprcclak
u
ponovo izazviti bilcclu. Oa t lfrO. ili 1580, lrrancuskoj, kao i u
Laptdu' tovick
$;;;;it[;i, ., rtriiii, a vicr.jatno i na citavom
se, i
ponovo postajc ,.,ui5" brojag.r Jcctnolidna povijest obnavlja
u kratkim
pl"Stor-,i[ se ponovo okrcic. ioul"t i" dakte sretan samo
je
kasno'
odvi5c
intervalim'a' i <-tpaia to tck kad
'l'akva ,. i.rg^ talasanja susrciu i izvan Evrope, i to gotovo-u
ili nazadovale
isto vrijcme. Kina"i Inclija vjerojatno su napred-ovale

iif,iHt.t

premairto-rit*ukaoiT'apad,kaoclajccijclodovjcdanswobilo u
obuhvaicno jcclnom primbrclijalnom kozmidkom sudbinom
sckundarna'
oclnosu p."*, kojoj jesva njcgova preostala povijest

Erncst'Wagcmann,'ckonomisticlcmograf'uvijckjeto*i:!i9
XVI

Sinkronost jc odita u XVIII' stoljciu, vigc n9g9 vjeroiatna Y

stoljeiu, a moZemt> jc prctpostaviti u XIII. stoljciu, i t<l zav|adavinc
moglo pomzrkLuja Svctctg, svc do daickc Kinc Mongola. Ilvo Sto bi
populacije,
lta;rvoj
.r,rti p.otri"-", a ujccln. ih i pojcclnostaviti.
Sto se
zaklludulc Ilrnest'W'agemann,. valjato bi pripisati.uzrocima
ti6ui, ocl .nih k,ri" t o*"ic ekonomiki, tchnidki i mcdicinski

in

napredak.''

flsvakonrsludajr-r,tamztnjcilivi5cistodobnatalasanjaod
da
jeclnog clo drugog kiaia zemali'at koje s1 pomaljaju' pomaLu
postoic
zamislimo i shratimo cla mcclu razlititim ljudskim masama
brojdani odnosi kroz stoljeia: jedne se \ziecl.relatirryro
jcd"rrrr;""i
naduiu , A.r.,gi*r, ili uclvostl'uduju neku drugu' Poznavaiuii
daljc'
tako
i
nu, moZcnio proradunati t'ciinu druge
broj
rckonstrui.n;"ei, t grcskzrma svojstvcnim t1kyo3 radunanju'
cjelokupn"-o,"t;uai.Koris-tocltakvogglobalnogbrojaje.odit;
ma kako nip,r"riion i nctodan bio, on pomalc da sc odredi
jedinswebioloska evoiucila dovjcdanstva koje se moZe. smatrati
statistidari.
nom masom, jeinim siock,,t, kako bi to rckli

Malo broiaka
izrrtctltr XV' i
Nitl<() lr(. 1)()zrIriC t,ir'l0lirrlltt() st;tl)()vlliilvtl sviictlt
slrtTiti,
i
Pol:tzt't'i ()tl ()llt't'i'xvlll slolit't,lr sl;rlistiilrIi st' ttisrr rrt()gl

::j;Mh;
\ it t tlus l)<ttr.rszru: Ktrga Irilistcj;tca. Sue clorrcclautta pt tstoier{a, epiclet tiict,
r .r1/rrtli prelciclctlu stt zcrst<tiitna i rtctzaclouantiinta suaki clentografski
r, t.t t . (Otisctk (i truttclott)

rrilr, makt[r<tjnih i ncpostojanih furojki koje daju historitari. Na

I1p sc sumnjivim uporistima, na prvi pogled, nista ne mozc izgra,lrti. Ali vrijcdi trudit pokuSati.
N'llrlo lrrtljki i nc b:rS ptluzdanih: onc se odnose samo na
l'.r'r'o;rtr, i rr ttc'l<it1 vltljitttinl raclt>vimzt na Kinu.'I'u imamo gotovo
r:,1)r-:lvll(' pr'oc jcrrt'. Ako i rriic tlo i:r,rst<l za svaki oglcd, nema velikc
( )l)irsnosti tr tti st' trlltrilltti.
Ali ito ic s pt't'oslrtlitlt sviit'lorrti'Ni(t;r, ili g<lt<lvrt niSta tl Indiji,
l.rr;;t, tlt' tlt:tt t't i lllll()ll(),/.:t s\'ojrr llovijt'sl rllrtlt'ttiltl, tlc lltltt'i niti r'l

l:r't ttrtttrI Ilt'rtrt,l,'l / ':tt trl,'ttrtt' \t'ttl"ItItt\'tfIt

'li'!ltrtr lttttlrr
t

(Prcma

u MTKSIKtJ:

l/93

1670

r5r, r5ro 156r

.;OV.JtlX usl'uPA MJIIS]'O

S'IAI)Im\

Chaunuu, >L'Atndricltte lcttine<, u: Ilistoirc univcrselle' 3'

ti rtc.1' c:l<tp

A cl

ie

d e lct P l6ia tle'

koiu su evbroikc kojc bi ic objasnile' -Ni5ta, jasno' o Oceaniji'

stiZe u
Tasman
samo dodirnula'
..rprt u pLttovanja,, *VU' stoljeiu 'fasmaniju'
otok kojcm ostavlj'I
Novi Zelarra ., trfif u fi42; r1a
jedno stoljeie
Australijr-r
u
srr.rlc imc, u'p.orirr.L, iste goclin-c; Cook
't'ahiti,
koji nijc
Kiteru,
no\,'u
f.riirii., y6i. i r7g3;Iloufainvillc na
u
otkrio, u travnju 1765' Lio'tttlt"", cla li jc potrcbno.dovoditi

upito raspiscrro 66r,jctansrv.? Na svojc tabcle statistitar:i

saglcdavali'
trenutak
suju clva milijuna za ciiciuO-cc-a1iju' ma koji
osim razSil, t" tidc Afrikc, iuin<> ocl Saharc' ni.ta pouzdano'
XW' stoljcia' brojkc iz
,rorr.*if,
^["iir, poclataka t robo,ima podctkom
_^iar i bilc pouzclanc, ni51a ne bismo mogli zakljuditi.
u tompogledu' dva
Napokon, nistapouzil,,''o oAmcrici, ilibarem'
proturjcdna
Proritdun;r'
'- - zl,tngela
Roscnblata postoji samo jcdna' regresivna metodoii'
Lut po,tur"Zi oa t".ioi";if, brojki, radunati unazad' I'o znadi
zaobjcAmcrikcsutradirnnakonosvaianja,doveomaniskebroikc:
u XVII' stolicdu joS
10 do 15 milijuntbiin, a'ttticslaba naseljcnost
g
ponovo i polak. rasti
visc osiromasila, svc clo milijuna. ona ic
Svcudili5ta u []crkcrck u XVltl. stoljcJu. lpak, ,,',',"iidki historidari
k:t7cnr. >bcrkctcyu (O..k, Si,r',pr.r,-,,'l1rt::t66) - cllt 5ismtl skr:ttili'
l"yrk,, il<.lrr,, 1r,svt'rili *,i ,.' ttiztt ,t'tlt'lti't'ttt:t i. intct'ptll:tcijlt'
otl tlit.lorrri(rrilr lrt'oit'vlt r':rztloirli;r, llttzttlttilt zlt ttt'lilt llrltl-

piir"i"

ir,',t,,r,',,i

Itlculttcr slikct. osuctjcutia: stctttourtici ttloricle cloiefuLiu 1564. francu:lto54 istraiiuata R. cle Lorrckyttfi1rea. Grauira. T'ls,Aodora tle lltyct. ltret t tt-'s lici J . Ler tro'yne a c[.e Morgtrc s a. (I ot o I]u I loz)
r

neposrcdno nakon evropskog osvajanja. Rczultati

rlrrju veoma napuhanc brojke: 11 milijuna za 1519' (procjena
lrrcclloZena'1948), ali svi dijclovi dodani dosjcu, ili ponovljcni
l()60, clonosc vci sam po scbi dudnovat broj od 25 milijuna
strrnovnika salno za N'Ieksiko . Ztrtittr, stanovni5tvo ie se neprestano
srrranjivati : 1532, 16,800'000; 1548, 6,300.000; 1568, 2,650'000;
l 5tl0, 1,900.000; 1595, L,375.OOO; 1605, 1,000'000; lagani uspon
z:rpodinjc tck 1650, t izrtzit od 1700.
'l-c bi nas ncvjcrojatnc brojkc mogle potaknuti da cijelu
r\nrcriku oko 1 500. obdarimo s 80 do 100 milijuna bi6a. Nitko
rrt.ic u tg slijcpo povjcrovati, usprkos svjcclodanstr,'u arheologa i
tolikih kronidara t>svajanja, mcclu kojima je i O. Ilartolomco dc
l,rrs (las:rs. l)otpuno jc sigurrncl ;cdino to da jc Amerika s cvropskim
()svajrrn.icril pl-ctrpicltr bioloskr) razartnie, moLda nc od 10 na 1,
.rli rr sv;rl<orn sltri'uir.r g,olcmo i bcz r."s,icdniikog mjcrila s crnolTl
l,rrgorn ilirrt:tstrttlittrt;t koic str ic prlrlilc u llvr<lpi zlosrctnogXl\r.
.,toljt.rtlr. Sll'ovost it'tlttoq trt'tttilost'tltttlg r:tt;t inrltla jc svtli udio
r.udja .t\4cksika,

)\

l1')

l;t,t

ttr t t trl

llt

t t t,

l,'l /

.\ t t

tt

l" t t t t

t' \ t't t l" lt I t t \ t I lt t'

ltttt ltrtltt

ll('tlsl)()l't'(li\i('lt'zittt" lttocl[4()v()l.lt()sti, ltli i litlltlrrii:rlttlt t'ltltr)tit

st.lit'c'lt ,tt ztt;tlitt tlt'ttt,clijansk. 1" rt,,n,ru,.,istvrl r,i lir.triu t,g XV.
p.sc5icc zb.g ncclostlrtklt 2iv'tirrisk.g
graf.skc
clijctc svc do trcic ili
5t,, ,;;;i;orava'lo.maiku cla hrani
mlijcka, ""p,;;;;r;,rsti,

dcwrtcgoclinc,ioncmoguiavalo>plodnost<-i;nczavriicmctoS'
j c clcmo grafsko.obn avl i ani c7.'l'a
du go g clol cni a'te rr orit., Juoko zivl
Li, bil a ie z|rtc.tena
amcridko-inclii anska masa u ncst;bilnoj ravnote
onima kojc ic na
nizom ,r.osr,It*t';p;J; mikroba' istovietnih
na I'acifikt' tr iVIII' a nadasvc u XIX' stoljciu
dramatida"

",fi"
clonijeti Prisutnost bijelaca'
uvezeni iz Dvr op e
Bolcsti Ii"-i"ri "i ru s i, b aktcrii c i par aziti
b-iljke i ljudi
ili Afrike - brLc su se razmnoLtrofi t,"g,, Zivotinje,
Ameridko-indiiankoji su ,rr.,ri", clo5li s clruge srranc Atlantika.
svojim vlastitim
toTg
skc populo.i;", k6; t" biic prilagodenc
novim pogibetim
pred
patogcnim diniocima, bilc su 'o'oiTLonc
.r,ck sio su Ilvropljani clorakli Novi svijet, boginie su vei
ljima.
t!n'?'7519'jc Mcksiko bio opsiednut joS
doprlc., so,.'i, o"*i"g"
p;I'q:" cortcs' au Pcruu su 1530' prethodilca
priic ncgo #;;;t
irolnlka. onc su zat:tmzahvatrleBtaztl156o,
clolasku sp;;lrkih
;it
jc
bolcst, protiv kojc je lytopo bila gotovo
Kanaclu rfrjil
uzrokovala
napola i*.,in, -"tll' t'rotlenidkt1r *::?:Yom
clizenterijom'
gripom'
mr;rdnc ,.r""t' iitk" jc bilo s clspicama'
1544-'1546)'
gubom, f.,,g.,* (prvi Stako rr rtiurtiitfsu 'Amcriku.oko
kojc icmo'sc'io;
vcncridnim bolestima (to jc t'cliko pitanjc.na koic su
elcftntijiizom, tim bolcstima
_do.nijcli
,ratiti), tif'usom,

bijclciilicrnci,alikojesusveprlprimilenovu.virulcnciju.Dakako,
bolcsti' ali otrovna
Uloirru su kolebanja o swarnoj prirodi.nckih

s c.stan ormiswo s urval o

naiezd'a'-if.,,,1' o f e n c cl uoi b""o ; m "ktidko
1546' neke
pocl uclaro* kt'it"alnih cpiclemija: 7521' boginja' u stra5nom
neodrcclen"',i."g"tt itifus iti gripi). koja sc.ponovo
clva milijun aiivotae . stanovopsegu pojavila i'ye-t577 .ioi.rij.t"
jc istrijcbljeno. Valja udiniti
nistvo nekih antilskih otoka, p.,tp,,.,o
gr'oznica smatra autohvelik napor i oclustati ocl toga cl:l sc i,uta akidkog porijekla' U
vjerojatno

tonom r *oiffiAmeri.i. *u i"

na Kubi oko 161+8' u
svakom sludaju, ona sc polavlir-rje'ka1n9,
tropskim podrudjcm
Ilrazilu ot o iegi, otucla e i sc pro5iriti cijclim
i::: 9d. llucnos Aires:r dcr
Novog svileta; iX' stoliciu' pro5irit
lukc srcdtlzcmnc
"
istotnc,rtrri"'Sl"ucrnc AmcriilL i zahv.titi iak i XIX' st<lliccrll"tcz
ltnciro
clc.f
llio
livropcr,,. Ncnroguic ic z:ulrisliti
tl<lk srt cltl sltcllt
Ir.k,ll,t.,r':rtilit'. Vltlilt rrli:rzlrli ttlt it'tltltr llirit'clir-rt;sl;
al:ls()\,rr,.,'gri,t,i,,,i1,',1,'s,'tli,rr';tlt'tlr)lll()t'(tt't",vilil)tllsllll'itl.Slit't"

lriit'lt r, lrosl,rlr orrrrl;t'n(' /.r'l\'(' lrolt'sti I'ojlr jt' llosl;tl;t t'ttrlt'tttslllt.

()lio Iil"i0 pos;rtlt'1.1ltlt;:t tt l'orlo llt'ltt 1l<ltlliit'7tr lltllt'sti, ;r l't'lilii
lrrrlrlrtvi lrt itttrtt':ttti stt tl:t 1rt't'zitttt'tr lttt'ill. Novi sviit't llltli tl;tl<lt'otl
str';rirrilr rrctllrt'lr. Vitlit'r (tt'lllo rlrt sc'()llL'l)()l)()vtl jlrvli:ritt l<lttl st'
llvlopljlrrrirr srrrjcsti rur llltciliikortt o(ot'ju, tllt tlt'tt1-lttttt hiolrlSlii
iztlvojcrrorrr sr,iicttr. J\llrllrrij:r, nlt Jrrirrrjct', kltsntl stilc tr ltrtlrlttc:ziitr
i ( )ccrrrrijrr, iznc:nttcltt jc Illrtlrviitr i l7 32. jc tttriitltvltr2.
'l'ako sc nl()g,u r-rskllrcliti prorltiuni A. Ilosctll;l:tt:t s ottitnlt
Irt.r'l<clcyskil-r povjcsnii:ltt'lt, oprcz lll'v()llll it'tltrt:ttrlizlttrl tlrttgilt;
lrr'ojkc t'l)ogLr biti istinitc, ili sliine jcdnc drugit'tllt, vci prctrtlt totttc:
rllr li su utvt'dcnc prijc ili nak<ln tlsvltj:tnjzt. ()st:tvitno lttlstt'ittri
rrriiljcr.rj;r Woytinskoga i Iirnbrcca. ()vaj posljcdnji, jttdcr jc tvrclitr
rl;r >rrikad nijc bilo viSc t>d l0 rnilijun:r livih lriilr izrncdu Aljaskc i
( rrp llorn:t, ni u jcdnom r:tzdoblju ktljc jc llrcthodilo Kolutnbu<lJ.
\lozcrrro u trl ditnlts sr-ttrrnjltti.
litt li.o

racunati?

l'r irrrjcr Amcrikc pokazujc kako sc jcdnostltvnim (ako nc i oclviSc:

;,'rlrrostltvnim) mctodltnta mog,Ll, p<>laz,c(i ctdrelutittreo pt>sttljltnih

l,rojl<i proratdurn:rti i zarnisliti drugc.'l'i ncpt>uzdani putcvi s prlrr()ln uzncmiruju povjcsnidara navikl:t cllt sc zadtlvtllj:rvll sllnl()
,uunr Sto jc clokctzano nc<tbttrivim dtlkurncnttlm. Statistidar nc
1,,,znlrjc ni trtkvc ncntirc, ni t:lkvc malodu5ntlsti. >>Mtlii ic n:ttrt
;,rctllr:rciti cla nc proclujcmo z:tdinc< (ttl orig:JLrira cla l' dlticaria,
lr ,rz;r l<oilr ozn:riltvlt visok<l pttdizlrnjc cijcn:t, svtljstvcntl tt'grlvltnitr
l{cd.) 1ti5c clul-rovito I'ltul. A. l.adamc; odgovorit
rrrnotlijlrrn:r
, i nt() ti;r l"lojcclinosti trislt valnc: nlts zanima jcdir-rtl ptlrcdak vc:li, rr,lrr. I,orccllrk vclitir-r;r, r,jc:r'ojlrtrri stl'()p ili pocl, trtltksitnitlnlt ili
r r rr r rrrtutlnrt rttzitr;t.
tl toj r':rsprtvi tt liojoj jt: svittk() tt krivu, r-r kojoi jc sv:ttk<l tr
l,r,rlu, prijt'rlirrto rltlijr.' r'ril stl'ttlttt r':ri'trn:rtc:lili. Njihov:r igr:r trvijck
pr ('tl)osl;rvlj:t tl;t iztttctltt rlrzlii'itilr 1lo1;ul:rcijlt svijct:t uvijck posloit:
j:r jrr.
Irr ( )l)orcijt', ;rlio rrc trtvrtlt'nt', trttllt lltr <ltrc kojc sc: sp()r() rrrijt'rt
llrlo ;t' to rrriilit'trjt' l\{lttrt'it't'l l l;tlllw:tt'hs:t15. [)t'trgirrl t'iit't:ittt:t,
..t,rrror.rrrilvo t'ijt'log sviit'l;r vit'r'oj;tltto jt'ittt:tlo rrtltltl 1'rt'otrrjt'rrliivt'
,tr ttl,,ttrt'r';luoji';rrri otlrrosi r':rzlii'itilr ljtrtlskilr sl<tt1'ritt;t ttrt'tlttsolrtttr
I'r .,r'.r,r1,.\.\r, uttttltt otlr'7ltli. li<'r'l<t'lt'ysl<;r Sl<rtl:t izvotli gloll;rlrri
,rnr('r r( l.r lrroi iz 1t:rt'r'i;:tlttog, tttt'l<sii'lirlg lrt'oitr. N;r isti ttlti'itt, llozn.n,rllrr t ollrt'tltLr' sl,ttt()\'lriSlvo rt'giit' 'l't'it't':t rll'o u(X), hltt I l,;rtlr

'li'! ltttt ltntlrt

l;t,t,,

t. t tt

lt

ttt

t,

I r'l

\ I t t t A' t t t t r' \

t't t l' I t I t t

i'

( ('
I
I

ltt'l(,t'll, l)l'()l';l( tlllllli stl llt'o1 lir)ll vt'li('(li

l(;rIl.frrlrrrs
zillilll
ir
l)1.(.(llt,
lriti isti: t'lti'tttt:tirrtii s
zlr t.iiclrr Ni,,,,t,,ik,il('. l)l''lrIt'ttt t't'trviit'li
,,z.,rrti5 lr'.icvrt tlrt lri sc
vicr..jlrr.ir. l;,:;;i;,;;.ii:r.'r, ,,1;rziti .clkojirnir
bi sc ntogiro utvrditi
closlo cJo vjcrojatrlih lllojki visc.l'ilzinc
lrcz vrijcclrr.sri, p,.,.1 uvictolrl da sc
rcct uetitit r. ill;;';;;;ik;; nijc
broicvi. Ali oni nam
uzrncro ,r,-r.r'si',, i;r- visc bi vri.icclili rcalni

Mllllirrl nlf,rUvllkn

ncdostaiu.

Jednakost Kina*EuroPa
broike K'

razmi5l -pretedc
ltnia'proratuni'
U pogtcctu ljvropc uf<fiu9y111.sc
historii ske d emo i ko g
vel
[)'zgl,
r
i
I
a B"r,r.^r,-ri
-nio-bcrta,
t
.
J u lius
Itusscll i posllednic izdanie kniige
f.
grafijc, f,o.,t^

i-

i.

'l:i sc brolkc t"gs" medusobno uskladiti

Marccla n"i"rr,tiio'1 '
ja sam
S1o
-"'" tidc'
::.
kacl ih s'ail;';;;uclujc oct susicclot
kako bih svaki put li'ropu
oclabrao ,t ,oi"i'tio najvisc 'oiin."
istodnu Evropu<<. Rrojke
protcgao.l" il;;i;, ;kliujujr-rii tu i >clirdiu
l'oilsku' Nloskovsku Rusiiu'
navcclcnc ; il;ik';tii plluotok'

od

atnesto uvjerljiviie
skandinavskc zemljc) vcoma ",'i'iet'"''lcdu
To mi se Sircnje
iAfriku.
onih kojc r,r,irlit^ii prcdltrzu.za oceaniju
zam)ernajcdinicu, daje iste
dinilo r-rrz,i^, .r",, iir."pi, odabranoj
razmatralo; zatim' to
prostornc ii*""/'ii"' ma it',c sc razcl.blic

Sirenjcs,,".l.,Llralaboljcuravnotcl"i".llii"ldjclicc\ra[IC:Iivropu
koia se
strane'

iednakost
koja sc pr";i;il; ' ,"a"t' i Kinu s clrugc
nc sigurne' bar
ako
sioljcdu' tim posjccl"ujctno'
powrcluic ;iii'
Prihvatljivc broike'
tI Kini, brojkc zasn()vanc na sluZbcnim popisivanjima"nc

clobivajunar,rijcclnostioclmahibczprimjeclbi..I.osufiskalne

ili iluzif a' ili oboi e

ptil
brojkc, a t.o i'df" porczni.tv o' k'tri'e
"'*o'.
ki<l inisli da su to uglavnom
ujeclno. e. r.- ilrnlr,r ic u pravu
koiu ukljuiuje
prcniskc t,tt',tt" i on ih ic povc(ao' s ncsigurnoSiu
p"-vf:1',t-::
takvc vrstc' r" l ti Ji "i o iposl l cdll'
l:
sva ka,rp"r,ti
"'
Povezanc' strove
"
radunania"'
nesavrScna
takva
u
koji se upustio
1

brojkcotf."iu,',j"'o't"lt',,oi.itcnemoguino-sti'padovciliuspone
drt,r. One nedv<> jbcno d esto
nenorm al n .,,liiCi"", t ak i ztkincsku
"

mjerc>rccliautoritct.,Cnrsn-,istokaoirazinu.populacijc<.,l.ako
za 7 milijuna u odnosu nr
sc 7671t.,;;;[;p;^ brojka .spustila
u vou San Kou ci'
nc
prcthod nu" ;;il; ;hi1;-''"r i r"" poby
1'. :i]1
()rriktljinccltlstlritt,nisttnrt.tr,i'tlnisuSltl]l()-izmaklisrcdiSnjoj
sl<.1<.vit. p,llriitr prcnrlt
vl^sli. 41.,,'l;i ,.: i.,,,,1,..',1.,, slrrlistili. s.
.

2. SVJII'I'SKA POPTJIACIJA (Xtlt-XX. S',l'OIJli(lll)

rraprijcd, bez zajcdnidkog mjcrila s prirodnim, dak maksirnalnim

uviPrwccanjcm stanovnistva. I',ridodaimo cla popisivanja ncm:tju
prljc
jen-tiy63,
<>b,cznici,
poreski
sc
7735, brojc
ick isti temclj.
ilr,rcti ocl Sesnacstc do Sczdcscte godinc; njihov brtlj valja zbog ttlglt
rirnnoZiti, prihvatiti da oni i;lrnc 28% cjclokupn()gstanovniStva. Ocl
1741, naprotiv, prcbrojavanjc sc odnosi na rcalni broj os<>b:t, i
srunovni$tvo sc utvrdujc na 143 milijuna, dok jc proradun prcma
lrr.oju jen-tinga 1734. iznosio 97 milijuna. Sklzrd bi sc nloglto
,,spirsiaviti, jci radun dopusta mnogc Salc, ali komc bi ct<lni<>
zrrclovoljsWo?2o Ilrojkc ipak ntdvgr> t'tdrl|'"riu svoju vrijcclnost, u
l()tnc sc slaZu strudnjaci, i onc najstarijc, kojc sc odnosc na Kinu
rr. rlrzdqsblja Ming (136tt-1 641+), nisu najncpouzdanijc, ncll() nirprotiv.
Llkratko, viclimo s kakvim mlrtcrijrtl()tn ntoranlo rltditi. Kltcllt
lrrojkc prcncscmtl n;r gra{ik()n, usp()stavlja sc pribliln;t jccln:rkost
,r'rr,,c1,, Iivrgpc Sto sc pt'tltclc cltl Ilt';tl:t, i Kinc, tlgr:tniicnc nlt llittti
tt.r'ilorij sv<ljih provincij;r. I)ltlrlts sc, t-tostltlollt, v:U{ll svc vii,c nltginjc
rr li,9r'isi Kint:, olrzit'()llt l-lit sttrp:rnj njczinit nittltlitctlt. Ali, prilllilrllr
rlr llr., r:r sc jr:rlrlrl<ost izllrfui riziktr tlrt ltuclc jccltrtttn ocl rr:riilrsrlijih
',t;rrliltrt'lt tt poviit'sli sviit'tlt zit poslit'tlrliilr pc:t ili icsl strllit'ilr, iorl
1;r. rrrolt'rrro gtotli rr llrilrlilrrotn ltrontitttrltv:ttrjtt st;tt'ttlvttiSlvil ll:l
.,r'tjt'ttt.

Iir't tttt tttI

llt

rt tt,Ir'I /'\t t ttl"I

rt t

Opcct Pol)tt'l'Q(:i'i

t' \t'tIl''ltItti't

ll'! ltttt ltntlrt

IIt t'

sui ic I rt

(prvi

eim u XlX. stoliciu rlrspolulcnro s vicrojltttrirrl.stlrtistikrttttrt

Kina il.i livropa' svakrt z:t
istinski p,rpit fStll, samo za linglcsku)'
cjclokupnog dovicsebc, prcclstzrvljaju gros'so "''o)io' tcwrtinu
jc' prencsena u povij cst'
danstv;t. odit;; ;;ii;a'""tt takvc proporci
nijcunapriicclosigurana'l"vrop^it<in'bilciu'odfudcrdodanas'
su sc.kretale brZe od

Ako
najvcdi uf.trrnr.,iot3ti populacijc svijcta'
prij e XWII. stoli e6a
zitproslost
sc'
da
.rp,r,rr"'
dru gih, -"Zi;;[ii,i
o.d 1 do 4' za sv"tku tu
zaclrLiproporcij:r ocl 1 do 5' raclijc t'bgo
sviietom. ova opreznost
masu koja sc ,.r"p"."a"jc s prcostalim
ukazuie,napokon, samo na na5a dvoumlienja' dvije krivulje za
povuii il;; claklc, s kocficijentom 4 ili 5,
ujerojatne krivulje popuKinu i g.,,op,,^^r.,t." t,i'."., clobiti dctiri
ili pet-l.vropa, s dctiri ili
lacijc svijeta ililJ" sc-pocturlirrati s tetiri
rck^apitularivnorn grafikonu bude kompleksna
pctKina. N"r.oi"
"o
omeduie Siroko podkrivulja, k",;;; "o;"Uif"t ao najvi.ih 6rojki
granica' zamislimo u
rudjc ,rrog.r6;ti (i gt"soka)' izmeclu tih
stolieia' dala
njihovoj bli;i;i-ii"tt'" kt';^ bi' ocl. **: f-*II'
svijcta u njczinu razvow'
s't cuk.rpno stahovni5tvo
otprilikc.od
jc
viclcna i pomoiu takvu raduna, ta populacija
ne radunaiuii' clakako'
1300. clo 180b, zaclugo tcitla porastu'
smo vc.6 govorili' Ako smo
snaZnc i trenutetdnc rcgrcsijc o kojima
najnilu procjcnu (250
zaI3OO-1350, dimc zapotinjcmo' oclabrerli
1 780)' porast
u (1' 3.39
mil ii u na), u:zim'ailri zi !<r !- 2arvi 5
::lllY"'
g
161'jerovati. utvrcluiuii
bi daklc bi";;;i;J 4OO%.Nitt o ne mora

polazistc.,^-ot.,i-umuocl35o,akrajoclBJ6(nainiZa,.Wilcoxova
pola tisuilieda' odgobrojkazl), por"(anlc bi iznosilo 135%' U
varalofript"t;"t"om,pravilnomrastu(pravilnostie'odito'samo
tlJi" bilo konstantno' icdva
>>stvar .l"hr;;];J 1,73t/",ili krctaniu'
na stvari Sto se u tom
miienia
nc
Ni5ta
viclljivu ti;ek6m goJit'"
dirazaob li u stanovni5wo. svi i eta udvostru
golemom
";;rkom
lo.Utomkretaniupremanaprijcclnisupobijeclilenitiekonomske
Nema sumnje da je to
neclaie, ,riti f.ut,ir#tf", niti vtlfta smrtnbst.
do XVIII. stolieia, i to ne
dinjcnica bit;; za svietsku povijesr oct x!.
prilagoditi tom pritisku
samo na planu razine.Livota:rrt ," moralo
cjeline.

llvoStoncicnimalozadtrrlitipovjcsnit'arcTapttda:-onisvi
p<tznajubrtlincncizr:tvt-tczn:tkovc(osvaianjcnovihzcmali:t'cmikoii potkrcpljtrir'r nltg,raciic, t-r.t..i l", lronilil<acif c, trrbrrniz;rciic...)
p.tl;rtli.t' . '/,',tt.t't.vt'',t1, zlrl<litri't'i i rlllilrirricrtilt'
St, lrr.,i(.lrr.'.'i'r.,],,2,'t,t'

it )

lioilt str oni iz rtyilr izvrrkli, ostltitr sllot'tti, it't'stt 1'it't'rtvltli tllt it'poiltr';t
tlgrlrrtii't'tt:t tt:t lrvt'o1ltr, tlttl< it' i'irrit'rlit':r tt;rir':rTrtij:r, tl:titrzllrrtlljivijrr otl svilr l<ojc clctrto zrrlriljcliti tt ovoj krrjizi --" tlrt it' i'ovit'li
prlltijctlio llrojnc z:rprcl<c kojc srr sc sr.rpl'()tstavljlrlc rricgovoi lrroid;rn<>j progrcsiji u st,irtr..zatttlf trttrcr kle je t?oslatt(t(). AI<o t:t$pot':tst
ljudi nijc stulto cvropski, ncgtl i svjctski, vlrljrr prcisllit:rti broinc
pcrspcktivc i ltrojnlt tut-ttlticnjlt.
Ali prijc ncgo cloclcnlo clo t:tkv;t zlrkljudk:t, vaTtr<l jc da sc:
vratimo nckim pror:tdunitna.

Sporni brojeui
()d

statistidar:t smo posuclili mctc>du, sluZcii sc naipoznatijinr

lrrojkama, onima kojc sc <tdnosc na livrtlpu i na Kinu, da bisrn<> iz
njih izvukli procjcr-ru o stanovni5wu svijcta. Oni ncic moii zztm;crititom postupku... Ali suotcni s istim problcmom, statistidari su
1r<rstupili drugadijc. Oni su postup:rk rascjcpkali i uzast<lpcc i'tr':rdunervali st:rnovni5tvo svakog od pct >dijcltlva< svijcta. Cudnrlg
li po5tov:tn japred stc>ljctnim pocljclam:l!Ali kakvi su njihovi rcz'ul'
lrrti?

Prisjctimo sc da su jcdn<>m za svagdit Occaniji pripisali 2

rrrilijuna stanovnika, Sto jc od malog znatcnia, buduii da sc taj
siiu5ni broj unaprijcd gubi nzt rubu na5ih zablud'a; a cijcloj A{i'ici
lo0 milijuna, o dcmu vrijcdi trud;r rasprar4jati, buduii da jc, prcrlr:r
nlrscm mi5ljcnju, t2t post()ianost, pripisana stan()vniStvu s:rmc Alrili c, malo vjcrojatna, ;r procjcn:t isiljcna, tc odittl utjcdc n:r pr<lcjcnu
r' jclinc.
Na jcdnoj smo tllbcli salcli procjcnc strudnjak:r. Prirnijctit
t:crno da svi njihovi prorltdr:ni poiinju k;tsnt), l(t50, i cllt su t-t
pr':rvilu optimistiani, ukljudujr-riitu ncclavnu ankctu koju sr"r pr()vcIt' sluZbc LJjcdinjcnih n;trocl:t. 'l'c mi sc pr<>cjcnc ug,l:tvnom i'inc
srrviSc vis<lkc, barcm u ()n()ulc Sto sc odtr<lsi nlrjpriic n:t Ali'iktr, lt
zrrtim nrt Azijr-t.

Snriotro jc rt s:ttrtotn ptli'crtktr, l(r5O. grldit-lt:, clit"tltmii'troi livi tlrrl:r z:rostlrloj AIi'ici (ositn njczinlr tnctlitt't'ltnskog t'trll:t),
prirl;rti isti lrroj ( l(X) rnilijtrrur). Nijc t:rkottct' t'ltztttttntt rtiti Aziii
l(r5O. prirlrrti nrrjrriZt' lrr'oil<r' nrt lrtlrlicutnrr (25O ili 2\7 rrtilijrrrt:r),
li:ro niti v('()nrir visolitr lrrojl<rr orl -1.1O, kojtr jt'1rt'clrt'zrt 1rt'iltvltlirl
( .;rrr S:trrttr lt't's.
ro1"ri

it

ll'i ittrt lttttftr

lr\ tl Nlll.lltlNlNlr\ \ IAN( )\/Nll(A

( l(r\{) l()'r(};
l()(x)

Occanija
100

Afrika

3.]0"

2io-'

522... 67r"..

8'

Ilvrop'a (lJkljucvroP-

ski dio Rusijc)

UKI]I'NO

417"

1*

59

144

100.-'

140... 187"..

26()-.-

470

694

1.091

1.550

545

733,4 915,6
660,1 835,6

1.176

1.608

1.098

1.530

'272'

859...

r44
13.. 12,4.. 24,6"- 59
744
13.. 12,4"..24,6-." 59
274. 423.
t 0:i.
t40". 187.. 266." 401..
100".

Amcrik'.r

tuju(i i

too

65(; 857"
1t79.. 602.. 749.' 937..

257.

Lziia

t00

338"

594.

2.416

lryori: I]ttIletitr dcs Nilliotts Lrtrrc's' 1;rosillac 195 I ' Rroikc bt'z zr it zdit:t zrrjctlrritkt'stt sr illr izrrrritt'trt
;,;;[. C;;t,,'s.rurrtlc'rse za A[riku bilc su z-aok.ui-e'rr.''l'.1()o.
+

Afrika srcclinom XVII. stolje(a zasigurno ima ncpostojane

brolkcstanovniStvr.O,-t,,icoctpoloviccX\lI'stoljciaprctrpjclo
se pridruZuju
sve vcia otimanitr crnog, ioblja za Ameriku' koia
t zt ):t:mlic islama, Sto ic potrajati sve do XX'
raniiim otimanjim
.fo rnlZc biti tako samo zahv:rljuiuii odrcclenom bio,i"ii"C^.
istof]a
ios(om zclravljr-r. Drugi jc d<tkaz tog zdravli',--9lPtt toga Crni
stoliciu'
stanovni5tva prcma c't iopskorn prodiranlu' y IVI'

poku5ajima' neie bcz otpora otvoriti

l\razll'.Dostupno
nrect Irorrngalcii'.a, kao sto jc to prije njih udinio
zbitorn livotu
prilidno
o
;; i" ,rk,i.1".,"r"k<rliko tradakl5l.jctlosti 6c uni5titi cvropski
nalct
,"riu[o u njihovim skladnim scocima kojc
u XlX. stoljciu.22
tla ipak, ako llvrtlpljanin nijc r-rstraiao u lclii d:t.sc clokop:t
,"^rrli.rcrnc'AIiikc,, razl<igic t.r.c-5t<) sLl g,1l 'ci nlr .5:tli zltttst:rvilc
irlttit':trtc gt'.zttit't', >tlizt'tr>>7.;rrit7.nc<< 5,lt,sti: 1',,','i,,,lli',r,.' ili ti.rrf
lrr ij:r, srriit'lr, ,,,,,1,',,,, lrolt'st,,, tl:t ttt' zltllot'ltyittlg i lrt'pitlr'1t'rr':rzitt"

i" t ,rr'rti.r"nt,^usprko, ,"ki*

s\,('l)olt'sli Lr)ilnr:r lrl;rt:;r vt'r)rt)il t('7itli tllttltk''\. ()rtc sri, ktr() ivjc5tina
r;rtrriili.ilr plt'rnt'rr;t, poslltr.'lj;tlt' z:tl)r'cl(c. Ilt'z:tci i branc prcsijccaju
r i;t'lit': ll<o lri s(' usl)('() clivljirn v()d,tnla Konga? S druge strane,
;rnrc'r'ii'kir l)usl()l()virm i trgovina s l)alckim istokom, m<>biliziraju
s\/(' r':rslx)l()iivc lrktivnosti lJvropc, kojoj su intcrcsi drugdje. &ni
liorrtincnt s:rln Saljc jcftinu zlatnu pra5inu, slonovadu, ljuclc. Sto
yoi viSc od njcga trdLitl? Sto sc titc robova, oni nc predstavljaju
nrirsu kojoj se rado vjcrujc. Trgovina robljem ogranidena je dak i
l)r'(f rrra Americi, mo'Zda samo zbogkapaciteta transporta . 7,a usport'tlbu, od7769. do 7774, sveukupno je irsko naseljavanjc brojilo
rt'h 44.000 ukrcavanja, ili manje od 8.000 godiSnjc2a. Isto je tako,
rr XVI. stoljciu, iz Scvillc zaAmcriku polazilo u prosjeku oko dvije
rrstrcrc Spanjolacazt. eak i ako prihvatimo za robove sasvim nezatttisliu broj od 50.000 crnaca gocli5nje (on ie biti dosegnut u XIX.
:,toljciu, u posljcclnjim godinama ropstv;t), on bi bio u skladu s
.rll'iikom populacijorn od samo 25 milijuna. Ukratko, masa od 100
rrrilijuna biia pripisanih Afiici, nc podiva ni na kakvoj pouzdanoj
r rrr jcnici. Ona bez sumnje prihvaia prvu, veoma nesigurnu sve,,1riu procjcnu koju je 1696. dao Gregory King (95 milijuna).
Z:rclovoljili smo se time da ponovimo broj. Ali gdje ga je on sam
rr:riao?

ItaspolaZemo daklc s nekoliko procjena: J. C. Russel26, na

1,r'imjer, procjcnjujc stanovniStvo sjevcrnc Afrike u XVI. stoljeiu
,r:r 3,500.000 (a sam ga, bez dvrstih argumenata, procijenio na 2
rrrilijuna). ZaD.gipatXl/I. stoljcia joS uvijek nam nedostaiu podaci.
\lolemo li govoriti o dva ili tri milijuna, buduii da prve solidne
l)r'()cjene 7798. pridaju Egiptu 2,4OO.OOO stanovnika i da danaSnje
lrroporcije izjcdnaduju sjcvernu Afrikr-r i Iigipat? Svako od tih
:,lirnovrii5tava samo po scbi danas dini desetinu afridkog ljudsWa.
I'r'ihvatimo li te iste proporcije za XliI. stoljeie, ona bi mogla
rznositi 24 do 25 milijuna, ve( prema tome da li iemo prihvatiti
;t'clnu ili drugu od tih prethodnih brojki, od kojih se posljednja
otlnosi na XWII. stoljeie, a druge dvije na X\{I. Brojka od 100
rrrilijuna vcoma je daleko od tih pribliZnosti. Odito, nema dokaza.
{ )klijcvat icmo da uwrdimo bilo koju brojku, ali bit iemo kategoriini u odbacivanju brojke od 100 milijuna.
I'rctjcranc su i visokc brojkc zaAzijw, ali rasprava ovdje nema
isltr lt'7ir-rtr. (larr Saunclcrs2T misli da rVilcox nije bio u pravu kad
;t', okrr l(r5O, Scst goclinlr n:rkon Sto su MandZuri zauzcli Pcking,
sv('() st;urovrriilvrl Kirrc rr:r 7O rnilijtrn:l; ()n ga zatim smiono udr,oslnri'rrit' ( l5O nrilijrrrr;r) U lorrr z:rrnrScnorn r:rzdoblju kincskc
)t

I;t,t.ttt t tttI Ilt tt

tt, I t'I

I t' t t I' I

t'' t t'r rI' l' I t t I t

Iit

'li'!ltttt

t'

',...,,,

', ,,,,.,;

Chantoung

Sseu-Tch'ou

Tch.6- Kiang

K0elTch6 ou

xians)si
Fou - Kien

Yun'dun

Kouang -Tong

u KINI U XVIII' STOIJITCLI

3. UNUTnASNJE MIGnACIJII
stolic(u povc(ava u Kini migracije od
Intcnzivan clemograhki iot:rtt u XVIII'
t'<:tt^'" ova karta (1" Dcrmigny'
provinci.ic ao p.otnti;c; niihovu shcmu
stolictu\
XVIII'
u
f'gni'i'''" u Kurllonu

i svc cJbvesti u pitanie (nisu

obi'n c p orc'sk c j c d i n i i"i n:,'r - r iri rgb i l i i c cl n ostavno nala ogtti i'(ra'
Hwa Loub (pri jcvod Chcng Hcng
ce?). Wilcox sc oslon io n't'Tor'tttg
broika niska; ipak' valia voditi
Chen). Prctpostavi*" a^ je njc[ova
mand,urskc invlrziic; zrttirll
raduna o sffahotni* "Ar..r*rii"ki."
I'' IJshcr28 iznosi 75 rniliir'rnrt'
7575.brojka ko;'.,;c r"konstruir;('t'
(rI, l"rrcrrrt ir':tlttottt
a 16(tL 1O-l; l(rg(;. slulbcna lrroll<a izrrosi

poviiesti, o svcmu

lt

e rnoL'ediskutirati

lttrtfut

.nrt()t r1 t)ll, :t l)r'('nr:l tltttgorrt llO, ;rli l(ru0, to jt'st l<lttl sc n:tltokon
ui vl slio rrr;rrrtlTrrrsli,i llorctllrli, ttt'l<i llrrttrik govori o Sczdcsctak
rrrrlr;rrn;l sl:ulovttilirt, lrrojc(i lO rlsoba p<l ognjiStu, Sto nijc norrrr.rl,rrr liot'lit'ijcnt, i'rtlt ni zlt Kitru.
Nilirrlio prijc l(r[JO, ili boljc, priic ponovnc okupacije Rornr()./(', l(rlJ.J, zupodinjc, poput plime, zahuktali demografski rast
t'.rrrr' ( )rr:r jc z,rstiacna, zaklonjcna Sirokom kontinentalnom eksl,.rrrii(rrrr koja (cKinczc dovcsti do Sibira, Mongolije, Turkestana,
f rlrt'r:r. IJ vl:rstitim granicama, Kina je izlo'Zena kolonizaciji naj\ r'( ('ll intcnzitcta. [J svim nizinskim predjelima, svim navodnjivim
lrrr'zrrljt'irna raste vrijcdnost, kao i planinskim podrudjima u kojir r r,r
l)( )stir.iLr svc brojniji palitclji Suma. Nove kulture koje su unijeli
l'rrrtlss'1[gi u XVI. stoljciu, kao kikiriki, slatki krumpir, nadasve
I,rrl,rrrrrz, r,lsprostranjuju se, svc dokizBvrope nije stigao krumpir
| ,,1r tic p<>stati vaZnim tck u XlX. stoljeiu. 'I'a se kolonizacija
,r'r rtli <tk<> 174O. bcz vclikih sukoba. Nakon nje, komadi1 zemlje
| 'r ,
rr,rrrrrit'r'rjcn svakomc, postupno ic se smaniivati s porastom
'. r, r r r r v r r i Str, a, brLim ncdvoj beno od pove (anja obradive zemlje29 .
I t' clrlbokc prc<>brazbe pomaZu da se provede jedna kineska
t,' ).. | )ocl :r rska rcvoluci j a<<, udvostrudena snaZnom demografskom
r, r.l1;f ij1;m koja jc prcma5uje. Vjerojatne brojke su slijedede:
f r,rro, 1 20 milijun a; 1700, 730; 772O, 144; \740, 165; 1750, 186;
| 'r'o, 211;777O,246;1790,300; 1850, 43O3o... Kad George Staunrr r11, .,1'lipslar engleskog ambasadora, 1793. pita Kineze, koliko je
'.r.rrr,r'rriStvcl Carstva, oni mu s ponosom, ali ne i s iskreno5iu
,r l1,r rf irf itju: 353 rl.llijuna31...
\li vratimo sc na stano\mi5tvo Azlje. Ono se obidno procjer

rrlrr;r'rlvostruko ili trostruko veiim od Kine. Radijc dvaputanego

r. t('r' sc, dini sc, Indija ne izjednaduje s kineskom masom.
f 'f !, t('na (30 milijuna) stanovni5tva na Dekanu 1522, prema spor'
nrnr (lol<urncntima, clalq bi cijcloj Indiji broj od 100 milijuna
-.t,rrrovnikrr'J2, Sto prcma5ujc suwemenu >sluZbenu< kinesku brojl,l, rr ito nitko nc mora povjcrovati. Uostalom, Indija ie tijekom
,.r,rltcr:r l)rL^trpjcti tc5kc ncdaic koje haraju sjevernim pokrajirr

r,,,ilr.1 ".

Ali rrt:tlrrvnrr izudrtvanja indijskih povjesni(ara ukazuju na

pr,t vrrl i nrr snrrT:tn clcmografiski rast lndije u XVIL stoljeiu3a.
'r.rrsl;rit' i li'rrrrt'trsl<lr ncobjrtvljcna procjcna iz 179735, koja joj
lrrrlrrsrrjr' 155 rrrilijrrn:r lri(:r, clok ih l7fi0. Kina>>sluibeno<navodi
,'"r Srrriorrt'st:rtistikt'Kirrgslt'y:t l)rtvis:tJ('nc bi nltm dade za pravo
f

j5

;r,t't tr t t tt I I I

t't t

rtr

t'l /

.\ t t

tt

l'

Itt

t''' t tt

A' I t I r

ti

I Ir

ilr rriti rrr()gli Prilru p()glcclu tc inlcriorll()sti lll(liit'. Ali rlt'lristtt()

vatiti zaNorcnih tlii ju'
drt sc i't'icdU svakom sludaju, At'iia zakoju prctpt]tt::'.ll'""r
ili J60 milijunit, a
naduje , ari;" iii t i iC.", iCtlO. bi biolila 34O
TTg0.600ilig00.Naglasimoponovona5usklonostprcTani.Lim
cta bi iznosilo u mili j u nima:
brojkama. O[" i e'O."rto.rorrri.tvo svij
Amerika 10' occanija
Afrika 35 ili 5b;tU ilio 'ti360' Evropa 100' prvog proraduna, s
na.eg
2; mogli bi;;^;.i,plznati iccl velidina
istim ogradama neizvj esnosti'

Stoljeca, jedna u odnosu

prenxa drugima
prema prostoru ne
Provieravanja kontinenta za kontinentom
wemena, stolie(e za
moraju isklli-rtiti ite:Le provjcre sa stanovista
prvi model za*wopuiza
stoljeicm. p;;i-il;;bert37 iuo.o* ie
aya 9va:!!nja: prvo' da su
ga
su
razdoblieJl;;0-is;o' voaila
posljc<lnjebrojkenajmanjcsporneo"ctsvihclrugih;kaodrugo,ako
Jr"irsnjih ka nekaclagnjim razinama, da
se polazi .d;;i;;l
"J
a trze. krivul j e rasta. P r oizlazl
izmedu ni ih val j a prcrposrav n uj e roi
od 266 milijuna' i
kao pretpostavka, za Ilvropu i8fO' brojka nagle, nc^prihua?
toliko
zakljudak _ rrlJ"li cla krivulle odito nisu
od 173z;a1750'
ih naprimjcrW. F' Wilcox- o b.rojci 21]^?)S9O;
stoljeiu i qt"-']."11 "
izaL65o. i iAoo, 13(r i 100' Neka se u XVIII'
dio viska, dodijeljen
oclnosu prema ustaljenim procjenama;_ieclan
(-sve te brojkc odito su dane
uXD(. ,tor;Ju iiilii'.piethodniku.
uz sve rezerve)'
godi5niim p o sto cima^r asta
N al azimo s e tako pr ed r antntnirn
od 1600. do
koji su ,""iif." prilagtdeni _nekim istiaZivanjima:
u5(.. 2,4Yo; od 1750. do 1800. 4o/"; od
L65O. 6,2"/o;

ii ie;0."a"

1800.do1850.4,6Yo.Zagodinu1600.nailazimonabrojkuK.
cii elu Ewopu)'

Bel".il (gotovo. 1 .ii milij u na stan o'rmika.za bi:*9^T:gti

91
Ali nedost^;;;#;ito tt^ttu" ozbtlian pokazatelj
smjeru-' od.1(r00' do 73OO' za

Juliu

'I

sa

tim hoclom'proslijecliti u suprotnom

j
Sto Tnam(), postoi i
wij eme," g ii.*iri ounoS, oirlobl j a u ko cm, kao ctcl 1 1t5O - do 1 6 50'
i I 50. clo"1 45O, tr t atimliv uspon
snaizanp,i
"J
Ncdv<ljbcntlnrolcnr<l,n:tvlltstitirizikiodg'<lvornrlst'.prihN:rirnlrrrit: rizi{n:t
vatiti to ol:rk<l firzrrristi:rnir. l'lrtrlil Morrtlrt'rtlt.
livt.rlllli:rtllt, vt.lr it: tltrgtlg
lrrtlil<:t z:t tr,tttt,.,,,...,.1 t(X) rltiliitrtr:r

t'!ltttr lnrtftt

rr',ll(,rrr rr li,oit'rtr sc rnolt'nto kolclt;rti iztttc'tltr tri krivuljc, jednc od

!,.r",,, lrrrr) slo rrlt;tzrrjt't':tsl otl l(rOO. do l(150, drugc <td2,4%o, od
It,"O rlo 175O, i 1'rosljcrlnjc od 4'*/,', <>rJ 1750. do 1ti00. Logidno
l,r'.rrro st' rrsnrjcr'ili ka ov()m posljcdnjcm postotku vodeii raduna
,r ri,r.,lrrricnoj, irli rrcutvr<Jcn<>j liv<tsti rasta izmedu 1457. i 1fu0.
l(r..rrlr;rl . 1,15O. Iirrr<>l'xt bi trcbala brojati pribliZno 55 milijuna
'.r,rrrrrvrril<rr. I):rklc :rko sa svim povjcsnidarima prihvatimo da je

rovnii(vo kontincnta od 1 300-1350. izgubilo bar petinu cjelorg lrroja ri crn()m kugom i njczinim pratiljama, brojka bi se
rrrr,1,f ,q rrlvrcliti na 69 milijuna. Ne mislim da jetabrojka nevjcrojatrr.r l'rrsloicnj:r i bijcda cvropskog istoka, iznenaclujuii broj sela
f, r ,f ,r lc ncs(ati u cijcloj Ilvropi zawljemekrize od 1350-1450, sve
I' r nvi('r'llva u moguinost te visoke razine, u blizinu razumne
t,r , )( t('n(' .f r,rliusa llclocha (66 milijuna).
Nt'ki povjcsnidari vide u Zivom zamahu u X\{. stoljeiu >obrr.nl;,rrrjt'< nakon prethodnih padova38. Da smo zadrZali na5e
f r1 , rllrr', one lri najprije bile izjednadene, azatirr. prekoradene. Sve
ir til {)|il() vc()ma SpOfnO.
..r.rr

l. r r;

,111

f! t' l; r t t I r d nj a
I tt ttt r titt tt,ja

nedouoljna

f'rr rr.,r,rjr' loS u podctku naznaten problem: opei porast stanovnt..r\'.r svijct:r, u svztkom sludaju Kine, tako je izraziti nedvojben da
l,r r r r,r';rv:l nit prcispitivanje nckada5njih tumadenja. Nekaza njima
'.rlr' i rrrr Povjcsnidari koji dcmografski rast Zapada uporno tumade
,;r.1r l,ssr jt'rrr smrtnosti u gradovima (koja, uostalom, ostaje veoma
r",
r t,,,L.r )
1;orustorn higijcnc i napretkom medicine, povladenjem
lr.lrnl;r, lrrojnirn dr>vodcnjcm pitke vode, padom smrmosti djece
I l,r )r r rt( ;u)icrrr pros.ictnc dobilcnidbe, Sto su sve argumenti veoma
,, ltl',' lr'zittt'.
;\lr rrrolali lrisrno, na jcdan ili drugi nadin, drugdje, a ne samo
rr,r /,r1r,rrlrr pron:r(i istovjctna tumadenja, ili istu teZinu. U Kini, u
l,,l,I rr r lrnrliovi trvijck lrili >rani i plodni<, ne bismo mogli primijef t i ..l n r:,t :u r jt' prosici'rrc dobi lcnidbc, niti porast postotka natalitf r,r Slrr st' lit't' lrigijcr,c 14radova, 7793. Peking broji, prema
1,,r.'rr'.rrr;rr rrt'liog cnglcsliog ptrtnik:t, 3 milijuna Litelja/'o, a odito,
ur.r rl(' st' iiri orl l,orrtlorur l<oii ni iztllttcl<:t nc dosclc tu fantastidnu
.7/

I;t,t.t

tr t t t r

I lt'r t

tt t

I r'

.\ t t

tt

I'

t rtt

t'

t't

l'

ItIt

t'

tt

i It

l't'lltttt lttrtltt

t'

ll('vbrojku. IJ niskirlr ktt(lttltlt, l]()lllilitlli(' Pot'()tlit';t it'tr1rt':tvt)

nc rr.loZc l)iti'
;erolatno. Higiicnc tu
Kakomoz.mo,nciz|azc(iizlJvrtlpc,tlbjztsnitinlrg,lir.ltst
ono sc udvostrutuic: od
stanovnisrv, n*i;i (ocl L722. dt> 1795.
grado"
t4 clo f 9 mifii"n^jl a"ft neclostaju lijednici i kirurzi"l' a u

vima nema nikakvc higijenc?

stoljc6u objasniti
A ako izademo iz;van llvrope, kako u XVIII.
j olsko-portu galSpan
o
porast r,o.t,rriris.L-, bito o" gtolsaskog' bil
ni os.obito zamietljive
skog, u Americi u kojoj ncha ni lijeEnika,
llrazTla'
higiienc, u o*6i"' u tiio cleJaneiru" ocl1763'prijestolnici
hoginje' kao i u
koiu rcdovito posjc fuie iita groznica ili gdje stani u' t azx aju1i
u enclemskom
ditavo j Latinsko j Americi,^p u,stoie
svako bi stanor,rri5Wo moglo
Ukratko,
osti(';2.
obolfele r'o"-io-t

imatisvojnadinrasta.Aliza5tosesvitiporastiodvijajuuistom,ili
goto\ro istom trenutku?

opie ekoNeclvojbeno ic bilo posvuda' a osobito nakon ranije

,i xvru. itoljeiu ali vei i mnogo
nomske

"b;;;;
umnolavanjaprostoraStoSusenudililjudima.svezemliesvijeta
svoje. puste ili napola
tada su ," ,uri" kolonizirale , naseljavajuii
prostora
suviska
p"ir" zemlie.Ilwopa jc izvukla dobit iizevropskomzivotnog
koiiir'lazi
istoku
kao
i hrane rorrrroif.,;.,ci pickomoriu,
jc
govorio
kako
gqai {tablv; kako u iuZnoj
iz svojega ,fu"-#tt*a'<,
jo5 modvarnijoj i neRusiji, tako, na primjcr, i.u. Simovitoj i
odrLala borbena
humanijoj l't^JZitt["], ondje gdje sc tako. dugo prema jugu. vridaleko
granica T";;;g arr*r, sacla"potisnuta
inzistirati. Ali
jedi to i za Ameiiku, a cla i nemimo potrebe na tome
crne ze,mlie
takocler i za Incli.iu, gcljc ie zapoi.ela kolonizacija
za Kinu, tako zauzetu u X\llI.
regut ctu bl;inill o^t'^yuni -1oS viSe i
sebe i pokraj sebe'
stoljeiu ispuniavan i"ypl"'-!rna i pustiniu'.k*
Rend Grousset' >>ako
>Ma kako p;;;;;k;^lno izgleclalo"' pisao ie
drugom velikom
bi trebalo "tp"t"aiti porilest Kine s nekompovijest
Kanade ili
ialja-lo bi pomisliuq lu
ljudskom ;;;;;,
iizvan politidkih
sjedinjeni;$;i;"".U oba sludaja, rijed ie bitno,
koja je ostvateritorija
golemih netaknutih
promjena, o
bijedna.po.lu"I"u;u"ju
sobom nalazio samo
rio narocl i"i"ui'iii;Jpred
ekspanzria nastavlja, ili, bolje'
se
nomadska iliffi;.;I""'la
Ponavlja u XVI[' stoljeiu'
obnovljcna ckspanIpak, ako u cijclom svijctu postoji t'-?.:o'
zlja,t<-ljcstogaSttljcp()rasta()br<liljucli'ViScncg<r<luzroku.,rijcd
hil0 pr()s(()t':l nil dohvntt rttkc .to
fc O poslic.fil.i. ll.rist:r, trviick 1cl,l,,l lri grr llrrtli,ttit'lit'li' ili l<:rd im
g^ ic trc.lr.i,r.,sv,,1iti, svrtlii 1rr,i

l.\'

l,'lrtlo lrolt clttto. I rl;ttt;ts,

rr i1l;tli ,,liorr;t('rrottr,, svijt.ltr, li:ro

it() lvt.(li
l',rrtl V;tltit y it'ziliottt postttlt'ttittt orl nurlt'rrr:rtil<t', i tr ktljcrrr, llrirrrjt', ul('i('(lrrrr r';rzl rrlrilit'lionorrrisl, >('ovjt'k vist'rtt.rrur n;r r':rs1r<ll:rgrrrrju
rrrtr it'rlrrrr tlrrrl.tr rlolinrr Mississippia, rriti drugi tcritorij Argcnrurr',, ''', l)t';lz;lll l)l'()s(()l' ioS uvijck p{)stoji; vuljir joS zahvati(ckr,rr,r'ij:rlnt.irnnt', stcl)c, i:rk ilrrktitka p<ldrutj:r ipravc pustinjc,
'.r l. r rjc rrrotlcrrrt. tclrni kc tn()g,u prircditi mnoga ir.ncntdcnjt.a6
ll lriti, prolrlon rrijc u (()rnc. Prav<) pitanjc ostaic ovo: za5to jc,
* r.,t()nl lrr:rrrrtku, >gcogr:rl'.ska konjuktura<< u igri, dok jc ponuda
1rr r r:,tr )r':r z:ll)l'ilvo ltil:r trajn:r-/ Sinkronizam stsrara problem. Meclu,.rr.(lnlr ckononrija, djcl<)tvorna, ali jo5 slaba, ne moZe sc jedina
..rrr,rtr.rli otlg,ovorn<rnt zit jcdan tako opii i tako modan pokret.
t ',lrl,o jc i uzrok, toliko jc i posljcdica.

lirlrrroui, hlime

lr r,,rr, r,iic ili manjc savr5cnom jednoglasju, moZemo zamisliti

,.rlf rr ) l('(lirrr opii odgovor. I)anas on viSe ne(e izazivafi podsmijeh
r r, r r r., I't'r r i k;r : prom j cnc klimc. Neprckidna kolebanja, bilo temper,rrlr (', lrilo tlaka, bilo kiSovitosti, proizlaze iz posljednjih sazetih
lrtr rrzivrrih istralivanja povjesnidara i metcorologa. Te promjene
,l;, lrr;rr rr:r tlrvcrjc, t<lkovc voda, ledenjakc, razine mora, rastriiei
'rr,r. i r r.rslirr;r kao i lozc, na livotinje kao i na ljude.
lzrnctlu XV. i XVIII. stoljeia, svijet je tek jedno golemo sel; r.,r'r r, 1r'i icntu tiO clo 9O%"ljudi.Ziviodzemlje, i to jedino od nje.
l r r, r r r r, L vr l i t ct:r, ncdclvol j n aberba, upravlj aju ditavim materijalnim
'rr,'r,)f , lr. njih proizlazc nagli udari, poput ugriza, u bjelici
,lr r , , .r, li;r. i u ljudskom tijclu. Neke od tih promjena otkrivaju se
1,, ,"\ rr( l,r tr isto vrijcntc, iako sc jos samo tumade pretpostavkama
r rt ll r;rcu j u, kao j udcr ona o promjenamabrzinej et streanttct.
f,, I r
li \lv"r' sroljcitr zbilo sc opic hlaclenje sjeverne polutke, naprerl,,r,rrrlr' lt'tlcnj:rku, slrnti, pooStrcnjc zima. Vikin5ki put prema
\rrr.'r rr r lrrckirrtrli su oltasni lcdcnjaci: >Nado5ao je led (...) i nitko
Irilr(t./(' Pl,viti st:rrinr putcm, a da se ne izloii pogibelji<, pise
lrr ,1,\ r( ( )nr x lv. st<lljci:r ncki norvciki sveienik. Ta klimatska drailr.r. rl('r()f:rln() ft' rlokir-rula normanskc kolonijc na Grenlandu;
ufr l.r lrrrr,ljt'tlrrjilr Prt.Tivjclilr, pronadcna u zalcdenom tlu, patell' .ilt .,rr rl(,li:tZ'"'.
f .rlrr.rli. jt.t;rli, i<lrlr:r l,rrjtr XIV >rn:rlo lcdcno doba<<, prema
1..r.r.,rr l) I Sclrovt.;t'8; lrio jt'lo rl:rklc jccllrn dirigcnt koji vlada
r

l;r't tttttttl IltttttrIr'l r/ '\It ttl'ttil''

tt'tt/t'l'l'tittIIr

ll.)ittrt lttttltt

r'

Zcr.lederteriieke'iiezera'iusctllSLt'pokct'z(Lteliklin'lct'tskibn'eclata'God'i'
o-7.:
;; ;;;'''. i] u'J "' o' o (r o n!
r e 1 8 1 4 . ( k a o i rcs ;;,7
J:!:::,
(Foto snark)
poctnftie'
se tt uetiko saimiitto
';""::r';;:,;;::

: ! X !:

iii;;;","

clrugadijeodKraljaSuncaidijasevoljaoditujeuiitorodnojEvropi,
u maslinicima Provanse' kao i u
kao i u kzlii riLinih polja ili stepa'
tako kasno tope snijeg i led'
skandinavskim zemilama " ttoiima se
Zitu vremela da sazrrie:
;i;;;;, " Lurbicla se sto priie vrati' ne daje
najhladnijih nakon
dogoclilo se to. t;;s"id goclina oko 1690'
XVII. stoljeia mnoZe se
;"-;; stoljeiaae i ,, fi"I, polovicom
a u unutra.niim
prir"a"" neda,e:zlosretne si."' ki." skakavaca
udestale su pobune
pokrajinama, kao u Francuskoj Luja )OII'
materlialnog Zivota dodatno
seljaka. Sve to priclaje kolebanjim a
simultanost. Ta moguinost
znatenie incoicta oiia.njava .riihor.,
frzi(kec j el ovito sti Jrt"
ljudskih climenztja,

;;;g"

i',

op i avan j a o clre

c1

en e b io I o Ske p ovi j esti

prvo jcdinswo'
ic. sviietu pridala
"lcrolatno
i uzaiamp.ije vclikih t'iktiio, priic inclustri'skc rcvolucijc

t.rvrrno Sr'.rL:t lilrrrr;t, \'('()lnil jt'sloTt'rt sislt'rrr, irrit'zirto cljclovlrnjc

u.r /r\'ot lriljlrli;r, zivotirr jlr i lyrrtli rtrolt'sc ostvlrriti s:rrno krivud:tvim
prrlcvirn:1, r'lrzlir'ilirn l)l ('ntil nrjt'slirn:r, ktrttur:rrnir i godiSnjim dobinr.r ll rrrrrjt'r-t'rroj z;r1l;rrlnoj I.)vropi, postoji tako >ncgativna kor,l.rcij;r izrrrt'tlrr l<olii'inc kiSc koj;r padtt itmcclu 10. lipnja F20.
..r pn jrr,, i >pozitivrr:r Iiorclacija izmcdu postotka sunianih clana u
r .rzr lolrl[tr izrrrcclu 20. <>lujka i 10. svibnja i br<>ja zrna (u klasu)
rr,r,, 'o. T.clinto li ozbiljnc posljcdicc povezatr s klimatskim pogor'..rrf l('rn, ()no sc mora y:<>kazati i u nastanjcnijim i nekoi >>zaprel,r .r nr r zrrlradnc Iivropc najvaZnijim< zcmljama te umjerenezone.5l
1,, ;r' srrita oditost. l']rimjeri izravnlh utjccaja klime na urod koje
',,r rst;rl<li povjcsnitari, odviSe desto ukljuduju marginalna pod, ,r( t:r i kulturc, kaoZitou Sveclskoj. Usada5njemstanju joSpodrobri
' 'r ', rst r':liivanja, ncmoguic jc uopiavati. Ali nc predvidajmo suvi5e
l,,r,lu(i(' odgclvorc. Neka nztm je na pamcti priroclena krhkost
, , 'r 1, li:r prcd golcmim snag,ama prirode. Blagonaklon ili ne, >>kal, r r,1.u ,, jc gospodar ljudi. Logidno, povjcsnidari ekonomije Starog
1,, ,r ltli;r vidc u njcmu ritmidki slijcd dobrih, lo5ijih ili loSih Lewi.
Ir ;,.rr;rvljani udarci pokrciu goleme fluktuacije cijena o kojima
' rr r'.r' rr)r)ogc swari. Itko ncic pomisliti daietapostojanatemeljna
1, l. r ., L. r r jcl omidno ovisila o promjenljivoj povijesti klime? P oznata
rr rrrr jr' j<r5 danas kljudna vaZnost monsuna: svako zakainjenje
r r r r rr ,:,i tr Indiji nepopravljive Stete. Ponovi li se takva pojava dvije
rlr rr r 1y rtlinc uzastopce, glad je tu. Covjck se jo5 nije oslobodio tih
rr.r',rrilr stcga. AIi nc zaboraviruto pusto5enja su5e u Francuskoj i
,, ., |,. ( I noj livrop i 797 6. i li ncuobidajenu promjenu vjetrova 1 964.
i l')(r'r rr Sjcclinjcnim DrZavama, koja je istodno od Stjenovitih
t,l.r r rrr r:r l)r'ouzrokovala katastrofalnu su5u52.
,\loTcrno sc smijati mislcii da to klimatsko obja5njenje ili to
r 11 rlr r.11ri(' ncl)a nijc zbunjivalo nekada5nje ljude. Oni su suvi5e bili
,r r'.lrn:,('rlir.r du s pomo(u zvljczda obiasne tijek svih zernaljskih
.f \.u r, poit'clin:rdnc ili kolcktivne sudbine, bolesti... Matematitar,a
1,,,111'1,.111 i okultist, Or<>ncc Iiin6, postavljao je u ime astrologije
l','' l lgrrtlinc ov:rkvc dijagnozc >>Ako se Sunce, Venera i Mjesec
rr.r,lrr rr zrr;rl<rr Illizlrnirc:r, pisci malo zaraduju te godine, a sluge se
lrrrrrr' f rlotiv svojih gospodara. AIi bit ie obilja iita na zemlji i
rrr ,l, rlr rljrro siutrrrrilr lttrtcvlr z:r br<tjnc lupe'Ze .<<53
I

nih ckonomskih Prt>7im:tnirt'

ittl jlt rrtislirn,
tJk.lik. .v<l klinyrtsl<o olr j:rin jcnit' s:ttlrli, k:to trt'
lrtlit'tltttlss1r,() tli. islirrr., trrv:rjrrro st. tl;r g;r llrr'lirltttit't'tltt
1t

It') lttrt I'ntltr

LJtrSTVICA PODA'['N KA
(f-9z11to do otprilike lO%")' iznosi
Sada5nje stano'vni5tvo svijetali se pribliZnim
danas, 1979, of.o"? t"ifijuraJljucli' Obratimoako se postavimo
predstavlja'
brojkama koje smo izniiei-i,ta masa
vi5e ljudi od. to-ga dalekog
u 1300. ili 1800, od i cto LZ puta
do 72' od 1 do 5' i niihove
;.;r;;";^.'o ti k;fi.i,;"ti.oi r.broike
koje ie. sve objasniti.
,r^*e
wii"anoJti,^
iste prirode:
nisu
Utoliko vi.e Sto ;;I,;d;l; t*li'"t" koji niti sgvijek
biolo5kog glediSta,
dak
dana5nje dovjeianswo ni|e Z^prauo,
ipak' usporedba
Pa
L2 pwtauvciano ,i^.tol"'iS*o t IOO' ili 1350'
rit,i"if, brojki, otvara neke pcrspektive'

il#;;

"il"

zr.

Ill'l'KA KOI) PAVIII

Mirrrlrt:ll<>. - 2. (lasa clci lcwicri. - 3.

Trrl otl opcka oko parka. - 4. Opkop
I r,rrrt rrzt.
- 5. M<>st San Antonio sru5en
n.r 1ro<'t'tkrr <>psadc. - 6. Drvcni most koji
t, z;r vri.icnrc bitkc porulio vojvttda od
Alcnqr:lna. (Prcma li. 'l'hom.)

lXm

prodavalo se namonumentalnoj trZnici Bezisr.ur,r u sr-cu golcme prijcstolnice.

Nrrl;omcnimo da su vojske plaienika Sto su se podetkomXVI.
.,r, rl;r't:ir borilc zaltallja, vcoma male, od 10.000 do 2O.O00ljudi, s
| { I r lr i( ) top()va. 'I'i carski vojnici sa svojim sjajnim vodama, jednim
l'r ',r ,rilt:om, jcdnim dc Bourbonom, jednim de Lannoyem, jednim
l'lrrlrlrt'r'tom dc Chalon, koji u na5im Skolskim udZbenicima hamen,,'l)(rnrlirvaju onc druge vojske plaienika kojima zapoijedaju
1r rl,rrr lfrrnjo l, jedan Llonnivet ili jedan Lautrec, broje, u biti,
l(r (xx) lf rrdi starih (cta iz rcdova njemadkih Landsknechta iSparr,' 'l.,liilr puSkara, 10.000 elitnih ljudi, ali koji se tro5e isto onako
l,r .,., k:rr) klrsnijc napolconska vojska izmedu bulonjskog tabora i
',l,.nrtolsliog rata (ltt03-1808). Oni ispunjaju scenu, od La Bicor1,rr',r ( 1522) clo Lautrcc()va neuspjeha u Napulju (1528); Pavia im
;r l,rl,r vrlrturac (lS'251:t. 'fih 10.000 okretnih, nasilnih, neumollnrlr l;rrtli (to su tulni junaci posto5enja Rima), vi5e znade nego
-i{ ) o( X ) i l i l (X ).(XX) l j udi d:rnas. I)a li su mogli
biti brojniji u ta dal,rra
rl ur('n;r, li;rtl sc nisu rnogli pokrctati, niti opskrbljivati, osim u
lr,lr.rtrrn zutrlj:utut!'l'olrjc:cla kod Pavic, uspjch jepu5kara, i joSviSe,
I'r,r.,rrrlr trlrrrlr;r. Volsk:r lrrunjc li odvi5c je dobro hranjena u
,,r1.lrrrrirrr;r lioji jt' lrr':rrrt' otl nc1:rt'ij:rtcljsk<lg t<>pa, izmedu zidova
l'.rr rr l.o;rr opsicrl:r i vojvorlskog p;trk:t nurnijcnjcnog l<tvu i okru',r ('( l( )z(:lrllja. Svc to,

Gradoui,

uoj slee,

flote

t"1 poviesnidari susreNa na5im retrospektir'rrim putovaniimo' mleiilima'--samo male

iemo priie )(D(' stoljcia, Ol"Ti ttuslrn stanu na dlan ruke'
drugi'
gradove, too i muie;;;k;'i jed3i i
na dvori5tu
Koln, .tu;r,"ii gt^[ u;"*"dke5' t' >rv' stoljeiu'
kopvelikih
i
kao
tizvodne i nizvodne'
dviiu prometnic"'n?i"",
'i"L' ZO'OOo -Litelia u razdoblju u koiem se
il'h;;;""r, U.";i
10 prema f i gdje je
ruralna i r.rur* i.lp;l;tir' nalazeu omieru ukazatr pred nasim
urbani napon \rJc=Ltito jasan da se moLe Litelia znatna konodima. Prihvatimo da ie ikupina od 20'000
koja treba nahraniti' Sto iznosi
centracija l;rrOi' snaju ,ialenati'usta
nego aglomeraciia od 100'000
viSe, ako se zadri,esve proporcrle'
mogla zna(itt originalna
do 200.000 o"ona J urir. iu^isiite StJle
[ovorgil o Istanbulu
iiivakultura u fof"t' XV' stoljeia'-Istoiako'
000 Litelia' a nesum400'
arem
XVI. stoli eea, to;lm treba pripisati b
spravom re1idaieto urbano dudoviste
;ff;6;:0b'o;e, mozemousptrediti
s velikim dana.niim aglomekoje se ., ,rr"-rl',,ioZ"
mu sva stada ovaca Sto su na
,"ltii*" Da bi pt"Zi"i", potrebnasu
litaricc izll'g1pta; lito i drvo s
raspolagan;r, .ro iLttt'^nu', 'ii'o' grah'
A'ziic' i cla bi sc,lln.vilit
Crn.gmorzl; g.'u"tl'i, clcvc' k.nii iz M:rlc
(
u k t<lt,t: i rtllltlvi k<lic
p.Jruluciil,, .ui .,,J1rri,rZi"i rrrrrikir.t'i )urstv,,
lttt'sk, llt'.tl.vl it's.lxtl:t
srr t,tlrr-ski r,r1r,,,l'i tl.vt'li iz ltrrsiit',:t

4.t

;(

t'tt t t,

k!. I lt't t t t t I t l r/'\

t t' rt

l: !

tt

t t t'r t kl' I t t \ t

IIr

gtlit' (i(' st' l'i'

lcnog ziclin:rnIr (trlt sl<trit'tl()lIl l)l'()st()rtr),

r't'11;rit'

1525. izncnada odigr:rti bitklt'

Long Marston Moot'rt (2.
tsto tut o, itrasrro i oclludna bitka kod
u drami cnglcsl<og
srpnia L644)', fi1 p;fz .kraljevske vojskcsnagc: 15'000 rojalisgradanskog ru.I, "ftf;udila je^tck ogranidene
Parlamenta mogla bi sc
ta, 27 .OOO puriu-"rri araca. Cijelalojska

smjestitirrupuroU'odeQueenMar?i-QueenEtisabeth'primjeiuie
peter tu"t tt,Zi{ti^"."liei da ;e ,riraiE ru .trutu ljudskih zaiednica
smo izgtbili"5s'
(...) dinjeni.u fto;i obtlie?avairt'j suijet koieg

Nakonstosmotoizrek|i,nekismionipothvatidobivajuna
podetka mogle uma-

wijednosti i;;;J;;;,ki koje bi im od samog

onih Spanjolske
niitt zna(e"i". it"""fjeni imjeli pothvlli,.poput
kolod>>upravljadkih
uprave kolale *"If i,. polu'"fi od velikih age' Barcel on c' poke Lisabona)' N'l al
vora<<, Sevil le, Ckdiza (kasnij
i zemljama_ Ewope; pothvat
morima
retati galije, ilot" i ter"cios
su se sukobili
poput onog f.tJ rlp1"'" tZ'-fitttp a!7 t5Jt)'. Bdie na dvije
najmanje,
3eislam i krSeansw",'"f."p"t 100.000 ljudi
prijateljsk"no,",ou.,r,*e".,errciielosti,Stonalakimgalijama,Sto
Sto tisuia ljudi!
na telkim oblim brodovima koji's9 ifr,p11{ti5e'ili milijun! Kad je
;OO.OOO
Zamislimo fi;r.o;o ui clanas nosila 'Wallenstein
uspio sakupiti
oko t63O,
pedesetak g;;;;i;ni,e,
je to jo'5've6i
100.000 vojnika pocl svojim zapou1"dni5.wo1o'-bio snabdiievas.luzbi
pothvat uoiiii riLrnievao izur"t r,, organizacTju.
u Denainu
&-pobiiediti
{o1a
voiska
nja, pravi relord' Villars-ova
posljednje Sanse'
(L772)b.",i;6'000 i;"Jio" ali to je vojska odaja id'Aulnaya' ratnog
Dupr6
Kasnije ,e, kao t744, prema rijedima
normalnom' barem
postila
vojnika
OO'OOO
izaslanika, f-iftt
"Jf
dana'.objasnjava on' valjat
kao teorettfi;;"',"r' Svakog fi'rtog
(er ima i
(e zataj brojif"Ji'prgayale"ti rzo.o0:0 obroka dnevno
obroka; po so_0.99
dvostrukih .ini.Lr."j, dakte podjelu 480.000 od 600 kola i 2'4oo
kolima i ,,";;i;;balo, zakllueuje on' vise
postalo ie jcdnostavrlo'
konja, .rpr"gt'"tih po detiri<62 Svc to
vojnidkog kruha'
postoje drk f;;il" {ne ie.lie.zne peii za pet'enie
razlaiu(i
topnistvu'
je
Ali podetko..ri'v,' stoljeia, ledni raspia'"a"o
broj od
izab.ala
raztititep;;;;;j;(" r.ruba,".t "ne tbpovima,
2o.ooo. iludi6i.
mogu ponavljati u
Olri p.im;"ri potkrcpljuju dokazc koji sc
uzrospanjolskoi,
povodu bczbioi siudaicva. Porast gubitaka u 5i(it prcrr.a prilid(390'g(x)
k.vanih irg;;,r* It&,"i', f irrtlt) -t6i'<)
lir-:rrrcrrsli.i,
tr
1t<lrristcr-tit'trl Nltt'tlcsn<l sigurni,r, fr,,,,,t,rrtir.:r;,,a;
Novi sviit'l('('; tt Sllltz:t
l<.g t.rlikt^ii.'r, Ali'i,'i, t'g.virt,,ttr t'.lrlit'rtt

r,!ttttt ltt'oltt

rrlolslir)l ()l)('1, tltst'ljltr':urit'rtt log Novog sviit'l;t lliit'lt'irrrlr (tr XVI.

.,toljt'tirr tistrtlrr otllrtz;tlirt g,otliSttjc, l(X).(XX) ukttptto). I(t:llttivna
grr osjt't''rrost svilr tilr lrrojlii tt:ttttcit: 1'rt'oltlcnt cjclinc.
llrrzlopi jc torncr Sto livropu, zltog svojc politidkc zatvorenosti,
rrr'postoj:rrrj:r llcksibilnosti ckonomijc, nijc kadra da se oslohpdi
lt't:t'g lrroja ljudi. llcz AIiikc, ()na nc bi mogla oswariti wijednost
irlrrr,()!l svijct;r, zbog tisuiu r'tzl<>ga, nadasvc klime, ali i stoga Sto
r rrl(' rr)()!lla iz svojc radnc snage izvu(iviSe elemenata. Suwemenici
rr,'tlvojbcno prctjcruju, ali seviljski Zivot ipak vjerojatno osjeia
1,, rsljcclicc cmigracijc, tako da Andrea Navagero moie \526. re1i:
,, I r rliko yc ljudi oti5lo zalndiju da je grad (Sevilla) slabo nastanjen,
r li( rl()vo u vlasti 'Zena<<67 .
K. -). Ilcloch jc nado5ao na iste misli, poku5avajuii odmjeriti
l,r.rvu tcZinu Evropc X\{II. stoljeia, podijeljenc izmedu tri velike
',rlt' l<ojc sc zanju otimaju: Otomansko, Spanjolsko carstvo, Fran, , r.,lur Luja )flII i lUchelicua. Radunajuii mase ljudi kojima raspoje
na svaku
l.rzrr u Starom svijetu
- on
- oko 17 milijuna ljudi
r lr ri,:ro do zakljudka, da jc to bila razina iznad koje sc moglo teZiti
, rl, rzi vclike sile68. Mi smo danas daleko od toga...

lirrt ttlruSkL,
I t t' rQno prenaselj ena
I

\lrrr rgr: bi druge usporcdbe mogle sugerirati isto tako valnatumar r n lir. Pretpostctuhno da jc stanovni5wo svijeta oko 1600. iznosilo
,r',f nirru dana5njcga, da stanovni5tvo Francuske (proradunato u
',1,lt'rrl dana5njcm politidkom prostoru) iznosi 20 milijuna, Sto je
, t, r ( )iatno, ako nc i sigurno. linglcska broji najvi5e 56e. Da je i jedna
i r lr rrli;r r.cmlja rasla prcma prosjcdnom svjeskom ritmu, Engleska
l,r ,l:rn:rs morala br<ljiti 40 milijuna stanovnika, a Francuska 160.
,/.r Iir':urcusku (ili Italiju i Njemadku X\{I. stolje6a) moZemo reii da
..,, ,,, 1,icr'ojatno vci prcnascljcne zemlje, da je Francuska, zbog
.,r r r;ilr t:rrlirSnjih rnoguinosti, prcoptereiena ljudima, prosjacirna,
l,, ., li r rri srr i nr usti m:t, ncpolclj nima. Brantdmc vei kale da je >>puna
,',1)ur jrrjcttt<. lsr:lj:rvanj:r, zbctg, ncpctstojanja politike nametnute
f
,,rlrrz13r, org:rnizirurju sc kuk<t mogu, bilo kako bilo, tako u XVI. i
\\'ll stoljcrrrr pron:r Sp:rnjolskoj, s odrcclcnom Sirinom, kao i
l,.r',rri1t'l)l'('nlir >olocinr:t< Atttct'ikc, ili u slutaju vjcrskih progona,
1,r rlrl.ont ,,()nog rlrrgog l<t'v;tt't'tri;t lrr:tt'tcttslic k<ljc zapodinjc 1540.
1t

I;t,t't tr t t tt I I Itt t r tt I r'I

/'\

tt

l" I

tr

t'

t t'r t l"

l'

Itt i ttI It

I't'!ltttt lttttftt

t'

Slrrt'lti jr.to osolrilo s;t zitl;tt'ittt:t igr';rtlitt'liirttlt. Ali lrostoji t:tkodcr

iopslrtltr st.li: lrt'z st'lilrlilt koli su cloSli iz Iirltncuskc, Spanjtllskc bi
zt.irrtjc c"'c.sto ostitlc t'tt'olrrltclcttc. 'l'c ptljcdinosti ukazuju na obim'Io je odit znak franrr<r, trirjrro, clrultvctto izrnijc5lrno iscljavanjc.
(.rtr
u I d, gospodar G ourvillea, krte u
r. r skc prcnlrscl jcnosti. .f clrn I I
r

jc golcma brojka, ali ne i nevjerojatna.

U zcmlji, stoljciima izloLenoi tom nasrtaju broja, iavlja se u
\VIII. stoljciu svojcvolino ogranidavanie radania,pa >dak su i sami
Inrrlcvi bdjcli nad svojim zanosom, kao Sto i9 pisuo Sdbastien
Nl(:rcier (1771), kako bi otklonili dijete izku1eTT<<. Nakon 1789, u
rol<u kljudnih godina revolucije, nagla5eni pad postotka nataliteta
t.rsno cltkriva titp.otttonjenost kontracepciiske prakse78. Ne treba
lr tu reakciju, u Francuskoj raniju nego drugdje, u toj dugoj
prenapudenoSiu?
1rr o5losti zamijeniti s oditom

r rrza, Sto

ca

stoca n aselj enosti

t t'( t zine ciuilizacij e
(

poDRUdrA

t**ott#iIsj*j iiirl'o

Karta F. de Dainville a, u:

ISELTAVANTA U

Populct',,"t6f1.', n'l' Vidi komentar' ircft'a" III' str'

i tt

Itrrrluii da powsina kopna iznosi 150 milijuna km2,

sada5nja

iznosi 26,7 stanormika

1rr r rsjcdna gustoia svijeta s 4 milijardebi1a
,, , li rn2. fsti bi proradun, izmedu 1300. i 1800. dao nainilu brojku
,,rl 2,3 stanovnika po km2, a najvi5u od 6, 6. Pretpostavimo da
.',rrirrr proradunamo dana5nju pow5inu (1979) najnaseljenijih
;,,,,lrr.rdja (200 i vi5e stanormika po km2) dobili bismo bitnu pow..rrrrr rlanasnjih gzlsrilc ciuilizctcija
radun se desto ponavljao i
rrrrlt'rrjao
11 milijuna stanor,nika po km2' Na toj je uskoj traci
1,, ,r r<.t.ntrirano 7O%o Livih bi1a (gotovo tri milijarde ljudi). Saintlrrrpiry jc to rekao na svoj nadin: svijet izvora i kuia samo je
rr',1,;r lr';rka na powsini kugle zemaljske; prva gre5ka, jer njegov se
,r\r()n izgubio usred paragvajske dZungle; druga gre5ka, spu5tao
'.r' nir saharski pijcsak...79. Zadtiimo se na tim slikama, ga asirrrrtriji, na bcsmiilcnosti nascljenog svijeta, oekoum.6ne. dovjek
rr',t,rvlj:r svijct praznim r.a dcvct dcsctina, desto silom, takoder iz
11(.nri['il, kir<l i sto14a 5t0 jc poviicst, taj neprekinuti lanac napora,
rlr rrlii'ijt'orlltrd'il:r. >l,iucli sc nisu rasprostrli pozemliipoputmrlje
rrl;,r, vt'tr su ri('ispt'v:t skupili p()put koralja<, pi5e Vidal de la
Itl.rrrt lrt', lo jt'sl, g,ottrillritr(i sc' >ttzltstopnim slojcvima< na >nekim
t,r 1,.1111;1 ol<rrplj:rnilr ljrrtli,.8o. Mogli llistn<l u prvi rnah zakljuditi, jer
1

Sprvimsistematskimprogonima(protivprotestanata)iokondava
p-okretom koji je
se tek L752-1753, s poslfednjim emigraciiskim
uslijedio nakon krvavih represija u LanguedocuttTl'
Povijesno istraZivanie pokazuje jo5 juder 2'nepoznatu Sirinu
O na i e dokazana
fr ancusko g is el j avan ia pr emaib erskim z eliamaT
sratistidki; podacima kao i biljeskama putnikaT3. L654' kardinal
ReAaiznenidenje 5to duje da svi govore njegov iezlku Saragosi,
gdje ima beskonadno mnogo francuskih obrtnikaTa. Deset godina
[urri;", Antoine de Bruneise dudi velikom broiu gctuaclcosa (to
nalaze u Madridu, njih
i" p"ira"i nadimak za Francvze) koii se>preru5
avaiau Spanjolcc
oko 40.000, kao Sto procjenjuje, i kojise
i izdaju za yalonc6, Komtezane, Loreniane, prikrivajuii da su
Francizi, izbiegavaiuii time cla budu premlaicnittT5'
oniSpanjolskuprijcstolnicuopskrbljujusvojimobrtnicima,
svojim ljudima Za t;Skc poslovc, svojinr prcprrlcl:rvltdintit, pt'ivrricnini vis.l<irrr z:rr':rrl:rrr:r i trrt:r1t'iic'tl 1.lr.t';tt'tttt;ttitrt tl.5it'ittllt'

47

I\'t tt,ttrtI IlttrtttIrI / '\tt ttl Irttt' tt'rt/.'ttIttittIIt

l'iltl(l

ttt-(rl(l

\)

Chosse, p3che

ei cucillotte
Nomodcs et 5leveurs

Cullurcs peu 6volu6cs,

poysons i lo houc

t)'--."

Culturcs ovonc6es

Civilisolions denscs, ovec chorrue

i

6. CIULIZACIJE >KULTURE(

I PRIMITMI NARODI OKO 1500'

l.Tasmani.-2.KongoanskiPigmejci.-3.Vec19(Ceylon)'-4'Andanrani.-5.SakrjiiSemanzi._6' -1 1'
aiboney lAntili). -^1o.,G6-Botocudos'
Kubui. _7. punani (Borneo). J-. Filipinski Negfirosi. -9.
t4. veliki kanjon lSicdinjene DrTave)' - I 5 '
Indiianci cran chaca. -I2. Busnranil - I J. Ausiralijrnci. - 19'
Parngonlla.
lT.
-i s. rnai;'"n"i luZnih otrala iilca
Donja Katiforn ija. -l6. Teksas i Meksiko. Karliarhli'
i
istokr.
ccntra
Eskinri
-2J'
Yukrghiril
-2t.
Atabaski i Algoquini 1r;.u., x"rra.). -2o.
inttilanci sit'vcrozapatlrtc oh:rlc isjcrlirr jctrc Dt'i:tvt:
Koriaki, cukdi. -24. ru.o.i, cilii"ti. bolcli. -zs.
Italifo.niji. -2t1. IJzgaiivari s.lxrva' -29'
i'i<""".i.1. -le. roru.rui;.ri. "ir",ln",.,r. -27. Ccntrlalna
Arabi;tN..racli
l.
*30.
suttarc.
-.12- I):rstil i hlisk()ist(xrlrilr ,lir,i.rt -'l-l'
I,l.nrniii
otodjc.
--l
Kanarsko
J(r''lilrt'tirrrskip:rstiri''-37'l'ilx'titrtski
l)astirilr.nrir:rlttilrl,rkui,r.---ili.K,rz,rk-Ki1giz.-J5.Mongirli
sortrirlt'ii()irlt'sit'vt'roist<xYlrt'Allik<"
slitf()si(.(li()('i.-.1ti.ZrprrrlrtiS,'r.l,rrr,i

.ltl.IsirxtrriSt"ltl'ltl

-45'
Nil()tska plenlena. -42. Stodari istodne Afrike' 4)' 7'apadni.B?!'\1.'. 4!'..}{otentoti'
rtliirliii""i. al. Polineiani. -48. Ameridki Indijanci (istok Siedinienih

.,, r ,,,,lriiriii'i,,if .,,i"li. -aC.

r',,.,\.r)

/r().Arrrt'rir:ki

l,,,li,;;;:ii;;P,;;i s;cainienino3z'w11,;Jp nrazilski-lndr.ianci'-5f iileanski

, ,t,1
52. Korrllr.tr'tski ir:rrrxli.'-5J.'Nat'odi istoinoafiidkih ie19n' ja-'. Obale Gvineje -55'
!,r, rrr.rr:r Ass:rr.ir i ttirn,t,ri1c. -i(,.-iit.nr.,rrn g.,'riih zemalia Indonezije. -rJ JJi-1,^Sgrpilhzemalia
I'l;rninskli iiunrsklrplcntcnaccntrirlnelnrlije'-59'Madagaskarci'
r,,,l,,t.rrrr.111;1,117;11xrrlrlt.Kirr,l..5S.
"",t,1",i;i
Abesinci.
.'rrr. [.ir.,,,,.:r, M,iJ; ?rr. l)cruanci i A;di. -63. Finci. -64. Kavkasci. -65.

,,,,:i

r,., Al.:;l,rr:rri strrr.rs;t.rlio,.,. (i7..;r,g,rz-,r,,r,l,ra Iivropa. -68. Istodno Sredozemlje. -69. Istodna
/{). S;r'vt'r,rz:r,.,,1,,,, 1,u,,r1i,,.'Tl lrrrlii:r lkltita nc tazdvaia m.uslimane i hinduse)' -72'
",,1'.,/r.rrll(.,rzi;sk,r1,;rr11rst.k.1.'7.!.
ll,r,t1, z,:tnllt'lrltlttnczijt'.-i4.Knezi'-75'Korclanci'-76'
r,,,,,t,
,"',""

I r1,.rrrr

r (l)tt'ttt,r (i. V.

lt'rvt'stt)

4O

49
,,s

Ferna,nd, Braudel

I'eZina broja.

Strekture suakidttinjice

Selo u. ieikoj, innedu orantica, iurne i trt ribn'jaka, n'a plt'tu pre'na
pragu: tr"gi desetak ku(a oko 1675. To je gotguo ista dhnenziict,
ostittb seli u. istoj seriji kara,ta. (Centralni arbiu karatct, Orlik, A 14.

(Otisak Arltiua,)

gustoia je nekoi bila toliko slaba, da izmedu l4OO. i 1800. nigdje

.r"mu uistinu gustog ljudswa kojc bi tvorilo civllizaclje. Istodobno,
ista podjela, ista asimetrija dijeli svijet na teska i uska, i prostrana
iprazna,ljudski laksa podrudja. I tu brojke treba svesti na njihovc
razmjere.
Poznajemo tako, oko 1500, uodi utjecaja ewopskog osvajanja
na Ameriku, gotovo todan raspored civilizacija i primitivnih kultura u ditavom svijetu. Dokumenti tadasnje epohc, kasnija kazivanja, juderasnja i danasnja ctnografska istraiivtrnja, daju nltm
valjanu kartu, jcr kulturnc granicc, k:ro sto znltmo, prilii:n6 sc:
sla6o mijcnj:rju tijc:l<onr stolir.(:r. (")ovfck nirirrrtliit' livi tr ol<virtt
sv<ljih vl:rstitilr islittsl;tvlt, ge'ttt't';tt'ii:ltlt;t z:tltv:tttt'rr tl klrllrlitt svoiitt
1t.k:rtl;rirriilr rrspit.lr;r. t'.ovicli, lo ztt;tr''i sltrtpilt;t koioi pt'ip:trl;l: lx)i('

dinci je napu5taju, drugi sc u nju uklapaju, ali skupina ostaje

vezana Ltz jcdan odredeni prostor, uz blisko poznato podrudje.
Ona je tu pustila k<lrijenje.
'W.
Karta koju je za svljet oko 1500. izradio etnograf Gordon
Hewessl i ko;u'reproiuciramo, rjedita je sami po sebi. dna
razllkuie 76 civllizacija i kultuia, ili 76 mallh odjeljaka razliditih
oblika i powSina koji su rasporedcni na 150 milijuna km2 kopna.
Buduii da je ta karta veoma va:Zna i buduii da iemo joj se morati
desto obra(atr, poglcdajmo je paLljivo vei u samom podetku. Tih'
7 6 komadi(a pu"zz I e a zacrtav a)v podj elu od odj el j ka 1, Tasmanij e,
sve do 76, posljednjeg, Japana. Podjela scbez pote5koia oditava
<>dozdo prema gore: 1) od broja I do 27, razvrstani su primitirmi
narodi, sakupljadi, ribari; 2) od broja 28 do 44, nomadi i stodari;
.l) od 45 do 63, narodi joS nerazvijcne poljoprivrede, prije svega,
scljaci s motikom, koji su dudno rasporedeni, poput neprekinuta
lrojasa oko svijeta; napokon, 4) od 64 do 76, civllizacije, relatirmo
guste naseljenosti, koje posjeduju brojna sredstva i prednosti:
tlomaie Zivotinje, plugove, kola, a nadasve gradove... Nije potrebrro naglaSavati, da su upravo tih 13 posljednjih odjeljaka one
,,rlrzvijene<< zemlje, svemir teiak od ljudi.
Podjcla na ta mjesta pri vrhu sporna je zbogjedne ili dvije
ro(kc. Da li je, s punim pravom, trebalo na tu visinu postaviti
lrrojcvc 67 i 62, to jest, aztetku ili meksidku civilizaciju, civilizaciju
lrrl<:r ili Peruanaca? Da, svakako, ako se radi o njihovoj kvaliteti, o
rr jilrovu sjaju, o njihovoj umjetnosti, o njihovim originalnim shvar,rrr jima; da, ako je rijed o dudima radunanja drevnih Maja; da,
rrgrt'1, :rko se pomi5lja na njihovu dugovjednost: one su nadiivjele
',rr ;rlrrrvitSok Sto ga je donijelo osvajan jebljelaca. Naprotiv, ne, ako
u/n)('r])() u obzir da se sluZe iskljudivo motikom, drvenim ralom,
,l,r nt' poznaju (osim lame, alpake, vikunje) nijedne velike domaie
.'rlrrtirric; da nc poznaju kotad, svod, kola, preradui.eljeza,koia je
i,'( stoljc(irna, ako nc i tisuiljeiima, bila poznata skromnim kulrur.un:r Ali'ikc. Nc, ukratko, prema na5im kriterijima materijalnog
.if \'{,r.r lstrr ncodludn<>st i ista suzdrZanost u pogledu odieljka 63,
ri r rsr lirrskt: sktrpinc koju tck podinje doticati zratenie susjednih
r ltiltz,lcii;t.
Ali rrrrl<orr lto prcvlacl:tmo tu diskusiju, 13 preostalih civili/,r rl.r rr,r svjt"lslioj trzirri, r:lrlikuju dtrgu i usku traku cjelokupne
!{rr1t{r( r' Sl;u'og srriit'l:r, lrilo trsku zcnrlju izv<lra, oranica, guste
rr,r'.,'l;r'rrosli, grrr)sl()r'il liojt'i'tlvjt'l< tlrli rttr<tliktl (':vrsto koliko ih
I,rrl,r rrruzc rlrz,rli Ilost;tlottt, lltttlttt''i rl:t sttto lrrlslt':ttrr't' rlst;tvili
f

I;t,t'tttt

tttI

Iltt

t t tt

It'l /

.\ I t

tt

l'

Ittt

r' \,'t

t A' I t

j, l'('( in)() (lit s(' otttlit' pitlit' st' t'ivllizit';ttli

dovjck nalar,i 1500. orr ttr rurlirzio vcrt i l'i(X), tllr (1t' st' ltt Il:ll;lziti i
1800, kao i danas. l'opis jc lako ttlriiniti: .f lt1;lttr, Kot'ciit, Kitrit,
lndonczija, lndija, islamskc 7.cmljc, dctiri razlititc I)vropc (rncclitcranska latin5tina, najbogatija; grdka, najncsrctnija, koju jc prcplavilo tursko osvojenjc; nordijska, naiLivlia; rusko-laponska,
najizmudenija). Valja tomc dodati dvije zanimljivosti: pod brojem
64, snaLnc kavkaskc civilizacije; ; pod brojem 65, neiskorjenjir''u
civilizaciju abesinskih teLaka...
Pred nama je timc moLda 10 milijuna km2, teritorij gotovo

ncti[)iaill ilr)('l'i('l(i

ii

sltri'rr

od dana$nje Francuskc, osovina velikc gustode,

u najveioj mjeri individualizirana, prepoznatliiva, tnutil.tis nxut6nclis u dana$njoj geografiji svijeta (gdje, ponovimo, na 11 milijuna km2 Livi 7O'/o ljudi). I'rihvatimo li tu dana5nju proporciju
ljudske masc civilizacija u odnosu prema cjelini ljudi (70% od
sveukupnog), kilometarska gustoia tih povlastenih podrudja kretalabise, od 1300. do 1800, prema na5im krajnjim proradunima,
od,24,5 ( minimum), do (t3,6 (maksimum)82. Godine 1600, ako se
zaustavimo na stajalistu na kojcm ie zastao K. J. Beloch, nas bi
prosjek bio negdje izmeclu 2S i 35. Pretpostavimo jos jednu vaZnu
granicu, ako u Evropi njcna mo( zahtrieva tada barem 17 milijuna
[j.,di, razina na kojoj sc u svijctu potvrdujc prenapudenost, lakat
clo lakta, iznad kojc Zivi i cvate civllizaciia, iznosi tridesetak ljudi
po km2.
Ostanemo li jo5 u 1600, naseljena Italija broii 44 stanor,mika
po kmz, Nizozcmska 4L; Francuska 34; Njemadka 28; Iberski
poluotok 17; Poljska i Pruska 14; Svcdska, Norveska i Finska oko
1,5 (kao zatodenice srednjeg vijeka koji jo$ uvijek traie, one su na
samom rubu Iiwope i sudjcluju u njenom iivotu samo u uskim
dijelovima svojcga poclrudjas3). Sto se tide Kine, Kine 17 provincija
(18. Kan-Sou pripada tada kineskom Turkcstanu), gustoia ioi ie
jedvatek ncsto vi5a od 20 (1578)84.
Ali te ra7-ine, za nas toliko niske, vei ukazuju na odite prenapudenosti. U podetku X\II. stoljeia, Wtirtemberg, najnaseljenije
podrudje Njemadke (44 stanovnika po km')t5, icst izrazito podrudje novadenja Landsktrcc.ltta; Francuska, Siroko podrudjc iscliavanja,jc na razini 34, a Spanjolska na sam() 17. D<>tlc Italija i
Nizozcmska, vci b<>gatc i >industrij:tlizir:rnc<<, p<ldn6sc tcli tcrct
ljudi kojc kocl scltc z;rdt").uvuirL. .fcr, prt'nrtsclic:nost jc lirnkcij:t
istoclolrno llt'oi;t ljtrtli i st't'tlslltvtt l<oiirtt:r t'ltspolltittdvadcset puta

\.1

ve

li'l ltttt lttttltt

l. t l t, I It ('

A l' Ilsltt't' t;tzlilitt jt' tt lrisloriislioj tlt'rrrogr':rliii tri r:rzinc

rr;rst'ljt'rrosli. N;r tlrrrr ljt'slvit't' jt'rurst'ljt'rrost grionirskog podrudja
1,rr l<tr2t', rrrislt.r'i rr:r Sjcrlinjt'ttc l)r'7:rvc >gr.unitn()g<), ili pcldetna
rr;rst'lj(.lrOsl rrc()lrr':rdcrr0g, ili tck jcdva obradcnog podrudja. Nasel;t'rrrs( rur tlrrrl.lorn stupnju (Kina i Inclija prije XWII. stoljeia,
l:r,r'opa prijc XII. ili Xlll. stoljcia) iznosi izrneclu 15 do 20 stanovrriti;r Jro knr2.'ltrmc slijccli ,gusta,, naseljcnostpreko 20. posljednja
1r' lrrojk:l nt<ti,dit suvi5c skromna. Ali odito je, danavedene gustoie
1t.t, .1O, )4) z'a ltaliju, Nizozcmsku i Francusku 1600. vei odr':r j ur d cmograf'skoj napctosti. Prema proradunu
r i, r'
Jeana Fourasrr('r':l zu lrrancusku Starog porctka, bilo je potrcbno, vodeii raduna
,, r't'tltr kultura, 1, 5 hcktara obradive povr5ine dabi se osigurala
1,r r'lrr':rna jcdnog dovjcka.s6 To jc gotovo ono Sto 7709. powrclrl.
l).rnic:l [)cfoc: 3 jutra dobre ili 4 prosjedne zemlje (1, 2 do l, 6
lr,r )rtl. Svaka dcmograf'ska napetost ukljuduje, kao Sto iemo vidjeti,
l,rl, izb<>re prehranc (osobito izmeclu mesa i kruha), bilo trans1,,r rrr;rcijc poljopriwedc, bilo pribjegavanja iseljavanju.
()r,c nas opaske usmjcruju tck na podetak bitnih problema
1,, rvijcsti nascljavanla. Izmedu ostalog, morali bismo poznavati i
, ,r lr * rs izmcdu urbanog i se oskog stanor,mi5tva
@uduii je taj odnos
l,rrrf i l)()kazatelj drcvne povijesti rasta), kao i bolje upoznati oblik
',,'osliih grupacija prema normama ljudske geografije.
t I blizini Petrograda, krajem XVIII. stoljeia, nadaleko su
r.rz,rsrrta, vcoma dalcko jcdna ocl drugih, ruina iman)a finskih
',, 1;,rlirr; kuic njcmadkih doseljenika se grupiraju; za usporedbu,
r rr',lr;r scl:r su zna(.ajne nakupine.s8 Sredi5nja Ewopa, na sjeveru
\lp,r, poznajc prilidno oskudna sela. Imao sam prilike u ee5koj
rrrl;r'f i lrrojnc karte nckada5njih imanja Rosenberga, a zatim
lrrv:rr'Tcnbcrga, u blizini austrijske granice, u podrudju umjetnih
",
I,.rr,r Prrnih Sarana, Stuka i grgeda-isto tako iuVar5avskom arhivu
r lrirr srrrn izncnaden krajnjom sitnoiom tih mnogobrojnih sela
'.r ,'r lrirric Iivropc u XVII. i xvlll. stoljeiu: veoma desto tek
desetak
l.rrr,r l);rlcko srno od scla-gradova Italije ili velikih trgovista
i.'r r rt'r lr r l(rrinc, Mcusc i I'ariSkog bazena. Nije li ta seoska oskudnost
rr t,rlrli,irrr zcrnljarn:r srcdi5njc i istodne Ewope jedan od bitnih
rr.'r.h:l srrtlllinc sclj:rStva'/ Nasuprot plemstr.u, ono je bilo to vi5e
r ,r.,,,r rri;urrr, slo rnu jc visc ncdostajalablizina velikih zajednicasg.
r

;r

l\,t'ttr t t tt I

I lt't t t tr lt'l

,\ t t' ttl,' I t t

t,'

\ t'., A' l' l' t l

"

IIt

t'

It') ltttt ltntfur

U ikt r,(r.s./o,\' tt l)tt(tt i('

karta Gordona W. I IctPr:srr'

''"'""')"

u tri swari:
Najmanje
'
stalnost p<>lo'Laia >>kultura<< (prva d<lstignuia) i
veliku
1. U
>civilizacija<< (clruga dostignuia ljudi), buduii da su ti poloZaii
clanas bili rekonstiuirani fednostar,rrom rcgresivnom mctodom.
Postojala je postojanost granica. Njihovo j_e povczivanje dakle
zemljopisnu kuru(t"ristiki, jaka kao Alp", Golfska struia ili tok

^ -l*

Rajne.

2.Onapokazuietakoclerdaie,iprijepobjedeEwope,dovjek
<rsvojio cijeli svijet, vei prije mno8o stoljeia ili
upoznao,
vei
tisuiljeia. On se zaustavljao samo pred najveiim zaprekama: morskim prostranstvima, te$ko probojnim planinama, Sumskim masama (Amazoniie, Sjeverne Amerike, Sibira), pred golemim
pustinjama. Pa-ipak, ako pogledamo izbliza, nema morskog proit u.rrWu koje niJe veoma rano izazvalo dovjeka i otkrilo mu svoje
j)
taj ne (monsuni Indij skog o cean a poznatrsu vei u antidkoj Grdko ;
.r"-u plo.rinskog masivikoii ne bi otkrio svoje pristupe ip1lielaze
nema Sume u kolu sc dovjek ne bi upustio, nema pustinje koju ne
bi preSao. $to se tidc >nastanjivog i plovno-g<<9o prostora, nema
avolbe, i najmanja parceJa ima (o5 prije 140^0. ili 1300) svog
vlasnika, svog koiisnika. iak i surove pustinje Starog sviieta po-d
oznakama3dao 36, utodiste su borbenih naroda, velikih nomada
o kojima iemo ponovo govoriti u ovom poglavlju' Ukratko, Svijet,
,noiu ,turu poJtojbina<Pl, >otkriven<< ie ve1 odarma, daleko prije
velikih otkriia. I sam popis biljnog bogatstva bio je dan s takvom
todnosiu >jos od sumog podetka pisane povijesti<, da nijedna
biljka od opie koristi nile bila pridodana popisu onih koje su bile
otprije poinate,toliko je bilo pomno i po^tpuno istraZivanje kojem
.., p*ottti narodi podwgli biljni svijet<ez'
Neie dakle Ewopa otkriti Ameriku ili AIriku, niti obe5dastiti
tajanswene kontinente. Otkrovitelji afridkog centra u XD(. stoljeiu,
totit o hvaljeni do judcr, putovali su na ledima crnih nosada, i
njihovavelika zablwcla, kao uostalom i cijele tadasnje Ewope, bila
je u tome 5to su vjerovali da su otkrili neku Vrst Novoga sviieta...
isto su tako otkrovitelji juZno-ameridkog kontincnta, dak i ban'
deirantes pcrulistas (pgsavsi iz sac> I'agla, osnovan()g,. 15t*4,), i iciia
sam()
ic cpopcjzi duclcsn;r, ir XVl, XVll. iXVIIl. stoljc6u, otkrivalitltlk srt
stilrc p11tcvcr irijcl<c, 1'riroglrnra lioit'str l<ot'istiti Intlii:rnci,
5t

Porto Seguro

Rio de Janeiro

000

km

7. IIRAZILSKE IIANDEIIiAS (XU-X\riI. STOUECE)

llrrrrclciras su krenule iz grada Sio Paola (S. P. na karti), Paulistas su pre5li
ditavr-r unutra5nj ost 73 r azila". (Prema A. d' Escragnolle-Taunay)

rlr zrr ruku voclili Mamehtcig3, mje5anci Portugalaca i Indijanaca.

t.,r.r prustolovina ostvarila se u prilog Fr.ancuza, kad su, zahvaljuiuii

l,,,,ritlskim mjesancima >Plamenim Sumam2(, u XVII. i XUII.

rljt,(u otkrivcna vclika iezera na Mississippiu. Ewopa je ponovo

,rrli,r.il:r svijct, vc()ma dcsto odima, nogama i inteligencijom dru.,rr

l'(

'11;1.

)n() rr ('cntu ic cloista uspjcla, to je otkriieAtlantika, ovladavanjegovim

r r i(',1( )vi nr tt'Sk i m pr()strllnstvi ma, njcgovim strujama,
'l'ir
jc
puteve
kroz
jtli
i
Wata
<ltvorila
lilrsnlr ltolticcla
r 1.rr.r'rvirrr:r.
(
dovjeka
..,.r l:rnr nt()t':l sviit.l;r. )rlr it'vt'( l;t<llt sl:tvil:t u slulbu bijclog
(

r r | ('

55

'l'r! ltttt ltxtlrt

l;t,rt

tr t t tt

I I ln t t

tI

r'l

.\ I

l" I

tt

t,'

t't t l"

ItIt

i'

t t'

stl llolt" lrt'()tlovi

SVcopic jcclinstvtl tll()l':1. l'olrjctlrli('li;t ljvl'()l)ll, l()
l)()lll()i"p", brilclovi, ltriv.dc nit m()rskilll v()(llllllll; t() stl ltltt',tli
nt'/"'rp^d
prv()14-puttlvaniit
svr>icgil
Zit
raca, luka, brodogradili5ta'

(L697),PetarvclikiSencvara:rarliticuHolandiji,nadtlktlvima
Saarclama, u blizini Amstcrdama'
gustc naseljenosti nisu
3. Posljednja opaska: uska podrudja
(zapaduvijck no-og""'o. Oiim prccljcla koii se veoma d.vrsto dt'ze
su
zapravo
i
Indokina'
.u i\r.opu ,lipan,Koreji, Kina), Indonezija
jelosci
ispunjaju_u
ne
i rrrrr,., Indiju
iur.rtu p'o.ii"i,;n
"or,unienosti.
islamski svijet je nizobala, sctbela
e
civilizacije:
trnjezinep.,-i1"Sot
pril j ubl j enih
j
na rubovim a pt aznlhprostora, p usti nj a' ri eka' To.tu'

uz rubove ehik", .t, Ob'li tt'bt''o (Zanzibat)'5zr-o i uzokuku

se i Evropa
Nig".u gclje on poclil,e svoja. borbena carstva' Cak prema
pr^zotvara
prE.t o iItok.r, s on., stranu divljih pokrajina'
nini.

Knjiga o ljudima
i diuljim zuijerima
postoji uvijek veliko iskuSenjc cla se viclc samo civilizaclie, da s,u
umje5Lne bitnc. izmedu ostalog, one su potro5ile ditave riznice
odjeiu,
nosti clu bi pr.na5lc svoje"vlastito liie, svoja orucla, svoju
Niihovi
napjeve.
s.ro;e kuie,ivoje obidaje, dak i svoje rradicionalne
svoie
stoga
ima
Svaki ocl njegovih >pretinaca<

"^Jir"iioeelulu.
Svcle tu dcsto t'"odi"to' vjetrenjade se u Kini.kre6u
i"riit"bo;e.
^horizontalno: Istanbulu, nozice Skara su konkarmo izn.,tra iz-

u
japanski
JrtfJ.rr", luksuzne Zlidice izradene su iz paprova drva; Crvebrodovi
nasemu;
kao i kincski, nimalo nije nalik
A svaki
"r[J"""i,
.rog *oiu i Perzijsko g zalieva, bez tiednog. t" :ullu"'
u svakom
,oij.ljnk., ima svtle 6it;t ", svoj.9 domaie Zivotinje'
omiljene
tyoi"
postupaiul
t'limu
s
,t.riuj.r, vlastiti nadin na'koii
moie
kuhinje
miris
o6idan
il;; s..oj., posebnu hranu"' Vei i
evocirati ditavu jednu civilizaciju'

Ipak,civt|izacijenisunisvaljepotanitisusvasolzemljcljudi.
pro1*zlei kroz niih ifi pttk zacrtavajuii.im .brisc,
valja
p.i-iti...ri se L\votuvladi i prostranclirinc zvutc Suplfc:.'l'u
drcvnih
knjigu
zlatnu
ili
;;;;li,i knjigu ljucli i <Iivilih tiv.rinja,.(*itr.t,
civilizir,rrih litrtli, icr
s r.()tik()rn, r:ti rt
r"tiakrr
il;ii;rfi";"ir trklrl'llrilil<lr, otttlit't':ttlo osloll;ttl:titr
svoiih stc,l,;l'
sc.ni, klrtl inr sr:

,*u['n4t|,

l);rlt,lii isleli rl;rr tit. nrrllrrojrriic slil<t' tilr tlivliill litttlstltvlt, na

olot'intit ltttlrlttt'ziit', tt 1ll:tt'litl;ttttlt Kittc, trit sicrvcru iapanSktlgt>toka
Yt.so, lrot'tttttzi ili tr horrtrilstl'totlr srcu lndijc' llvropa ncma tih
rrtlornrricrrilr >rlivlirrklt<, tih nartlda koii palc, >jcduii< planinske
itrnrc ktrlio lti uzgtljili riZu na suhim podrudjima njihovih projc pripitomila svoje gor5take, ukrotila
1rl:rnak:r')a. Vcclnlr'r:rn(), ona
il.l 1", ,," postupajuii s njima kao s pariiama. Na Dalekom isto4<u,
n:rpr<rtiv, .r"-i tlhvcza, niti tc suradnie. Brojni sudari tu primjeprestaj u boriti protiv svo j ih
r i rr.i u s u rovost bcz mi I osti. Kinezise ne
Isti sukobi pclstoje
kuiama.
.tiuflin gor5taka, stodara u smrdljivim
i ,, inrlill. 1565, na poluotoku Dekanu, na bojnom polju Talikota,
lrirrcluskom carstvu YidLiagar zadala je smrtni udarac konjica i
topniStvo muslimanskih sultana sa sjevera. Golemu prijestolnicu
,riic gclmah zaposjco ncprijatclj, vei ona ostaie bez obrane, lisena
l,tilrr i Zivotinja za vudu,ler su svi oti5li s vojskom. Na nju se 9d_a
iz okolnih
., r t cu j u, pll atkal u6 i
ie uzduLi poprij eko, divlj a plgmcna
.,' li,, rzt i d:iungli,' Brin j ari si, Lamb adisi, Korubasi9t'
Ali ti su clivljaci kao zatodeni, kao okruZeni tim oholim civilir.rt.ijama. pravi divlii ljudi su drugdje, u punoj slobodi, u strasnim
to je iitina, i na granicama nastanjenih zemalja; to su
1,,,tirudjima,
'X,
gescbicbtlos narodi,
r t rclui)lker.i Fr6cl6rica Ratzela, marginalni
geografa i
je
njemadkih
to istina?)
rr:rr.rrdi bez povljcsti (ali cla li
>na
800.000
l,rvjcsnida.i. ;od"r jc na velikosibirskom sjevcru,
i,,,,r:lirlelo f Z.OOO Cukda, a na 1-10.000 km2 zaledenogpoluotoka
>uglavnom naj siromasnij e
I :r I a, j eclna tisuia Samoj eda 1196 . J
^e:
ako se ovu tvrdnju ne
tir uf )c zihttievaiu najviSc prostora<<97, bar
r,..1i,, obrnuti: iskapaniem koriienja i gomolja ili webanjem na
moze se
r lrVljc r.vijeri u golemim, neprijateljskim prostranswima,
, ,, lrl:tti samo elementarni Zivot.
se prostor
I J svakom sludaju, dim se dovjck prorijedi, dak iako
-nlierimno'ze.
Udaljiti
t rni() ()srcdnjim ili nciskoristiv-im, dMje se
.,,. r rrl ljucli , zna(isusretati ih. iitamo li pride s putovanja, sve vam
..,' ;iv<rtinlc zcmlic pribliLavaju. Evo, prema kazivaniu jednog
tigrova Azije kako lutaju oko sela i grado;rr rtrrika iz XVII. st6licia,
r',r, iz.rrcnlclujuii na kupanju u dclti Gangesa-ribare usnule u
.,r'rr;irrr lrtrrkirila. Ok<> planinskih zaselaka na Dalekom istoku, jo^s
I rl,rrr;rs rirskri'trju tlo, kako bi cldagnali stra5nog idera(a ljudila'
l,.,rr I p:rrlrrt, rro(, nitk<t sc vi$c nc osjeia sigurnim, dak niti u unutra$,'1,,,-ii krrtir. U gr':rrli(tr u kt>icm u blizini Kantona borave zato(.eni
, ,r,rr" it.zrrilrr tle. l,rrs ( lrr.tcs i n jcgovi drugovi u nevolji (L626), iedan
, r rr,1r:li i4[.,rr.i ir,liolilrt': (i1-i:rp glr orlnosiee..f cdna kincska slika iz )ilV.
r

|.rr r

57

l\,trrt t fi tl lltr t ut I al /,\

t t't t * t tt

tv

s t't t k I t I t t I tr I

lt c

'l

t*
tuljana: ouaj zauietni dar iz 1618. priia o pustolouirti iuedskilt
louaca koje je odtr.ijekt, satxta s njilsouint pliienont; na koptlo su naiili
tek duije iednilce kasnije. Stocklsolnt', National-r7'tuseun1.. (FototekaA.
Colin)

L,r'
\,

rt

t'!lttrt lttrtfrt

uepra u Bauarskoj: koplja i uatreno orud1'e (1531). Bajtertscbes

ruht?useutlx, Mihrclten. (Itotografija Muzeja)

7111

it

rt

Lou na

stoljeda prikazuje golemog, prosaranog ruZidastog tigrlt medu

rascvietanim granama voiaka, Svakom po znato dudovi$teloo. Istinu
govoreii, na Dalekom istoku sve ie pretjerano.
I Sijam je dolina, dolina Menama: na njegovim vodama nizovi kuia na stupovima, duiani, obitelji nagomilane u barakama;
uz obalu, dva ili tri grada medu kojima i prijestolnica,rlLina polja,
zatim, prostrane Sume u kojc na golemim pow5inama prodire
voda. Rijerke mrlje nenaplavljena Sumskog tla nastaniuiu tigrovi i
divlji slonovi, pa dak i deve, kao Sto wrdi E. Kimpfcrlol. Druga
dudovi$ta, lavovi, vladaju u Etiopiii, u sjcverngj Afoici, u I'}crziji
blizu Bassoraha, ili pak na putu prcma ,Afganistanu, u sjcvcrozapadn<>j lncliji. Krokodili vrv(: u lilipinskinr rijckatnar02, vcprt)vi
str gospotllrri prioll:rtnilr rlolinit Sutlt:ttrt:, lrrtlijt:, pt:rziiskilr visorltv-

ru sjcvcrno od Pekinga, redovito love i lasom hvataju divlje ko-

I,t. Divlji psi zavijaju u planinamaTrebizonda i ne daju GemelIrrr ( ;rrreriu da spa'r,2i10". Divllc su u Gvincji i krave maloga rasta
Ir rlr' progone lovci, dok svi bje:Le pred gomilama slonova, vodenih
1,, rrri;r. >morskih konja< (sic) koji u tim istim podrudjima pusto5e
p,,l;;r rilc, prosa i drugog povria<..., >bila su tu videna stada od tri
tlr r't'tiri stotinc odjednom.<1o5. LI golemoj juLnoj Africi, pustoj,
rr, l;rrtlskoj, dalcko od Rta Dclbre nade, osim veoma rijetkih ljudi
>>div' rtr i(' nrrdin iivotabliLi'*ijerima nego ljudima<, susreiu se
llr',, Tivotinjc, brojni lavovi i slonovi koji se smatraju najveiima na
'.r r,('rult'6. I'rilika jc to da sc prisjctimo, nekoliko stoljeia unazad,
r.l,1yova sjcvcrnc A1iikc u vrijcmc Kartagc i Hanibala. Da pomislirrro i rur lovovc: i nu slonovc u srcu Afrike, koji su od XVI. stoljeia
I r r opljrrrrc sr-rrrlrclijcv:rli g<>lcmim kolidinama slonovade.loT
( ,iit'lrr jt' Iivrolxr, orl IJr:rla cl<l Gibraltara, podrudje r,'ukova, a
',r'r' lrllrnirrr', rrrcrlvjt'tlu. Svr'1-rt'isutnost vukt)va, pa:Znja koju iza.,ir'.r;rr, ('irri tl;r lov rr;r vrrkovt' posl:tjc'pok:rz:rtcljcntr.dravlja sela, pa
rrIr'

59

l;tt.t lt t t tt I lln

tr

tI

r'l

.\ I

tt

l,' I r t t

t'

t'r

I' t, l, t i

t'

kojc pt'olltzt'..f t'tlittt tt'c:trutrtli

ncpalnjc, ckon<lmsko nazad()vanic, ostrlr zinlil, i oni sc lrln()lc.
t4iO,njihovi dopori prodiru u P;rriz kroz pukotinc zidin:t ili kroz
lo5e duvana vraia. Evo ih kako u rujnu l43tl. ponovo napadaju
ljude, ovaj put iztran grada, izmeclu Montmartrea i wata saint-Antoi.r"iou. ieqO, vukovi su usli u BesanEon, preSavsi Doubs porcd
gradskih mlinova i >jeli cljccu na ulicama,,1oe. oko 1520, Franjo I
6rganiziravelikc halte zakoie se traLe plemiii i seljani; tako je i
t725, opet u Givauclanu, >gcljc su pustosenja l'ukova navodila na
pomisao o postojanju nck"c 8rdoriSne zvlieri<<11o. "ii.ri se, pi5e
ilzg.neki Francuz, cla se u Francuskoi nastoji iskorijeniti ta wsta,
kao Sto se prije visc od Scst stotina godina udinilo u Engleskoj, ali
u na5oj, tuto p.ortranoj zemlii, oworenoj sa svih strana, ne moZe

dak i gradr)v.r, k:r()

i kvirlitctc

!1,()(lill:l

ihseopkoliti,kaoStojcbilomoguienaotokupoputVelike

Britanije,.11i. Ali nisu li 1753. trgovadki poslanici raspravljali o

cla >u Englesku uvc{y kolidinu vukojeclnom ranijcm prijedlogu,
^uni5ti
najvcii dio populacije<<n2! Povezana sa
va clovoljnu da
zemljamakontincnta, s dalekim Sumama Njemadke ili Poljske, pa
dak i u pogledu vukova, I]rancuska ne moZe izbjef svoj poloZaj
geografike-raskrsnice. I Vercors ie, 1851. biti uznemiren vukovima113.

Ali evo ljepsih prizora: Sumskih iarebica, fazarra, bijelih zete'

va, bijclih oipiLit larebica, crvcnih.jarebica kojc blizu Malage
rastjeruju t<on;i Thomasa Mtinzera114, niirnberskog lijednika koji
e.
I 4i 4. sa svo j i m pri j atcl j i ma putui e pl aninskim zaledemValencij
Alb
Rauche
wiirtcmber5koj
u
iti-pat< popior" divljih 'zivotinia
pod-etkomiVI. stollcia; scljacima sc ipak zabraniuie da protivnjih
upotrebljaval., .,retike pr"i l".lirro Sumari imaju na to pravoll_5.
Perzijom *rr. ,r"provi lelcni, gazele, lavovi, tigrovi' medvjedi'
zetei, goleme kolieinc golubova, divljih gusaka, pataka' grlica'
gu*urr*, ieleva,kao i Jvrye wste jarebicall6't'
Nararmo, sto je pustos veia, to slobodnije bujaiivotzivotinja.

UMandzuriji,kolomputujesgolemompratniomkineskogcara
(100.000 konja;, b. verbiest (L6S2) prisusrr,,ujc, psujuii, slomljcn
od.r*o.o, fan[astidnim lovovima: samo u jcdnom danu ubijcn<>

je 1O00 jelenova, (r0 tigrovarlT. Na otoku Mauriciusu, jos ncnasta,,1".r, 1'63(), grlicc i zcdcvi su t()lik() lrrojni i nimltltl zaplltscni, dit
ih sc m.lc hu,,t:,ti rrrl<ornrrs. U lrlol'icli su l(r()O. toliko llrojrli clivlii
g,oltrlr<tvi,1r;rlligt'i rlsl:tlt't)ti('(', r,tl;t lrt'tttllrvi t''t'slo kt'r'(1tt lrt't'lltttri
rr')
ilti;t i plit';t"

'I'r,ilttrt ltntlrt

IJ Novr)lll li('svijt'lrr, tlill':lvll(), u sv('ttttl 1ll't'tit't'rrit'; llrlslrlii

<llliljt' llrrstilt potlt'ttt'jlt (tlt:slltlllllttltts), :t iztrtt'tttt rrjilt, grtlt'tttt'
ucllrljc:nosti, rre litllil<o nurlcrtilr gt'lckrvlt. ()rl (,rlrtlolrt' rlo Mt'ntlozt',
u onolnc Sto ic postlrti Argcr-ttirrotn, putujc sc clvltrlcsct:tk tlrttrit ttz
lrrzinu <tcl l'2 snalnih drvcnih kol:r i -)0 pari volt>vrt koji l(r(X). 1lr':rtt'
lriskupa llitzrrritgu iz Santiaga dc (lhilcr2'). I'rcnta jugu,l\xrlo ic
autohtoni h i.iv r>tinjltt, osi m noj cv:I, l am it, tu l j a n a l 2 r . N a prot i v, p u st u
zcmljtzauzclc su Zivotinjc (k<>nji, govcda) dovcdcnc iz livrope, i
kojc su sc samc vcoma brz<'t razmn<>i|lc. Golcnta stitclit divljih
g<>veda zacrtal a su pravil nc putcvc >transh u manci j c< k roz r:tvn i t' t t,
i c>driat ie se u slobodi svc dcl XlX. st<>ljcda. Stijc5njcna jcdnlr trz
drugc, stada divljih konja dotaravaju ponckad na t>bzoru ncjrtst'tt'
lrreZuljke. Mo'Zda je to samo dosjctka koju jc l.izarragu suvi$t'
ozbiljno shvatio, na radun brojnih pridoSlica u Amcriku, chapcltl ncsa, koje je starosjedilac, baquiano, uvijck ismijava<t? Ll toi
pampi gdje nema ni najmanjega drveta, >>dak ni vclidinc m:tlogrt
l)rsta<<, jedan >chapet6n << izdaleka nasluiujc br c:iuljak, nr()nlc:.
>l{ajdmo brzo sjeii drva,,, radujc sc on...122
Mogli bismo se zaustaviti na ovoj ancgdoti. Ali u lovu na slikc,
irna i boljih: Sibir se owara Rusima u isto vrijcmc kada i Antcrik:t
z:rpadnim Iiwopljanima. U proljeic 7776, ruski oficiri su prcrrln()
-l'omsku,
a rijcke su sc poi'clc
rrapustili Omsk i nastavili put prcma
odlcdivati. Primorani su da sc spustc niz Ob u improvizit':trrtt
t':lmcu (izdubljcna, medusobno povczana debla). Opasna plovicllxt prema kazivanju vojnog lijcdnika (Svicarskog porijckla) koji
rlrli pero, barem jczabavna...: >>lzbr<>jao sam barcm pcdcsct otoh:t
rr:r kojima postoji toliko vclik broj lisica, zctcva, kastora, da strttl
ilr mogli vidjcti kako dolazc svc do vodc(...) i imali sm() tu srt:(tt
r lrr vidimo medvjedicu s dctiri mcdvjcdiia kako Sciu dul rijckc...<.
l)odajte joS >zastra5ujr,riu kolidinu labudova, rttda, pclikanlr, clivllih gusaka(...), razliditc vrstc divljih pataka (<>sobito crvcnih) (...).
Nlodvarc su punc bukavaca i Sljuka, a Sumc ispunjcnc koko$k:tttr:t,
rt'trijcbima i drugim pticama(...). Nakon zalaska suncA, tc vtljskt'
liril;rtih bih podizalc su svojim kricima tako straht>vitu grlrjtr, tl:r
rlr vi5c nism<> mogli slu5ati<<r2:1. Na kraju Sibira, Kamdatklr''n, g.rl.rvo pust, golcm p<>luotok jcdv:r tck <>livljava podctkt>rn XVlll. stttllt'(:r. Krzna$i tu privl:rtc lovcc i trgovcc koji n<>sc k<llc svc tlo
Irlttrtska, oduklc sc upuiuju prcma Kini prcko ttltlilnjt'g s:tittr:t tt
l(i;rlrti, ili rlo I\4osl<vc, rt otud:t prcm:l r;rptrdu. Mocl:t vitlt'ittlt l<t'ztt:t
tl;rlirrt iz log r':rzrlollljrt. Svt: tlo t:ttl;t, sltriiltl jt'z:t otlit'itr lov;tt';t i
rlornororlrrt':r. ( )ijclrt' tt:tglo l':lslu, lt lov tltlit'tltrttttt 1ro1rt'ittt;t gig;rtrt
(t

I r')
l;t,t'ttt t t tt I I ln

r r rr I

r'l /,\ t t t t l' t t t t r' t t't t L' l, l, t i t

lttrt

lrt

ttltt

I I r r'

(lrp /i\'(,llnl('li()l('slt prisil;t'ttt'tllt zlrogrlis;ttrilr iz:ttltr llll l)()vl'Sillu,

rlr p;rl, i't'li, lr rl;t st'lroiltvi l)l'v:l sllltlil: lovt'i illsi tlrd:r llrktl hvataiu
vrrlrt., ll(,sl)l'(.f t)(' izvtttt vorlt', tt(lltl'llitl ilt tr llrtlllrZu, trdcii Od jcdne
rlo tlrrrgr', sl)l'('nnli cla ilr ktrsnijc clokrajtc. I'onckad sc dijelovi
:,.rrrtt' s111)i (xl sclrc tttkidiliu, odnoscii nadaleko lovce, pse i le5ine
lirlri. l)otr4odi sc dit brod, bl<lkiran na morima sievera ostane bez
,llvrr i bcz n:rrnirnica. P<>sacl't (c sc morati hraniti samo siroftm
'l'c potcSk<lic nimalo nc omctaiu lovce da i dalje pristtLu125.
r rlrr rn).
( )lirr 1786. u morima sicvcrnog l'acifika pojavljuju se engleski i
.rrrrt'r'ii:ki brodovi. Kamdatka tako veoma brzo ostaje bez svojih
lryt'1rih livotinla. Lovci ic morati otiii dalje, sve do amcrid.ke obale,
,,r c tlo visinc San Irrancisca gclje ie se sukobiti Rusi i Spanjolci
,r ri t'(krxrl XIX. stoljc Ca, a da se timc Velika Povijcst pretierano niie

\:i

1',,2;rbavila.

N:r golcmim povr5inama, dak i na zalasku XVIII. stoljeia,

r,.rrl.rzirno na neku wst prvotnclg Zivotinjskog Zivota; dovjek koji se
g, r1;rvljujc posred tograja, Zalosna jc novost. Jedino ludovanje za
l. r z r r rn rnoLc objasniti za5to jc, 1. vclj ad e 1793. jedrenjak Lav koji
li l)r ('rr)a Kini nosio ambasadora Macartneya, mogao u Indijskom
,rr r',u)r.r, u blizini 4o-og stupnia iuine Sirine, na otoku Amster,l.rrrrrr otkriti pet stanovnika (tri Francuza i dva Engleza), svc
'.rr,rlrovito nedistc. Bostonski brodovi, koji u Kantonu prodaju ili
I,,.r' iuncridkih kastora ili koZe tuljana do kojih se dolazi na
'.,rur()rr) otoku, iskrcali su petoricu ljudi prigodom prethodnog
I'r,,1;rska. Oni su organizirali divovska ubijanja (25.000 Zivotinja
tlr l.rrrn jedne ljetne sezone). Ti tuljani nisu jedina fauna otoka,
\, r r pingvini, kitovi, morski psi, osim brojnih riba. >Nekoliko
rtlr(,r tl:rlo jc dovoljno rlbe za prehranu cijele posade u cijelom
i, rlrrorlr tjcdnu<. USia rijeka vrve linjacima, grgedima, rakovima:
rn()r'nari su u vodu uranjali ko5are u koje su stavljali meke od
1.,,',' 1v1111-5kog psa, i ve( za nekoliko minuta izvlailli su ih napola
i'.1rrrn jcnc rakovima...< Druga dudesa, ptice albatros, Zuta kljuna,
r , lrl,r' t'r'nc burnicc, pticc zYane srebrnima, modre burnice, noine
t,rrr r' irtr ih proganjaju pticc grabeLliivice i lovci na tuljane koji ih
t,r rr l,rr't' lxrlcii bakljc, tako da ih >ubijaju u gomilama(..'),to ie dak
r rlilrovrr gtlrvnit ltranl, i kalu da im je meso izvrsno. Modra burnica
I', rt( l\'o jc vt'lik;r klrct g<llub ...rr126.
l'r'iyt'XVIII. sto!|c:(:r, knjiga o dlungli moLesezapraYo oworiti
lrrl. t,,rljt'. N'ltrtlro jt'z:tlvot'iti jc prijc ncg,o sc u njoj izgubimo. Ali
l..rl.r u1,, lr svjt'tlo(ltttslv;t o slttltostitnlt tovjcktlvih osvajanja!
r

obi-Ue
Lou tt I'erziji tt Wil. stoljetu: soko, sablja, uatreno.?nt4''
d)
cr.u
au
e
I
L
ar,
(
e
o
t
o
.
t
ttinrc
-Ab
J
iu tj a ii. D ei a ti n ilt tii tt t ur i, M t tz ei G
11

ski zamah. oko 1770, postao je golema organizacTja. Brodovi,

iigradenii naoruZani u bhotsku, imaju brojne posade, jer domo,o?i, t"r,o zlostavljani, pokazuju neprijateljsko raspoloZenje' PoS druge stralc' valja ponijeti
nekad ubijaju,
'za pite nloaove'
tefrri gocline, izdaleka donijeti dvopcka i brasna'
namirnica
Otraa golemi tro5koii snabdijcvanja koji cijcli pothvat stavljaiu u
,"f." o[""aca dalckc>g Irkutska. Sistcmttm akcija, <lni nrcdus<llln.
i 6obiii. t,utov:tnic sc nitst:tvlj:t svt: do ltrka Alctrtskih
aii"f
riicl<:r
"ii.iSkovc
otok:r, i rnoZc potrlrilttii'ctiIitl() pt't gtltlitrlt. L()vist'trlt ttl(itltlt
gtljc sr.r..zrrrri;rl:ritr ,irl't'. ,'l't';t,,'t',,, >,,1'{rtlliilit'rrili<, sliit'tli l<lttrtt-

63

'l'c'llrm lwtltt

BIOLOSKI, s'l'Altl I'o ll,l'l I)+5._-

l+

rirtrrlrro:il vol:ir

od prira$llja

-_

ZAVRSAVA S XUII. STOIJIICIiM

I r.r

lffi
:!q
rft.:

1ffi

iH

l#
;ffi
l**r

stari
s xuII. stolje(em, u Kini, kao i u Ewopi slama se bioloski
poreclat, skup pris ila, zapreka, struktura, odnosa' numcridkih
igri, koje su do tada bile normom'

ll$
tw

It
lr

ld

It

li
I

l*'
lffi
iffi

th
|ffi
1i,

d
{li

logaritamska tabela

Raunoteia
uuijele preuladaua
igra'
Izmeclu clva pokreta radania i umiranja zapodinje beskrajna
koeficiienta
oba
rarrnoteLi.
ukratko, za starog porctka svc vocli ka
bliski_su iedan drugome: 4^O%". Sto livot
t"roiir"i i mortaTi?ct)Oko
7609, u maloj komuni Chapelle-Fo_u^)"""ri, smrt odnosi.
u predgrade Rennesa, ima 5o
ukljudena
je
iu"Tijn koja danas
raduf,r5tenja, kao Sio pokazuju Zupski dokumenti' i moZemo'
broi
umnoZiv5i
dakle
;;j;;1 4O rodenii na f .OOO stanovnika,
si
1'2
50
izno
i..ii""l t 2 5, zakl'ju(iti, cla p op u I aci j a to ga "t!1k-"^g^ : "la\ffilliam Petqr,
"
LI svojoj Politidkoj aritmetici (1690),
stanormika.

ffi
*tl

u
ffi
tr

a. rutirnunSN.lA l)l1M()(;ltAI;l.fA: xttS't'tinJn I sAI IItANIi

'l'ri 1;rirnjt'ra: A. l:larnlrnski grac1

l|. (irlrl rr I)onjoj I)rttvattsi
(1. (irrrtl rr llcltttvltisisrt
I )\,i llllll(,r'i, rrrr.tlrr slo(irrjlrk rlrrrgilr, olkrivltirr otlttost'iztttt't1tt tttotlltlilt'l:t i
rr,rr,rlitr.t.r (irrrc lor'kict'orlgov:rnrjrr ruzrlolll.jilrttt tr kojittttr lrrt'vl:ttlitvtt sttttl. ()ttlt
',. .,nl.urlu,ll rr XVlll sl<lljcrltr, rlsinr izuz<'l:tkrt, klto rt liyritgttt'str (grlr[ikrlrr ll).
\i,ll(,r1.(rrllt (11t;tllkottt),slt.(r(r)ttlrlt'tt'lttorllllilt'tllrrlfr:ttltttskoj l77t).il7tl.\.
1l'rlrrr.r M Morittt'rttttt tA tlt'Vttsrr (A), ll. ll;rt'lrrt'lrr (ll), l' (iorrlrcrlrr ((l)

l\'t'ttt t ttt I

llt

tr,

l,'l ./'\

t A'

! tt t

r' \ t't t L' I ( I t t i t

t'

l',rltll('rlot'i i tt:tsl;tttili s('s;r s\/ojonr ollilt'lji isvojorn itrrovinrlnr.

li,',r;rlr)nr, !.rrir(lovi iivt' jt'tlirro otl tilr izv;rrrjsl<ilr tlopr.irr6s;r.
Ali

hlraa
996

950
900

800
750

9. KRII'IINJL

IIt

NCUSKII POPUIACIJII PIUJII RIrVOLUCIJI

(iz:M.lteinhardiA./rmen}aLud"Ilistoit'egtnh"aledelc'r'popttlcttion

od umienglcski ekonomist, rckonstruirao je populacllupolaze(i

iuii", umnoZivSi ih s 30 (5to upudujc na malo potcjenjivanjc
smrti)128.

ll,!ltttt ltntftt

protivnik
iJkratko, aktivno i pasivno idu zaiedno; ako i"dll
ljudi'
000
prevlacla, clrugi reagira. 7451, kuga u t<iit^11odnosi ?1
su
'o
,ii;"a"cin gJairo,"t aZu nam, slirri se 4.000 vjendanjal2e" Ako
kompenzaclia
upuiuje'
ic
te biolke i p-rctjeranc, na Sto nas svc i
Branderburske
starc
miestu
malom
salzcwcclelu,
u
bila oiigleclna.
nego u
marke, 1587. umire 790 osoba, Sto je dcset puta vi5e slijeali
normalna vremcna' Ilroj vjentanja opao i" og 30 na^10'
vjendanja
slar''i53-0
dcie goclinc, usprkos smanienju populacijc'
. u veroilji-; slijeje i trojni porocli kao. komp enzlcrja.rlo
.1637
ri,'^ot .r,, t uge kola 1e, kao Sto kalu, odnijela polovicu populacijc
u), voj nici garnizona' gotovo svi Franf^ii f.-"ieo.i .o.lo preti eruj
,Lene' se uclovicama i Livot ponovo kreic
i"ri I clovoljno n.";"i,
tridesetgodi5njcg
;;;ii- iokomr3r. Du6oko pogorlena strahotama
demografski
pokazuje
rata, cijela Njemadka, iza5av5i iz nemira'
zemlji' do
prilog
rast. Kompenzacijska jc to pojava koja ide u
Talijanski v<lj'
dervrtine iii ao poiorri.l uni5ienoj strahotama r^ta.
u razdob'
nik koji je neposredno nakon 1648' posjetio Njcmadku
>da
primjeiuje
ii" r.Lil1n opacla ili stagnira stanovlliswo liwopc, ali ncprirodn<r
imu" mio -.iskoro.u sliosobnih da nose orvzie,
velik broj diecc<<132.
Akoseclovoljnobrz'oncuspostaviravntltcZzt,t:rdaptlsr.cduju
ul<az <lcl
vlasti: u Vcncciji, iok,, liubclm.in() ziltvorcn<lj, lillcr:rlni
j0. lira,rp" dt 131tti. clocljclitric n:tl<ott strltinc ct'trc kttgc l)trn() pt'ltvo
svltl<oi os.,lri l<.,iil ic tiit'liortt
[r,,.l,,nsturt (rl<, ittltts t,t rlc c:r-tt'rr)

,,lrlr nrl, orri st.or.glrrtizir.;rjrr slrrtti

1lo st,lli.
I ll<t';tllto, ttsllrrtri i Plttlovi sr' pr';rvillro izrnjcrrjrrjtr
i rlopgpjtrjrr,
l'.r. :',r, t. j.rlrr.lii'rr. 1r.l<rrzujc svc d. XVIlt. st.llci;r clv.strukrr
rrlrr';rslll krivulj;r urnir:rnjrr ir-:rdlrnjir, lrilir ()na zttct:.ani.nazltpltdu,
rr \'.'rrt'ci.ji kao i u.llcuvuisu. Ilpidcnrij:r ic sc vc<lm
aLtrz<-tp,rtrnt,rii
r l,rrric malu djccu, uvijck u" ()pasnosti,
l'r
ka.
i
clnc
'
kojima pri jcti
prih<ld:r.
siromasni
su
uvijck
prvi
na uclaru. tl.u'r,.,
''('.rrlul'lrost
,.r,
rl;1,1i'1 p<>d z.nak<lm_bczbr.jnih >clru5w".rih
masakra<<. 7t+g3, u
I r ('r)yr, u blizini scnlisa, >trciina scoskih stanovnika su prosjaci
t '.r.rliodncvno umiru na nckada5njim clubri5tima<<r33.
.f cdino ic u XVIII. stoljciu, rivr>tprevlaclatinacl smriu,brz.a.1r, r r rtlsada prcd svojim protivnikom. eti nasrtljiva vracanjaostaju
111"1irrilr' kao u samoj Irrancuskcli 1772-7711, iti pak
zavrijcmc
I'r rzr'l<oja. izbijaiz dubina, od7779. do 1793. (grafikon
4).Te,zive
r r . I r r r'r c ukazuj u na ncstal
nost zakasnj clog pob-oly san ja i_iv ota kojc
., 1,r rlirrzujc sporim, zahvaljujuii uvijck opisnoj iavnotehiizmeclu
t,r,'l rr';rmbcnih potrcba i moguinosti proizvodnje.
(

iIrt

{,i

stoljcia glad se wa1as takvom uporno5iu cla se uklapa u

svakoclnevnog Liiota.
',1' r r1r.ia i neimastina postojane su, udom
acenedak i u porilastenoj
I r r,pi. Nckolicina.bogatih i dobro hranjenih nista ne
ml,enlalu u
ti,rrr 1rr-;rvilu. A kako bi i moglo biti drugadije? prinosi Lita
su
l'r,rsictni. f)vije lose zewc uzastopce clovode clo katastrof-e. u
;,r1',rtlnom svijetu, moLda zahvaljujuii klimi, katastrofc
su desto
l'l,rzt'. 'l'ako su i u Kini, gdjc su sc poljopriweclne tehnike
razvile
r, {,rn:r rano, izgradnja brana i mreaa kanala koji istoclobno
sluze
;.r rr.rvodnjavanjc i transport, a zatim pomna organizaci)a
riiinlh
Ir,'1,;r .r, jugr, sa sv.jim dvostrukim
,iiwama, r{rtugo omoguiili
rr.rrrrvitu ravnotclu, dak i nakon velike
clemografskJeksploTlle u
\ \ I lt. sr.ljciu. 'r <> nijc srudaj u Moskovskol nrisi]i u
kojoiie klima
,..rr.r, ,c:st:rln:r, nil:.y. Indiji u k.joj poplave i suSe poprimaju
,I | ;1'lj;1 :rpxrklr I i lltiiki h katastrofa.
I I')v'.1ri, i1r:rk, i'rrrrcsnc sc kurturc (kukuruz, krumpir, o
l,r,;rrrr;r t't' j.,i lriti rijr.tli), uv{rclc tck kasn<i i mctojc
intenzirrnc
ll rl,( )l)l'ivl't'tlt' prll;te:rrrrt st. n:ltnt'(lU. Zll0g tih i clrugih r.dZl<-tga, glad.
", ',,.1,1].r.,
I'l,,friki
ritam ljudi i postaje strukturom

r1

67

I:r,t.ttt t ttr I I lt't t t t t It'I

/'\t

t t A'

t ttt

a t t't t L' I t I t t I tt I I t t'

r.!ltut ltxtltt

Nctttoittto srrvii,,' ltt to ;rovjt'r'r)\';tli (l:r srr 1gr';rrlovr, rr;n,ililt rltr

'., 2;rlt', jr'rlirri lrrli izlr)./.('ni lr(l;rrcirrr;r srrtlllirrt.. ( )rri inr:rlu s\,()l:r
,l, l.rrlist:r, ',svrljt'zrtrrir'r',,. slojc li,rrlrolin(. lr inozt.nrslvrr. i.ir:ryrr

,Nabramitiizglachtieleo:cliofrizct'senr'ailiranete-r7ko!-e-Gioueuutict'
i"tto nobt ie,-koji irikan4e iaztiiita ndlosrdna cljela (XIIL stoliefu) '
Pirrrio, Ospeclcr.ie d.etto Ceppo' (I;ototeka' A' Colirt)

neprcstanoposjeiuieipusto5ikontinentiunjcrnuostavliapraz-

iz polonine. Ncma potresnijegprimjera koji navje5iuje katastrofe

se
vice stoljedi lcrna fu[i;, ocl pusto5cnja teskih nesta5ica koje
od
Njemadke'
sjeveru
redaju od 1309. a,, t3iS, zapodinjudi na
Nizosredi5ta do istoka, Sirc sc ditavom Evropom - Engleskom'
oblasti
Rajnskom
zemskom, Irrancuskom, juZnom Njcmadkom,
i dopiru sve do granica Livonijcl3"'
posvaka je nacionalna bilanca izuzetno teska. Francuska,
u
XI'
26
opeib
vla5tcna zemlia, upoznala jc u X' stoljciu 7O
E13Ai'
2u1gl; 4uXIV; iuXV; t3t'>Oft' 11 uXVII;6uXWI1135'Ovai
jedino
i:mjeiltajizX\llll stoljcia odigledno je clan uz sve rezerve;on

1,,,lililitt tlltlt'liovitlrrrlr tut'rtt,i. St'l;r, ito st't'irri ;r:rr':rtlolis;rlrrr), l)()lt(.l,.rrl lxrtt'viit'otl rrjilr. '/,it,t'tti u ()\/isl)osti orl lr',-l()vrr(';1, lll';l(l()v1,
1,li'rrrirl:1, scljlrk rrc;rosjcrltrjt'rrikirkvr.zlrlilrc. II slrri:lrjrr glrrrli, 1('p):l
,lr rr11og rjcscnj:r ncgo tl:r sc'rrlltrti l)l'crr)a grirtlu, tllr st'u ni pbsr()
lrot{) uvUdc, dlt prosi rrr trliclrirur, ('csto cl;r tr rrjcrnu r-nr)r-(., krrp rr
\ r'rr.t'iji, Amicnsu'4t', loS u XVI. stol,ciu, r-xr j:rvninr trgovilrr:r.
( )r;rdovi su sc uskoro lnorali lrrlrniti od tih uzast()pnil1
najcr.,lr. rrr'samo siromaha iz okolicc, ncg() su sc p<lkrctalc ititrrvc:
r r r;.,lrt' siromaha koji su pone klrd dolli izdalcka. 1 57
-\, gr-x1'li.<lycs
1, rrrlio kako na njcgovim poljima i ulic:rm:r izviru >str:rni< pr()s;1.rr r, izglzrdnjeli, u dronjcima, prckrivcni uSirna i stjcnicam:r. Nijc
trrr lrilo dopusteno da u gradu boravc duljc od dvadcsct i dctiri
'.,r r,r ( iradani su se usk<>ro uzncmirili zbog opasn<lsti od >p<>bun:r<
rrr, rlrr siromasima samoga grada i clblilnjih scla, takr> da su sc:
,,l,rrlrili bogataSi i vladari dotidnoga gr:tda 'l'roycsa, kak<l bi ih

moi,ebitioptimistidan,jerncuzimauobzirStotineistotine
tako
loka.htibglaai tole sc ne poklapaju uvijek s nevoliama cjcline:
je
i na
tako
je u pokiajini Main c 1i39, 1752, I77a, L785136;

'iugoip^rli;1628, L()37,7()43,1662, L694, L698' 1709' 1773137 '

Istobismomoglire(izasvakuzem|juEvrope.tlNjemadkoj,
glad uporno posjci[je i gracl've i sela. eak i u miru i olak5anjima
i dalje nastavljaju:
Sto ih clonose xvil. i xlx. stoljere, katastrofe se
glad u Sleskoj 7730, od 1771-7772. u Sask.j i sredi5njoi Njc1816iradko;ria , gla-cl u Bavarsk o1 i ir:van njenih strogih granica

povrata k
IBLT : i. kololr,r, a 1817, grad Ulm, slavio ie zahv alnicama
jc, u
normalnom zivotu s novom zcwom. Druga statistika: Irirenca

l.l I
zemlii koja ba5 nijc siroma5na.,^od 1317 ' do 1791' upoznala
godina gl'acli, a 16 dobrih icwi13e. Istina jc da jc'l'oscana brclovita
inamilenjena vinogradarswu, maslinarstvu, i da ioS prijc Xlll.
littl
stctiicia m()ra radun;rti, z:rhvlrljtritr(i trgovcitl't11, tl1l sicilij:rrrsk<t
ltcz koicg:t nt'bi t'ltogl;t prt'7ivit'li'

L,*
=,t t't if t'nn' oltstttl<: Ain
-sttr-lu.-1,y5,
t1 l, t, I t t 1t,l i. I I
7tr tzt t tl I t t i, t r I ttn [c grrr tItr

Ir,

I (l:ttltt ()rtttttt:.)

iltttttl<tlski uoirri.L:i, otlrlttnt i i

I )<:l u

li

1tn:-

su. sli.kt l)i<:rr<:tt .\tttt..l,crsrt.

It

nlund

I lt'u

ru b I

/,\

tt k

uro

xuu

'l'etlna bn$a

kl a I n I I t e

()tlltrkil it't()g sitvjr"llt lrillr tlit

ucluljili i rrilsli nir('irut tlit ittt tlosko{t'.
su kt'ulta
ih valja izgnlrti izvtng,ritclit (...). A cllt lli to ostv:tt'ili, isllckli
nc
gradit,
vrittitrtit
nlt
Ju go'p,riilclc siromasirna k<lji su sc tlkupili
izvan
ih
su
Uaiuiieiim tajnu; dijclcii svakomc kruh i novdi6, izvali
zidina im
grada kroz iata'kola su iza posljcdnicg zaworili i sa
neka
potraLittZivclti
drugamo
flriop6ili neka podu , nogo,,, ku-o
'Io
i
bija5e
i" .r" wa6aju ,, Troy"r piije novih zrna slijedece'ze6re.
udinjeno.Nakontoga,Veomaprestra5eni,siromasibijahuizgnani

iz

gr'ada TroYesa...

<<1"

1'

TaiegraclanskaokrutnostneizmjernoporastipotkrajXVl.
sirostoljeia, a joJ vise u X\o,. stoljeiu. Problemle bio, dovesti
maheustanjedanemoguna5kocliti.UParizusebolesniinemoini
vei odarma upuiuju u Solnice, a sposobni-s9 fofste zategobarri
aka, nanizanih
mudan poruo' b es(onadnoga disienj a gradskih iar
vladavine
favljaju
dva po iva. U Engleskoj sefod krajaElizabetine
cijelom
na
pooi" la.uts, u bif, zakoni protiu siromaha. Pomalo,
Zapaclunidu kuie za siromi5nc i nepoZeljne' u kojima iezatot'entk
rli
bio osucler, .ro pririran racl u uorkiouses, kao iu Zucbtbaiiser
polu-zaworakoie
>>kaznionicu-oi., kao Sto je na primier bio skup
jepodsvolomupravomokupioGrandH6pitaluParizu,utemeljen
siromaha, ludaka, delinkvenata, sino1635.To >velikd zavar
^nie<
jedan je psiholoski
va koje ," ,"Jii"f;i stavili pod niihov nadzor,

aspektracionalnogdru5waXVll'stoljeia'neumoljivausvojoj
pred
razumnosti. Aii ;;" ie moLda gotovo neizbieLna reakcija
dinjenica
znatainaje
porur,o- bijede u lednom teskom stoljeiu.
zabraniuiu
da u Dijonu vlasti id., tok clotle cla 1.656. gradanima
milosrde i pruzanje gostoprimsrva siromasnima. >u xvl.

;;;;;

Sto ga
itoljeiu, stranog piosjaka-nfeguju i nahra-ne p.rije negoga,
a na
Sibaiu
otjeraju. podetkSm xvit. stol;e ca,briiu ga.-Kasnije,

ie kazna zatotenie' <<142'

prizori' Ima jo5 gorih u Aziji' Kini' u
To su,
"riopski
o rilll
"io,
Indiji: glad tu poprima sliku smaka svijeta. U Kini sve ovisi snabrize kojom se
;"2"ilr"p"k;;l;;:; rndiji od providnosne
pokrajina, ali pritom
sjevernih
odLitaiprosa iz
dijevaju izBengaia,
"golem
e razclaliine. Svaki udar donosi velike pclsuiliu pr.uuliti

kraj u stolj eia, kraj

ljedice.

nja

vclikc
Glacl koia 1472.tesko pogacla Dckan, povla{i za st>bom
ir'bia.1}ll
su
emigracije p'."-, Gudlaratu i Malwi svih onih koji
gllrd
n"6'o6i.tit Prcma kr<>nitirrinlit vrcmcna, 1555. i 159(r, lcstok;r
clttvcllt ic svc cltl priztlt'lt klrrritlirliztltll'144

7()

\t,t'll ./rrkou brani sirontabe, skupintt djece, sta.raca. Jedan, prosjak

Irt tt)rt stttitr, zcljelictr. (16ztJ) Slika Murilla. (Otisak Anderson-Gira.utlt

ttt )

Strirsrrir, ,.l,otovo svcopia glacl pogacla Indiju i L63O-7631.

f rrl,rrr ic hol:rndski trgovac ostavio stra5an opis: >ljudi lutaju amo!,utro lrcz cili:r, napustiv5i svoj grad ili svojc selo. Njiho\ro se stanie
nrlrrr;rlr r':rslxrzrurjc: clrrltoko utonulc o{i, blijcdc usne prekrivene
7t

Ite,t'tttrtul llttttttlr'l

s li(,it'isli;ri'tl krlsti' lt'llrrlt 111tiClt'll l)()l)tll

1rjt.rr()rn, sirsrrst,tr:l k()i;t
itr.ltritr.tl gl;ttli, rl'rrg,i lt'zt'ttit tltt
1ri.,,r,.,.r vr-r.Cc.. Nt:l<i ,l:ritr
tlt'ilttlt': ttltllttsl;ttlilt

umiru(i. >'l'ornc sc pridItri.ttjtr i ttolrid';tit'ttc

s:tt.is.6c
Lcnaicljccc, ai"." k.iu rtlclitc[;i pr.cl,lu iti k.iir,t'tttl:titr
kako bi pr eiiiiela, kolcktivna sarm,ub.jstvit... lzglad.jcli 'tvaraju
i stt>tinc
trbuhe mrMh ili umiruiih i >jcclu im utrobu<<. >Sttltinc Tcmlia
cijc-la
da
>tako
ic
tis.ria ljudi umir u<<, kaLe na5 trgovac'
t:,tkav zadah

pr"t.i"!"a le5evimakoji su ostali-nezzrkopani pa se Siri

claispunjaiokuZujezrak()Ujednomselu'natrZnicisepror'r)

davalo
---- - ljudsko meso'(<
jedna jc
t^k kad clokumenti i ne iznose takva obja5njenja,
amjedan
perziiski
poieclinost dovoljna da 111291e uias' 1670'
i
pratnj
u
zeba,
basaclor aouii p ;zdraviti velikog Mogula Aurenga
t'Lttulom na gtanig.i-ponovo odurobov'ao, koje su
"t''
"U."i"in
zeli, ikoje ie dobio '[oto'o ni za hto' zbog gladi<'1a6 '
utjeseni
vratimo li se u p6vlaStenu Ewopu, stiii iemo otvrdli,

ilirezignirr.ri'koopopowatk"sp..'tanakrajnodi'SlidneuZase
zapadnog
mogli bismo ,,rrr"iti tek u prvim mradnim stoljeiima gdie su
granicama'
srednjeg vijeka, ili pak na nJcgovim istodnim
>>povij esne katastrofe
.roet; iri",of i[i^ r6.,ii . Zelimo Ti pro cij cniti
jedan povjesnidar'
prema p..rpo..i;n tiaLrtavakoje uzrokuju' pi5e
u llinskoj mora se- smarrati nafstra5nijim
;i;J ;a tege_teg7.povijesti<:
tetwtina ili treiina niezine popuSogaclajem ewopske
lacije nestaje147.

ittotl"

lo5a strana Ewope' Glad u njoj hara -d"gg

nakonxvlll.stoljeia,usprkosotajnidkimpribjegavanjima>>hrani
gladi<, ou**u i aiU;it ploclovima' nekad uzgaianim-biljkama
ili rubova
koje se pronalazemedu kbrovom polja, vrtoYa, livada
5uma.

El1oqi' a
Ta se situacija ipak ponekacl ponavlia :u-zapadnoi
u IJl6soisu,
nadasve u XWI. siollciu, i ,malim-lcdenim dobom<.
.s,662,rrr"e rioii.., goai,u rri je bi1a viclena tolika bijeda<, kaLe iedan
s posisvjedok. Siromasi i'e t., preht-uljYji t"p",??** koriienom
burgodine,
Te iste
iaina,..roe"rri* u vodici od bakalari,<.148
>glad
predstavkama kralju iznose da ie
i rnJsr.i izabranici u svojim
tisuda obitclji va5c
ove godine Jof.ia;fila ili umorila vi5e od deset
<<14<)
jcdu
travu
' Jcdan kronitar
pokrajine i p.i-"iuf a stanovnike cla
'pridodale, ,N.ki su jeli i ljudsko mcsottl50'
Desetgoclinaranijc,l(t52,icclan9t"gikr<lnititr'<>plrtMachc-

zcrn:rlja cl<l5li
ret,ukazulc-cla s, ,nar<lcli Lorr:iinc i clrugih okolnilr
trltvt:
1-ltiPttt Tivotinilt' it
clo tolikc krlrin<lsti, cllt nit livltclltntlt it:tltt
i t'rtti str i
llltssigrrytr"'
os<lltit() oni it, sclii l'rltrillylt i l)ltt'tt()t:t' tt
'lt

'li'!lrur ltnlu

(
/,\tt'trkt trtt' stttkltlttlttllt

rrrri:rvi glolrrrl lioslru';r,.1"1. l(rt).1,;riit'jt'rl:rtr llrrt';irrrrrllrrrirr:,,stirrllrlr,r 2il;r it'tolili;r tr t'ijt'lrlrrt ('llrslvu, tlir st'rrrrrirt'otl gl:rtli<; l(r()7, rr
lrlrzirri I\1r'nl;rrtrr, lilo sr'7;rrrjt'llrijt'slrzriicvlrniir, jcr jt'>r,elik lrroi
,,:,oll;l Tivitl otl ll-irvc, klro Tivotinjt:<. l7(X). str':rSrxr jc zirrur rlll svc
, r'slr' Iirrulr:trsl<c: izbrrr:illr nclrrojcrrc Iutirlicc. |5l
Svc tc crnc slikc nc trcba nizatijcdnc zu drr-rgima. Nc trcbantr>
rgr,rli lriti odvci optirnistiani! Ncdovoljna prchrana i bolcsti lpjc
,nir r.rzr'okuic skorbut, pclagra, osobito u XVIII. st<>ljciu, nakon
l,r t'(icranc p<>trt>Snjc kukuruza, bcri-bcri u Aziji, svc su to znakovi
l,,rji nc mofl,u zavarati. Nc varaju niti opstanak ka5a i juha u
rr,rroclnoj prchrani, ili pak kruh pomijc5an s manjc vrijcdnim
I'r.rSrrimir, koji sc pckao u dugim razmacima od jcdnog ili dva
nrt('scca. Gotovo jc uvijck bio pljcsniv i wrd. U nckim se krajevima
'.;,'lurr> sjckirom. U -I'irolu, pun kruh od izgnjcdena Lita, vclikc
rr.r jrrosti, pekao se dva ili tri puta godiSnjet53. Dictionnctire cle
I t t'tJ()Ltx (7771) potvrdujc bcz okoliSanja: >Seljaci su obidno prillrrlri jcr sc hranc samo grubom hranom<<.

l,)l,idcmije
f rrlrr:r loSa Zetva, jo5 kako tako. Drugo, cijene podinju ludovati,
n.r',(upa glad, i to nikada sama: ranije ili kasnije, ona otvara wata
, l,rrlr-'rnijamal5a koje, naravno, imaju svoje vlastite ritmove. Kuga,
t,r', r'iicglava hidra<, >dudni kamcleon< oblika toliko raznolikih da

l, :,uvrcmenici brkaju, ne zagledaju1i u nju dovoljno, s ostalim

lr,rlcstirna, velika jc stra5na lidnost, ukras mrtvadkih plesova, ona
l{ | )( )st()janost, sffuktura'zivota ljudi.
( )na jc, istina, samo jedna bolest pored tolikih drugih, umijc',.ur.r (r njihova putovania, u njihove deste zaraze, zahvaljujul
,lr r rSlvcnim mijc5anjima, ljudskim sabirali5tima u kojima se bolest
;rr rr.r jtrjc, drijcma a zatim jcdnoga dana iznova eksplodira. Cijela
I'r st' knjiga mogla napisati o zbijenim ciwlizacijama, o epidcnrrf .una i cndcmijama, kao i o ritmovima kojima nestaju, a zattm
'.(' t(' str:lsnc putnicc ponovo vraiaju. Govorimo li samo o bogint.urr;r, jcdna mcdicinska knjiga iz 7775, kad se zapotinje govoriti
, r r jcpljcnju, sm;rtra jc >najop6ijom od svih bolcsti<: na 100 osoba,
.,.rlrr,;rt'c'no jc 95, :t jccln:r od njih scdam umirc.155
Ali ni rlrrnrrSnji sc lijcdnik nc snalazi na prvi poglcd usrcd tih
ltrlt'sti, nr:rsl<ir';rrrih porl nck;rd;rSnjim imcnima i pod ponck:rcl
rrr', rlrir'llirlr o1'lisirtr:t sitrrptonut. NiSt:t n:ts trostal<)m nc m<llc uvjcriti
7t

'll'!ltttt lttrtltt

li't'trttrkl llttttt,lr'l / '\lr ttl'lttt t' \t'ttA'ttl.tlttllt (

tltt st.()1(.tn()l3l uslrorctlilt s ()nlnril holr'rl;ttt.ts 1)(),/ll,l1t'ttto, it't'

ltglcsti sr'1rrt'olrnrT;rvlritr, irrr;rirr svojrr vl:tstittt 1lttr.'iit'st l<oilt ovisi tr
mr>guioj cvoluciji rrrilirolllr ivirrrs;t, lirto itcrt'tt:l ltil lioit'ttt 7ivcl5('.
Samg jc sludaj joS .iutcr (1922) ontol3rtiio (iustotrrt l(otrptttrlu d;t
uz pomoi jcdnog pri jatclja parilzit()logit ()tkriic u I)ijontr i clrr-rgdjc
u X\{I. stoljcdulrT pjcgavi tifus (Sto ga prcnosc usi) pod inrcnom
purpurna ili purpurasta groznica. Ista ta >purpurna groznica<<
kosila je oko 7780. jadnc PariLane predgrada Saint-Marccl na
stotine (..). >Ruke su otpadalc grobarima..158. Ali pitanje )>purpura<< nije rijescno.
Sto ie misliti danaSnji praktidar o 'rkrt54i<< iz 1348, koju je
opisao Guy de chauliac (dija ic velika kinugiict odL478. do 1895.
biti objavljena u Sezdcsct i devet izdania) s dva karakteristidna
wemcna: prvo vrijcme, dosta dugo (dva mjeseca), s groznicom i
pljuvanjem krvi, drugo wijeme, s gnojcnjem i pluinim napadima?
iti pat< o epidcmiji iz 1427. oki6enoj nerazumliivim nadimkom
>lctclenclo.", koja je opisana kao nepoznata bolest. >Ona )e zapotinjala u kriizima, kao kod jakog kamcnca, nakon dega slijedi drhtavica, te sc osam do deset dana ne moLe ni dobro piti, ni jesti, ni
spavati<<. Lzatrm, tu je >ka5alj, tako stra5an, da se za propovijedi
n1;e moglo iuti Sto propovjednik govori, zbog svacla s ka5ljivcima<<159. Nema dvojbe, radilo se o gripi s posebnim virusom,
poput gripe zvane >Spanjolskom<< nakon prvog svjetskog rata, ili
gripe< koja ie zahvatlla Ewopu oko 1956-1918...Ili pak
""iii"ti
one bolesti koju nam opisuje I'Estoile: >Podetkom tra\'T ria (7595),
Kralj (Henrik IV) osjeiao se lose zbogkat^ra koji mu je izoblidio
cijelo lice. f'akvi su katari vladali u Parizu zbog velike zime koja je
nastupila protivno dobu: uslijedilo je vise dudnih i naprasnih smrti
s kugont (mi potcrtavamo) koja se pro$irila u razliditim dijelovima
grudu, sve su to bili bidevi Boi)i u kojima je bilo jednako malo
milosti zavellke,kao iza male16o,,. Zaunrat, danas i$dezla bolest
engleska. znoina. gronticrt opusto$ila je Englesku od 1486- do
t{;t. Napadi su bili istodobno srdani, pluini, reumatidni, a bolesnici, zahvaieni drhtavicom i obilnim znojeniem, desto su umirali
1486, 1507, 1508, 1529,
za nekoliko sati. Pet vclikih epidemija
prouzrokovalo ie nebrojene Lrfre. Zatudo, zapodinjuii
1,55I
uvijek u Lonclonu, na Britanskom otodju nisu dotaklc niti walcs,
niti Skotsku. Jedino je epidemiia iz '1529, osobitc lcstinc, prc5l:t
na kontinent, posteclujudi lrrancusku, p<>godivsi Niz<>zcmsku, I l0landiju, Njcmad'ku, svc do Svic:rrskilr kitntonitl6l.
7.i

Ali lio;rr llolt'sl lrrr'lrozrlrli rr Nl;rrlrirlrr, liolovozrr l5()7, u

,rr(',/.;tt';rznoj,,

r'llitlt'tniji, li;r2rr, i liojrr it'llil;r 1lo1lr':rt:t'rlr olt'lilirr;rrn;r

1l:rzrrlr;r, rur vr':rlrr? l)oilo st. llrlj:rvi l(.lnl)(.

u l)l('l)()n:llll;1, islrotl

ili St'sl tltrrr:r, pol:rko st.

rt':tvljttjtr ili rt:tglo trnrit'tr. 'lo srr rrost:rlorr) sironursi koii st:rntrirr
, r ll;r2nirrr ktr(lrrrur, i s1-xrv;r jtr d'lrl< nlr
llrltltrl('2.
I)t'rrg:t llotcSl<o(;t: bolcsti iclrr rr povorl<:rrtr:1, )zli('(llli('klr irrr jt.
. rrrro irrli:licijlr; t:rl<vc su dilicrijlr, j:rk proljcv, tilusn:r grozrrit.;r,
, r\'('l('lrogirrjc<, tn:rlc l:oginjc, purpurn:r gr<tznir:il, >>gl'l)tr,,, >irrl-1;r<,,
'..rr I.rlr, ,),llrllrntlta trlrlticlr ili vru{ir ltolcst<, hripirvlrc, gripc, irrlltrt'rr,.r t"r. 'l';rj popis, s:rst:rvljcn za Irrlrncusku, n:rl:rzi sc clr-rrgrljt' rr
r,r.' l r ci t i r rr vurijantama. LJ Iinglcskoj, uoltidlrjcnc su ltolcsti lx )vt.;ll l l;t
1,r,,zrritll, crrglcska tnojna groznica, slab<lkrvn()st ili >zc:lcrr:r lrol,'.r,,, ztrtic:r, suSica, padavica ili cpilcpsij:t, vrtogl:rvic:1, r.crrnr:lI64.
r r'.un, li.rrncnac, Lu(.ni kamcn.
N:rsrrprot tim mas<>vnim nasrtujima, prisjctirno sc llc()tl)()1.rr,,',rr rrcishranjcnih, ncza5tiicnih populaciju. I'riznajcnr cl:r rrri jr.
r, l, rr.rpollr uvjcrljiva toskanska poslovica koju sam dcsto nrrvotlio:
:'i,rllrr rlji lijck protiv malarijc jc dobro napunjcn lonac<. l,a vr.iit'111, 1,,l.rrli u l{usiji od 1927. do 1923.165, prcma kazivanjtr jr.clrrog
,rr;, 1l1ivog promatrada, malarija sc razmahala u cijclr>j zcrrrlji, s
r .rrrrr rirrrl-rtomima kao u tropskom podrudju, svc do blizinc:rrl<litn,
| , '1, l,r'rr11'1. l,othranjcnost jc odito bila >mnolitclj< [rolcsti.
l)r.rrgo pravil<l bcr.ituzctka: cpidcmijc skadu <>d jcdnc l)lils('
lirr,lr rl, rlrugc. Alonso Montccuccoli, kr>jcg toskanski vc'lilii voj,',,1.r :,;rljc u linglcsku, pr<>ii Cc kr<>z lktulognc, ka<l Sto piit' (2.
ril,rr.r l(rO-l), nc prcko Calaisa, kam<t sc, prcma logici l)1.()nl('t;t
rrr rrl.l:r,< kug:r166. Mali prim jcr, uz bok onih vclikih pokrct;r koji,
,,,1 l'.rnt'ili Indijc, prcko uvijck livih stanica Carigr:rd:r i l,)gipt:r,
rr,r',r' lrugu prcma zapitdu.'l'ubcrkulr>za jc takodcr st:rrr goitr;t
I r r,Pr': l;r':rnj<l l (tubcrkulozni mcningitis), Karlo lX (plrr(rr;r trrl,' r Lrrlr v,l) l,uj XIll (crijcvna tubcrkul<>ztr), d<tkaz su z:t to ( l5(rO,
l','r, ltr.i3).Ali s XVIll. st()licicm, do5av5i vjcrr>jatno iz lrrrlift.,
n,r.,rul)ir ttrbcrkuloz.a k<tju jc mnog<t zaraz.nija <>d onc kojl jc rlrr
,,,r,1.r vl:rtl:ll:r. U sv:rkom slutaju, bit ic to ()sn()vna bolcst r()l));lr).
rlr l,r' l'.r'r'opc it'ijclog XlX. stoljcia. Opct ir.lndijc, k<llcr.rr lioj;r yr.
,,rr,lrc vl;rt!lrl;r tr crrtlcrnskorn stanju (zahvaljujuii 5t:rpii:rstorrr lr;r
r ilrr), Posl;rjt'o1lr(t)nt nlr lroltrotoku ltlTl,lr ztrtim prclirzi rrjt'govt.
lp.uu( r', rrztliirrrli st'lr:r r':rzinrr srr:rlrrt.islr';tirrr.ptrnrlc'ttrijt., l<oj;r st.
rrlrr zo pr oiiril;r svc tlo livr'oglt'.
r,rtul.r, lrolt'srrit'i oztlr':rvljrrjrr rlrl<on 1lt't

,,1,,

ttsr*arul lhtuelol

Ter{}liDrofa

Stnthtuw rualtldul4llce

Rccclt.

'

u 'Pililtt

Pow ,guerir le

mal dc Nnplat fafi

fiirc fuir,

DloGvts'

';,:.

IWW
PnrrARATroN.

Melez tout cela cnfemble 6c incor'

porCs le bien:Enfuite formis en de Pi.
iulcs dc Ia sroffeur d'un Pois commun,

oour l'vfaie fitivant,

bonnis 4f ou y- de ces Pilules aur
plus foibles,pendant ,. matins de fuire:
Si Ie malade ne fud pas aflts I vous trnr
gmenterez la dofer.k il ne bougera pas
iu lit jufqu') ce que le fux foii paiG.

Lijeia{e sifilisapaljenjent, pre- B. >Recept za. liieienie ,xapltuske

nta druorezrt s kraja XV. stoljeta.. bolesti bez nr.oienja."
Bibliotb1qlte txatiorxale, Kabinet Liieieruie iiuont, 1676.
grafike.
Drugi posjetilac u tijeku stoljeia kojarazmatramo: sifilis. On
seZe sve do prethistorije, i dre'rmi kosturi ved nose njegove znako'
ve. Iflinidki sludajevi poznatt su joS prrie L492. Ali ponovo uzima
maha nakon otkriia pretkolumbovskeAmerike: to je dar, ili osveta,
kahu, pobijedenih. Od detiri ili pet teorija koje danas podrZavaju
lijednici, najvjerojatnija je ona koja tu bolest smatra djelom proiza5lim iz seksualnih odnosa dviju rasa (utjecai treponema per'
telrue na trepo?xema pa.llidun*67). U svakom sludaju, bolest se
ukazuje zastra5ujuiom u Barceloni vei nakon svetkovina prigodom powatka K. Kolumba (1493), zaLlrrl:. se galopom Siri; to je
epidemij sk a, brza, snxrt o?xo sna b olest. U detiri ili pet godina obi5la
je Ewopu, prelaze(i od jedne do druge zemlie s varavim imenima:
napuljska bolest, francuska bolest, tbe frencb disease lli lo mal
francioso. Francuska, zbog svog geografskog poloiaia pobjedujc
u tom ratu rjednika. JoS 1503, pretenciozno Cc brijadi-kirurzi u
H6tel-Dieu tvrditi da lijcdc bolcst paljcnjcm pomodu ularcn<lg
'Zelieza. U tom z raznont obliku, sililis jc zahvatio i Kinu <ld I 50(rA.

7(t

iz Prikaza razlilitih vrsta

rillllrrr, sllkcr. na suili, XWII. stoljeie, Kabinet grafike. (Otisak Il. N.)

,\lrrr'r rilxtlio od sifilisa. lhntra.cijct. uzetcl

t"a

/,atim (e, uz pomoi livc, u livropi poprimiti svoj klasidan,

lrl.ril olrlik spor<lg naprcdovanja, sa svojim lijekovima, spccijalir l r .u r i r r lxll nicama (>>Spit t le< u Londonu l 69), zahvativSi vj croj atno
kr.r jnrr XVl. stoljcia sr,rr populaciju, od >prosjaka<<, >prosjakinja<,
r'r'r' rlo plcmiCa i prindcva. Malhcrbc, kojcg su nazivali Occm
lllr rr lnikorn, >>hvastao sc da jc triput uhvatio sifilis<<r7o. Uobidajcnim
rli;.rgrrrv;ltla k<tjc su zir llilipa II postavljali judcra5nji lijcdnici,
(,t i'porio Marartr)nr7l, povjcsnidar i slavan lijcdnik, prid<lda<l jc
lrt'tctkr sililis kojirn sc mogu ncpogrc5ivo obdariti svi vlaclari
;rrrrslosti. Kirz:tli5ni lik 'l'homasa Dckkcra (1572-1(t32) kaic <>n<t
ilu sv;rlko rr l,ontlonu rnisli: >>fcdnako jc sigurn<> da u nck<lnr
urrrultvu irnlr tllcp:rnr, ktro i clir Cc ncka bludnica naCi mu$tcriju o
i\lllr,rllovtri t1() ziltinl (1: 51: pojaviti sililis<r72.
I

't{)7

11

l\'t'ttt t t r I
t

I lrt r r t t I t'l

/'\

tr

l'

Ittt

t'

t't

t A' I t

lt t i

Kuga
Golemi dosjc kugc ncprcstan() dcblju, :t tutn:tictrj:r sc gtlrrlil;tiu
jednaza drugima. Najprijc, bolcst jc dvt>iaka: pluina kug,a, s jcdnc
strane, nov jc oblik bolcsti koji se pojavljujc u povijcsti s pandemijom iz 1348, u Evropi; bubonska kuga, s drugc strzrnc, jc
starija (otckline se javljaju ispod pazuha i upaljuju se). To su Bolji
blljezi, God's tokens ili je dnostavnije tokerts, francuski tacs, nalik
metalnim ili koZnim Zctonima kojc trgovci pu5taju u promct.
>Dogada sc da samo jcdan bude koban...< Crnu kugu (lluinu)
valja zahvaliti virusu koji prcnosc buhe s Mus Rctttus. Ovai ic,
govorilo se, osvojio Iiwopu i niezine tavane nakon KriZarskih
iatorra. Navodno, njimc se osvetio Istok, kao Sto ie 1492. blijeda
spiroheta osvetila tek otkrivcnu Ameriku.
Valja se nedvojbeno odreii tog odvi5e jednosta'vnog i moralizatorskog obja5njenja. Mus Rctttus, crni Stakor, spominje se u
Rwopi jo5 u \{tII. stoljeiu, u razdoblju Karolinga. Isto tako poljski
Stakor (Mus Dectuttcuttts) koji je navodno uni$tio Mus Rattusct,
nije sam prcnosilac kuZnih klica i krivac za epidemije. Napokon,
sama crna kuga nc stiZc u sredi5nju Evropu u )ilII. stoljeiu, kao
Sto se govorilo, vci najkasnijc u )([. stoljeiu. Uostalom, poljski se
Stakor smjc5ta ispod tla kuia, dok kuini Stakor radtie iivi na
tavanima, u blizini zaliha kojima sc hrani. Njihove se invazije
poklapaju prije nego da sc iskljuduju.
Sve to ne zna(i da Stakori i buhe nemaju svoj udio, Sto
utr,rcluje i veoma saleta snrdija (upotrijebljeno je 31.000 dokumenata) o dometima kugc u Uelzenu (156O-16L0), u Donjoj
Saskoltz3. 'I'rcba li izvanjskim uvjetima (egzogenim, rekli bi ekonomisti), objasniti povladenjc bolesti u XVIII. stoljeiu? Prisjetimo se
zamjene drvenih kuia kamcnima, nakon velikih gradskih poLara
XVI, XVII. i XVIII. stoljeia, veie distoie unutra5njosti i ljudi, i
udaljavanja malih domaiih Zivotinja izku(a, a sve su to pojave koje
su pogodovale razmno'Lavanju buha. Ali na tom podrudju na
kojem se nastavljaju medicinska isttrtivania, dak i nakon Sto je
7894. Yersin otkrio specifidni bacil kuge, iznenadenja ostaiu mogu(a, i kadra su mijenjati na5a tumadenja' Sam bacil se zadriava<t
u tlu nekih podrudja Irana i tu su se glodavci zarazili.l)a li su sc
ta opasna podrudja oko XVIII. stoljcia udaljila od putcva koji vodc
prema Bvropi? Nc usudujcm sc postltviti ttl pitltnjc, niti tvrditi da
Indija i Kina, k<tjc su tlrko obirnno rrkljtri'iv:rli povjcsnii':tri, imltjtr
prllvil t-ut tllltkoIttt' ol<oItlostii'
'/,\

li')ltttt lttttlt

e'

l\l;r li;rli:ry lri6 ttzt'oli ili rrzrot'i, tr XVlll. stolit't:rr tlt'voli:t st'tt:t
/.lrpltltr rrlrllrT:rvlr. N jt'zirur lloslyctlnitr sllt'lttltlitrlttt'ttlt lloiltvit lril ttt'
sllrvplr nurrst'jsli:r l<rrglr iz 1720. Ali tt istot'ttoi livt'tl1li, ()l)ll oslltit'
()11:rt M:rllly (c
str';rSnrt: Moskvlt 177(1. tr1'tttzltltjc tttttot'stvcl)tl l<ttgtr'
grisrrti (gk9 1775): >llitt, kupllt, ili l'trg:ttttv, odnijcli su isto orlolilirr
iltrcli, ioliko i pocljcl:r l,oljskc.<r74 llcrson lTtt-1, ()dcslr ltt l"i.
pr()st()ru, ptlsljcdrrlitvcliki
1,r.irnaju stra5nu posjctr,r. Nit cvropskorn
jc
u l{usiji, vc{ nlt l}itlklttttt,
nc
,rtllrri-bili t.,, k<tiik<> narn p()znltt(),
ItJ2tt-1829, kao i 1ti41.I(ijct jc r> cmoi kugi, koj<>j su jos.icdnottt
ro14t>dovalc drvcnc kuic.
Ilubonska pak kuga ostajc cndcmska u t<>plim i vlltlnirlt
groclrutjima, na jugu Kinc, Indijc, i na sam()m pragu l)vropc, tt
,,lcvcrnojAfrici. Oranska kuga (ona koju jc opisatl Albcrt Oitnrr'ts),
rl:rlira iz 7942.
Prethoclni zakljudak strah<tvito jc ncpotpun, ali prcobitntl:t
i:'.oliran()g p()vr loliumentacija prkosi svcljom masom dobroj volji
st'
;r'snidara. ttcophoclan bi bio prcthodni udcni rad kojim bi
rrrvrdile gocli5nje kartc o lokalizaciji bolcsti. On bi ukazlto tt:t
jcdn<llit'tttr
rr jt'zinu aufin", na njczinu rasprostranjcnost, njezinu
dctr<lcst'l
kugu
upoznaie
,, t',stinu, izmerlu 1439. i 164O, l]csanEon
S;tvrtit'
7637;
lrrrtrr; I)6lc jc prctrpljuic 7565, 7586, 7629, 7()32,
jciu,
ci jcl i
I 5.t(i, 1 5 45, l,il, 1i6,4-65, 1 57 o, 1 580, 1 587 ;u XVI. stol
trrrrgusin je vicli dcsct puta, Orl6ans jc ugo$iuje dvadcsct i clv;r
napada udvostrttlrrrr:r, Seviflu, u kojoj kuca srce svijeta, bolest
1

r'rrinr udarima 1507-1508, 1571, 1582, 1595, 1599, 1616l(',,i9...175. Svaki put bilance su tcskc, tak i ako nc d<lsclu
tr,r joslor,me brojke kronika, dak i ako ima >malih< kuga i poncklrcl

l.rzrrih uzbuna.

L621. do 7635, u llavarskoj totni proraduni don<lsc

u normalnoj godini'u Miinchcnu
I'( )r.ir7nc prosjckc: uz looumrlih
godini, u Augsburgu I95, tr
u
ncnormaln<>j
155
iznosi
i,lilr,vbioj
u
n.ryr.cuthu 487, u Lanclsbcrgu 556, Straulingu 7O2. Svaki put
,,:,r'rlrito su pogoclcna cljcca manja od godinc dana, a prilidno dcsttr
r z('lrc, viSe ncgo muSkarci.
svc tc brojkc valja ponr)vo razm(>triti, usporcditi jcdrrc: s
rlr rrgirna, kao Sto )cva:ln<> i usporcditi <lpisc i slikc,. jcr tlni i'cstrr
g,,,r)rrju isti prizr>r, navodc istc, manjc ili vi5c clikasnc trlict't'
t1,,,,-,,,it.,r',", n;tclz<lri, stralc, aromatiinc parc, dczinl'ckcijc, llrc()estttttlg,r-t'ltc r.t:l ccstllrlir, Zittvilritnj:t, p<ltvrdc, biltcni tl Zdravlju,
Itt.itsltiissa rr Njctnlti'koi, ctrt:tcrs cla sctlucl u Slllrrliolsk<ti), istt'
I r rr l:rt"'kt' stt tttttic, isl tt r./ltts*/t't'rttt sltt'tntt.

od

lit,t't

tt t ttt

lltr t trt I r'1,/,\ t t tt l,

Ittt

r,

\ t,. t l,

[ | !i6'n rrrr
tt t fm

It

lt t i,, I I t t,

li,) ltttt

rrntrmp' r

tl,t frlirur n r.,irrlrL

ffi*,nrrr,,rrcru* tiir

r".

Dririlrrr,r rtfrt rrrl ptmmtrt

fi#tlull

urrlr tnmrmtltt fu

uust$mm+*nr$rnm
mnrpli'nm4ufrmrniltr
finl6nnmilm;pilo**mn
rrtntr

trt{nttt tto8l*_tti-

Procesij cr protiu kttge, k9llt oreduo di p crp *. Z a traj curj a procesije, jedan
se redourtik ntii.'fres IUches Flcurei du cluc ae neiry1a
7l u", Mtts1e
Cottd6, C h an tilly. (Otis ctk Girauclort)

iim se bolcst uk9Le, bogati hrle, ako to mogu, u naglom

bijegu, prema svojim lacranjskim kuiama. svatko frirli ,o-o .ro
sebe: >ova nas bolcst dini okrutnijima jeclne prema drugima,
nego
da smo psi<, biljezi samucl I'epys u iujnu 1665.t2e . t trtontaig[e
prida kako jc, nakon sto_ je njegovo imanje biro zahvaieno
Jpidemijom, >Scst mjcscci sluZio kio vodid< ivojoj rocrbini, lutayuei
u potrazi za krovom, >izgubrjenoj obiterji, praieii svoje prijaierje
i sebe s.1mal(, o uZasu >onclje gdje se ona pokusala smjistitirrliT.
sto sc tide siromaha, oni su osiajali sami, ).adrLavajuii se u zarazenom g_radu gdje ih driava hrani, izorira, br.kira, n adzire.
BoccacciovDecarner"on je slijed razgovorai prida u jednoj vili u
blizini
Firence, u wijeme crne kuge. U korovozu 752i, Niccilas vcrsoris,
advokat u pariskom parlamentu, napustio jc svojc b.ravistc,
ari u
>>Grange Ilatclidre<, tada izvan p arizi, gcl j c sc sk I urnja
u k u iu svoj i h
Stiienika, njcgovu cc icnu b.lcst .dnijcti z,a tri clirn;r
irtt,ctzrk
potvrdujc vrijccln.st u.bii:,i..rt: ()r)r-('zr)()sri.-'rirg Ij.r:r,
!gli^":
7523, kug:r jc u I'arizrr jos jr.tlrronr pogorlil:i sirorrursrrt. K:ro rr.
piSc t:rj isli Vr.r'srlr.is tr svr \<\ Krtii;i trt,:nttt(t, ),slrn.l st. trgl;rvrrolrr

olit't'tttrl.t lrtt'ttl;t sit'ottltsrtirrr;r, l;rlio tl:r it,orl

1lror,;rlrrili;r, l6r,lrt.;r rr;r
|lOr'i'it:t'l'lrIiz;r, liojilr jt'rr l,;rlizrr llilo rr vt.liliorrr lrr.9jrr,1;sl:rl9 tt.li
rtt;tlo-" 1I tlt'lvt'li l't'tiz (,ltittttps, r'ijcli lir':rf lrif rrSt.oi.iSt,t.rr otlllijt,rlrrilt
ljrrtli lioji ttr Prijc u vclikotn lrnrju st:ur()vuhu,,r7s..f t'rl:rrr gr.rrrlrrrrilr
'l'<rul<rrrsc:r nri|rro
piic I 561 : >l)oti trn zrrazn u l>olcst pijc sc rrik;rrl
sr,jcstila d. u si.r>maha (...); ncka sc Ikrg u sv.j.j rrrii.stil,jirrr;r
zadovolji (...). Iklgati ic sc sami zastititi.<r7e jcan-l,rtul sartr.c s
pravom pi5c: >Kuga djclujc samo kao prcuvcliiav,njc .cln.srr
mcdu klasama: ona napada bijcclu, postccluyc bogatc.<< tJ sav.ji,
.akon Sto je kuga_ i5dczla, prijc ncg. sto sc vratc u sv.jc, p()r.,()
raskuzene kuic, bogatasi u njih na nckolik() ticdana snrjcst:rju
siroticu, >probadicu(<, sa zadatkom da na scbi iskusa da li
lc
pogibelj uklonjenalso.
Kuga umnozava i ono sto bismo mi nazvali napustanjir.rr
radnog mjcsta: suci, oficiri, prclati, zaboras,lj.;tju svojc iuznc>sti; ,,
Irrancuskoj, parlamenti sc u potpunosti iscljavaju (Grcn.blc:,
l1+67, 7589, 7596; Bordcaux, 1477, 1595; Ilcsangrn r5r9; I(cnncs
1563,1564). sasvim je prirodno cla karclinal cl'Arma$lnac napusri
svoj grad Avignon, pogoden bolcsiu, pa <tdlazi u riZdarridcs, ;r
tattm u sorgues. vratit ic sc tck nakon clcsct mjcscci oclsutn<lsti,
kad i5deznc svaka opasnost. >on mozc rcii<<, biljeLijcdan gracl:rnin
Avignona, u svom Dz euttiku, >>protivno Ilvan<lcl.y'u , Egct suttt pctst()t(l notl cogttoui oues nxeas...l8, Nc osudujcmo claklc M<tntaignc:r,
r:radonadelnika Bordeauxa, koji sc zavrijcmc cpiclcmijc 15g5. nc
tviazi na svom mjcstu, ili on.g bogatog Avinjonca ialijansk.g
porijekla, FranEoisa Dragonctzr dc lrogasscsa, k<iji jc u zakupn.rn
.govoru prcdvidio sludaj u kojcm bi bi<l primoran cia sL, nalrustajuii grad (Sto jc i udinio 15g{1, ztvrijcmc novc kugc) skl<>ni
liod svcrjih seljaka: >u sludaju ziLri7.c, nc crao liog, oni (napolicari),
rrstupit ie mi jednu s<>bu u kuii (...) i moii iu smjcstiti sviryc konjc
rr dolasku i odlasku, i ustupit ic rni postclju.,,rs2 Kacl sc l6(t4.
Poj:rvila kuga u Londonu, I)vor jc napustio gracl i otis;xr u ()xlkrrd;
rr:rjbogatiji su poZurili cla utinc to isto, s:r svojim poroclic:rma,
sv.jim slugama, i sv.j.m prtlj:rg.m, skupljcn.m u lurbi. u priicst,lnici ncma viSc parnic,, jcr >ljucri .cr zikona bij:rhu svi n;r sclu<.
10.000 kr-r(a bilo jc n:rprrstcno, nckc: s jclovirn cl;rsk:r11:r z:rl<rrt.irrrilr
vr-:rtlr. i
.proz<lrlr, tlsurlt'nr. krric, crvcn()r]) krcclrlrn 6[iljcTt,rrt: l1.i,.'nr. l8J. Nil<rr<l ncrlr'lr)o ist;r(i l<<lliko plrii'lr I)lrrricl;r I )r,lilc:r (17 2(
o loj llosljt'rlrrjof krrgi rr r,orrrlonrr orlgov:rr.:r trollir.;rjt.rr9j slrt,rpi,)
koj;r st';rolr;rvlj:r lisrrt';rrrr;r prrt:r, s jt.tlrrolii'rrirrr, islirn grrsl;rrrr;r (l1r.lvi

ltr

o/,t

lir't'tttttrtl llt trtr,l,'l / .\tt

ttl,'l ttt t'

tt'rtl"lrlit\ttllr

li'1

r'

121a1 tt11sl,1

jnirrr plj;ril,;rnlr. l\1 r tvi st.iPlrk gorrrrl;r jrr rr;r

rrltt.tttt;t. Nr'ttlt rlt trgog rt;riitlt tlrt st'gt';trloslolrotli orl lt'iirr:r, nt.gtl
,l.t:,t'ottt'tt;tlt)\/itt('ll:t lrt'otlovt'lioji st'lrrritlrjtr rur llrr('irrrr iorrtlit.
',;r,rl;rr;rr. N'lourr li povjt'r'ili tltr s:rrrr sc jlr, klro slr.rrtlrrjlrl< z:r XVl.
',lol;1'1:1', r,t'r'otl;rvll;r zlrd'trtlio, itllr sc joS uvijcl< d'rrrlirrr 1rr.r'rl lirrr
l,r rzorittt:t olirrir:ttilr p1r'rrclov;r slijc:rlcii stoljci:r njihovih kolrrrilr
1,,r,'llcrlit':r/ Nr:osPorrro, Po(cSko(c su rrslc iz stoljci:r u stdllc(c.
Lrrli,r jt' <xl 1622. clo l(r2lJ. svukc godinc u Amstcrd:rrnu (lril:rnt';r:
i r (XX) rrrrlvilr). IJ l):rrizu.ic l(rl'2, 1619, l(r-]1, l(r-Jtl, l(r(r2, l(r(rtl
rlrrr:,ljt'tlrrj;r)r83. V:rlj:r printijctiti da su u I)irrizu od l(r12, >r'r:r siltr
,,,lrr,srli olroljclc iz njihovih kui:r i prcntjcltali u Ikrlnicu S;rirrtlorris, irr ljci'iliStc u prcclgraclu S:rint-Murccl<r8e. Ii L<tndontr jc
lrrrlr':,t u l)('t l.rllvr:ttu, ocl 159-1. do l(\64-l(>(t5, <lclrrijcla ukuprro,
l,.r.,rr rrrrrr, I 56. 463 i;'lvc.
Svt'(.c sc poboljSati u XVlll. stoljciu. Iptrk, kuguiz. 17'20. u
I'rrrl,ntr i r.r M:rrscillcu bil:r jc kr:rjnjc lcstoka. I)rcma k:rziv:rnjrr
1,, rr l..snitlil|rr, d<lbra polovica nr:rrscjskog stan<lvniStva jc Jrodlcglrr"rr lilicc su bilc punc lcScva >n;rpola istrunulih i izgrilcnih otl
l,o1g.rt 1ir .rrl, rzlt),/,('ll Pot,r

Stoina. krtgct. 1745. Ilolcr.ntlska grafikaJ. Erssena. (Rotterdantt', Atlas

uan Stolk)
badeni >naiveima kao clubre, u kolica<<184;, istim mierama opreza,
istim odajima, istim druSwcnim diskriminacijamalst'
Nijedna bolcst u danasnjem trenutku, ma kakva blla niezina
stvarna pustoSenja, nc ukljuduje slidne kolektivne ludosti i drame'
podimo u Firencu u druStvu jednog pisca memoara koji ie
izbjedkugi 1637, Sto je uistinu velika pustolovinaniegovaLivotaCitoti ga,1nail pronaii zabarlkadirane kude, zabraniene ulice,
kojima'sc krcie iumo sluZba snabdijevanja, koiima prolazi samo
p"r."; i sveicnik, i li j o5 desic, neumol j iv a str aia, Ili, izuzetno, kodij a
sretnika kojem je clano odobrenje da na trenutak prekinc
""k"g
zatodenisWo unutar svoje kuie. Firenca je mrtva: nema vise poslorru, ,r"*a vjerskih obrccla. osim jcdne mise koju sludajno ncki
sveienik sluZi na uglu ulice i koju zatodenici krisom prate sa svojih
prozora.186

Milosrdni kapucirt O. Maurice dc'folona187 nabrajt u povodu kuge u Genovi 1656, mjcre oprcTt kojih sc valja drlati: nc
go.r.r.iii sa sumnjivom osobom iz gradit dok vjctlrr ptr5c od njcg,1
vama; paliti ar<tm:rtidnc tr:rvc: 25.g, clczinlckcijc; .,r:tti, ili
[r"*o
j<tS lt6lf c, splrliti otljc(u i rtrlrlit' strtttttiivilt; rrtoliti tr:ttlrtsvt', :t zrttitlr
( it'tlovtt,
ltrlzvlrti llolit'iitr. Z:ttttislitltr) tl l)ozlttlilri ovilt ttltllr)ll)('llll

l't",t''

t"l

t 'rl,'ltt'litr pouijest bolesti

It,,lr'.,rr st' poj:rvljuju, uzim;rju nraha, ublalavaju sc, ponckircl ncsrtu lo jt'sltri'trj s gub<trn k<>ju su nlr nzrScm k<lntincntu m<lftl:r vcti
rr \lV r XV. stoljciu pobijcdilc dr:rkonskc nrjcrc izol:rcijc (;rli,
r, u(lr), rlrrrxrinji gubavci na sloltodi, nik:rd nc prcn()sc rartz,u).
I rl ,rr ;r'slrr(';rj is kolcr<trn koja u livropi ucstiljc u XIX. stotjcitr, s
I', ,r:rr rl.uu:r liojr: su, iini sc, prijc nckolik<t goclina potpuno iSi'czlr.
rr r ,,r;r't:,1'oj r';rzirri, s tubcrkulozont ili sililisom, prcd nlrsim oi.irnlr
'!.'.t,r'ljt'nirrr:r d'rrcl<lrn,rntil)iotil(ir, lr cl:r ntu sc ipak nc nrolc: prctlrl,l;r tr lrrrtlrrtirrost, lltrdtrii rllr sc sifilis p()n()vo d:rn:rs j:rvlj:r slr
,r
'l!il\tl()tn zllr';lznOiirr. Sltrtl:rj fc t() i s kugonr, k<tjlt sc, nttkort
,lr1', '1' povl;r('r'rrj;r otl VIII. rkt XlV. stoljci:r, sur<lvrl rlrzlttrkl:rl:r s
, I rr'nr ku!l()n)<<, ztrlroi'injtr(i trov ktrlni cikltrs koji ic ncsttrti lcli tr
\ \ lll .,tol;1'1:1s l't'1.
llrr:,t;r, ll(' l)r'(ti'r.l;t'r.<'li tt'virulcncijc i ti z:rstoji ktlji sc izlrrjcrrirr jrr, rz toglr ito jc tloyit'd'lrrrslvo rlrrgo livjclo ogr:rrk.no, r;tsl)t-i.t ntr. l',t,r lt;l t'ttzlittitirtt
lllrtrtclitrut, t;tl<rl tlrt srr r:tzntjcttt'zitr;rzttilt
l. li, .r rrrucrlrr it'rlrtilr i tlrrrgilr ir,l'r.v;tlt k;rt:rstrolirlnrr izrrcrurtlt'rr j:r,
,t l"rru ( ) lottt(', li;tLrrt' jt', tr otltlosrt l)t'('ntit 1r:tlogt'nint ttittiot'iln;t,
r

,\'I

li,rru t ru I I htt

r r

rI

/,\

tt k I

tu t' t

t't t l'

It

IttI

svirllr ptl rriilr irrr;rl;r olli(';rit', ()ll)()t'l)orti rli ttsol tttt'sl:tlrosti/'l'o slt
()tzaauclt)()rtr jlrsrro(orn otl<r'ivrt lirriiglr Willrlrrrt;r Il. [\{lrc Ncilltl')i.
kako sc d:6vjck <tslobodio svoic l)r'v()tltc ltttitttltlttosti, otkltko .ic
ovladao ostalim livim biiima, on u odnosu prcma njima primicnj u j e ma lerop arazitiz cr.nt gr ab cLliivaca. Ali i stodob n o n apada n,
iirnuden bes[onadno sitnim organizmima, bacilima i virusima, on
sam postaje plijenom ndkropctra.zitizm.a. Nije li ta divovska borba, u dubini, Uiina povijcst dovjeka? Ona se nastavlja posrcdstvom
Zivih lanaca, patogeni element koji u odredenim uvjetima moi.e
sam opstati, uglar,nomprelazi s jednog iivogorganizma na drugi.
iovlek, kao ciIl, ali ne ilcdini cilj tog bombardirania, prilagoduje
se, ludi antitijcla, uspostavlja podno5ljivu ravnoteZu sa strancima
koji se kod njega niseljavaju. Ali ta spasonosna prilagodba,zalt'
tijevamnogo *.*e.ro. Ako patogena klica izacle iz svoie >biolo$ke
.ri$"., i zaivati do tada neclirnrto stano\mistvo, dakle ono bez
obrane, to je tadaeksplozij a, katastrofa velikih epidemij a. Mac Neil
misli, i molZe biti u pravu, da je pande mija iz L346, crna kuga koja
uslijedila nakon monieuzdrmala cijelu, ili gotovo cijelu Ewopu,
golske ekspanzile kolile ponovo o"zivielasvilene puteve i olaksala
fretanje pitogenih elemcnata preko azijskog kontinenta' Isto tako,
kacl Ewopllani na kraju XV. stoljeia uspostave jedinswo prometnih putcva preko cil.log svijeta, pretkolumbovsku Ameriku
ubijaju nepoznate bolesti ko)e dolaze iz Evrope. Za u:wtat, transformirani iititir napacJa Evropu, zahva1a dak i Kinu u rekordnom
roku, vei prvih goclina XVI. stoljeia, dok ie kukuruz i slatki
krumpir, takoder iameridki<, stiii tek u posljednjim godinama tog
istog itolje (a19q. Mnogo bliLe nama, L832, ista bioloSka drama vidi
dolazakkolere, Sto potjcte izlndlie, u Ewopu'
Ali u tim porastima i povladenjima bolesti, sam dovjek i
njegova manja ili veia ranjivost, njegov manje ili vise steden
imtinitet, nisu jedini uzrok. Medicinski historidari ne oklijevaju da
a uvjeren sam da su potpuno u pravu - da svaki
istaknu
patogeni dinilac ima svoju vlastitu povijest, paralelnu onoj njezinih
i da razvitak bolesti uvelike ovisi o promjenama, ponekad
tih samih dinilaca. Otuda izmjene, sloZeni odlasci i
mutacijama
'rtoiu, iznenadenj
a, ponckad eksplozivnc, ponekad produZenc
clolasci,
fit<
f konadni nestanci. Od tih mikrobskih ili
pa
uspavanosti,
virusnih mutacija, moicmo navcsti danas dobro po'l,nat primjcr,
gripu.
l\ijc(. gri.1trz, u srnislu ltolcsti kojit zuhvlt(:t, gr:tlri, p()tic:ac
m6lcl:r tckill pr'olicit 17,1-lri)5. Ali poztutic sc, ili st: vict'rrit: dlt str
,1.,

'l

t,!ltut ltntfut

pozrr:rjt'rr lrvrolli vt'ti rr Xll. stolit.r:rr. ()rr:r r;t'r''initi rlio lrolr.sli

l.ojc ir', n('lx)znill('Arrrt'r'it'i, tlt'st'tliov;rri lrrrlij;rrrt'r.. K:rtl orr;r I5811.
poliit'lt' (;rli ttt'l<osi) t'jt'lol<ttptto stltnovrriStvo Vt'rrr.t'ijr., ispr';rzlivii
t':rli i vt'lil<o vijctlr: --- sto sc rrijt: rlopioclilo niti zl vrijt:rrrr. l<trgt. vlrl
st' lrr llr: zrrtrst:rvlj:r, vc( zlrhv:r(it Militno, lir';rnctrskrr, Kirl:rlorrijtr,
zrrtirrr ArncrikulX'. t;r'ipu jc vc( trrclu on:r lctci:r, opc:r r:pitlt'rrrij:r, kir<r
Srr r ir: i d:rnls. voltairc pisc lo. sijctnja 176tl: >obilazcci sviJct, gr.ip;r
yt'Prosl:r i nasirn sibirrlrn (l:crncy, gdjc boravi, u blizini Zcrrcvt.) i
rl.i'cpala sc mal<l i mojc shrc i krhkc ligurc.< Ali koliko razlir.irilr
:'irnpt()ma pocl tim imcnom gripa! ()ovorim<> li s:rrno o vc:likirrr
r'lriclcmijama, Spanjolska gripzr iz l91tt. bila jc jo* ubitainij:r otl
l)r'v()g svjctskog rata, i nimalo nalik gripi zvan<>j ctzijska iz 1g77.
l).ista, postoji viSe razliditih r>gran:rka viruszr, i :rko su j<ls i rlanas
.it'1riva ncsigurna, razl<>g jc tomc Sto jc ncstalni virus gripr: tr
:,t;rlnoj ibrzoj mutaciji. cjcpiva gotovo uvijck kasnc z.irzarazr'tnt.ll
zclii da je preduhitrc, ncki su laboraroriji p<lkusali u visc n:rvnrtrr
irr rtitro mutirati virus gripc koja jc u toku i da u jc<Inom cjcpivrr
:,it'clinc mutacije koje bi moglc odgovarati gripama sto ic rrackr(i!
Vi.rrs gripe ncdvojbcno jc osobito ncstalan, ali nc nrolcrno li
l,ornisliti da se i drugi patogcni iinioci takodcr transfirrrnir:rju
trit'kom vrcmena?'I-ako bi sc mozda moglc objasniti i prcobr:rztrt'
trrlrcrkulozc, koja je naizmjcncc suzdrl.ana lli lcstoka. lli p;rk
usl);rvanostkolere Sto pristiZc izllcngala, i koju danlrs, cini sc, icli
,,,rrrrijcniti kolera porijcklom sa Cclcbcsa, t m<>.).dit. i pojlrva novilr
r rclrttivno prolaznih bolcsti, kao Sto jc cnglcskit zn<>jn,t gr.ozrrit.rr
1iri1r;t

rr XVI. stoljeiu.

t 100-1800: dugotrajni bioloSki

,\ I tt,r'i

poredak

l,rlto dovjckov livot, bar na dvijc lrontc, vodi bcsk<>n:rtntr brlrlrrr.

<>skudn<>sti i ncdov<>ljnosti hranc
to jc njcgov >rn:rl<tttl[t|a'titiz1lm<(
i pr<ltiv podmuklc i mnogostrukc bolcsti koj;r
n.r rricg,rr vrclxr. -N:r tom dvosl.ruk<lm planu, tovjck strrrog llort'lli;r
rrr'grrcstilno jc u ncsigurnosti. I\4:r gdjc bio, prijc XlX. stoljcti:r n)olr.
r .rt'rrn:rti tck s krlrtkorn n:rclorn u iivot, uz nckolik<l tlotl:rtrrilr gotlirr;r
z;r lro11;rlt:: >tls;rrl<os lrolcstirn:t kojc uzrokujc otlvilt: rkrlrr.:r lrr.;yrir,
;rorrr:rrrjli;rnjrr llitivnosti ilror'ot'irn;r, orri iivt'< (l<;rlt' jt.rlirrr t'rrglsslii
prtlttili tttislt'r;i ttrt l'lvt'o1trr l7().1), >rlt'sct gotlirrir rlrrljr.orl lirrtli rriZt.

l'r',riv

:t,t.t

t I I tt

I t,1 t t t. I t'l

.\' t t' t t L'

Ittt

r'

\ t't

It'!ttttt ltntfrt

l' !t l. t i t, I I t t'

kl:rsc, jgr.91i srr ist'r'lrljt,lli llnl()l'(,nr, t;ttlottl, ititttc sl() llll ttiillr)l'rl
si16maStvt) nL: cl()l)uitlr rla sc srrlrlrtliitt sl'illlt'Sttl it'ttttT.tto zlt
opstanak<<.197

Ta posebna dcmogralija, kao osrcdnji rck()rd, gubi sc n:t

razini.rosih prosicka. Li llcauvaisisu, u XVII. stoljc(u,25 do 33%
novoroclentadi umiralo jc u roku od dvanacst mjcscci; samtl 50%
dosezalo je svoju clvadcsetu godinur9s. Nestalnost, kratkoia liv<>ta
tisuiu pol".lir|,rtti govori o njima tijekom tih_ dalekih godina'
>Nirko ie ncic zaauJiti Sto vidi mladog princa Charlesa (buduieg
Karla V) kako L356. vlada Francuskom u svojoi sedamnacstoj
godini i t oko umire 1380, u detrdeset i drugoj godini, s repYiacijom mudrog starca<<lee. Anne de Montmorency, vojnizapovjednik koji umir"e na konju u bici kod saint-Denisa (L567) u
sedamcleset i dcwrtoj goclini, iestizuzetak. tl pedeset i petoi godini,
Karlo v, kad abclicira ,, G"nt r, vei jc starac. Filip II, njegov sin koji
umirc u scdamcleset i prvoj godini (1598), pri svakoj je uzbuni
zbog svoga krhkog zcliavlia tijckom dvadeset godina, u svojim
suvremenicima pobuclivao najveie nade i naiLivljeboiaznl Napokon, nijeclna krailevska obitelj ne moZe izbiedstrahovitoj smrtnosti tog iazct<>blia.'Jedan >vodid< Pariza iz 1722.2oo nabra)a imena
prinEeva i princiza dija srca ocl 1662. podivaju u crkvi Val-de'Grice
kojr.r je utemcljilaAna Austrijska: uglavnom djeca od nekoliko dana, ocl nckoliko mjeseci, nekoliko godina'
Zamislimo jo5 tezu suclbinu siromasnih. 17 54,jedan >engleski< autor primleiulc: >Daleko od toga da budu zadovoljni, fraqcuski seljaci nemaju dak ni ono Sto im je nuZno. To je wsta ljudi
koja podinje umirati u detrclcsetoj godini zbog nedostatka odmora
ih s
t"ji bi bio razmieran umoru: ti ljudi pate,.usporcdimo li Kod
seljacima.
J.irgim ljudima, a naclasve s naSim engleskim
fraricuskih te'zaka vc6 sam vanjski izgled ukazuie na slabost tijei
la.2o1r<A Sto reii o Ewopljanima koji Live izsran svog ko.ntlnenta
nego
pridosli
su
u
koje
zemalia
>>ne zele se poclrediti obidalima
uporno oclbilalu da se prilagode njihovim ma5tarijama i njihovim
sirastima (...j uslijecl dcga tu desto naclu i grob.<2o2 Ta ie misao
spanjolca boreala u povodu Porto Bela, bliska misljenju Francvza.
ihardina i Nijemca Niebuhra koji, govoreii o velikoj smrtnosti "
Engleza u miili, ovu prije svega pripisujc njihovim grc5kama,
njif,ovom pretjcrivanju u mcsu, u >iakim p.rtugalskim vinima<
koja piju u-najioplijim trcnucim:t dana, u .,dvi5c utcgnut.j .r.ljcii,
.ruti.ry"r-r,, jzaEvi<tpu, i kolu usp6rctlr-ric srt.>5ir.k6nr i lcpr5rtv()In<
.6jci<lm i,rrr,rr,ril,lcr2ol. Ali ;rko it' liorrrlr:ry >grolllit' littglt'z;t<,

,t(r

rlti

rti.

prizori iz

Goe

potkrc| XVL stoljeta. Il. N., Kabbr.et grafike.

it ,t isttk Girauclon)
r,,rrrc pridonosi i klima: ona je toliko ubitadna, da poslovicakaize:
,,t)\,a monsuna u Rombayr iine dob jednog dovjeka<2oa. U Goi,
rir ,rrltr uLitaka, gdje sjajno Zivc Portugalci, u Bataviji, zaBwopljane
,lr rrsrrm gradu u'iitaka, nalidjc tih rasko5nih i skupih Zivota jest
r r,/,rsrlrr smrtnost205. Surova kolonijalna Amcrika nije usluZnlja. Za
, rr ,r (ic()rgca W'ashingtona, Augustina, koji je umro u tetrdeset i

lr'r't'lr)j godini, rckao je jedan povjesnidar: >>AIi, on je umro prer .r n( ). I):r bi se u Virginiji uspjclo, valjalo bi nadlivjeti svoje protivrrrkr', svr)jc susjcdc, svojc Zcnc...206
lsto pr:rvilo vrijedi i za ne-Evropljane: krajcm XWI. stoljeia,
;,'t lrrrr putnik pi5c o Sijamcima: >Usprkos umjerenosti koja vlada
rrrtrltr Sijrrmcima... nc primjciujemo da Live dui,e<< nego u Evrr rlri''()7. ()'l'urcimu pi5c 1776. jcdan Francuz: >Iako turski lijednici
r !r n urzi nc vlrrda jr: zn;rnjima kojima su ovladali medicinski fakulrcrr rr lrroSl()ln st()lic:ir,r, oni starc kao i mi, ako izbjegnu stra5noj
rrcrl.rr'i lirrgt' koj;r sv:rkc: goclinc h:tra carstvom.,,2o8 Osman Aga,
rrrr.,l*f lrrn):rtl (rrjt'rrrrri'lii jc t'utttt'i<t zlt tr:tj:tnj:t svog,a d,rgog z'ato(er

B7

I\'t'tttttttI IltttttrIr'l / ,\It'ttl"tttt t' \,\tL'ttItt1l,,Il' t'

ir'rr;t zir', Potrt'1.;trl Piti:tt't'slitti tt:ti'itt

isltrii.lro sv()i Tivol rr lirit'lrnsl\/u, zr'tti st'tlv:t;rttl: il l)l'v()lIl lrt';tlirr
rziclaju rnu sc tri l<icri i lrct sittovil, ll srlll)() tlvtlit'. llrt'/.ivli:rv;r; tr
'1't' iittjcnicc::
drugom braku, ocl troic djccc, dvt>jc prclivl.iav;t2{}()'
djccc,
;ednakost izmeclu smrti i 'Livota, vcoma vclika smrtnost
-glacl,
kronidna neishranjcnost, sna/nc cpidemijc - Worc taj biol"o5ki Stari poredak o kojem smo govorili. On tek neznatno ublaiava svoje pritiske u trenucima poleta XVI[. stoljeia i to, naravno,
ve6 prema mjestu, na razlttite nadine. samo odrcdena Ewopa, pa
eak niti cijcla zaLpa:dna lJwopa, podinje ga se oslobadati'
svaki je naprcdakpolagan. u tom se pogledu, mi povjesnidari
izlaLemo opasnbsti da Juvisb poZurimo. Velika smrtnostioS uvijek
obilje:zava iij"t" xvlll. stoljcie. Tako je i u samoj Francuskoj (to
smo vei rekii;; ona se ponovo )avllau desctogodisnjem prosjeku
u Bremenu (smrt bez prekida prevladava od 7709. do 1759). U
Konigsbergu u Pruskoj od 1782. do 1802. umiranja iznose u
p.otj-"k., \2, Byoo, ali 1772- closeZu 46,5"/""; 1775, 45%""; 1776,
z6y"".rro. Prisjetimo se uzastopnih zalosti u obiteljiJohanna-Se-

niStvlr,

l(rlilJ l(r()();, lioii

rr;rrrr

bastiana Bacha... J. P. Sussmilch, osnivad drusWene statistike, Ponavlja to 7765: >U Njemadkoj (...), seljak i siromah umiru ne
koriiteii se nikacla nijcdnim lijekom. Na lijcdnika nitko i ne pomislja, cljclomiino stoga sto jc suvise daleko, djelomidno (...) jer je
skup...<21r Ista pjesma u istom razdoblju u Burgundiji:
"a"iS"
>>Kirurzi stanuju u gradu ineizlazeizniegabadava<: u casseylcsVitteauxu, posjet lijcdnika i lijekovi stoje detrdesetak lira, i >nesret-

ni

stanovnici-danas visc vole umrijeti nego pozvati

u pomoi

kirurga<.212

osim toga, .zene su strahovito ugrozcne svojim uzastopnim

truclnoiama. Ipak, iako su pri roclenju djetaci brojniji od djevoj-

dica (oS i danai 102 prcma 100), iz svih brojki koiima raspolaZemo
od XVt. stoljcia proizlazi da su Lene broinije od mu$karaca u
gradovima, pa dak-i na selu (osim nekoliko izuzetaka, medu kojima
ila trenutakVenecija, a kasnije Petrograd). U svim selima Kastilije,
gdje se 1i75. iI576. provode istraZivanja, postoji viSak udovica213.

Ako bismo morali saaetr glavna obllieLia tog starog poretka,

bilo bi nedvojbenovaLno da istaknemo moguinosti kratkorodnih
ponavljanja,koja su isto tako snazna, ako ne ibrza, kao i nagli
irdarci-koji pogadaiu Zive. Dugorodno, nadoknadc sc pojavljuju
neosjetno, ali imaiu posljcdnju rijcd. Oscka nik:rcla nc odnosi u
potpunosti ono Sto jC plim:r dt>nijcl:r. 'l':rj dugoroc*ni usptln, tcl:tk
i d.r.l"r,,n, p<lbjccllr jc: ltroiu O koit'rn Ovisi t.,lik., stvttl'i.

.\',\'

lllt(

),J

I lrllo'l'l v sl.,AllttI

Itr"oj dijcli, <rrgtrnizira svijct, on svakoj Zivoj masi daje niezinu

vl;rstitu tclinu, utvrdujc njczinu razinu kulture i djelotv.orryrti,
rr jczinc bi<>l<>Skc (tak i ckonomske) ritmove rasta, ako ne i njezinu
p;rtol<lSku sudbinu: gusta naseljenost Kine, Indije, Ewope, golem
t(' r'czcrvoar probuclcnih ili uspavanih bolesti, spremnih da se
pro$irc.
Ali broj utjede i na meclusobne odnose izmedu Zivih masa, na
,rtlrrosc koji nc ocrta\,-aju samo miroljubir,,u povijest liudi
- razrnjcnc, trampc, trgovinu
vei
i
njihor,,u beskonadnu borbenu
1rr rvijcst. MoLe li se jcdna knjiga posveiena materijalnom Zivotu
/,rtv()riti pred tim prizorirna? Rat je uvijek razno\iTsna, uvijek
;rr isutoa djelatnost, dak i na nultoj razini povijesti. Broj unaprijed
,,.rt'r'tava njcgove linije, silnice snage, ponavljanja, odite tipologije.
ll lrorbi, kao i u svakodncvnom Zivotu, Sanse nisu za svc podjedrr,rlir:. Ilrojgotovo ncpogrc5ivo razwstava gospodare i podloZnike
rr.r 1'rr<llctcrc i povla5tene, nasuprot moguinostima, normalnim
',. l I | :irrrna trenutka.
Ncma sumnjc, na tom, kao i na drugim podrudjima, on nije
1r'rlini u igri. Tehnika, u ratu, kao i u miru, takoderpriti5ie svojom
r','lil<om tcZinom. Ali ako i ne daje jednakc povlastice suim gustim
rir r rlxrcijama, tchnika jc uvijck ipak kii broja. Covjeku )C(. stoljeia
rc st'tvrdnjc dine oditim. Zanjega, brojje civilizacija, moi, buduirr.sl. Ali, da li se to moglo reii i juder? Brojni se primjeri odmah
rr.rnrr:iu, upuiujuii na proturjedje. Ma kako se to dinilo paradok',.rlrro, a dinilo se tako i Fustelu de Coulangesu2l3 koji je istraZivao
, lr r j;rku sudbinu IUma i Germanije uodi barbarskih provala, najizrr rr rt'r:niji, najmalobrojniji ponekad pobjecluje lli se iini da pobje,ltrft,, ka{> Sto jc pokazao Hans Delbruck215, radunajuii mali, sam
;,r, sclri smijc5an broj barbara koji su pobijcdili Rim.
r

I'rttliu lmtho,ro,
ili sc dini da gube, pobjednik je uvijek
'lir jc: rr:rtin iz.r".ri;l'anjzr. Za Grka, barbarin je svatko
tl,rr rrijt'(irli, z;r Kirrczrr, sv:rtko tko nijc Kincz. Vclika ie izllka
l'..rrl t'iviliz:rcifc: grrbc:,
,.lr.rrlr:rrirr<<.

89

'I

l;r't't t t r t tr I I ltt

tttt

l,'l /'\

t r L'

tt

r'

tt

"

l"

IrItr

Iit

r'

t')!ttrt lttrtlrt

ltili otllit rri 1rt iit'r,ozttit'i, r'otlitt'l1i li:tt':tr,:ttt;t 1lo lrttlt'r'itttlt st'ccltljc
Azilr. tlo l(lsllijslir)g l)l()t'll i lt':tttlt. ()tri sr-r llosjciivlrli oblilnjc
civiliz,rrcijc i ('r'sto sc tt tl.iittta gulrili i tijclorn i blagom. Mongoli
l)Tirrgis Krrnit i Kulrl:r.i l(rtnlt, tck su jcdva iza5li iziamanizma, ali ne
ostavlj:rju cl<>janr divljadkih barbara, i cto, uskoro su s istoka bili
zrrhviricni kincsk<lm civilizacijom, a sa zapada, darolijom islama,
r.rritctvorcni, otrgnuti od vlastite sudbine. MandZuri, koji ie 16u*4.
t rsvrrjiti lreking azatim i ostatak Kine, mijesan su narod. Mongolski
t.lcmcnti su tu brojni, ali vcoma rano, kineski su se seljaci uputili
l)r'cma MandZuriji, s onu stranu Kineskog zida. Barbare, ako
IrOicmo, ali vei unaprijcd pokinezene, potaknuli su na osvajanje
.'l<onomski i clru5tveni nemiri golemc Kine, i oni su ih usmjeravali.
Ilarbari pobjcduju tck kratkorodno. Veoma btzo, upija ih
1rrrcljarmljena civilizacija. Gcrmani su >>barbarizirali< Carstvo, a
z;rrim se utopili u zcmlji viniPrT, Turci su od )oI. stoljeia podeli
l,r.gnositi zaitouu islama, Mongoli i MandZuri su se izgubili u
l.irrcskoj masi. Zabarbarima, vrata osvojene kuie sc zawaraiu.

str

N cstanak

ltrije

ewopske kolonizacijc bilo donosenje >civilizacije<< barbarima i

prirnitivcima. Nararmo, civilizirani su barbarinu pridali tu repuiaciju koju on ne zasluLuje sasvim, ili bar samo upola. Nitko nas
neie prisiliti cla closlovce povjerujemo Pledoajeu povjesnidara
Rechida Saffeta Atabincna u prilog Atili2r6, ali ono sto valja prcispitati, iest mit o barbarskoj snazi. Svaki put kad barbarin pobjcd.rj., tada je vei napol a civiliziran. Uvijek je dugo dekao u
predvorlu i prije .r"go sto je prodro u kuiu, po deset jc puta kucao
'nourutu'.
On ic, ako ne clo sawscnstva, tada bar <>zbllin6 okrznu<l
civilizaciju susjcda.
Upiav. jc klasidan primjcr (lcrmltnlt prcd l(imskim Carstv.m
u V. stirljc(u, ;tli i poviicsl At':tp:t, 'l'ttt':tk:t, Mongolit, MltnclTttr:t'
'l';rtlrr-2 ll1ltvprtrrit.to jctlrrolii'rrirrr lrottltr'li:rrriirrr;t.'l'rtt't'i i'l'trt'ktttt'tli

XIII.

stoljeca

clra li napomenuti da za civllizacijc uistinu opasni >barbari<

jednoj vrsti ljudi: nomadima pustinja i
1rr ipaclaju gotovo samo
..r('l)rr u srcu Starog svijeta i da ieiedino Stari svijet upoznao to
t, u,lctno dovjedanswo. OdAtlantika do rubnih mora Pacifika, lanac
1,rl<rvih i siromaSnrh zemalia beskonadna je traka pra5ine. Na
il,r jrnanju iskru, pali sc i gori cijelom svojom duzinom. Konjanikc
r liorridc deva, okrutne prcma sebi kao i prcma drugima, meteL,
',, rirr, clcmografski porast, tjeraju s njihovih pasnjaka, i oni osvajaju
,.rrsicdne. Godinama i godinama taj pokret odztrania tisuiama
l

Mongolski konjanici u. loulL (xY. stotie1e), Muzej Topkapi, Istanr.bul.

(O tii a k Ro lar td Mic b aucl-RaP b o)

uelikih nomada

rlornctara.
tl razctoblju u kojem jc svc sporost, oni su brzinaiiznenaden;r. ltzbuna koju na granicama Poljske joS u XVII. stoljedu izazivt
,,r':rli:r
lrrijctnja tzttarskc konjicc, istodobno ie i podizanje mase.
\'.rlj;r rvroluiirti utvrdc, napuniti skladista, snabdjeti, ako je ios
\ r rl('r))(', t1lpniStvo, mo[ilizirati konjanikc, postaviti brane. Ako
rrl.rrl trsl'rijc', l<url tolik<l put,l - prcko planina i brojnih pusto5i
I r ,rnsilvlrrriir.- - otr st'st'ut"'ttic trlt scllr i grad<lvc kao nedada s kojom
.,,. rrr 'l'rrr.i'irr rrt. rrrolt. trsport'tliti. ( )v:ri lxtr itrt:t tlbidaj da uodi zime,

l.

9t

;r't't t,

tttt

I I lt,

t t t,

l,'l /

.\'

tt

I' I r t t

t' \ t't t A' I t I t t i t

'It'Iittit ltt'trftt

t t'

Karaucr.tta ,LCL plttlt prenta pustittji. Ih.tstrctcija

Ilartrt, rns. ar. 5847, Jo 31. (Otisak B. N)

al Maqudntdta, al

nakon Svetog Jurja, povude svoje dete. 'I'atari ostaju na mjcstu,

zimuju sa svoiim porodicama, izjedaju zemlju sve do korijenja218.
I'a ipak, ti prizori kojih nam strahotu prenose tada5nje zapadne novinc, nisu ni5ta premavelikim nomadskim osvajanjima u Kini
i Indiji. Evropa je imala tu srciu da im izbiegne, usprkos epizodama koje su ostale u sjeianju (Huni, Avari, Ugri, Mongoli). Ona jc
blla zair.(.ena branom istodnih naroda: njihove neda(e,priskrbjelc
su joj spokoj.
Snaga nomada, to jc istodobno nepalnj'a i rclativna slabost
ljudi koji duvaju ulazna vrata civilizacija. Slabo n:rstan jcnrt sjcvcrn:t
Kina prijc Xvltl. stoljcia praznina jc u koju prodirc tko gocl hoic.
U Indiji, I'cndjab jc vc:ont;t r;rn(), vc( rr X. stoljc(u, pl't'prr$tt:n
muslimrrninur, i <lt:rrl:r st' nt'(r' z:rtv;trrli vr':rl:r ;rrt'rrr:r lrlrnrr i n;r
Il:rillrrrsliortr grt'ijcl:rzrr. II istor'ttoi i jrrgoislo('ttoi l'ivt'ogri posloj:r-

rrosl lrr';rrr,r nrijt'rrj;r st'liroz slrlljt't:ir. Svijt't rrorrlirtl:r 1>okrcic sc

rzrrrcrlrr tilr nt'p:rzrrf i, tilt sl;rlrosti, tilr poncl<:rcl nccljcl<ltvrlrnih budrrrrsti. lrizii'lii zrrliorr vorli ilr pilnckzrd prcma zapa<lu, ponekacl
l)l'('nt1l islolirr, r,t'( ltr-crn:r t()nlc da li njihov cksplozilr-ri Zivotradije
prili J'rrcrnrr Iivropi, islanru, Indiji ili Kini. Klasidna knjiga Eduarda
l;rrr'(c:r:r2r1) uk:rzujc 1491t. na ciklonsko podrudje nad Italijot1l,
r;rscjcpkanorn na prindcvine i gradske republike: ditavu Ewo-pL
lrrivl:rti taj niski pritisak Sto swara olujc. Isto su tako stepski narodi
lrovudcni vjctrom uragana koji ih nosi prema istoku ili prema
z;rpadu, vci prcma liniji manjeg otpora.
'l'ako je i Kina dinastije Ming protjerala Mongole i spalila
rryrhov vcliki centar u Karakorumu) u pustinji Gobi22o. Ali tom
r rspjchu slijcdi duga incrcija koja predodrecluje snaZan powatak
rrrlrracla prcma istoku buduii da, prazmina prethodno stvorena
rr;ilrovirn prvim valovima tcLi da privude novc, u kretanju koje sc
',n'i svc daljc prcma z.apadu, u razmaku jedne, dviju, deset, dvar lt'sL:t godina. Nogajci prelaze Volgu odzapada prema istoku oko
I rO0, i to je u Iiwopi lagano preokretanje pje5danika: narodi koji
',rr lrritjecali tijekom vi5c od dva ili tri stoljeia prema zapadu i
Lrlrl<oj Iivropi, otjciu od tada, i opet tijekom vi5e od dva ili tri
',t, rljci:r, prcma istoku, privudeni slabo5iu daleke Kine. Na5a karta
',.rzirn;r taj obrat, kojemu ic prcsudn e epizode biti neobitno Baber r rlo oSV?janjc sjcvcrne Indije (1526) i mandZurskr> zauzeie PeI rrrqrr 1644.JoS jcdnom uragan je pogodio Indiju i Kinu.
/.bog toga, prema istoku, Evropa lak5e dlie. Zato Sto su Rusi
I ''-, | . i 7556. zauzcliKlzani Astrahan, nisu odgovorni samo barut
r L r t'rncnjadc; na jugu Itusije pritisci nomada su se ublaiili, Sto je
, ,l,r liirrlo ruski naletprema crnim zcrnljamaVolge, Dona i Dnjestra.
i roi igri, stara Moskovija gubi dio svojih seljaka kojibjeLe pred
.rr()q()m vladavinom plemiia, a na tc napu5tene zemlje pristiZu
',, I y. ci iz baltidkih zemalja i Poljske, dok praznine koj e.su zbog njih
r r.r',t.rlc ispunjaju seljaci prido5li iz lJrandenburga ili Skotske. Bila
t, rrr trl<r-;l.tko, Stafctna utrka, tako Aleksandar i Eugen Kulischer,
,lr .r si:r jna historidara, vidc tu tihu povijest, taj pomak od Njemadke
, i, i t,,inr', s njcgovim pctdzcmnim tokovima koji su kao prikriveni
1', ,r I lioltrrn povijcsti.
Nl;rrrrlTursko osvaj:rnjc Kinc zavr(ava zattm novim poretkom
rr
rr
1,r lirr:rrrr:r oko l6tl0" Sjcvcrnir Kina, postoiana i duvana, ponovo
, , I rrlr rr:rsl:rrr jt'r'ur, rr z:rhtor-rr.r z;r5titnik prcthodnica. To su MandZut tl.t, t/ lioic su stigli polr jt'clnici, zatim Mongolija, 'Iurkestan, Tibet.
l(rr',r, l.oji srr osr,ojili Sillir', srro('il (r'sc s kincskim <ltporom duZ
r

9t

I:rt't tt t t trI Iltt t t tt I r'I /'\

tt

l'

tt

t'

t't t l" It I t t i t t I I t

'l\'l ltttt ltntltt

t'

Y': K
'tifl
$# (r
\^ s
A,\*

tlrlirrt. Arltrr.l i tt'Slit) ('r' s(' nltgotlili Nt't'iirrsliitll tlg()vol'()lll (7.

ruinl l69u). Kinczi ot:rtllr lirt't'tr otl Vt'lil<og zitl:t, svt'tlo lrlizirrc
Kaspijskog rnora. .f os i plijc tih trsl;jchrt, lrt'oitti jc svijct l)itstirut
prodc5llao put promn z:ipaclu, prcS:tv$i u protivn(lm st.jcru uska

izmcdu Ivlongolijc i 'l'urkcstana. Samo, ovaj put, njihov bijeg neic naiii na otvorcna vrata. Llsmjerit
(e se premazapadu, ka jeclnoj novoi llusiji, onoi Petra. vclikog, s
utwdama, Wrclivama i gradovima Sibira i Donje Volge. Citava
ruska knjiZevnost slijedcieg stoljeia puna je prida o tim neprestanim i uzastoPnim borbama.
Doista, tiine se i okoniava velika sudbina nomada. Topovski
barut razlogom je toj brzini. civilizacije su pobijedile, jos prije
nego ;e zav*ilo >iVfff . stoljcie, u 1'ekingu kao i u Moskvi, u Delhiu
Nomadi,
UJ l'u 'l'eheranu (nakon LLve afganistanske uzbune).
jesu:
bijedni
Sto
onime
se
pokazatie
osucleni da ostanu kocl kuie,
Rijet
gotovim.
smatrati
to
ljucli, postavljcni na svoie mjesto i koji ie
koji
ali
sludaju dugog parazitizma,
1! ukratko o rrur.tnom sludaju,
je
nepoprarrljivo okondava. Usprkos golemom odjeku, bio to gotovo netiPidan sludaj.

,.ot, Dzungarijc, grlo scoba

t),1

;J

a\

*s

\r

lI
I
"xrv.

iotpc" xv.

stotio6elxvl. stolj'ce

\ -+ rqaF

t,ri".ffi

'

Osuaj&nia. Prostora
Uobitajcno jc pravilo cla civllizactle igraju ida pobjerluju. one
pobjecluju na.l ,k.rlturama<(, pobjccluju nad primitivnim naro'rli^'o,pobj cclu j u nad pr aznim prostorima. u posl j edn j em slu daj u,
zunitinaj'boljem, on" i. morati sveizgraditi, ali to je velika S_ansa
za$wopljane natri dewrtine ameridkogprostora, zaRuse u sibiru,
za Dngieze u Australiji i na Novom Zelandu. Kolike li sre6e za
bijelcJ, Sto u juZnoj Africi, pred Burima i Englezima niie iskrsnuo
otpor crnaca!
eim se u Brazilu pojavi Pgrtugalac, primitirmi Indijanac uzmide: on ustupa mjesto. Paulistidke bancleira.s roje se gotovo u
pustosi. za-manic od jednog stoljeia, avanturisti iz sio Paola, u
potrazrza robovima, dragim kamenjem i zlatom, prevalili su, a_da
ioga nisu bili svjcsni, polovicu juZnoameridkog kontinenta, od Ilicr
de laPlatc cloAmazonc iAnda. Ncma prcd njima otpora prijc ncg<l
Sto su jezuitr osnovali inclijanskc rczcrvttc kojc ic paulistctsbcsramno razoriti.
Proccs jc isti prcd lrrirrrcuz()rrt i Iinglczorn tr Sjcvcrntlj Atnc:rici, prscl S1l:rli.rtct.nr rr ptrslinisl<<ltrt sit'vct'trtltrr Mt'ksiktr, I)r('lllll

av^

-;.r{>

ii,l$

''tAr!
ls
\
n
ercarursrnrucii

,-

\l

UB

lF

,Vll

,r\
q-J

.,1()lioco XVlll. stoljede

-------*->

rlvRoAZ

I.J

KIi

t,,.r,r't, i rrosr izrrrctlrr tlvijtt k:rt'atir jc

,1'

GRACIJII (XIV-XVII. STOLJECE)

na plvoj, migraciie kopnenim putem odvija.iu se od

r,l1 ;,1r'1s1,1 ist()ku, ir n;t rlrugoj orl istoka prcnra z:rpadu. Na prvoi se opaia kineska pomorska
l, ur..rl.r. l.rko virTrrir rr por't'tktr XV. stt>ljt'(a, kao i konccntriranje kretania kopnom prema Indiji i
<>dita:

I
r,,,, rr,r,lr,r1.,;,rrrrrxlTrrlskorrtvrrlivrrnjr.trXVll.stoljr:iu(osvolcnje Pckinga1,644)povladizasobom
:;r.,1 rr llrr'.Irr k(]nlrr( nlirlnu < kslrirrrziju iz:tttst:tvljrrtrjt: Ilus:t. Nttnradi su odbadeni ptemazapadu

r,,r,'1,.1.,'g l(urr1r (l'rcrrr;t A. i l:. l(rrlistlrt'rrr)

95

l;crtrtriltl tlruuild / ,\trrtkt,t,'t' ttttkltlttlrrllt r'

nral.llr.ejrrirrr i srrlgvirrr (,lrit'lrirnt'ttt' ltttliilrrrt'itrllt. l'l'oliv rriilr, ;oi

u XVll. stoliciu,Oclvij;t sc Pt':tvi tov trlt d'ovjt'l<lr. sv:tkc gotliltt"
podam ocl siuclcnog, pr()g,()nc ih >ktto divljc zvijct'i<. IJ Argt'rltirti,
a nadasve ., eil"", ip,rii Cc biti j.5 tclc, jcr lndijirnitc jc .cl
propobjednika posudio konja, dok ie Araukanci biti tvrdokorni
u
dovodi
Sto
sc
ono
tivnici sve do podetka )o(. stoljeia221. uistinu,
vali;r
pitanje, nije osvajanje ljudi, vei osvajanje prostora' Otada
'po6ipaiti daljinu. U i{y1. stoljeiu, polagana kola argentinske qoTkola
pe i njihovi parovi volova, karavane mazgiiberske Amerike ili
jeiu
,u potodu p."*u zapaduu sjedinjenim Drzavama u XD(. stol
aiani a
koia ie u diniti slavnim w e s t sn'Le,bili su sre dstva to g tiho g o sv
zoneiz
pionirske
koje, pravilu dovodi do fronte kolonizacije, do
koje opet sve zapodinie nnova. Zivot kolona na tim dalekim
granicama zapo1iieni od dega. Ljudi su suvi5e malobrojni da bi
im se mogao irametnuti dru5Weni iivot: svatko je tu svoj gospodar.
TaprMadnaanarhijatrajenekowijeme,azatims-euspostavljared..
Granica se dotle pomide dublje prema unutrasnjosti, prenoseii
onamo iste anarhidne i priwemene postupke. To ie m.oui,r.gfro-?tier u kojoj je romanti;am F. J. Turnera jos juder (792L) vidio
porij eklo'Amerike i nj enih najveiih originalno "1i222'
Osvajanje golog, ili gotovo golog prostora' gotovo.su-iste
olak5ice,, *i;"i-r".r"lik" ruske ekspanzije uXVI. stoljeiu, kada su
konja uspjeli
se trgovci soli, lovci nakrznaikozaciu galopu svojih
dasa
lome. Rastu
dokJpati Sibira. Izbiiaiuveliki oq)ori, ali se istog
graddvi, tvrdave, stanice na putivima, mostovi' postaje '?\o!"'.
konle i saonice (Tobolsk, ti1l; Ohotsk, 1648; Irkutsk, u blizini
Bajkalskog iezeri,7652). Za ie'dnoglijednika ruske vojskez3, $vi,uiruporijeklom , io1 7776, Sibir, to su etape' iscrpljujudi dani na
konju, u toku kolih valja stiii do utvrde ili do grada, do nuZnog
smleStala. zimi,trgovackoji svojim saonicama promaSi cllj, izlaL'c
," opur.tosti da orlurr" zauvtiekpokopan pod snijegom sa svojim
ljudima, Livonnjama, sa svojom robom. Polako se uspostavlja
dct
cestormi i urbani sustav. 7643, stiZe se do sliva Amura, L696,
golemogpoluotoka Kamdatke, a slijedeie godine, ruski istrazivadi
iopiru Io Allart ", gdje se koloni naseljavaju 1799. To su brza, alij
i
g,
nestalna zau zimanii, no tim dostoj nij a divl j cn j a' 77 26, I) cri n ko
jc
tt
se za jednog od svojih istrazivanja smjcstio.u ohotsku, naszto
I
llcl
ji.
ohn
17
19..1
obitcl
citacleli togi gradaro*., nckoliko ruskih
rri
l<uic,
putujc Sibirom gla.rmom ccst()m, i >Scst cijclih clltnlr nc vitli
ni ).itclilrrrz2a
-

t)6

I t'!lttrt ltntltt

l(ttrl

litr I l.tu't' ltrtt:rt j tt ol l)ot'

Nijt'r,iSc istlr pjcsrrxr i svc postirjc slolcnijc kad sc prodor vi5e ne

orlviilr tr prrstoSi. Ncnr:r n-r<lguic zallunc, usprkos nastojaniima
korrrlxrr':rtistlr, iznrcdu sl:rvnc >gcrmanskc kolonizacije< u zeml;;rrrr:r istok:r, Ostsiectltuzg i pokrcta na ameridkoj granici. Od )Gi,
tlo XIII. stoljcia, pa dak i u XIV. stoljciu, koloni Gcrmanije u Sirem
.,nrisltr (icsto izLorraine ili Nizozemske) naseljavaju se istodno od
l,rlrt', z;rhvaljujuii politidkim ili druStvenim pogodnostima, kao i
n,rsiljima. l']rido5licc podi'Zu svoja naselja posred prosranih Sum',l,ilr kricvina, niZu svojc kuic duZ puteva, uvode vjerojatno te5ke
lrlr rg<rvc sa'Zcljcznim ralima, stvaraju gradovc, i, kao i slavcnskim
1ir ,rtlovima, namciu im njemadko pravo kopncnog Magdeburga ili
l,,rrrrorskog Ltibecka. l{ijed je tu o golcmom pokretu. Ali ta se
l,, rlorrizacija odvija unutar slavenskog nasada, unutar manje ilivi5e
',r('gnutc mrele, pozvanc da pruLi otpor prido5licama, da se nad
r lr rr r;r rawori ako jc potrcbno. Ne srcia jc Germanije u tomc Sto se
',rrvrSc kasno formirala i zapo(ela svoj pohod prema istoku tek
rr,rlion Sto su sc ondjc vei smjestili slavenski narodi, vezani uz
.'r'rrrlju, uz svojc gradove (iskopinc to dokazuju) mnogo dw5ie
rrr"1',o Sto sc to prijc mislilo.22'
'l'o ic se ponoviti i prilikom ruske ekspanzijc, ne vi5e prema
prrlrrll) pustom Sibiru, vci, u tom istom XVI. stoljciu, prcma
r.' i rn rijckama226, Volgi, Donu, Dnjcstru, ekspanzije obiljeZene
t '.1, rlrodnom kolonizacijom scljaka. Izmeclu Volge i Crnog mora,
.,r,'l):r nijc zaposjcdnuta na gust nadin, vei sluZi kao put nomad'.l,rrn rr;rrodima, Nogajima i Tatarima s Krima. Kao opasni korrl,rrrit'i,,oni su prcthodnici islama i prostranog Turskog Carstva
1,,
ilr podriava, i kojc ih, prcma prilici, pu5ta naprijed, pa dak ih
'1r'
t, r sl)asilo od llusa, snabdijevajuii ih vatrenim oruZjem koje je
r,', lr rstrr j:rlo branitclj ima Kazanskog i Astrahanskog kanata227. Ne
trrlr;r rl:rklc potcijcniti te protir,nike. Vojni pohodi vode Tatare
I,r {'r ;r olrliZnjim zcmljama,'fransilvaniji, Madiarskoj, Poljskoj,
f\1,,:,lioviji, kojc su okrutno opusto5ili. Jedan od njihovih pohoda
rrrrr:,rir t it 1572. Moskvu. Slavcnskc zarobljenike (ruske i poljske)
;'r , rr l;rv:rli su na istanbulskoj trlnici. Znamo da je1696. PetarVeliki
1rr ltr'grio netrspjch u pokuSaju da <ttvori >>prozor<< prema Crnom
rr(,r u, ;r lrrj (c ncrrspjch kasnijc ispraviti Katarina II. Tatari time
rrr r'lriti izlrris:rni; orri ctc'n1r nrjcstu ostati svc do drugogsvjetskog
r

1r

rr

rf

.r

l.t
97

I t'!ltttt lttrtlrt

I\'t'ntttttI IIttttttIr'l /,\tt rtkI trt't' trttlitIttIttIit t

rrrtr r\lr (l()k;r/;uro;t'tl,r Irrllrrrr', polrrciviliz;rt.ijr'(lo jt'r.ijt.f. l.oj:r lrr

'rlrlor'.rr';rl;r r':tlo r l.r irtrsl,inr'l';rl;rrirrr;r), rrisrr zlrrrt.ru;rr.ljivi pr.rltir.,rrir i.
r trl'lorrr lr ilr st', otri s('
l)()n()v(, vt';tr,;tjrt, ul)()r.n() tt:tslojr.r:i rlrt
rr
I r'lt\'('. llrrrlrrt'ttr lsl ittt s(' n(. rtrozt. z:ttrviicli olt.li.

Kgt.;pizuciju rusliilr st'ljtrlilr lrilrr lri nt'z:ttttislivil l)('z tltvl'(lrr i lrt'z

voinih >marscva(, kuo i lrcz lrorrroii ollt:s1lr:rvljcnill litlzltl<lt. K:ttr
konjanici, oni su bili spost>bni cla sc suotc s pr()tivnikorn krajnj<lm
poiieAli"o5iu. Kao lac1ari, spuStaju sc ili.zlazc rijckama. Iiv. (<>ktr
iOqOl njih 800, kako clolazi iz'lanaisa, bacajuii damcc u Volgu u

t 'tt,rli--rrt'ijc pxtl,i,u

proganianju>KalmudkihTatara...<<.Kaopomorci,svojimbrodo-

vimapretovarenimjedrima,gusareCrnimmorcmjo5prikraju
XVI. stoljcea228.
Moderna Rusija nije clakle u tom dijelu nikla na ta.buli ra'si,
kao Sto neee u )O(. itoljedu napredovati na kdvkazu i u Turkestanu
bez napora i iznenadenja, opet jednom licem u lice s islamom.
I drugi bi primieri mogli potkriiepiti na;9. tumadenje' pa
makar to bila kasna i privremena kolonizacijaAfrike od ewopskih
sila u )CX. stoljeiu, iii pak Spanjolsko osvajanje Meksika i Perua:
te ncstabilnc civilizacijc, to lcst kulture, sru5ile su se samo pred
nekolicinom ljudi. Aliic zcmlie clanas ponovo postaiu indiianske
ili afridke.
nije dosegla zrelost,
Jedna kulrura, to je civilizaclia kgia ios
dekanje se moZe
eekaiuii,.a
rast.
svoj
svoi ;hunac, niti osigurala
nadina, i to je
tisuiu
na
odifil,obliZnje 1e civilizacije iskori5tavaju
na trgovinu
oswne
priroclno, iako nc i ispravno. Neka se ditalac
od X\{t.
poznata
na rubovima Gvincjskog zalieva, koja nam ie
je
stoljeia. To jc tipidan primjer ekonomskih eksploataciia kojima
ispunjena povijlst. Ni obalama Indijskog oceana, Kafriiz Mozambika uvjereni su cla >majmuni ne govore samo zato da ih ne bi
prisilili cla racJerrz2e.Ali sto sc njih samin tide, oni imaju nesreiu da
pra.inu"' Igra moinih'
!o',ror", kupuju tkanine,. procialu zlatnu
i"i;"t ie ista,'veoma jeclnosta\,,na. Fenidani i Grci ne postupaju
drukdije u svojim cmporijama ili kolonrjama. Arapski ffgo-\rci na
obali Zanzlbarlu )(. itoljeiu, Venecijanci i DenoveLani u Caffi ili
u Tani u XIII. stoljeiu, ifi tcinezi u Indoneziji koja je za njih jo5

prije)ilI.stoljeiabilatrZi5temzlatnogpraha,zatina,papra.ro.bo-

ira,'sk,rpocienog clrva i lastavidlih gnijezda- Unutar kronolo5kog

prostora ove kniige, gomila priievoznikl, trgovlga' lihvara' kinesf,ifr p""pr" ,tuuoti ek"sploatiia >kolonijalna< triiSta, i ta ie eksploje Kina'
ata(,ia, potvrclit iu to, bila tako Siroka i lagana, stoga Sto
.rrprkor r.t ojoj inteligencji i svojim pronalascima (papirnati novac,
na primjer)r, iako rieinvcntivn.a i tako ncmodcrna na kapitalistidkbm planu. Njczin jc udio bio suvi5c lag:rn"'
ocl trlista clo koloniic, lck ic nr:tli kor;tk, i dovolino jc dir
cksplrxrtirlrni poi'injc izlnit'lrti, rtir Prosvit'tltrit'; osv:tilttric ttc(c k:ts'

t:i,ui,Li.zrtt:i,

ju,

-\

I r,l "t' r'ivilizlrcijc sukobc ttrcclu sol)onr, dogotlc sc rlr.irrrrr. iz l<ojilr

,lrrr.r''rr;i svijct jos nijc iz:rs:ro.
"fcclnrr civilizacij:r rnolt' pr.t.vrr1_lrrtrri
,, r,l rlr.,1()ln: t() ic tragcdija lnclijc, n:rkon cnglcskc polrjr.tlt: k.rl
f 'l r',',r'\';r (1757), i podctak jcdnog
nov()g razcloblj:r za lirrgrt.sktr i
r ! rr('lrsvijct. Nijc I'lasscy, iliboljc l):rl;rssy, blizu cl:rn:rsrrjr:
K:rlkrrtt.,
I'i,,111'fi;1 i't.uzctntt pobjcdlr. I(ccimo ltczra.r.ntrt:rnjlr cllr su l)trplt,ix
ilt llrr',:'\'t;rkodcrudinilisvc.Ali l'lasscy jcimuogorcrncp<lsljcrlit.t,,
t l',r lt)rrr('sc prcpoznaju vcliki dog:rclaji: or-ti irnuju slijccl.'l'irl<9 t,t'
i 1,, ',rrrislcni opijumski rat (l tt40- ls4'2) otriljcliti poi:crak sroljt.tl;r
rr, lr'(lnlli()sti< za Kinu, kolonizir:rnu, zr da to nijc llilu. Sto sc tit".r.
r l.rrrr,r, ()n sc u cijclosti raz.bio u XIX. stoljciu, ;tko itut.n)(,nl()
lrrr',1'rr Ali Kina, Indija, islarn (u svo.jim razriiitirn dijclo'irrr:r),
1,,n,)\'() :iu sc osamost:rlili s Iandan<lm dckr>l<tniz:rcijorp ryrk6rr
l" r', llpr':rvo to, u odima danasnjih Ijudi, tim lrurnirn povl.lrcirn;r
rr i,l.rr. r'irl cpizoda, ma koliko onc trajalc. [Jspostavljuju sc rrr;rrrlrrll1 1li vciom brzinom. A zirtim, jcdnog lijcp<lg dun:r, rtrsc sr.
i;
1r, rr rt li;rztrliSnih kulisa.
( rr:lvrr trr pojcdnostavljcna suclbina, na takvoj r:rzirri, nijt.
rr
; rt; rr rrr, pr>d znak<>rn br<lja, nijc jcdn<lstavna igra sn;rgrr, rrrzrir<:r tr
rr rl,( r(rsti ili bruto tciinama. Ali broj jc ima<> svoju rijci'tijckorn
',rr rll.r :r Ncm<ljmo t<> ztlt<>r:tviti. Matcrijalni ).iv<.tt tu n:riluzi n:r
lr rlrrrr,tl svojih ispr:rvnih tum:rdcnja, t<ldnijc, n;r jcdnu ocl svojilr
I'r i",rl,r r svojih k<lnstanti. Zaboravirn<l li ul<lgu rata, titav clrustvcrri,
1',,lrrrr'hi, kulturni (vjcrski) pcjzai istog sc trcnutka gubi. S:rrnt'
i 'r.'ilr,('n(' gubc sv<>j srr]isa<1, jcr to su dcsto ncjcdnakc ftrzrnjr:nc.
lrrtr;rr rrijc shvatljivubcz. svojih robova inj<>j podrcdcnih r:kol,'nul;r lli Kin:r, ako sc kod njc nc prisjctimodivljih kultur:r kojt'
r rf f , { rt r rrjci'c i trclal jcnih r.cnt;ijn kojc zivc podrcclcnc
u njczinoj
nrlrrrt Svr. lo inur rrrljr:l:r na vtrgi mlrtcrijalnogZivota.
l)'rl;r jnro rr zrrkljtri'l<u, d;r srn() sc posluiili bnr.icvirnrr klktr
l,r',rrro rl;rli prvi poglctl rlr t:rko r;rznoliku sudlrinu svijct:r izrrrt'tlrr
\\' r \\/lll. st.ljt'r:;r. Ljrrrli srr rr njcrnrr poclijcljcni n:r vt,rik('nl:rs(.
l,,r1r' ',qr, i il;tsrrlrt'()l sv(lrnc sr,;rkorlrtt.vttortr Zivottr, lrrko trt'jt.tltt:tko
f

()()
(),9

l;tt't

tt

tttt

l,'(,

ttt

t'l /,\ I t t t lt I t t t t'

t t t t l,'

ItIt

tI

Itt

t'

tlt'tt.lt0r.rrilrrrc li,:rrl i r';rzlii'itt'slittllittt'tllrtll:tl'it'tlttrlg trtlt't'tlt'ttr)g

lii'rrosti
tiolt'klivttt'
ttl<ltzttirt
Swa.'l'ak. sc, rr svjctsl<irrr rirzrirj('r'inllt,
kojc icmo susrctati nu stranicitt'ttlt sto sliicdc. .f os ictrto ilr lloljc
ck.n.ms-afiedati u clrugom svcsku posvcicnu iz,anrcdn<)stima
skih zivota i kapitalizmu, koji zcsic ncgo matcrijalni iiv<>t .rtzpodjcli koja
clvajaju svijct ni tan'liena i zaostala podrudja' prema
i"^ i.udinila bliskom dramatidnu zbiliu suwemenog svijeta.

l't

t,qlt t t,lf t,

KRI.IH SVAGDAI{JI

1.,,,,,'.1,, XV. i XUII. stoljcia prehrana Ijucli sastoji se uglawom

,,rl lrilirrc hranc. Ta jc istina juder odita u pretkolumbovskoj Amer i, r, r r AIrici, a jos i danas jasna u azijskim civilizacl)amariie:
samo
I' rrri('r'cnost u mcsnoj ishrani omogudila rani smjestaj, a zatim
1,r rlr'f rr n:rpredak masa Dalckog istoka. Razkszi su veoma jcdnost rr rrr: i'irn sc na jednom podrudju rjesava ckonomija prema aritr r r. r r i li irlorija, zemljoradnja (e prcvladati
nad stodarstvom. Loie
tlr rlrlrro, ona hrani dcset, dvadcset puta vise ljudi nego njen
.rr1'.rrrrik. Montcsquicu je vci rckao u povodu riLe: >>zerrrljakoja
'., ,lrrrgrljc koristi za prehranu zivotinja, ovdje slu.zi za opstanak
r

llrr,lt.<l

Ali posvuda, i ne samo u XV. i XVIII. stoljeiu, svaki clemo_

odredeno j razini ukljuduje naglascno pribjegavanje
l,tllrrri hrani. Zitarice ili mcso, aliernitivaJe koja
brofu
"riri
" mi sto
I 1, r, r .f cdan jc od vclikih kritcrija matcrijaln og'zivota:
>Reci
l, r l.i, prr iu ti rcii tko si<. Njcmadka poslovica, koja pribjegava igri
rrl,'( r, potvrduje to na svoj nadin: Der Mensclc ist was er isst
1r , 'r J.l< jc .no Sto jedc)2. Njcgova hrana, dokaz jenjegova crrustver r' ,r,
l,( tlollju, civilizacijc, kulture koja ga okruZujc. Za putnike,
;,r r;,'l;rz od jcdnc kulturc k jednoj civilizaciji, od niske gustoie
rr,r"t,rnit'nosti, na rclativno visoku gustoiu (ili obrnuto), ukljuduje
r "r,ri:rirrc prcmjcnc u prehrani. Jenkinson, prvi trgovac Mosl',,t't/"t' ltrn'rltcutijc, stiic 7558. iz dalekogArhangelska u Moskvu,
.,rl,rzi rriz Volgu. Irrijc Astrahana, primjciuje
podalje od rijedne
;,,r
,'golc:firi
tabor
t:ttarskih
Nogajaca<.
Nomadski pastiri koji
',lr,rlr'
rrr r11.1j1r >rri gftrclovil, ni kui;r<<, koji pljadkaju, ubijaju, koji ne
1',,.'11.1jqr tlrrrpiilr rrrrrijcirr od rat()vanja, nc znaju orati ni sijati,
, ,1,,1.,11r;r jr r p,grtllln:r lltrsr: l<ojc ultijlrju. 'l'a, kakcl
bi mogli biti pravi
llr rr lr lr lirit':rrri koji jt'tltr lito i pijtr opct lito (pivo i votka proiz.vclde
lrr ,r l"lr i rast na
I

I ()()

lot

s!gtigaE$i$iicf$$sIuE iBf EE {, FE{f IiEE $lB

iF $iEigi$$gF$$F

EE$E

rBE$ili

Fggiiii$$$$gif

ii':g*gE;$iguf *I'FEE$EEEii

F! rit-i$f$*c **

ii$iI
iiii
iiiliiigiiiii$ff
i

i! EiEiigg

iiiii

:*.$ !a+;tI;lI
EIFsE;
.9E

e.F<

$ .?sE;gSlE?
S
E

{
rt

a
F

t
.:,

a:
$,;
E

t;'r:
E,EE

$;

i{ i

ts s3E;EiEif
iii: Bt:l=
E

!,fr '+EEs:t
li
:qEFE:;;E f
s

'j

$.j:iE E:H
SA
zB=e
E 3E?
"

s. tE+iE ; egB
sS igfE*:Hi $

ta

StEl
c-F;.'rE o :

t,i?5:_9is
tpi::,ii Igt!;E:i
k-o X !'h's l
t-?E.9E;r1*I

r.E,q

! i'i -iils=

O (6.rN

J J o.J.i".Y

AAId

g.i.-

(!

5.i= Q.s'*, o 9 ) '=v=

-9

^d-<.-'h:Y'iiL.-

^'Lr

-o^;E-;s=e.=
. _ r* t .* lA.il,.j
-6jj,oQ:ts)a
3EyR.N',: i $g*E:sT;BBss
E.I t g

3*sE,;=

*J--u-t)

i;3s:"; E;sES -='H ^ i ii s:= 1;98 tr r-r

i;
=
"*:6r;
gE
-o;^9-otrts
u;i,i=;E;
!;e,i
ii:):,!5:iE-i sgiti;;=;i[=
;,S gT;:Y fi FpT B.E;
E::
c''),i
E E: i:SEnR f ,$E
E
i:g
5'E t; .-'-.:/ jZ* E a E = - !., E I
:3 i E e r E:
E E :*
Fc.FUC-,Qc,Jd;>C
ie6,3.iE:'a
E +3i5 i \'3 ex; ;sS-? =
r-.\C
^trJ=O
tr
o,,.:
!

,=.-

O C.1f c6 F X

= - L-:4.E

.-

Yr

-,,

ii-a>,\

F-

E.

.,

- F,li

-:r-U

i-,v;A)g

=.:

F Q f .=

::irrat51iEi*;3
i ir I
= ! i ii,=:s:i|
jii;^ig;

: ti,sBE
5 E p,( ? 5;:

E= j::
- s iI o:l

*a)^.rnA^

(! b.i

!.-,.\

u j:.=''

j:

(/) G -

E=,(S,3i.s:.HrSf

f,.Lr:l 5E o Yt=\_
I _7
d? ):=_
C=^5-c:u:FO._tr:
G i ..:
c
-,u:
- L L J - r ^I'\
E
I
s.a^
!
-y
u u=.(/) !== V 5.qE *r1sog:?c:
v-9u

JLV-F

c-_v

oE
s = ,
cCl:1x'E(/)l '
-\Jvv-

rc: lgi'[,s ii

+3 [,E ift='i*r.Ei

I5=:'],+:S!:i,;Z
>:N^:-_..2.:;'J
+=';{;:r*pf:EE=33;S L, .6O -C .,U; C O.-.c
-4,o I$= I.S s-1-)i,j
,s ]E ; E 5 1 i , i :;
{i)= E?}iI!; ipE !:EE'5:S;oo
c
ulE
s
;
F
LO
C
ii I o rr!.) y.:<5':ai5;'E -As E';.=-V-V = i :--:z i CI
+=
-rr-;::
j=
; = =
p.:
-:='u !l - .- -.
i;
;r:alt$,s
E
9':i
!
5
l:
i
.:lJ
=
i.'::--x.=:
-=
f-;-, ='3 a"--:2, F
!
'i.J.- I-. -J
^

N
=trI'r

c A j *trsi

^Y!t9.r

-YgL^Ji;!^'--

'g-J'AA*l

ia

.=-=.-----.=J!.-.a-=^J=^a=---=II='Z-t'7

\*

L--^rr!^.-

"e;

;.=ll=i=-=1]-::=:=
:=

\-.-

-!3=:=t;=:21.-;la
il=i-'--7
--:--/
' - - :-z';x-r---=

:;l=:j;

=l=17=-=--:./=-

; : =j

777=;7,
=. : 1:=' :

2 6'i
B,l, 5 E
E'i gEi
B :'s =9i^e'q'iN
+E s

[i:

;*

="'E

ig

i! :e;tE
;iisr rEEBIer5i:
; I,i
s: 3 3: =.Y E.uE:
7i s::i;d.-llt i!
i .,r
E

:;
i EiEi;:,ia# [sEgiEiE iii :
S E; iHl a;EE?Eg3: E? =ztz=
: Ei:,!I=r,; IE Ei;: il i!i:a
;? s':r;FE
: 3r
3Ea r$[t 3li ;;i,:,
i:=-Y
-= "
iE.{=
ii 3ti i;:

i Fi+Ei}ir

gEE s
tE
i ilrE
e

<

-_Z
EBEi'i;i':f
,959?rFF
i
iy=:;)
i ?^i= i; =E i rieaEi ir r,=zi=,

r E!:i*iiiiiE Ei E EEiE; EE :
E:BE::}
:i E;,gEE
ii
H,:tgsEE
uE
6E
3'E+:i
P BE [E ; R ei,=i
,i Si
.'*.1 L-u g c - .1 H o.!
>

i5

i iiE'li

ri$lg$$EiF

liiglgii
iiEEEigEiiiil
ii
i $E .iiE
';{i,:iEEI
gg;iE
;iEaer
r; I iiffEiii{iiiiEiii
il igi
- *r
s,
i;g{
Eiig$iiEi
!g,,
=7i:
;-S !"-l 9

:: I.i-q 3i
1

E'i

*:{glEigiB

,E
I,S=FTJ

: i?EI

=ii..EIiiE,;li $BiIgiiEiiiEiiggiiiglii Ei
giii ?iilt,l;f*;i:li
!E
+--=iti
Eiiil,i a EEE EgIIigIirI;;H;r,rsss,:
'tra= Ei
='!iiii
;

- x = E;a:
'==i I! i
.3=!=ai

1=i3i.
i: EE,i ?,1 e8s.i ff=; b o t ai
?i=;
z -?=::=': ;iE 1ia=t f:?,il'J.g g
; I ^ c17.1=.
._ iE
i j=.=; - i
=i
:
;
oi=:;*=;
i
;< -:= i2 ?:=1==1=
::i -- - = 7 i; =-;= =:
= =i = ==1-:7;=::
==.- =::- ="" S
I'J,iis
.==-

5c

^=

=--

=S-

*i==-1E
|=1==si
tr=-: ,"d
:= = 1p

= ='2:36 =

==1;
:')= :=

=!i tr;b

=-ii

* ;'? 5;i

i
tii:giigiig

iEgEEgEiiiiiiE

iIEEiEB*iii
:irir:ti;Egac

. =:;:iEEI$ii
Iqg?,?!Eit
i: :iii3flEi}EE8ft
t:+*:sEsF:E;rE 3u{E?er;.i
;=i3!::?i IE +i i.:-! I ! * i s
:i i:i+==,iEgEgi3g;igii?t==
E
r:qEfi$E}igi
i,:ii'*ii;iiigiliiEiiElrI*!iti:atsli;i
: ;i;
=_;

,=

i: i.d-;i
it rS
is =

":

=r

q,F

Es

t\

t53$iit;iEr*E
iigi;:$
E:i;Iii
i 3iiitsE:;;
*j; i
=.4-odE.
E

; 5IE'i a- 3
i= I si*;
i= ;t iE: $;i5 f

=iiiiilig[igIgIiilgiielggIEil

i.

iiEg}lilf iEiifu

:,+E*'as i
lI lBgi Iiiggiii!iii$;
*;
F'as
n';
iu
a=I-'F;
'

isE al iu; rE i.g3;

i='3E,1'=:EEE.iai

i;

{i
,
a E*':

'.E

Iff ; iifgiii5ifgi
i EI E ig! i ii ,i ri E=

IiE E
l{ iiE
i iii liFEi 3iI i*E
ei
Bii 3i! i ? j
=
='?
,i?:Eii ;; r*ri
=r
r;
a siig?:ligii:rei; i;;=
j
)i
;';;i==
==7; -;;
+5 ;gr=:==:
aEE rE i )r
?zi;E'?:!;:;g'ir
=i
iaEi: i;i!rE+:;+:;
=i,r
E

iiiiii:

iiii i;

r=l'ii,;
=
:i=
:;3:
=:97=:i;=*=+

!;,!<==
)i
==

aii; i: :i:?gi; ;rt{:;i

E$'}E

<

iii:._.-i: +,=E
l;
=-

El5' :'iE

=:

lt:Er i5

=;:''i Eii:iEa iiFEEi:;iirHEEi igi tii;I,ii

aa:, r5,

=is:='i
g3i! Eiil Etiiii 5 !i.ii i; ;
EgE; ;:$ i[
:E:; *r iirisEi !iE:tiiiEIE
; 1E ,='+:t
ZJ E E.V

iE;aiiE iiliAEi
; ::: ili
-i:> 'l
.- '7'i=.s
3: Ei:ii I i 1 I!i} ;iq lE l, 1ii,i
= =:5fi'lt;;EEI;;
iaqE,i euEEsqelii'E,i ig;iiiri,i agE[E:
=i-*=ii
: *Ei
=;I ilr 3l s:[EEiili i;ii*iEgEilggEiiiE_
iE=! i:5 ':
i= E:;st:
i;= :=5'
EIgggig
=ii
3[;qi;EIiEEiiBgii
: = 5.Eq,'3=EEIEEBEiigllgll;.:ii
*EEE
;; gt EE i
iiiE=E lE!E Ei i; *E* $ F: aE EE i! ;i
=;r;5,
;:zi-i
S

:i

:i*
\\_a

s,

.E'

.\l'Ji-L
.Ju---::

'=
(,:uat(,L* = <.E'*
E
CXf
CCC
il-){,,)63crl(g
e'I E ;'ar^l

il"
-

2
.=
tl

t--vU.--F

.N

,*
U
i

hsY.-\J

aF!-=v.-

\.

.8
.!
-

\::-

b^
'

n:N'Nc
W (l.i
li

9*

l-- d

EeUi=
-*
.E
.-!<vv

I"n,3

Ln

N.-.-v

FT-

:{

!:

>:!
'E
iS

iJ{-

E E!

ct H S

r
$E
IE

< =

:=-:
>

c., i

=E-

!
v

r.}

J.

:,

.r

'.

vvvJg

--

t
F

,'=F=-.,
->\.. L -3A^-v-

l\

=
v

.1!:SU'
r- .e

-8s:'8E
Cq \:+

Ll6\ W

^
!

^e

;N

V.FVV
wdJviA
'_:g
.-t.lv(,=

.T8'S
'N= s ?uo
=
^
-Si-EF
=O
E.I
:5a>P'= 5o
i: -:- O X N
i \'F.- ;

/-

^)

1l'
A

3-\rlal)9

--v--1

CO

<

(-

;_v 9 13

:-\vgj^ .--a)v^

'H 'E'E.U'F

..'V
J
N.^:_Y_
-^L^J

i.lr

J'-

INE=i

9,.\'a q
$-ri
:9,i
tr
f
^.6,
Cg'-

_,..

-l

9 r:
A.\;.
A
-

r
.9

-rA\r*

.\-.
i -

's.Izle*

.+r=l-'3
af
cr-<.iX.L.
)<<
hv!ru.NJ
ZJ!4.,^
.i:.>Y!.^./-9-\-,\.
.\J
:=

_r^-J.!rlA -

N>?LJV_

S=

N!--'aJ-

-lPv'-)e-

$
:5

a\'-v^F.N-.)Je
vF.-:.^

Y -:I'

2 a=
t,i:!
ttt2^.4..

,t--

i i:i.,
.:i a=

;S

^)v

:y

!;;-a
S J-.=

2a: - i
-=

t'-

7-=:=

a EEcE3E EgEfr IEEEiiE lEI+i

EEe ,elE ;

lg i$iiiiliiEBiiiiEiiiEii

i iE iE iiiiEE}iiEEgii}EiEiE

<

ii iEiiEiiili?ei EEg.liEEII
i;'*z ;- iI::i iE; EEitsit :[EE=[

-6

-! S,
!o
LF

aB

E!-5I

; Si i i E:[E ilEB +g i;;

\'

ar.

Ite+:,+;Ar;[.i f: I

qt
L

'<.

v.-

'h.='-

i-i

*;
:
E s I E E,s a'
o
':'[
O:
n,Ll
H:
! ^'=Str.ac.r
r rE r 55Eii# E; E E;
1!;'ri,9,8; lE;'r
i
j1i3oEi;E==I:5E

.)

*.r

b0
Li

g.E;

\s

.r

.C2

(.)

.-

al I

i:i

0)

a
!
(J

=E,RFIEEi3n:;::<g.-E
,E,,4ai

I;E!:E.Ef

Bg:ainirE?.arSlr
u ': i
b i - E Fs S
E

C)

o
O
!
N^
'Fi
N

Eel

'$!
.s .p
<v

:l>

;3lirilE:i:;=i;E
-' o.i
: :j
l'a !- r.
=-o!ooilF-co'-=qQ'F
c.
c. !
: s .= O
d 3 , f F I ! '="o ^'t

t;::EEE:u.;E?Erii*,
'cc.\+ Ti.-.
'==-Q - >+E'tr'=
I5!
Ed arE iliS;:;
3 .;J.1q; EE'E i ; - i'^'i i.
U

\e

a)

^\+

F:;;.1I-9='='.==*l-:
:=
.j - i;
i =f.l':
-- - 1r.
:- f
3
:
=.i
:-- I =
-- o- 7 == 7
= ;z ^ ":,' a =
- =.!=
- .- I ..
==
=

i?:1.i2 E:iE ;EiEEgiIIEgE

!iI

g .[;$Jf; iii
i iiiEE
*::qa*

]Er,ij
=zi'i: g;ig6iaE:!EiE;E:1

ii:!i

i la'i

5=ii;i;f'iuiIeliis
Er:'ri!; 1! 3rE";r

;egg'i iEi

eigbesE

B:E3gi EiE

tE i= ig!
.
-;!iA;i;
ii,I
EErgli,?E
==:!
EillE
;-:iE 1l
g

=
=

i=u.aii
:tii;::
?.*i:
::-x:8,

$l;;

aiiiiigiiiiiiiiii

g:

lgigii Ei$i
:: il=:.i
ErEiiii iBiiEi;
Egi
=']-t*=
3 i $; ; +!.;; itiEii; iiBI: iili, ;;
i; i !,E=
:: Eag!,}+
rg iii:ge *ig si;E*lE:i$BifiiEBi*gli
iE
EBss#;F
:
E

t^I

=\

-v

Fi
i\

:i ii?e3

i=-e:-q i tgiEriEi:i{ EgF iEsEei

; i,ta:

.9$

ii iaEIli:

ii*iE$$S iiEs

llii$:,ri EIIi;

iiiis;;$iiEIi

i+-:ii:,
I::! EF rEE E gI i

i: i'si i-'

: E- :.< ;9.t

)!;i<E:;=433i
X i;s'd.i'E H r

=
ii=:

liiiililiiiEE}.iiBgiii*iiii:i

i-- !;i= E Ee::.!*')>=:

i-==,I
*i

i:{ill= =:q

=i =i
== =+>=i=

.--7=i r==:, = : :r r :

SiiiiEEtEBEIiiEl$g$:I

g ggiigiiggEiliituiglii

i t rq$i[,* 3$i! ii5i ! iii

ie ia it ;g353gg
iEiEg
$
: i1
t $ii !:g E:g$i ii ;ii,iE*'
sE

t.

3i

,;

E i'1 1i: E;E r r i* lls

i
E :i
$EE
r ii}:.igiEi
*:;
$;IE'lsr
iEEr *BiiE!l;8F-

r.

ta
E}
tr-,

tsu
LIOASB
V
.,i
o' 's''':
-ttu'v
R-cJ 4 $v'u1
'54E % o
S,
$TShn

'N

SeSSU
!v
Avs

.-;a xa.!
3 si
.o(J.s"

xa

u5

S.

Ss: SEt
$%*-!?

TTEUES
.Q% S'*lI

i!trFx
\i,S

^NU

!r:'$:

*l:8.9l#{'

Q,)

t!u.U:3
4-v\rN

--+-\:\**i
.: : .

:ETESX
s,
:\*l\sN
$

UNrXE}

-,:*T5_l
'%:,

;4=:-

,-,
.--ia

gE
zlil F;iEi$E$ gEe;i
1; il eisis
E;3 lgii 3i: :
'=iri=;;.: s 3: '; ii i!{! il; !.;
i
E

::i'
iilfliiE
:,

=qg!*EEitE
g!iiE;,liiElEE{
SiiisiEEiEE
+{.
ii
=
i2ii,i;;:
? =I= E= I 1*;;;i
riE;=
..=Ei
:i::'l:
j$i!
-E
j
+ii i::
i::
H
H
Ii
ii
*s
e:
===;==)=
=;
1,L*E'
=Ei
=Et
gE
=,*=i1;
rii:i i:, ; iig5i Eiii; $iiE;
liE
i
E
ii
;
i*
}i i= ==,f
i
; ii: $;i: S;i I ti:,+== iiger;Fs?
+=-r ij iE; i;

:i tt*a:il EEIE:,EaiI iIi:iiil lilis iii;:i

iE;iiHiE
ir- iiri';i: iti:1i:iiiE:+;ii3: EiiEti
;5'liEi iiE lg:;
=

rsEaE

'2=-Ei'3FlE*?;Fi

:!
i

Ei
5
=*
=:+E
asi=;;EE= irx:EEgiEE:i?E
;=;;Er p,( 8 ; i
E I gE I3s;ii

,-==eE

.:
\

s:

:1;

i=c'i:3gB*Ft;.agf

3
SC

r.

!-

,_o *

Lrl-^

I.

Ft

i.r-O i.I
J r'- c
-.=
Li.r

>,a

.vE(9
!!j'-

._ .\

(,

(,

z:x

-A
Ftt

)
--.a
'f-Ji5

l-v,j al
.2't .:',n -'-

- ^r

-g

BIiiiEi[E[ggiiii

J-4

-:.9
>\v,.es
.. ,\
--:- s .\
.i-v

(1

'__J
^Jqal
v.-J_

.-

.l

.--=^
= --v!:.-

.,

-.!;=

i<

.\

^F

:'-i-

L-\rA

^FFV
vLt-

E $gr EEiiiiiiFEE,

_!v_
^

>44

tr3.

ii' iEBg $isE:BiEiil

i; :i

$E

ffE*;fli

iri :

EIii

EggigiiEiiBffiigfi

i:l
E;irE [I;tii i;;E *i$i iaHr
E ;iI
ii =E3HI
l;'f,
'i;

3,

i E:g,i['
=

i $igB'IE!BflB$I
t

al

y i.i{;g'i-Er;Ei

i -,X'isE?E:!I
f
in$,lsEggE

i.i
i!Er=*"E;:rB

iaE^:i=aE5 *.!
EtE; a: a sg g F*

fHaEE:;ta xis
g

: * E* : :i.N
iqi :
ox !i;Bg?Ea
i i::g;15 f?ae
"EEI

3:

a Fr

EE
ji

.,!

qg;

6.O

;S

? i i

(!

5;

00
I

:#$Ei;tEifiEe
=

:i,[! Ei*s+$::l
S
6 sE!-.,FE:::q+e+

E:gi!*si;*Ea*"
r;:,3Ei!lEi
;
;i?= : ;-" !t 5; E :t (; =Etfj=;;=:
;iiEi,i ,i*fft s 3'hso$Es,,BEsE,X +;

ii7't; E:= : 5*i $ g$ $i i 5siE

;;:i: i;! ll g s I }:E ii; I i;'

it

i-

>N

it:
==
;;iE{
;-i:;.! 1[E ils
gE
i

rU
:e

tf\

\
N

.:1
N

6).

\i

:K

\.
\V^Vi -4,v w1
d 6; \ R=j

iRs x$Yir

.i d'i
la'oC
ItN.t

> o;;!

Y'^J''E
5N.:,

N_q
^l=U

E 5':
H 3i
A*ize.

s.H--?
\H-

=
'i

RS 3',i:
la"'\----

i-

i iE

iiiE 3IE$1 iEF Ii?i[IgIfAiEEI:lgE

ii li ili glg

[i

:A
\=

+! 3

\1,.

DI

l.=*l-.i^

\f

'')

.tr,

\9

I'

ii1:!'i;;ii!
:=:r;:EtilE

-if

M/
A

gii{;aii:c d gIEI:$EEIEIE3
X^r.

l.-. ctl Gl d

F- e.l

IE
EE$$$EE

iiii iiiil:liifliii iiligI

giE

it3;iEE i$iiE:rit rlE 3:r13E{i

i E'i9i iii =:;if; i;rt;eisi:ig5ggglEi*! i

:= ;==; : i rl e 6i i i i;ir; i g=!its{E;s i#gig
i ;EiEH;
E:ie;.+E'ri
; i i
.;

iE

i!

lE

Eeg

1=

s= i=ia5j iigEEg3EEitiiEgtlg}i
!

ii

iE $i

'iE

iE:I?EEEE' Eii

$$iiE

EIIEiE*EIigiEi

I.
i

i ;iiE Ef:sE

E$q;;5;5'*

i+,uuil Eg' E,igiff;

lgiltiigiggiggfig

:iEf IiE'l,lE lEiiis r

;?ieif;
,i -i.-vS'3'o et
b; ^,
2.i rEiE;:

Efel[!flxrcs;[=gEl

*}1 E g
i= sEE

.4*'t::!;3ai=,#tI!i
=;:E*i1*giEf
iiE
==
:!E; ,+i iE It iE
f3 E
ie;i:-,B
i.I
=1;ie?:;
: iE:;ii i{i iI$i EE
jE i'o*;;
iiatii:;sf
!=?1;=- !=E*E'iEf,*

EgiiiiiiiigiiE$Eii

: i i tl,

i'5 {i !

EE

EE iiEIgiliE6iBiiI

st !iiggi! $:ig;:iui!

dEi=En;gg:g
o'e6*.
'igE
i6:il;E3E:Ei
E;Ii*:"SfEI5q:E

-3i i

x:5-

l:t2:X
.z=:,,;
:ir :=i:'Sz
i!

^'x

z';

\L
v

:;'Eq-\

xatA

E-E
X
o.-E

Hn

*l

*l
I

"-.

V)
I

rr

J
N
d

_^l*
-J" 'slt^^l.rll

*ertr ._ _l'a; N

"1"

i-

>N

IsEitr=,1
:c-oagI:AEi!:,0;3S6;'

ii i;:
si fl:sEflEtEs*iHiE
iiil N; F leIEEt;E'r*sE.i3
: :-==;
;iti [F E E;qi[Bii!$l eEis
i!
! =:tXiX'?t,3;Fi*i,I*
Eiigi,S E;gi;gHf
o
E

ii

.l-l

3pSe ;"u-:asd.EE*E!,

ilE l E,ii:lEIe$r[;i
_:=:.J st
inRcEN,nE
E_&l
-

I
o\

=
R
fEEgnEslitEi$i
E= c Ee;EEiSES;r'E;'
r= D E:ss:i[iSE.:8Ea

^=5X

li

:EHsi[pg iE

c\ al o\
C\ .$ I .\ti
N col eta

Jrn JIJ
Ol h

**l*

\+r

v
I

N e6l (- .s

tn

JJI
rn I.\l

ri

*l

rr\
**l
=l'
l\Cl

IE

z
H

a,

ol
'sE

.l

\l

AJI
!al

l.r
ld
l>

z
a

\31 rn

jrntn ilol i

c\ c\l
o\
o\l
i,a \Cl

C\ o\l o\
C\ Wl O\

o?l tl*

sPl

d0r stt
\rl :

s l

:
lm
FQ ltr
,I .:
tUl,'

o tx

$Il $ E l!
I

\al

FT

ii :Er:i-EigitEiEEEErI
ii;{E;;E.E
=!;St'e.
SE X= E*

=;;

EFiEii E8 B.IEEE !EEE;EE

i!.r}i;3I
iE 9E

3g EEiifii,*[I $fiii$flii
iaSEF:t;
ri;'*iEAg;tl:EEsie'E
=triI
gtai=
-? .a.
a= *3 l;! I $ :liisE?$: ii gf; [l
ir E ; !u s:.==e:
: *iei!,' B$*Bar
==i i 'a'
,3;S
! iiEg$iE
Ti *ii$}E:E*Eii
-!
:i!+;
Bi6t li; ;EgEi;1 !iEEriEi
z= " u'V
eE:'s e;=!BEEE?EiiEE;i;
i?t-E:
iEi;:
3gi;;
i'i{
;;'= jZIE{I'
=
iii*liligaE
i
i,l;Iiiliii
ig;iE;r i:i
.s:Ei+:f
ii'
==:
3 i ! -^
.E .:

Iili

qEri!ii

's

=::RE=:;:j1; l.nr,).=,p E !!gEEiEgiig:EiEiii3i:

=;::h=rErc!Er
= i:-i==7EF; ==ii=* i* ?
--i i -.--=-',
Z
.i

.-

t^'= I e-=; .

=-^

="2; ==i+-

===-1:;=="=

iiEliiigiEiil$iEgi

Iiiiiiiii{{i{EEiIE
=

iiiEiEgEiE{iEEEEEg
iiii:EBEEit;iaEfEE

i .i; 3ii: iiE=

r$E

$I g i,u.

s nIi grie!ifl.[g?rEgE]

FL-

| 'r.d,.,

, ;;gE

s.
'
5:!g

:: Ei

;gliigiigilgiiiiiiiggt iiigI

s.:

gggiigi

:ias.rEtiEEEsEiiiliiigtig$BE IFI$t F-Ei=i,

:;i 5i
:i x e,,
EI
?i:
E .;= *'iiEsi
t'Es=
tt
i;g,
i.r*ig ;i EIr EiEEiEi ! isi$i i 5:; 1=
i:,i5E1
I

liiriEi;iiili;igi;iiii
1iEi!

gEiiili
iliEgI
*:
gi:i!,
;i E?1!::i: iEg, Ei:E!i i
lgii'
i;
?z;i
'gitiiil

s=S:E:i

::=5Eliiilliit aggtls
u

tr

r
h

l!

tE
Il.

I
I

!I

!
E
E
t

ss

ryEa EEiEgeg

X S'

bo.3 -

fi 5 : ?gi's ;'f
e*E Esi.FgaE
rB :0s
E!f-Eiro
: ic a$E
s=
.:6= tE,='i!=E
iU IE'E
E[ tH IUz.-9Ets
E!5f xl
'st
=--d 5'F.;'iFm'e
's AU:
i$ Egil sE3Er3;
I

-:! $El* s r?E s:

$S XSfEEi+IEf,E

sa tE;sEfgi
;$EFu
glgrs;=EiqiE
$t

E$ ;g[;EI:}Fl=:

s* eiEB-;far;ss

5rri;i$[E :qgliiiEi

giI

i
r E; i5il,*?t ;'I

E;E:
3l
\.S,,,lgE
:= ,*i iE E *e f eEi ;i Eg: q i;
"!
E*:gs:+

Ei iE
s.iii
$E iifr , E g.iE
\E i
E
?g:ligEE,A
s
=
EE: F,iE?,i
=
=U Er= i 3c ,1nii:?i
i{;1:i+E
6i=
lEsiiiEtii5:aiis
g=; t
=i:rqE
'r'fi::;{
E i !.=
I
'i:'!F
rIl
i;;;=
5s
E e;
tg'i
e= $i,E= rf:
:- 3-.=.i ir! itE { ii;eu
c rE iE'E: +f
rt r=*=E}E i iii Igi$if ET^i f ;i
=:E
=74is r*'1: ; E.i'E$i:
!E
I
?,
i !i i.gi;s:iii;.it ;
1ii:!I
r:;i::r:itr3iE
l:
i!
ii,
r 5 =_i i. EE:3:..
=i+;f
E5!!
I'i= F=E.8;; i igI i',i :;'r;!E5: :=
i 3E= :E
=' 1:,C
-v.^'^

=*t;

= -

2
=i
+
,=
.1.=

ii;il

E;

i::lf ;s,i tSiil:E!E i! :E; !;il

=i !

! +* i;; i E;::: 3==. Z?i

1;iE;;;;i
IiE
i;i
-. ae ?5i=:iF iiiE:iE 1,V:;

i:::
- -?< 7t
g,i!;s$,i

_: =:ii
-.=;==:
i!E=i::
?,21r:;:i=*
-=,i;1E;i;;i;=5E
!:;:1
7
s i-E t-!"; -1 l- 7 .= -r I .= -=2 --.7
:!
-- i:
i-i--=z;
i3
:
Z: " I
=a29rn
-,i::
=
=-

j=

.\:

=
=.- = =* =:)Z:===;a=_'=-'_
== = =::_
=?
=;=1=i=I:===
-a==x::=-=
==S=.-=i
===

==Z

=i-=.-

i i =5 .
I.=
i
):/--.\e
=
:'9E!

===a
I'='7:i
.-i,''i

o'c.i?
=E'\E

-::-=::

;:=
=-;
:;Z
::;

.=EsEilE$1tiEEEiBi

'eXb
'[;R
*c-

-' i'i':,t ::Ei= iE s"E i*E^E i[rE ; iiB$3=

= E,-* e v-y
,.=j
J=i

1=

ilrE
1;#E[:?*;::
?E=,
srail6iE=EE.
=i=i

'=

-,=

'.

:!'a
Z::
[,=$sEi'UE EE,
a-..,
=-'J
Is i?g 9B
EiiigiiEiiIEEgiI
1+
s:.j
IE{ iiE 1i;
E3{ I35: = J.=.:i
.'i=zYi;es=
=!_i:A*i;A E; rsrr 1:;:EE:E IEEiE'E[]*t
=';e:.:yi;F
-?! :

ie.

iiE

:- -!

tr c

'.
i
l:
Ii;,ii
E aB E:
Js',i 9E i 3 s.s+e[tirnE
:= := 5E3:! r F!=. A!:iar?E
!
P Eni.:: i".E
"
::
iu*l1iESEEIitt
iE*ii
-- .r.s
*i, Ir
> = tr E:t
=-i
"
; ?,-iiSi
*E
aE:E
Ei
EtE;
ilE.3iE:liiig
i.e:t!E 1g
*-=.as
=
G iFl's:*;E$E;,!;g1 gl3.l
:
"o'
E;: AI; iEl5E

,rl
-rl

i'.5)
CO':

::
lfliii;*i:
Est;aE3ii;ii trFiiig::sa
is ;:;aEgi+i;i
gi[5 et,i;t$ [t;f
iEE"l=;55
^b"il

>

i3fi

:1:

-:

E;xEe

uez.E$=;

g$E.gE

Eq

r;

-:

.t_A c c: d !:,j. d u 0ra

o YcN.gl!.c:-rf

s,i i,!;i ii=z'!1

+2-;c;::9o!o._<
r.l

i-

in*E=..t:'IF.EE>

'X .< V !, ? 7i-=-5 j E ;,5

;j o &;,EY Y - ir,s:E
5
a rI H o
a YP C

:;
U
ti-iE:t+BiE;
;Xz
- Ja 'ii*::I e.F a'l r.E
^,

/l.

o=
L" 2t.;r:ESE'aE-A
=E'H6EPi:EEf

r sE;E $E:e**nzsi'$
*iigi
*i=a,a
sg;-fi
FS'F Hs =E;!
g:

E;

iiI
ri
ip
Ea; i I
E

*'iiEBS.r;,[;j

s,tIsx,;s*p

-c
f

J
=
tlJ

L
!o

coo
r'\ co
rt
-LU
^I
:<iZE
r.r)oE
CE=Q
<c" (E
-=
'- cD
^
r.u-5
1_6U

-8-

.:

!?i

9a
oo)

a
co

.q.

(E

+
ro)o

Eo i
(!

tt;(d
U L;
> -v
N E.:A
Y>^
O-,N O-

\:

c(!
c

>d
cO:=
LUr(E

TC

:!:

o_

i ii3 IiiISii :
iiiiiiiigi
l!
,i= ai ; ri
-:=- r
^!=i l- =;,la=
=
iia
iE:-:=
li,if
-,^:=
:-:::^:_r:=:

::lf!=

==>

l93l

e
<

| 9-S'

<e.9.
- -\ \;g,r

<}s
M

ffi
Lld
g
1,E
loo
I

-E-l

,ffi

F.;g
i i.z

3EP

-.;:s
p
- d;

st >Nc!
4
, tra

b
o

o.=:

= F;.=

4 .a'.2 q
H d N:\

so
4

z
UJ
zo

OO
O6
6N

q
= -='0
-<
Xo
-.ii
- 6''E
:Z o
^ o,{-0
9'Etso.o
-.,! lY o {)

il;t=c>
$

E3
od

E:

='

ffiTil=

o.-\

E.E EJ

rO

O-o

r-l ad
-7=
'N '--..

;-9

A^:

o
u.l

=;:+-_
--:. ._\"\,-( in i
I _ai
\*
IEE
\ L|(d JY

a,q

>
,4
^i- c(=

(o

l5
\L.gt ---- -lJ
T\,

:f

.4t

1(E0
l3r

"

Eliig-:9EI }BSEE;[itgi
'i $; lSI,g E;; 1; iEailF;g:
=

.9

ry
!u

<i

JU

9,9.
NL

t.

-O-

LU.^
f{
=,

+{

lf -o

o-

.-(U

'or

O (E-o

Lu.o

b .9
N

3e

(!i

.o

eci
*F.

Y'o

EEffiM

6
ao

ah
IF
o^
o9
l:

3g
c(!

ao.

6 t<
- .2.{i
(,

,, E; E
-.2cQ

,6FAa

< YEta
,N
< rd:,f

z.=7a

. c3d>
N q crrl
", c 5
d

ts

=e
t;0

!a o. ii
I

I=' ;;S i z E i^a.i

i$s
i
rli
IsgEF;i3;
;I
"5;S{iS
Eii
nt
a;ii! s
I
; ii ii;iir igEef5;;=s;
Fi!;
-'i'r-oE:
EIE*3* ;:;5'i

:'iEEEt
i

Ip4 +.s

qj

$EsSs

o.i

p o.u

'g

QN sY=r 6

,,-:
FJ

rtE

E=E

r*=! EE B* e
=:
i:iEi! I5iHiif rf EiiiiifSf :$i
S

;iFi

i5E ig

ii i:

EE

112;

3 iIE$EfgE

55$i5 Egr

:-< 5

['i'58 g
SJ.cSEk
q.-rJ

^tr
<-^iE=ii.;1
E :.3 { 5 F g'i >
sZ:r iEEcBE

SX

cdd

J-!
4 .:''l

i9P,3:
HiE
{

'\J g -'

.:i Y

ai '-

<F

il F.c I

q,

3'8
,q='$;E;
F
O:.S
E.g
c)i:

g's

i rfif l$gi E sg5 E

fs5si;3EiF$sf Fi{iif gE

s; E FSF;:

;iii

E5Ii;S,iiiiij
E*i*gi'
iiii
$isl
- F_-i
asE.=5
:+: 5- Ei.E:
eo-o

i=
= rE 1:: !EI isEEsix;5 !; gE?;giS:
3,1

FT".E

+_yJa,\

i i! 3t ;3: iaE:g i:si:; t[,: :.ig

V--

,.\t 5

e EEs

1 i;icii: ;f,iii:;r;*i;!ri Ef iSEi

; ;++;s;s r;;e*;*iE:$i* gg5[ig

I u;
1:iE
.I..E
; T2I T=?S i:;

=
:=i!nEsl!
2 i:E;Eii
-:

.-i -t6 ,N
^N
-((J

,-F'-

FF(r
i> -'rYl
Hlr> Ui
lI
,E
AL
'vRd)
t)
l\9.d9

B!

H
.\
o y'i

.E!<
U,A

EiEiiig=
+a$ i r: ss;
.;El ; :i:*g I E; ;q;6i itEq=
,iE:i

i
i

i
i

!giii
EfEi
;ii Eli
igEiiiiBi
=*;

1i= iE B l EE i

FIB i5

'3

$E!BE;;gEE

!)

U-.}'
sv9
!4r

DJT
!.!
\c-a
tr-\
LT !Y
\!!.GJiai:v
,-v

$ EE *:$;

.'v

AJ tsN
LviJ
e-Z 4

i s; iiisiii gsE:iE
ii li;iE;i!
x E;*s:f5*r
s;;Bg#f,Ei$i,E ii3El ii Ei
i r;iEsrEt
=;=:nE;E=
f,itgE

--

A!L
v--

c)'N '-coX
wOl

=.n!>1,
g

lJ
E
p

N
v.s
'is )N)

>Nr+a0:
v-/

HF

,U!

Fccc

iE oE
y_st

_.)
F
L
il
t- is

tse .;UN

I
Us [E
:=O'i

;t'L.s
\J

F< O. C.

al

i3
i\

E5:

.ii:.ii F,:g.
: 'I-S,i5I
:=7J;Siua

;,lE r l;$,iii$ s ils+;${eE'+3i

E;t
iFI;
e:1:3'E
9:S:'iE
I:;8."2:i6'Fr=
6-=Pfi

;isaiiEii$IEfiiiii$ [iIE:iE
ii;;i,ts
j=;*! u's i'i:'*siE

r= I ,l i3F '&:
? 3'.. ,t :i
,
'= 1+
i
.o .S e E
== -./ U Ll

t I S S'
= 6: :F;;
.E
1'

1+',i
- - yr=

EEIE$l*

=::'i I-:;gF

liEiil

F'is=EiEgiEEIsiii:
lliii
i=r=;i:-E s :,r;i:;tEiiga;E,Ea;iE; iiia
f

E E i;P

>

$iiFgg

IlglEi

+g

:=il :s-.+ ,s lii+i'E ?S:: fx-$; g::'LI:,3Ei ;o=i

;=1i iE ii
* r i: E;E it Eiet li lE: eii ,i* ii ir
i i i i i=
*s
Ei::5
Ys ?J=
-:l==Zi=:s
i:1 .=,i;S= \'*
ii::
Iri
llEIE
=:;,4==77rii
}9; ?:
}i
:{EiFi:
=<=
:12-:<:,
it:'=:
s
!: '=!i:Sj
=-== S =i:
i=::::
i;-=3

'i--ar=U-FY

i3

=ir=i;ii:a

a7=

=I

:::=)j::i====:=

:a,:=-=z=;.;j

E?:a:EiEr ,EB

i::EE1

iEis Ei
iigEiiiii itE
ii
ii:eEiiiE 3'3 ig:!sgi
E ,iE:
!si!{rsire ;!t
E

c
::

*-

:.-

!
o
=
o

-c

o
-q
,.

,'

o
i-

:o

''r-,i

I
I

iigEEi:iiE

igiiii'si=

a; ?: '; ri

iil !iiiE ;
i

si5ii!ii:?E ei ?i liEt
iliAtiiiEEs
-i;EiEi:iii iEE B:iiEi

ii ,gFf BEi

E*EEiiiBE J

BiB=;giii :

h
\

u
=

S,S*
gS
!?srl- E

.. !t!'
t :,.t :l
.
: : -i!rl:rl:ij'::l=

l<

[0

'- G ni
"s

FE5

src
ER
('
t
,Il .- ,=.'u

qiF ! * E'1
[f
v u
s {E U-

ssY
HoS

'0''a

adNQ

s,q*
E q'E 5
'r jV
^-i!
.:$

l:

se> 568E.3
c
is
!:[d
a.*i
e -.) )
'ts',-:S
PI
*Es ,siE'E
=
B_?d
s!5
a. c P
B- I
uL-.jt

a !'

v-17'

.-r.;-.u
O'B-

*,N j
*!:

=
c=

?od
s cr F

at 6.;r
.1r.-b.

,s'5E.i
S!S
osS
:itr=X
q iri

!^'-UUvv

u
,E

-'.9

NH
q$^d.

EE

=
^ X: x

iJ}=5.=

1E

*Si-'8
I;-i
SiEa
i=-?-*
::.^
!

\<

:-

Z-

;'I'**=EliiiiiigIiigliigiigggglggi
ur==Zi

E'?

q$ I

=liI:r
='il

l*iEgt;

ilfii[iliiEi

iir iiE; ilEgiEgigE

l;iiEEi l; r

iiiitI li iil

iriiiiE

gEiiil il

g:i=iEEi'I

Eiri
:3ig{
i
1,i; ii si;i;liilaaEigi
ggI

iiiiiglaEiE

giiggiil

El*l
gB$$

gliigiii

-^

l6

EE
:<6

<P
z=

Ns
F

-\
I

-_J

F^
+'.J

<6
r!:

-'
a-

ri

a,$[E,tt$:gi;,$

cHsga,

iiiI$EEgiiFiiI$Eigif$$If

F^

frip
<E
t!-

a;$ $srg;ig5g:
;i
3is iE *E . Eri= iiIiJII

EEBii

qii;g;gggigs55fgggg$lfi
Ei
:8
!'5'i

;:g'iggEiigFiEii.Iii[giiEEBEiii
; r+
,3'gE
d
97E:
='=

*si i*El
!;s Efis
i 3E s I e;

iS
t*EFsu!*Er*ggiiEl:I
::i
i;gtq: At
il? ti;i;gigiEtrussi*o a'3tisq'38

tl1 IBtIEiggEiEiggiEEiI
,=:i
:i,fj

:;;E3lii*:*Fpx=sl;i,$Ei{

liIgEiE! ;I
E
i

,lFiafS,i;ig

IE!iliiiiiiiiiiggil
:i!.E
: EEi siiEi
$i
E' &
=
s *! ! si
ss iiiEiiig=
=
S

.r

\
.i

,!

"0
N

o.

;
L

'u
p
!,
!

5!
N
C

i^

t:

.=<

\-;^

\:
!=

:=
ai

i it

t-

iI

I ;ilat g

.gs

:=iIE
r'?E'q
=*ilHo:=

$sgEs
S,:s,$i$$

: +ig Ei

BiiisEsE

;ii

i;j

'd

Iri

s$,si $# $$

; i ii! E tEi
\< $$i
S = S.*is
iois*r=E
i;ig:E
,=i: 1i t$t.ilEsr
s S S.l F (S,$
- - -,.- =

e.*$r-.:
i::i;:

:.:

i:I'

==a"=_ji,!
:=E
E;

i*l lti

iiii'! :u$xsSgi
a^ { !
i==i;( ii$,ss:SS
-! ,'I i S .:3'FE,,ioo:,h
=

=^-i:r.i

.-.r

C\t,di<-.*

Ei ,Fss,xE; $[E.$x'3
:5
IS3isi
$gEts*
Es
Hsn*gE iorii?
Ee frq6';E
$.qEI'f:

q)

*$
^i'

!:
CJ

Ra

c+

air

\i

I'lt
hy
\.J

\o
^:%

$Y

xp

US
ei<

'Ua

SE
\\,
,\
x-u
-r!

.sr

!A<
{<
BFi

VU

d,*
s

'F^

A< .ts

qb ;S:o"&

s-E.'ilEHq

i
E;iit,g
F;igE;
qE

EH;{E !;E:i
$; 3i:S=r#i ,^EeS:

;H
E:iEf,E d{YifiS
3''A 3'fqi:tr S-EtU!E
;E Et$FEE ?a'IE,i:

r$ i#lig

ss,iESS

E3$iE-EilgT

i:[;EEi

9[.HE,fEi'E ::30,cE

i'lgiiiate*f ii

[E$ dB:iE$

Egl'
:EgE$
N

\\

;. -<'i
'=E =*g,s!::1-u
>-.:iE_F'U;
=
,i
9:EE:,3';.H
=i. i:
;=
1i i*
=iEE HiJS
ri i s s:
+=i.=F;;;
=:
.ii,33
Eil qE,ii sE
l==2=-^'-tr-d'=
+

va-t!J...F--4
't

,
ia L
r
a)
^
-3
f a)F'rJ'-tr!
.'.-E
^ = 5 cU.-r..
):,ij.b
U
5
=.' a i.:< 9.i
- L'= !'5 j >'-'^

+r;l;;siIESq'3
c *
= i:'! = i'l = t

v.
=ta>*E'E.,-V=AES
=l2p
.-:.='=-CnEX:iO
=.+'n - l9 g
r.;
lr

13.6 o=

i:Z i = *lui
-A^-^?i-

i=.-^'t-s-L*^'-

-'J.\

c.= i

1;'=

^ :LJ i>V)

1 -,3'5
'r.1,E n
?
E
;
/ --Y
L\U':.:a
-= =
' =
a1=,<z i
>

'-

=n5.^i#j3jq:i
i==7Y='io.:'E;:F

=i:i,:'! 53E
\

Jv
v f a - - l' .a ^ 3
='=

=i:;
i7a
===.:

l'i=-i3aiZ+lld,

=!t

si:.3
:=;=ii!EIEEIFIiii
!,!I*9
l
;

1 -iiE

'oic.+'.*FL

sgiEFiE6$}iiFiEEi
*:i*;irEa ir;l:iriE

= F;; 5F;,E:Ei=!=3

s;$
',-'ii:;
i;g$iEIi
i
;.,E*,bi
sf,E;;Eg3'i:li*;;
='1
j;;: st lStt i g5: [Ef

iigisEiig$iE$E!$;
*!s$r:

s +E i: *EEiii:i
==!5gq
ziii Fl= EAr: igr i i: ;
, ii,;

i:;lilgiEiii:Eii:E,
:: iE e.=;al*='ES!EE i!:

IEiBiiE

*fiig!feusr$H:Eis
XS S-; yop.g:r E = l
; i:E:r!g.$;*lE;i j
:: 5 +; :; n E i i iE
i,S.e-r-

B
"st
\J

+.J

3:,$Eii'gi I ig* i iI Ei

AI

)N
.U

;,Is; *E5:i Ei $;i; $;

rstIHiri 3 $tr$gtE:
F s rE

e! t,I 5$i.H r$ti i

iN
\

f i1

HE.f

=i;
'-Eh

$l

oG!"'!!r':.:'e.;=id'sgsguH'E

iig!:i$Ei; i$c3E 55grialis=s'g

31i
;1:
-'a
-=

5rF:iE;itIE;*#ri!
ggs .f
,iBil
+ilsIgEfiEEi:ilii;
f$iEi
iu'sE"=ssB'F=E

t>
=;;i

Si?Ig!
li"-=ii=i:'i:=i!i:iZ =:.7'=
=: aa=i
==--

;:5

,"a-L

g P-{

p= 35-g S:.U

=.,1.>'o
If:;:iEEtiS!$:;l*Ei
P
:F.E
:i't!
SI1?i
EiEEg}giB{:li
(tglE.iE:=E
:;:
-=ii NR =;'iiili*si:gi3g
:::'i
i aa;,l3,a;r aig
s 3 :i;E
5tiEtE g:i5
i,z, Es
ii$i 5;rEi
i.i
i!ilgE's*i:E;:'ifis i[; i3*i;::
r):E;::sEEs;
p,R F;
;ai!
i:
S'i
111;

{.*

Ei.=.a.=

tr.E

*EE3$FEigEiiiE$

ifrE!
,N

;[,'li:i*':

Ei

:;;
iI
=:=

E
>_ ? ^= a-- | =.Ji._1

=+;

IilEigiiIgI{E i;giri

C\

\i

N COA
-^u
"Eq

Cl>u: i)

!H-*<

v!*<
o .aJ a, ci ^'=
.c 6.., o,g
L'::
v)r^-A >'n
.\

-v-(q
HNUi
rrvFt
F--.!
xnU.r
H.:._
Y.r
^
-

\U

4k",
rE*-.

",

(/)JQc

AU
*i-,4^4
A !
U
v:Av*
.r * U ! .i
rV-!r
HIUIJUdJ
i'-:lL'A
;-rFa.!Ai

t*

.J

F
V
*rv

gEf

S^*Vr

:lfiiiil

11=:

iii;Ei3.

I:

L'F

eEE

u.X o !

a,

u 'o n
-

eJ

EI^';-E=

\ru--

s.ii

vi-s)v.v!'.'.--Jrr,--v*a^Z:.!=
- r
-

\)
\

-9)

-:s^ r

O.d q'=

rtt\i.HH3ij

)N

CJ

'el

^.: a=,..,
e3-O
* vvvv* J
A.-.-

iiII+i? ;:ii it ; s: I:i;

! (

;,

Ei

ii: l.it=ii liiilEiE!EE iE l1iE

i;l|'iE

a+

;; i: aili

i iii iiig iEi!; i

:i; iEi: illE? l5ice;iiEilEeiiEi!
I

:}

v
A.-EAg:.Vr
.Hv_r]^'\Y
nL9
--.i49ts
v!!-'*a

s .u:oi:
$ o 'Xl.t
o V^
tN
_NA^-* 5i-:

S >is.d"^
3 =:5:=
vxPb
-:

..LF
U)=
O H:=
^'=,:.1", n-

.t

IHEE
.S
a<
U)-!
- G
c3
ts+
o V^O*''Y

u:

v,\
*t^.i

su:-.-vs iE

.<!.r
N
rr -trU)
ii eLJ
ol=a) r)o
X
.:s'iL(rr E 3 o.E

L
"A

[i!
iI:i=q E"S]E
ula!!
yl SJ
r-r i- t,t
*
,3_E-.gUq,=

o E 9'H
ilu,u'=
-' d'4
)
A EE

S' j

al

't

^!Jv

U)

U^PW

!2

Q
5-V t
'35.o
9bH
.;
F L. ,rs

rr

I$ *:3E:
$Sr
^{

L!^'ts^F

6
x

iN
'N o'l
^^ > ';wa_
C-Y -

-]

al

!J\1!eiJri

P_L
AJ!
.i*-

.E
E'5!-v P
;))-);(
N .i B'o -o
.*tVVd)

i:iI i a:

giisr

i a* l 1[ i

g!

iiiiii

giiiiiii
t: lg;:iaEI i

EE

si:g;;Erltgaliii*;tge*i$E'iillil3}I'EE
3:gi
i

; : 3; jge;isEle g:ggtEBr :ggE[E!

i 5 iE
iIEr:i[
i, ii'{ff
l [eE
i*r
ff
iE*iiE
Ei*ii
=;

;i i*uiiEiigBi
5;'i

3
;=:
Ei
*?s,E
=; =
: i!=
=

iI fE

1$i{i$iigtggig

giiii
ilg!;B
ii

*iEE

*'iu''E-i

:*i-:E! il;;l;i: EE6g ig3Iie E 3atii'i,[i1f;

ii-=z:
i i ; EF;a i ij:: i;
ei;ii*ggt
I's :

=lr
i ;.: -i

iiiiiEiE

i?E3i

[$

gBI
BE

IiI

iiEBI
i511giil g3gii

lE:iE

iEi
i= i'i'iE
I
ii;'H:=
iflt IgEi
iEt$EE iiaE
aaraee!
ilsg5gi!E
iii3a5;s;$g
+iiErrEFEEfE'!

:i [E

=
iiea
1
iEBE
r;
a
; e';3: i: EBE$iiigEiiiii giaEgI
ir-;=iiF.au::E
EiiiIEgfi:EE
=:zz
i') ,3 3- E :i?:'iBiEEiEiEi
i,i;3ii:;ErlEiEEcttr$E3 ig $f
iIIiiiiigi
sE :;+Ei:i;;iEi+i
;ei+gi
iiggiil
rsaj
?5h

.E-

=r=
=,=
ii
:E '=: :*,liiitiiiiiiEliilEi,
&i
E

ii ;;oi5i

rF;

.=

iEiigl;IiliigiiEi

,ig=
xI EIEE ;iE
BEI
Bii$titgE!E}giFi
iasE EIEiEillgEiE*
3 a * iEg
a}61iff
=

q
q

E;i$iB:x;
s hEgHfE gi*E+i
N p:*.i*
:E!t
g silfii i:i;:E:E:i

i<

I E?;;;rr,ii,IEEiEfiEi
E=l{[!ri

t,f

i/

rs * is*i;s

iiN Ei}Ei
iffiI Eiiiiiii:
;E iEiiai;Ef!Ei:
'N

i; :ii+gsXssg;i::: i,

il.l;

IE

gEE

gE=Ei:I
:i
EE

a
Eis EiE fig $[f i:iiaEg?a isiiii:i?3I
ii
=1ii
1i',,i.ii!
laE5ii ffil iE.liii
'i;iiigliiiiiiiIiiggiiiiiiiiiiiiiii
i : ;Ei
-

e;

I 11 i| i; ifl[gii
r*!Ei3i?is!*
zzr?
;E;;ir
:::;; *is* r 3!aiEg =qrE
EiIi liE:t i;!,ifliiti sE iE
==ii*,
a=';3 i.1i$:iii$!Ei EEE iiiiEEi iHIil ii EiiiE
=
=
i=l+;i,13|}
3
; =E
;iiS ii i}Ii*;i:l:i!ii??EEE iii$ii
;2,1;

i ;;;'=!i:fiEiElii'sigI

::
::

in

1; E;:
:?i as

i'Eliliti ii ffii$est ii

ah

+r

t\

*rEei;1sH ;i3s$Ei IEEsE.*ei:"8-dEE pxE*

i:E?Eg3 Elcf?HE IiB]#',f=.tEI$*i
j-= -'Q:
EI;:
EliE
Ef.;8.i.$ei
='Ia'IE^.,-=,Fi'!.i'n9.1
:*t='f-Ju'.\ :M3 l3': ti,EE;aa:E-y':I
*Euf
= .18*i;i

ii i
:;
i

;[*flii

EE i'rt?:q
:l
?i
:= 5q'Fi1+Ci

iiiiEg}I;

$liig
Ei;i
+isE[E: ib=,rE:;!,Ei*:EFE i!;?

t :S"
,- J; l'i
J

l
= .a';ti

i
r*;E$

iiiii;;'
Etast si uliiiigg$llfi
s;;:$1E

;z i3'

:i:=i

s: iE,i;

!:

i1|;
iri:

i$ii!;;3X
i:
+ii
*l
iE
Aar
ilzr.i=",9E:Eii,iir,iq ii
=ZlEi:
+!a5,s = [gii: ':Ellii;;g];Eg 3 IEi;
=
=;:;s!
zi i
z)irr=i
.-E,,-I ==:Ei:igs:E
^:
a'ilE,
iix,i
::- E.i:i;
ii
zZ;:ni
r
i == izi*i1;iIg:51i::E;i
=E;
== ===?.42??
i=i-:z;-tr =i=;I=- ':ieI-7=--1-i11ai;
i=
S .====
.tt!-<.j

iii i
v

iili
i ;irt3SEiEr;
:I:
I
.;ii, iiE:.$!;E;53
I

=ri;

i=

s= o fr::-

-.=-:

ii
::

C.=- -iO.X
p
o-v.r C
_

tr

=
ij,ri;;;E
EE e

==

O)

s
.F

j
!

i: 1i i;s:ia;ffiri

aiE

Et F: s E s:

=;

t{
i

; E *.:

'EeIT

=':.:=

'1'=i,3

:=.;=i!ie+B,E
=:a=s?ETe[gE::fiII
:?j2:r5fE;e:+:[ic;
uI

I [:
i
: ii: !:,EIE
t

Eg

E*iellEiE I
:ilirili
r-v
t.2
E.::'E'=O

*E

i$i

)N
.N

.o N,

E ft

BS
}.U
<H

\:

Eh
t\

IE
;E
iiIffIIiEF;liIBiElEiiiI
Br
ii
=;
&5i
ii

giil=$fiEi

:i'i:

;iti

E6l
=H =sl
r i:iEi{E

E;i

1;xt
7sz t=:E!

iEIE

l$EE

$EEi[i$iFEii

iiiiigiiEiiigiEiigi
-x ?8i;:

''liii iigEs*:,l,i ti.;

i

z{,i E

i i iiEii B
;l:=iiEEggs:

gr

i i Ei Ei i i E

i,i
i rE gg
i;!e

gg

gi

g
E

IElEgi IIgg

gEiiiIBiEEgEiEE:igEEiiEEEil!ii

S i;;iilgigii
iiE
Ee!{fiii
+ iEi iEi;;X;yr F Eti $r g ! i:*
S i 3:: i

:
r

i
:E\_

Lt^

iii i i

aI aEg: EgE 1: r

iigliiiiggigi:
*itl!iEri tt* ti itrr, = Ei iiigr
ie ;n li
:

iffiigIiEi

E$-i:3:iiilii

iil i

-IIEEI
gt
i. iIii;gii
iEIii e;: i
E,s i,

EiiliEEBiE

;,,ii!iEBii

:-F3;
-i7-

ag

iEEiliig!

sE1+5

EiEiEEiBEEiEEiiiEi

S
i:=i,F#eeil:i
i EE;iil1:ii+
$
$i i: * !r Ieex
s i9:Egifl:ieE

* riE i,;tIe iEe

*1iiffi

r3ry:"{e,. :Yq

Tr.*t*
r:

'tr

F*S+X

i$. ,[;;EII!;tfi
iiEiqit:,iqE

:;
*! ;,riEe'lc:5E=
ai,ii.Eg! i
tI
E

**&

*Fx

i5 !=ii q: t;
is:
E
E:s:
ti!t
ii-u ,,:
:F I itf

;iiin

ss t rEisiE:

S,

=r a+4:d*r***&.,
't?:{+
*rt**-*:.q'.,
'{, -

'-

.g d S .qS

a.l

-?

;i i

= i di

i:*EiE=; irE ?
HI;Ett;Hes,s :i
g:iisB$ltiE: i
S *3-:8.:S:E0i,ss'i
EitsqEs!rr;s:
! i: E E{i*E'l E E +g

*#Ci6+S6,,,
':;,,',,,,.:" .'1t.

C.f +

S
S

3'0*'i
u
3:r
{ c='=i
f .i.:=.=

*
s
i IifrR:qg5fsi=;
t.r
'5
+

U)U-I

i
!

. li.'

i -. I = E g ii.F *! 2x'F.-:
q.i
ii- !:et.8{ E.s.Le
,Ni' .qE= X fX "93=sii =
-

-.*'-!Y

:N ?i=:E$,EE:ils*
$t iu:tEI,i,B FxE 5+

],

,$

3i

+: ;rEEi**gssi
s:
*s F4s e.i;:-! ig 1t;

ii f ifiiEg$eBH IEi

T
ra

:
t*tt^
,a)).r*'i
AJ--.iF
! *.r.:

!:
e

*E;:!;E*:=

F
3,I
X.-F

[;; F= EigiiE

*.c'6 ';'
.g =H
L j o'ts Y
c
).1
J*
3r

\9P-d6

a;g':,p6'r :

:=q'EE; X

>()JEv*'=.-!

)-'=='=(/)

'f

>

ai

' (E !r
.t.-tgv*
elld ^'"i H

iiiigfieii

u)

;?,:2 O,I Q 1
T S EE.*E
E 3 LgB

5'S'

.s

.F!.Y

G,

-L-V-v

5
v(-S.:-')4A
v'-\/a!^

:,i:

Es $
'Fc.;:>{:

^vC<lw
E.1;-vjt

\e

\Y

. I

.!

g g3iiFiiE
g! >:;.Eii!

V
=

X ;

,A-

-.l

1
C*
r c'-.:.
'U) F'-+
!
L
^vJr,).-i

! !'=!

=
Y

,r
\'-

ir

i+a :!:rti eag

ls
N

i=

v
v

J.
^

\J

o
-.
i:

!J
;

=:g:

i3Esf 5:Et

ii

=
^',s.E E

iEE

I:< . E o E ii!

SE

ji EcEE 3:

fi

.!rc.:

sBE

5.1 I E.t

LaY

llglEll:E}g?Ee.
t;;eiiss x! a.g,
;*t!?iei,=
=:;ei
=!Y;.='
=i
+i Ir
E$;EEt5;'E
=E

i: i :
i

gEIiE?i

is
sE 3 EI$
S iS=S E I E*'E's d.3 :,8

q,s

9i 3sr E;L= i "- - -

lliqt EI'E qE ri

:;- i i5$I !E3!iiEt$ti

I
i
ii 1i siE-iElE!II;
i;*gEi#- :
i
i

I EBEEAEE* 1 E lEE

?_
o *.1E
..t a.- a.! s g'E:
? ='!

iii

} :5??Eg i!iElEEF3!

Ti

i$iI I
E 3gii.!*s:i,s!;;: $F'38
"',f;
1

iufil;

;iiiiiEiiiiii
s s!iii?iil liE 1?! ii': 1: Ei

E-;5d'QE

v:-dv,
'qi^<FAH J
-J

Ei$BE

,S

-Y\Uu j;'6
-,q.-Y

it!3i5.H

g?i?EiE
giI iigI iE
iiEE
iBi
E
3 ? I s i * I i
gt
+,!
a:
i!
-S qE,H=:
x x * F's:
=
E 5a: isE E Er S iE ESiEj i:;;':
'S ,ir sE *E i:i; liE!EEi: l:E* t:=

c 9:,Y X
tr
X:EJcco
v)i:*-'-

i*:iE
:i ;

;;; t l i i,i
ia+iEii[iiiF :: qE ;it

3aEiEE

r gi'iEIi
r;i,f i

$5Fll{,$E:

glp',4*i*io-il

=,s,*sd
sf rilt i:;gEuif sgi
;g; ai[ e!EE,iE inEg

iEgEg$Ei!iEiii
ie 5 ; !

E3'sEiiBBEiEiitIIi

i:;

{;; I5iil:

I3,z

=if:^0;
a l: i a

;EiI EEB!

ig;i$iE
+E
qitsEEI3E

i15:!li'iE!

q)

()

ts

N
l\)

iiE;E;iiEEt
:giEEiEfi

EE!

iBEEE

:iE IFeEEEi!t;t i;gii

:;EilEiEigI

Ei:=s,i,$H

q)
a)
N
\t
N

\t
"sa
\)

"q
)u

II e ;[l

BE

!isg ir

r i E ri

iel *: i

q)
cs

+i

'S.
N
{(E-;

5!6e
.i'u:=

'r:
{:Lr

8.AY
g c.a

S
NU-*

>q
O.=ul\,
vi
^JAr

b-

S
Lvd

*J6aJ,
qToln
O
S
:-ro-H
.x.

a
s^'-E
S

:J
X
*4'acdx
ri

!--H
JLiPn
:L-

Ne
ss

F di:

*t (
N
li

Hi
lJ

6)

o)=r.'-X rr

ir di
AF-

io7
I

F 6*

r,

=E.F
icY
V.^

.'r.i^

rLY

HS

*(L:-'^

ric..,'

TY
A'
Y\
*<S

ii

i \l
sL.r6.=

.s.$
U

i
-=

V.r
U
7.:.!r

:=.y
E.?
U)./

qr

.g

.o.-r.E

NvL.-

I S

,,\r!

E5
\J
e9

tr

E
t^

t
j-

t-'-

9"
1t

t^.

\?

.!\

s E i$i;giiiili;;l giiggigg;iigiii3Iiigi
Z s s.
i,
e
E

E:
=
E :':gigi ffii Eiii.iigilu5!Eiil

;
1

i IE"
=r- ;,i 5 E fiE i : iEI
s=E
'

;:r

iiii,ii i lEs siiIiiigiiiiigiii

i ri ; ie;!l};x tn'st;a;

, iii5iliiliEiiiiiiE

e HE=gl et

?ii

iiiFi iil-:E!;sE

=j:
;= =n'?EEliiis:sE';
i; l
=
;Ei tis:Ef :!E; :EiEgi;!itt
=i!-,=r
-=E
.iB=
==
lii!iiigEi?
i
i.i
l1=lil 1s:: ; ?: i: i Elil
'i
='E
i

=l

-s A

s*

i:I'.:&.s S

s.O S.'i
S F,T E

:Sss
sStfrr
: jd s t
-e^UE

\.$S$NS
q -.s \t s I6Q
'uN\-

,s.s

\'iIeA
Sal-G!

s*r.

.S E N

st

i'X { i*
NSsi

L-\v
!s^^'-

A I UX
$i{-

-Ns'*p=

:sN!;Iz

t
'1

E;Oi
i'IS;

'dVG^.E

xis
^TN\N-

s;xE:

.:--{(

t'$
\

i\

\'\N\

s'-B

s'
.:
!

:-

f .=-?=.sjErEp?*
p,.<,Ei:g

i:

'

t-?-v
*,::

E-iie -s x-

EEo

iir lif

:,gf
';,;i:S*-oE=":i;
'*
o-:i
t F

u:

is

P'5c!
E i.IP
N < 5- U _v

N
it

^ =

=.-'=--f--r'-=

:a75?EEEr&st
=lij$[f;=E#ql,
I , * 1E S .s;5
E

"

;:iiEiEi:Ei3

=
i.2 f ! E.{ r-'C
> 13 5 ri
\ '1.=
'""* -5
F
*c
5;
:"^- 7>.!
^ F r SDi = E!.!
S
-;r\ = Y o N tl==
ir'-.-tr:='7Xq=
ca

\'l

i'rE.u'=s i=i::
IV*
: = rf,.s
*.i
= i.
t1r<
:3
C +c F l-(>.*
) ';s3f+'t6:*;'5
-

tr

- <= i :c i- = o.zii$Xlni
,3
__-

=='i=?'"YeX!lH

,r;::;i:
-

='=::

iE.H
c.. s
i! A d3'

=,== E! i E EE'Sg F!
z 3x;'i^-'o'F-i = i r.:

i.i i- ;qr
iiz= * t

,i

'i=,=i! Eft[I,ir![E iig,lE i

g:
[gEE

1=;iE
=rii

$iiiiiEEiitEiiiliiiiiiii:i litiiE
r ;sE
' i ilii;;!1i;{E
i=; i{
figiggi;:ri: !i }1i3

iii
ii'
::? Blijiiiiiliiiiiiiiliiiiiiiiiigi it
iiii
; ii scil
ii
EiigEii
iEiiiiiiiEiiis iiiiL liii
: ii,
E:E E

[;E

:ilr* E.[

- ;;E;i$E +iB
i irii!;E i=
si; rat ;;e
I
$ri
E^ 'Tst.EE*
slsisirisiii
iilE i3$s"}
E:E$[Ei lif
+; ;{3
g

I gFi!i,r *3i

i s $gi as s i*i
r En fi'$56r=

Ei EEin6:ssi ;?sfEEiqSt!,8 :
'E

;;Eij iiAlirEi! iErs;*li$ri;is

..iiii;
=.E

i I.i lIE iiE E35iE

.T

E;;iii e:i5i

iiii1=

i i }iI rls ;Ti!E

-I

E;,lAl:t;
siiiE :E$gi! sr:
i,r *E ii rE $ii5 [E

il:g9; ii'3i li;ii: $ 5i*;5iii$*rt;i

g,:i?i;

iliEiil:Il $

EE

I!EEE

iiiiii:

+iiigg :ii;E :ElSi

giiigEtE$Eii
[EE*iEiiEliiii
EEi
q ESsr>;EsF
s'a8.E:,;
LgttEE=si s

= -

N iiisEEililNsii

ii
c

iii3iiEEi $gIiEgi.[i[EgiEBigg EsFiE$i$ Eig

ilililgiE i$!gl*:

lE' $it

it;gl l;g;gig1-

r$;

zili iili

iiiii ii iEi:l irsEI r: a' ii$fl

i i!giiglglli!

il

i iqe; i;iEgEI
XiEIiEE,=!=
Eii$I

EE

i*=i:iE;t s"Ei i*gt

=:t:1tifi

=EBEg;

:i i iiiiiiii liiEB;ll Eillt

1:T1;E

iiE}

;i:r I+: r= :

gEiE

$Et

a'
=ai

B iigi

;g

i iigi

eEt EIiiE 3*e:

s!i
ai.li
Rs.al IiBEEIeI,B} li
: Ei;i{F
Eii}A

=!FE

iliEE1IE1SE1

ii
iEiiii
ii
giitl=
giaE
:

li
E!iiiiiEi{il,!E

=ii
; ; st +; ; il3lliilBaii
=iEE[Eg:;iEligErtgl*IeEi;,*E[!E$E*iiE
j

i:E'iissSii*sg i
rU

i ') f S{,i
E ;y'=*t:iI{
=t_
5.i.=
):
f,
= : :'. ^_Y
=

= =

C.
\(J

tEigfFI.E.5.:lEg oinE$ E5*

gilgF
siEs$EfgEt
$Ei
iEi
:iEf

E:'E;[:il ;s!;; &il

i$i EEE ri6; E [Ess $ Bi
gg

ii
*
=ziiji}Egifi'ii E gqsES

isE't,':gii E f;E

z=:zi::s*t?!ei lg
gigggt:ii;:asai:[i$
$!!
:=,i:SrFii; 5 as i
gi$i
g
'e'
1; : ii3i:
lt}l$. iEE
=iE=SSi;irgE=ir
e0

>(,)

lQl

iiiiiisiliFiiig
iiis:ii*fH{' F igEiiff
e,)

1,'i;

.:(
N

;== i'** *i;t

a: itg
:====i:3--a3a..:c
I lsE.i 5iE
= =-

> -'fi

-'-.r

-'U

v-

(]

= a
tl)

t-^^A-Jt.-

iiisliii
ii

E[iig$EI
$ggii.ir
$E

3fl{ii

B*tiEi'i?;E#E;it Ei
-i e i F,g
=-;;Ea=iBE:Eg!FE
==
i

gltiiigiigiiilgg :la

ie,
;i
;a::;i:;eE;E!i,a[i
=;=:Is
:it= glii
Eiiil iigi iiglg il:ii!i$rsu+;
;liiisiigi5iggEE;
E;:; i-iliiilig

z;.ar33i;igEfi;
E

;,*

i5

llliEisiiiiE

i*;,Ei1sefi3iiEEi;ii

:$ iErEgI
3i
iIi

iitggligtErgi;

Iii s

giEIEi

lEiiiEi E

glE*igiriiggigiii

rii

*E **ts,E38g.fld
rEt
f=Eliili3i;
a E g:
iisE'F xE $.g
J r-9 |

ff
F=$l

Sil

\i

r-

i: -

h,l

l\r\ 4(
dI
\:r.
1< L

\l{i

x
e
F

rr i i{ri=iEE aii
iEB}FE if E
i,E it:aE;: ,iEi

EgE [E

s iEtf E$E}igEiE
I 3;Eal'E:EEeSrsi
s gEE=EE!6iEiir

I$iIBiFiEiiB$ii}
$ f$:;
i$EEgig$gE

z_\_/,--

{li. a

*!

aa

5'"""

o.

ss ;fs!;*sns.j+Eia
g:1q{,rry:s'p

t iiilfugF *issr *r
il', - 7,,",,,,,

tiIliiEiEEg$gi[i

I3591?ui;==x:as
$EEE5i!E;iiEFSBS

IEtiEEiBEgEg*E${

\N

\:'N

.
!N

* 1;i

ati
i

s.i

:s 1E E 15E :i

E=

st -9:

rif;E:siiii;IisFisisi=EgEIggI$giE$E
3 :; i i ;E:t *=:
:Eqr iis::
** 5! $ : i iE; s ;gil*gg {E $ESEEf;EE;li$$Fi3
**
i,iv*
E E
i
iiils$?E}g;IEtsI3t;ij:
3E 3ii
.iirggiil
E

i : il I I i!iEgs;lgiigiisiiriii
i:rfiE: r j;3i$,:;,s,5
I;EE9Fr:i E$:SsiEii
sff

Eil

?='

* =-9
i; P Is
==if
c3 -3

' ili algg:i;iiiIi

igi:gglgIs!Iti
s$;
g!-:
E:i
i*:; ier=;
E

Eg.J Sg

:S
'!13 i'iEieEIEBgigEfgii
-;'
EIFEiifii:
t ra:E;i;$i i
=

iI!ilEi
l EEi1slEf iiiEii!F:iigiB;ii:i

Se =:tiE;;t,t=

!-.=J<->I-.

s'I!

*x

i=-i-1

Xl:=

*I

:os
:U.a."i [
l--Fo;-

.S:

=;:3;
L-,Ec I E &8
-LFl^--9st

3=
'- -

E
E.E 5b3:
U
a . Oil'=

>-=9
-E(f.
'-'=.-

3t!E
F
r

:i,98
'=aa'rEF
'^

E (6

l.=i;\"
iE
'ti ii'F-;,3-I
-

-i!
LS

;;-.:ssE5.a
J.'.,
i 9E f .iir.,> 3,;-st8

;:::EaE:

*r J
^ \. = CJ. !_

EI

8E

I;

3
N.FP

I()

SB

sd.
L

,N
g

\!)

S"s

ut
:s
'\?

nt
'HI

',=i.EFE:i
:I
9r
II
id;
)
v
=
S:

:;ziEiE:

Ss

- - 7 C.X=E

{k{

^-

r,

tE
,*5-iEgi
i:::=P *5lo \:R
ug;SiElaE $.;F
^--A'V\'-.-Sv

8.

X\

IX s &'E-9'1 $SE
N

c\

E;EEgiEiEg$i

giiiiEiirI
i.

3
'A
-r

-a

k"

lsEsiE$i

iI EIIEiEiliE$glEiIBi

ii;!E!

i'*'ii

iii;iI

gIEigg

grii*{Egii

*iE

EgiEE:iriE il EIl

IEtggEEsgiEgt:iii

i;;:rr;iiEtE ;iiiif ifi!i iiEiiE i

i=!BB
aiii [E*
I li; i:i ir; iE!
=

=itsir
$r.i

VF

NdA

h::v
SNi
S

^r

q.H

-i-

x\eL
^
'dF9
'\
N'al'

F.l

sN

io
Xo

*ti

sA!u!

o0

o-A
R^
Fq

SB

SE
v-

sX
\A'

-.!\

lJv

^r.=uN
,f,i'R

sE
d\

Lt;
l.i

U*

'i!a

:F- :)

e
g oq:,
'Xc-ri
v

-\

"cv

n *
c i-Y
X*-P^
A-.se
^ .r Y
-dU
H 5=
'-o.:.

Sr
E%

(J'e
e^-,s)g

-l{es

.<.

7 - .-

,3 cE
.9E
o
E u,.:

th^-L

'-Y9eL
USJ

ti'Sb

.qE,Y
Li

,6.3

'E

'\

B.S
AS.-Jl

4:.#,.

ij$ti,'.*r

,u .- - J
O,Y !

='a
N

E#tsEF5eE;tstse.
:a ds'r''t'
s -oE:=N
: H
c,R 0 tr:I-E
F o a E ;ii E I.I H c

:(

;EzE

c,.r

Fs'=

:e*e E*E$6[[$:i{rtg$E
g g'i* i seY 3E ;t:'5 f i *gu

.<

tf iE *fE rEi,iEiS E:i; Ei

E:

i:

IE$lg:iiB
i}I$i
$E
N
8'==.Ef
S E I'a*

3i5ss"
=EEgE;-

"3995

i 3iE$Iit E iEEig;

iiis
Eti;;!sx,Ei:cg
;F: {
; 1+E,833-:; }5E
;lEE si "'9E! 35!!Ei
EEi;iEgiqii:sii:
lisi
iis;
- jn= ir i: tT{ ii tE iEiz
E
F

,=:-E'i

E;

>

c;::*5::?

!i,'*8iEi;t:5??:=l

?lr

>

iEE

irE

-*!ql
!t +iaEt
IEgIEi?1i1gi
iiligEEiiiiis iii!iliEEii:
',,iiE

iiEBiiE?EiIBiitlil
iba* lElit
$iii:ilBii
iiiEB[I
;ii*$E
i. s E'$i
s:;.
=

:: i'l
:_

ii

-:

iaiigiEiIiigiiEEiBiliiEii
sEEEiEgBEigiE
E=,1

.=o,"

co'

-\

f 1EErt
i.''iqiEiiBiiiii
iE:;E
E

iEiiiiiiIiii
i:E+::iii; iEi: an iE
!;
i liiEiglgiiiitil
iV;T;E --I
ii
i; :i
,ErEi

iiligii iii

iiigi ii:sigE iit lli* Eii

i: iii,;
$eiiiii*ililiiigiigiigii
ItEZi iitrgE!:
i:zi
Eiigs*xEii I53i
=
E

aliii!EE;iE sui;

i
,

s;igEi iiEEs

E'i;

Ei:*liiEii

! H:

IE3gEEEEEE

= g$[$$}ii}i;Esi

ri

ilet

E;
'55t

'iia* Iiiili}g; tcsl.

=

i i sE?iiEiEililliiEaii;;=;
:
i i+ $ijal;iilial;tl*:;iiI{Ag[I[[!gg}[{![}|1

iEr

iE=EtE+EE EgsE E'si

t\

:8
\:\

: ;;=:rc'i8 ri?:x*sii!iiigi, gi+iiiEi giiEiEI

I.ii-! =- I igAAEE: s;EiE:t
iE,) jc =
f
I
E;Ee?:
i,=-a
?+:-E!'tl
5*!iEBe,E
) i!* ti
iFiBe r'i i*ai lEiEilg]*;Fiii
i

-'

aE

i'i'?,2

,i s'l
o

En

:,

=
=
asS;
3!

r *,
{E

iEi;ili
,=Ea,i
;i/:i;.:i
r' =i igg fl $IliiiilEIil!Ii
=
g:it a
ii
:
+ilE
i=
*+i.li!
Eii;
IEg: I lieii i iig:
i i:t + Et!
EE;*EE::E?iE
=
=
:- ia
*iEiii;giiaiii.i
c l.:
i='
: :'i.1t
grgiliigi
i:: 1i
u:
iiiEig!
EliiEi
E: I::
i
lr!
=;12=*ii iAg:'S
gEcE.Li;o
:::6
t
f:E;;= iE::;:1iI!i;:+Ei;
E;;=;.=
;

=,1==5
!I

='
=: =
i jiEE= :;E;EElEBEE

!+i* TEI Eici;rl *e?zZi

i,:,
==ii is:E iis?i;53:s*5 iii i.; i : i?gEii i:
=1..i.=Es
J. =

'-,'

gts iE *; E: i i i ;: =: :;
;;i'itEiiili;E
*=
=====ii;E!
;i==z;a=ii;ei
i=3;
===
|i,_:=a;
^-7
=
=
==,E = ==2
3==2==ii ig= i==z=;1i7=1:;
ia -,r,li;:
= t==i=:=

Eip
f, E'^E

.f ,a

i*
*e
a'? de3

3. 5er

;E
EEi
::o.roC
xs!
iEa ;EI
;i!
:at *iq
Afg i,a8
'-r

'i

N =.-

7 U:5

ziI i=;
3;a
ErI
x! +>S

*ts^p-H'il2
r-q---.?E

s'i'R=3tr-E
>q'i.i5,1

EiqE*-:r
;;Eise
BrtsliiES

Fe;iE:g
g:E=,EEE

1Ei:i;s
:!ara$E
o-c.=.6 = c
(/)

sE.i-QE::"

*i,;=)Ei
Estg:S-o"

ii CF
tse!
:E-A!isi
*
E ac E;S.<
=, c=.- U
==_
)E tEE N S5'E[iP
;'S
EBAEn:
E
x,33*
:
S i,i1E1.i;.
ui
=E
E;gt \ElgigFE
: a

-='-

c.r*..Y
c..r

':

:.E I #*;$gEllE:!,.
AA

.r, (d o -i -.:'c rn

cJ

Eg${iEsqEt:i
$i
e
i5 : EsfI;*;sEEEi

<

:frs!tEEIH$
sq E
g s63s: iiE E,$ e
$t
g: s EtE'qtESF;3;;

Ig E iE+,$s::;:tii

is E E:EixI*5il;r

Es f f"$iig;r:i;!i
$$ ss [i +g EE E: Ei? i

si2,+;
i; si
itari
iri ?i=:SiE::=i=:=
::.=

;;L*

i.=
=t

BiEeI
;:===Z<;,1
i:.e =I==a==-'=z

iEt*ira: aii!'i,gBg!gElEgB1g
g ?i,-r
;IEEE:
J

gili qi

i:ii=iiiiE;t1 eE :l,i i:ri:,iE

:,!EE:=!i;u,i
; : s ?-i;li-i ii iEii E;irr,+Ei$i ![?? ;i! E i[
i s: B;r
= E'E:
iliEsiiillii
=,2;;; s Ex; E;q lE!
iF=.iiEil
i;;g
;
=gi
i:; .1':!
;:?,yEsEieiiii: Sil;i:iE $iit!;;iIluiE Ei i:
;
+i iE f i?i,n : iEr i;,ii Ii i: llr:i iEE iE iE
=ri*
: ;:ii;
s :;1,ililiiiirEii
?

i;:;si
i:

111iiiii

iiiiiigiiiii lii

'I

Eil,i Et.il3i$5

F{

o .O
H

\
:.

$$ i$i$i6iggi

Eis

i$Ii ; i;t E;ia- E$ ;rfling, i;q E i

Q R{
f.l H

F4

H trI

oz

z F4

>a

lJ{

ilEiiiBEEE!ililigiilI i liiEEiiil*

iiiiiiiliiil}iiiiiilE iiiiiiiiiii

ii ?i:iigiEgilgIg!alEiig tilEggigEEg
-= =:i:li

i iiiE iatiiiiliililiiiiggiiil:iliEi
E

,-

-;

Iit

rrumd IIruwtrl

,\trukIut'e' stutlrit|t$nlit:t'

Jrrrrr.fno I re4to,ttlo: nmn? I ptcfi

islamskirn zcnrt.i:r111 ili lrrdiii. lnclijskt' t'ctt' strtjcStcl'tc Lr jtr:i.rtoj

Italiji za vrijcmc clrug<lg svjctskog ritta zitn()sc sc njihtlvittr btlglttswom; zamislitc, ima stolica u svim kucama! [lask<1s jc i maramica'
Era:zmoto objasnjavau svojoj Ugladenosrl: >Uscknjivati sc u kapu
ili u rukav svojstveno je scljacima; o ruku ili o lakat, slastidarima;
brisati .ro, ..rko-, a ako je odmah potom prinosi5 haljini, nije
mnogo uljudnija stvar. Ali ako hvatas izludine iz nosa maramicom
odwlia;oii se ocl wlih ljudi, to je pristojna stvar<<2. Rasko5 su i
narande u Engleskoj, jos u wijcme stuarta; one se javljaju oko
BoLi1a;kao diagocjenost, duvaju se sve do tra1mja ili svibnja. A da
ne govorimo o odjeii koja je neiscrpno poglavlje!
Tako raskos pokazuje brojna lica, prema razdobliima, zemljama ili civilizacijama koje su u pitanju. Jedino Sto se, naprotiv,
uopie ne mijenja, to je drustvena komediiabez podetka i kraja u
kojoj je ona ulog i tcma, prizor za sociologe, psihoanalitidare,
ekonomiste, povjesnidare. Povlasteni i promatradi, to jest masa
koja ih glecla,hoiaju se usklacliti u stanovitom sporazumu. Raskos
nije sario rijetkost, tastina, ona je uspjeh, drustvena opdinjenost,
sav
r# toli jcdnog dana ostvaruju i siromasi, pri demu ona gubi
pisao:
nedarmo
jc
lijednik-poviesnidar
srrol netaaasnji sjaj. Jedan
i dugo teliena hrana napokon
rijetka
c7ugar."-"rro,
>Kad nakon
poveianje potrosnje. Reklo
proizlazinaglo
asa,
dode na dohvaim
apettta. Jednom
potiskivana
bi se da je to prava ekiplozija dugo
vulgarizirar^ (., dvosffukom smislu izraza: >gubitak prvenstva(< i
>Siicnje<) ,ta(e hrana brzoizgubiti svoju privladnost (...) i pojavit
6e se stanovita zasiienost<3. Bogati su tako osucleni da pripreme
buduii Zivot siromasnih. Napokon, to je i njihovo opravdanje: oni
isku$avaju uzitke kojih ic se, nekad prije, nekad kasnije, domoii
masa.
U tim igrama postoji obilje nistamosti, uobrazenosti, hirova.
>Kod engles=kih auiora XVIII. stoljeia nalazimo pretjerane pohvale

kornjadinoj juhi: ukusna ie i nezamjenljiva protiv slabosti i iscrpljenosti, ona otvara apetit. Nema svedane vedere (lo uzoru na
banket Lorda graclonadelnika Lond ona) bez kornjadine juhea<<. Da ne napustimo London, ponudimo sebi jedan roast mutton
stuffed uitb oystet s. Ekonomidna ekstravagancija: Spanjolska srebrnim novcem plahvlasulje koiezanju proizvode zemlje sjevera.
>Ali Sto mi tu mizemo?o konstatira Ustarii l7l75.Spanjolci u istom
trenutku kupuju vjernost nekolicine Seika sjeverne A{rike za crni
brazilski clu^han. A ako jc vjcrovati Laffemasu, savjetniku Hcnrika

lt)0

/trr.rtn.i uanrcciiartskog bcntketa: detalj Suadbe u Kani P. Veronesecr.,

I 56.1. ( l;o t<t Glrm ulort)
191

I ht"ru t ru

ln

tt t

I cl

/'\

I t'

rt

I't

t,'

lV, rtrp6gi li;irrrttrrzi, l<oii

st'u l()nl('ln()tltl tts;rot't'tliti s tlivlilrt'itttlt,

>primaju tl'icc i tudnu rttlru tt zlttttictru zit svrljit lllitglt('.,.

lsto tako, lnd<>kina i Indtlnczij:r Salju z.lirtni prafi, zltdinc,
dragocjcno sanclalovo ili ruZino drvo, robovc ili rilu za kincskc
sitnice: desljevc, kutije od laka, novdiic od bakra s primjcsama
olova... Ali razuvjcrimo sc: Kina sama ima slidne ludosti prcma
lastavidjim gnl)ezdima 'I'onkina, cochinchine i Jave, ili prema
>medvjeclim Sapama i raznoi divljadi koja joj pristizc usoljena iz
Sijama, KambodZe ili Turkcstana<<7. Napokon, da se vratimo u
Ewopu: >Bijedne li raskosi, tog porculana!<< kli(.e lTTL S6bastien
Mcrcicr. >l\{adka moze samo jcdnim udarcem Sape nanijeti vise
Stete ncgo uni5tenjc dvadesct jutara zemljeS<<. Pa ipak, od tog
clatuma, cijcne porculana u Kini su u opadanju, i on ie uskoro
sluZiti samo kao obidna prctcga za brodovc koji se vraiaju u
Evropu. Pouka koja nc izncnaclujc: svaka raskos stari, izlazi iz
modi. AIi ona sc rada iz svoiega pepela, iz samih svojih padova.
Ona je uistinu csdraz drustvene dcnivelacije koju nista ne optcreiuje, koju svaki pokrct ponovo stvara. Vjedita >>borba klasa<<.
Klasi, ali i civiliza ciitr. Bcz kraja, one sc oglcdaju, igraju jedne
precl clrugima istu komediju raskosi kao bogatasi prcd siromasnima. Buduii da su ovajput igreuzajttmne, one stvaraju strujanja,
izazivaju ubrzane razmjcnc, na kraiem ili duljem odmaku. Ukratko, >clru$tvo ne nalazi svoj polct u proizvodnji<, pisao je Marcel
Mauss, >ncgo je veliki pokrctad raskos<. Za Gastona Bachelarda,
>osvojenj,c suviSnog daie vcii duhormi poticaj neSo osvojenje
nuZnog. eovjck jc biic Lelic, a nc biie potrebc<' EkonomistJacques I{ucff Cc i6 dak dotle da kala da je >proizvodnia k6 Lelie<<.
Neclvojbcno, nitko ncie porcii te zanosc, tc nuZnosti, dak i u na$im
sacla5njim dru5Wima bazrazlititihrazina. Jer i najmanja dru5Wena
istaknutost, juder kao i danas, zasniva se na rasko5i.
Ali, trcba li rcii, nakon \(ernera Sombarta koji ga je juder
snazno podrLavaoe, da je rasko$, zatetana prindevskim dvorovima
Zapada (a papinski dvor u Avignonu bio im je prototip), bila
swaralac prvog modernog kapitalizma? Nije li prije )CX. stoljeia i
njegotih inovacija raznowsna rasko5 bila vi5e nego element rasta:
znak motora-pokretada koji se suvi5e desto wti u prazno, ekonomije koja nije sposobna efikasno iskoristiti svoje nagomilane
kapitale. Stoga 6emo istaii daic oclredena rasko5 bila i mogla biti
sumo jedna istina ili jedna bolcst Starog porctka, da je prijc
industrijske rcvolucijc bila i ostajc ponekad ncopravdano, nczdravO, briljantno, antickon<>msko iskrtriStavanjc >vi5ka<< proizv<lda u
I ()-!

,t,r5rt; ItfttfaF

t I \ I At, t I t I s rl I I t't'

I lrl('(l

it'tlttottt rlt'uilvtt liojt' it' n('unroljivo ogr';rrrir't.rrr) u sv()pr l.ilsts.

llt'ztrvit'ltrittt lrt':tttilt'liirtt;t nrslioiiinlt'zirrilt krctrtivrrih rrroguirrosti,
;rrrrcrit'lii lriolog 'l'lr. l)ollzlurnsky otlgovrrr:r: ,St,r sc nrcnc titc,
rrt'sl;rrr:rl< tlrtritvcrrilr orgrrnizacijrr kojc su sc slulilc mno5tvom kao
rlrlrro n:rgrrojcnonr zcnrljom, kako bi na nj<lj procvali rijetki i
tlurlcsni cvjctovi njcLnc i istaneanc kulturc, nimalo mc nc razo(ao.
l'rt v:l

<<

19.3

,futtlltttt I ntlot,lltt: ltnuta I ltl(tt

S'l'O L: ItAS I(( )ti

I MASOVNA POTITOSNJA
vci se na prvi pogled lako razluduju dvijc strane:
rasko5 i bijcda, obilje i ncima5tina. Nakon Sto smo to utwdili,
obratimo se rasko5i . Za danainjeg promatra(a koji sjedi u svom
Sto sc tide stola,

naslonjadu, to je najuodljiviji, najjasniji, najprivladniji prizor. Druga se strana ukazujc turobnom, tako odbojnom da nas podsje6a
na romantizam d. laMichelct, u ovom sludaju ipak suvi5e prirodan.

Ipak, zakainj ela raskoi

Iako je to pitanjc prosudbc, naglasimo ipak da u Ewopi nije bilo
istinske rasko5i za stolom, ili, ako Lelimo, profinjcnosti prije XV.
ili X\4. stoljeia. U tom poglcdu, Zapadje kasnio za ostalim civilizacljama Starog svij cta.
Kineska kuhinja koja jc danas osvojila tolike restorane Zapa'
da, drcvna je traclicija s gotovo neizmijenjcnim pravilima u trajanju
jednog tisuiljeia, s obrcdima, znalatkim receptima, velikom scnzualnom i litcrarnom palnjom prcma rasponu okusa i njihovih
odnosa, s po5tovanjem prema umijciu jela koje jedino (na sasvim
drugi nadin) dijele Francuzi. Jedna lliepa, nedarrno objavljena
knjigall istide nepoznatlr bogatstva kineske dijete, njezinu raznolikost, uravnoteZcnost i daje zato brojne dokazc.Ipak mislim
da odu5evljcni prilog F. W'. Motea u tom kolcktivnom djelu valja
ublaiitt onim K. C. Changa i J. Spenccra. Da, kineska je kuhinja
zdrava, ukusna, raznolika, inventirrna, onazna dudesno iskoristiti
sve Sto )oj je na dohvat ruke i ostaje ura\TrotcZena, a sojine
bjelandevine nadoknaduju rijctko meso, pridodajuii svojim izvorima umijcie konzerviranja na sve nadine. Ali i u Francuskoj
bismo se mogli pohvaliti kulinarskim tradicijama, ukusom, domi5ljato5iu da se iskori5tavaju raznoliki izvori odredenog podrudja:
meso, Livad i divljad, Litarice, vina, sirevi, plodovi powtniaka i
voinjaka, a da ne govorimo o razliditim okusima maslaca, sala,
gu5dje masti, maslina i oraha, niti o provjerenim metodama konzcrviranja. Ali problcm je drugdic: dali ietahrana pripadala vciini
ljudi? U Irrancuskoj, sigurno nijc. Scljak dcsto prodajc viSc od
t94

,'r'iili;r,.

irrt'it'rlc

rr;rjlroljr rlio svojt.pr.oizvorlnjt.: ()r) s(. lrr.;rrri

l)r'(,sorrr
l)r'orl:rjt.pst'nit'tr; jctlrrorrr ljt.tlrrp jr.tlt:
rrsrrljt'rru svirr jt'rirrrr, ir rr:r lr'zrrit'rr otlrrosi ).iv;.d,jlrjl, k1lzliic, tcii(c:,
;;rrrj;rtl... Kirr i u I(irri, svct:rrrc triozllc pr.ckici;rju jcclnolirn<>st i
trslitrtlictr svirkoclncvicc. ()nc sigur-r-ro <'tclri;l..rju umijcic kuhanja.
r\li lrr:rn:r sclj:rka, t<> jcst vciinc stan.vniswa, ncma niitaz.djcclnidko
:' lirrharic:rma k.jima sc sluzc p<>vlastcni, niti s onim popisom
rirrlrnanskih blaga Irrancuskc koji 17{tg. stvara jcdan slaiokusac,
l).r'ir s gomoljikama iz pirigorda, gusdja pasfeta iz l['oulousea,
( r'vcna jarcbica iz.Na,raca, pasteta ocl
svjeze tunjevine iz Toulona,
;'t'vc iz P6zcnasa, kuhanc vcprovc glave
iz Troyesa, sljuke iz Domlrt's;r, k'puni iz cauxa, sunke iz Bayonnea, kuhani jezici izyier,/()r'rir, pa dak i >kiscli kupus iz Strasbourga...rr12.
. Ncma dvojbc da jc tako i u Kini. profinjenost, raznorikost, pa
t':rl< i sit<rst, samo su za bogatc.rznaroclnih poslovicazakljutulcmo
r l;r sc mcso i vino izjedna(uju s
bogatswom, a d,a"zivjenza siromaha
.' rr:rdi imati >>riie za Lvakanje<<.I
chang i spencer slaLu se misleii
r l;r.f .hn Rarrow nijc bio u krivu
!1d j" tsoi. tvrdio da na podrudju
I'rrlinarstva nigdje na svijctu razllkaizmedu
bogatog i siromasnog
r r jc tako velika kao- uf(ni. u_ prilog
tome, spencer nivocli epizodJ
z s l :rvnog romana xvlll stol j cia, s att u cr^a enonx p
aui lj onu : mlad
r lrrgat junak sludajno posjciuje siromasnu heJleane
ocl svojih
''lr rlirvki. ona, u rrenutku kad nudi pladanj na koji
slo.zilasve
sto
ie
rrrr;r najbolje u kuii: koladiic, suho voie, orahe, , t gom
shvaia
"r l:r tu ncma nidcga dime bi se mogao nahraniti njezing6spodarr.13.
Kad govorimo o velikoj_kuhinji u juderasnjem svijctu, uvijek
.rr() na strani raskosi. Proizlazi da se birana kuhinja, kak"u ptzrr,r jc: svaka zrela civilizacrja, kineska ocl
v. stoljeia, muslimaiska
.,l'., Xl-XrI. stoljcia, pojavljujc na zapadu tck u XV. stoljeiu, u
r .likim talijanskim gradovima, i postaje skupa
umjetnost sa svojim
t 'r';rvilima i svojim dekorom. veoma rano, u veneciyi, senat se
buni
lr.rrtiv skupih sverkovina mladih plemiia i 1460. zabranjuje banI't't. zrr vi5e od pola dukata troskova po glavi. nancbeiti su se,
,,,1!';1y,,-,1, nastavljali. A Martin Sanudo je u svojim
Dneanicima
r^ltilicii<> jclovnikc i cijcne nekih prindevskih rudkova u dane
l',r"rrr:v:rlsk.g vcsclja. Kog sludajno, tu se nalaze jela koja je
sigrrr rri:r z:rbranil;r: jarcbicc, fazani,paunovi...
Nesto kisnije, ortensio
I .r r r r t i, rr sv.jcm crntuttent afio delle piii notabili
n *ritn ose cose
,l'ltrtlitr, koji sc srarnpa i izdztjc u vcneciji ocl 1550. do l559,brine
.r' jctlirro () t()rnc cl:r ocl:rbcrc i nabroji ono sto u gradovim artalije
rrr,7r' glol:rsk:rti n('pcu llurrnan,l: k<lbasicc I safilaclc iz Bolognl,

ili krrhrrruzr)nl,;l

t95

itgrn a

nd

ItrY I u al e I

rrtJtr, ur? fl t (. tt t n ' x rlI t r :s

z4tyl)()1(' (ttt'l<;t vt'sl lrtrrlf t'rrt'.kolit'tlit't') iz Mtttlt'ttt', lot'lt' iz l;crr,.rc, c()t(4:ttcrlct 1,cIrtrcz ,tl tltrrtilt) iz. l(t'ggi:r, sit' i .qrr,c;1,i s
cctci
dc5njakom iz lriztcc'n'tc, sicnski kolacli od bitdctnlt, lircntinski
i
kobasica)
sttttile._(lina
nxarzolitxi (martovski sircvi), h4lctrticct
iz
i
maroni
torttat"elle llosano mcso) izMonze,fatrs4iani_(fazani)
chiavcnne, vcneciianske ribe i Skoljke, pa dak i padovanski kruh
vina kojih
eccelentissir.txo (sam po scbi raskos), da ne zaboravimo
6e slava Porasdl4.

Ali,vciutomrazclobliu,Francuskajepostalazemliapar

excellence clobrog jela, u kojoj ie se izmisljati i skupliatt, dolaze(i

usawsiti
sa svih Strana Iiw"ope, dragocjeni recepti, u kojoj ie se
i
ugladenosti.
sladokuswa
fonrrdr, obrecl tih svjetovnihsvetkovina
bUit;" i raznolikost fiancuskih izvora mogu iznenaditi dak i jednog
se
venecijanca. Girolamo Lippomano, ambasador u Parizu, zanosi
jela
1557.precl sveprisutnim bbitl"',,, >>Ima krdmara koji vam daju
po svih cijcnzuna: za icclan tcston, za dva, za Skudu' za tettri' za
i pet
i"r.r, pa tak iza dvadeset po osobi, ako 'i,elite. Niza dvadeset
Sto
sve
skucla, clobit iete samu ,ttr)rru ili-pcdenog feniksa: ukratko,

lpak, velika francuska kuhinia

i" "u zemlji najclragocjenije.<lt
ie se tet t<asnilc, nakon razoruizanja vojnika >artiljerije
potvrdit
-1rrtuo
koju obilje:Lavaiu Itegentswo i dobar ukus Regenta' Ili pak
krr;i,", koise napokori 17!6.pojavila Menonova Gradanska
i;i
'kubcuica, clragocjcna knjiga koja je dozivjela vise izdanja nego
pascalove ProJincia.lesr6. Otada ie se Francuska, ili radije Pariz,
hvaliti kulinarskom rnodortz. >>Ukusno znamo jesti<<, ka:Ze iedan
pariianin L782, >tek pola stoljeia<l7. Ali, kaZe jedan drugi L827,
>umijeic kuhanja uzriaprcclovalo je u. posljednjih trideset godina
je raskosan
vise ncgo prijc u tijcku jcdnog stoljcia<lS. Pred njim
dugo da
tomc
(nema
>>restorana<<
piirorfrekolilo velikih pariskih
su>gostionidari<p,rttuli>>vlasnicirestorana<<)'Doista'moda
kuhinjom, kao i odjeiom. slavni umaci jednog su dana
"p.uir;o
ig"Aiiiugled i spominju se tada samo sa samilosnim osmijesima.

s ert Nova kuhin j a<, k aize i e dan p o dru gl j iv ac, autor D i c t i onn a.ire
prema
Prezir
tekuiinama.<<
jc
i
tencieux (1768), >sva u sokovima

>>

nekada5njim juhamal >>Juba' Nekoi su je svi jeli' 1 dan-as-99

odbacuje kro tdriS" griclansko i drermo jelo, pod izlikom da Siri
koje
Zeludano tkivo<<. Prii{zir i prema >jestivim travama((, powiu,

je>ukusstoljeiagotovoprognaokaopudkuhranu!,..Kupusnije
ni nezdravi;i, ni tJSi;in, i svi g-a seljaci jedu ditavog1ivotare.
Druge male promjcne dogaclaju sc gotgYo same' I puran ie
stigao iz,{mcrikc i, XVf . stoljciu. Holandski slikar, Joachim llucdt96

tlr,,rrI

6rfunv

lltl;at

kitlitcr'( I 5JO -157.J), jctlirn jc'otl pt'vilr koji g:r ic prik:rzao nlr jcdnoj
od svojilr rru'tvilt prirr>du, danas u l(ijksrnuscunlu u Arnstcrdamu.
f'urc i lrur:rni, raznrnoZilisu sc u Francuskoj,ka:)u nam, s uspostavlj:rnjcm unutra5njcg mira u vrijcme Hcnrika IV! Ne znan:. Sto da
mislimo <> novoj vcrziji jcla vclikog kralja, ali potkraj XVIII. stoljc(a, ncma dvojbc da su >>purani<<, pi5e jedan Francuz L779, >>na
ncki natin potisnuli guskc s na5ih stolova, gdje su nekoi zauzimale
podasno mjcstcl.<<2O Treba li masnc guske Rabelaisova wemena
vidjcti kao prohujalo doba ewopskog sladokustva?
Mogli bismo jo5 pratiti modu kroz povijcst rijedi koje su se
ponavljale, ali mijenjajuii u vi5c nawata smisao: predjela, medujcla, ragui, itd. i komentirati >>dobre<< i >loSe< nadine pedenja mesa!
Ali takav put ne bi imao kraja.

Europa mesoZdera
l(ckli smo da u Evropi nema profinjene kuhinje prije kraja XV.
st<rljcia. Neka ditaoca nc zaslijep e gozbe poput onih na raskoSnom
clvoru Valoisa u Burgundiji: fontane s vinom, igrokazi, djeca
lrrcru5ena u anclele koji sc uLctima spu5taju s neba. Razmetljiva
l<olidina prevladava nad kvalitctom. Rijed je vi5e o rasko5i usta.
Ncumjerenosti u mesu
- kojima je sucleno da dugo traju na
stolovima bogatih
odito su njegovo oblljeije.
U svim oblicima, kuhano ili pedeno, popraieno povriem, pa
r'rrk i ribom, meso se posluZivalo hrpimice, >>u piramidi<<, na
grrlcmim pladnjcvima, Sto je u Francuskoj na ratto nxets. >Tako
su nagomilane pcdcnkc sadinjavale samo jedno jelo, a umaci su se
posluZivali zasebno. Nijc sc oklijevalo niti da se ditav obrok strpa
rr jcdnu posudu i to se jclo, stra5an buikuri5, takocler nazivalo
tttats,r<2r L361. i L391, kada vei raspolalemo s francuskim
litrlraricama, ona nose naziv pladc.tnj: jedan obrok od Sest pladrricva ili jela, sadr1avao je Sest posluZenja, rekli bismo mi. Sva su
rrlrilna izanas neodekivana. Evo jednog jelaizM4nctgier de Paris
( 1393) od dctiri koja on zatim nudi: telede pa5tete, kosano meso,
lrrklara, gusta juha s mesom, bijeli riblji umak uz arboulastre,
rrrnzrk s maslaccm, slatkim whnjem, Seierom i voinim sokom...22
Sr,:rko od tih jcla popraicno je receptom koji dana5nji kuhar ne bi
trt'b:ro doslovcc p<>n<>viti. Svi takvi poku5aji nisu dobro zawsili.
Nc C:ini sc da jc p<>tro5nja mesa u XV. i XVI. stoljeiu bila
r';rsk oS, n:r rni jcn jc:na iskl j udivo lrogatima. U gostionicama Gornje
197

lteraancl llruuelel

SUulrno

Slruhlure wuhldal4llcc

l r.f.Ioullo: brfln I lrlad

Njcmatkc, Moptui1.1,nc jos l5tto. prirrrjc('ujc pllttltrjcvc s vi$c otlicllata t<o;i .m,lgrZ,rju p.slulitcljirna dit p.nudc najnranjc_dva
In"r.ro jcla odjcdnom i <la ih mijcnjaju svc do scdam jcla, koja
primjeiuje jcdnog danaz3. Mesa iz klaonicc i pcdcnjarnicc ima u
izobiilu, [ovedine-, ovdetine, svinj etine, Livadi, golubova, kozli(a,
janjaca...Bto se tide divljadi, jedan ih kuharski prirudnik, vjerojatno
iz73o6.nadugo nabraiaza irancusku;vepar je u XV. stoljeiu tako
obidan na SicIlili, da wijecli manje od mesa iz mesnice; Rabelais
beskonadn o nabraia pcrnatu divljad: daplje, bijele daplje, 9t4j"
labudove, bukavce, idralove, jarebice, ljestarke, Sljuke, divlie
24
golubove, grlice, fazane,kosove, seve, plamence, liske, $njurce "'
Fr"*u duglm rZi5nom popisu iz Orl6ansa (od 1391. do 1560),
izuzev r..[k" divljadi (eien], veprova, divokoza), ostale divljadi
ima u izobilju: zei'teva, kuniia, daplji, jarebica, Sljuka, Seva, pataka...25. Opis venecijanskih ffinicaXVl. stoljeia isto je tako hogat.
Nije li to iazumljivo na napola nenastanjenomZapadu? Ne ditamo
liuGazette deFra.ncevijest koia.dolazi iz Berlina, g. svibnja 1763:
>Buduii cla su Zivotinje ovdje tako rijctke, kralj je naredio da se u
gracl cloprema stotinu j:lena i dvadeset veprova sedmidno za

[rehranu stano',mi5tva<26?
Ne teba clakle suviSe doslormo shvatiti desto literarne ntLa-

ljke u pogledu bijednih seljaka kojima bogati >otimaju vino, pseni.r, gorr"ia, ovce i telad, ostavljajuii im samo raLenog kruha<<.
Posjedujemo dokaze o suprotnom.
U Nizozemskoj, u XV. stoljeiu, >>meso se u tolikoj mjeri
trosilo, da je kriza gladi jedva umanjila njegovu potrainiu<<, a
potro$nja se poveiala tek u prvoj polovici XVI_. stoljeia (na primjer
., bol.ri.i ,urirotturu u Lieireu)z7. U Nlemadkoj, prema odredbi
saskih vojv o da iz L 482, >neka bu de dano na znanie da svaki obrtnik
mora za poclnevni i vedernji obrok primiti detiri jela: ako je_rije_d
o *"rrro- danu: iuhu, dva mesa, powie, a ako je rijed o petku-ili
bezmesnom danu: juhu, svjezu ili usoljenu ribu, dva pgwiu:lko
se post mora produziti, pet jela: juhu, dvijevrste ribe, dva priloga
od powia. Tome se ujutro i uveder pridodaje_kruha.< Svemu valja
priiodati i kofent,lagano pivo. To je jelovnik obrtniki, gla!.na,
iekli bismo. eti ako 1429, u Oberhergheimu, u Alsaceu, seljak koji
se traii za tlaku nije htio jesti s ostalima na imanju nadstojnika,
Maiera, ovaj mu je morao >>u njegovu kuiu poslati dva komada
pedena mesa, mjericu vina i kruha za
govedeg
-"i", dva komada
"dvapfennigorrru.Imamo
o tome i drugih svjedodanstava. U Parizu,
t5 ii,>svi n j etina ic, ka:Zej cdan strani promatrad, uobidaj cn a hran a

l()8

ja u l)arizu priredio uojuoda od Albe et. iast rodenja

oil
AshrTJe,
l7()7. Grauira. G. L B. Scotina Starijeg prerna.
l,rl,tcu
\'ttt't\rrtKtst kofut

I |t's t t t t t rt|zt t.. ( I ttt

o Rogcr-Vto I let)

199

litnuttul llrurulrl ,/ ,\trnktttn' stutkltlttlttllt

r'

,\ttvllno I retlottlltt: hntne I pl&t

r*
,,1r..

20. TRGO\1rNA KRIIPNOM STOKOM U0SJ:VERNOJ I ISTOCNOJ EvRoPI OKO

3. Morski put. Bakar ie nekadaSnji
- 2. Kopneni put. -stokom
prema klaonicama srednje i
krupnom
trgovina
1600.
Buccari. Oko
je (400.000 grla). Ali
putem,
impresivna
morskim
i
kopnenim
Ewope
zapadne
ni parilkim trLnicama, 1707. (yidi II. str. 29) godi5nje se proda oko 70.000
goveda. Dokaz da se toj trgovini s velike udaljenosti pridruZuju lokalni i
1. podrudje uzgoja.

regionalni promet koji osiguravaju bitne kolitine potrosnje mesa u Ewopi.

tutd' Teclct'r'ik, no 2,
lWotfgang von Stromer, >Wildwest in Europa< u: Kultur
7979, str. 42, Prem* Othmaru Picklu)

siroma5nih, onih koji su zaista siroma5ni. Ali svaki obrtnik, svaki

trgoyac ma kako slab bio, ieli za mrsnih dana jesti srnetinu,
jareblce, kao i bogati<29. Jasno, bogati, kao pristrani promatradi,
predbacuju siromasnima i najmanju raskos koju sebi dopustaju:
,Nema danas radnika, kaZe ThoinotArbeau (1588), koji ne i.elina
syom vjendanju imati oboe i sa.cqu.ebutes (wste duhadkih instrumenata s detiri ogranka)<3O.
Stolovi pretrpani mesom pretpostavljaju pravilno snabdij cvanjeizobliZnjih sela i brda (Svicarski kantoni); joS visc u Njcmadkoj
i sjcvcrnoj ltaliii, iz istodnih p<ldru{ja, Ptlljskc, Madzarskc, bal200

flla:^arski stoloui u
y

ro

cl atil? G

rauira

llolandiji
(Zb irk

u XYII. stoljecu. Da li su potroiaii sanxo

a Vio I let)

lirrnskih zemalja, koje jo5 u XVI. stoljeiu pjesice Salju prema

r,tpadu poludivlju stoku. U lluttstedtu, blizu'Weimara, najveiem
stodnom sajmi5tu Njemadkc, nitko se ne dudi pritjecanju >stada
od 16.000 pa dak i 20.000 goveda odjednom.,,31 U Veneciji, stada
s istoka stiZu kopnom ili morskim putevima iz Dalmacije; odrrraraju sc na otoku Lido koji sluzi ujedtto za vjeilbu gadanja iz
topnidkog oruija i kao karantena za sumnjive brodove. Iznutrice,
;r osobito tripicc, svakodnerrna su hrana siromaha Grada svetog
l\4rrrka. 1498, marscillcski mesari kupovali su ovce sve do saintlil<rura, u Auvcrgni. Iz tih dalekih pokrajina ne uvoze se samo
livotinjc, vcC i mcsari; u XVIII. stoljeiu, u Veneciji, mesari su desto
lrrttrrni iz (irisonsa, sprcmni der varaju na prodajnoj cijeni zaklane
20t

Fernand nmuctol

/ strultura tvnilalr4Fttz
ncvolf tr, Sto se vlSc rrtlalltrJcttto l)t'ctllit srccltrjcrrt vljcku, l'tljcdln<lst
koJ:r nc varl: 1lt'ijc 1520- 15,10, tr Jo$ sl:rlltl nltscljcnt>tn l,angucrkrcu, scljaci i obrtnici jcdu bijcli kruhra. ()padanjc postajc oditijc
Sto sc vi$c udaljujctn<l od >jcscni< srcdnjcg vijcka i traje sve do
stlnc srcdinc XlX. stoljc(a, a nastavlja se u nekim podrudjima
cvropskog istoka, osobito na llalkanu, sve do )O(. stoljeia.

Od 1550. smanjuje se
obrok rrlesa

Ruiak u seljaikoj kuti, tt dntgoi polouici XWL stoljeta, sa,stoii

-oiirdrrog\Uroio
bez ntesa.Tma joi i goreg: kaia kao rutlak, takoder
k a. (F ot o
j
u tio torriiit ( 1 6 5 ; uidi str. 1 3 7) S tik a Egb ert a u anr, Ir eerns ksrc
se sdl,ll'o

A. Dingian)

stoke. Na Balkanu, Albanci, a zatim Epirci iseljavaju se nadaleko

sve do danas kao mesari32.
Nema dvojbe cla ie Ewopa od 1350. do 1550, upoznala
razdoblje srema indiuidualnog:zivota. Nakon katastrofa crne kuge, radnasnaga postala je rijetka, i uvjeti iivota, dobriza onoga tko
kao tada. Godine
ieradio.Nikada realne pla6e nisu bile tako visoke
ilSS. kanonici iz Normandije se lale dane mogu na1iza obradu
zemlje >dovjeka koji bi ielio zaraditi vise nego Sest slugu na
stoi;eiao33. Paracloks na kojem valja inzistirati, jcst da
poeeiku
^desto
prevladava pojcdnostavljena idcja da sve dubljc toncmo u

Na Zapadu, restrikcije se pojavljuju od sredine XVI. stoljeia. U

Svapskoj, pi5e Heinrich Mtiller 1550, >kod seljaka se jelo drukdije
rrcgo danas. Tada je svakog dana bilo mesa i hrane u obilju; za
pro5tenja i za svetkovina, stolovi su se ru5ili pod svojim teretom.
l)anas, sve se promijenilo. Kakvog li kobna vremena, kakve skupoic!A hrana i najbogatijih seljaka gora je od hrane nadnidara i
slugu juder<35! Povjesnidari su pogrije5ili Sto nisu upamtili ta
ponavljana svjedodanstva, vei su u njima vidjeli boleiivu potrebu
liudi da hvale proteklawcmena. >Gdje jewijeme, braio<<, pita stari
lrrctonski seljak (1548), kad sc poprijeko gledalo ako netko za
svctkovine u selu nlje poztao ostale na vederu da jedu kokoS,
gusku, Sunku, prvo jaganjce ili odojka?<36 >U wijeme mog oca<<,
lrisao je L56O. neki normandijski plemii, >svakog je dana bilo
nrcsa, jela su bila obilna, i vino se iskapljivalo kao da ie voda<<37.
l'rije vjerskih ratova, blljeii jedan drugi svjedok, >ljudi u selima
lrijahu (u Francuskoj) toliko bogati i puni svih dobara, u tako
rlrrbro opremljenim kuiama, s tako mnogo Livadii stoke, dabijahu
k:ro plemiii<38. Stvari su se izmijenile. Oko 1600, radnici u rudrricima bakra u Mansfeldu, u Gornjoj Saskoj, mogu se sa svojom
grladom zadovoliiti samo kruhom, ka5om i powiem. A inade povlrr5tcni nUrnber5ki tkalci tale se L6O2.Sto samo triput sedmidno
tkrbivaju meso koje im se, inade u pravilu, duguje svakoga dana.
Na to im gospodari odgovaraju da 6 kraicara nije dovoljno da
svakoga dana napune mesom trbuhe druLine3e.
Otada, na trZi5tima prevladavaju Litarice. Kako im je cijena
lrrctjcrana, nedostaje novca za obilna kupovanja. Potro5nja mesa
z:rdugo Cc sc smanjivati, i to, ponovimo, sve do oko 1850. Cudno
rr
za d <rva n j c ! O n o Ce n e dvo j beno upozn ad zastoie i izuzetke: tako
st. n :r k on tri dcsctg<>di Snj cg rata stada brzo obnavlj aj u u zemlii koia
; r

203
202

Fernand nmu,lol

nuurrno t rclerottrtot Frana I Plefl

strunlur\r ruanrsfrtrywa

svojir prirvrr. U Mtlrrtl)c'zatu, nurlorrr 1.1r':rtliCrr u llus-(]uc:r'cyu, [rroj

rfrcs:u'ir ncl)t'(:st:ln() sc st)ulnjujc: 1550 - ltt; 155(r - l0; 1641 6;
l(r(r0 - 2; 1763 - l;... (,:rk i :rko sc u t()m razdoblju smanjuje
stirnovrri5tvo, svcukupni uzmak nijc od 18 prema 1al.
Ilr<rjkc uwrdcnc zat Pariz ukazuju od 1751. do 1854, na
godiSnju p<>tr<>Snju koja varira od 51 do 65 kg mesa po stanorrniku,
tli I'ariz jc l'ariz.I l-avoisicr, koji mu pripisuje veliku potro5nju od
7 2,(t kg u podctku rcvolucije, procjenjujc prosjednu potro5nju
lrrancuskc u tom trenutku, na 48,5 funti (svaka od 488 g),LLi23,5
lrg. Ilrojka jc to koju svi komentatori smatraju optimistidt:rom.'rZ.
lsto tako, u XVIII. stoljciu, u Hamburgu (pred vratima Danske,
srrabdjcvada mcsom), godi5nja potro5nja doseZe 60 kg po osobi
(od toga, samo 2O kg svjeLeg mesa), ali za cijelu linglesku, u
grodctku XIX. stoljcia, ona je niia od 2O kg po glavi godi5nfe
(trrnjcsto 100 na kraju srednjeg vijeka)43. Bitnom dinjenicom ostaic ncjcdnakost izmeclu razliditih gradova (Pariz, na primjer, jo5
llJ51. uZiva oditu povlasticu) i izmedu gradova i sela. 1829, jedan
lrromatrad jasno kazuje: >>U devet dcsetina Francuske, siromah i
sitni tcZak hrane sc mesom, i to usoljenim mesom, tek jednom
t jcdno.<aa
Sa stoljedima modernosti, povlastice mesoZderske Ewope su
sc smanjile, aprava rjc5enja javit (e sc tck sredinom XD(. stoljeia,
z r rva I j u j u ii upotrebi u mj ctnih I ivada, r atnr oju znanswenog stodarslva, kao i iskori5tavanju dalekih stada u Novom svijcdr. Evropa 6e
tlrrg<> ostati sa svojom glac1u... U pokrajini Brie, na podrudju
l\4clunakoje broji 18.000na5ih hektara, 14.000 je obradive zemlje,
l)r'cma 8l4livada, Sto znadi: niSta. Ili pak, >zakupnicizadrLavaju
zir svojc potrcbe samo onoliko koliko im je nuZno potrebno<<,
slirrp<> prodajuii krmivo u Pariz (zabrojne konje u gradu). Istina
1c da lito, na obrarlcnim zemlja ma dajeza wijeme dobrih iewi od
12 do 17 kvintala po hcktaru. Nije moguie oduprijeti se toj
lionkurcnciji i tom isku5cnju.a5
tI tom nazadovanju bilo je i stupnjeva. Ono je jasnije u
rrrt'ditcranskim zemljama nego u sjevernim podrudjima sodnih
;xr(njaka. I'oljaci, Nijemci, Madiari, Englezi, manje su umjereni od
tlrrrgih. U linglcskoj Ce se dak, u XWII. stoljeiu, u okviru po:

Prodaja usoljena n?esa. Tacuinum sanitatis in medicina (poi- XV. sto'

ljeCa). (Otisak B. N.)
desto ostaje bez ljudi; tako od 1770. do 1780, dok cijena mesu
neprestano raste a pada cijena Zitu, u pokrajini Auge i Bessin, u
Normandiji, sve se viSe uzgoititaricazamieniuie stodarstvom, bar
do velike krize krmiva 1785: logidna je posljedica, jer postoji
nezaposlenost, svodenje na prosjadki Stap i skitnju zr,atr,e mase
sitnog seljaSwa, Lrtava demografskog rasta koji je donio te5kc
posljedice...4o. Ali te epizode nisu dugo trajale, a izuzeci nc powrduju pravila. Ludost, opsjcdnutost oranicm i litom z'adrlavaiu
204

lioprivrcdnc rcvolucije dogoditi i revolucija mesa. Na velikoj

lorrdonsk<rj trZnici Lcaden Hall (1775), prema rijedima jednog
i;r:rnjolskog ambasadora kojemu se pripisuju ove rijedi, >u jedrrrrrn nrjc:scc:u prodavalo sc vi5c mesa nego Sto se troSi u ditavoj
S;xrrr jolskoj tr godinu dana<. Ipak, dak i u iemlji kao Sto je Holan-

205

Irgfilanq It guatp, f i,r-urtYrE

atr5,ar.t3t,4ltt4

dij:r, u kojo.istr >slrr/.llcrri<< ollroci j:rkia(', hr':rrut oslit je , llrijc polloliSanja u XVlll. stoljcCu, ncurilvnotc2crut: gt'ult, ttt:tltt usoljclut tllcsil,
kruh (cdmcni ili ralcni), riba, nralo slitninc, divljlrt prcm:t prilici...
Ali divljad je obidno zascljaka ili za gosp<><lara. Siromah iz gradova
je uopie ne poznajei >>za njcga jc rcpa, prZcni luk, suh, ako nc
pljesnivili gnjecavraZeni kruh<, i >malo pivo< (duplo iezabogatc
i pijanice). I sam holandski gradanin Zivi umjereno. Naravno,
butsepot, nacionalno jelo, sadriigovedeg ili ovdjeg mesa, ali sitno
isjeckanog, i koje se Skrto koristi. Vedernji obrok je samo ka5a od
ostataka kruha, namodena u ml ij ekoa7. Medu I ij ednicim a r aztiia se
rasprava o tomc, da li jc mesno jelo dobro ili Stetno. >>Sto se mene
tide<<, pi5e razumno Louis Lcmery (1702), >>uvjeren sam da, ne
ulaze1i u te diskusije kojc mi se dine beskorisne, moZemo re1i da
potro5nja Zivotinjskog mesa moie biti pogodna samo ako je umjerena...<"8.
Prateii smanjenje obroka mesa, opa1a se jasno poveianje
potro5nje dimljenog ili usoljenog mesa. Werner Sombart je, ne
bezrazloga, govorio o revoluciji usoljavanja hrane za posade XV.
stoljeia. Na Sredozemlju, usoljena rlba, a jo5 vi5e tradicionalni
oduvij ek dine bitni j elovnik ukrcanih mornara. U Cldint
dvopek
zapo(inje podrudje usoljene govedine, uacot. salada, koju isporudujc Spanjolska uprava od XW. stoljeia. Usoljena govedina
dolaziiz Irske, kojaizsrozi i usoljeni maslac. Ali uprava nije jedina
u pitanju. Kako se meso ukazujc kao rasko5, usoljavanje postaje
uobidajeno i kod siroma5nih (ukljudujuii tu uskoro i crno roblje
uAmerici). Nakon ljeta, u Engleskoj, u pomanjkanju svjeZe hrane,
>>saltbeef uas tbe standard wintet'disb". U Burgundiji, u X\aIII.
stoljeiu, >svinjetina dini najveii dio mesa koje troSe seljaci. Malo
je popisa koji ne navode nekoliko komada slanine u suSionici.
SvjeZe meso je raskoS, namijenjena samo bolesnima, i, uostalom,
toliko je skupo, da se ne moieuvijek platitir.4e. U Italiji i Njemadkoj,
putujuii trgovci kobasicama, (Wurstbcincller) dio su urbanog pejzala. Govedina, ili jo5 viSe, usoljena svinjetina, snabdijevaju ev-

ropske siromahe mr5avim obrokom mesa, od Napulja do

Hamburga, od Francuske sve do blizine Petrograda.

Nema dvo jbe dai tu ima izuzetaka. Najvedi je i glavni: >Englezi
Zive samo od mesa<<, pi5e P.J. Grosley 1770. >Kolidina kruha koju
svakodnermo pojede Francuz, mogla bi biti dovoljna detvorici
Engleza<<'o. Otok je, u tom sludaju, jedina >>razdjena<< zemlia u
Ewopi. Ali ona dijeli tu prednost s mnogim, relativno zaostalim
podrudjima. L658, gospodica De Montpensier nam kaZe, govorcCi
206

o st'li;rcirn;r I)ontlrt'5;1, ,rlit stt tloltt'tt tttlit'vt'lti... tltt ttistt

rriklrtl

pllrttirli nllnl('t('(, itlotl:rit': ,>()rti ictit"i 1'rtrtlt tt:t tlltrt jcclu trlcstl,.5l,
Ito bi trcbulo rrtvrcliti, itli ostitjc nrtlguic, jcr I)tlmbcs jc u XVll.
stoljcCu joS uvijck divlja, ncz<lr,wa zcml)a. U zemljama kojc ljudi
l<>Sc odriavaju, najviSc ima Zivotinja, domaiih ili ne. Uostalom,
vjcrojatno jc da bi nama, ljudima )O(. stoljeia, ono Sto je uobidajcno u t(igi u vrijcme Petra Velikog, ili u Beogradu u wijeme
'l'avcrnicra (svc jc tamo >odlidno, iako zanisku cijenu<<: kruh, vino,
mcso i golcrne Stukc i Sarani koji se love u Dunavu i Savi)52,
ir.glcdalo bolje ncgo u Bcrlinu, Bcdu, pa dak i u Parizu. Mnoge
ncsrcme zemlje nisu ljudski siromaSnije od bogatih zemal)a.RazinaLivotajc odnos izmcclu broja ljudi i mase izvora koji su im na
raspolaganju.

Ipak poulastena Europa

Iako umanjcna, povlastica Ewope ostaje ipak povlastica. Doista,
dovoljno jc da pomislimo na druge civilizacije. >U Japanu<<, kaZe
jcdan Spanjolac (1609), >jedu samo meso divljadi koju ubijaju u
lovu,,53. U Indiji, stano'rmiStvo, na sreiu, osjeia odvratnost prema
mcsnim jelima. Vojnici Velikog Mogula, Aureng Zeba, prema rijedima jednog francuskog lijednika, pokazuju malo zahtieva prema
uobidajenom: >>Samo neka imaju svoj kicberi.s ili mje5avinu riZe i
clrugog powia kojoj dodaju malo smedeg maslaca... i zadovoljni
su.<< Tu mjesavinu sadinjavaju >>zajedno isjeckani, riLa, bob i le(t1.r54.

U Kini, meso je rijetko. Nema, ili gotovo nema klane stoke:

doma1asvinjetina koja bi trebala pobolj5ati okus, malo riie, Livad,
divljad, ponekad i psi koji se >oguljeni ili propedeni< prodaju u
posebnim mesnicama ili na pragovima wata, ili pak preno5eni u
kavezima,kao odojci ili kozliii iz Spanjolske,kaie O. de Las Cortes.
Sve te tako malobrojne Livoan)e ne bi mogle zadovoljiti potrebe
mcsoZderskog stanovniSwa. Meso se, osim kod mongolskog
stanovniStva, gdjeje kuhana govedina pravilo, nikad ne nudi kao
samostalno jelo. Isjeckano na komadiie u velidinizalogaia, ponekad dak i kosano, ono se uklapa u kompoziciiu tsai, bezbrojnih
malih jcla koja mije5aju meso ili ribu s powiem, umacima i
r.a(inima, i tradicionalno prate riZu. Ma kako profinjena i proradun:rta ()na bila, ta kuhinia iznenaduje Ewopljane; u njihovim je
<rC'inr:r siroma5na. Cak i bogati mandarini , blljeii O. de las Cortes,
207

,\tlt'llttt) I tttlttl't11s; ltt.,tttt, I lrli,t

)ll;tl);l(liriu, hit() rl:r zr'lr'l)()l,t( t ;r1lclrl, nrLolll.o z:rlo1g.rj.r svrnl('lnt(.

tlrrrgr)ll ltt(':!l ( ) | lrorl;rti ivt.lilii lrr';rnt.sr'
mcsom u m:tlitrt kttlit'itt;tttut, i tlrt grr jt'tlrr li;ro rrri osl;rli livrolllj:rrri,
svc vrstc mcsu kojc posjcduju nc lri irn ni nu koji nai'ir-r bilc
dovoljnc (...), a plodnost Kinc nc bi to mogla p()dnijcri,,55..f cdtrn
Napolitanac, Gcmclli Carcri, koji prclazi Kinu <>d Kanrona d<>
Pekinga i nazad, bjcsni 1696. pred, prcma njcgovu mi5ljcnju,
ncdovoljno kuhanom biljnom hranom koju nalazi u gostionicama,
i kupujc u prolazu ili na trZnicama, koko5i, jaja, fazanc, kuniic,

ili pilt:tirrt:, ili ttt'ltog

5unkc, jarcbicc...t6
Oko 7735, jcdan cvropski promatrad zakljudujc: >Kinczi jcdu
vcoma malo krupnog mesa(<. I dodajc: >Potrcbno im je dakle
manjc zemllc da bi prchranili stoku.<< Jcdan misionar iz Pckinga
todno obja5njava dctrdcsctak godina kasnijc: >SuviSak stanormi5tva
u dijc ncvolje i posljcdicc nisu sumnjali moderni filozofi Ewope,
primorava Kineza da sc li5i pomoii goveda i stada, jer je zemlja
koja bi bila potrcbna za njihov opstanak, potrcbna ljudima<. Otuda
ncdostatak >gnojiva za zemlju, mcsa za stolovc, konja za ratove<<,
a k tomc trcba >viSc rada i r.iSc ljudi da bi sc dobila ista kolidina
zrnakao drugdjc<. On zakljuduje: >Ako zadrLimo svc proporcije,
u Francuskoj ima desct govcda prema jednom u Kini<<57.
Kincska knjiZcvnost svjcdodi u istom smislu. U vrijemc'fsinga, jcdan ponosni tastgovori: >Nckoga dana do5ao mi je, povjerava
on, zct i donio dvijc funtc suScna jelenjcg mesa kojeg evo na
pladnju<. Jcdan ic mcsar biti pun divljcnja prcma visokom dostojanstveniku >koji posjcduie vi5c blaga nego sam car<< i dija kuia
broji nckoliko dcsetaka rodbinc i sluZindadi. Neoboriv dokaz: on
od njcga uzima godi5njc od 4.000 do 5.000 funri mesa, pa dak i
kad ncma svetkovina! Svcdani obrok sadrZi >lastavidja gnljezda,
piletinu, patku, sipc, gorke krastavce iz Kouan Tounga...< A kakvi
li ie tck biti zahtjevi hirovitc mladc udovice! Svaki dan, osam frna
lijekova, jedan dan patka, drugi dan riba, zattmsvjeiepowie, juha
od bambusovih izdanaka, ili pak narande, lopodi, prlenivrapdiii,
suhi radiii, i, nararmo, vino, >>vino stotinu cvjetova<<58. Sve to ne
iskljuduje, nego naprotiv, krajnju i skupu profinjenost. AIi, ako su
rasko5 kineske kuhinje tako slabo razumjeliEwopljani, to je stoga
Sto je za njih meso bilo sinonimom rasko5i. Nitko nam ne pi5e o
gomilanju mesa osim u Pekingu, pred carskom paladom i na
nekim gradskim trgovima. Opet je rijed o gomili divlf adi Sto dolazi
iz Turkcstana i koju 6e zimska hladnoCa saiuvati clva ili tri mjcscca

rLoj;r jr",r;rl'o;r'lrrr;r, rl;r st. jt.tlrr:r sr.rr:r ili vr.1r:rr.rl;rjt,zrr

1').

I'l (

\'i'i(i;t

():i;lrr)

,.

Islrr sl.'.rrrrrsl i ist;r rr*rjcr-cl)()sr vl:rcla u 'l,urskoj, u

kojoj
strtrcn:r grrvt'rlirr;r, l)(t.sra,na nijc szrm. hrana vojnika.,
iogorima.

ll

lstrrnlrulu .cl XVI. do xvilr. st,ljcia, ako izuzmemo golcmu

l)()tr()sniu .vijcg mcsa u saraju, pr.sjck gracra iznosi jccrnu ovcu
ili trciinu ovcc po glavi godisnjc; ali Istanbul je Istanbul, povlasteni
rr':rd..-6o. U ligipru, na prvi poglecl riznici obrrja, >turski nadin
7iv()ta<, kale jcdan putnik iz 1693, >ffajna jekazna.. Njihove
obrol<r:, pa dak i onih najbogzttijih, sadinjavaju ios kruh,
rlsnjak, luk i
liiscli sir; kad dodaju kuhanc braverinc, to je zanjih velika gozba.
( )rrinikad nc jcdu
ni pilctinu, ni drugu iivacl, iako su yeftini u to,
rcmlji<<61.

Ako sc povlasticc rvropljana smanjuju na njihovom vlastitom

li.ntinentu, onc scza nckc ocl njih obnavrjaju s obirjcm pravog i
.rvog srednjcg vijeka, bilo u podrudjima prcma ewopskom istoku
kao u Madzarskoj
koronijarnoj Americi, u Meksiku,
- ili u koju
llrazilu (u dolini sio Francisco
suzauzcladivlja stacla i u kojoj

I'trtf lttit'ttrs! l,:lttcskc ktrltitt.it:..\liku rru s^uili. (Foto Roger-vioilet)

208
209

l:t't'ilt t iltl

lt

t r t,

l''l /,\

r l'' I t t

t,' t t', t l-' i r I r t i t t I I r t'

,\ttt,lttttt

sc u l)l'ilog lriit'l;rt;r I IIll('s;llr.l(;l sl\':rl.l /l\'.1 ( lvlll./,1( ll.l lll('s.l), .t ;os

visc prcrrul iugu, oko N'lorrlt'r,itlt';t ilt lltrctt<)s nit'('sir, u l(()l('rtl
gospoda kolju jcclnu divlju Tivotirtjtr srrrl)() zr ic(l:ul otl svoiilr
otrroka...'I'i pokolji neic u Argcntini nadjaiati ncvjcroj;ttno olriljc
slobodnih stada, ali Cc vci vcoma rano uniStiti tu hranu na sicvcru
iil.a' oko Coquimba, od XVI. strtljcia, pre'Zivict ic samo psi k<lji
su ponovo podivljali.
Mcso su5cno na suncu (cante do sol iz lSrazlla) izvorom jc
hranc za obalnc gradovc i crnc robove na plantaiama. Clcarque,
iscijcdeno i osu5cno mcso, prc>izvcdeno u sctlader"ositttct Argcntinc (namijenjcno robovima ili, opet, Evropi siromaha), worcvina
je s podetka XIX. stoljcia. Nekom pravcdnom kaznom, cvo kako
na galiji od Manile do Acapulca, nakon scdam ili osam mjescci
beskrajnola povratka, jedan osjctljiv putnik (1696), osuclcn >>na
mcsne danc< jcdc >kri5kc krava i bivola trsu5ene na suncu... i kojc
se nc mog,u, kako wrdi, pr<>ivakati, ako sc prethodno nc protuku
komadom drvcta od kojeg sc mnogo nc razlikuju, niti probavljati
bez jakg di5ienja<. JoS ne5to (to izaziva gadenje: crvi koji vrve u
toj stra5noj hrani62. NuZnost mesne hrane odito nc podlijeZe
zakonima ili im podlijeie tck neznatno. Tako, usprkos nckim
odbojnostima, gusari s Antila, kao i crnci u Africi, ubijaju jedu

majmune, radijc mladc, a u Ilimu siromasi i siroma5ni Ztdovi

kupuju meso bizona, klano u specijalnim rnesnicama, kojeg sc
svatko drugi gnuSa. U Aix-en-Province, tek oko 7690" zapotinju
ubijati i jesti >goveda<<, to >vcliko meso<< kojc ic dugo slovilo kao
nezdravo63, dok se u Danskoj >konjsko meso prodaje na trZnici<,
kako izvjestava, pomalo zgaden,jedan francuski putnik6a.

Suuiie dobro jesti

ili nastranosti za stolom
Od XV. i XVI. stoljeia, velika rasko5 za stolom obilieZie je svega
nekoliko povla5tenih. Svojom pretjerano5iu odnosi se na rijctka
jelakoja se obilno uZivaju. Nakon njih, jede ih posluga, a ostaci,
makar i Skrti, prodaju se preprodavadima. Nastranosti: u Pariz sc
donosi jedna kornjada izLondona, >i to je jelo koje (1782) st<>ii
tisuiu Skuda, a njime sc pretrpava scdam ili Scst sladokusacn<<.7",t
usporedbu, vcpar na roStilju, sasvim jc obidan. >>l)a<<, kalc nant isti
svjcdok, >vidio sam ga sv<tjim oi'im:t n:r ro5tiliu" Ni onaf svct()!-l
2l()

l rt,,l(r,,ll.r. lttttttt, I ltll,t

l.ov|t'rrijt lrrrl \r('( l ( )lrr rrlrrirr 1i;r zcr-;rvir.orrr, rr;rrrurir.rrjrr 1l;rilt,l6rrr,

ll;ttrrllit';rirr lirrirrr ttt;tslittt:r, rr;rllplrjtr rr;rjlirrijirtr virrirrur i
llosltrZtrjq
g:r d'il:rv:r, s gl:rvonr...<('5 Uzvlrrriei zlrlirrr jctlv;r kusrrjrr r-rrzlii.itc tlijcl6_
vc 7ivotinjc... 'l'o su printcvskc s:rlc. lt kritlja ili bog:rtc kucc,
rlobavljaii punc sv<>jc kosarc onim sto jc najboljc na rrzisru,
rncs()m, divljaii, ribom. Za >sitnc ribc< su l<>si komacli, i po visim
t'i.icnama ncgo z.a b.gatc; st<> jc jos g,rc, ta je roba obidno pokvarcna. >PariSki mcsari uodi rcvolucijc snabdijcvaju vclike kuie
,ninr Sto jc u govcdu najbolje: Narodu prodaju slabije i dodaju
ios kosti, Sto sc ironidno naziva ltfiuctgottx. Losi komadi, ,sitni
otpaci<< ili ostaci koje jedu siromasi, prodalu se izvan mesnica66.
Drugi primjeri rijetkih jela: ljestarke ili swadci, wrne srrnavjendanju princeze conti (16g0), pojeli su ih za t6.ooo
1liccl 1a
Irrnti.u rih vinogradskih prica ima u obilju na cipru (koji ih u XVI.
stoljciu izvozi u veneciju, konzcrvirane u octu), u'noiuz. se i u
It:rliji, Provansi, Languedocu6s. Ili pak zelene skoljke, ili skoljke
I<ojc u listopadu pristizu iz Dicppea ili cancalea, kao i yagode ili
;ur:rnas uzgojeni u staklenicima u pariskoj regiji. zabogate opet,
rrrnaci koji mijesaju sve sastojke kojc je mogtrie uopie zamiJliti,
l):rpar, za(ine, bademe, jantar, mu5kat, ruZinu voclicu... I ne zabo.rrvimo skupc kuharc iz T,anguedoca, najbolje od svih u parizu,
lirji sc unajmljuju za tisto zlato. Ako siromah ieli imati udjela u
tirn svetkovinama, neka se sporazumije s poslugom ili neka ode
n:r trznicu vcrsaillesa: ondje se prodaju ostaci s kraljevskog stola,
r i:ctwtina tog grada njima se bez stida hrani: >Neki tako ulazi
rrrscii mad i kupuje iver, komad lososa, fin i rijedak komacl<69.
Nl.lda bi bilo mudrije i zamamnije da ode u pedenjarnicu u ulici
I lrrchcttc u Latinskoj detvrti, ili na obalu valli (za,zivad.i divljad),
tt' tla uzme kopuna u krupnoj soli, iz >vjednog lonca<<, ovjcsenog
rr;r sirok lanac ognji5ta, gdjc sc kuha s gomilom drugih kopuna,
I
|t'sti ga moie sasvim toplog kod kuie >na tri koraka odande,
z:rlijcvajuii ga burgundskim vinom...<<7o.
Ali to su vci gradanske manire!

l\ntauiti stol
l(;tskor, to jc i stol, posudc, srcbrnina, stolnjak, ubrusi, svjetlost
r'r'ij.t1;r, .kvir srbc tr kojoj sc jcdc. u parizu je od XVI. sioljeia
lrrrstrrirro olrit';ri rl;r sc iznlrjrnc: lijcpc kuic, ili, bcllje, dase, zuiuulIr jrrr'i Pl;rt't'rr,j Ponro<:i i'rrv;rr':r ili tlob:rvtj:ri:r koji u kuiu cloprema
2t

'l

tsnancl I lru u il a I /,\ I nt k I tt tv

w tk

h t I t 4l I t'

.luul.fno

tt

I ntlttttlttt: bnutr

I pl&t.

Irrarrtr, rr rrjilr rrtlc, gl;r sc ttr 1'rrirrr:rjtr prijutclji. l,onckitd sc privrcrrrcrri gost ukori.icr-rio svc dok g:r pravi vlasnik nijc <ltjcracl. >Mgr.
S:rlvirrti, 1:rr1>irr posllrnik, bio jc u mojc vrijcmc<<, kaLe jedan amlrrs:rdor 1557. >prisiljcn da prcscli triput u dva mjeseca<<7l.
Ka<> Sto ima vclidanstvcnih kuia, tako ima i velidanstvenih
llostionica. U clhalonsu (na Marni), >boravili smo u Ktttrti<<,biljeizi
Montaignc (11_80), >koja jc lijep<l svrati5te gdje posluiujuizsrebrnt>g posuda<72.

Ali postavimo problem: kako prostrijeti stol za >druZinu od

tridcsct osoba visoka polo'zaja koja se ielivelitansweno ugostiti?<
()dgovor nam claje kuharica neodekivana naslova, seosEi uiici,
Nicolasa de Bonnefonsa, objavljena 1654. odgovor: razv:rstati
dctrnaestpribora s jedne, i detrnaestpribora s druge strane, a kako
ic stol pravokutan, za jednu osobu na >gornji <<) a zajednu ili dvije
na >>donji< kraj. uztranici ie biti na razmakt od jeclne do dvije
stolice. )stolnjak mora na svim stranama dopirati do poda. Neka
lrude vi5e stalaka za viljuske i za odlaganje tanjura, kako bi se
mogle postaviti zdjele kojc idu iz ruke u ruku.<< obrok ie imati
osam jcla, od kojih ie posljcdnje biti uzorno nadinjeno od >suhog
ili tckuicg u5eierenog voda, ocaklina na tanjuricima, mosusniE
kuglica, draieja iz verduna, Sciera s mirisom mosusa i jantara...<<
Natkonobar ie, s madem o pasu, davati naredbe da se promijene
t:rnjuri >bar kod svakog posluZenja, a ubrusi kad svakog drugog.<
Ali tai brfi-ljivi opis, kofi bclrecluje dak i nadin na koji ie-se ,iimjenjivati< jelana stolu kod svakog posluzenja, propusta dakalekako
sc za svakog uzvanika postavlja pribor. U tom razdoblju on podrazumljeva svakako tanjur, Zlicu i noZ, ne ba5 sigurno zasebn.,
viljuSku, a sasvim sigurno, nikakvu dasu, nikakvu bocu nisu stavljali pred njega. Pravila pristojnosti ostaju nefurvjesna, buduii da
;rutor preporuduje, kao offnjenost, duboki tanjur za)uhu, kako bi
sc gosti mogli posluZiti odjednom, >>a daje ne uzimaju iz zdjele
Zlicu po Llicu, zbog gadenja koje bi mogli pobuditi jedan prema
drugome<<.

Stol postaaljen, za
-Va,n
212

IJ er-nt

Vcicru u Kani. Slika IL lloscbct. Museunt.

itt 54en, Ro t t sda.nr..

I)oyrt'tctrr.s-

. Stol postavljen na naS nadin, nadin pona5anja, pojedinosti,

trspostavljali su sc jedni za drugim, narazlitite nadine, vei prema
1r<rdrudjima. zlica i noZ dosta su stari obidaji. Ipak, upotrebailice
postala jc opicnitom tek oko XVI. stoljeia, kao i obidaj da se
postavljaju nozcvi: prije toga, uzvanici su donosili svoje. Takoder
ic svatko prcd s<>bom imao vlastitu dasu. Nekadasnja uljudnost
z:rhtijcval:r jc da sc isprazni vlastita, prije nego Sto se piie doda
strsjcrltr koji bi utinio isto tak<1. Ili pak, prcma zahtjevu, sluga je
2t3

ilqn a ru I I ln

tu

tt

li I r

at

*t t

lt

r'(t

t I (t t

4l t (-"

cl6n6si9 iz 6stlrvt,ili s olrlihrjcg, stol:r ;liCt'koit'it'lliltl z:lll':12('ll(),

vino ilivodu. LJ julnoj Njcrrxrikoj, koiotrt prolitz.i l5tt0, Mtttrtitig,nc
objasnjava cla >svatkr) ima sv<>iu kupicu ili srcllrnu Salicu, a tlnai
koji posluZuje, vodi raduna da ic napuni tim sc isprazni' nc
po-it.rei je s mjesta i ulijcvajuii vino izdalcka iz kositrcnc ili
d*"rr" posude duga kljunarrT3. Elegantno riesenje koje usteduje
trud osoblju, ali u tol igri svaki >>gost<( mofa imati pred sobom
isioj Njemadkoj, u doba Montaignea, svaki
vlastitu kupicu. U toj-kositreni
ili drveni tanjur, ponekad drvenu
uzvanik ima vlastiti
zdjelicu odozgo, kositreni tanjur odozdo. Drvene zdielice, imamo
o tome dokazi, odr'zatl.ese u nekim njemadkim selima, a i drugdje
nedvojbeno, sve do XD(. stoljeia'
Ali prile tih manje ili vise zakasnjelih i istandanih usawsenja,
uzvanici su se dugo morali zadovoliavati drvenom dasticom na
t o1" r" stavljali mJso.Ta Velika zdielabila je dovoljna z?-Svei svatko
jeiz nje prrii*" uzimao komadiie po svojem izboru. Montaigne
biljeLi'u povodu >>Sozisses<: >>SluZe se s toliko drvenih Zlica optodenih sr"b.om, koliko ima i ljudi (to znati: svakom uzvaniku
njegova ilica) i nikacl s*ricarac niie bez noZa kojim sve hvata. On
nikad .r" rturrllu ruku u zdielu<<75. Muzeji duvaju drvene zlice s
metalnom drskom. Ali to su veoma stari instrumenti.
Nije isti sludaj s viljuskom. Nema dvojbe, veoma velika vida se ono
lj u Ska s clva zuba, sfuZila ie za slulenj e mesa u ntanicima.
viljuske,
je
pojedinadne
od
okreie u pecnici ili kuhinji, i ona starija
usprkos Ponekom iatzetku.
ova potjede iz XVL stoljcia i Siri se veQma sporo polaze(iiz
Venecije i, opienito, tzltaliie.Jedan njemadki propoviednik osuduje tu davoisku raskoS: dali bi nam Bog dao prste, daieLelio da
," rl,rzir.ro tim sredswom? Montaigne ga ne poznaie,jer sam sebe
kori da jedebrzo, tako brzo >da mi se prsti umaraju odiurbe<..
on uostalom pridodaje da se >>malo sluzi zlicom i viljuskom</o._A

L6og,gospodarVillamonta,opisujuiipojedino.stikuhinje.iprehrambe"nitt- obidaja Turaka, dodaje: >)oni se nikako ne sluze viij"Stu-o kao sto to dine Lombardiici i Veneciianci< - on nekaie
Francuzi, i to s razlogom. u istom razdoblitt, engleski Pumik
Thomas Coryate otkrivi je u Italiji, smije joj s9, azattmje prihvaia,
naveliku poirrg,, svojih prijatelja koji ie je okrstiti kaofurc_iferus,
italakzail",' .boli je no5enje visokih owamika primoralo bogate
goste da se sluZe viliu5kom? MoZemo u to sumnjati. U Englcskoj,
ila primjer, nema vilju5ke u popisima prije 1750. Ana Austrijska
,u iii"logjc svog iivota zadrL:ala obidaj da uranja prstc u zdjclu s
2t4

,lttttlltut I xtlnt,llo: hntrc I lthttt

^t

nl('s()ln"tt. llt'('lii rlvor'('irrio jt'to isto svr.rlo l(r5 1. Ali, tl<o sr.rur
tlvol'rr l.rrj:r XlV. slrrTio viljtrsl<ortr'/ Vojvocllr orl M<lnt:rusicrlr, kojcg
Slrirrt-sirrr()u !irr)atril >stlirlrovito iistirn<. AIi nc kralj, tiju vjc5tinu
jcclcnj:r pilc(cg r',tg,u,r prstima, hvali dak i Saint-Sim<>n! Kad su
lrurgundski v<ljvod:r i njcgova bra(a bili pozvani na vcderu kod
kr:rlja i kad su dohvatili vilju5ku, kako su ih naudili, kralj im je
zabranio da sc njomc sluZc. l'u je anegdotu sa zadovoljstvom
ispridala l'}alatinska Princcza koja sama izjavljuje da se >uvijek pri
jclu sluZila samo noZem i svojim prstima...<<79. Otuda u XVII.
st<>ljciu obiljc ubrusa koji su se nudili gostima, ali se njihova
upotrcba ipak nc Siri kod pojcdinacaprije Montaigneovavremena,
o dcmu nam i on sam govori.so Otuda obidaj >pranja ruku<< wdem
i p<rsudom, koji se ponavljao nckoliko puta zavrljema obroka.

Lijepo ponasanje
sporo se uspostaulja
'l'c preobr azbekojc prcdstavljaju novo lijepo pona5anje, pomalo
sLr sc nametale. Sama rasko5 dvorane u kojoj se jelo postaje
obidajcm u Francuskoj tck u X\{I. stoljeiu, i to samo kod bogatih.
l'rijc je vlastclin jeo u svojoj prostranoj kuhinji.
Cijeli obred jela ukljuduje sluge, umnoZava njihov broj u
l<uhinji, oko uzvanlka, a ne samo u Versaillesu, gdje se udruZuju
Vclika i Mala zajednica pri obroku koji se nazivalo >kraljevskim
nrcsom<<" Sva ta nova rasko5 ne zahva1a Francusku ili Englesku
lrrijc XWII. stoljeia. >Kad bi se ljudi, umrli prije Sezdeset godina,
vr':rtili<<, pi5e Duclos oko 1765, >>oni ne bi u pogledu stola prepozrr:rli Pariz, kao ni odjeiu i obidaje<8l. To se odnosi nedvojbeno na
livrrrpu, zahvalenu sveprisutnom rasko5i, a i na njezine kolonije
rr kojima je uvijek nastojala obnoviti svoje obidaje. Odjednom ie
lrrrtnici sa zapada lo5e i s visine suditi o obidajima i navikama
(.irokog svijcta. Gcmelli Careri se dudi pokretima svoga domaiina,
;r'tln<rg Pcrzijanca, gotovo vlastelina, koji ga prima za stolom
(16()4), >sluZcii sc, umjcsto Zlicom, desnom rukom kojom je
lrrinosio riTu u tanjur (gostiju)<82. Ili pak ditajmo ono Sto kaieP.
l,;r I r:rt ( I 7 2t]) o Arapima iz Senegala: >>Ne zna se kod njih Sto to zna(i
;r'sti z;r stol<ln'1...<8J. Na milost pred tim zahtjermim sucima nallaze
r:rrn() ralinir:rni Kinczi, koji sjcdc uz stol, sa svojim lakiranim
lxrstrtlit':rrn:r i koji (u torbici) o pojasu svoje odjeie nose noZ i
2t5

Iternand llmuilel

Prtbor

|-llftrya?tr, I tVgOWS{fi gflatne I frtgr.

Slruhtutp wnkliletltlJlre

drikortr. od bjelokosti, XVIL stoljeee. (Bayeriscltes Nationahnu-

selllt?, Miittclten)

Stapiie kojima se sluZe za wijcme jcla. U Istanbulu, oko 1760,

barun Tott s humorom opisuje primanje u scoskoj kuii >gospode
prve dragomankc<<, medu bogatim Grcima u sluZbi Velikog Turdina koji su prihvatili lokalne obidaje, ali nastoje da se od njih i
razlikuju. >Okrugli stol, oko njega stolice, lliceivilju5ke, ni5tanije
nedostajalo, osim navike da se njima sluZe. Htijuii ipak pokazati
da poznaju naSe obidaje, a Grci su ih prihvaiali, kao Sto ih mi
prihvaiamo od Engleza, vidio sam jednu Zenu koja je, za wijeme
naSe vedere, prstima uzimala masline i zatim ih nabadala na
vilju5ku, da bi ih jela d. lcr.fra.ngai.se..84.
Ipak, jo5 L624, jedan ic ukaz za alzaiku landgrofoviju odredivao pravila prema kojima su se mladi oficiri morali ravnati kad
bi bili pozvani za stol nadvojvodc: dista odje(a, ne stiii napola
pijan, ne piti nakon svakog zalogaja, brisati brk i usta prijc svakog
gutljaia, ne oblizivati prstc, nc pljuvati u tanjur, niti brisati nos u
stolnj ak, ne >iskapljivati< suvi3e Zivotinjski...
Ove upute ostavit ie titaocazami5ljenim nad obidajima Richelieuove Ewope.S5

Za Kristouinx stolom
Na tom putovaniu prema pro5losti, ni5ta nije poudnije od slika
koje su prethodile tim zaka5njclim profinjcnostima. Nebrojcnc su
slikc tih drcvnih obroka. A nadasvc posljcdnja Kristova vcdcra,
2l(t

l\xljechtjct, ueierq.. Deta.lj s Niintberikog antepertclijct. (tapiserijct), XY.

sttt

lj e 6 e. B ay eris

c ls e s

N at i on a h rt us eutl t, M iitt

cb

en

ytrikazana u tisuiu primjeraka otkako postoje slikari na Zapadu.

'lo jc vedcra kod Simona, ili vedera u Kani, ili u Emausu... Ako se
r):r trcnutak oslobodimo patetidnih osoba kako bismo vidjeli samo
stot, vczcne stolnjake, stolice (klupice, stolce, klupe), a nadasve
trrnjurc, zdjclc, noZeve, primijetit Cemo da prije 1600. nigdje nema
rri vilju5kc, gotovo ni Zlice. Umjesto tanjura, okrugle ili ovalne
tlaskc z:,t rcr.anjc kruha, kositrene ovalne plode, tek jedva izrlubcnc, kojih su plave mrlje pravilo na slikama juine Njemadke.
l'lrrdrrnj ta rctanjc mcsa ili noi za rezanje kruha desto su postavlicni n:r drvcnu ili mctalnu posudu; korisnost je u tome da se
;rolrijc sok odsjctcna komada. Napokon, taj >kruh iz zd)ele<<,

I tetnu

ncl I lru ucl e I /,\ t ru

k I uru

u t k I d a I n l k:t

dijclio sc sir<lrna5nirna. tJvijck jc u u;;otrr:bi bur jcdan ttol, potrckad vclikih dimcnzija, kacl fc sam i kltd mt>ra sluiiti svitn g,<>stima,
a desto i mali, pojcdinatni noZcvi. l{azumljivt), vint), kruh, janjetina, prisutni su natajnom sastanku.Jasno, ne radi sc o obilnom
irasko5nom obroku, jerprida nadllazizemaljsku hranu i ncvczujc
se uz nju. Ipak, Krist i njcgovi apostoli jedu kao graclani Ulma ili
Augsburga, buduii da jeprizor isti kad je rijed o tome cla se predodi
svadba u Kani, Hcrodova svedanost, ili rudak nekog baselskog
majstora okruZenog porodicom i budnom poslugom, ili pak onog
ntirnberSkog lijednikazawljeme posveienja kuie sa svojim prijateljima, god.1593. Koliko je nama poznato,jedna od prvih vilju5ki
prTkazanaje na Posljednjoj vcderi koju je naslikaoJacopo Bassano
1599.

Suakodneuna hrana: sol

Ali, okrenimo stranicu raskoSi, kako bismo do5li do svakodnevice.
Sol ie nam biti dobra opomena, jer to sveopie dobro proizlaziiz
sveopie, obavezne trgovine; ona je dobro, neophodno ljudima,
iivotrnjama, za usoljavanje mesa i ribe, a toliko vainiie koliko se
vlade u nju upleiu. Ona je vclik izvor boga&niadriava i trgovaca,
u Ewopi, kao i u Kini. Na to iemo se jo5 watiti. Neophodna, ona
ru5i sve zapreke, koristi se svim pogodnostima. Kao glomazna
masa, sluZi sc rijednim putevima (Rh6nom, uzvodno) i brodskom
sluZbom Atlantika. Nema rudnika soli koji ne bi bio iskori5tavao.
Tako su slanc modvare Atlantika i Sredozemlja ogranidene na
sundane zemlje, svc katolidke, dok je protestantskim ribarima sa
sjevera bila potrebna sol iz Brouagea, Setubala ili San Lucar de
Barrameda. Razmjena se ostvaruje uvijek, usprkos ratovima i u
koristnaj5irih trgovadkih udruZenja. Isto tako, plode saharske soli
karavanama osvajaju Afriku, usprkos pustinji, i razmieniuju se za
zlatnu pra5inu, slonovadu ili crne robove. NiSta nam ne govori
bolje o nesalomivtm zahtjevima takve trgovine.
Isto ie nam reii, ekonomskim izrazima i razdaljinama koje
mora prijeii, mali Svicarski kanton Valais. U zemljama koje obrubljuju dolinu gornje Rh6ne, postoji saw5ena ravrroteia izmcdu
izvora i stanormi5tva, osim za Leljezo i sol. Za ovu posljednju
osobito, a stanovnici jetra-Ze za stoku, sir i salamurenje. Alpskim
kantonima sol stiZc izdalcka: iz Pcccaisa (l,angucdoc), sa tt70 km
2

ttl

Suulltttt I tttlttulltt: bnme I plCtt

utlirljurosti, prt'ko l,yorur; iz li:rrlcttc, l..tOO knt, ltrcko Ve nccijc; iz

'l'nrpxrnija, s 2.3(X) krn, takodcr prcko Vcnccijcso.
Kto bitna i nczarnjcnjiva, sol jc svcta hrana (u starohebrejskom, kao i u dana5njcm madagaskarskom jeziku, posoljena hrana, sirrrbol jc svctc hranc). U Iivropi izjelici. bljutavih bra5njavih
ka5a. potr<>Snja joj jc vclika (20 grama dnerrno po osobi, dvostruko
viSc ncgo danas). Jcdan lijcdnik-povjesnidar misli dak da se pobunc scljaka na zapadu Irrancuske u XW. stoljeiu protiv poreza na.
sol mogu objasniti gladu za soli koju porez sputavasT. Uostalom,
poneki nas dctalj upuiuje na brojnc upotrebe soli na koje ne
bismo mogli odmah pomi5ljati: na primjer, u proizvodnji provansalske butarge, ili za konzcrviranje koje se Siri u XVI[. stoljeiu:
Sparogi, svjeZeg graSka, gljiva, smrdaka, artidoka...

Suakodneuna hrana:

mlijeini proizuodi, masnoce, jaja

Ncma raskoSi niti na podrudju sireva, jaja, mlijeka, maslaca. U

f)ariz sirevi pristiZu iz pokrajine Brie, iz Normandije, izAuvergne,
'l'ourraine, Pikardije, i kupuju sc kod piljara, tih sitnih prodavada,

u vezi sa samostanima i obliZnjim selima: sir iz Montreuila i

Vincennesa prodaje se >>svjeZe ukiseljen i ocijeden u ko5aricama
<rd wbe ili trstike<8S. Na Srcdozemliu, sirevi sa Sardini je, cacio
cctuallosg lli sa.lso, stiZu svucla: u Napulj, lUm, Livorno, Marseille
ili Barcelonu; iztroze se za Cagliari ditavim brodovima i prodaju se
po viSoj cijeni nego holandski sirevi koji u X\IIII. stoljeiu osvajaju
trZilta Ewope i cijelog svijeta. Od 7752, tisuie holandskih sireva
krijumdarskim su putevima osvojili Spanjolsku Ameriku. U Veneciji se prodaju dalmatinski sirevi i golemi kolutovi sira iz Kandije.
tJ Marseilleu se 1543, izmedu ostalih, jedu i sirevi iz Auvergneeo.
lma ih u takvom obilju da u toj pokrajini dine temelj prehrane u
XVI. stoljciu. U prethodnom stoljeiu, sir iz Grande-Chartreuse,
u pokrajini Dauphini, smatrao se odlidnim i upotrebl javao se za
/imclue i pctcnjc na prZcnom kruhu. >Pravi<< Svicarski grojer
rrailazi u lrrancuskoj na veliku potro5nju jo5 prije XVI[. stoljeia.
()k<l 175O. I:rancuska ga uvozi u kolidini od 30.000 kvintala godi5rrjc. ()n sc )patvori (...) u llranchc-Comtd, u Lorraini, u pokrajini
Savoii i l)lrtrphinC<<, i iak<l tc imitacijc ncmaju ugled i cijenu, veoma

219

Ii

o'n tttul I lru u ile I /

uhtu

t\'

* w tk h Iu

Suulrn(, I ttrrltutllttt ltrrlne I flCn

h1l I rt'

su rasprostrrrnicnc. Ali PokuSuji p:rtv()t'cnjit lxtt'tttez:ltl:t, Ilil

u Normandiji, bili su Por:rznil)r.

llriltlit:t'

sir, jcftina bjclandcvina, jcdno jc od vclikih narodnih jcla u

Evropi, i prava je ncsrcca za svakog Ijvropljanina_kad jc primoran
-Zivjeii daleko od moguinosti da se njime snabdije. lirancuski
scljaci stjedu prava bogatstva oko 1689. noseii sir vojnicima koji
," 6or" u Italiji i Njcmadkoi. Ipak, narodito u Francuskoj, sir je tek
polako dosezao svoj kulinarski ugled, svoju >plcmenitost<. Kulinarski prirudnici ustupaiu mu malo mjcsta, ne pridajuii mu niti
kvaliterc, niti poscbna obilic:Zja. Kozii sir smaffa se losijim od
ovdjeg i kravljeg. Jol1702. samo se tri velika sira, prema lijedniku
Lerneiyu, >>roquefort, p^rmezan i oni koji dolaze iz Sassenagea,^u
Oar"rptrine, (...) posluZuju na najfinijim stolovimarre2.
pokrajini
'Roquefort
doseze tada proclu od vise od 6.000 kvintala svake
godine. Sassenage jc mjcsavina prowelog kravljeg, ovdjeg ikozjeg
mtii"t a. Parmezan (kao i firentinski >>marsolin< koji ie izaiao iz
mocle) bio jc tckovina ratova s Italijom, nakon powatka KarlaMII.
Ipak, ma Sfo o tomc rckao Lcmcry, kad 1718. kardinal Dubois u
ambasadi u Londonu pisc svom nciaku, Sto traZi da mu posalje iz
Pariza? 'fri tuccta sircvaPont-l-Euaq.re, isto toliko marolskog sira
i briea, a k tome i jcdnu perikue3. Sir vei ima svoje vjernike i svoje
ljubitelje.
ukazimo na veliko mjcsto koje u svim islamskim zemliama,
sve do Indije, zauzima ta skromna, ali dijetetski bogata hrana:
mlijeko, maslac, sir. Da, pise iedan putnik L994: Perzijanci nista
ne tro$e, oni se >>zadovoliavaju s malo sira i kisela mlijeka u koje
umadu komaclii suha, crna, ncukusna kruha; ujutro mu dodaju
riZe (pilav) koja se nckad kuha na samoj vodi<ea. Opct pilav, desto

rag,, r rlLom, svjcdodc o stolu imuinijih ljudi. To je sludaj u

Turskoj, gclje su mlijcdni proizvodi gotovo jedina hrana siroma$nih: kiselo mlijcko (ogurt) uz krastavce ili dinju, luk, poriluk,
kasa ocl suhog voca,vei prema godisnjem doba. osim jogurta, ne
treba zaboraiittkajmak, azatrm sireve konzervirane u mje$inama
(tulum), u obliku kotada (tekelrek), ili kugli, kao sto ie poznat
iaekavill vla5kih brdana, koji se izsrozio u Istanbul, pa dak i--u
Italiju, pa ovdji sir izloLenuzastopnim wenjima, kao cacio cauallo
Sardinije i Italije.
Ali ne zaboravimo, na istoku, postojan izuzetak Kine: ona ne
poznajemlijeko, sir, maslac; kravc, koze i ovce' uzgaiaiu se tu samo
ibog -"tu. Ila Sto je onda >>maslac<< koji jc mislio da jcdc M' d9
Gui[ncse5? On sluli u Kini sam() za rijctkc slatkisc. Japan tu dijcli

no

klrrt'sl<rr orllrojrrost: d':rk i rr sclirttit tr kojitttir volovi i kritvc slui',c t'a

olrrirrtivanjc zr:rnljc, jirp:rnski scljirk jo5 ni danzts nc jcdc mlijcdnc
;rlrrizvoclc, koji nlu sc tinc >nctistima<<; <>n it sojc izrvladi male
l<olitinc ulja kojc su mu p()trcbnc.
Mlijcko sc, naprotiv, u gradovimaZapada tro5i u tako velikim
holitinama, da namcic problcm snabdijcvanja. U Londonu, potr'<rSnja sc povciava svakc zime, dok sve bogate porodice borave
tr prijcstcllnici. tjcti, ona se smanjuje zbog obrnutog razloga, alii
licti i zimi omogudujc golemc prijevare. Preprodavadi, pa dak i
1rr'<rizvodadi, obilno ramodnjuju mlijeko... >>Jedan vlasnik iz Surrcy;r ima (1801), kaLu, pumpu (u svojoj mljekari) koja je poznata
lrod imcnom crna krava, jer je obojena tom bojom i uvjeravaju da
tlrrjc vi5c mlijcka nego sve krave zajedno<<96. Draii nam je, jedno
stoljcie ranije, u Valladolidu, svakodnevni prizor ulica prepunih
rnir!{araca, njih oko 400, koji donose mlijeko iz obliZnjih sela i
ollskrbljuju grad sirom, maslacem i vrhnjem kojega nam kvalitetu
i jcftinoiu hvali jeclan portugalski putnik. Grad obilja je ta prijesIolnica koju ie Filip III uskoro napustiti radi Madrida u kojem
lrrkodcr ima svega u obilju: na trZnici Livadi svakog se dana proda
viSc od 7.000 komada, ovdetina jc najbolja na svijetu, kruh odlidan,
vino savr5cno, a opskrba mlijednim proizvodima rasko5 za iparrjolsku, jcr su ondje osobito rijctkieT.
Maslac, osim golemih podrudja uizcgla maslaca, od sjeverne
Ali'ikc do egipatske Alcksandrije i jo5 dalje, ostaje ograniden na
sjcvcrnu IJvropu. Ostatak ncvclikog kontincnta podrudje je masti,
sl;rninc, maslinova ulja. Francuska u sebi saZima u razdljeljenu
1gt'ografiju kuhinjskih osnova. Zemljama oko Loire protjede pra:ua
rijckrr maslaca. U Parizu i i:ntan njcga, njegova upotreba postaie
lrmvilom: >>Ncma gotovo umaka u Francuskoj u koji nc bi dolazio
i rnrrslac<<, kaZc Louis Lemery 1702. >>Holandani i narodi sjevera
sltrTc sc dc5ic njime nego mi i smatraju da on pridonosi svjeZini
rriilrova tcna<<9S. Uistinu, upotreba maslaca, dak i u Holandiji,
pro$irit ic sc tck u X\{III. stoljciu. Ona obiljeZava kuhinju bogatih.
l,jrrcli Srcd<>zcmlja, prisiljeni da Live ili da prolaze kroz te strane
zt'rrrljc, <>dajavaju, smatraiuii da maslac poveiava broj gubavaca.
'l';rl<o sc b<>gati kardinal Aragona koji 1516. putuje Nizozemskom
lrolrrinuo da povcdc svog kuharai da ponese dovoljnu kolidinu
rn:rslinovrr uljaee. I'ariz XVIII. stoljcia raspolaZe u svom blagostanju
vt'liliorn z:rlihom svjclcg, usoljcnog maslaca (iz Irske i Bretagne),
ili t':rslopljcna nil lorrainski naein. Vclik dio svjeZeg maslaca stiZe
rrrtr iz. (iotrrn:rya, gr:rdiCa u l;lizini l)icppca, gdje trgovci uzimaju
221

ltaraand llruudal

,vtJtu Fnwng a PtcSt

Sfiuhlura ruahl.lttl'!'llc'

vriit'tlrrosti novr':t tr rrckortt 1.1t'irtltt ili zt:rrtlji. Ll ligillttr XVll. stoljcCa

rr jt'tlrrrrrn s(' tlcr)utktt tttopllo >lrir:tti iztttcdu tridcsct jaja, dva
goltrlla ili koko$i za jcditn sou<<. Na ccsti <>d Magncsic do lJrousse
(1694), >>n:rrnirnicc nisu skupc: za jcdnu paru (sou) rno-Ze se dobiti
st:clrrrn jtjn; r.a dcsct kokoS, dobru zimsku dinju za dva, i toliko
lirulrzr koliko sc molc pojcsti u jcdnom danu, za isttt cijcnu<. U
vt:ljadi T6gT,biljcLijcdan siti putnik, u blizini Acapulca, u Novoj
Slranjolskoj, >domaiin mi jc naplatio 32 soua za kokoS i za jaia
ycdan solt po komadu<.lo3 Jaja tako dine dio uobidajene prehrane
livropljana. Otuda i dudenje Montaignea u njemadkim gostioni('rma: >>tu se nikada ne servira ju jaja, pi5e on, osim twdo kuhanih
i na detvrtine razrezanih u salatama<<lo4. Ili pak Montesquieua, koji
sc, napuStajuii Napulj i stiZuii u Rim (L729), dudi >Sto u tom
tlrcrrnom Laciju putnik ne moZe naii ni koko5i, ni goluba, a desto
rri jaje<<105.

Ali u Evropi, to su samo izuzeci, a ne pravilo, kao na vegetarij;rnskom Dalekom istoku, u kojcm Kina, Japan, Indija gotovo
tr<rpie ne raspolaLu tim bogatim i obidnim prehrambcnim dodatkom. Jaje jc ondjc toliko rijctko, da nije sastavni dio narodne
lrrchrane. Slarrra kincska pa(.jaiaja,koja se duvaju tridesetak dana
rr salamuri, poslastica su bogata5a.
veld.zquez: Starica s jajima, 1518, prije odlaska, u. Seuilht, tttnjehtikou
rodni-grad. (National Galleries of Scotlctnd, Tbe Cooper Brtdgentcr,tt,

Librety, Ziolo)

sirov maslac, koji zatim ponovo mijeSaiu kako bi uklonili sirutku

koja bi se jos mogla u njem., naci. >>zatrm ga oblikuju u velike
g."a" od detrcles"Iao S.iaeset funti, i Salju ih u Pariz<1oo. Buduii
la snobizam nigdje ne napu5ta svoja pravila, >postoje, prema
Dictionna.ire sent'encieux (1768), samo dvije wste koje se vrli
svijet usuduje spomenuti: maslac iz Vanwesa (Vanvesa) i maslac
iz F rvalaiSn,,l o1, u okolici Pariza jesti ih
Jaja nallaze na destu upotrebu. Ne kuhati ih suvise,
>Si
Skole:
salernske
svleia, ponavljaju lijednici stare preporuke
jajima
surnas olyu?tt, molle sit atque rloLvurn<<. Sire se recepti kako
oduvati svjezinu. u svakom sludaju, njihova ffLilna cijena ima
veliku wijednost. Kao popularna roba, ona todno prati kolebanja
konjukture. Nekoliko proctani h iaiau Firenci, i jedan.statistidarl02
veC utwduje promjene u troskovima zivota u XVL stoljcdu. I'rcma
njemu, nli'hova je cijcna cloista pouzdan tcst o razini Zivota ili <r
') )

Suakodneuna hrana:

plodoui mora
(icllcmo prchrambeno znadenje mora, moglo je biti joS veie.
l'r<rstrana podrudja doista ne poznaju ili gotovo ne poznaju tu
Irr;rnu, ipak tako na dohvat ruke.
PribliZno je takav sludaj u Novom svijetu, usprkos ribarenju
rr:r Antilima i ribljim jatima koja ponekadza mirna vremena upravo
i'udcsno love brodovi na pufit za Vera Cruz, ili pak usprkos
lrirsnoslormom bogatstvu jata na obalama New Foundlanda koia
slriic iskljudivo kao hrana Ewopi (iako buradi bakalara u XVI[.
stoljciu stilu do cngleskih kolonija i ameridkih plantaLa na jugu),
ili usprkos lososima koji stiZu hladnim rijekama Kanade iAljaske,
ili usprkos izvorima s malog bahijskog Sredozemlia, gdie porast
lrl:rdnih voda Sto d<>laze s juga obja5njava aktivan lov na kitove i na
;rrisustvo llaskijskih harpunara jo5 odXVII. stoljeia. ..U Azlii, samo
sr'.f irp:rn i jul.nt Kina na uSCu Yangtzc Kianga i na otoku Hainanu
223

l;t,t'tt,

t r t,

I llt t t t t t I r'l /

.\ I t

tt

l, t' \ I't t Ii I t { t t l,

IIt

t'

^'

lt:rvi ril)()l()\'()nl. Uosl;tlottt, t:trli st', ( tnt s(', s,lttl() o ltt'liolil'o lr,tr I't,
k;rtl u 1\{llcziii, ili olio (.t'ylorrlr. lli o lirrrir)zit('tiutit, l\il() i(()su l()v('i
na biscrc u l'crzijskolt't z:lljcvLr, ncrlrtlclio llrttttl:tt' Alxts:t ( l(r()'i),
koji >viSc volc svojc sardinc (su5cnc na sLrncu i kojc su njihov kt'ul-r
svagdanji) od biscra Sto ih kupuju trgovci, katl ncSttl Sttl jc port7.danijc i Sto sc lak5c lovi<<106.
U Kini, gdjc je ribolov i uzg<>i slatkovodnc ribc vc()ma unosan
ficsctrc sc lovc u jezcrimaYangu-e Kianga i u Pei Hou), riba sc
dcsto konzcrvira u obliku umaka koji se dobiva prirodnim vrcnjcm, kao u -fonkinu, ali jc potro5nja jo5 i danas bezna(aina (0,6
kg p., osobi godi5njc). Morc nc uspijeva prodrijcti u tu kontincntalnu masu. Jcdino je Japan vcoma riboZdcrski. Njcgovo se prvenswo odrZalo jo5 i danas (40 kg godi5nje po osobi, i nakon
pcruanske, posjcdujc prvu ribarsku flotu na svijctu), i sasvim se
podudara s mcsoZderskom Iivropom. Obilje mu dolazi iz bogatstava Unutra5njcg mora, a zatirn i stoga Sto su mu na dohvat rukc
ribarska podrudja Ycsoa i Sahalina, na mjestu spajanja golcmih
masa hladnih voda Oya Shivo i toplih voda Kouro Shivo, kao Sto
sc na sjcvcrnom Atlantiku, kocl Ncwfbundlanda, spajaju Golfska i
Labradorska struja. Spajanjc planktona toplih i hladnih voda pogodule razmnoZavanju riba.
Iako nijc toliko dobro obdarcna, Ilvrclpa ipak ima raznolike
izvorc. Riba jc utoliko vaLniia 5to vjerskc zabranc odrecluju vi5e
dana posta (766 dana godi5njc, od dcga je korizma ncobidno
stroga, sve do vladar.inc Luja XIV). Zatrh detrdcsct dana ne smije
sc prodavati mcso, jaja ili Livad, osim bolcsnicima s dvostrukom
potvrdom lijednika i svcienika. Da bi sc olak5ala kontrola, jcdino
>>korizmeni mcsar<< ima dozvolu da prodaje zabranienu hranu u
podnoZju bolniccloT. Otucla golema potrcba za svieiom, dim-

ljenom ili usoljcnom ribom. Ipak, ncma uvijek ribc u obilju u

bliziniewopskih obala. Sredozemljc ima ogranidene izvore, osim
nekoliko izuzetaka: tune na Bosporu, kavijara ruskih rijeka, Sto je

odabrana hrana za kr5ianske postovc sve do Abesinije, sasu5enih

i hobotnica, Sto oduvijek pristiZu s grdkog arhipelaga,
sardina i srdela Provanse.. . 'f una se weba i s tunera sjeverne Afoike,
Sicilije, Provanse, Andaluzije i portugalskog Algarvea. Lagos je, u
smj eru Sredozeml j a i li s j evera, vclik i:mozniku sol j enc tunc ditavi m
brodovima.
Za usporcdbu, valja spomcnuti prcobilnc izvorc sjcvcrnih
mora: La Mzlnchc, Sjcvcrno morc, Ilaltik, a j<15 viSc ()ccan. ()n jc
nzr cvr<tpskim ob;rlama u srcdnjcm vijcku up()znil() vc()m[t ltktivnc

liganja

))t

Lou n,a kitoue. Ta

tr.jtr iz DelJta, Xryn.
ttoljc1e. Musde Car-

trttualet. (Otisak

,llarine Nationale)

ilrolove (lososa, lokardi, bakalara). Baltik i Sjeverno more pozrr:rju joS od XI. stoljeia velikc ulove haringi. Onc su donijclc
l)ogatstvo Hitnzi, a zatrm Holandiji i Zelandu. Oko 1350, jcdan jc:
I lolanclanin,'William llcukelszoon, navodno prona5ao brz nadin
r'iSicnja haringi i njihova usoljavanja na samom brodu gdjc se
octmah slaZu u badve1o8. Ali izmedu XlV. i XV. stoljeia haringa je
rr;rpustila Baltikl0e. Otada ic holandski i zelandski brodovi dolaziti
tr ribolov na pje5danc obale Dogger Banka, duZ cnglcskih i Skotsl<ih otrala, svc do Orkadskog otodja. Drugi brodovi takoder dos;rijcvaju na te povla5tena mjesta, i za wijeme borbi izmcclu
lrorodica Valois i Habsburg, u XVI. stoljeiu, manje ili viSe po5tovrrna primirja izmedu lovaca na haringe omoguiila su Ewopi da
rrc bude liSena tc Bogom dane hrane.
l-Iaringa sc izvozi prema zapadu i prema jugu Ewope morsliim putcm, duL rijeka, kolima ili marvom. Sve do Venecije pristiTr-r >>nadutc<<, slanc ili bijele haringe: bijele, to znadi usoljene,
sl:rnc, znati dimljenc, a >>nadute<<, malo dimljene i malo soljene...
( .csto sc prcma vclikim gradovima, kao premaParizu, kreiu >kola
zrt ribu<<, s jadnicima koji tjcraju pred sobom kljuse natovarcno
rilronr i kamcnicama. >SvjcZa noia5nja haringa<! dujemo u Pa.ris/,tiut. k,ricinru ntuti(zrra Jancquina. U Londonu je to mala rasko5
li;rtl rnllrcli i Stc(lljivi Samucl I']cpys moie sebi priu5titi da sa svojom
zt'rrorrr i prijlrtcljirnrr pojcdc burcncc kamcnica.
r

))<

tvl atai greng

Ali ttt'ttttljtttrt povJct'r)vltll (lll ft'rnorsl<lr r"ilxr rlovolin:r tl;r trtrr/.i

glad livrttpc. Sto jc vc(lr trtlitljcttost orl rnorsltilr olrrl:r, l)r'ur);l
srcdi5nj im ili istodnim di jclovi ma, pribjcgavanj c sl atkr>vclclnoj ri bi
sve ie se vi5e namctati. Ncma rijckc koja nc bi imala svojc ribarc,
pa dak i Seina u Parizu. Daleka Volga je golem rezcrvat. Loirc jc
slalma po svojim lososima i Saranima. Rajna po svojim grgcdima.
uvalladolidu, jedan portugalski putnik nalazi snabdijevanje morskom ribom nedovoljnim i ne bas uvijek najbolje kvalitete, obzirom na duzinu transporta. citave godine ima listova, konzervi
sardina i kamenica, a ponekad i osliia. Odlidne orade dolaze za
wijeme korizme iz Santandera. Ali naS je putnik, zbunjen nad
nevjerojatnom kolidinom divnih pastrva koje se svakodnevno prodaju na trLnicama, a dolazeiz Burgosa i Medine de Rios eco, kofima
bi se mogla prehraniti polovica grada, koji je tada Spanjolska
prijestolnica.llo. U Ce5koj, vei smo ukazali na umjetn a jizeia i na
uzgoj ribe u bogatim podrudjima juga. U Njemadkoj, Saran se jede
svakodnevno.

Lou na bakalar
Pravaje revolt ci)a zapotela krajem XV. stoljeia lovljenjem naveliko bakalarl uz obale Newfoundlanda. Ono je prouzrokovalo
pravi mete? medu Baskijcima, Francuzima,_Holandanima, Englezinta, jer najjail p otisku j u manj e zaittcene. 5p anj ol ski B askij ci L ili
su tako iskljudeni iz takmiden)a, apristup ribolor,rrim podrudjima
ostao je mogui samo silama koje su raspolagale jakim mornaricama, Engleskoj, Holandiji i Francuskoj.
Bio je to velik problem: konzerviraci i transportirati ribu.
Bakalar se pripremao i solio na brodu, ili su5io nazemlji. Usoljeni
bakalar, jestzeleni baka.lar >>koji se odmah soli i jo5 je savvlrtan<.
Bro dovi, sp e cij alizi r ani za zeleni b akalar mal e s u tonrte, s des etak
ili dvanaestakribara, uz mornare koji diste, prireduju, sole ribu i
pohranjuju je u spremi5ta, desto ispunjena sve do greda palube.
Njihov je obidaj prepustiti se srruji, nakon Sto su stigli na ribolo.r,na
p o dru d j a Newfo undl anda. Naprotiv, p ove i i j e dr enjaci o dr.o s e s u lc
ili pripremljen bakalar. Oni se usidruju kad stignu na obale Newfoundlanda, i ribolov se tada povjerava damcima. Riba se su5i na
zerr,lji, prema sloZenim postupcima koje Savary opSirno opisujertr.
226

ttra;54

Sv:rl<i sc it'rlrt'rri;rl< rrrorir tr polirskrr >opsl<rbiti<, rr:rtov:rriti

soljrr, tt:tttrirniclrrrur, llnrSrrorrr, vinorrt, lrlkoholonr, udicanra. JoS
lrod'ctkorn XVll. stoljcd:r, ribari iz Norvc$kc i I)anskc dolaz.c pcl sol
u S:rn l,uc:rr dc llrrrrurncdlr, lrlizu Scvillc. Naravno, trgovci im daju
lrrt:dujirrn; dulrrik po p()vriltku iz Amcrike plaia riboml12.
'l'o sc d<>gzrda i u l.a llochcllcu, u stoljciima procvata, to jest
XVl. i XVll. stoljciu. Svakotr; proljcia tu pristaju brojni jedrenjaci,
z:rprcmninc ecsto i stotinu tona, jcr im spremi5ta moraju biti
pr()strana: >llakalar natrpava viSe ncgo Sto tereti<<. Na palubi je 2O
clo 25ljudi, Sto ukazuje na brojnost radne snage u tom nezahvaln<>m poslu. >Gradanin-snabdjcvad< daje predujam u braSnu,
<rrudu, piiu, soli, prema ugovorima sklopljenim pred brljeLnikom. Osim La Rochclle, mala luka Olonne svake godine oprema i
sama upuiuje na drugu stranu oceana vi5e tisuia ljudi. Buduii da
gracl broji 3.000 stanovnika, mornarc valja najmiti drugdje, sve do
Spanjolske. U svakom sludaju, kad brodovi pocIu, novac izdan>>na
vcliko< ili >na rizik<<, pluta prema sludajnostima ribolova i morskih
putovanja. Isplata ic sc izvr5iti u powatku, podetkom lipnja. Fantastidna nagrada namijcnjcna je brodovima koji stignu prvi. Pobjcdnika graclani opsjcdaju u gostionicama, usred razgovora,
prcpirki, stezanja ruku... Neobidno isplativa pobjeda. Svatko deka
tu novu ribu: >Nije li odlidna svje:Za riba?< Dogodit ie se pobjedniku da proda nta.ht stotinu bakalara (110 ili 100, prema obidaju)
i po 6O funti, dok ie se svega nekoliko dana kasnije, tistftcr.
prodavati za svega 30 funti. Uglarrnom, obidno prvi stiZe jedan od
brodova iz Olonnc, jcr oni imaju obidaj da putuju dvaputgodiSnje,
u dvije >>sezone<<, >ranoj(( i >kasnoj<. Ne bez izlaganja riziku da se

naglo vrate zbogloScg vrcmenal13.

Taj je ribolov neiscrpan: na velikim lovi5tima Newfoundlanda, na golcmom, tek izronjenom platou, >bakalari imaju svoj
ur>bidajeni sastanak(...). Tu se uglar"rromzadrLavaju, i kolidina im
jc tolika da ribari svih nacionalnosti koji se tu okupljaju ne trebaju
raditi ni5ta drugo, nego da od jutra do vederi bacaju udicu, da
vuku, da diste ulovljenog bakalara i da njegovu utrobu stavljaju na
udicu kako bi ulovili drugog. Samo jedan dovjek moie ih ponekad
uloviti od 300 do 400 na dan. Kad potro5e hranu koja ih zadriava
na t()m mjcstu, raspr5uju se, navje5iujuCi rat osliiima za kojima
su tako lakomi. Oni pred njima bjeLe, i zbog tog lova mi im
zal-rvaljujcm<l tcstc povratke osliia na na5e obale (Ewope)<114.
>>Sam I)<lg dajc nam bakalara u Newfoundlandu<<, klide jedan
M:rrsr:jcl:rnin l7-19. lsto trtko pun divljcnja, jcdan francuski putnik,
227

tta,t,1,: Jil-ttfra,,

stoljt'rlt'r'ltrrijt', tvt'tlio jt'tllr l(' ,'nitllroljr pt)sit() u lrv'ro1ri, orll.rz;rlt rr

Iov rut llalirrl:rr-c, jt'r'on rrt'rrzirrr;r rriit:r istrl;i ;t.tlr':r srrrtr lrtrrl
ribolova, u u Spanjolskoj sc dr>lriv;r golcrn n()v:lc, i rnilijurr ljtrcli
Livi c>d toga u lrrancuskoj<<rrt.
Ova posljcdnja brojka oiito jc izmi5ljcna. Jcdan radun s kraja
XVIII. stoljcia dajc nckoliko raspr5enih brojki o lovu na bakalara
u Francuskoj, Engleskoj i Sjcdinjcnim Driavama. t773, one su
mobilizirale 264 francuska broda (25.000 badava i 10.000 ljudi za
posadu); 1775.:400 cnglcskih brodova (36.000 badava i 20.000
ljudi) i 665 >>amcridkih< brodova (25.000 batava i 4.4OO dlanova
posade). Ukupno, to iznosi 7.329 brodova, 86.000 ba(avai 55.000
posade, a ulov jc iznosio oko 80.000 tona ribc. Vodeii raduna o
Holandanima i drugim ewopskim ribolovcima, mogli bismo doii
do brojkc od 15.000 brodova i 90.000 tona bakalaralr6.
Prcpiska jednog trgovca iz Honfleura117, Colbcrtova suwemcnika, pribliZit ic nam nuZno razlikovanje kvalitctc:
je
"gcrffe<
bakalar izuzctnlh dimcnzija, ,nuu'cbandeo i >lingttes< i >>raguets<
su mali zeleni bakalari, koji ipak imaju prcdnost prcd golemom
masom >o5tcicnih< ili suvi5c ili nedovoljno usoljenih, ili pak
o5tcicnih udarcima pcta skladiStara. Kako sc zeleni bakalari kupuju na komadc, a nc po tc'Lini (kao suhi), valja pribjeii uslugama
>>probiratclja< koji od oka razluduju >lijcpu< robu od >lo5e< i

Loa nq bakulara. Rctzliiiti postttpci proin)ctdrtje ,sttbog bakala.ran na

kopnu. (XWil. sto$cte). (Iliarritz, Mus1e cle lu Mer)
22u

Irtt'tl

1rt'ocjt'nju,u lnrs('. .f t'tl;rrr orl prol rlt'rrr;r tilr tlgov;r( il, llrorl;rvlrtt:l
lllrli;rllrr';r, jt'st rr lorrrt' rl;r nlr tr T.istt' I ltlrrllt'rrrir sllriit'i'c clollrzlrk
Irolrrrrrlsltc lr:rrirrgt'(olrtl:rrcrrc: >vclikirrr pr';rvirrr:r<),lr joS viSc, h:rringi kojc u zlrlrr';rnjcrro vri.icrrrc, u nlrrodit<> poslijc l\r>i.i&t, ktvi nckoliko norrn:rrrdijskil-r ribt>lovaca, u vrijcmc kad riba nijc dobre
l<valitctc, p,l sc, ul<>vljcna u vclikim kolidinama proclajc za nisku
cijcnu: >Cim sc hvata haringa, nc prodajc se ni rcp bakalara<.
()tuda kraljcvska zabranakoju odobravaju dasni lovci na bakalara.
Svaka luka spcciializirala sc za jcdan ribolov, ved prema
podrudju kojcm osigurava opskrbu. Dicppe, Le Havre, Honfleur
snabdijcva ju Pariz, koji sc hrani zclcnim bakalarom. Nantes snabclijeva zcmljc podijcljcna ukusa do kojih dopire plovidba Loirom
i ccstama koje o njoj ovise. I\{arseille rro5i, bolje ili lo5ije godine,
polovicu francuskog ulova suhog bakalara, iztrozcciuostalom velik
dio u Italiiu. Ali brojni su malvin5ki brodovi koji od XVII. stoljeia
dopiru do talijanskih luka, osobito do Gcnovc.
'Iisuic su nam pojcdinosti p<>znate o snabdijcvanju pariza
zcicnim (ili bijelim, kako se tada govorilo, bakalarom). prvi ribolovi (polazak u sijcdnju, povratak u srpnju), azatimdrugi (polazak
u oZujku, povratak u studenom i prosincu) odrccluju dvijc opskrbc, prvu slabu, drugu obilniju, ali koja sc vei iscrpljujc oko travnja.
Slijedi zatirr. (z,a cijelu Francusku) tromjescdna oskudica (travanj,
svibanj, Iipanj), >a to jc doba kad jc povrie joS rijctko, jaja skupa,
i kad se jcclc malo slatkovodnc ribc<. Upravo t<> i izaziva porast
cijenc zclcnog, bakalara kojcg Englczi lovc na vlastitim obalama i
ialju prcrna Parizu posrcdstvom lukc Dicppelrs.
Gotovo svi broclovi prckidaju svojc ribolovnc pothyate za
vrijcmc velikih pomorskih svada za prcvlast u svijetu i ratovi za
ipanjolsku ba5tinu, za austrijsku ba5tinu, u wijeme scdmogodi5njcg rata, ameridkog rata za nczavisnost... Jedino najjadi ponovo i
daljc jede bakalar.
l'}rimjeiujcmo, a da ga nc moZcmo odmjcriti, postupan porast ribolova i pove6anjc prosjednc tonaZe, iako se rokovi putovanja (mjcscc ili Scst tjcdana u odlasku i powatku), ne mijenjaju.
(ludo Newftrundlanda jcst u tomc da se hrana neprestano obnavlja
i to u obilju. -fata bakalara hrane sc planktonima, ribama pa i
<rsliiimrr, r.a kr>jima su upravo pohlepni. Ona u pravilu gone ove
lrosljcdnjr: it, v<>cla Ncwfoundlanda prcma obalama Ewope u
l<ojimrr ih n:rtrrzc ribolovci. C--ini sc da su nckad, u sreclnjem vijeku,
lrlkallrri lrili lrr'ojrri n:r cvr-()pskim obalama. vjcroiatno su zatim
poIrjcgli l)t'('nl:l z:r1'r;rrlu.
229

tivroplt s('sv:l lt;tt'il:r ttit ltt ttt;\ttrr. U ohrikrr l7()1. tt l,is;tllotl

sti2u 54 cnglcsk;r ltrorlir, r)rlt()v;lr'('nl, k:t/.rr n:ull, riil 4tt. I lO kvirrtirltr
r e
bakalara. > Kolikc li cloltiti z;t linglczc rlil s:ltr)() ic:tlnoi n:tntirnit'i <!
U Spanjolskoj, godiSnja p<ltrttsnjlt tlktl 1717, sitln() za [r:tkitlitr,
premaSuje 2,400.000 pijastarar20. Kao i svaka druga riba, namiicnjena za potro5nju, i bakalar sc o5tciuic u transportu i kvari. Cak
i voda koja sluZi za odsoljavanje ribe, lako sc usmrdi, tako da sc
mora noiu bacati u kanale121. Shvatit iemo tada osvetnidki govor
koji se pripisuje jednoj sluZavci (1636): >Vi5e volim mrs nego
korizmu (...) i vi5e volim vcliku jegulju u posudi s detiri Sunke,
nego stra5nu trbu5inu bakalara!<122
Doista, bakalar jeneizbjc:Zni izvor hrane u wemenu korizme,
ili pak hrana siroma5nih, >>hrana namijenjena manewil:l:ra<<, kaie
jedan autor XVI. stoljeia. 'fako je bilo i s mnogo lo5ijim kitovim
mesom i uljem (osim, prema Ambroiseu Par6u, veoma ukusna
jezika), koje su jeli siromasizawijeme korizme723, sve do dana
kad se masnoia, pretvorena u ulje, naveliko podela upotrebljavati
zarasvjedt, sapun irazlititeproizvode. Kitovo meso tadaie i5dezlo
s trZi5ta. Jeli su ga samo >Kafri u blizini Rta Dobre nade, napola
divlji ljudi<, kaleiedanspis iz L619, koji ipakukazuienapotro5nju
,rtoij".t" kitove masti, zarane >korizmena slanina<|24. y svakom
sludaju, industrijske potrebe dovoljne su da lov odrZe manje ili
vi5e aktir,nim: tako su oko Spiubcrga, od1.675. do \721, Holandani
poslali 6. 995 brodova i harpunirali 32.908 kitova, osiroma5iv5i
oblrtnjamorar25. U potrazi za kitovim uljem, brodovi iz Hamburga
redovilo su posjeiivali mora Grenlanda126.
r

Papar gubi znaienje

nakon 1650.
U povijesti prehrane papar zauzima posebno mjesto. Obi(an zadin, koji danas ne smatramo neophodnim, bio je stoljeiima, uz
ostale zatine,predmettrgovine Levanta. O njemu je sve ovisilo, pa
dak i snovi istraZivada u XV. stoljeiu. To je doba u kojem poslovica
kal.e: >Skup kao paparr<r27.
Razlog je tome to, Sto je Ewopa dugo pokazivala Zivu strast
prema papru i zadinima, cimetu, karanfiliiu, mu5katnom ora5diiu,
clumbiru. Ne treba suvi5e preuranjeno govoriti o tomc kao o
strasti. Osim islamskih zemalja, Kina i Indija dijclc tai ukus, i svak<r
230

rlrrritvo lnur svojr'grt't'lrritntlt('n(', l)t'()lnf t'rtlllvc l ttvijt'k livf i 11q:opIrrlrlrrr.z;ul()s('.'l'o srr lrolrt'ltc tllt st't';tskittt's rI)()n()t()nijorn jcla.
lctl;rn lrirrtltrski pisrtc k:rZc: >Kitd sc tt(:l)cc ltobunil;rcd ltljutavo5Cu
r rzt', ktrlrarrc [rc:z ikakvu dod:ttka, sunja sc () masnoii, soli i zatittitrr;1..118.

(.injcnica jc da danas najsiroma5niji i najjednolidniji stolovi

rrcnrzvijcnih zcmalja najradijc pribjcgavaju zadinima. Podrazurrrijt'v:rrlr<> pod zadinima svc vrstc dodataka koji se danas upotrebl1:rvrrju (radunajuii tu i papridice pristigle iz Amerike, pod
r.rzlititim imcnima), a nc samo slavne zatine Levanta. U srednjem
lrlt'ku, stol siromaha imao je kao zatinc: majdinu du5icu, ma:Zurrn, lov(>rov list, dubar, anis, korijandar, a nadasve de5njak koji je
Arrurud do Villcneuve, slavni lijcdnik KII. stolje(a, nazivao terije Safran, medu lokalnim zatinir,:ra, luksuzni
1:r l< t rrn scljaka. Jedino
;rroizvod.
l(imski se svijet, od Plauta i Katona Starijeg, zanosio tajansrvcnom libijskom biljkom silpbiunc koja je i5deznula u I. stoljeiu
(.;rrstva. Kad Cezar 49. prazni jarmu riznicu, u njoj nalazi 1.500
I r rti, to j est, vi5e od 490 kg si lp biurtta. Zatrmj e u modu u5ao j edan
rlrrrgi zatin, asafoetida diji je >>teLak miris po de5njakuzawljedio
ntrc sterclts cliaboli, davolji smrad<<. On se jo5 i danas upotrebljava
rr lrcrzijskoj kuhinji. Papar iza(.ini stiZu u Rim kasno, >>ne prije
Vrrrona i Horacija, i Plinije se dudi sklonosti na koju nallazipapar<.
lllrotrcba se pro5irila, uzrclativno skromne cijene. Prema Pliniju,
lirri zadini navodno su jcftiniji od papra, Sto neie biti sludaj kasnije.
{ )vrrj posljednji imat ie u Rimu svoja vlastita skladi5ta, bon'ea.
ltiltcrcrtaria., ikadAlarik 410. osvaja grad, zapl)enjuje 5.000 funti
rr

ptpra129.
Od IUma, Zapadje naslijcdio za(ine i papar. Sasvim je vjero-

iirtn() da su mu oni poncstali nakon vremena Karla Velikog i

ntvaranja Srcdozemlja kr3ianstvu. Ali naknada stiZe uskoro. U
Xll. stoljeiu ludovan je za zatinima jc ncdvojbeno. Zapad za njih
).rtvuje svoje dragocjene metale, i da bi ih se dodepao, upu5ta se
rr tc5ku trgovinu s Levantom koja dini polovicu puta oko zemlje.
'l':r jc strast tolika, da se osim pravog, crnog ili bijelog papra, vee
l)rcma tome, ima li ili nema crnu koricu, prihvada i dugadak papar
lioji takoclcr dolazi izlndlje i koji je nadomjestak, kao Sto ie od
XV. st<rljcia biti laZni papar ilimalaguette iz Gvinejel3o. Uzalud se
lrcrdinand Katolidki poku5ava suprotstaviti uvozu cimeta i port t grrl s kog pa pra (ko j i zahtij cvaj u izdatke), zaklj udu j u (i da > buena
$pecict. es al crjo<, da jc dcSnjak dovoljan kao zatinr3l.
r

231

ryrfro na llFtl

II

g ?I

t\ I r u fl t t t

tltt r t, ( t N t fi ., r fl l,

-?

,Tlrrr/flto I ntkntlltt: l.nuw I ltl&t.

nonr lr;ll)r'it''it'ottt, ),lxi ili r"ili,,, koirt lrtliko llrikriv:r okus tttcsrt tl:t
rrovollrirloSlit'ir rrt' rrspijt'r,it l)t'()l-lutrtti rriti jcclirrr zitlogujrJJ.
I lkrirtko, ncnllr zrr jctlrtid'kog tnjct'ila izntcdu tc ncumjcrcnosti
r orlrrrjcrcnc prchnrnc koju jc upozna<> rimski svijct. On jc tro5io,
istin;r, rnlrlo nrcsa (jo$ u (liccr<lnovo vrijcmc ono jc predmetom
z,rliorur Jrrr>tiv rasko$i). Srcdnjovjckovni zapad, naprotiv, uZiva tu
lrovlrrsticu da budc mcsoZdcrski. Da li je te5ko zamisliti da meso,
li,ojc sc tcsk<l moia konzcrvirati, zahtijevazatine, o5tre umake od
'fo jc nadin da se ublaZi lo5 okus
l);rl)r':r, jak<> zadinjcnc umakc?
nr('sa. Nap<>kon, zar ncma, prcma rijcdima dana5njih lijednika,
oll;rktivnih psihizama? Cini sc da postoji neka vrst iskljudivanja
rzrrrcclu ukusa prema zadinima >oporog i pomalo fiziolo5kog
rrriris:r, kao Sto su dc5njak, luk... i ukusa prcma finijim zatinima
Irlirgilr, aromatidnih mirisa, koji podsjeiaju na miris cvije1a<<134.
( )ni su prcvladali u srednjcm vijcku.
Swari nedvojbcno nisu tako jednosta\,rne. U svakom sludaju,
rr XVI. stoljeiu, s naglim porastom po5iljki koje su uslijedile nakon
vclika rasko5 do tada
plovidbi Vasca da Game, potro5nja
lrrrvciava se, nadasvc na sjcveru, gdje kupovine zatina uvelike
rrt'rn;rSuju one na Sredozemlju. Premje5tanje preraspodjeljenog
trli5t:r za(ina, izVenecije injezinaFondaco deiTedescbl u Antwer1rt'n, mcdustanicu Lisabon, azattm u Amsterdam, nije dakle samo
r rlritna igratiiita i plovidbe. Luthcr koji, dakako, pretjcruje, twdi
tl;r tr Njcmadkoj ima vi5c zatina nego'Zita! Veliki potro5adi su, u
svrrl<<rm sludaju, na sjcvcru i na istoku. U Holandijise 1697. smatra
rl;r su nakon novca, najbolja robaza >hladne zemlje<<zatini,koji
sc rr l(usiji i Poljskoj tro5e u >golemim kolidinama<<135. MoZda se
l);rl)lrr i zatini vi5e Zele ondjc kamo su doprli kasnije? Ili su oni, i
( )l)('t, nova rasko5? Opata Mablya posluZuju u Krakovu madlarsl<irn vinom i >obilnim obrokom koji bi moLda i bio veoma dobar
rl;r su l(usi i savcznici odbacili sve one mirisne trave koje se ovdje
rrr:rnilicc tro5c, kao u Njemadkoj cimct i mu5kat kojima truju
lrrrtnikc<<136. iini se da jc tadanalstoku ukusprema jakimza(inima
i<rS >srcdnjovjckovni<, dok su se na Zapadu drevni kulinarski
r rlridirji pomalo izgubili. Ali, rijed je o utiscima, atte o izvjesnostima.
lJ svak<>m sludaju, kad su se zadini, s padom cijena, podeli
lxrjavljivati na svim na5im stolovima i kad njihova upotreba nije
viSc: bila zn:rk rasko5i i bogatswa, upotreba im se smanjila, i oni su
'['o narn otkriva i kuharica iz 165L. (Fran;rod'cli gubiti prvcnstvo.
q<ris--l)icrrc dc l:r Varcnnc), ili l)<lilcauova satira (1665) koja isI
rrr i j;rv:r prcl jcriv:trr jr: u z:tC'i ninr:t J7.
1

Dontoroci trtreuoze zaiine. G. I-e'I'estu; Cosmographie univcrsclle ,fj2

'uo, XW. stoljeie, Pariz, Bibliotltdclue cht Musde de la Guerre. (Otisak
Giraudon)

Kuharski prirudnici dokazuju da je sve bilo zahvadeno tom

stra5iu zazatinjanjcm mcsa, ribe, u5cierenog voia, iuha, luksuznih piia. Tko bi sc usudio kuhati divljad bez papra, kao Sto vei
podetkom)CV. stoljcia savjctujc Douct d'Arcy? Mdnagier cle Pa.ris
(1393) savjetujc da se >>za(in doda Sto je moguie kasnije< i evo
uputa za krvavicu: >Uzmitc clumbira, karanfiliia i malo papra i
simeljite svc zajcdno.,. Sto se tide oille, >>jela clonescnog iz $panjolske<, mjc5avine mcsa iz mesnice, pataka, jarebica, golubova,
prepelica, koko5i (odito dana5nja popularna olla podrida), ona
se u toj knjiZici za(in1a mje5avinomzatina, >mirisnih droga< koje
su doSle s istoka ili nisu, kao mu5kai, papar, majdina du5ica,
dumbir, bosiljak... Zatini se jedu i kao u5eiereni slatki5i ili u
prahu, Sto odgovara svim sludajevima koje predvida mcdicina.
Istina je da su oni na glasu zbog>>tjerania victrova,<, da >pogoduju
oplodnjicrs2. Ll Zapadnoj Indiji, papar sc dcsto z.'amjcniuic crvc2_'J2

2.J.3

nrultnr,l I
I

i.,rru ot.

l I lx t u il al /

.\ t r u k t t r rc s

t At I t

IttI

rt

I I t'

t'

s,-, I lllan{ani dgprli do lnclijsk()g, ()ccllnit

su sc potruditi cla obn<>vc i taLim, da u svtliu

lnclorrcziic,
ktlrist zadr)'c
morali
jc
monopol na papar i zadinc, protiv portugalskc trg()vinc koja
polako bila pttisnuta, te uskoro protiv cnglcskc, a kasnijc lranc.rske i dansle konkurcncijc. Nastojali su takoclcr zadrLatr i snabdijevanje Kinc, Japana, Bengala, Perziie, pa se dogodilo da su
nadoknaclili manlak uzatad\u Ewopi Sirenjem puteva pre maAziii'
vjerojatno je cla su se kolidine paprakoje su stigleu Evropu preko
Amsterdam a (i izvan njegova trzista) poveiaval e, bar do polovice
X\m. stoljeia, a zatrm s"bdr2ale na visokoj ra-zin1 Godi5nje pristigle koli8ine, prije epohe holandskog blagostanja, iznose 1600'
ioZau oko ZO.OO0 kvintala (dana5njih), dakle za 1.OO milijuna
Ewopljana godisnji udio iznosi 20 grama po stanovniku. oko
1680, moZeiro pr"tporto',riti broj od 50.000 kvintala, dakle vise

tim

negodvostrukonegoStojebilouwijemeportugalskogmonopJ*. dit i se da ,e blla closegnuta granica, n1.to upuiuje prodaja

bost Incliscbe Contp,.nie od7715. do 1732. Sigurno ie daiepapar

prestao biti glavn; roba, povukavsi za sobom i zatine, kao u
s
*i1"*" priuiia i sanuda, u wijeme ncosporne slave venecije.
Komtrgovini
u
joi;
L64s_L65o.
prvog mjesta kojc je zauzimao
papar pada1778-1780.
ukupnog),
od
(33/o
pani;e ., i-rt"rdamu
(svile
i pamuka, 33,66"/"),
tkanint
poslije
(11*),
na detvrto mjesto
sludaj na kraju
je
tipidan
to
>finih< za(ina (24, 43"/ri138. Da li
jedne
raskosne i na podctku saclasnje prehrane? Ili pak opadanje
neumjerene Potro5nje?
Zato pivladenje moZe se optu7iti uspjeh novih rasko5i, kave,
dokolade, ,ttonotr, cluhana, kao i pojava novih wsta powia koje
unose promjenu na stolove Zapada (Sparoge, Spinat, salata, artidopowga
ke, gra^Sak, tnah,'rne, cvjetada, tildit", paprike,.dinje)' Svata
(Karlo
pru:AuSlusu najdesie iz ewopskih wtova, nadasve ]ultaliie
vttt donio je odande dinju), ponekad iz Armenije, kao kantalupdinja, ili iz Amerike, kao rai(ica, mahuna, krumpir'
Preostajeposljednje,govoreiiistinu,krhkoobja5njenje.od
m:sa:
1600, pa daki ranije, zbilo se sveopie smanjivanje potrosnje
kod
u
Francuskoj,
bar
pr"tid s drevnorn prehranom. Istodobno,
i
togatih, mjesto preuzima jednostarmija kuhinja. Njemadke pollsfie mhinje kainit (e mo1da u snabdijevanju boljim mesom,
zt p^prom i zadinima ie biti ve6a. Ali to tumadenje
iakle pot
"t"
nile uvjerljivo i p."inoa.ru mogu biti dovoljna, svc dok nc budu
stcdcnc Sirc inftlrmaci jc.

':F,fi(rtrttlti

Pr(arts , Irr(;..

l)pk:rz tl:t lrostoii stltttovilil Z;tsitit'tlosl t'vt'opskttg, tr'2iSt:r, it:st

( 17 22) i I)l'clrlit
r rle slg s(.r l)t'(.nlir jt'tlrrorrt tr jt'nr:ti'kottt t'l<otlotttisttl
.,r'rrp1tgsk9rir,.t svjt'tloktr ( I754), >tlog;ttl:t llollrtld:tnitt'tit, dlt nltlraju
vclikc kolidinc papra, muSkata...
1,,,ri..1<:rtl pirliti i bac:rti u nl()rc
naJavi, Ilvropljani uostalom vi5e
Osinr
ii:rlio lri slt(uvlrli cijcnc<.rJ').
1c ryrclziru pglja paprovc:I, i poku5aji Picrrca Poiwea, na otocima
lrnrrrcuskc i-llourbona, kojima jc bio guverner (1764), bili su samo
pt.r.ilcrn<>g znadcnja; dogodilo sc to i s istim pokusajima u Franlrrsk<lj Gvajani.
Kako niSta nikada nijc icdnostavrro, XUI. stoljcie, koje u
lrr':rr-rcuskoj vcd raskida sa zatinima, zanosi se mirisima- Oni osr,;rirrju raguc, poslastice, likcrc, umake: iantar, perunika, ruLina
r,,r,lic:r, miris narandina cvijeta, maLuran, mo$us... Zamislimo da
rtr sc i jajazatinjala >>mirisnom vodicom<<!

*tr:er osuaja suijet

St.(crna trska potjedc s bcngalske obale, izmedu delte Gangesa i
Assama. tcao divlia biljka najprije je osvojila wtove, u kojima se
rlrrgo uzgajalazbogimladenja Seierne vodice, azatim Seiera koji
r,. iacla rilitruo lij&om: nalazise u receptima lijednika sasanidske
l,r'r'zijc. Tako je i u Bizantu medicinski Seier takmac uobidajenim
liickrivima. U X. stoljeiu, nalazi se u farmakopeji Skole iz Salerna.
zapo('ela ie u
1r'rI i prije tog datum a, niegova primjena u prehrani
na$e ere,
stoljeia
lrrrliji i u Kini, kamo se trska donosi oko VIII.
Kantona.
r r. i I :i goclu j uii se brzo p o drudj u Kouang Tounga, u blizini
'SiStzi'prirodnije.
Kanion je vei naive1a luka drevne Kine; zalede
irri jc Sumovito, a proizvodnja seiera zahtrieva mnogo goriva. u
iii"t ,, sroljeia, Kouang Toung ie predstavljati bit_ kineske proizvOdnjc, i u XWI. stoljeiu Oost Indiscbe Ce u njemu bezPoteskoia
,,r.grrniiiratt iwoz Seiera Kine i Taivana za Elrrogulao. Potkraj
slijcclcicg stoljcca Kina sama uvozi Seier iz Cochinchine, po znatrrri niloj cijcni, pa ipak, dini se da sjeverna Kina ne poznaje tu
1

l':rskoSl4l.
LJ X. stoljcCu, Scicrna trska je u Egiptu, i Seier se tu proizvodi
zrurl:rtki. Krii.l.,ari ga susrciu u Siriji. Nakon pada Sv. Ivana odAkre,

rxrkrrn sto jc Sirila bila izgublicna (1291), Seier je v9i u prtli"zi

kr.s(iln:r i upoznajc nagli uspich na Cipru. Lijepa Catherina Corn;lt'(), :icn:t posljcdnjcg l,usig,nana i posljednja kraljica otoka
2i5

2.yt

\,nttt ilrl llru u I il

/,\

Iru

k t tt

n'

t tt

t A'

lt h t I t t I I r

,\ttt'lltttt I ntlrtt'llo; ltt'ttttt I ltlltt

(vcnccij;rnci su ll:l s(. tlorrtogli l7.it)), lrolotrtliittilr ir' (.ot'tt:tt'i,

vcnccijanskih patrici j lt, svtlj cclobno >k rit l icv:t $cicrlt <.

:1. !ii',

Glaue ie1era i proizuodr{cr, sintpa u XV. stoljetu, Modena., Ilibliotaca

Esten se. (Otis ak ()ircr.ucknt)
).t6

ur'pjt'llr, St'r't't' l'ojt stt tloltt't'ttt.tli Ar';rpi,

.f oS grrilt' r'illlrtslioH
rrspijt'vlt n;r Sit'iliyi,;l z;ttiln tr V:rlt'rrtiji. l'ollit':tj XV. stoljt't':t, int:t g:t
u nr;ll'oli;tttsl<r)nl S()usur tlotltl<:ttt jt'N'l;rrlt'irtt, z:tlittt Aztlt't', K:tttttt'slit'otol<t', otol< S:io'lorrrc iotol< l'r'irrc'i1'rc, rr (ivirrcfskorrt z;rljt'vrr.
( )l<o 1 52O. clopirc clo Ilr':tzil;r, gdjc rnrr I)r()cv:lt za[)()i:ir]ic rr tlt'ugoj
polovici XVl. stoljciir. ()t:rda, ()krcnut:t jc stt'rtnic:t $cicrnc ;'rovijcsti. >tlrnjcst<l da, ka<l nckad, Scicrm<tlcrno naii jcdin<l kod ap()tclirrr':r k<rji ga jc duv:Io samo za bolcsnc<, pi5c Ortclius tt'l'cal.nt.
( tttiuarzun'to (157'2), >>danas ga prolcliru iz lakomosti(...) Ono Strr
jt' nckad slulilo kao lijck, danas nam sluii kao hranar.t42.
lz l\razila, zbog Holandana, protjcranih iz t(ccifc't 1654, i
pr'()gona kojc jc protiv portugalskih marana (Zidoi s p<>drudja
Slrrrnjolske i Portugala, koji su poslije izgona Maura prisilno obrat't'rri na kr5ianstvo, no koji su potajno ostajali vjcrni svojoj rcligiji
op. rcd.)143 provodila inkvizicija, Scicrna trska i >strojcvi< za
lrrcrzrdu Sciera prodiru u X\{[I. stoljciu u Guadeloupe, holandski
(.rrr:rgao, naJamaiku i Santo Domingo, gdje njegovi veliki trcnuci
zrrlrodinju oko 1680. Proizvodnja sc otada bcz prcstanka povct'rrvAla. Ako se ne varam, Seier s Cipra broji se u XV. stoljciu na
stotinc, Stovi5c, na tisuie >lakih< kvintala (50 kg)144. U Santo
I)omingu, u najvedem usponu, u XVIII. stoljeiu, proizvcst C.e ga
7o.000 tona. 1800. Engleska ie tro5iti 150.000 tona Seiera godiSrric, gotovo pctnaestputavi5e ncgo 1700, i lord Sheffreld je u pravu
li:rd I 783. brljeLi: >Potro5nja Seiera moie znatno porasti. U polov i ci liwop e jedva ga poznajurrl45 . lJ P arizu, uodi revolucije, ona j c
iznosila 5 kg godi5nje po osobi (pod uvjetom da prijcstolnici
pripiScmo samo 600.000 stanor.nika, u Sto sumnjamo). 1846. (ni
t:r lrrojka nije bila sigurna), potrosnja iznosi tck 3,62 kg. Procjcna
zrr cijclu Francusku dajc 1788.1"6 tcorctski, prosjednu potrosnju
rrrl jcdnog kilograma. Budimo sigurni da jc usprkos sklonosti
;:rvnosti, rclativnom padu cijenc, Seicr joS uvijck predmet rasko5i.
t I rnnogim seljadkim kuiama u Francuskoj, glava Seiera jc bila
r rvjcScna iznad stola. Nadin upotrebe: primaii da5u, da u njoj budc
n;r trcnutak umoden. Doista, kad bismo nadinili kartu upotrcbc
it'icra, ona bi bila veoma nepravilna. U Egiptu, na primjcr, u XVl.
stoljciu postoji prava mala industrija ukuhavanja voia i tolika
;rroizvrrdnja Scicra, da sc slama Scicrnc trskc iskoriitaviila z.a
topljcnjc tlifiirt47. I)va stoljcia kasnijc, joS ga nc p<w.naju difirvir
;roclrtrtj:t livropc.
()skudnost proizvodnjc proizlazi iir. kasnog prihvaianj:r 5ct't'r'n('r('pc, koj:r jc igr:rk pozn:rt:r joS <tcl 1575. iiz kojc jc njcrnutki
.:

\/

! it,t'rrt t tul

I lru

rl,/'\

r u h t tr t'r'

s t ry t k h I t t

I t ll I t' c

kcnridlrr Mtrrggrlrll izolirro it'(tt'r' u d'vrsl()nl ollliliu. Illog;r yoj

zapodinjc s Kontincntalnorn lrlokirrlonr, irli l)it (r' potrclrrto joS
cijclo stoljcic da zadobiic svu svtlju va7nost.
Sircnle Seicrne trskc ogranidcno jc na toplir podncbljit, i t<r
jerazlogza5to nije u Kini prc5laYangtze Kiang prcma sjcvcru. Ona
ima i svoje trgovadke, industrijske zahtieve. Seier zahaicvtt vcliku
radnu snagu (u Amcrici crnih robova), skupa postrojcnja., !fl'
genios, Kube, Novc Spanjolskc, Pcrua, koja odgovaraju engenbos
de ctssucar" u Brazllu, ertgirts ili mlinovima za Seicr foancuskih
otoka, engines u Englcskoj. Trska se mora drobiti valjcima koje
pokreiu iivotinje, voda ili vjctar, ponckad ljudska ruka, kao u Kini,
ili se pak bezvaljka lomi rukom, kao u Japanu. Sok biljaka zahtrjeva
obradu, pripremc, paZljivost, i dugo se kuha u bakrenim kotlovima. Kristaliziran u zemljanim kalupima, davao je sirov, neprodi5ien 5e6er llimoscuade. Nakon filtriranja u ilovadi dobiva se
jedanput prodi5den Seier ili ca.ssorcade. Nakon toga, moglo se
dobiti deset razliditih proi:rvoda i, powh toga, alkohol. Veoma
desto, neprodiBien Scier rafinirao se u Ewopi, Antwerpenu, Veneciji, Amstcrdamu, Londonu, Parizu, Bordeauxu, Nantesu, Dresdenu, itd. Postupak je donosio gotovo isto koliko i proizvodnja
sirovine. Otuda sukobi izmedu prcraclivada i >>proizvoclada 5eiera<<, doscljcnika na otokc, koji sanjaju da sve proizvedu na licu
mjesta, ili, kao Sto se govorilo, >da se upuste u bijclo< (proizlvodnju bijelog Seicra). IJzgoi i proizvodniazahnievali su dakle kapitale, lance posrednika. Ondje gdje ti lanci nisu na mjestu, prodaja
ne prema5uje lokalno trZi5te: tako je u Peruu, Novoj Spanjolskoj,
na Kubi, sve do XD(. stoljeia. Ako otoci bogati Seierom doZivlj avaiu
procvat, to jc stoga Sto su na dohvat ruke, na razumnim udaljenostima od Ewopc, uzimaiu(i u obzir brzinu i kapacitete tada5njih brodova.
JoS jedna dodatna zapreka: >Da bi se prehranila jcdna kolonija u Amcrici, kao Sto obja5njava opat Raynal, valia obtadivati
cijelu jednu pokrajinu u Ewopi<148, jer se Seierne kolonije ne
mogu same prehraniti, buduii da Seierna trska ostavlja malo
mjesta rijetkim >ieworinama< prehrambenih kultura. To je drama
Seierne monokulture na brazilskom sjeveroistoku, na Antilima, u
marokanskoj Sousi (gdje arheologija otkriva drevna golcma postroienja). L783. Engleska Salje prema svojim vlastitim kolonijama
(prije svega Jamajci) 76.526 tona usoljcna govcdcg i svinjskog
mcsa, 5.188 ploda slaninc, 2.5r9 badava konzcrviranih tripicarae.
U llrazilu, hranu za robovc <lsiguravaju lratvc bakalara iz Ncwj.r,9

,\ttttlltttt I t'*ltntlltt: ltntnp I ltlt'tt

lrrrrrttll;tttrll., t'ttt'nt, tltt *tl iz rrrtrrlt';rsrtjosli (st,t'ltttt),;r rrskot'rr

t ltttttJttt,, kojt' tlovozt' ltrorlovi iz l(io ( il':rrttlt' tlo Srrl. ( )llskrlrlr rur
Arrtilitttit jt' trsoljt'n:t govt'rlitut i ltt':tStto iz crtglcskilr kolorrij:r tr
Arrrt't'it'i: tr z:tntjt'rttr, ()r)c sc ollskrlrljtrjrr Sc(ct'orn i rtrrnorrr koji Cc
rrosllrlorn vc()nl:r r:rno rrroCi i slrrnt: proizvocliti.
Nc trcba u zakljuCku suvi5c llrzo govrtriti r> $c(crrroi rcv()lrrt'iji. ()n:r nlrstupa vc()mir rirn(), istinu, zii s ituz,ctnorn sp<lro$(tr.
Z;rrrr:rlr j<lj ncdostajc jo5 i na podctku XIX. stoljcCa. Sto sc ritc
I,t'r;r'r:r, nc molcmo rcCi, u zakljudku, da jc stol prostrt za svc. 'l'ck
it(, srn() izrckli tu wrdnju, ipak pomi5ljamo na ncmirc kojc jc:
nctlost:rtak Scicra izazvixl u rcvoluci()narn()m P'l.riz.u, u vrijcnrc
ttrttltsinnntta.

,frrr,/llro I ntlttttlltt: lrt'tl.n., I

PICA I "OI'OJNA SITIJDS'I]VA-

Itrrrrti r ltoit'svlrltog;r tl:ttt:t sliTtt tlrl vt'ttt't'ii:trtskilt li;ttt:tl:t.'l'i rift'd'rri

ttr rlutn\tli lv()t'(' t'irk slrntoslltlttrt t't'ltovsl<tt tiit'lo rr Vt'ttt't'iji. lsl;t
rrr.rrrll;r sitrrirt'ij;r ;t' i rr svittt gt'ittlovittut I lolirttrlijt', svt'tlt'ttittt ttit
r i.,lt'r'rrr', rrir lrtrrrrrt: kojirn:t nctlost:tje tlulritrt:, tt:t sttnrtrjivrt vorltt

obzir stara i nova,

u toku stoljcia.
sc
mijenjala
su
piCa,
koja
i
rafinirana
popularna
bijcga.
opijanja,
ulogu
imaju
oduvijck
i,iea nisu samo hrana. Ona
jc dak
pijanswo
plemena,
Ponekad, kao kod nckih indijanskih
sredsryo komuniciranja s nadnararmim. Ma Sto bilo, tijekom stoljefukojanas zanimaju, alkoholizamnije prestajao ra{i u Ewopi.
pridruZili su mu se i ostali cgzotidni opojni napici: (ai,kava, i niSta
manje, >>neuvrstivo< opojno sredswo, ni hrana, ni piie, to icst,
duhan u svim svojim oblicima.

lr l,;ttt;tl:tl1l.

eak

i u kratkoj povijcsri piia valja uzeti u

lrl.1tl'

l l svcrrrrr, inr:r rn:tlo vttclovodit ktlji r:ttlc, k:ttl tltri sl:tvtri tt

.,t,rrrlrtrltr,
f
i koji i zrtsluTuju d:r to lrudu: onltj u Scgoviji, la ltttt:rtlt'
lrrlrrrovljcn ltl/tl), k<>ji datira joS tld l(imlj:rna i zadivliuic p()rilr'liot't'. U l'ortugitlu, a to jc rckord, u XVII. st<>ljc(u lunkciottir:rjrr
vnrlovorli Ooirnbrc,'l'omara, Vila d<> C<lndc, Illvlrsa. IJ Lisltlttttrtt,
r rr n,i vr r(lov <>d, ir.gradcn od 1 729. do'l74tl, dovodi vodu na trg l(ltto.
5r';rtlitr sc <>timzr za vodu tc fbntanc na ktlju nosadi d<>lu.c n;rptrniti
r r \,('n('lratvicc salcljcznim rudkama kojc nosc na glavirs2. l,ogidn( l, l)r'v:l jc briga Martina V da, nakon vclikog raskola, olrnovi jcclltrr

Voda
paradoksalno, valja podcti s vodom. Njome se ne raspolaze uvijek
po Lclji, i usprkos izriditim savjetima lijednika koji smatraiu da ie
zadovoljiti
icclna voda 6olja od drugc kod nekih bolesti, valja se
onom koja jc na dohvat rukc: kiSnicom, rijednom, izvorskom, iz
cisterne, izbunara, badvc ili bakrcne posude u kojoj je mudro, u
svakoj razboritoj kuii, drZati zalihe. Krajnost: morska voda koja se
prckapnicom dcstilira u Spanjolskim utwdama _fiev9ryte Afiike u
icvt. siolleiu, jcr inade bi je trebalo dovoziti iz Italije ili spanjolske.
Odajan it"er;-putnika Kongom koji su 1648, prcgladnjeli, sl6mljeni od umora, liic7u.i na golo- tlo, morali >piti vodu koja je
poclsjciala na konjsku mokraiu,,150. Druga muka: slatka voda na
palubama broclova. Ncrjesiv je problem da se ona odrii pitkom,
usprkos tolikim rcceptima i tajnama koje su se ljubomorno duvale.
iitati gradovi, iako inadc veoma jaki, lo5e se snabdijevaju
vodom. Sludaj ie to s Venccijom, gdje bunari nisu, na javnim
trgovima ili dvoristima palada izdubeni, kao Sto se misli, sve do
slola tla ispod lagune, vei su to cisterne do polovice ispunjene
finim pijeskom kroz koji se filtrira i ocjeduje kisnica, prodiruii
zatrm.r'b.r.rar koji je u sredini. Prestane li ki$iti tijekom vi$c
sedmica, cisterne, kao za wljeme stendhalova boravka, prcsu 5u j u.
zaoluje, u njih prodirc slana voda. U normalno vrijemc, onc nisu
dovoljne za gol-mo stanovnistvo grada. Slatka voda m<lra doCi, i
g
<>na clolazi i.v2tn.t, nc vodovodima, ncgo barkaml kojc sc punc:
J.i0

21. IlllNAl( (llS'l'liltNA tl VliNIiOl.f l: 'l'1.(Xll{'l'I l'Rlis.f liK

I Srcrlilrrii brrrt:rr. -- 2. llt'zcrvt'tariz.t kiSnicu. - J. I'ijcsak za liltrirrrrrit'. '1,
( )lrlrrgir otl ilov;rtYt'. 5. ()tvori rczcrv()ltra, r.v'l.ni fllcla (tloslovt t':
(lirolriorricr'). Vo<lu st'skrrlrli:r rr srt'tliSnjcrn btrtt:trtr. Vt'rtt't'iilr tl:tttlts 1l<tsjt'tlrrjt'
l,rrurlr.z:r vorlrr, lrli lrrrrrrri io( rrvift'k lroslrlit'nlt trg<lvitnlt i ttttttl:tr ktr(lt. (l'rctttlt

li. ll.'l'rint':rrlrtrr)

|il

Ii.,t utnil llntutlt,l rl,\IntkIttrc stutkItIttIttIIt

od razorcnih ltkvcdttl<:tt;t l(irn:r. Kirslrijc itr:, potkl':ri XVl. stoljci:r,

valjati izgraditi novc vodov<ldc, aqtrct l;elicai aqtrct pctgla,kakg 5i
se napojio vcliki grad. u Gcnovi, fclntanc sc uglavnom opskrbljuju
vodovodom iz scuffara, kojega vodu pokrciu mlinski kotadi'unutar zidina i rasporcduju jc zatrm u razlidite detr,rti gracla. Izvori i
cisterne pune zapadni diolrl. U parizu, vodovod iz Ilellcvillea bio
je obnovlj en 7457. onim iz pri-saint-Gervaisa napajatie se grad
sve do XVII. stoljeia; onaj iz Arcueila, koji je o-bnovila Mirija
Medici, dovodi vodu iz Rungisa sve do Luxembou rga1!,4. ponekad
su vcliki kotadi crpili vodu rijeka kako bi snabcljeli
[radane (Toledo l526,Augsburg 1548) i pokretali moine crpke. crpka samaritaine, izgradena od 1603. do 1608, davara je svakog clana 700 m3
vode iz scinc koja se dovodila svc do Louwea i ruillerie sa. 167o,
crpke mosta Notre-Dame davalc su iz istog i:nrora 200 m3. voda
iz vodovoda i crpki odvodi sc zatim kanalima ocl pedene zemlje
(kao u wijeme Rima), ili drva (izdubljenaipovezana debla, kao u
sjevernoj Italiji u )cY. stoljeiu i u vrocravu yei l47l), ili pak od
olova, ali upotreba olovnih cijevi koja se spominje u EngleJkoj jo5
od 1236, ostat ic ograniden a. 1770, voda iz Temze
"kLla uopie
nije dobra<< dolazi u sve londonske kuie podzemnim
drvenim
kanalima, ali ne prcma nasoj danasnjoj koniepciji: >>ona se triput
tjedno dijeli u razmjeru prema porrosnji srake kuie (...) i prima
se i duva u velikim badvama udvrsienim ieljeznim obrudimi..1i5.
velika snabdjevaticaparizaostaje seina. smatra se da n)ezina
voda, koju prodaju nosadi, ima sve ocllikc: onu koja ne zanima
pilce, da dobro nosi brodove, buduii je blatna i time te5ka (sto
biljeii jedan porrugalski poslanik 1647), te cla je ocllidna zazcliavlje, u sto moZemo posumnjati. >u rukavac rijeke koja oplahuje
obalu Pelletier i izmedu dva mosta<<, kaie jed,an svjedok -(177i),
>brojni bojadisari bacaju bojilo triput tjedno. (...) Lok n, obii
Gwes, kuzno je iariite. eitav taj clio grad,a pije zagadenu voutjesimo se, jer ie se uskoro prJnaii ri;er<. voda iz seine
9y""u.
bila je jos bolja od vode izbwnararijeve obale, nikrd zaitiienih od
prodori, i s kojom su pekari mijesili kruh. Ta rijedna, prirodno
purgatirma voda, nedvojbeno je bila >nepogodna za strince<<, ali
moglo se doclati nekoliko kapljica octa, kupiti prodisiene i >poboljsane< vode, kao sto je voda z,ana kraljevskom, i one, boile od
svih drugih, ztrane bristolskom, i >koja je jos skuplja<. Takva
poboljsanja nisu blla poznata svc ck> 1760: >pila sc ,irrla ir. scinc,
ne obraiajuii na nju mnog<> pai.njc<<lr7.
),.i

,\ttttllrur I nrltntlttt: hntno I ltlt'tt

tttlttltttt;st XVII. stolje&r.. Vodct se crpe u kubh{i. Slika Velclzqttczu.

(t )t isttk Gireruclott)

()cl tc opskrbe vodom, Zivi, lo5c uostalom, 20.000 nt>sad:r koji

dana nosc tridcsctak >>vcdara<< (po dva svaki put) svc: do
rr,ryvi5itr katova (za dva soua jcdan par vcdara). Prava sc rcvolucijit
r r, r s I rr iu j c ka<l bra(al'6ricr oko 77 82. postavl j aj u na Chai ll otu dvi j c
r'.rlr'()girsnc crpkc, >dudnc napravc<< kr>jc podiLu vodu >obidntlttt
r'()(l('r'r()rn parom<< do 110 stopa iznad razine Scinc. 'ltl jc znadilrr
rrgrorr:rSati l,ondon koji za nckoliko godina ima 9 takvih crJrki.
N;r jlrogatija dctvrt, Saint-Honor6, koja jc najvi5c u moguinosti dit
pl;rli taj naprcdak, bit ic prva usluZcna. Ali ako sc povcia broi tih
.,trrric:v:r, zltbrinjlatju sc, St<l ic tada biti s 20.000 raznosada vodc'/
",r,;rl<og

llostalom, pothvat jc uskoro zavr5io financijskim skandalorrt

lTtttt). Nijc valno! LJ XVIII. stt>ljcdu, problcm dovoda pitkc votlcr

l;rsn() !c postavljcn, a rjc5cnja sc nasluCuju, ponckad i n:rlazc, i ttt

n(' s;un() z:r glavnc gradovc. l'}rojckt za grlttd Ulm dttkazuje su1:rotll(1.

N:rpretlak trsprk<ls svcmu kasni. Svc clo tada, u svim grittlttvirrur svijt't:r, r:tzttos:tt vodc n:tnrcta<l jc svojc uslugc. I,l Valllrd<tlicltr,
rr;rS porttrg,:rlski
lll ko j:r sr' pl'otl:r

ptrtrrik hv:rli otllid:nu v<tdu u vrijcnrc kr:rlja Irilill:r

jt' tr Jrre kr';rsnirn st;rklcnint lrocuma ili kcrurnid'kirn
).t I

lternand llru

utb

/,$

ruktu

trt

x w t k h I u I t 1l I r

vrdcvinritl5s. tJ Kini sc rilzn()s:ri'votlr: sltrli, klrrl rr l'irriztr, s dvijc

posudc, kojih sc tclina uravn<ltclujc n:r dvrr kraj:r m()tkc. Ali jcdlrn
crte:Z iz 1t100. otkriv:r i u lrckingu vcliku batvu na kourtima, s
velikim dcpom odostraga. Oko istog tog razd<>blja, jcdna gravira
obja5njava nadin na koji >>Lcne nosc vodu u ligiptu<, u dva iupa
koji podsje(aju na grdkc amfore: jedan velik na glavi koji pridriavaju lijcvom rukom, i jedan mali u desnoj ruci, gracioznim
pokretom savijene ruke. U Istanbulu, vjerska obaveza svakodnevnog pranja u tekueoj vodi posvuda ie stvorila brojne fontane.
Nedvojbeno, iz n)ihse pije voda, distija nego drugdje.Dali se sroga
jo5 i danas 'Iurci hvale da znaju prcpoznati okus razliditih izvora,
kao Sto ie se Francuz hvaliti da prepoznaje razlitita vina?
Sto se tide Kineza, oni nc so-,, da pridaju vodi wline , razlitite
vei prema porijcklu: obidna kiSnica, olujna ki5nica (opasna), rana
proljetna ki5nica (djcloworna), voda kojapotjede od topljenia tude
ili zimskog leda, voda koja sc skuplja u stalaktitskim spiljama
(whunski lijck), rijedna, izvorska, bunarskavoda
- ali oni raspravljaju i o opasnosttma zagadcnja i o korisnosti prokuhavanja
svake
sumnjive vodc15e. Uostalom u Kini se piju samo topla pi(u- i
nesumnjivo ta navika (ima dak na ulicama prodavada wuie vode)t6o zasigurno je pridoni jela zdravlju kineikog stanovni5rva.
U Istanbulu, naprotiv, snjelna se voda prodajc ljeti na ulicamazanovdii. Portugalac Bartolom6o Pinheiro deVeiga dudi se Sto
se dovj ek u Vall a dolidu, podctkom XVIL stol j eia, moLe za skromnu
svotu, za wullh mjescci, podastiti >hladnom vodom i ledenim
voiem<<161. Ali, najdesie, snjeZna jc voda vclika rasko5, razervirana
za bogate. Isti je sludaj, na primjer, u Francuskoj, koja je to
prihvatila nakon jedne zabave Henrika III, i oko Sredozemlja, gdje
brodovi natovareni snijcgom dinc ponekad duga putovanja. Malte5ki vitezovi, na primjcr, opskrbljuju se u Napulju, i jedan od
njihovih zahtjeva potvrcluje da bi umrli da nisu imali protiv groznice taj >whunski lijek... <i62.

Vino
Itud je rijed o piiu, vino ukljuduje cijelu Ewopu. Kad se radi o
proizvodnji, samo odredeni dio Ewope. Iako su vinogradi (ali nc
i vino) uspijevali u Aziji, Africi, azatrm i u Novom svijetu, strasweno
oblikovanom po uzoru na Ewopu, jcdino jcvai-an ovaj posljcdnji
i nevcliki kontincnt.
211

,\uullntt I ntltntlltt: hruno I fil&t

"l'it i tla. bi se opilo". Sjedalo u. crhui Morilractl-sur-Serein, brafut

( .\VI. sbAefu). (Otisa.k Giraudott)

Ri14<tlq1'

Iivropa kojaproitrvodi vino - to su svc meditcranskc tcntlic,

podrudjc kojc joj jc dodala upornostvinogradara u naprct.lovirrrju prcma sjcveru. Kao Sto kalc Jean Rcr_din, >>loza nc molc
rrslrijcvati zboghlaclnoic iznad 49. stupnja,r16J. Linija zacrttna <>d
rrS(rr Lgirc, na Atlantiku, svc do Krima, Gruziic i Zakaxkzrtiir,
ol >il iclava s j cvcrnu granicu ttgou ai ke vinogradarskc ku ltu rc, k :l t I
i jt'clnu od najvciih karika ckonomskog'zivota Ilvropc i njcgovrr
Silcrrja prcma istoku. U visini Krima, Sirina tc vinorodnc livropc
*u.'rlcna jc na traku, i ojadat ic tck u XIX. stoljc(ur6a.'l'tl jc ipak
v('()rn:l drcvni zasad. U antitko doba, trsovc su ukopavali u<lti
zirnc, k:rko bi ih za5titili od hladnih ukrajinskih vjctr<lva.
lzvan Iivropc, vino jc slijcdilo I)vropljanc. Pravi su podvizi bili
rrd'inicni kakg bi sc lgza-aklimanzirala., tvtcksiktr, Pcruu, u t",itcu,
tlo koicg jc d<lprla l54l. LI Argcntini jc od drugog utcmclicni:r
lltrcrros Aircslt, 15U0. U l)cruu, r.b<>g,blizinc Limc, vconla llogatog
toplirn i llrrkirn
14,r':rtlir, vinogrittlitrstvo sc l>rz.<t ra.zvijit u <lblilnf im
ptlgtlduju
zctrtlilr i
gdjc
u
t"lilcu,
rrspijcv:t
ikrlin:rrn:r..io$ lloljc
ioj
Sltttprvih
skuJrina
ku(:t
klirrr:t: Iozlt ntstt' vt'(1 iztrtcdu <:ttaclrasrl,
l<;ro i

:-t

l\tuund llrauilel

,\trukturu wakhkl,i,4llte

tiaga, grada koji sc r:tdit. l57tt. l)t';rkc sc kocl V:rlplrr':risrr rlorrrogao

broda natovarcna dilcanskinr vin<lrnr65. 'l'o isto vino na lcdima
mazgi ili lama dopirc do visokc totkc Porosia. U Kalilirrniji ic
trebalo dekati kraj XVII. stoljcia i posljcdnji nalct Spanjotskog
Kraljevstva prema sjevcru u XVIII. stoljciu.
Ali uspjcsi su najvcii na Atlantiku, izmeclu Starog i Novog
svijeta, na otocima koji su ujcdno nove Ewope i pred-Amerike,
mcdu kojima prvo mjesto zauzima Madeira gdje crno vino postupno zamjenjuje 5e6er, zatrm Az,ori, gdje medunarodna trgovina
na pola puta pronalazi vina s visokim postotkom alkohola i koja
su imala tu prednost da se umijeSala politika (ugovor lorda Methuena s Portugalom,lTO4), sa swhom dazamijene foancuskavinaiz
La Rochelle ili llordeauxa, napokon Kanarski otoci, osobito Tenerife, odakle se bijelo vino obilno inrozi u anglosasku ili ibersku
Ameriku, pa dak i u Iinglcsku.
Prema jugu i istoku Ewope loza nailazi na upornu prepreku
islama.Istina je danamjestima koja on nadzirelozaostaje, avino
postaje tajnim i neumornim putnikom. U Istanbulu, blizu Arsenala, gostionidari ga svakodner,rro nude grdkim mornarima, a
Selim, sin Sulejmana Velidanstvenog, malo ie odvi5e voljeti slatkasta ciparska vina. U Perzlji (gdje kapucini imaju svoje brajde, i
njihovo vino nije samo misno), vina Siraza i Ispahana imaju svoj
ugled i svoje potroSade . Odlaze sve do Indije u golemim staklenim
bocama, oplctenim wbovim pruiem, koje se proizvode u samom
Ispahanu166. Kolike li nesrcie Sto se vcliki moguli, od, L5Z6. nasljednici delhijskih sultana, nisu zadovoljili tim jakim rrinima perzlje, umjesto da se odaju araku, riLinoj rakiji!
Tako Ewopa sama saiima bitne probleme vina, i valja se
watiti na sjevernu granicu, na onaj dug prsten od Loire do Krima.
S jedne strane, tu su seljaci kao proizvodadi i potro5adi lokalnog
vina, navikli na njegova izdajswa kao i na njegove prednosti, a s
druge sffane, veliki potro5adi, ne ba5 uvijek iskusni pilci, ali koji
uvijek imaju svoje zahtjeve, vi5e vole jaka vina: tako su Englezi
veoma rano cijenili vina Malvazije, vina Kandije i grdkih otoka167.
Oni ie kasnije lansirati porto, malagu, madeiru, heres, marsalu,
sve slavna, veoma jaka vina. Holandani ie se od XVII. stoljeia
obogatiti svim svojim rakijama. Posebna grla, posebni ukusi. Jug
podrugljivo gleda te pijanice sa sjevera koji, prema njihovu mi5ljenju, neznajupiti i ispijaju da5u na du5ak.Jean d'Auton, kronidar
Luja KI, promatra njemadke vojnike kako se >kucaju ta(ama<< za
wijcmc pljadkanja dvorca lorlijal68. I tko ih ncCc vidjcti kako su,
246

Suullno I nqktulto: bntrut I \lla

;rxrlrivSi lr:rd'vt., trskoro rnrtvi pij:rrti zlt slt'ltSttttg lltrstolcttilt l{ittt:t

grrrlirrt' 1727 N:t ttjt'rtt:t('kirrr grrrlik;rttt:t XVl. i XVll. stolic(;r, koic
priklrzrrjtr sc.<lsl<c zllllltvt:, !.1,()t()v() sc nciZost:tvtrtl vidc gosti ktlji sc
;rrc'vritr rut klul;:trrtit kitktl bi ptlvratili suviSc obilno piCc. Irclix
'lrrttr:r iz llascl;t, bortvcii 155(r. u Mtlntpclicru,priznaic da su >>svc
isgrid'rrturc<( g,r,ldir Nijcrnci. Nalazc ih kako hrdu ispod buradi iLr*e
str uobidajcnih Salar6e.
Ova vclika potrosnia na sjcveru odreduje i veliku trgovinu s
jrrgom: morcm, od Scvillc i Andaluzijc do Englcske i do Flandrije;
rlrri l)<>rdognc, od Garonnc prcma Bordeauxu i Girondi; od La
l(ochcllc ili u5ia Loirc; duZ Yonne, od Burgundije prema Parizu,
;r zrrtim do l{oucna; dui Itajne; prekcl AIpa (nakon svake berbe,
vclika njcmadka kola, can'etoni,kako ih nazivaju Talijani, dolaze
lrrr nrlada vinaizTirola, Brescic, Vicenze, Friulia, Istre); od Moravskc i MadZarske prcma PoljskojlTo; uskoro, baltidkim putevima iz
l'rrrtugala, Spanjolske i Francuske, sve do Petrograda, za snalnu,
;rli nciskusnu Zed Rusa. Jasno, ne pije ditavo stanomi5tvo evropskog sjevera, vei samo bogati. Gradanin ili sveienik, prebenttrrr iz Flandrije u KII. stoljeiu, poljski plemii u XVI. stoljeiu,
vjcrovao bi da grijeSi kad bi se, poput seljaka, zadovoljio pivom
kojc sam vari. Kad je Bayard, zatoten 1513. u Nizozemskoj, priretlivao gozbu, vino je bilo tako skupo da ie >bilo dana kad je
grotro5io i dvadeset Skuda za vino<<r7|.
Mlado vino putuje, posvuda i5dekivano ipozdravliano s rado(Cu. Jer, od jedne do druge godine, vino se slabo odtLava, ukiseljujc sc, a pretakanje, todenje u boce, upoffeba plutenih depgy3
joS nije bila poznata u XVI, pa moilda dak ni u XVII. stoljeiu172.
'l'uko je , oko 1500, badva starog bordoa, wijedila samo 6 funti, dok
ic ba(va dobrog novog vina wijed lla 5017 . U XVII. stoljeiu, sve je
vcd u rcdu, i u Londonu skupljanje starih boca za trgovce vinom
fcdna je od unosnih djelatnosti gradskog olo5a. Odarma, naprotiv,
vin<r sc transportira u drvcnim badvam\ ane u amforama, kao u
rimskim vremenima (ali one su ponegdje jo5 preostale)- Badve
(izumljcne u rimskoj Galiji), ne duvaju uvijek dobro vino. Ne,
savjctujc vojvoda od Monddjara Karlu V, 2. prosinca L539, ne
smiju sc kupovati velike kolidine vinaza flotu. Ako se vei >moraju
prcw()riti u ocat, boljc ie da ostanu na imanjima Va5eg Vclii'lrnswa<<r7'. J,rS u XVIII. stoljcCu, jedan se trgovaeki rjednik dudi
dt jc zir l(imljanc ))starost vina<< bila >znakom kvalitete, dok se u
trrirncuskoj slabim vinima smatraju (dak i onaiz Dijona, Nuitsa i
()rld:rns:r, kojit sc nlrjlrotjc od svih mogu oduvati) kad dodu do 5.
f

247

,t'utt tr,',ttrt, I Ittt-,1

I\'ttttttttI IltzttttItl / .\tt ttl,ttttt, tt,trl,IrIrtIttIIt t

ili

(1. listlr<<

(lo ztt;t('i gotlirrt'). lirrt'il<lopt'tlijrr j:rslro li:rir.: ,,Virr;r 6tl

dctiri ili pct list<tvzt, kttja nckc oso[rc lrvlrlc, lo$:r su vir);r<l/t. l,;r ip;rk,
kad Gui Pafin okuplja na proslavi svog dckanar:r rriclcscr i scst
svojih kolega, on prida: >Nisam nikada vidio <ra sc ozbiljni lju<Ii
toliko smiju i toliko piju. (...) Bilo jc to najboljc star-o uirto llurgundije koje sam namijcnio za tu svedanost(176.
sve do xvIII. stoljeia ne powrdujc se reputacijavisokokvalitetnih vina. ona najpoznatrja, manje su to zbog svojih zasluga, a
vi5e zbog pogodnosti obliznjih puteva, a nadasve zbog blizine
vodenih puteva (kao mali r.inograd Frontignana, na obali Languedoca, slavniji od velikih vinograda Andaluzije, portugala, Bordeauxa, ili La Rochelle), ili blizine nekog velikog grada: iam pariz
uzima 100.000 batava vina (1698) koje proizvode vinogradari
Orldansa. Vina Napuljskog Kral jevst.ia, greco, latino, morrglrguur_
ra, lctcVntct cbristi, imaju golcmu klijentelu Napulja, pa tak i
Rima. sto se tide Sampanjca, uglcdu bijelog pjcnusca koji se
podinje proizvoditi u prvoj polovici xvIII. stoljeia, bit ie potrebno
dosta wemcna da zasjcni ugled nckadasnjih visokokvalitetnih

Ruiak u sct nosta nu: obrok je skrontan, ali ne iskljuiuje uino, koje rut
sredozentS'tt iirti dio suakochteuice. I;reska t.. SiS4ioreilra, Siu.rcr, o1ttt.tija Monte Oliueto. (Itoto Scala)
).i$

vul.r, ( r rrrll. :'r'r1t'tlrlr r lrr;r'lrlt Alr :,r t'rltrrorrr \Vlll slol;t'r'.t, slt',tt ;t'
1,,()l()\.r 5r,.r lrsoIoLr'.tltlr'ln,l vllr.l rl,ttt;tStr;it t' 1)()lvt (ltl:t srr s\'()lll
1ro:,r'l)n()st. ,,KrrSlt jlt',,, lrist' St:lr:tslit'rt Nlt't t it't' 17,8,8, ',r'irttt iz l(o
nr;ur('(', iz Sltittl Viv:tttl;t, (.ilt';ttrx:t, ( 't'ltvt'tt, h;tl<tl t't'r't'tto, lttlio i
lril,'ltr, izttlr).tlt's('rl:l trtli:tit'rr ;tl<o tt;t ttit'g tt;rittt'lt', it't'to it', llrr
nri)rn srrtltr,llrvo virro rrl zcntlji, is;tttti vlrrtllrt'i lt't'lxt tl;t glt pijtr,, l//.
I t'qot,trt/ti t'ft<":ttilt srrvlrylt, tt;tlrt'rtj:tjtrtti 17(c2" sv:t vitlt lrt':tttctrslit',
:,1;rvljrr na vrh virxr (,lutnr1l:rgttc i llr.rt'gtrttdijc. Or-r nttvotli: >(.lr;rlrlis...

l'orr)ilr, (,hltnrbcrtin, llc::tttttc, (.ltls clc Vtlugctttt, Vtlllcrtcy, I(orrr:ll)ic, Nuits, Mursrrlrltl78.,, ()dito jc d;r sc vino, srt svc vc(ttttt
.lilcrcncij:rcijom visokokvzrlitctnih vinit, svc viSc r;rzvijlt ktto t';tslioSni proizvod. U isto vrijcmc (176[t), prcma rijciim:r [)it;liott-

r t i ra s ent enciaux,j avl j lr sc izr ar.'. p o sttti lt ij as /tttrtt lj ant t i ( r t,o u i t t o,

,.i'r,r'nz u mcldi mcdu ()tmicnim osobama, da bi rckli n:rgltl is-

rr

li

lrpiti<t79.

Ali vi5c ncgo tc prt>{injcn<>sti kojih bi n:rs povijcst odvclrt

rtlr,'ci dalcko, nas ovcljc ntnimaju obidni pilci kojima lrroj nijc
,'rcstajao rasti. Sa XVI. stoljcicm pijanstvo jc svuda poraslo: tt
rIladolidu, potrosnj,t d<;scZc polovicom stoljcia I00litara godiir l rLr p() osobirso. U Vcncciji jc l 5gti. signoria ponovo printorarr:r d:r
l,,ri.n1ava javno pijanstvo. LJ l;rancuskoj, l.affcmas jc podctkotrt
\Vll. stoljc(a izriiit u t()m poglcdu. 'l't> rasprctstranjcno urb:tno
lrijrrnstvo nc ffaZi kvalitctno vino, i divlja loza vis<lkog ur<tda p()stlt
r'c pravilo u vinogradima. Li XVIII. stoljciu taj pokrctz.ahvaia i scl:r
(l<rdmc ondjc uni5tavaju scljakc), a povciava sc u gradovir"rt:r.
Nl;rsorma potro5nja postala jc pravilo. 'l'o jc trijumlilni podctirk
l<r'dmica na ulazima u Pariz., izvan gradskih zidina, gdjc vino nijt'
lrlirialo aides, taj p<>rcz od >dctiri s()ua p() boci, koja u biti nc
vrijcdi vi5c od tri...<(rtir
Gradani, obrtnici, djcvojdurc,
lzaditc iz l'arizzt i pohrlitc ka krdmama,
Dobit ictc ictiri pintc ta jcdnu
Na dvijc daskc, bcz stolnj:rk't,bcz ubruszt,
I'}it actc toliko na tim bakhovskim mjcstim:r
I)a ic vam vino na oti izlaziti.
'l':rj let:rk za sirorn:rSnc, isp<ld jcdnc grztvirc tog dob:r, nijc
l;ti;tn. ()ttrcl:r i trspjc:h krdrni s rubrt gradrt, mcdu kojirn:r jt'slrtvtut
( irtrrtillc, krlr j >b;rrijcrc< Ilcllcvillc:t, Sto ju jc osnovlto l{;ttnpottc;ttt
ikofoj jt'>irrrc listr(tr l)uta p()zn:ttijc t'ttnoltvrr ocl itnt'nlt Vollrtirt'lt
i llrrllorur<,, lilrlio krrit' jt'tl:tt) :iuvrctncnik. lli >pozrutli s:tlon sit-o'
rn;rlr:t,., u V;rrr11it';tt'rlrr, g<llt'tttttil<:tt't'i i7t'ttt'plt'Irr llosrtttogi, rrst't'tl
r

Iltryrutrul llrfl utli'l tl s tr'rtlt l rtrv

trt.rhtl

tlrttart $fatrls

ltlslvlr?

t ltrl

(a

ili nt', (r.slo rr;rd'irr tl;r sr' l)(!l)l('l{ll(', otttt ittr

iz K:rstiliit. ioS r rl;rrurs r,ttvt' rlttiltt l)(',ttts, Zltllrtt';tv tttttkit.

sr. rl.r 1r. r,irro, lr;rlor il;r

.,r.1;;rrrli;r

l6 jt. t'r'rro virro tlvoiict' Vt'lirsrlrrt'zovilt vt'st'li;tli;t (lMrrzt'i rr llrltlirttpt':,tr), ili orro zlltrro 2trlo, ltoic sc d'ini joS tlt'itgot'it'rriiirtr, tr tltrgittt

lrlr'l1lr;r i tlivrrirrr d'lrslrrrr:r lrol;tntlshog slil<:trstv,l: ttt se povt'zttjtt, tl:t

r,rrl1;sl pilgit, vitto, tltth:ttt, lltl<c tljcvoikc i tttrrziklt violirtit kttic' XVll.
.,toI jr'(t' rkrvo<li tt tttotltt.

ffi

,l

I'ittrt
(c nas jo! zadriati s pivtlm, ak<> izutmcmo kukuruznt> pivtl
,r Arricrici 9 kojcm smo uzg,rcd gov<lrili, akc> izuzmcmo pivtl od
ulogu kruha i
l)r.()srr k<ljc mcclu crncima u Africi ima tldrcdcnu
irrr:r Z:rpardnjaka. Napokon, ako nc inzistiramo prcticrano na dalcl.rnr izvorima tog vcoma drcvnog napitka. Pivo jc doista vc()mil
lrl;rvnil poznato u tlabilonu, kao i u Iigiptu. Ono jc to i u Kini od
I , ,r;;r I l. iisuCljcia, u vri jcmc Shangarss. Rimsko Carstvo, kojc ga jc
rrr.rlrr v6ljcl6, naslo ga jc dalcko od srcd<>zcmlia, u Numanciji koju
,,1rsjt'tlit Scipion 133. godinc prijc nasc crc, kao i u Galiii. O:rr
trrlij;rrr Ap()star (361-363) pi() ga jc samo jcdanput i zatim mu sc
,,,1i.,,r. Ali cvo'u '['rivcsu, u IV. stoljcCu, baiava pivar86, pi{a
..rronyrlpih i barbara. U vrijcmc Karla Vclikog, prisutn<l jc u
r r;r'lrrrrr clrstvu i samim paladama, gdjc jc zadatakpivara_dapr<>izr', ,r lt' rlolrr<r pivct, ceruissann bonant... facere debea'ntt$7 .
l)ir lli sc 1;no proizvclo, molc sc variti p$cnica, z<>b, rai, proso
ilr jt't'rrrtt, pa dak i 6zimi pir. I)anas, pivari dodaju pr6klijal<>m
fr.r.rrrtr 1rn:ilt; hmclja i riic. Ali nckadasnji rcccpti bili su brojni, i
ql'rrs se: poboljSavao mak<>m, gljivama, mir<ldijama, mcdtlm, sc(cr,,rrr, lisirlrn lovora... Kinczi su takcl sv<ljim >>vinima<< od pr<lsir ili
r ii r., tlocl:rvali mirisnc, pa tak i ljckovitc sastojkc. Upotrcba hmclja,
l,rr;,r ic tl:rnrrs usv<tjcna notZlapaclu (<ln pivu dajc gordinu i tlsitrlur,n,;r lrrjrtost), potjctc iz sam<lstanli VIll. ili IX. stoljcCa (prvi put sc
u Nizo.r.;rrrrrirrjr: tl'22i. tI Njcrn:rdkoj sc biljcli u XII- stoljcCurss,
-ri.rrrslioj
kltsno,
zahvaC:t
linglcsku
d<tk
stoljcC:t'ne,
poi.ctkorn XlV.
jcdan
pornaltr
ktlji
rclrcn
poit.tliorir XV. stoljc(:t, iklto $to k:tlc
pr r'tit'r'rrjr' (lrrnclj jc bio z:tlrritnjcn dtl 1556):
tlo1ts, l(clirt'trtlrtiott, bitys and bccr
( l:ttttt' itrlo littg,l;tntl :rll itr ttnc ycllrl')o.
tzv:1r virtrlrotlrrilr lrotll'rrd'j:t, f)ivtt sc tttltlttt:t(iltt tt ltrostt'ltt'l()tll
;rnrlrrrt'irr sjt.vct'ttilr zt'ttt;tlilt, otl lirlglt'skt' tkl Nizozt'tttskt', tr Nit'f

Najslaunija. pariika krtnta izuant. zidina:

(Foto Bulloz)

X/III.

sto$eee.

pra5ine i buke<. >Kad jeVaugirard pun, narod (nedjeljom) pritjede

., petit Gentilly, u Porcheron ili u Courtille: sutradan, pred trgovinama prodavada vina mogu se vidjeti tuceti praznih ba(.ava. Tai
narod pije za osam dana<<182. I u Madridv, >>iz'lan gtada, pije sc
jeftino dobro vino, jer tu sc ne plaiaju porezi koji prema5uju
cijenu vina<<r81.
Da li je pijanstvo rasko5 vina? Uzmimo u obzir olakotnc

okolnosti. Potro5nja u Parizu uodi revolucije iznosi 125 litara

godi5nje po osobi, Sto nije, samo po sebi, nimalo sablaZnjivol8a.
Uistinu, vino je postalo jeftina hrana, i to, uglarmom, vino lo$c:
kvalitete. Cijena mu dak relatirzno pada svaki put kad Zito postanc
odviSe skupo. Hoiemo li povjerovati, s jednim optimistitnim
povjesnidarom, Witoldom Kulom, da je vino (kao alkohol), to jcst
kao jeftine kalorije, moglo posluZiti kao kompenzaciia svaki put
kad je ponestalo kruha? Ili jednostavnije , da jc vino ostalo, s manjc
poduzetnika koji su spu5tali cijcnc, kad su sc u wijcmc vclikih
gladi visokim cijcnama ispraznilc kcsc? Uostalom razinu iivot:t nc
prosudujcmo prcma tim prividnim ncumjcrcnostim:t. l'risjctitrttr

'r'r'r r1'xr

)11

lhn'r'u ttttl

llnt ut lt'l

5 lr', t lr l rl

re s r'.t

Nlt lt t s

tlll('.'

matkoj, (")cSkoj, l'oljskoj, l\4osltovslioj l(rrsif i. ()tto st' ;rt'oizvotli tt

gradgviml i na vl:rstclinskirn gosprlrlltt'stvittt:t st'ctlrrjt: l')vt'o1rt', gtljc
iu >pivari obidno skloni da prcvarc svojc gospod^rc:<. Na podrudju Poljske, seljak troSi do 3 litrc piva dncvno. Naravn<) carstv()
piva nema niti prema zapadu, niti prcma jugu odrcdcnih granica.
Ono dak prilidno brzo naprcdujc prema irgr, nadasve u XVII.
stoljciu, s holandskim prodorom. U Bordcauxu, kraljcvswu vina,
gdje se osnivanjc pivovara strogo spredaval9r, uvozno pivo obilno
iede u gostionicama prcdgracla chartrons, koje su naselili Holandani i drugi strancile2.JoS visc, Scvilla, druga prijestolnica vina, ali
i meclunarodnc trgovine, posjedovala je vci 1542. pivovaru. Premazapadu, Sirokom i neodre<lcnom granidnom podrudju, osnivanje pivovara nijc nikad djclovalo revolucionarno. Bilo je tako i u
Loriaini, gdjc su vinogradi osrcdnji i neizvjcsna uroda. Bilo je tako
sve do P ariza. Za G r and d'Au s sya (P fi u a t ni ii u o t F t" ctrtcuz a, 17 82),
pivo sc, kao piie siroma5nih, u svakom tc5kom razdobliu mnogo
vi5e tro5ilo. Naprotiv, pogodna ekonomska wemena preobraiavalasu pivopijc u vinopije. Prema nekim primjerima iz pro5losti,
>i mi sami, nismo li vidjcli kako strahote sedmogodi5njeg rata
(1756-1763) dovode do slidnih posljcdica? Gradovi u kojima je
do sada bilo poznato samo vino, naudili su piti pivo, i zr]lam da su
u Champagni, samo u jcclnoj godini bilc istodobno utcmeljcnc
dctiri pivovare<<193.
Ipak, od 1750. do 1780. (proturjcdje je samo prividno, ier ic,
dugorotno, to razdoblie ekonomski sjajno), pivo ie u Parizu
upoznatr dugu krizu. Broj pivar a pada od 7 5 na 23, a proiz:vodn)a
od 7;.OOO vedara (vcdro - 286litara) na 26.000. Jadni pivari, jer
svake se godine moraju zanimatt za urod jabuka i pokuSati da
jabukovadom zaracle ono Sto gubc s pivorpr9lt. U tom poglcdu,
situacija se nimalo nijc pobolj5ala uodi rcvolucijc. Vino ostaje
pobjednikom: od 778I. do 7786, potro5nja se u Parizu penje na
730.000 hl, Sto ie zaokril'-cna godi5nja brojka, prema 54.OOO piva
(Sto je odnos l prema 73,5).Ali evo Sto ie potwditi tezuLe Grand
d'Aussya: od 1820. do 1840, t razdobliu oditih ekonomskih pote$koia, potro5nja vina, uvijek u Parizu, u odnosu je 1 premu 6,9.
Dogodio se rclati'rmi napredak Pivatet.
Ali pivo nije samo pod znakom siroma5tva, kao englcsko
small beer", koie se varilo kod kuie i svakodncvno pratilo colcl
rneat i oat cake. Osim popularnog piva za pola patara, Nizozcmska poznajc i luksuzno pivt> zt't bog:rtc, uvczcno iz l,ciprjgtr1687. Itancuski ambasad<tr u Londonu rcdovito Salic cnglcsktr
)< )

lrivrr ttt;tt'liiztt tlt'St'i14,rtt'l;tyrt, ,'()llo liolc st' tl;tzit';t ltttttltt'l rslt',,, ll

n('()ll(),,jltlitl llivo ltojt'g;t st'olitts rtt'svitl;t lit';tttt'tlslioi ilirlit'olrii;r
l\;r() vin(), lr islo it'tolilitl slittptt,, l')". ()(l llt'ttttst'ltrvig,:t i llt't'tttt'tt;t,
lrrrtl<r':rj XVll. sl()lit't1:t, glivo visolit' kv:rlilt'tc' i't.vtt'r.i s(' sv(' tlrt lttrlilr't'tu. tl t'itirvoj N jcttutikoj, rr ('.t'iko;, I)oljslioizlttrt:th ;;t'oizvotltrit'
pir,:r tr graclovittut, tutlik irrcltrstt'iji, Jlotiskujc tr clrtrgi 1ll;ttt vl;tstclirrsko i sclj:riko litko;rivo, icsto bcz hrncljlt. ll ttltn poglt'tlrr
posicdujcmo g<>lcmu litcr:ttut'u. I)iv<t jc dtlistlr prcdtnct z:tkotto,l.rvstvare8, kao i rnjcsta na kojirn:r sc ()n() pijc. ()rlrdovi t'tittlzit'u
lrrrrizvodnju; u Nilrnbcrgu, ()n() sc m<>i.c variti samtl otl Svctttg
Nlilrovila do Cvjctnicc. Citavc sc knjigc Stampaju u p<lhvalu z:tslttg:t
.,1:rvnih piva k<ljih broj rastc iz gt>dinc u godinu, 'l'itko kniiglr
llt'irrricha Knaustar99, objavljcna 7575, dajc popis imcnlt i n:rdirrr;rk:r tih glasovitih piva i istidc ljckovita djclovanja na pivopiic. Ali
rr,(' tc rcputacijc izk:l'icnc su prtlmjcnama. U Moskovsktlj l(usiji,
1,,rljc svc kasni, jo5 1(r55, potro5ad sc snabdijcv;t pivom i r:tkijottt tr
,,jlvnoj kantini< kupujuii istodobno, da bi jo5 jcdn<lrn nltpttltitr
lrl;rgrrjnc monopolistidkc drLavc, usoljcnu ribu, kavijar ili crrttr
r rt rr j cnc ovdj e ko'Zc, uvczcnc iz Astrahan a ili l' crr.iic2('t' .
r

'sr.11".
dr ,,+.

l'itrttttrtrrt ttl)c l)t'yt' It'l),t:ttn tt I Ittttrk:ttrtt,

l:t'rttts llrtls tt llttttrltttrrt. (()tlsttk Mtwt:jtt)

1627,.1

-"

. A. /l4ttll.tttttt, llltt:t'i

l,owtrnd |ltr,trulol /,\tntkIuru tmtkkIctlttlItc

l,osto.ic t:rl<o tr svijclrr lrriliirrrri ,,pivskilt tt'ltttlt:t,,. Ali virtopiit'
vinorr>clnih krajcva rugaju sc t()n) ;rii'u sit sjcvct'it. Spltrr jolski voinik

/(rrsrt i, tt s1ticlt, !r'slttlii lt

ltitrr, tt, Ilurolti,

prezir i ne dotide ga, jcr jc >nalik urinu paripa ktlji ima groznicu<.
Pet godina kasnije, ipak sc usudio da ga kusa. Ali to Sto jc pio ditavc
vederi, bile su >>posude purgativa(201. Ono Sto dokazuie daic Karlo
Peti Flamanac, njegova je strast prema pivu, kojeg se neie odreii,
dak ni zawijeme povladenja u Yuste, usprkos preporukama svojeg
talij anskog lij ednika2o2.

( )grc(

koji prisustvuic bici kod Nordlingcnlt, ptlkazuic prcnr:t njcmu

Jabukouaia
Dvijc rijedi povodom jabukovade. Porijeklom je iz Biskaje, odakle
su stigle jabuke za jabukovadu. Onc se pojavljuju u Contentinu, u
selima oko Caena i pokrajini Auge, oko )il. i )OI. stoljcia. Jabukovada sc u tim krajevima spominje slijedeieg stoljeia, gdie je
prisutna iloza, iako na svojoj >trgovadkoj granici<. Ali taj uliezne
nastupa protiv vina: on konkurira pil'u, i to s uspjehom, jer pivo,
to su Zitarice, a to znati,li5avati sc ponckad kruha2o3.
Jabuke i jabukovada odjednom Ceuznapredovati. Potkraj XV.
i podetkom XVI. stolje(a sttiu u istodnu Normandiju (donja Seina
i Caux). 1484. godine jedan jc prcdstavnik pokrajine jo5 mogao
izjavrtr da je velika razltka izmcdu Donje i Gornje Normandije
(istodne) u tome, Sto ona ima jabuka kojih u drugoj nema. Uostalom u toj Gornjoj Normandiji, pivo, a nadasve vino (kao i ono iz
meandara vinograda za$tiienih Seinom), branili su se. Jabukovada
ie pobij editi tek oko 7 5 50. i, r azumliivo, kod malih livdi2o4 . Uspj esi
Ce joi biti joS oditiji u donjoj Maini, iet Ce tu od XV. stoljeia,bar na
iugozapadu pokrajine, postati piiem bogatih, dok ie pivo ostati
piiem siromaha. U Lavalu 6e ipak bogati pruianotpor sve do XVII.
stoljeia. Prije nego Sto se predaju, dugo ie vi5e voljeti lo5e vino
od jabukovade koju ostavljaju zidarima, slugama, sobaricama2o5.
Da li je nazadovanie u XVII. stoljeiu odgovorno zatai mali preokret? Naravno, Normandiia ie suvi5e blizu Pariza da bi taj uspjeh
jabukovade mimoisao prijestolnicu. Ali ne pretjerujmo: PariZanin
je bolje ili lo5ije godine , izmcdu 1791. i 1756. potroSio 121, 761
vina, 8,961piva i2,731jabukova6"zo6. U Njematkoj, konkurira joj
jabukovada od divljih fabuka, vcoma osrcdnji napitak.
25.t

tr livrol'ri (rrjr:zinc (crno 13t'lttricc prcl<orit('iti tck nlr trcnutltk),

,.lliklr jc novost, rcvolucijrt, ptljltv:t r:rkijcr i lrlkohol:t od litlrrica,
jt.tlnom rijc{ju: Tcstokit pi(;r. XVl. stoljcCc ilt tak<lrc(i stvara, XVll.
ilr rrnaprcdujc, a XVlll. ih rltsprostranjujc.
l(akija sc d<>biv:t dcstilacijtlm, >>pctcnjcm< vina. P<lstupak
z:rlrtijcva kotacl, ctlcunbic (al, mapski tlan i arnbic<ts, grdka rijcd,
tckuiina), koji su
1rosu<la dugoga grl.tkror. kojc sc m<>ic dcstilirati
jc
ncdvgjdinjcnica
it.k iskuSavali Grci, a zatim i l{imljani. Jcdna
lrc:na: naZapadu postojc kotl<>vi joS prijc Xll. stoljcia;postoji daklc
i rn<>guinost da sc dcstiliraju svc vrstc alkoholnih piia. Ali dug<r
str vino clcstilirali samo apotckari. llakija, razultatprvc dcstilacijc,
;r zirtim etilni alkohol, rczultat drugc, uglavnom >>suhe<<, Iijckovi
srr. Alkohol je tako mo'2dabi6 gtkrivcn oko 1100. u Italiji, >gdjc jc
rrrcclicinska Skola iz Salcrna bila naivaZnijc sredi5te kemijskih
isrrirlivanja< tog doba2o7. vjcrojatno samo pridc pripisuju prvu
rlcstilaciju ltaymondu Lullcu, umrlom 7315, ili onom dudnom
grtrtujuicm lijedniku, Arnaudu dc Villcncuveu, koji jc navodno
jc umro L3L3, zavriicmc
lrocludava<> u Monpellicru iParizu i koji
je ostavio djelo
i,'clnog putovania izmcdu Sicilijc i Provanse. On
lijcpa naslova: Otttuctnje ntladosti. Prema njcmu, rakija, aqua
t,itde, i:ini to dudo, raspr5ujc ncraspolo'i,enje, oiivljava srcc, lijedi
rrcl pr<rljcva, vodcnc bolcsti, paralize, groznice, ublaLava zuboboljtr, zastiiuje od kugc. Taj dudotvorni lijck uzrokovat ie ipak
srr.a$an kraj Karla Nevaljalog (7357): lijcdnici su ga omotali plaht()rn natopljcnom rakijom, koja jc, zbogbolieg udinka, blla za(iu('na krufnim Savovima, stcZuii pacijcnta.Ll iclii da raskinc jcdnu
otl tih niti, jcclan jc sluga priblilio svijciu: plahta i bolcsnik planuli
stI-)(!n ...
Taclugc'tjc jo5 rakija ostala lijck, osobito protiv kugc.JoS 1735'l'rrtktat o kenilji wrdi da jc ctilni alkohol >>ncka wst lijcka za
svc<2oe. On tada vci odavna sluZi i za proi'txodnju likcra. Ipak, dak
i rr XV. stoljc(u, likcri pr<>ir.vcdcni u Njcmadkoj na bazi varcnja
z:ri'itra, jo$ sc uvijck smatraju fhrmaccutskim proizvodima. l)t>
pr.ornjcnc (c ckr{i tck posljcdniih g<>dina stoljcCa i prvih kojc Cc
rrslift'tliti. tl Ni.irnbcrgu, I /t96, rakiitt n:tilltzi na ljubitcljc sltm<r

rrrt.rltr lxrlcsttit'itttit, lttttltt(i d:r jc grlrd prisiljcn da nlt prltznitnc:

rl;rrrt. zlrlrrlrnlrrlt' slohorlntr pro<litju ttlk<lhollt. .fcclan niirrrlrcr5ki

)55

r{efitarw nfrugat

$truEtufo rufl$war\rca

Piuo, uirto i cluban,J.Jcntsz. uant. de Velde: Mrtua priroda (1660) Hag:

Mauritslsuis. (Foto A. Dirtgjcut)

lijednik dak pi5c oko 1493: >Obzirom cta jc sada svatko stekao
naviku da pije aqua uitae, bilo bi nuZno da se prisjetimo kolidine
koju moZemo sebi dopustiti, i da naudimo piti prcma svojim
mogu6nostima, ako se Zelimo pona5ati kao plemiii<. Dakle, nema
dvojbe: tog jc datuma rodcno geprant Wein, uinum ard.ens, ili,
kako opet kaZu tekstovi, uinum sublimaturnz\o.
Ali rakija je polako izrr'icala lijednicima i apotekarima. Samo
L514. Luj )ilI je odobrio dcstilaciju udruZenju vinogradara. To je
znatilo, posvjetoviti lijck. 1537. Franjo I podijelio jc tu povlasticu
izmedu proizvodada octa i limunade, otkuda prepirkc kojc dokazuju daje ulog vci wijeclio truda. U Colmaru, pokrct jc vcd ran, i
grad kontrcllira pccarc i trgovcc rakij<lm joS od 1506; srolia taj
25(t

.Ilrt/Ifrlo I npfl(rvll(ti pfttnp t

Jrlcrt

lrr.olzvurl zilrrzirrur rrrft'sto rr ltot't'skittt i t'ltt'ittskirrr listittttir, l(aklflr

rrlrr.zo ltoprirn:r olrlik n;rt'iorutlttc irtcltrstt'ijc, tt ptl('ctktt llovit't't'ttt'
lr:ri'vlrpiltt:t, tlttl(tltlttt cclttt tt zcrlrlii nitprcclnilt vitttl1.1,t':ttlltr:r. Ali
lr;ri'vlrri skllpitju suviSt: clobt'c 1-r<lslovc, i od l5ll. trgovci ih sc
(c uspjcti tck pcclc:sct gtldittlr kitstlijtr.
lrolitrS:tvitju dotno(i. IJ ttlrrtc
l,r'cllirka sc nltst:tvila, [rudu(i cl:t su l(r5O. l>atvirri pon()v() tltlllili
l)l';lvo dit dcstiliraju, istinzr, pod uvjct<>tn dit sv<>jc proizvtldc Slrljtr
tr.govcima. I,rilika jc t<> da sc mcdu trg<lvcima rakijorn uodc svlt
sl:rvnlr imcna Kolmarskctg patricijata i da sc uvjcrim<l dlt tlt trg,ovitrit
vc( z;rutima visoko mjcstozrr.
Na ncsrciu, malo ima istralivanja tc vrstc da bisrn<l mogli
z;rcrt:rti gcografiju i kronologiju prvc industrijc rakijc. Nckc inrlil<:rcijc kojc sc odnosc na tlordclais navodc na pomisa<> da jc tu
l)('cara rano postojala u Gaillacu, u XVI. stoljciu, i da sc rakija tld
1721.212 slala u Antwcrpcn. Ali da li jc to sigurno? U Vcncciji
rit:rlrlctuite sc pojavlju jc,bar u carinskim tarifama, tek 15962tJ. [J
ttrrriccloni o njoj'gotovo ncma spomcna prijc XVII. stoljc(a. Cini
st' rl;r su sjevcrne zemljc, Njcmadka, Nizozcmska, Francuska sjcv('r'no od Loirc imalc wemcnsku prcdnost prcd zcmljama Srcrlozcmlja. Ulogu, ako nc izumitclia, tada barem zadetnika, imali su
lrolandski trgovci i pomorci koji su pro5irili pedcnjc rakijc na
:rtl:rntskom prodelju Ewope. Bavcii sc najvciom ffgovinom vina u
torl razdoblju, suodili su se s brojnim problemima kojc namc(c
tr:rnsport, oduvanje, slaclcnjc; pridodana rakiiadaje jadinu i najslalrijcrn vinu. skuplja nego vino, ista kolidina iziskujc manic transportnih tro5kova. Dodajmo tomc ukus vrcmcna...
Zahvaljuju(i potralnji i problemu transporta koji jc jcftiniji
n('!1,() za vino, pedenje rakije smjestava sc daleko u unutra5njost, u
vinograde Loire, Poitoua, gornjcg Bordclaisa, Pdrigorda i Ildarnit
( vinoJurahEona mjc5avina je vina i rakijc). Tako su u XVI[. stoljc(u
;roticajcm izsrana nastalc slavc cognaca i armagnaca. Svc jc bilo
v:rlno za tai uspjeh: lozc (kao Enragea.nt ili Folle Blctnchc u
pokrajini Charentes), kolidilc drva, blizina plovnih putcva. Od
l7'21t, prcko luke Tonnay-Charcnte slalo se oko 27.OOO badava
r:rkijc k,rlu 1" ch<>lazilaiz podrudja cognaca2la. Dcstilira sc dak i lo5c
vinrr iz okolicc Mcusc u [.orraini (od 1(r90, am<>'Lda dak i ranijc),
krr<r i k<>mina gr<>lda, i svi ti prt>iirvodi rijcdnim putcm stilu d<l
Nizozcmskc2r5. I'gmlrlt>, rakija (c sc proizvoditi svuda gdjc irll:r
sirovinlr. Ona (c sc ncizbjcln<l ptljirviti u vintlr<>dnim krlticvitnlt
jtrga: pokntj.f ct't:za, u Andltltrziji, u Kataltlniii, u l,angucdrlctt.
)17

I'eTflalflsa

IrI.r,''I?t

/ t\af ltta'{Hvgtslaaqt}ljf

t( Y

tl(} 5O strrPttit'v;t. lslt()tl t()g

;('1 rl;rit.tr.ZiSrrrr vriit'rlttttsl, t(, it'st'17
tlt'slilit':tli' l't'tlsit'd'tt;t
t(.:,1:1, l() i(. ,,llllll('2., litlitt vlrli:r ll;rt'iti ili llrtrtrrvtl

slilt)lli('v:t :tll<oltrll;t; tllt

itttt' tt'i ltt'littt', ()tl 7() tlo tl0
()2
ili ()3 sttrllrrilt.
otl
r,r lrrrilr.tr, tt.i ostrtittc it. ,,('isti illirit<
i
l,r'rliz.voclt't jl tlst:t jc lt'il<:t; l<tltlt<l ttlloztl:tjc Slllll() Clllllirijskc
ko.ii uvt>
rrr.grrrlptrrrt: 1'rpoinjcnt .svc clo Wcig,ct'tovih kotlt>vlt (177 ))
j95
dcklrti
ic
vluljlrt
Ali
tokrtrrs.
,1,. sl:rlno lilrrclcrilc, <.lvoslrtrkog
vino.odjcdnorrt
d:r
sc
, rr llt ri'tr itric translilrrnlciic kojc ic <lrnoguiiti

l,r,,rlitt't;t ttttsi

,lt.srilir.a, a clao ih jc mal<i poznati izumitclj, Ildouzrrd Adam, rodcn

g<llcm()m
I /(ru: onc ic sniziti cijcnu proizr,<ldnjc i pridonijcti
,.rlt'rtju alkohola u XIX. stoljciu2re'
i,otroSnja jc dotlc livo rasla. Ustalio sc <>bidaj da sc vojnicima
jcdniku i2.7702, niic
,r ijc lritkc di jcli alkohrl, Sto, prcma jcdnom li
iz navi,1,,r,,,1,, >losc udinkc<22o! Ukratko, \,oinik postaic pijanicom
industrijom'
ramom
prilici,
Jcdan
l\(', :r pr()izvoclnja rakijc, prcma
g

,.rrlilcski vojnik dak uvjcraro (17(t3) da vino i alkoholna piia

su ncophodnizazdravr rrrr.'rn()euiuiu >bolcsti tiuljcnja<, kao i da
iienc, navikavaju
mu5karci
Hallcs,
ff1nicc
t1.,i.,tr,i,. Cap i nosadi
.,','rlrr piju razvodnicnu rakiiu zatinjcnu paprom, 19 j" bio nadin
u Parizu' '[ako postupajr-r
I rr rrlrt:pro tiv p<>tczana l'ino, namctnutog
, l,.rsjctioci krdmi u kojima sc zabavljaju radnici pusadi' zvani
r

Kucrs je u Rttsiji alkoltol sirontahzib. Dobiua

"Trgouac ruskog kuasao.
sefennentacijorrt. jeirna ili kaclito iak ostataka kntLta ili kiselog uo6a.
Grauira J. -8. Le Prhtcea. (Autorou clo kur nent)

Proizvodn ja se brzo povciala. 1698. SBte izvozi samo 2"250

hl rakije; 1725,37.000 hl (to jc destilacija 168. 75Ohl vina); 1755,
65.926 hl (296.667 hl vina), Sto jc rekordna brojka uodi sedmogodi5n jcg rata, pogubnog za izvoz. Istodobno, cijcnc padaju:
25 funti aqge (7 ,61) 7595; 12, 7698;7, lTOl; 5, 7725; slijcdi lagan
uspon nakon 1731, koji 1758. ponovo dovodi cijene do 15 funti216.
Odito, valjalo bi povcsti raduna o razliditim kvalitetama2rT
iznad niske granice koju odrcduje >holandski pokus<<: uzorak sc
uzima u toku dcstilacijc u bodicu koja se ispunja do polovicc.
Palcem se zadcpljujc, obric i promuika: ako zrak k<>ji prodrc u
tcku6inu stvara mjchuriic odrcdcna oblika, rakij:r ima stup:rnj koji

lr

rliolidarima222.

t)rugi izvor uzitaka moda jc aromatiziranlh alkohola, zvanih

'la >>zapaliiva pi6a<,
,.,rtrqficr.s,kojc bismo radijc nazvali likcrima.
Traktaht o jelintct >inlaiu
lrrsc cl<rktor l,ouis Lcmcry u svojcm
(.")' Da bi im sc otklonio taj ncugoi,,,rrutlt> opor i sagorjcli okus
kojima jc dalo imc rcttctJia' i
jc
sastava
viSc
,1,,,, ,,krr, izmi5ljdno
alkohol u kojc su umijcsani
ctilni
l.< ji nisu nista clrugo do rakiia ili
Gui
sastojci<<22j. U XVIII. stoljciu moda je lansirala likcrc'
':',liiJiii
l,;rlin, uvijck ip."*o., cla sc naruga zanosima sv<ljih suvrcmcnika,
,,,. ,,,b.r.ovlja'cla ukalc na slavni rossolis, koji je_ do5ao iz lt:;iliic:
,il'tti ros solis (na latinskom, sundcva rosa) nibil babet solare sacl
iyttattnt<,pisc on22a. Ali blagi alkoholi dcfinitivno su usli u naviku,
r'lr.tkraj sioljcia drbri graJanski prirutnici, poput (Jredene ku(e,
rrzct (c t'tdlrtak da <lpiiu >>pravu mct-odu priprcmanja svih vrsta
i
lil<t,*r (...) prcmn t,lilansk.j mt>di..22i. tt XVttt. stoljciu, vi5c sc
parizu:
anistlvc
Sttclt,
v<tdcit
u
rrr.lr*rjc,rjc5:rvinc k.jc sc prt>daju
v.tlicti s li:rnlip,r',.rr-t, rulidastc v.dicc (kojc sc pr.izv.dc k,<r
,,r.rrl,it".:rsto< viltr), pojadlrno zuiinimlt), likcri nlabazi vtl(lt, voclict: s
llirr.ll:rtl.sir, nlr 5:izi 5t.(r:rlr i runllt, v<ldic:t <ld cclcrlt, k.mtlrltt:t,
votlit'c tisrrCtr gvit'tttv:t, k:rrlrnlili(:r, lrtlTltnskc v<lclicc, vo{icc otl
I

J5t)

l;anttt

ttl

lln t u t I c I /,1

t t' t t

k I tt

n,

r t,r t l,

It

I t t I tt I I t

kavc... Vcliki cclltitr pt'oizvorlrrjc tilr >vorlit':r< ;<.' l\4ontpr.lit.l', rr

blizini rakija l.angucdoca. vcliki porrosat otito jc r';rr-i2.. tJ ulici
Huchettc, trgovci Montpclicra oprcmili su vcliko sl<ladistc u kojcm
se krdmari snabdijcvaju na vcliko226. ono sto jc u XVr. st<>ljciu bilo
rasko5, postaie tekuiim proizvodom.
Nije jcdino rakija osvojila Ewopu i svijet. Najprijc jc antilski
Scier dao rum koji ie osvojiti Iinglesku, Holandiju i cnglcskc
kolonije u Amcrici, jo5 vi5c ncgo Ewopu. priznajcmo cli je to
veoma uvaLeni protivnik. u Ewopi, rakija od vina susrcie rakije
od jabu-kovade (kojc ie u XVII. stoljciu dati ncusporedivi carvados)227, kru Ske, 5l j ivc, tre5n j e. ViSnj evada, porij ekl om iz Alsacea,
Lorraine, Franche-Comt6a, upotrebljava se oko 1760. u parizu
ka.o lijek; maraskino iz Zadra, slavan oko 174O, monopol je
venccije koja ga ljubomorno nadgleda. suparnici su nize kvalitete,
ali isto tako opasni, kao komovica i alkoholi od Lita. oko 1690.
zapo(ela jc u Lorraini dcstilacija grd,:danog rropa. Za razliku od
rakije koja traLi blagu, ona zahtijcva jaku vatru, pa prcma tome i
velike kolidine drva. obilje drva u Lorraini odigralo jc svoju ulogu.
Ali ta destilacija ie sc pomalo prosiriti i llurgundijom, i njezini je
komina uskoro postala najslavnijom od svih, a uobidajila se i u
svim vinogradima Italije od kojih ie svaki imari svoju gt"ctpplt.
Veliki konkurcnti (pomalo kao pivo prema vinu), bila su
alkoholna piia od iitarica: Kotttbrartd, votka, whisky, gin, klekovada, koje sc javljaju na sjeveru >trZi5ne< vinorodne granice, a da
nam nisu todno poznatr podcci njihova 5irenja228. Njihova je prednost: skromna cijcna. U podctku X\{III. stoljeia ditavo londonsko
dru5tvo, od najniLce do najvi5cg, svjesno sc opija ginom.
Naravno, duZ sjcvcrnc vinorodne granice niZu se zcmlje
pomije5anih ukusa: Iinglcska, otvorcna prcma rakiji s kontinenta,
kao i prcma rumu iz Amerikc (puncb tu doLivljavaslavu), pijc svoj
whisky i svoj gin, a jo5 vi5c Holandija, na susreti5tu svih vinskih
rakija i Zitnih alkohola svijcta, ne iskljudujuii rum iz Curagaoa i
Gvajane. Svi ti alkoholi, procjcnjivali su se na amstcrdamskoj
burzi: predvodi rum, zatim rakija, a daleko izanjihsu alkoholi od
Litarica. Njcmadka izmedu ltajne i Elbe poznaje takodcr dvostruku
potro5nju 776O, Hamburg je iz Francuske primio 4.000 ba(ava
raki)e, od po 500 litara svaku, Sto iznosi oko 20.000 hl. Zcmljc
zitnih alkohola zapodinju tck s onu stranu Labc i oko Ilaltika. lstog
datuma, 1760, Lubcck jc uvcza<t tck 400 badava flancuskc rakijc,
Kocnigsbcrg 100, Stockholm 100, >l.iibcck vc<>ma malo, i t<l s:rm<r
z:r Prusku<. -fcr I'otjsktr i $vcclsku, oltj:r5nj:rv:r S:rvury, i:rk<l nistr
)60

,{rplfrro I ntlrntllo:

lrttrc I pt(rt

,,r't.zt.r'villtrriir' rttl tlrrrgilr l)l'('lll:l lttttt lt'sloltottt pitttt (...), viSc vrllc
r :rliijc ott 7il;tt'it'it l'l('ll() vittslit' t'ltliiit'tt/2"'
livr.olllr ic, rr sv:rkorn slrri'trirr, isrrvisc dobro uslljcl;r u svojoj
.rllioltolrttij rcvoltrciji. ()rtlt jc u lrlkoholu pr<lna5la svakodncvnc
poticlrtcljc, i"fti,-," k:rlorijc, sv:rk:rko d<tstupnu rasko5 okrutnih
lrosljcdiclt. [Jskortl ic tu i driava naii koristi.

Al

koholiz&m izuan EuroPe

)oisra, ncma civilizacijc koja nc bi pronaSlasuoie lli suoja rjesenja

nekog biPr.()[rlcma piia, osobito alkoholnih. Svaka fermentacija
pruZa
sok
to
Kanade,
i1,,(rg prointr>da daje alkohol. Indijancima
I

,,,u.,iti; Meksikancima, prijc kao i poslijc Cortesa, pulqtte, od

.,13',u',, koja >opija kao vino<<: najiskorjcnjcnijim Indi jancimaAntila
rli .f u7nc-Amclikc, kukuruz ili manioka. Cak i I'upinambasi, u
,,rllcvu Itio dcJaneira, koje jc upoznaoJean de L6'ry 7556, imaju
,,, .sr6jc svctkovine napitak na bazi proLvakane, a zatim fermenrir.:rnc manioke2:o. Drugdje, palmovo vino samo je fermentirani
:,0k. Ilwopski sjever je imao sok svoje breze, pivo Zitarica, a
l:\,r.()pa, oiobito-sjevcrna, sve do X\lt. stoljeia medovinu. Daleki
rsttrk, vcoma rano ima riLino vino proizvedeno najde5ie od riZine
rlr rzi.

dao Ewopi prednost nad svim tim

supcr-alkoholno piie prema
proimcdu
da
moguinost
r r:rr.r;rlima,
calvados, komovicu, ravotku,
rzlr<rru: rrm, *hisl<y, Kontbrctncl,
kotla? Da bismo to
cijevi
l.ijrr, gin, koje mora isteii iz ohladene
,l,,znali, valjalo bi saznati, provjeriti da li rakija od riLe ili prosa na
r);rlr:kom isioku postoji prije iliposlijc kotla naZapadu, koji datira
otl XI-XII. stoljcia.
llvropski putnici, odito nam ne daju odgowor. oni utvrduju
an"requi, podetkom XWL stoljeda u gusarskom
lrr.isutnosi
^roku,
Alliru2:rr. U GuclZeratu 1638, jedan putnik, Mandelslo, smaffa da
liker veoma ugodan za
1t' ,;tart-i, k<rji sc dobiva od palmi... blagi
koji ig-neka
imlate.ara,,
datulja
i
i'it't'<., i cloclajc: >>lz, ril,c,Sciera
Za
u
Ewopi<<232'
radi
se
koja
vlst rirkijc, ia(c i ugodnijc ocl one
pije
u
Japanu
rrlrrr(cnog lijctnika ka<l Sto jc Kampfer, sacki koji
a
vino<<,
Spanjolsko
>>iaka
kao
piva,
jc
vrst
rii7ina
1ir,,lrl;, irxln;r
osim
vrstBrannhusina
ncka
jc
u
Sijam.u,
ku$;ttl
koii
rf ;rl)r.()tiv, lrtrt
k,,l,.g lrrrtrrit'i trklrztritt i na orak2JJ. Isto tako ono kinesko vino na
l,;rzi',,ir.rr1)llo,l t)t.()s;l(( iti rii(., klrlc jcdn:r jczuitska prcpiska, >>zaI)a

li jc kotao za rakiiu

26t

\,nt

ttttt

I I ln t u lr I /
r

.\ I t't t I' t

ttt'

tt

l' h I r t t t

,lrrll{rro I rqlttt,lltt; ltntnt' I ltlltt

tc

Irt'(.nt;l lrrrirr i l)l'('l)orrr('rric tlrt st't)l'r() l'ilsl)l'oslt'ittti itttctttt Alllti'c na

.'l('v('r'u Nlt'lisili:r, lioji g;r ioi ttt'poztt:titt. ()sirrl korjsti kojc valja
or't.liirrtrli, t)('lIl:l lloljt'pl tt;t('ittlt tllt ittr SC nllll)ctnc >>nOVa pOtrCba
Lo;lr ilr 1lt'itttot':tv;t tllr llrizttttju svtlju tlvisntlst () namar,2"o. 'I'ako su
vt.r, lrosttrpali Iirrglczi i lrt'itttcuzi u SjcvcrnojAmcrici, jcdni Sireii,
rrslrrl<os svim kraljcvskim zabrantma, rakiju, a drugi rum.

pravo jc pivo<. tl rrjcg:r st'd't'slo tlotllrjc vr)rit', rllilo zt'lt'tto, lriltr

uScicrcn6 ili suScno nrr suncu(: ()tLrdrt itrtt:ttit >viIt() tltl tlttttjlt,
trc$anja, gro'Zda<<.Ali Kinczi piju i rakiju >koja jc proSla kroz kot:ttr
i toliko je jaka da 'Zari poput Spirita<2r4. Nc5tt> kasnijc, 1793,
Gcorge Staunton pijc u Kini >ncku vrst Zutog rilinog vina<< kao
rakiju. >Ona jc bila boljc pr<>izvcdena od vina, jcr ono jc opicnito
bilo mutno , praznaokusa i uskoro je postajalo kisclo' I{akija jc bila
jaka, bistra, i rijctko jc imala miris paljcvine<. >I'onekad jc bila
toliko iaka, da jc tak jaia od Spirita(235; Napokon, Gmelin, Nijemac, istraZivad Sibira, dajc nam, ali tck 1738, opis kotla koji
upotrcbl j av aiu Kinezi236 .
Ali, problcm je u tomc, kad je zapr>(ela dcstilacija. Gotovo je
sasvim sigurno da je sasanidska Perzlia poznavala kotao. Al Kindi
govori u IX. stoljciu nc samo o destilaciji mirisa, vei opisuje
napravc kojc sc za to upotrcbljavaju. On govori o kamforu koji se
dobiva, kao Sto znamo, dcstilacijom kamfor<>va drva2ttj. Kamfclr se
dakle vcoma rano prolzvodi u Kini. Uostalom, ni5ta ne opovrgava
pretpostavku da je rakija blla poznata u Kini oko lX. stoljeia. To
bi se moglo zakljuditi iz dviju pocma razdc>blia Tang, koje govore
o poznatom sbao sbitt (destiliranom vinu) iz Seduana u D(. stoljciu. Ali valja vjerovati da problcm ostajc nejasan jer u istom
kolektir,rrom djclu (7977) u kojcm Il. H. Schafer ukazuje na to prvo
javljanjc, M. Frccman stavlja podctni razxoi tchnika destiliranja na
podctak XIL stoljcia, dok ih F. \fl. Motc istide kao inovaciju XII. ili

KII.

('\tl,nlada, iaj, kaua

ll isto vrijcmc

kad i alkohol, ili gotovo u isto wijemc, Ewopa, u

rrt'rliStu svjctskih inovacija, otkrila je tri nova po dralainai okrepna
lritirr: kavu, iaj, dokoladu. Svatri preuzetasuizzemalja s onu stranu
!n()r':r: kava jc arapska (nakon Sto je bila etiopijska), daj kineski, a
i'ol<oluda mcksidka.
dlokolada jc stigla u Spanjolsku iz Mcksika, Nove Spanjolske,
r rlio I 52O, u obliku kru5diia i plcltica. Ne treba se duditi Sto je ima
rr Spanjolskoj Nizozcmskoj ranije ncgo u Francuskoj, i anegdota
Lojrt prikazuje Marie-Th6rEse (vjcndala se s LujomXIV 1659) kako
pot:rjicc pije dokoladu, Sto je Spanjolski obidaj kojeg se nikad nije
i,r,,gla odrcii, dini sc istinitom2al. Njczin prvi uvoditclj u Pariz, bio
1t' vjcrojatno, nckoliko godina ranijc, kardinal ltichelieu (minisrr'ov brat, biskup Lyona, koji jc umro 1653). I-o je moguie' Ali
t.ol<olada se tada smatrala lijckom i hranom: >>Cuo sam jednog
slrrgu kako govori<<, iznosi kasnijc jcdan svjedok, >da je on (karrlin:rl) upcltrebljava kako bi ublaZio iudi svoje slezcne, aniezinu
t;rjr.ru jc dobio od Spanjolskih redovnica koje su je donijele u
l:r':rncusku,,2az. eokolada jc iz Francuske prodrla u Englesku oko

stoljcCa2'18.

Rilo bi daklc tc5ko da sc u tom pogledu prvenstvo dade bilo

Zapadu, bilo Kini. Mo'Zda bi valjalo upamtiti perzijske izvore,
buduii da sc kincske rijcdi kojc odreduju rakiju, oslanjaju na
arapsku rljet. araq. Nasuprot tome, ne treba zaboraitr da su
rakija, rum i agua at'diente (rakija od Seicrne trske) bili otror,rri
darovi Evrope ameridkim civilizaciiama. Vjeroiatno je tako i s
mezcalom, koji se dobiva dcstilacijom srZi agave i koji je mnogo
jadi od pulque, Sto sc dobiva iz iste biljke. Indijanski narodi
beskrajno su patili od tog alkoholizma koji im ic bio podaren. Cini
se da su se civllizaclje, poput onc na Meksidkoj visoravni, gubeii
svoje okvirc i svojc drerrnc zabrane, bez suzdrZavania prcpustilc
iskuSenju koje je od 1600. donijclo strahovita pusto5cnja. Zamislimo da je pulcy.te drlavi, u Novoj Spanjcllskt>j, dtlntlsila p<ll<lvicu
od onog Sto su joj davali rudnici srcbra2-r9. Itijcd jc u<lstalom <>
svjcsnoj politici novih gospodar:r. 1786, potkrali Mcksik;r, llcrnard<l dc ():rlvcz, hv:rli njczinc posljcrlicc, istiic sklon<tst lntlij:ttxtclt

1657.

I'rvo joj 'jc pojavljivanje bilo ncupadljivo, nestalno. Pisma

l\4rrrc de Sevigniz/'3 kazuju da je dokolada izazivala bijes i bila u
rrcmilosti l)vora. Nju samu uznemirivale su opasnosti novogapiia,
liejc sc, kao i druga, uobidajilo miiesati s mlijekom. Doista, valiat
t'c pridckati doba Rcgcntswa da se dokolada nameme. I(egent je
rrspio, i otada >iii na dokoladu<, znadilo jc, prisustvovati jutarnjoj
rrtrclilcnciji princa, biti u njcgovoj milosti2aa. Ipak, ne treba prerr:rglrrsirvrtti t:rj uspjch. LJ I'arizu nam 1768 . kaLu, da je >>Veliki piju

rl
I

)6J

t,
EI
AI

ti
II

lronck:rd, strtri tcsto, it. narod nikada.< Jedino podrudje gdie ie

,l,rlir1"t,, triigml' jcst Sp:rnjolska: svaki sc stranac ruga gustim
i.trl<rrlrrtlirrnlt, ntttniris:tnitrt cirnct()tn, u kojima uLivaiu Madridani.
Niic st' tl;tklt' llt'z v:rlilttrih t':tzloglt, <lko t7'27, u ll:ty<>nncu nastanio

26t

I:ozuncl llruuilel

/,\ttv,htul

rtrukkkt i4lk:e

suultno l r\ailoutlot pfiafis 1 Ptcfi

i r,r.ni, i to jt' t't'tti t':ti. I it'tl:rtt i tlt'trgi, t'tti'tto sc v:rlilrjtr i pt't:vtlzc tt

vt.l il< i rrr slrntltrt,inYr oltl()lcnirn ()lttvottt ili ktlsitrtltrr.
IJ lrritttcttskttj, ttovo sc Pi(c 1>tljlrvilo tck l(r35. ili 1(r36, prcma
l)r:llrr.lirrcu, 1li ni izd:tlck:r nijc gdmah d<>bilo gradansko pravo'
Nrr.iprijc jc bilo c.lano na provjcru jcdnom mcdicinskom kandidatu
t,rji t 64i. p,<>drL1at tczc o daju: >Ncki od na5ih lijcdnika su ga
,1rulili, po ,", piSc Gui Patin, prcdbacivalo dekanu Sto je to odobrio.
Victlct t"t" gi i smijat iete mu se<. Ipak, deset go-dina kasnije
( I 65D,j ccl na clr uga. teza, pod pokrovitel j swom kancelara S6guiera
(On sam je bio strastveni pristasa daja) isticala je wline novog

iokotada u iponiottkoj...: Zurbaran: Dorudak s dokolaclom, Muzej

Besangon. (Foto Bulloz)

Zidovski ffgo\rac Aron Colace, dija nam je prepiska ostala oduvana.

lJ vezi s Amsterdamom i trZi5tem kolonijalnom robom (osobito
kakaom iz Caracasa koji desto dini takve nepredvidive obilaske),
on iz svog grada nadgleda trZi5te poluotoka2a5.
U prosincu L693, u Smirni, Gemelli Careri jeljubezno ponudio dokoladu nekom turskom agi. Pozlilo mu je, >bilo stoga Sto se
opio (nci u to sumnjamo), ili je to izaztrao dim duhana, i silno se
na mene naljutio govoreii da sam mu ponudio to piie kako bih ga
uznemirio i oduzeo mu sposobnost rasudivan ju...rr'nu.
U pratnji Porargalaca, Holandana i Engleza, b) je stigao iz
daleke Kine, gdje se njegova upotreba pro5irila deset ili dvanaest
stolj eia ranij e. Dug, teiak prijenos : trebalo j e uvesti listiie, daj nike,
porculanske Salice, a zattm okus tog egzotidnog piia kojeg su
Ewopljani upoznali najprlje u Indiji, u kojoj je pijenje daja bilo
veoma rasprostranjeno. Prvi tovar daja vjerojatno je stigao u
Amsterdam oko 1610, na poticaj Oost Indische Concpta.nie2a7.
iajno drvo - u XVII. i X\[II. stoljeiu kaiu (ajevac, ali rijcd
drvce je kojemu kineski seljak berc liS(c.
nije uSla u upotrebu
daje
carski daj, to cjcnjeniji Sto su listidi manji;
Prvo, malo inje*no,
zatrm se su5e uz vatru (zcleni daj), ili na suncu: taj ta.da fcrmcntirir
264

rlrpitka2"8.
u Iinglesku daj je stigao posredswom Holandije i londonskih
je
kavana koJe su lansirale tu modu oko L617. Samuel Pepys ga
prvi put pio Z5.rujna l66o24e.Ali Indijska kompaniiazapo(elaga
u
i., ,roziti tek 1669250. Doista, potrosnja daja postat Ce znatna
promet
izravan
zapodinje
itvropi tek izmedu L72A. i 7730. Tada
izmcbu Dwopc i Kine. Svc do tada, najveii dio trgovine odvijao se
l6L9; kineske dZunke
lrrcko nataviie koju su Holanclani osnovali
i malo tog(.aia koji je
terete
tlonosile su onamo svoie uobidajene
rn()gao podnijeti taj dugi put. Holandani su u jednom trenutku
,rspicli iu .r.- pla;,iu tii tai iz lrou Kiena novcem, vei balama

... I rt ttultit: Lor4qbt (1702-1755); dokolada. (Foto Anderson-Girautlttu)

265

l;cnu r ntl I ln

ttk

l.'l /,\

t'

tt

l'

t,','

t t t t lt

It

Itt I

rt

t'

kaduljc, koj:r jc i u l')vlopi sltriillr z:t prilrt'r'tniuli(' I):ll)illi:r l<ojcg:t

su ljckovita svojstva bila vcornrt hvrtljcn:t. Ali Kinczi ttistr lrili obmnriuti: taj jc imao vi5c srcic na cvropskoj strani15r.
Veoma brzo Iinglczi su nadma5ili H<llandanc. lzv<>r.i iz K:tntona su slijcdcii: na cnglcskim brodovima, 6 milijuna funti (tcZine); na holandskim, 4,5; na Svcdskim 2,4; na francuskim 2, I ; 5t<>
iznosi 15 milijuna funti, ili oko 7.000 tona. Malo pomalo bilc su
osnovane pravc dajnc flote; svc vcic kolidine suhog liSia iskrcavaju
se u svim lukama koje imaju >indijske obale<: Lisabon, Lorient,
London, Ostende, Amsterdam, Gotcborg, ponekad Genova i Livorno. Porast je golem: iz Kantona polazi 28.000 >>picula< (edan picul
= oko 60 kg) godi5njc od 173O. do l74O;115.000 od 1760. do
777O; L72.OOO od 1780. do 1785252. Ako podetak smjestimo, kao
Sto kazuje George Staunton, u 1693, moii iemo, stoljeie kasnije,
zakljuditi >poveianjc od 1 do 400<. Svojedobno, i najsiroma5niji
Englezitro5ili su 5 do (r funti taja godiSnjez5t. To, na kraju, toj
ekstravagantnoitrgovini daje pravo licc: samo jedan ncznatan dio
zapadne Evropc, Holandija i lJnglcska, odaju se tom novom piiu.
Francuska je tro5ila najvi5c desctinu od svojih vlastitih tovara.
Njemadka je vi5e voljcla kavu. Spanjolska ga je pila jo5 manje.

iaj:

ctatatj kineske slike iz XVIII. snlicta. Mrs(e Guinrct. (I;otct ()iratt-

cloru)

.\rrr'rfrro t tlttl(ratlJ(r: f,r-(,fr.' , [,,1 tt

Ilolandanti za stolorrr, s Kittezinta, onako kako ib uide Japa'n'ci

l)esbirrti, u XWil. stolietu. Piiu. taj' Kabinet grafike' (Otis&k B' N)

tt'

Da li je istina cla ie novo pi(e zamtjenilo gin_@iie diju je

proizvodnju vlada oslobodila poreza kako bi se borila protiv
irsvajadkitr uvozy s kontinenta)? Da li ie on1; bilo lijek protiv
ncporecivog pijanstva londonskog druswa u wijeme Georgea II?
lli je naglo"oporezivanje gina 775L254, s jedne strane, opienit
polast.ii".r" iitarica, s druge straner i5lo u prilog uljezu, na glasu
yietenje prehlada, skorbuta,
iJa je izmedu ostalog, odlidan za
groLnice? Bio bi to kiaj Hogarthove >>ulice gina<<. Caj u svakom
siudalu pobjerlujc, i drtiava ga podwgavabrrt-nom oporezivanju
(kao u kolonijama Amerike, koie su u tome kasnije nasle povod
), pob.rn,r).'Ipak, nevicleno krijumdarenje uzima maha, iznoseii
,rt o 6 ili 7 milijuna funti, koje se svake godine unose s kontinenta
sjevernim morem, preko La Manchea ili Irskog mora. u tom
kiilumdarenju sudjeiuju sve luke, sv.e indijske kompanije, novdarska aristokracijaAmsterdamai drugih gradova. svi su u dogovoru,
r:rdunajuii tu i cngleskog potroSa(a255 '
,to; stici kola ukllurl;e samo sjeverozapadnu Ewopu, nedosod 1567 ' iako
r^1c v.r'lin p,rt ,isud, Iiusija. Cai ie tu poznat
^?it!?
,.,i"g,r,,r,, p<itr.Snja nc postajc opicnitom prije Nerdinskog ugovora
( l(rtt9); ()nir sc osobito ustaljuic tck znatno kasnije osnivanjem
,lrlrnu'., Kitrf ki, iUlno ()rl lrkutsklr. Citamo u jcdnom dokumcntu s
267

tana ncl llra uile I /

SI

ru k t uw s wt k

kraja stoljc(a (pisanorn rra lrancuskotrt), u lcnjingrittlskint :trhivima: >l(obc kojc d6n6sc Kinczi su nckc svilcnc tkaninc, ncki
predmcti od laka, malo porculana, tkaninc iz, Kanttlna k<ljc mi
iazivamo nankin, a Rusi hirri i znatnc kolieinc zclcnog taja. on
je mnogo kvalitetniji od onoga koji Evropa dobiva prcko mora, i
nusi su prisiljeni da plaiaju do dvadeset franaka po funti, iako ga
rijetko preprodaju z petnaest ili Scsnaest. Da bi nadoknadili tai
gubitak, nikad ne propustaju da povise cijcne svojih koZa koje su
[otoro jcdina roba koju Salju Kinczima, ali to jc lukavswo koje se
manje okreie njima u prilog, a vise ruskoj vladi koja nameie porez
od dvadesct i pet posto na svc Sto se prodaje i na sve Sto se
kupuje<256. Ipak, potkrajX\IIII. stoljeia Rusija ne uvoziviSe od 500
tona daja. Daleko smo od 7.000 tona koje toiiZapad.
Zabilje:Zimo, zakljudujuii to poglavlje o daju na Zapadu, da
se Ewopaveoma dugo ne1eznagdomoii te biljke. Prva dajna drva
bit ie zisadenanaJavi tekL827, na Ccjlonu tek nakon 1877, nakon
pusto5cnja koja su praktidno uni5tila polja kavovca na otoku.
Taj uspjeh daja u llvropi, makar i ograniden na Rusiju, I$izozemsku i Englesku, velika je novost, ali gubi na vaZnosti ako se
prosudujc na razini svijcta. Najveii proizvodad i potrosad daja jos
i donur je Kina. eaj u njoj ima ulogu biljke visoke civilizacije, istog
stupnja kaolozana rubovima Sredozemlja. Obje, lozai daj, imaju
svola geografska podrudja gdje im se drerrni uzgoi pomalo transformiiao, usawsavao. Rr1lna obrada je neophodna da bi se zadovoljili zahtjeiupuienih porosada . eai,poznat u s_eduanu jos prije
,raj" er", osvoiio je cijelu Kinu u MIl. stolje(u'57, iKinez1kate
nam Pierre Gourou, >profinili su svoj okus, tako da su znali
razlikovati ra:zlititewste daja i uspostaviti suptilnu hijerarhiiu (...).
sve to dudno podsjeia na vinogradarstvo drugog kraia starog
svijeta, koje je takoclcr rezultat tisuiljetnih napredaka koje je
ostvarila civilizaciia sel j aka<2t8.
Svaka tzgoiena biljka stvara ropstva. Pripremiti tlo, sijati
sjeme, obrezivati dajno drvo kako bi ostalo grmoliko umjesto da
raste kao drveie >Sto i ieste u divljem stanju<<, briZno brati listiie,
zatim ih obraditi istog dana, osusiti ih prirodno ili zagrijavanjem,
provalj ati th i zattm ponovo su5iti... U Japanu, postupak su5enje(manja
-valjanje moie se ponavljati Sest ili sedam puta. Neke wste
jos
vise o
o
tlu,
o
raznolikostima,
ovisi
proizvoda
ili veia finoia
je
od
drugih,
mirisnije
lisie
proljctno
dobu berbe, buduii da
napokon o obradi kojom sc razlikuju zcleni i crni daj, itd.) mogu
sc prodavati po cijcnu zlatt.'l'<l su naibolji zclcni dajcvi k<ljc
2(,tl

lvattrt t7La7,

il et I r1l It:e

rtv,

f:rj tr 1lt'nlrtr koii sc t()l)i u k-iptr(oj v()di

lirc:tnit tlrcvnoj kirrcskt>j mctodi,
irrlroravllcnoj u Kini *,,r'r'r,ri, i koj;r jc niltrtijcnicn1za slavnu dajnu
."." r-r., or n i l u ('lh a-n r>-y u.' l'a j c cc rc m tl n i j a tako sl ozc na, -k aLc iedan
mcmoar iz XVIII. stoljcca, da jc potrcban, ako sc zcli dobro nauditi
vjc5tina, >uaitcli u toj Zemlji, kao Sto je u Ewopi potreban za udenje
plcsa, poklona, itd<<259
'
kao vino, kao svaka
J". daj, nararmo, ima svojc obrede,
urgJi.nuUii;f.u koja se postujc. eak i u siromasnim kuiama Kine
i lXpi""uvijek ;e, u sviko doba dana, pripremljena..kipuia vodau
zi iai26o. Nijeclan gost ne bi mogao biti primljlnbez Salice daja i
L"grh- kineskinikuiama ,poitoli za to<<, informiraju nas L672,
,ofr."-o, kao ukrasen stolii (tradicionalni niski stolii), mala griialica u blizini, kutije s laclicama , zdjclice, Salice, tanjuriii, ili(ice za
Joito, kandirahi seier u komadiiima oblikovanim poputliesniaka
koji se drLe u ustima dok se ispija daj, Sto manje mijenja njegov

klttl
.f :rJratre i trptttt'clrliltvltitt
'iumlgsto'o[itntig
lililcvrrnlrr;,

I / t tt

tl

ruh

r.Jr)sl

hffskc kttutrl'rc u Istanbuht. Kabinet gra.fike. (Otisak B.

N,)
269

\'t

t,

trtt

lt

ttttrI

r'l

'\ I t t t l'' I t t t

t'

\t

"'

I'

lt t i

"

t t'

ukus. Svc It), l)()l)l':la('r]o jc r';rzli('rlittt ttst't't't'('ltilll \'()( ('lll, srrlrirtr

kao i tcku(im, k<>jc Kinczi 1lt'lrvc tc('rrijirrt i trgotlrtiiirll<<'r('r l'tt'gtr
Iiwopljani. Dodajmo ipak da ga, prcmlt jcdnorrt pttttril<tt iz XlX.
stoljeia, u sjcvcrnoj Kini, gdc daj nc uspiicva dglrro, >liucli nilil-r
klasa poznaju samo kao raskos i piju toplu vodu s istim uZitkorn
kao bogati svoi zclcni daj - izadovoliavaiu sc timc da ic niujvaiu
taiemi62. Da li to drustvcna navika daja Siri taj dudni e?"scttz toplc
vodc? Ili, nije li pravilo da sc i u Kini, kao i uJapanu, svc pijc toplo:
daj, saki, alkohol od ri'Ze ili pr6sa, voda sama? O. dc Las Cortcs,
pijuii Salicu hladnc vodc, zapaniuic Kinczc.ft"ji gi.99"Zi,Y i
pokuSavaju oclgovoriti ()d tako Opasnog dina26j. >Kad bi Spanjolci
koji u s,ako godi5njc doba strasno piju lcd<, kaLc icdna yco_Ta
muclra knliga (1762), >dinili kao Kinczi, ne bi mcclu njima vladalc
tolike bolcsti i toliko oskudnosti i suhoic u njihovu tcmpcramentu264.<<

piic u Kini i Japanu, tai ie osvojio, ali u

manjoj mjcri, prcostali dio Istoka - Za duga putovanja, on se
priprcma u dvrstim plodicama koje karavanc j)ka veoma rano
Kao univcrzalno

p.".ror" na'fibct, polazeci od Yangzc Kianga,-najstrasnijim putem

koji postoji na svijetu. Karavanc deva prcnosile su ga u Rusiju, sve

aok nilc bila postavliena'icl)eznidka pruga, a plodice daja jo5 se i
clanas tro5e u nckim krajevima Sovjctskog Saveza'
U islamskim kr:rjcvima daj jc takoder doZivio uspjeh' U

Maroku, vcoma zasladcndaj od mctvicc postao je nacionalno piic,

ali tu je stigao tck u XVIII. stoljciu, i to posredstvom I]nglcza. on
ie se proiiriti tck u slijcdeicm stoljciu. U ostalim krajevima
islama, slabo su nam poznan njcgovi putevi. Ali ne treba li primijetiti da su uspjesi taiazabilieZcni u zemliama koje nc poznaiu
loiu: sjcvcr Ewope, Rusija, islamskc zemlie? Treba li zakljuditi da
civilizicijske biljlie iskljuduju jcdna drugu? Mislio je to ustdriz,koii
je 1724. rzjavto da se ne boji Sirenj a taiau Span jolskoj dok ga sjever
upotrebl j iva samo >kao nadom j estak za riictko -vino <265. Nasuprot
to^me, vina i alkoholi Evropc nisu osvojili Daleki istok'
U povijesti kave, mogli bismo zalutatt.Anegdotidnost, slikovitost, nepouzdanost zauzimaiu tu golemo mjesto'
Kavovac266 moidapotj ede iz P erziie, govorilo se, a vj eroi amo
iz Etropije: u svakom sludaju, kavovac i kava ne javljaju se. prijc
I45O. Tog datuma, kava se pije u Adenu. Potkraj stoljeia dopirc
do Meke,-ali 1511. niezina potro5nja jc ondjc zabraniena, a bit ic
to ponovo 1524. Goclinc 1 510. spominjc sc u Kairu. U Istanbulu
1515. Otacla, u pravilnim razmacim:t, tln:r Cc biti zabranjivlrn:r i

)7()

r'ltl,'tlll, l)l ():,ll tll(' :r(' tt Ittt:'lirlttt

l)()il(,\,() tl()llu:,l.ln;t II tttr'rlrtVt
( ,;r, s.r,,,, ,, Il,tt,t,,,,l.rr, Alt'Ptr, l\lztt rr..f o:' 1rt t;t' lir;rilt strll.;t't 'r' goltlvtl
rr yt'iit'tttC
s(. 1)()tl)r1't() rrrlottt:lt'lllt tt ttttrslitltltttslitltrr syiit'ttt Ali
'1,,r1,.,.,,,,.,.,r, tr isllrrrrsl<,i lrrtliji, irts rriit' tt.lri('ltjcttrt'rt'/.
ll zt.rrrljlrrrrlr isllrrrl1r ztrl)lrrlni pr.rttlici susrciu kavu i ptlnckad
li.vrvirr:, k,. t;rlijir.ski lijcirlik l'rirspcr<l Alpini268' k<lji.jc bo-ravio
u
rr Irgiptu oko 1590, ili i':rzrnctliivi putnik, Pictro dclla Vallc'
je
boja
t ;rr'igi:rclu I (r I 5: >'l'urci<, kalc .n, 'imaju napitak kojcmu
ne mijenjajuii
t rna; ljcti vcoma osvjcZulc' clok zimi snaZno griie'
I'ijc se' ne za
(".')'
toplo
pijc
s., i irstalu6i uviick isto piic kojc sc
gutljajima'
to.u
i
vrijcmc .rtr..rt r, vci nakbn njcga, kao poslastica'
prijatclja' Nema
lirrkO bismo sc Sto cluljc ugoclno os ichliu drustr''r-r
vatru porcd
sll'.rpo na kojcm ," ,rr-t. nL pijc' Stoga oclrLavalujaku
mic5avinom'
tom
isounjcnc
ti.li clrlc .rrul" po..ulanskc posudicc,
rade
i f.l"f ;" src aovbtlno toplo, postojc lludi kctli nista drugo ne
mogu'
Sto
.ij"l,lm clru5w, .,.rt" malc posudicc, naitoplijc
',r.'g,,
u mcduvrcmcnu. S tim
,f ,,i.,CiJ"okom komaclii clinjc kojJ fuatu
sc
Iirrrrrarcliiima i rim napitkom koii nazivaiu cabue, zabavljaju
sati<<z"v'
osam
do
r:rzgovorima (...) pon"k,tl i scdam
jcdan jc
Kava jc u Vcncciju stigla oko 1(r15' Godinc 1644'
u isto
rrurrscjski trgovac, cJc La lloque, donio prva zrna u, gracl'
se
nova
\643,
zakavwzzo.
posudc
i
,l,li,"-" kaclidragocjcnc Salicc
ti
svi
Ali
u
Londonu2T2'
pilzo'tt,
a 7(t57' moLcla
,l''.rga javlja u
navike
podctkc
ali nc na
r l;rlumi oclnosc sc samo na prvi dciazak,
rli jrtvnc potro5njc.
I)oista, kava jc u I'arizu naiSla na prijcm koji jc odludio o
ohol ali srdadan
rr jt'rrt)j suclbini. 1669. jcclan jc turski ambasador'
pariskim
, ,',,'1.(, Sulcjman N{usiafa ll'aca, mnogo primao i wojim
doLivje. propala,
1li t'"' 1cItaspral,,,slctiocimi nuclio kavu. Ambasacla
lijckom.
dudoWornim
smatrala sc
1, l,r'uspjch273.l{.;1si taj,
t iokolacle, objavljcna u Lyonu 1677 'bez
tiia
kctrte,
r
)
rtfi,fi'ebi
,r
Spona, iznosi sva svojstva koja sc
,r('r)ir autora,
^rrLdi'1^.oba >koji susi Skrofulc' tjcra victrovc'
I'r iPisuju tom novom napitku
od vodcnc bolesti svoiom
1.,1a lctru, <llak5ava tcgobc oboljclih
:,1,,,r.rlrntt5iu pr<ltiSiavanja; pouzdan ic pr<>tiv.izraslina' porcolaksava
,,'r,.,,c'njtr krvi; ilsvjczr-rjc srcc i njcgtlvc vitalnc otkucaic,
jc
r,.1i,lr. .nir,rr k.1i ir,;i1. lr.l.vc u 2elucu i ncmltju tcka; dgSar
odiiu i
L()<l rrr()irllrrrilr tCg,rlr,,. lli,',', kltvc dtllr:rr ic kocl suzcni:t
.,..1()\r:r rr rr!rrrur; ,',,r,r i,' tljclolvot'tr:r i ktltl isprckitllrrrttg ttis:tni;t,
glistlr,
L()rl ltr.t.lrllrtl:r li0i,',,,1r.,,r.t:i1rr ltltrtt:r, lltll()v;t slt'zt'ltt', 1lt-otiv
tliillt
Nt'rrtlt
ilritt;r.
1,.,,, (,rrlt'sn.,.,l,rl,i,rrrir'lr()sliir:1lrt'ol lilrl()li it'l;r
',,

I;cnt

tt

cl t lru

u tIaI

/,\

t At

It

tt't'

t rt

t A' I t I t t

t'

boljc za ()nc koji jcdu mn()g,o v()(a(2r4. l1lrk, tlt'trgi lijt'('rrici i iitvtrtr
mnijcnje smatrali su kavu analiodizijakom, ))nilpitk()Irt uskol"tljcnika,.275.

Zahvaljujuii tim reklamama, usprkos optuZbama, kava jc

do1ivjela uspjeh u Parizu276. Posljednjih godina XVll. stoljc6a
javljaju se putrl.rii trgovci, Armcnci, odjeveni na turski nadin i s
turbanima, noseii pred sobom plitkc ko$are s posudom zakavu,

upaljenom grijalicom, Salicama. Hatarioun, Armenac, poznat pod

imenom Pascal otvorio ie 1672. prvi duian u kojem se pila kava,
u jednoj od baraka sajmista saint-Gcrmain, koje se stoljeiima
nalazilo'pokraj opatijc o kojojjc ovisilo, na mjcstu dana$njih ulicfl
Four i Saint-Sulpicc. Pascalu poslovi nisu iSli dobro pa je pre$ao
na drugu obalu, kod Ecolc du Louwe, gdje su mu neko wijeme
klijentelu dinili neki Levantinci i maltcski vitezovi. Potom jc otisao
u Englesku. usprkos njegovojpropasti, otvarale su se drugekava.r". dlo ye tako i s iednim drugim Armencem, Malibanom, koji se
iz ulice Buci prcmjestio u ulicu Ferou. Najslalrrija, urcclena na
mocleran nadin bila jc ona Franccsca Procopia coltella, nekada
Pascalova sluge, roclena na Siciliji 1650, i koji iez.attm uzeo ime
Procope coutcau. smjestio sc na sajmistu saint-Germain, zatim u
ulici Tburnon, napokon, 1686, u ulici Fossds-Saint-Germain. Ta
tre|akavana, Procotrte - postoji joS i danas - nalazila se u blizini
elegahtno gi Livogsredista grada, na nckadasnjem raskrsiu Buci,
ili bolje lront-Ncuf @rijc nego Sto jc u XVIII. stoljeiu postalo
Palais-Royal). Druga Sansa bilo je to Sto se neposredno nakon
njezina oWorenj a n j o j n asuprot smj cstil a Comedie-Fran gaise. To
je osiguralo potpun uspjch Sicilijancu. Srusio je pregradc izmedu
dviju-susjednih kuia, na zidove postavio tapete, ogledala, na
sgopove svjetiljke i nudio je, ne Samo kavu, vei i u$eiereno voie,
likeie. Njegov lokal postao jc sastajalistcm dokolidata, kozera,
ljudi od dutra (Charles Duflos, bududi sekretar Irrancuske akademije, bio je jcdan od stupova kuie), lijcpih iena: kazali$te je
blizw',i Procope u njemu ima lozu u kojoj nudi osvjeiavaiucapi(a.
Moclerna kavana nijc mogla ostati privilegijom jedne detr,rti
ili jedne ulice. Kretanje u gradu pomalo zanemaruie lijevu obalu
u prilog desnoj, koja je mnogo iivlja, kao Sto pokazuie kul?
priiSt iti kavana u XVI[. stoljeCu, ukupno 700 do 800 lokala277.
lada se uhrrduie i slava Caf6. de la Rdgcnce, osnovane 1(r81. na
Trgu Palais Royal (kako se palada Sirila, kavana Ce sc prcscliti dtr
srrol"g sadasnjcg mjcsta u ulici Saint-Htlnord). I'omalo, krdmc su
zasj"n;".,c slavom kavana. Moda ic ist:r u Njcmadkoj, ltaliji, l'or-

,'f t

,Ttrpltlrr I tttlttttlltt: lnwn( I [tlf(t

l.is;tlrrttttt k:tv;t lioi;t sli2t'iz tlt':tzil:r it'liirr;r it', k:to i

k:tlc
,,,i1.,r,..,ri $t.(1t.r. l<oii sr. sigr;r lrtli,rr oltiltto, tllt Tlid'icc, k:ttl Sto
lirrgtcz, slojc tt iillit'lttttlt278'
it'tilrrr
' ygsiirl,rn
k:rv1, pupit;rk u ttrodi, nc(c 6stati piic samg otmicnilr. l)ok svc cijcnc rlrstu, prcobilna proizvodnia na otocima gotovo tarlraz|a ci.icnu Salicc kavc. 17t\2. Lc Grand d'Aussy objasnjava
rllr sc >potrosnja u Irrancuskoj utrostrudila; nema gradanske kukuhaCc<, cltxlajc on, >gcljc sc nc nucli kava' Ncma prodavadice'
trgovima,
Na
kavu.
ricc, sobaricc koji ujutro nc dorudkuje bijelu
prijcstolnice smjestile su_se zene koje
u nckim ulicama i prolazima
'nazivaiu
bilctom kavom, to iest, lose mlijeko
pr<rclaju ono Sto
,,bolcno talogom kave koji su kupile kod sluZbenika velikih kuia
ili kavanara.-Ta sc tekuiina nalazi u posudi od bijelog lima s
pipccm i snabdjevena je grijalicom koja je o-driava-topl9-' Pokraj
i,r"au ili malog duiana*obidno se nalazi drvena klupica' Odjednom icte s iznenaclenjcm uglcdati Zenu s ttLnice, nosada, kako
srizu i tra:i,ekavu. Posluzuiu jc u vclikim Salicama od fajanse, koje
,,ru,, 'g6nieux'. easnc oso-be je piju stojedi, s kosarama na ledima,

trrg;rlrr.

ll

susfa;iuliitc rttrnianilt, s portretittttt -slaun'ilt posjetiIttcu: Ihtllittt, {;llh<:rl, t)lclcrot, l)'Alutiltcrl, Mu.nrrttrr.tcl, I.e Kctht,J. -Il.
(
Ij' N' )
li,, t t s st,ti'i' r, Vt t I I u I rc, l' ltr tr t, I )' I I o I b u<:ll' I <tttt

KtttrttrLu, rProcoltcn,

.!7 I

l\,t'ttt

t tt,

I lltl t, t ( lt,l /,\'

tt

1,,

Ittt

t'

\,,t t l'

lt t i

t"

ako ih zbog llrctjcritrt('7r'ljt'rrc zclc otlloZiti rrr lilrrprr r s;r'sli. S

moicg proT.ora na lijcporn kcju nrr kojcrn stirntrjr:rrr (lit'j Lorrvrt':r,
u blizini Pont-Ncufh), tcsto op:t7am tirj priz.or u jcclnoj otl tlrvcrrilt
barakakoje su podignutc od Pont-Ncufa svc do Louvrcrt. l'onckud
sam vidio prizare zbog kojih sam poZalio Sto nisam 'l'cnicrs ili
Callot<<279.

Rccimo joS, da ispravimo onu sliku koju je dao jcdan pariski

gradanin, da je najslikovitiji i najuzbudljiviji prizor, moLda priz<>r
putujuiih prodavadica na uglovima ulica, u wijcmc kad radnici u
zoru dolaze na posao: na lcclima nosc posudu od bijcloglima i
nudc kavu s mlijekom >>izzcmljanih posudicaza dva soua. Seiera
u njima gotovo nema....<(. Uspjch jc ipak golcm; radnici su >>prona5li vi5e ekonomidnosti, vi5c snagc i ukusa u toj, ncgo u drugoj
hrani. Stoga jc piju u znatnim kolidinama ikaiu da ih to odrZava
najdc5ie sve do vedcri. Tako uzimaju samo dva obroka, dorudak,
i uvede hladnu govedinu s umakom od per5ina...,,'on, s uljem i
octom.
Ako jc srcdinom XVm. stoljcia, potro5nja toliko porasla, i to
nc samo u Parizu i u Francuskoj, to je stoga Sto jc Iiwopa sama
organizirala proizvodnju. Svc dok jc svjctsko trZi5tc ovisilo samo
o proizvocladima iz okolice Mokc, u Arabiji, evropski uvozi bili su
neizbjelivno ogranidcni. Ali potev5i od 1712. polja kave bila su
zasadena naJavi; od 1716. na otoku Bourbon (la l(6union);7722.
na crtoku Cayenne (dakle, pre5la jc Atlantik); od 1723-1730. postojc na Martiniqucu; 1730. naJamaici;1731. u Santo Domingu. 'l'i
datumi nisu datumi proi;rvodnjc. Uvozi kavc s <ltodja u Francusku
zapotinju 7730281. Bilo jc potrebno da se poveiaju polja kavovca.
Godinc 7731. O. Charlcvoix to objaSnjava ovako: >Laskamo scbi
glcdajuii kako kava obogaiujc na5 otok (Santo Domingo). Drvo
kojc je stvara postajc vci lijcpo (...), Sto je prirodno, ali potrebno
mu je dati dovoljno wcmcna da se prilagodi tlu<<282. I'osljcdnja na
trZi5tu, kava iz Santo f)ominga ic ostati najmanjc na cijeni a
najobilnija je od svih: Sezdesetak milijuna funti proiirvodnje 1789,
dok je potro5nja u Evropi, pcdcset godina ranije, iznosila rnoida
4 milijuna funti. Moka uvijek stoji na telu zbog kvalitete i cijene,
zattmtu su kave sJave i Ilurbonskog otodja (dobra kvalitcta: >>malo
i plavkasto zrno, kao ono s Jave<), zattm proizvodi s Martiniquca,
Guadeloupea, i na kraju, Santo Dominga283.
iuvajmo sc ipak uvcianja brojki potrosnic: svaka m:rlo totnija pr<lvjcra nt to nas up()z()rav:r284. l7tl7. Francuska uvozi <lko
3[t.0OO trrn:r klrvc, p()n()v() it.vttz.i 3(r.O(X) t()nil, ,l l'uri't. t.l.rlri.l.vl
.ll t

lisrrr:u l()lt,t ,r.r vl.t:,llltt ttlrolt t'lttt'rt'' Nt'lit gt.trlr)\'t tl ltt'ovitrIiji loS
rrr. 1r1ilrr,;tr';tltt tt()\'l tl:llttt.tli. I I l,ttrrr)!l('sll 1it;ttl;trti ;tipr li:rl'rl )rs:lltt()
li;rtt lijt.li.,. S;tttto ttt'ltt' tll trslvt'tlt' lt;tlt'goriit' li:to 1lo(t;tt'i tt;t
sjr"vt't'tr sliit'tlt' tttotltrVlrljlr tl:rlilt, isltit:rti lnogrrrrrt kliit'rrtt'ltr. l'tlst'ctlslvttttl M:tt'st'ilIt,tr, kltv:t s N4:rrtirtitlttcit osvlti:t l.c'r,:tttt ttltl<tlrt I7-10' ttlt trStt'lr k:tvc iz
Ar-:rlti.jr:28(,. Il6l:rnclsl<lr inrli.isl<lr t<ornp:rnij:r koj;r k:rvonr opskrbljujc
l,crziiu i nruslirn:tnsku Inclijtr, liojc su ostltlc vjcrnc Moki, htjcla jc
Iu nill'nctnuti svojc viSkovc s.f ;tvc. Ako k 150 milijuna Iivr<lpljan:r
grric.locl:tmo 150 rnilijur-ra nruslitnan:t, trli5tc XVIII. stoljcia obuhvrri:r 300 milijuna ljudi, od kojih jcdna trciina pijc, ili sc prctposravlja cla pijc kavu. 'l'o jc prctpostavka. Ali logidntl, kava, kao i
i.irj, pcrstala jc >kraljcvska roba<<, srcdstvo 7a sticcanic bogatswa.
Aktivno poclrudjc kapitalizm a r.animzt se za njczinu proizvodnju,
Sircnjc, uspjch. lztog^ proizlirzi u Parizu strahovit udar na drusrvcni i kulturni Livot. Kavana (u koiclj sc pijc n()vo piic) pclstajc
s:rstajali5tcm otmjcnih ljudi i dokolidara, pribieLi5le i za sirorryr$nc. >',I.akav dovjck<, pi$c sibasticn Mcrcicr (7782), >>dolazi u
lirrvanu oko desct sati ujutro dabiiznie izaiao tck u jedanaest sati
rrvcdcr (to jc obavczan satzay^ranja, nad dim bdije policija), ruda
irrlicu bijcle kave, a vcdcra kapucincr,<287.
kavc.
Jcclna ancgdota mjcri sporost naprctka u popularnosti
(.:rrtouchcu koji jc trcbao biti pogublien (29. studcnog 1721),
)>sudac<< koji jc i sam pio kavu, ponudio jc jcdnu Salicu: >Odgovorio jc cla io nije njefovo piie i da bi visc volio da5u vina s malo
l<

r'uha<<288.

rlr aiuj uca sredstu a:

u sp.jeh duhana
Ib

Zcstoki napisi protiv novih piia. Ncki su pisali da (c

zbog >glupc raskg5i taja<, uni5titi njczini posjcdi u
trrrlijirse. S6basticna Mcrcicra u (()h, koliko moralnoj) Sctnji l'ariz, rrrr 14odin c2440. vodi ncki >>mudr:lc<< kt>ji odrjc5it<l kazujc: >l)rotk:tvu,
;..,',rti .srtr<l tri ott'ovlt ktliirnlt stc sc ncprcst:lncc sluiili: cluh:tn,
,.r1. Stt'tltp 1ll'ttlt sl:rvli;rlislc tl tl()s, i tln vitm jc: <ltltrzinr;ttl pltrrl(t'nic,
r,.,,,r,, lrr':rnt'rrzirrrl koji ,+r ll()l()v() ttislc tri irnlrli. V;tl stc it'lrrtlirt'lrlrlili
tt.lirrtlirt;tttt:t lioit' srt g;t trttiilltv;tlt', rrllt'zltvltirt(i ttit'govrl tlit'lovlrrtit',

r rirri su bili
.ttr
.l'''1.i.sku,

-,

i5

|ertutnd |lraudd

Suvllno I rcdoullot bfiaila t Plcd

Sffuktulrat srukhhtirtliret

ncrvnc bolcsti, tuko op(cnitc, vuljrrlo jc z:rltv:rlili nrckrrllrolrr

obidaju pranja kojc jc odnosilo hr:rnjiv sok animalnog livotir.rr')o...
Doista, u svakoi su civilizaciji potrcbni dodatnc raskoli i ditav
niz stimulansa, >opojnih srcdstava<<. U XIl. i KII. stoljc(u bilo jc
to ludilo zapapromizatinima; u XVI. stoljciu, prvo zaalkoholom,
zatrm dajem, kavom, nc radunajuii duhan. )([X. i )O(. stoljcic imat
ie svoje rasko5i, svoje dobre i lo5e droge. U svakom sludaju, drag
nam je venecijanski porezni tekst koji na podetku XVII. stoljeia,
razumno inebez humora, precizira da se porez na acqtte gelate,
>>berba t6< i druge >beaancle< pro5iruje na sve slidne s$rari >>inuentete, o da. inuentarsi<, izmiSljene ili koje ie se joS izmislid2el.
Michelet naravno pretjeruje kad u doba Regentstva u kavi vidi piie
Revolucijeze2, ali i mudri povjesnidari pretjeruju kad govore o
Velikom stoljeiu i XVIII. stoljeiu, zaboravljajuii krizu mesa, revoluciju alkohola i revoluciju kave.
Da li je to, s na5c strane, gre5ka u perspektivi? iini nam se da
je s pogor5anjem
- ili bar odrZavanjem - veoma ozbiljnihprehrambenih te5koia, dovj edanstvo, prema konstanffrom
pravilu Zivota, imalo potrebu za kompenzacljama.
Duhan je jedna od takvih kompenzacija. Ali kako ga swsrati?
Louis Lemery, predstojnik Medicinskog fakulteta u Parizu, dlan
Kraljevske akademije znanosti ne oklijeva da o njemu govori u
svojem Traktatu o prehrcu,ti (1702) kao o biljci koja se, precizira
on, >uzimakroz nos, kao dim, ili se Zvade<<. Isto tako govori i o
listovima koke, nalik listovima mirte, koji >ublaZavaju glad i bol, i
daju snagu<<, ali ne govori o kininovcu kad aludira na opijum, koji
se jo5 vi5e tro5i kod Turaka na istoku, na >>drogu koje je upotreba
opasna,,293. Ono 5to mu izmi(e, jest golema avantura opijuma
Indije i Indonezi je, najednom od glarrrih puteva islamske ekspanzlje do Kine. Velik obrat dogodit ie se tu iza 1765, nakon osvojenja
Bengala, s ustaljenim monopolom, tada u koristEast India Company, na poljima maka, nekad izvorimaprihodaVelikog Mogula.
Sve su to realnosti koje nije znao Louis Lemery tih prvih godina
stoljeia, i to s razlogom. On ne poznaje ni indijsku konoplju.
Omamljujuii napici ili hrana, sve su to veliki faktori pozsrani da
preobraze, da uzdrrnaju svakodnermi Zivot ljudi.
Porazgovarajmo samo o duhanu. Izmedu XVI. i XWI. stoljeia
osvojit ie cijeli svijet, i uspjeh ie mu biti jo5 veii od uspjeha daja
ili kave, Sto nije malo.
Duhan jc biljka koja potjcdc iz Novog svijeta: kad je srigao na
Kubu, 2. studcn<>g 7492, Kolumbr> jc primijctir> dom<lrocc kak<r
VaSc

276

grafika iz 1772t.
''l'lrc solid enjoyment of bottlc and fricnd" . Ettgleska
l)uba,n i lsorto nadula'dclll su suakl razgoaor. (Foto Snark)
smotanc listovc duhana. Ililjka (c prijcCi u Iivropu sa svojim
irncnont (kltripskinr ili llrazilskim) i d<>sta Cc dugo biti kuriozitctorn llrlt:rnilkilr vrt()v:t i poznata ptt mcdicinskim svojstvitnit
kojlr su joj prillisivirli..f t'an Nicot, ltnrllitsltclor u l,is:tlronr"r ( 1560),
gru5c

)11

ltcrynand tlraudei

Saljc Katarini Mcdici duhrrnski prurlr protiv tttigrettc, l)rcttlil l)ortugalskom obitaju. Andr6'l'hcvct, drugi uvtlditcrli tc lliljkc u lirltncuik1;, uvjcrava da sc domoroci njomc slulc kako bi >gtklgnili
prehlade rrrozga<<29/t. U Parizu, naravno, ncki Jacqucs Gohtlry
(rmro 1576) pripisao mu je na trenutak svojstva univcrzalnog
liiekazes.

Biljka, uzgojena7558. u Spanjolskoi,brzoje prodrla u Engle(oko

1565),u Italiju, naBalkan, u Rusiju. Godine 1575-je stigla
sku
na Filipine >>manilskom galijom<; 1588. u Virginiju , gdie ie niezin
uzgojizeomahatekod 1612;uJapan oko 1590; u Macao, od 1600;
n{1uu:u,1601; u Incliju i na Cejlon oko 1605-161gzee . To Sirenje
je utoliko oditije Sto duhan u svojim podecima nemaizasebe trZi5te
ili civilizaciju, kao papar u svojim dalekim podecima (Indija), kao
daj (Kina), kao kava (islamske zemlie), dak ni kao dokolada koja je
u Novoj spanjolskoj bila potvrrlena kao >kultura< visoke kvalitete.
Duhan dolazi od ameridkih >divljaka<, i valjalo je osigurati proizvodnju biljke prije nego Sto su se podele uZivati njezineblagodati.
Ali kao jedinswenu prednost, ona posjeduje veliku sposobnost
prilagodavanja klimi i nairaznolikijim tlima, i komadii zemlie
dovoljan je da se postignc plodonosnaberba. U Englesk^oj, njeno
osobiio brzo Sirenje ostvarilo se mcdu sitnim seljacima2eT.
Tek u prvim godinama XVII. stoljeia, u Lisabonu, u Sevilli, a
nadasve u Amsterdamu, nasluiuje se povijest komercijaliziranog
duhana, iako je uspjeh duhana za Smrkanje zapoteo vei 1558. u
Lisabonu. Ali od tri nadina uiivania duhana (u5mrkavanje, pu5enje, hrakanje), dva prva bila su najvaZnija. >Duhan u prahu<<
upoznat (e brzo vi5e wsta, prema dodanim sastojcima: mo5us,
jintar,bergamota, narandin cvijet. Bitie tu i duhanana >>Spanjolski
nadin<<, s >>mirisom Malte< ili >mirisom Rima(, pri demu ima
>sjajnih dama koje ga u5mrkavaju kao i gospoda<<. Ipak, traian ie
bio uspjeh >duhana u dimu<<, dugo pomoi-u lule, a kasnije u obliku
cigar{(z,amotano li5ie u >duZini svijeie<2es kakve su pu5ili domoroci Latinske Amerike, no koje nisu odmah bile opona$ane u
Ewopi, osim u Spanjolskoi, gdie je Savary, dini se, lukazao na te
listove kubanskog duhana >koji se pu5i bez lule i uvija poput
ro$diia<2ee), azatimu obliku cigareta. One se nedvojbeno javliaiu
u Novom svijetu, buduii da iedan francuski memoar iz I7O8.
ukazuje na >>neizmjernu kolidinu papira< uvezenog izEvtope >>za
one male smotuljke u koje uvijaju sjeckani duhan za pu5enje<3oo.
Cigareta ie se prosiriti iz Spanjolske u trcnutku napolconskih
ratora' tada prevladava obidaj da sc duhan zamErta. u papir malog
27u

Suulrnu I rillouttot qrFTtd t Ptstt

SUuktutv swtkhlal4llto

!tttpcllltt, l'ttltrllltt z:rtlrtt osvitJlt tfrttttt'ttsktr gtlJt'ttltilltzl tt;t

ecl6llr.uvurric rllirrlilt. tl rrrcclrtvt'elIl('lItt, pirpir Jc llitt istltttft'tt' I tt
tlllxr r'()llllltrtizlnu, ci1.1urct:r uluzi tt svitl<otlttcvlltl tllx)lt'clrtt. ( ictlt'g,t'
Slrncl g,ovot'cCi o lijctniku koji jc tr Vcncciji njcgovlto Mttssclit,
kilzu.ic: >Svc njcgovc lulc nisu vrijcdnc jcdnc od tnojih cig,illirr.rrrirlrr,

t'ct:t.((JOl.

Prva up<ltrcba cluhan ?L poznat]a nam jc tck po snalnim zltllritnilma vlacta (prijc ncg,o su shvatilc lijcpc moguCn<>sti p<lrcskc
u skoi 1 67 4) .
<l t>biti : p.ra pl r.rf aLa cluhana bi I a j c osnovana u Iiranc
'l'c z'dbianc ait put oko svijcta: llnglcska 7(tO4,Jap{n I607*I609,
"
Otomansko CarsWo L61rT,Mogulsko Carstvo 1617, Svcdska i l)anskr 1632, l{usija 1634, Napulj L637, Sicilija L64O, Kina 16/t2,
/.cmlj e Svete sto I ic c | 6 42, Izb c>r na kn cZ evin a Kitln | 6 49, W0 rttc tn -

.l

Lt:ystcr: Vcscli pilx<. (162()), s <tprarttgrl suuriarxtl4 ltttitrt\.a: lttlu,

rlttltittt, dttgt: ilhl<:t: l. ltosrttltt ztr i<:rttul<:rt.. Arrrslcrdtutt, Ill.lksrttttscttttt.

(l;oltr Mttztltt)

271)

|:rt'ttttttrI IlntttrIrI

,1tt rrI'Irtt't'

tt'ttl'ItIttIttIIr

r'

ltcrg l(15lJ')'1. Nlu'trvrto, ()r)('su osl:tlt'silrtt() tttt'lv() sl()\'o, osrtllilo tt

Kini, gcljc sr-r bilc <lltn:rvlj:rnc svc tlo 1776. ()rl l(r'io, rr'l't'ltt' litr,

upotrcba duhana p<lstala.ic svc<>p(t)!rl. IJ liot-t Kicnu ( l(r(r'i), >sv:ltko nosi u ustima.irg., lulu, pali ic i udiSc, izcli5udi dim.,r"r. ('lit;tv:t
podrudjazasadena su duhanom, i on scizvozi it Kinc prcma Sibiru
i Rusiji. Potkraj XVIII. stoljcia, svatko u Kini pusi: muskarci i icnc,
mandarini i bijednici, svc do >>derana dvije stopc visokih. Kako sc
brzo mijenjaju obidaji!<, kazuje'jedno pismo iz Tche-Kianga3o4.
Isto je tako i u Korcji, kamo jc kultura duhana bila uvezena
izJapana oko 1620305. Ali ne u5mrkavaju li i dcrani u Lisabonu u
)(\aIII. stoljciu3o6? svi duhani i svi njcgovi nadini upotrcbc poznatr
su i prihva1eni u Kini, podrazumijcvajuii tu od XVII. stoljeia,
zahvaljujulOost Indiscbe Contpcrnie, i duhan pomijc5an s opijumom. >Najbolja roba koja sc moZe unijcti u Istodnu Indiju<,
ponavlja jedan spis iz 7727, >jcst duhan u prahu, onaj iz Seville,
kao i onaj iz Braz!la.<< U svakom sludaju, niti u Kini, niti u Indiji
neie on pasti u ncmilostkakvu na trenutak nalazimo u EwopiXVII.
stol j eia i ko j a nam j e dobro p oznata. Nemilost k oia ie tek relatir,ma :
ne opaLamo li kako se, u Burgundiji, svi seljaci odaju uZitku
puSenja3oT, a u Petrogradu svi imuiniji ljudi? YeC L723, duhan iz
virginije i Marylanda koji uvozi Engleska da bi ga ponovo izsrezla,
bar dvije njegove treiine u Holandiju, Njcmadku, Svedsku, Dansku, doseZe 30.000 badava godi5nje i zahnjeva uslugu od 200

l't4iltrt'lir

SIJVISXCI I RtrDOVITO:

STANOVANJtr,
ODIJEVANJE I MODA
mesa i duhana
U ,torr.ima prethoclnog poglavlja.- o potro5nji
bismo zadatak
Da
rcdovitog.
od
poku5ali smb odijcliti"suvilno
prilike
-ispunili
stambene
clo kraja, prtostaje nam cla razmotrimo

i ocljeiu, Sto nam ponovo pruLa priliku da usporedimo bogate i

u kuii,
.l.,rirrJ"" la gdie se obille ^o'r. bolje izrazitt_g"go
li samo postajc nametljivo! Kao da mu sve
1r,rt ,,er*, odleZii fako
To je i priliki da razmotrimo odnose izmedu
ir<., p.o"" pripadaciviiizacija: niledna nije prihvatila ista rje5enja'

brodova3os.
U svakom sludaju, svc veii njegov uspjeh valja istaii i u Africi,
gdje uspjeh velikih sveZnjcva crnog duhana treie kvalitete, obojena melasom, ne prestaje sve do XD(. stoljcia pokretati Zivpromet
izmeclu Bahie i Beninskogzaljeva, gdjc se odriavataina trgovina
crnim robljem sve do 185030e.

2Bl

Suullwt

I rcdoulkn ilailrua1lq otlltette4ls t moda

KUCtr U SVIJIITU
rl['

Kadgovorimo o kuiama odXV. doXVIII. stoljeia jedva da moZcmo

izdvojiti nckoliko opicnitih crta, ncdvoj bcnih, ali i b ez iznenad,enja. Vidi5 jcdnu, vidio si svc i ncma koristi od razmiSljanja.
Sreiom, u stotinu sludajeva prcma jcdnomc, nallazitiemo na
postojanostili barem na sporc evolucije. Saduvane ili restaurirane,
brojne kuie nas vra(aju u XVIII. stoljcie ili u XW. ili XV. ili joS
dalje: tako u Zlatnoj ulici na Hraddanima, u Pragu, ili u prekrasnom selu Santillana blizu Santandcra. Neki je promatrad izBeauvaisa 7842. izjaio da nijedan grad nijc saduvao toliko starih zdan)a
i opisujc nam: >>detrdcsctak drvcnih kuCaiz XV. i XUI. stoljcia<.l
Osim toga, svaka kuia sc gradi ili obnavlja prema tradicionalnim modelima. Tu se, vi5c no drugdjc, osjeia snaga pro5losti. Kada
su se u Valladolidu, nakon uZasnog poLaraiz 1564,ponovo gradile
kuie bogata5a, graditelji su poznrali zidare koji su, i ne znaju1i da
to jesu, bili predstarrnici starih muslimanskih obrta.2 Otuda stvarni
arhaizamtih novih i tako lijepih kuia. Ali obidaji,tradicije, svagdje
igraju ulogu: to su stara nasljedstva kojih se nitko ne oslobada.
Poputnadina na koji se u sebe z t,lraraju islamske kuie. Onajputnik
ima razloga da kale da su u Perziji 7694. sve >>bogatc kuic iste
arhitekture. U sredini zgrade obavczno se nalazi dvorana velidine
30 kvadratnih stopa, u sredi5tu kojc se nalaziudubljenjc ispunjeno
vodom, u obliku malog jezerca, okruZcno sagovima.<3 Kod seljaka
ditavog svijeta ta je postojanost joS istinskija. Promarati izgradnju
kuie, podev5i od njene vitke, drvene konstrukcije, nekog siroma5nog seljaka, caboclosct., u pokrajini Vittoria, sjeverno od Rio de
Janeira, u 19374, znati raspolagati dokumentombez dobi, wijednim stotine godina sada5njeg wemena. Isto wijediiza jednostavnc
Satore nomada. Oni bez promjena prolaze kroz stoljcia, dcsto
tkani na isti primitivan nadin kao i u dalekoj pro5losti.
Ukratko, jedna >>kuda<<, kakva god da je, trajc i ncprcstano
svjcdodi o sporosti civilizacija, kultura kojc wrdokorno nastojc
saduvati, ctdr'llrti, p<ln avl j ati.

lu!

,r

';,ui.,I

llir,ir rr I )<.lltrr

oko l(r5r). Kildr. rxl 01x'kt., k:r1I'i rxl rllvir, ostrrkljfnl, lrritrvr$Cctti Prozot'i Alllslrltlillll'

llr,ksrltts('tllll, (lrlik;r lu Mtl/r,il)

.lf

I it, t't t r t t t r I I t tt t t t t I r' I

.\ f u t l,' I t t

t't' t

t'r

Bogati graclcuinsl,:i
kamen i opeka

I'

Ir I t

ti

I I L( t.

! Ir

\trt'Jil,rr I t r',lt tt'l lt t \ltl ttt,t'ttlt lr, tt,l I lr't'tt ttlt I trltnltt

t'

t.(' t' I

I(

tI. t.

Rijctko mijenjanje graclcvinskih matcrijala dini ponavljanjc to prirodnijim Sto oni u svakom podrutju namciu i:zvjcsna ograniicnja.
To nikako ne znati da civilizaci j c apsol utn o iive pod impcrativom
klesanogkamena, opckc, drva,zcmlje. No, to su desto ogranidcnja
dugog trajanja. Ncdostatak kamcna jc, kako primjciuje jcdan
putnik (dodajmo: ncdostatak drva), razlogzbog kojcg su prisiljeni
(u Pcrziji) graditi zidine i kuic odzcmljc. >>Zapravo, kuic od opcke
su ponckad od pcdcnc, de5ie od samo osuScnc na suncu. BogataSi
uljcp5avaju te zidine izvana i to mjc5avinom vapna, moskovskog
zelenilai smolc, od dega izglcdaju kao posrebrene.,.5 No to su ipak
zidoi od glinc, i geografija to obja5njava, ali ne obja5njava sve. I
ljudi imaju Sto reii.
Zakamen, koji predstavlja rasko5, trcba platiti cijenu, inade
sc nameiu kompromisi, izlikc: opeku i kamen mije5ali su vei
rimski i bizantski zidari, a redovito turski i kineski; upotrebljavali
su i drvo i kamen ili su kamcn duvali samo zaku1evladaraili boLje.
U Cuzcu, gradu Inka, kamcn trijumfira bez ostatka, ali Majc od
njega gradc samo opscrvatorijc, hramove, stadionc. Pored tih
spomenika putnik ic zamisliti kolibc od pruia i ncpcdene opcke
iz Livota obidnog puka, kakvc opa:Za jo5 i danas oko ru5evina
Chichcn lae tli Palcnquea, na Yukatanu. Isto tako, na Dekanu, u
Indiji, prekrasna kamena arhitcktura pravokutnih gradova pcnje
se prcma sjcveru, sve do meke zemlje indogangc5ke ravnice.
Na Zapadu i Mediteranu bila su potrebna stoljeia da sc
uspostavi civllizacija kamena. 'frebalo jc eksploatirati kamenolome, birati kamen koji sc lako obradujc i postaje wrdi na zraku.
Trebalo je u to ulagati stoljcia.
Okolica Pariza obilujc brojnim kamenolomima pje5denjaka,
pijeska, vapnenca, gipsa... Grad je najprije iskopao vlastito sjedi5te.Parizje sagraden na ogromnirn iskopinama >pokraj Chaillota,
Passyai stare orlcanske ceste< ispod >ditavogpredgrada Saint-Jac-

qucs, ulice Harpe, pa tak i ulice Tournon...,,6I)o prvog svjctskog

rata desto je upotrebljavan vapncnac koji se pilio na pristani5tima
udaljenih predgrada i zatim prcnosio kr<>z.Pariz na vclikim tcrctnim kolima. Ipak, tc slikc nas nc smiju prcvariti. I'}ariz nijc uvijck
bio k:rmcni grad. I)a t<l postanc, trclt:rl<l jc, vcC od XV. st"oljc(u,
olxrviti gotcrn p()ri,r() koji jc 1'rovjt'r':rv;rn tcs:rrinxr iz N<lrrrr:rrrtlijt.,
. ',\t

l'cli ko selo bliztt. Niintberga' 1600. pedesetak kuta od kojilt ietrclcsct t r Lt

itttu slcnttrtate krououe (tantttiii), clesetak od crijepct. (suietliii); durr
urlitut (ort kojib jeclan, s dua. kotctirt), oran'Lice, liuatle. Oko sclct'ic ltlttt.
( I I ( t t t p t a nxt fiir I I o c b b al;lu e s en' N iintb erg)

rvopokrivaii ma, icljczarima, zidarima iz Li m usi n :r (n :tvi l< tl t tirn rrit naporan rad), tapctarima viinim {inom ptlslu, bczllrojrtirrr
riipslrrirni. l.-l vrijcmc S6basticrur Mcrcicra' mo$iao sc -sval<c vt:i't'r'i
po llijt'lirrr
1,,:,'lr,rznati put kojim su ti gipsari iSli do svojih n:tstltnlbi
jc
l<ttilt t:ttl:t
s:rm<l
li
Koliko
scllc.T
iz:t
t,,rR,lvirl;t kojc su ostavlj:rli
gtlrnji
l(1ll()\'i
clrll<
su
l,rlir slrgr':tclcno Stlttt() nlt l<:trncnim tcmcljima,
'27.tr:wnia
tlt'vt'ttt'
l7ltt,
I rl;rljcirili ocl rlrv:ri'7.u 1't<>'):tru l)ctit l)onta
(tl) l<oitr srr
v:lpnllr(:
))g()lclllc
got'jclt:,
Lrrrlr'srr ;rcgriltlslrlno
lltlput
llt'tlt'ltt
str
zltililrti
kuic
ltilc
l<:ttrtcnc
1,.rrl;rlt. t illrvr. g,r'r'tlc'.,, lliictl<c
(lh:rtclct,
solitltlrr
l<ofi
it'llio
i,,,yi jt.s1'rt'r't':rv:ro iircrrit'v:lll-c. >l'ctit
,,.,ti,,,,1,,rr,, prirrrjct,rrir. it.rl;rrr svit'rl<ll< - - >sp;tsio it' trlit'tr (i;tl;trt
li

r'<

,1,' ,,"

<>

r
'l'trko jc l,trriz clrrgo llio tln,r'rri gt'rttl slir':ttr loliliirrt tlt'tr11ittt;t, orl
'l'roycsa kclji jc izgrlrio u jcdnorn nr:rlrtrt;t 1>o).lr;t I 5,i7. tlo l)iiorrrr
kojcg su kuic jo5 u XVII. stttljciu bilc <>d clrvlt, srt sl:ttttttlttittt

krovovima; tck tada sc namctnuo kamcn, a s njim i criicp.') [l

Lorraini su ku6e u gradovima i sclima pokrivcnc Sindrom; z.aobljeni crijep se podeo upotrcbljavati kasnijc, iako tvrdokorna tradiiilu pog."tno u njcm i iclividjcti ostavStinu iz rimskih vrcmcna.ro
U nekim sclima Vcffcraua, pokraj rijcke Main, u XVII. jc stoljcdu
bilo dak potrcbno zabranitt pokrivanjc kuda slamom ili ncpravilnom Sindrom.ISez sumnjc, zbog opasnosti od poLara. U Savoji su
oni tako udcstali da administracija kralja Sardinijc 1772. predlaic
da se ne odobrava pomoi nastradalima >)u sclima, gradovima i
trgovistima<< ako norri krorovi nisu od crijepa ili Skriljcvca.11 Uk.atko, i ovdje i ondjc, pojava kamcna i crijepa proiza5la je iz prisile,
pa dak izbogugleda. Krov od crijepa ostaje >simbol blagostanja<
., dolini Sa6nc, u XVIII. stoljciu,rZ a 1815. jos uvijck je izuzetak
kod nastambi francuskog scljaka.'t3 U ni.irnbcr5kom muzeju duva
sc crtez na kojcm su vrlo precizno bojama odredcne nastambe
jcclnog scla: crno su oznadcni krovovi od criicpa, sivo od slame;
sigurni smo da jc to prijc svcga bio nadin da sc razlikuju bogati
seljaci od siromaSnih.
Ni opcka, od Iinglcskc do I'oljskc, nije odmah trijumfirala;
ona jc obitno zamjcnaz.darhitckturu od drva. U NjcmadkojpostiZe
uspjch wlo rano, vci u Xll. stoljciu, iako sporim koracima.
U trenutku kad Pariz postajc grad od kamcna, London, od
wcmena kraljice l)lizabete, prihvaia opcku. 'I'ransformacija ie se
zbiti nakon poLara 1666. koji jc unistio tri dctvrtine grada, vise cld
12.000 kuia, zahvaljujuii masovnim rekonstrukcijama i bez reda,
koje su uslijcdile i kojc sigurno nista nijc moglo disciplinirati. U
Amstcrclamu su u XVII. stoljciu takodcr sve gradcvinc od opcke
tamne bojc, zbogzalatne oblogc od smole, u opreci sazabatimai
korni5ama od bijclog kamcna. I u Moskvi su 7662- godinc kuie
obidnog puka jo5 drvene, ali vei nckoliko godina >bilo iz ta5tine,
bilo zbogveic sigurnosti od wlo destih poiara<< grade se kuie od
opeke >u dosta velikom broju<<.14
Kako prolazivrijeme, tako se matcrijali izmjenjuju, i taj slijcd
oznatavaliniju naprerka i bogaienja. Ali gotovo svagdje matcrijali
i koegzistiraju. U Kini, na primjcr, osim drva opcka zauzima
znadajno mjcsto u domadoj arhitckturi grad<>va i bogatijih scla.
Gradskc zidinc su <tbidno ttd <tpckc, mostovi su dcsto od kamcna,
a n:rl:tzimo i pttpltldcnc: ptlt()vc. [) Kitnt<lntt su kttic pt'izcnttrc

it'pt ;rvilo tt llttll, r'r'lo ltt'ltlirl11t';ttlptlt', golovp llgz

It.rrrt,li;r ('tl Pt.i.t.r'r,.ili rrt.pci'r"ll('()Pt'lit" prllit'ivt'ttt'zllrrlirtttt tttl
Sltrrttt.'i vlrlrtr;t.1" Nt'tlt;t ,,t,,,,,,,rt';l tti lt;tt'ttt'ttlt: tltti 1lt'i1l;ttl:ritr ltrlt
lit.vslioj r.lisli.,ii. Iirrrrl;rI golt'ttrilt lrt'tlt'tttlt l<oii oltrtritritt Pltl;tt"'t'
lrijt'l;r
l;t.l<irrg;r ttiTtt st'tr lrcslit':ri l('l'lls(', stt'1lt'ttiit;t i ltltlttslr:ttlt'otl
t't'vt'ttliltsnu':ltIl()t'11 >i sv:t Ztl:tni;t st: llotliTtr rtlt tctltt'liirttlt otl sivtl
t'ttlr.vlt'
zlrcligntrtilr
Kt',v,vi
llttt<l()!1, l,t':llI)()t'il(( tl visirii i'tlvlck:r.l('
drvctlc:ittll)()v('
sc
n:t
osl:trrjlrjtr
1ivr.r"ri sllrvrritrt lltt<it':ttritll crijcptltl,

lrr.z L;rlor,;r, li;tlio

zclc:tritn lltktlttt
i ,,S,,,rr., grccllr, l)1rlvtrnlr i rlrvclnih ogt'ltcllt ()l;tljcnih
'l';t
nrjc5ltvinlt ntr:ttttorit
izrrrcclu kirjih sc rnijc5lrju kipovi oclzlltt:tttr7.
i tlr-vir u kincskoj arhiictkturi vicli sc saln() u c:trskoj pitlati, koia
grad' Opi su j u ii Ch,. u- Ki n g- lrtt'
lr.cclstrrvl.i, grltcl )t scbc, it u'r'cLan
grrcl u (,ltc'Kiangu, >sntjc5tcn na jcdnoj od najljcp5ih ravnicrt nlt
svijctu i koji u.ir*^ sli8i Vcncciji<, s njcg<>vim.kanalima prckr.ivcnirn rntrstovima i ulicama >pt>pltlecnim bijclim kamcnottr<,
kuic sagradcn jc od klcslrnog
;..t,,. putnik kalc: >-fcclan clio
jc
llotovo bcz prirnjcra u drugittt
lirrrrrcn:r ir.ut,cLnc blciinc, 3t.
ti

rrcskitrr gritdtlvima<<.

i gradeu inslzi materij ali :

r l.ruo, zcmlj a, th,anine

O s t al

I konrltinaci.ii s glinom ili ncpcdcnom opck<>m, ili.pak bcz niilr'

ilr-r,o prcvl:rclavir irnr.l;c gcljc mu na ruku idu gcogralija i tradicijrt:
rr l,iklrrcliji, u oh:rmpugni, u sk:tndinavskim i mosk<lvskim zcntlj;rrtrt, ., i,ilnrk,rm pojn-rCju i sv:rgdjc gdjc.izuics.no zak:rSnjcnjt'
Sk.lc iz XV. st.ljci;r
1,r.it1r.rsi njcg.vu ri4rl;rvanlu. Slikari kOlnskc
r,,.tl()vito p.iL,iz.ty.r kuic ocl mjc$:rvinc glinastc z.c.mlic i sjci'cnt'
Mtlskvi
sl:rrrrc i.tlrvr:ntlg,,ikri.,, ispr-rnjcntlgncpctcnom-opcktlm' Il
s:tti
ncktlliko
tld
rtlku
u
p<lst:rviti
st. rrr()rrt:rlnc clivcnc kuic t'l-togu
prisutn;t
uvijck
icli.t')
rlr sC nrogu prcnrjcstirti <lnamo gdjc kupac
uslttgt:'
srrrrr:t, g,is1-rticllrri.,, pr,rrt,r.tri pci't'lti;r, nlmc(c i nudi sv6jc
Z;rito ir.;rZiri drugtf Ll l'oljskoj kojlr, kao i Mosk<lvsk:r l(trsijlt,
olrilrr jt' trt'skllriliin (trtt.xttn:t, st:ljlrk, d:r lli s:tgr:tdi<l sv<lju nllstilll'll,rr, ,,r.rrsi lr()r.ovr" otln()si tlClll:t, sjcic ilr p<l dulini n:t clv:t dijcl:r i
n:r I'ctiri ugl:t kv:ttlt':rllr
,.sl;r'li:r rr:r d't'tit'i vt'lil<:r k:tltlt'tllt strticSlt:tl:t
i.,,;l rl,ii,'liit6 lt'tttt'lii, lxrzt'(i tl:t t';tvni tli<l lltrtlc tr:t tttrtttl'ltitlioi
.,t,.,rri; 1:l 11.tri('\,irrrtr ilr lgil l:tl<o <llr iI trl67t's116iiti tr l<trl, lt tl:t
rzrrrr.rlrr trjilr rtt' ( )sl;lll(' 1lt't'r,i(t' ()tv()l':l; l;rlio lrotliit' ttt'l<tt vt'sltt
t

l:r't ttrllttl

llt,ttt'lr'l

, ,1r'..Il

,.?,ffi-

il

vt''

r
+
_
,

.1,9,9

'r

-*dl
"*.w*r#,
..*1**o/

*il.'

h*irnP
.,
x' *-ry.*,*

'*$,

*-_- .

t "t!

*fr.-wtt&ffi

M&ffrt,
1,,,,.t

ft ffi ,ffa;1ffi
l

l.,,tiir,"i*.-tI

{
|

l)(t' tslt(t ktt(u. .Sturu kittcsltrt. ktt(.a ertrdcrttt .ic l)ru,tu tottt tttodcltt

Pctriz 1620, tlrueni rnost T'ounrclle. Crtei Mcnltanou. (Otisak autora)

1t itt l<'ri.f tt _/(t.u.cllc Osti<:r)

kavcza visine 6 stopa n 12 Sirine, na kojem nadini dva otvora,

jcdan za svjctlost, vclidine otprilike 1 stopc, a drugi zaliude, od 4
ili tri komada stakla ili vostanog papira zawaraiu
do 5 stopa;
-Na clva
jeclnom
od uglova tcmclja diZu sc detiri motke koje
pfozor.
bbtit .rl., detiri brida odrczane piramide, isprcpletenc granjem
oblozenim ilovadom i to je cijev koja sprovodi dim iz peii sagradene u unutrasnjosti. Sav tai posao obavlja se uz pomo6 samo
jednog
alatat sjckirc.2o ovaj model nc pripada samo istodnoj
'f*opL nalazimo
ga u francuskim ili talijanskim Alpama_i u kuiama
,pionirar, u SjcvcrnojAmcrici, svagdjc gdje su uvjcti slidni'
onrljc gcljc nema dovoljno drva i gdjc ono predstavlja raskos,
jedini
r"mlja, glina i slama. U okolici portugalskog grada
-Goa,1639.
"uiioi
sve su kuic >od slame i malcne i nemaju drugih otvora
osim uskih niskih w^t:d. PokudsWo im se sastoji samo od nckoliko
hasura na kojima se spava ili jede (...). Kuie oblait kravljom
balegom jer vjeruju da ona tjera buhc.,,21 Ove slike su stvarnost i
danis u mnogim dilelovima Indije: kuia je jo5 uvijek uZasno uska,
bez ognjistu,h"rprozora, a seoskim ulicama lutaju Zivotinjc kojc
nemaju drugog doma.
scoskc kuie na sjcvcru Kinc, kako su ih Opisali Macartncy ili
Quigncs, nadinjcnc su (vciintlm) tlcl rc5ctkastih tvorlri ilizcrnli:trrc:
(...) T,itlovi str
-ot", lolc osu$cnc nll sLlnctl, i tttisntttc tnccltt daskc

.lrii'rro od slamc, ponck:td ocl tr:tvc. St:tnttvi su podijcljcni tlrvt''

rrrrrr rcictkarnr i oblolcni vclikim komadirt;r papira na kojima sc
r r,lc liliovi bolansfttv:t ili nizctvi ntttralnih izlcktt. Svaku kuiu ttkrtr,ttl( pritztrn prostor ogradcn plotom ili stabljikatn;r kotu leurrtr
(\( 't't'/)())(<.org,ho jc lita.rica ttlplil-r krlljcva, porijcklctm iz tropsl<ilr
1,, ,'rlj<'l:r: A{iika, Azi)a, - nap. prcv.).<<22 Moclcl sadaSnjc kuic potl-

1rorrt'lilrrl samo

<>d

il,c (vrsta vrltc), slt Tlturkttm

t>d

glinc. Krttvttvi

str

'.;, r';r l);r ovc t>pisc nckada5njih.'l'o jc jcdnostztvan, uski pravokut

,rrl,, ili boljc dva ili tri pravokrltnika slolcna oko clvori5ta kojt'
',rt\';u'ir zid. Vrata i, al<<t post()jc, pr<tzttri glcdirju na dvoriStc.
\l.rtt'r'ij:rl jc ugl:rvnom opcka i crijcp n:r jr-rgu (z.r.rk bogatstvlr, ili
ri,rrlrt'ijc), ili ncpcdcna opcka i slzrma (od sorghoa ili '|.it'a) nt
''It \'('l'tl.

No, bilo ch jc od opckc ili zcrnljc, kuitr sc g()t()v() uviicli

clrvcnu k<>nstrukciju"'l'a zilr s;c na kincskttm grlttlnjlt trt'
l.r,.r'(sl,c d<l nusi[-r drtn;r) >p()thv:rt od zcrnljc i drvlt<-/ Ali tlrvo it'
r ilt tl<o, n:rr<ldito nrt ogoljclonr sjcvcru Kinc i, nt:t k:tl<o tl:r it'
rir .r,lt'r,inll vit).t1tt, r-rpott'cll:t tlr-vlt pt'cdst:rvlj:r >r:tsi1-rniStv()(( tl ll()\/('tl
r l;rrrlirrt:t. Nt'l<i i'inovnik iz XVI. stolici;t spotrtinjc 1'roptrl;tt'tttr
..u()(lrrrr izr-r'lirr iz St'i'rr:ttttl: >>Nll tisttftt osttlt;t koit'otll;rzt'tt 1ll:t
riurr ll llotrlzi z;r rlrvottt, vt';t(tlt ilt st: tcli l)ct st()tiltll.<< lsli svit'tlol.
'r.rrn lilrTr'tl:t srr sc tt Iltlttlttitt i St't'tt.ttttt, tt;t tt.tj.tvrr z;tltlit'r,;t z;t
,lrvonr zll r':rr.slit'1ir';rrlrrjr', st'li;rt'i >,rttl oi':tilt gtriili tt it'r'ltiittlt. .,,''1

,,',l.rrr jrr na

l' ttt't

tIt

tt

I l t|t I t I t I t' I /

.\

l,' l,

L'

l,'.'

\ I't

I A' I

tIt

l,

t'
.\rrr,/irlrr l rt\1.r,'11., \!tttt.tt'.tttlt,,

l(itrlt ttglltvttottt isvi Ii.t'lrjt'r,i rr nir'n()nr srrsjt'rlstvrr irr;r rrt.lii

naain u sli'r'i kttlttrt'ttog rrt jt't';t j:t gr':rtli rr;r zt'rrrlji, ))n;l l\/r'(l()((, 1()
sue je reletti.urto. N:r1-rrotiv, jtrgoisto('n;r Azij;r (l,lros, K;rrrrllorll;r ili

Sijam, izuzcv dijclov:r Vijctn;rnur pocl kincskirn rrtjccajcln),

najdc5ic je zadriala kuiu i hambarc na stupovinta, Sto ncizJ>jcin<t

zna(ilaku konstrukciju od drva i bambusa, s rc5ctkama od drvcnilr
leM i Zbukom od glinastc zemljc i sjcdcnc slamc, s krcvom od
>>osu5cnc trave<<, Sto odgovara na5cm slamnatom krr>vu.24 Nijc li
ova rclativna solidnost kincskc oprcmc i d<>kaz s<lliclnosti njcnc
seoske ekonomijc, njcnog dubokog Livota?
I islam gradi na tvrdo. Vitez Chardin, kojcg pcdantnost naizmjcnce osvaja i umara, dokazuje to u vczi s Perzijom gclje je bio,
uz pomoi ljubavi i cntuzijazma, promatradbez premca. Iako u
Perzijiima dovoljno kamena, opcka je kraljica;poloZcna po duZini
ili pljo5timice, ona slul,i za svc, dak su i svodovi koji ukra5avaju
kuie od opckc. Samo kod vclikih gradevina stropove ponckad
nose drweni stupovi ili pilastri.
Ni bez obzira da li jc pcdena, crvcna ili nrda (tada ccnta
wijedi jedan talir) ili samo osuSena na suncu (cijena ioi ie samo
dva do tri soua), ova opcka je osjctljiv matcrijal. Stoga su se kuie,
>daleko od ljepote na5ih<, pa tak i paladc, ako nisu bilc dobro
odrLavane, lako o5teiivalc. I bogati i siroma5ni, ako bi naslijedili
kuiu, raclijc su jc ru5ili i gradili nor,,u.25 Jasno se vidi da diljem
svijeta postoji hijerarhija materijala koja svrstava arhitekturc svijeta u meclusoban odnos.
Najkrhki.ia nastamba jo5 uvijck je nomadski Sator. Materijali
su razhi (pust, tkana kozja ili dcvina dlaka), i oni mu oblikuju
prcrporcijc. No taj krhki prcdmct odrlava sc kroz stoljcia. Iz
potrebe ili ncma ni5ta boljc? Dovoljan je stjccaj okolnosri, prilika,
pa da se nomad naseli na jcdnom mjcstu i promijcni natin stanovanja;tako je,bcz sumnje, u in jcsnoj mjcri bilo i na kraju lUmskog
Carstva ; j o5 vj ero j a tnljc za turskih osvaj an j a i prisilni h n as cl j avan j a
koja su ih pratila na Balkanu, tc u dojudcra5njcm kolonijalnom
AlZiru i svim dana5njim zemljama islama.

tttlllt't'.trrlt,l

rltlttt:tt tlt ztvolttt;.t. (=.or';t'l'u /.rl,.l(lrrc r ivrliz.rt r;t'r'r lo;t.lt'il,rr

crlsl;tvili
st'lri st'lj;rikt' tr;rst;rrnlrt' isl;rrn.r ili Azijr', rr rr jilrovoj rrt.g
l,r
joi
rl"rsrr
svrtliitllrirrioi t't"lrlnosti. ( )r'tllc lilo i tlrtrgrlyr', s ol rzilr)nr nll
povijcsrro p<lzrr;rv;rrrjr', 1'rrivilt'gir':rni liontint.rrl jr. l:vrop;r lp;rli,
1,r ivilcgij;r jc vrlo rrnrjt'r't'rur.
livt'opskrt scljrri'klr ktt(;t golov() s('r'rc pojrrvljrrjt'rr l<njilt'vrrirrr
rlolirrrrrcrtlirtt;r. ()naj kllrsii'an opis No(t:r rlc F:rilrr tck ic llrz:r sl<it';r
;r'r lrrt' l;r'ctorrskc kuic oko srcclirrc XVl. stol.jr:Clr.rt' Isto jt. i opis orrt.
lrrrslic lirr-nrc blizu l'ctrogrirclir ( l79O), iptrk dirn s rijctkolrr prt.t'iznoiriu: s:rstr>ji sc <td skupinc drvcnitr kolilt:r, vciinorn tr rrrst'.
\,lnlln)a; nastamb:t jc jcdr"rclstrtvrtn t:rdavi prostOr, dvijc ril;rlt' sl;rjt.,
l.rr1r:ronica (sauna), pc( zt su5cnjc i.itlt tli ruli. l)okuCstvoi, Stol,
Llrrlr;r, i.cljczni kotao, burc, vcdro, baevc, drvcno i zcrrrljlrrro lx)su.
r lt', s jckira, lr>pata, no'|. zl rczanjc kupus;r.z7
() Iizionomiji titavih scla ili unutraSnjosti vclikih ktr(1:r tr
I'rrjirtut su zajcdn<>livjcli ljudi i livotinjc <lltidno viSc suzlxrj('rn() sit
r r tt'i:r ili slika. JoS vi5c nam llovorc obidajni propisi scoskc gnrrl
r r;r' I I sclu sc ni5ta nc gradi niti popravljabct odobrcn j;r z:r jt'tlrrit't.
rlr .rrrtor"itcur gospodara koji <>drcdujc pristup k:tmcnolorninur gtljt.
',r' r,:rtlc k:rmcn ili glina, i Sumam:r odaklc p<ttjcic drvo z,l gr':rtlnjrr
lirrr:t'. [] Alzaccu u XV. stoljciu, za jcdnu ku(u trcba olroriti pct
r,'liliilr strrbala, i isto tolik<> zahambar.2s Ovi propisi nus olr:rvjt.lyrrrlr i

Seljaike nastambe u Europi

Dosad smo upoznali dvijc vclikc katcgorijc kuia Sirorrr svijcru:
seljadke i gradskc. Onc prvc, naravn(), u vcicm ltr<ljtr, viSr: srr
skladi5ta nago prztvc kuic, nlrnri jcn jcn:t clcnrcnt:rrn i nr pot rt'l xr rrlr
290

',t'rttl.'.rt I:tt<trt rt N.jt'ttrtr<tItl (.\ltl. st.) stt slttttutrtllttt kr<ttrtttn; n l)t'tt()tn

l,l,trrrt .trt tr:ttli<'rt i ltttttttr s tttrtllttttt. (irrtttirrt tttt tlrtttltt tlltt.it, (l<lsrrrrr
1rr,r1rfsi1'.\'t'ltttslltttrrt A'liitrslt'r'rt, l5.i.i. (it't'ttrtrtrlst'ltcs ttrrlittttrtlttrttst'ttttt,
,\'ttt trItr't.t:. (( )tIstrI ll|rt':t'irt)

tttrtrltt

.(rrllrro I n,tkn'llo: tlttrunnt4le, ulllerwmlo I ttuxht

l;rrnttul tlnnulal / StntkIttt't' ttrtkltIttIttlk r

Stavlrju

i<l niri'irrrr rrl l<oji st'1llt'llr lrsk:r ili slittlt;t oko lit'rlvttt:

karncnju l<ojc sc tr plrtttittskirrt prc'tliclitttit stltvlilt

na Sinclru da vjctar nc odncsc krov; rl rclutivno trt:tloj ollltsttosti od
poaara koju prcdstavlja slamnati krov dugo izlo).cn vrcrncnskinr
nepogodama; o tomc kako jc svaki stari slamnati kr<>v, k()ii sc
zam)injuje, odlidno gnojivo; o hrani koja sc st<>ci mo/r p.nuditi
u glidnim razdobljiia (kao u savoji u XVIII. stoljciu);2e o natinu
mile$anla glinc i drva ili 6 razmjc$taju daski u glavnoj prostoriji;
o obidaju oznatavanja krdmc posebnim znakom, bilo da se radi o
obrudu ocl badvc ili kruni, kao u Njcmadkoj. Seoski trg, zid koji
desto okruZuje skupinu kuia, Wrclava koja je desto crkva, opskrba
vodom (itcvor, fontana, bunar), rasporedivanie seoske kuie na
nastambu zaljude, Zivotinje i hambare za iito - toliko poznatih
detaljakoji sc uostalom zadrLavaiu sve do XD(. stoljeCa, pailul .e.
Uyaizyu (Nidvre;, malom gradiiu u Burgundiji koji vi5e podsjeia
na sclo, kuic bogatasa su seljadkog tipa, i popisi iz XVII. stoljcia
koji ih opisuju spominju samo jcdan veliki stambeni prostor koji
i dnevni boravak.so
1c istodobno kuiinla, spavaonica
Iskop avanianapustenih sela u SSSR-u, Poljskoj, MadZarskoj,
Njemadkoj, Danskoj, Nizozemskoj i Dnglcskoj, iz posljednjih dvadesetak godina, a odnedavno i u Francuskoj, malo pomalo_ispunjavaju dotad kronidne praznine u informacijama. stare seljadke
kuie'naclcne u madZarskoj pusti ili drugdje, otkrivaju oblike,
pojedinosti @e6 od opcke, na primjer) koje su se odriale. Prva
hancuska iskopavania (L964. i 1965) wsena su u tri napustena
sela: Montaigut (Aveyron), Saint-Jean-Le-Froid (Tarn), Dracy
(C6te-d'Or), prvo dosta veliko, tre6e bogato raznimpredmetima,
dr,rgo dovoljno sredcno da se mo'i,e rekonstruirati s njegovim
bedcmom, jarkom, ccstovnim pristupom, popiodenim ulicama
koje imaju oclvodne kanale i jcdnom od stambcnih detwti, dvije ili
vjerojatno tri crkve graclenc jcdna nad drugom, impozantniiih
ciimenzlja od posljednje kapele koja je jo5 vidljiva, te s grob-

konsirukcijc;

ljem...31

r>

Ove iskopine otkrivaju relativnu mobilnost sela i zaselaka,

koji se stvaraju, rastu, postaju tijesni i kadsto se.scle. Ponckad su
to neopoziva >napu5tanja<<, oni Wilstungen na kojc su upozorili
njemadki povjesnidari i geografi.JoS desie, unutar danog tcritorija,
dalazilo je do jednostavnih pomaka od srcdista gravitaciic; iz
napustenog sela ljudi, pokuiswo, Zivotinjc, kamcnjc, svc sc prcselilo nekoliko kilomctara daljc. Prigodom tih promicn:r m<>lc sc
izmijcniti i sam oblik scla. Tbiicno selo iz Lorrainc , titti.sc, d:ttira

.)(l )

.t,, s<:lo u uirtogradctrskont dijcfu llurlyutdije, napuiteno izntedtt

ti(,(). I 1420; tskopauanja. su otkrila otprilike 25 nastanrtbi. Ouclje
i,ltllttro tltijc kute; ona, u praont planu, tipiina, podranmtijeua potltttttr (trutl kojirrt se nalazi bantbar), zcttittt, ueliku prostoriju. za
\ l. t t u )tt(t, t.ic s ltodont. od ncr.bijette zentlje; ntali prozori su ja,ko proiireni
Itt t't t t t t t, n tlra, niie u clebljhr.i zida. (Slika Sredn'joujekourte ctrbeoloika

l,t.tt

..:, ,tl)t' lt. I). I I. Ii. S. S.)

tz XVll. stoljcda.r2 Sumarak u vcndcjskoj Gndnc nastao jc u istom

r ,rzr lolrljrr stv:rranjcnr vclikih, iz<lliranih majura koji su promijcnili
1tt'lr;rt,.\\
Ali rnnoga scla ili kuic bcz sumnjc su ncpromijenjeni stigli
rlrr rr;rs. l)ovoljno ih jc poglcdati. Osim gradova muzeia postoje i
rir'l,r nrtrzr:ji uz pom<lC kojih sc molc saglcdati pro5lost, iako je na
rrun l)utu vcliki problcm toan() odrcditi wijeme etapa. Linije
rrrogrr(1t' r'ckonstrukcijc <ldrcduju i vclika istraZivania
- rezultati
rlrl,n,ljt'rri z:r d'it:tvu ltaliju,Ja dok sc za Irrancusku tck imaju objaviti
( r r l, r r pr r o l .7 79 ncoltj:rvl j cn i h monografija)rt. Ondjc gdjc Zivot ni jc
rl cviit' rrlrrzuo svoj tijck, kao na primjcr na Sardiniji, dcsto sc
uurliu rr;rii rtt't:tktrtrtt: scljtttkc ku(c, drugadijc urcdcnc, ali ipak
t;rLo rl:r otlgovut'itjtt nittnjcni i udttbn()sti njih()vih stan<tvnika,
r,r vtsr lo o r';tzl ir'iti rtr tli it'lovitttlt otok:t.'l('
)() I

;cn

ttt

hr

u IcI

/'\

tr

lt I tr tv

t tr

lt

tItt

t t,l I t'

,lttt,IItttt I ntlttt,IItt: tlttntn,tttIh', tuIIlrtttut.le I nuxkt

[Jr>stalorn, svaki l)utl)ik, svuki ttrrist (c ilr sittn l)l'('l)()ztl,lti, lrt:z

znanstvcnih istralivanj:r, u pl:rnirrskirn intcrijcrinxt s:ttuv;lrtirn u
muzeju u Innsbrucku ili savtljskt>j kuCi koja joS stofi na sv()m
mjestu i ukus jc turista nijc uni5ticl, s drvcnim kaminom, lo bonte,

ht

l,(rA \A l)vA (;l AVNA l)lll,l

sv

r(

A'r'rS'r A lr A .ll, A N A

ti\rlr. N,rt.:lvlrrr, ( rrtr \l\

.'(,')

gdje se ostavljaju na dimu Sunkc i kobasicc. U l.ombardiii &

takocler naii one velike seljadkc ku(e izXVlI. stoljcia, u Kataloniji
one prekrasne nxa.sie iz){Y. stoljcia, sa svodovima i lukovima,
lijepim kamcnom.3T U oba sludaja, radi se zasigurno o kuiama
bogatijih seljaka. I svakako rijctkostima.

Kuieistanouiugradu
Svakako je lak5e posjetiti gradske bogata5e, u Ewopi naravno, jer
izsrannje, izuzev vladarskih pala(a, nije saduvano gotovo ni5ta od
starih kuia, jer materijali nisu odoljcli wemcnu. I tako nemamo
pouzdanih svjcdodanstava. Ostanimo dakle na ovom kontinentu.
U Parizu je muzcj Cluny (obitavali5te opati od Clunya),
nasuprot Sorbonni, sagradio 1498. (z.a manie od t3 godina) Jacques d'Amboise, brat kardinala koji je dugo bio ministar Luja KI.
Kratko wijeme 1575. posluZio je kao skloni5te za wlo mladu
udovicu Luja XII, Mariju Englesku. Rezidencija obitelji Guise od
1553. do L679, u dcwrti Marais, danas je zgrada Nacionalnih
arhiva, dok je Mazarin od L643-7649. stanovao u Nacionalnoj

biblioteci, ako tako mozemo rcii. Kuia sina samuela Bernarda

(najbogatijcg trgovca u vrijemc Luja XIV), Jacquesa-Samuela,
grofa Couberta, u ulici Bac (br. 46), nekoliko metara udaljena od
6ulevara Saint-Germain, bila je sagraclcna od l74l- do 1744.
Devet godina kasnije, 1753, njen vlasnik je bankrotirao: "Zrwa ie
bio dak i Voltairc...38 No ako se umjcsto Parizom, pozabavimo
jednim tako dobro oduvanim gradom kakav je Krakov, mogli
bismo posjetiti princa Czartoryskog, ili onog prebogatog trgovca
)(V. stolje(a,-Wierryneka, dija se ku1a nalazi na trgu Rynck (TrZnica, na poljskom), gdje se i danas moZe rudati. U Pragu, uz
opasnost da se izgubimo, moZemo posjetiti golemu i odvi5c ponositu kuiu'Wallenstein, na obali Moldave. U'folcdu, muzci vojvodc
od Lerma svakako je autentidniji od Grecove kuic.
Na skromnijoj razini, tu su pari3ki stanovi iz XVI. stoljcCa,
arhiv:t
planove kojih
- m()- zahvaliujuii pedantnosti notarskih
Lemo todno nacrtati. Ovi planovi govorc 5a,mi t1t scbc, ali ttl nisu
stanovi za svakog.-l9.Jcr iak i kad sc budc povc(ao broj grittlt:virtll,

)9.1

Trg Maubert

KUCA s I)vA GI.AVNA t)t.lt iI,A NI(:oI,ASA I]RAI IIIiRA

I,()VllRl NIKA U (;llAllrt.l:l'U
rArlr. N,rr.l Ntirr. (,'rrtr. I IV l, lii. sr itrni,r l5lli.)

tlu

,r tlrtilice d'Artois

xrr(:n s.Jlt)NtM (;t.AVNIM I)lJIrl.()M (;lloR(;lisA

r)risQU Iir.()'r'4,

AP()'fl.lKARA Ml R()l)t.lARA
(Arh. Nat.; Min. Clcntr. (lXXll-52, 4. kolovoz

drug Ral

22 StAN()Vl ll l',AlilzllU xvl. s'11)l.ll1(.ll

l;antt r rk I I ln t t t t I c I /,\

t' ttl;t t tt

tt'

t t t t l' lt

It ti t tI

k()lIlj(:l'lttt rt o('ittt:t l';tt'i7;ttt:r iz XVll. i XVlll. stolit't;;r, sit'otttltsi

tc i clalyc stanovati u ltijr:clrrinr trvjctirtt:t, !1,()t'c llcg,() tllttt;ts, Sto ni;t:
malo rcdcntl.
Obidno vlasnistvo tr[4,()v;tczt vinom ili vtasuli:tra, nlttnjcStcnc
sobe u Pariztt, prljavc, pune buha i stjcnica, slulc ka1; sklgnista
rzenama, kriminal cima, strancima, sirom aSni m m I adim I j uj ar,nrim
clima tek prispjelim iz provincije. Policija ih bezobzirno prcglcdava. oni koji imaju malo vise novca stanuju u novim mczaninima,
koje arhitekii graclc uz popust, >poput spilja<, ili na posljcdnjim
kaiovima kuie. Opicnito, 5to jc vi5i kat na kojcm sc stanuje, to je
gori drusWeni poioZaj. Na Sestom, sedmom katu, u mansardama
Ili potkrovljima stanujc bijcda. Ncki se uspiju hnu1i, Greuze,
Fragonarcl, Vernet, 'Ziviel\ su ondje i >>ne crvene zbog toga.,, uli
ar,"[ii U >preclgradu Saint-Marccl<, najgorem od svih, 1782.
>cijJla je obitelj d"rto stanovala u jednoj sob.i... gdje su leLaievibez
,nituro a kuhinjsko posuclc se mijesa s noinim posudama.<< SvakogtrornjcscdjamnoZe sc naglc, sramnc sclidbe od kojih je naiteia
oi bon'ena koja tjcra u hladnoiu zime. >>Nosad slaLe na samar
svu imovinu jacinika: krevct, slamaricu, stolice, stol, ormar, kuhinjski pribor, te svc to nosi s nekogpetog kata,na Sesti (...). Istina
(oko L782)
ie aa., ro*o jednoj kuii u prcdgrarlu saint-Honordza1cdno...<<.
A
ima vise novca nego u ditavoj icWrti Saint-Marcel
>rijeke
GobeBiEwe,
poplavama
i
povrcm
izloicna
eio
dehrt ic
lina.,.ab Sio cla se tck ka:Ze o tijesnim kuiama malih gradi(a poput
Beauvaisa, slabe konstrukcijc, >s dvije prostorije dolje i dvije na
katu, a u svakoj stanujc po jedna obitelj<!41 Ili o onima izDiiona
>koje su svc u dubinu, a na ulicu jc okrcnuta samo uska fasada<,
s o$trim zabatima>poput kapc ludaka< kojc su takodcr sagradene
od grecla i nepcdene opckc, nadinjcne od glinaste zeml)e i sjedene
pre

slame.42

situacija je svagdje ista. u holandskim gradovima i samom

Amsterclamu, siromisi stanuju u niskim kuiercima ili u podrumima. Ta siromasna kuia - koja je predstavljala pravilo prijc
opieg bogatswa u X\{tI. stoljeiu - sastoii se od.dvijc prostorijc:
straga soba<. Kad su se poveiavalc, tc otada >>gra"ip.ipaoioba,
claisk." kuie, i daije s uskom fasadom ali sluZeii samo jcdnoj
obitelji, Sirile su se kako su mogle, u visinu i dubinu, u pgdrum,
nakai,u >viseie sobe<<, Sve Sama sklonista i nadgradnjc;prtlstgrijc
su medusobno povezanc stubama ili stcpcnistima uskim poput
ljestvi.a3 U Rembiandtovoj ku(i,izasvcdanc dvoranc nalazi sc: s<lhrt
i krevct u ni3i gdjc sc tldmara bolna Saskiia.
)9(t

.fttr,/{rlo I n,tlttt,lltt: \ltlrtrtrttltrl.,, tulllt'rttlrtl.t Llr(t(lil

l'r'r':,urltt;t t:t:,lioi rr \\'lll :,lol;r't'rr lril r't';rt i1r'sl't'1i;l ( ll('I'llll('

.,1;uto\,;t lrolilrtilt Sit'rlttt;tri ( ('sllosilt llrlsllt'tltt t'trlg:t,;tlilo l('(ltrtlirr
pit:rrrit.. S it.rlrrt'slt'iul('ic'st,ttl, tllit'slo tt lirtit'ttt st'it'tlt', sp;rr'.t ili
littttt' i
i,,rtliltr tlit:t.ir, gtljc it'rur prt'rrzirnrt rtlrtgtt siun() gospotl;tt'it't'
lioit'
tlottt;tr:ittslvo
rlrtlrrc sn:rli(', slirrltljrr it'tltlo
ig, lit.st., s llr.colrilit'rrr
lrtl<orlt't'
,j,,iti iti st' Pr.irvi rlu r':rrli, lrrlrtjrrvo i Prilii'rro 1'rt't'li<ltto,
z.;rslrrscno: jctlnlt l'ijci', strtttttjlt, l<t'ltttlt zttiti't' Zlltv()t', vit'S:rl:r. S
rlrtrl-gc stt'ltnc jc t<uiit tr kojtli sc rltrli, tltr(;ttr rr kojt'ttt s('l)l'otl:rit',
,,r','ii ,, k1ljcnr sc provtlclc lr:rjljclrSi tllttti.4'i l)ol:ttl it'vl:ttlrtrt t't'2ittt
rrr.orlvlrjltnjir: g<lsptldltr jc intlttl rlttlnitr u svoitti krrCi; tr rlioi srr
:,t;rrrpvlli rlclnici i naui:nici. Otr-rcl potjcd:c kltrltl<tcristit*ltrt oltlili tilr
tr govrri:l:ih ili olrrtnidkih kuilt u I)itrizlt' r.rsl<ih (zlrog visol<t' t'iit'rrt'
rt.r't.r.r;r) ivisokih: u prizcmlju sc n:rl:tzillt r:tdionicil' 1l()r('it'stlttttr
'l'lrktl jc i sv:rki 1lt'li;tt' tr
r,;ro 14rzcl1r, a jclS viSc su bilc s<lbc r:tdtrik:r.
I.,,rrtl,,nu t(tit). pocl svojirn krov<>rn clrl:t<l djcctt, slugc i t-t:tttt'ttil<t',
:,lirrlrirrrr koia ic tinila >thc lamily< (obitclj), kojc ic scl grtztl:t
(lak su ikraljcvski sckrctari u vrijcmc Luj;r Xlv lrottt'kittl
1',.Ii:rr..,t
irrr;rli sv<ljc ministarskc urcdc u vlitstittlm dtlmu'
tl XVIIt. st<>ljciu sc svc mijcnjzr. ltrcb:t vjcrovltti tlrt tt lotrlt'
rrrr;r rrt'l<c togidnc prisilc vclik<>g gradit, jcr na to nltil:tzitrto i tt
tr.rrrtonu (kail i u I'arizu i l,ondonu); u XVlll. stoljc(tr kirrt'slii
na icdntlm krlrju p1t':ttl;t, lt
rr1,,ovt'i, k:r<t i cvropski,
-'l'akrl imaju trg<lvinu
jc
i u I'ckingu, gdjc bog:rti trgovt'i svltkt'
1,,'r.,rr n:r clrugom.
vr.i.t.r'i ntrpust:rju sv<>jc trgovinc i <>dltrzc u actvrt u ktlj<lj ittt Tivt'
7r'rrt'i rljccit.a6
l(;rkv:r (tcta z'anaSc saglcdavanjc svijcta da slikc strlln(: livt'opi
rrrnii'rr nirs<lj znan'icljit Shcmc i slikc kojc daicmt) o ktt(1;trtt;t
r..l,rnrsl<og svijcta, Kinc i Indijc itlaiu sc opasnosti da djcluju i it'srr
ncka sc ditalac p()zovc na otto Strt
Ir{.1)l'ortrjcnljivc. eak i gradovi
pokazuju n:tlrt svojt'
( (.ur() rr ovoj istoj knjizi rc(i o I'ckingu
-nc
'l'im
nc posjctltlitr
obavjc5tavaju
nas
koji
putnici
,r .r\,( ) licc.
vi5c Sttl
I
vclikirrr
prcma
tlkrciu
sc
i,r.rl;rrrlrrrr r:tcl<tznal<>st MtlntaignC2r: ofii
:,1,,.1,t:rlilinr:r kojc <>dckuju njihovi cvcntualni tiftttlci, nc glccllrjtr
l,rr, r. K;tillr vcd piramidc; niti ulicc ili trgtlvinc ili dak nltstittttlrt'
r rr llid.rrili:r u lrckingu ili l)clhiju, vc(r.itbranjcni carski gr:rd i njcgovt'
,,rrtc zitlirtc: ili p:rllrt'u Vclikog Mogula..'

l\'t't

tr

nt

I ltt t t tr I r'l

/'\

I t' t t l' t t t t

t'

t'. t I' l. I t t

i,

t t'

lo ol)l,rinl.r\.r l,rltl, 1 1,1 ,r; 1rl,'ttttr I'tlt

Urbanizit'utLe scle
Odiglcdno jc ipak, na svjctskoj razini, dlr jc podjcla iztlrcdu gradskih i scljadkih kuia odvisc katcgoridna. I)vijc obitclji sc susrcdu
rr1arazini bogatstva jcr iz.uzcv nckoliko translt>rmacija poput onih
koje spcktakularno obnavljaju cnglcska scla u XVI. i XVII. stol1c1u,"i mutacijc na sclu su odraz, posljcdica samc rasko5i grada.
Od trenutka kad je ovaj prcbogat akumuliranim novccm, iznosi
ga, investira u obliZnja scla. On bi to dinio i kad bogatc ne bi tako
privladila zemlja koja oplemenjujc, dobar prihod ili bar siguran,
zanm seoske j urisdikcij e, u dobnosti gospoclskih rezidencij a.
Ovaj powatak selu snaLna ie znahjka Zapada. Promjenom
smjera konjukture u X\{tI. stoljciu, on postaje ludost koja osvaja.
oko gradova se svc vise Siri vclikaski i buriujski posjed. seljadki i
arhaidki ostaju samo udaljcni prcdjeli, za5tiieni od ovih stra5nih
apetita. Jer vlasnik iz grada nadzire svoje dobro, svoje rente, pravo;
sizemlje donosi Zito, vino, pcrad; powemeno ondje urecluje dio
zdan)aza svoju upotrebu, grupirajuii komade zemlje i swarajuii
>>majur<<.48

Vila Medici tt Trebbiu, u dolini Sieue, pritoka Attta, s kultelicttttt,

urtouinta, seljaikint. zda,njint.a. Kutct uturctettcr. u sretlnjouickouttrtttt
stilu, ntoSyie utoiiite, pripadaler, je lutrrttt ('nil.t bcnuli, rr.rtt.rkttrr. l52ti,
oct t (' os/ t td, ptroll t o s kar ts krtg r t ud ur t iuodt:. ( I t I tt'S<: u I u )
r

tltt, ,'1roly:'l,tlr I'rt(,1...

,,1,o l'.rrrz.r l:,lo vtt;t'rlt L/,t l)lor',ttt:,,t1:'l.t'l,trl,ttt1:'l't'l,ttlt' llr lrrt'rr
Irrr',1.r' r t'zirlt'rtr'ijr', I'ojr' slt ()(l X\'l slolicr'.r t/\';tlt llt.t(l.t slvot tlr'
l, rlrrrr rlrrrlirr lrirt'rrt rr, jt'tlrrlrlto lrrtgltltr lirto ito jt'lril:r l)r':t\':1. llt ottt'
r, rrr'r'lj:rrrslit'r,ilt'rr tlrllitti Ilt't'ttlt', li.oir'stt i svo;tt sttl)51:lttt'tt ttzt'lt'
,,rl :,t,!r'og gnttl:t. XVlll stoljt't:t' 1'tt't'zit't' tit':ttlslit' p:tl:tr't' tt liot't:,1
l.tr

',, ,,:,l,ilr vil;r. ( l svt'tttrt l()tIt(', trill'ttvtt(t, r'i1t'i'ittt;t i itttt't't's, ltt'z olrzit;t

,l.r lr ;r'r'rlt'i'o ol<olit'i l,isltltott;t, I)ttlrt'ovttil<lr, l)iiott;t, N1:ttst'illr';r,

l1.r rlr';rrrx;r, N{il:rrrt, Niit'ttllc't'g;r, I(i)lrr:r, Il:ttttlrrrt'g:t, Il:t;t1i;t ili l,ort
,1, rrr,r Irrrtlcslio sclrl XVlll. stoljt'(lt svit'tlol< ic' izgrlrtlrrit' sl'rrpilr
r .zrr lt'rrcij;t. -f cdnlt zltirk:r ir. 1779.4') tl:r jt' o1lis s t't'ltrotlrrl<t'ii;tttt;r ll I
r.rl,r',r ,,tl'rol'c1r<<, i 1-loscbno ()nogvojvoclc otl ()r'lirrcl;t tr lllttrglrl()lllr,
,r Nrrrlirllirr, koji jc Wlrlpolc z;t1'roi'ctt 172'2. :t z:tvt'iio 17.i5, s
nl{ l'( )\'iln lrcskrirjnirn clvtlrlttulln:1, t}lr;ut)ot'ittttt, g:rtcrijlrrrt;t. lp:tli,,
llut()\';lni('z1r putovitnjc, jcclrrtl tld r-r;rjljcltSih joi tllttr:ts (i;tl<o t't't'
pr r.,l.r jt'k:rsno), trcbalo [ti n:ts oclvcsti tt ntzglctlltv:tn jt'ttt'oli,l;tsit'nilt
, rl,r rz XVlll. stoljci:r u t>k<tlici N:rpuli:t, svc tlo'l'ot't'c tlcl (it't't'o; otl
tl.rrr,r rlo S. (iiorgi:r; od (lrctn:tna clo I)ot'tici:t r.r lrlizirri kt';tlit'vslir'
'l'orrc Annutrci:tt:t. Svc t'ltskoittlt ztl;ttti:t,
l,.,l.r, r'; orl llcsinc do
l,r , l,r,rsrrt' ljc:tttc rczidcncijc iznrcdu p:rclintt Vczttvlt i trtot':t.
( )t'it;r t'rt htpuJu, ()vit grlrdsklr k<llonizltcijlr st'lir tt<tsl;tlottt
1r,..tr r;l sr,;rgdic.'l'u su rczidcncijc kojc ltoglrt:tSi lstrrttlrttl:t gt'rttlt' tt:t
,lr r;,' olrrrlt' Ilospora,so ili alTirski oclliinici nu brc7trljcirtr:r S;rlrt'l;r,
.,rr vrlovi >najljcp5i n;t svijctu<<.5rAko nlt l);tlckotn istolitt l;t
1.,11,
I.rl.r\'.r rrrjt'trrko odcvidna, t() jc zl)og ncsigurtr<tsti scl:t, ltli i vist'
l, r1, rri'rlosttrtnosti nlrsil-r pod:ttltl<;t. Ilclrn:tt'clino clt' Ijt't':tl;ttttt' rt
'.\,'1,,l l,rrjizi (1577) gt>vt>ri (po priilrnju drugil-r ptrtnil<;r) o >,1(uc:;t
rr t.r ,',1( lovoljstr,;t<< bog:rtih Kitrcz;t, )s vl't()vilIrlt, glr jt'r'irtt;t, ;ltittittrt
Lrr rzrrrr.r, jczcrcim:r<<52. U studcn()tr) l(r9-1, trtoskovski st' :ttnll;ts;t
,l,rr,:,trr',:rvii tr blizinu l'cking,it, clivi >vclil<tltn l;r'oju vil:r ili 1'rt't'ltt':ts
rirlr rtvorlrca koji pripud:rju mltncl:tritrirtul i stltn()vnicitttit glitvttog
I'r .r r l.r ( ), s vc:lik irn k:rnulonr isprccl sv;tkc kuic i m:tlint k:ttttt'nittt
11lir.,rrrrrr l<oji slui.i tlt prijcl:rz<.5J'l'tt sc rltcli <t vrl() st:lr'()j tr':rrliciji.
ll.rr or I lX stoljcia kincsk:t knjilcvnost st:rvi ljupkost i zlttlovoljslv:t
1,,;.r lrrrrl:rjrr ovc ktr(r: ttst'ctl izvorskih vtltl:t, trvijck pokl':r j uttt jt't
ri, rl' l('./('t':l s ))l)r.u'l)urrtirn i blist:tvittt< cvjctovitn:t lop<li':t. S:rgr';rtliti
,,s1,lyr' lirrjiitit'rr, pr'()t));llt':lli l:tlttrtlovc iti >rtttlc k:tkrt t':ttrrjtt s l'ilr;t
rrr.r.. rli vrt'lr:rli ),1)()(llnul(lo littrti(t'koji izl;rzt'< iz svojilr j;rzl rirr;r i
1'.rrl.rtr rlr slrijt'l:trn;l ))nil rrl;tzrr lr l'ul)u(( ittt;t li vt'tlilt z:ttlrlvtlljsl:tr,;t
''l
! !.r r )\'rl; zt'rtrljii

UNUTRASNJOSTT KU(]A
Prvi prizor je pogled na kuiu izvana, drugi jc u njcnu unutra5njost.
Nitko ne mo'ze tvrditi da je prvi jcdnostavniji od drugog. Zaptavo,
svi problemi odredi vanja, ob j a5nj avanj a, sveobuhvatnog po gl ccla
na svjetsko j razini, tu sc postavljaju ponovo. Pri tom i opct, sagledati Sto se zadriava, Sto se sporo mijenja, znati u glarmim crtama
ozna(iti bitna obiljelja pejza:Za. Jer unutra5njosti se ne mijenjaju
desto kad se radi o sirotinji, bczobziragdie se malazi, ili o ustajalim
civilizacljamazafr/orenim u sebe; jednom ri.!r:tju, o siroma5nim ili
osiroma5enim civilizacijama. Jcdino se Zapadna nalazi pod zna'
kom stalnih promjcna. To jc povlastica uditeljA.

rr tt zltortt tr slt'ollttf skl lrilrtrlt'3It.rr6l s6lri: rrgkolllto llrlrrrrt':r, lilttgltt, lxtt'vtt kolit sltrii klto slttl ltlt
li6it.rtt stt ltttt'c'tl kt'1lt'kottt:rtl kt'rrltlt ivt't*.'ltt niic sltrt';titto. Stllt't'
Ir;tr*vt: otlrcz:rrrc rrir rlvrr rlijcl:r, ('lrl< izt'c'zltttt'tr ollliktt t't:tslrltlflt('it, tt
11rrirrr st:osl<irn kr('r'nirrnir t:rl<tt clt'itgittt ltol:ttttlskirn slik:rritrtit iz XVll.
slrllit.Cu, sltrlc Zit svltktt t-tlttrtjctlrt. I n;t plittntt.f. Stt't'rrlt tlltsklt
pplolr:r't:t nit ltittvu prctv:lrt sc tr Sktllsktr klrrptl z:t tnl:ttltlg st'lj;tk:r
i,,,j.'g rnlrjk:r sttljc(i ptlrccl nicga uti pislrti. l'rip:tcl:to bi rrlrjhjctlrrijirrur cllt sc oktl njcga nijc znalo ditlrti ipisati! Nckoliko riicd'i
(

l(165 l(r.1tl; tlt.tlrl

st.lf ;rkir pf t'vrrf

Sirotinj a bez pokucstu a

Prvo pravilo, ono o bijecli siroma5nih, samo sc po sebi razumijeva.
Ono Sto se ustwdi za civllizaciju koja je najbogatija i najspremnija
na promjerte, za Ewopu, dostajat (e a foniori za ostale. Jer na
Zapadu i seoska i gradska sirotinja Zivi u gotovo potpunoj bijedi.
Pokuistvo i nemaju, bar ne prije XVIIL stoljeia, kad se podinje $iriti
elementarna rasko5 (stolice, dok su se prije zadovoljavali klupa-

ma,55 vuneni madraci ili leiaievi od perja), i kad se u nekim

regijama javl)a scljadko pokuistvo za svedane prilike, obojcno ili
strpljivo rezbareno. Ali to ic izuzetak Popisi nakon smrti, svjedodanstva o istini, jasno to potvrcluju. JoS u XVI[. stoljeiu u Burgundiji, ako izuzmemo malobrojne imuine seljake, pokuistvo
nadnidara i sitnih telaka odgovara njihovoj bijedi: >lanac iznad
ognji5ta, kotao na ognji5tu, sudovi za prienie, 'quasses' (tave),
'rnsix' ili mije5alice (zakruh)..., Skrinja s bravom, drveni krevetna
detiri noge s madracem od perja i 'blazinom', jastuk, ponekad
vezeni pokrivad zakrevet, kratke hlade od drogeta, vesta, dokoljenice, ne5to alata (lopata, pijuk)...( Ali prije XVIII. stoljeia ovaj
ie popis svodi na nekoliko prnja, klupicu, stol, daske zaspavanje,
weie ispunjene slamom... Od XVI. do XVIII. stoljeia u Bourgogni
su zapisnici puni >ljudi (koji spavaju) na slami... bez krcvcta i
pokuiswao, i ko;e >>od svinja dijeli samo jedna rc5ctka.<56 N<l
uvjerimo se svojim odima. Na jcdnoj slici Adricna llr<>uwcra

.j00

.llttsLttr ttctcftto: tt rntt2l l.zbl iz XVIll. stofictct. gotouo ttt\t(c tt0,t(t lx)l:ttt'slt,tt: zlpku,.l<: tiltf<tit:tttt,. (it'tt,ttl.ru, l.a l)rhtccct. Kublttt:tt grutJ'lkc' (()ll'
tttk ll, N.)
lt,

,\'lrr,/(ll0 l ,t'tIt)l'lltr:

tl('l(()l-l st;tt'()ll lt'ltsl;r rz Xlll rlol;t'r';r :t;tut(":,u l)() sclu 1lr';rr,;r sllli;r: rr
(ittst'ogrri, >llog;tlilrijt'lirrt li.t'trltorn iotllii'rrirrr crrrirn 1,i111y111,, st.lj;rci
>su sjcdcii tlktl v:ttt'c oltii':rvlrli jt'sli lrt'z slollr i pili str iz istog vl'(1ll<(.''l
Svc jc to dost:r logitno: bijcd:r jc svcltrisrrtrur. Zn:ri'tr j;rrr jc u krrz
u lrrancusk<>j iz 7669. koji odrcdujc ruScnjc >koliblr kojc su na
kolju izgradili lutalicc i bcsposlidari<< na ivici Suma.rs'l'c daSdarc
podsjc6aju na onc kojc su izgradili ncki IJnglczi krijuii sc usrcd
Sume pred kugom koja je 7666. harala Londonom.5e Jcdnako jc
mudan prizor u gradovima; u Parizu, u predgradu Saint-Marccl,
pa dak i Saint-Antoine, samo nckoliko stolara Livibolje; u Mansu
ili Beauvaisu tkaladki radnici 'Zivcu bijedi. Ali u Pescari, naJadranskom moru, gradiiu od nekoliko tisuia stanovnika, jedna anketa
iz L564. upozorava da je tri dctvrtinc obitelji doSlih iz obliLnjih
planina ili s Balkana, praktidnobez stana iLiveu zemunicama (vei
slamovi), a istodobno, iako mali, grad ima svoju tvrdavu, garnizon,
sajmi5te, luku, solanc i nalazi sc u Italiji iz druge polovice X\{.
stoljeia,, povezanoj s atlantskom i mctalur5kom velidinom Spanjolske.6o U prebogatoj Gcnovi, svake .zime, beskuinici se prodiju
kao dobrovoljni robovi na galijama.6l U Veneciji, bijednici i njihovc obitelji stanuju na dotrajalim barkama, u blizini luke (fonda.menta) ili ispod mostova kanala, bra(a onih kineskih obrtnika
na dZunkama ili sampanima, na gradskim rijckama,bezprestanka
na putu, uzvodno i nizvodno, u potrazi za poslom, sa svojim
obiteljima i domaiim Livotinjama.

Tr adicion aln e ciu iliz acij

ili unutrainjosti

bez

promjene

Drugo pravilo: tradicionalne civllizacije ostaju vjerne svojem uobidajenom dekoru. Ako se zanemare nekc varijacije
porculan,
- moZe
jedna kineska unutra5njost
slike, kipovi od bronce
jednako pristajati u XV. kao -i u XVIIL stoljeie;tradicionalna japanska
kuia izuzev dworezau boji koji je podinju ukra5avati tek u XWII.
stoljeiu
- u XVI. ili XVIL stoljciu, onakva je kakvu jc i danas
moZemo vidjeti. Isto wijedi i za Indiju. Negda5nji rrmslimanski
interijer moLe se zamisliti s pomoiu sasvim novih slika.
Izuzev kineske, necwopske civilizacije su uostalom siroma5ne pokuistvom. U Indiji praktidno ncma stolica ni st<tla: na klmilskom rijc(. mecei dolazi iz p<trtugalskog Qnesa). Stolica ncrn:r ni u

\ltttr,lttllllt".ttltl.'r'tlrll.' t t,l(ttItl

1()' Allicr lgrl;r'srr sr' tttttyt'lltl( l l/ llt'ttitr;t z.;ttltlvoli;tr';rlr tl;t o;trt

n,lr,;llu ('\,l oltsltt' stottct' Sloltt;t rti slolrr\/ll l'l('lll:l lll ll lllltsltttt:ttt
.,Io1t syijt'lrr ili rr zt'rtrlj;tttt;t ltoit'stt lrilt'potl rlit'liovittt trlit't;ticttt
II ligrlrrriolsl<oj, rrrt'rlrr rrvrt'tlltttt;t liojc' jt'lrct't'z tlt'(.ltirrt'lrott trtliit'lirr
i\tor isltirr;l g sv()l)) tltttittl<ttt'tttttt { 15.t2) ttttl:tzittto ov:ti ttt'olrid';ttt
,lnt..rz sttgrt't'iot'rtosti: >N4i, l(r'i(lrrri, ttri sit'tlittttl visrtlitl, ;t lt(' t)lt
.,r.rrrlji li;ro Tivotit)ic(.('2 [J rtttrslitltitttsl<tlttt tliit'lrr tl;trtltiltit'.f rtgos
l,ryr;r., rr Mrtstltt'tr nlt pl'ittricr, irlS llriic tlvlrtlt'st't:tk gotlittlt llilo it'
pr.rvilo tl:r gosti sjcclc nlr j:tsttrcittt:t oktl nisl<tlg sttlllt; tlt tt'lttlit'ii:t st'
, ,. 1r z;rllr rr nckinr oltitcljirntt i u llrrljnirn sclint:t.('J (iotliltt' l(r()()
vt'ltr
l,r ('f )( rrrrt'ivltlo Sc niZ<>Z,ctttskint trg<lvcirn:t dlt ntlSC u Mosltvtt
r'r'r:,t grlrllit' jcr u I(usiji im:t m:tlo stolova in:rjicI(c sc pi$t'tt:t
1,,,11,'riirrirr 1'llt trcb;t imati dvrst p;rpir.6a
N:rr-rrvnr), Tapad jc u svcmu supcriorniji od drr-rgilr civili.,.rr r j:r ( )rrc su prihvatilc praktidna rjcScnja s obzirtlm nll stlllI( )v(' i
l,ol(u(:stv(), jctiinija <ld njihovih. Ali i <>nc su u ncicmu llolit': kotl
l.,l,rrrr;r str to javna kupali5ta, ipak prcuzctn ocl l(ima; u.f :t1-rlttrtt it'lo
, l, 1i.rnt'ij:r, tisto(a najskromnijih unutra5njosti kuia, sprt'ltto is1,, rr r.,t:rvilr)ic pr()st()ra za sprcmanjc.
K;rtI sc OsmanAga nasao na putu svtlg, muk<)trpn()!.1, osloIrotlt'(
rrt.r Nrit'tttci su ga zarobili ili, boljc, prctvorili u roba dcsct gotlittrt
r.rnrl(', z:r vrijcmc zauze(a Lipovc), pr<tlazi kroz Iludinr (k()ii str
Lr,.r.rnr l)()n()v() oslobodili 16tt(t.) i srctan jc tog proljcilr l(r()()
kupaliSta<.('5 N:t r;lrtl,,,
1,, ,r lrr r,' 1,'r' rnoZc otiii >u prckrztsna gradsk:r
I Il, ( l(. o trrrskiffi kupali5tima urcdcnima na obali l)unitvlt, rtiTt' otl
r rtr r r l,.r ro11 g1'11d;1, kamO jc Svatk<l u vrijCmc turSkc vlaSti nttlg:lo ttt'i
l', '.lrl,tltto.
/,.r l(otlriga Vivcra, ktlji ih jc vidio 7(){)9,66 j:rp:rnskc kttt't' ttt'
r.'1i1,',1.r;rr s ulicc lijcp<l kao Spaniolskc, ali ih nadil:rzc ljcpolortt
..\ ( )t(' (rrrtrtr':rinjosti. U najskromnij<lijapanskoj kuii svc jc ttt't'tltttr
.,l,,rr.nr I i sl<lonjcno od indiskrctnih poglcda vci rld jutra: krcvt'ttti
;.r'.lrrci, svcprisutnc slamn;ttc prtlstirkc, svijctlc prcgr:rdc pr()st()l':t,
,.\ (
l(' rr t'cclu.
lp:rli, koliko ncdost:rtzrka! Ncmlr grijanja. Z;r osn<lvno st:, l<:trr
I u rn('(lilt'r:rnskom dijclu livr<lpc, m()ra ptlbrinuti SunCC. A otto st'
t,,,rrcli;rrl loic ltrinc. [] turskom tliiclu muslim;tnsktlg sviict:t i'ltli
f rr.rlr;r ni h;rrrtinlt (ttko sc iz.ttllttC ln()nLlInCnt:rlni k:rrnit't isl:tttllttl'.1,o1i Sct';t jlr). -f t'tlirttl rit'ic:rtjt: jcr postrdlt zlt Zt:l':tvictr, kojlt st' tttozt'
r.,l,rrrrili rlrvt.rrirrr rrgljcrrorrr iti icrrtvicrltn. U nttrslittrltttskrlttt tliit'ltr
il.rrrlrSrrjt..frrgosl;tviit'ltttt't'ttt'ttt:titt l<;ttttitt;t. ()tti 1'lttslrlit'rr l't'r'ziir,
rr:,olr,rrp;t llog:rt:rilr,:tli srr rrslii,,it-t'l't't'ziiltttt'i, tl:r lli izllit'1ili rlirlr i

(|

')02
it t

tozt tttd I lru

drI

/,\

ru k I t uv x u t h kl a I 4l

I t:

$tcdjcli drvo, kojc jc vc()nl:l slitrpo, l.l()l't. B:l u usl)l':rvnorrr ;loloLaju<<.67 Kilrninu ncnrt ni u lrrcli.ii ni nu otocirrrir Irrclorrczijt'(rrostalom, ondjc nisu ni potrcbni). Ni u.f apanu, gdjc moic lliti jako
hladno: dim iz kuhinjskclg ognji5ta >ima kao jcdini izlnz. <>tv<>r
nadinjen na krovu<<; posudc za'Zcravicu jcdva da mogu r.agrijati
lo5e zatvorenu prostoriju,6s a kupkc s kipuCom vodom, u posudama kojc sc griju na drva i kojc posjedujc svaka kuia, takoclcr
sluZe za grljanje kao i za pranje.
Naprotiv, u sjevernoj Kini, hladnoj poput Sibira, zajcdnidka
prostorija se grije tako da sezapali >>vaffa u malojpcii smjeStenoj
kod ulaska na podij koji sc nalazi pri dnu prostorije i sluii za
spavanje. Kod bogatijih ljudi u Pckingu peii su veie: idu ispod
stanova izagrijavaju se izvana<<. Kao neka wsta centralnog grijanja.
Ali siroma5ne kuie desto sc zadcivoljavaju elementarnom posuclom za Zcravicu: >pci na goruii ugljen<.6e Isto i u Perziji, gdje je
desto jako hladno.To
Znatida je grijanje,uz nekoliko izuzetaka, rijetko ili nikakvo.
Pokuiswa ima malo ili niSta. Muslimanska podru t)apoznaju nekoliko Skrinja od skupocjena drva u kojima se duvaju odjeia, tkanine
i kuine dragocjenosti; upotrebljavaju se obavezno niski stolovi a
ponekad i Siroki komadi koZe postavljeni u drveni okvir. U turskim
i perzijskim kuiama kao ormari sluZe ni5e nadinjene u zidovima
soba. Ali >>nema kreveta ni stolica kakve mi poznajemo, nema
ogledala ni stolova ni okruglih stoliia s jednom nogom, ni slika<.
Nidega, osim madraca koji se uveder prostiru a ujutro spremaju,
brojnih jastuka i divnih sagova od nrne Zivih boja, ponekad nagomilanih jednih na drugeTl i kolima se kr5ianski svijet oduvijek
sffasno divi. To jc pokuiswo nomada.
Bogatstva izloiena u muzcjima Istanbula sastoje se od skupocjenih tkanina desto ukra5enih stiliziranim tulipanima, prekrasnih
ilica od kvarca, bjelokosti, paprova drva, inkrustriranih koZom,
srebrom, sedefom ili koraljem; ciparskih ili bolje kineskih porculana, basnoslovnog nakita i dva ili tri izvanredna prijestolja,
potpuno obl oZen a rubinima, smaragdim a, trrkizima, bis erj em. Isti
dojam ostavlja todan popis blaga onog kurdskog princa kojeg je
tu rska vo j s ka zar obila L 6 5 5 . i dala na dr aibu: kovd ezi o d b j el o kos ti, ebanovine i dempresovine, Skrinjice obloZene blje5tavim dragim kamenjem, boce s ruZinom vodicom sjajne od briljanata,
posude za izgaranje mirisa, Stampane knjige sa Zapada, korani
obogaieni dragim kamenjem, poneko slavno kaligrafsk<> djcl<1,
srebrni svijednjaci, kincski porculan, wdcvi od ahata, tdiclc i
.:104

,\tntlltttr I t*tltxilrt: ttilnorut4lo, eill.lettttt4lo I mtuttt

t,

Irlrtcskrt zdjeliccr. s poietka XVIII. stoljeCa; sjededi na stolicl ioujek tttu.

tt ttt'lxtttt ltauiljotttt. Scena je ujerojahto uzetcl iz nekogronletxza. MttztJ
t irrlrttct. (Slika M. Cabauda)

jrrri iz lzntkt, oru'Lja dostojna Tistftu i jedne noCi, sabljc s

oltrir';rrna od izvanrednog dclika i koricama koje su rcmck-djt:lir
rlr,rgrrlj:rrstva, gomile novca, scdla optodcna zlatom i, na krajtr,
.,r r rt i r r c ti grovih koLa i bczbr oj sagova...72
t.rrr

)rnts t

ulto kinesko pokucstuo

ll stoljcCimakoja nas zanimaju, u Kini nijc bilo Zivljih promjcna,

it'rlna latcntna zamr5cnost koja je izdvaja od svih drugih

llr'

rrct'vrrrlrskih zamalja. Ona je doista izuzetak obiljcm p<lkudswa

r,rlirrirrrrc izradc, skupocjcnim drvom kojc se dcsto uvozi izd'a,lcka,
l,r l! (,\, i nil, <lrmarima, ctalcr ama s rcdovim a znala(ki postavl j cni h
lrolit':r, niskim i visokim stolovima, stolicama, klupama i tabut'r'itn:1, krcvctima, najtc5Cc sa zast<lrima, pomalo kao na ncgdu5ni('nr /,apadu. Njcna najvc(a <lriginaln<lst (jcr podrazumijcv:r
ft'rtln n:r(in Zivota) svakak<l jc upotrcba stota sa st<llicom, tabur'('()rn ili kltrporn. AIi trt'lxt z:rpittntiti tl:t sr: t() nc oclnosi n:l $l:lru
I

l()\

I i t, t' r

t, t t t t

I lltt t

tt I t' I

/,\

tr L' t

t t-t'

t't t l' l,

It

t I t tI

Kinu. Kucl jc.f lrltirn l)t'(.uz('(), pt'rlltttttto it'Iiopit'ltitr(1i,.r(rl lll;tl('l'iiill

kincskc civilizacijctl'rr-rg ((r ltl-907), nijc txtitto tri stolit'c rli visol<i
stol. I doista, sada5njc japansko pokuistvo todtro odgtlv:trlt ;tt'hajskom pokuisttu Kine: niski stolovi, nasloni za l;rkt6vc k<lji
polo1aj pii kl"eanju dine udobnijim, madraci (apanski tcttanti)
navi5e-ifi manje visokim podijima, nisko pokuiswo za spremanjc
stvari (police i sanduci u nizovima), jastuci, sve je primiercno
iivont na r azini zemlie.
stolica je vjerojatno stigla u Kinu u II. ili III. stoljeiu n. e., ali
trebalo je pioteii dosta wemena prije nego Sto je postala uobidajenirn komadom pokuistva (prvo svjedodanstvo o nioi ie iz
fi5-54}. godine: steiak u muzeju u Kansas cityu, Sjedinjene
DrLave). Porijeklo joi ievjerojatno ewopsko,.ma kakav da je put
kojim je stigla dak onamo (kroz Perzliu,Indiju ili sjever Kine);
uostalom, stara kineska imenica koja ie ozna(.ava i danas zna(|
>barbarska postelja<. vjerojatno je prvenstveno sluzila kao podasno sjediste, iaidko ili vjersko. eak je donedarrna stolica u Kini bila
namijenjenapodasnom gostu ili starijim ljudima, ier ie u upotrebi
de5ie bio tabure, kao i u srednjovjekorznoj Ewopi'
Ali ono Sto je vrtno jest sjedeii poloiai koji impliciraju i
stolica i tabure, Sto znadi nadin Livota, niz kretnji suprotnih onima
iz starowemenske Kine i iz drugih azijskih zemalia, i uostalom,
svih neewopskih zemalia: ako je stolica presla Perziiu i Indiju, na

je Sitnoportretcl
11,cslikar, perzijska kopiia
pripisrrie
Gut'
kog Itriina koja se
tiletr llcllirtiu ( 1424-l 507). ZbirktL.J.
I )ortccl. (( ) t i.su k ( i i ru r tlttt )

Duanaiina sjeda{a.

Liieuo

i()(t

i (;ltttrtlinrs'u pisa.r (XVil. stoljate). Ka.binet grc(ike. (Ot'isuk lt. N.)

lrr r jt'l:rzu kroztc zcmlje nijc nai5la na odobravanjc. Ali vci otl X ll l
:,roljt'clr, na primjer, na jednom kincskom svitku k<lji n;rs votli rltrz
.,,'r rsli<rg puta, zatim kroz ncki kincski grad, u scttskint l<t-i'ttt;tnt:t i
l,r.rrlsltirn trgovinama mogu sc vidjcti visttki stoltlvi s lilttp;tttt:t i
r .r./.r r(' sltllicc.
ll Kini je ta akviziclja ttdgovarala novom urnijcitr Tivot;t,
rrtolilio originalnijem Sto nijc iskljudivao star()vrcnlcnskt' tt;tt'ittt'
lrrrstoj:rnja. l'osljedica toga je da ic Kina posjcd<>v:rti tlr,;t lilr;t
l,,,l,rr(:stva, nisko i visoko pokuistvo. Vclika zajcdnitk:t prostrtt'iirt,
f ,rlrlirr k:rraktcristii,na za ditavu sjcvcrnu Kinu, dv<lstrtrl<:t it': n;t
rttrtti ru7.ini, stolica, klupicc i klupa nalazc sc p<trcd vistlkrlg slollt,
()rmara (dcstct s ladicama), ali Kina nijc nikacl rtpoztt;tl;t
' r,,,lir),1
.,rl(!rrii(:r'u ili k<lmodu samo sa ladicama, ili wlo kitsno k;to izoli
r.rrrrr pojavu, kao imit:rciju livr<tpc iz XlX. stoljci:r; ltolitttislvtr
.,r.u'og tipa, ili j:rp:rnsko, p()stavlia sc na vi5oj razini, n:t vt'likottt
posloljrr s:t11t';ttlcn<lnr ocl opckc tr visini kltrpc, izt-t:ttl tlt'rrgrtg tliit'l:r
pr ostorijt'; lo ic {,rlr3, koji sc grijc uz ptlnr<lC trgt'lttlcttilt ciit'r,i,
pol,r'il,t'n rrr;rrlrrtcint:t ili ;rtrslotrt, j:tstrtt'ittt:t, sltl-lovittrlr Tivilr lroi;t, s

Itafn$n4 nrauqa, tl

itrurtuv, tt sttgI8Ifrytt;g

JlJulrtto J lclglrwlot ,,Tttov.ry?, rtsvvrrlnw t m$

'l'tt st'
niskirtr stolorn, orrrrirrirrrir i Skt'irrjlrrrr:t, tltkottt't'vt'lo ttiskirtt.
spava zimi, u z:rklonu od hladtroCc; tu sc, sjctlc(i trlt ptltltt, pt'itttit
i pijc daj; tu lcnc Siju ili tkaju sitSovc. l'rijc ncgo Sto sc p()pl'rc n:t
Ka.rtg, Kinez sc izuic ostavljajuii na nogama sam() plavc platncnc
tizmes vatiranom potplatom koje moraju biti bcsprijckorno distc.
Na jugu Kine grijanje nije potrcbno, ali i ondje susrciemo dva tipa
pokuisWa. Kad u X\{tI. stoljciu u Kantonu O. de Las Cortes crta
prizore koji su mu pred odima, prikazuje Kineze kako sjede oko
pravokutnog stola objedujuii. Kad nam predstavlja nosiljku od
lakog drva, ma kako da ie razlitita, nadinjena je na istom principu
kao i ewopska.
Kratki saletak koji prethodi postavlja probleme ove ipak
za(udne mutacije, a da ih nc rje5ava. Vidjeti u tome jednostarmu
avanturu stolice i brojne posljedice koje njeno prihvaianieizaziva,
jedno je od onih simplicistidkih obja5njenja kojima obiluje poYijest negda5njih tchnika. Swarnost (watit iemo joj se opienito u
slijedeiem poglavlju) uvijek je mnogo sloZenija. Zapravo, Kina je
doLivjela (recimo otprilike negdjc prije )OII. stoljeia) snaianzamah Zivota i neku wstu podjele izmeclu iivota u sjedeiem i
kledeiem poloZaju; ovaj je domaii, onaj prvi sluZbcni: prijestolje
suverena, sjediste mandarina, klupc i stolice u Skolama... Sve to
zahnjevalo bi obja5njcnja i istraZivanjaizvan na5eg dometa. Ipak,
znai.ajno je ustanoviti da u cijelom svijetu postoie dva nadina
pona5anja u svakodnevnom Zivotu: sjedeii i kledeii poloZaj, koji

'

,iene iz Ilindustarxa.< zcl uriiente obroka, ntittiiahtra - ihts^tracija

)

M ct n n uc cij eue Povi j csti I ncl iic K a.bine t gr a.ft ke.(O tt s a k Il . N

;l0tt

11str.fclcnct u Aranjueztt. iz 1665: prtsutnc su I cluorskc tltttttc krtfr

tlt'tlc rttt rmslintatlski rtcttirt, naiastucirttct. Isprttl trlhlttc ttu krtlttl st
t,ttt, 1uluze, bit 6e ntasakrirane tiuoth{e kojc ubliu loucl. l;l (]rrt't't'lit
rlt'i trrlrlirclillo cn Aranjucz, Mt.zei Prctclo. (l;oto Mtts.)

lttlt

;t' svcprisutan, <lsim n'a' Zap'tdu, a <lba su prisutna sanl() tr Kirrl,

'l'r.lriiri p<>ri.icklo tog ponaSanja u I)vrt>pi, v<ldiltl bi dtl ltntikt: i rltt
s;r rn i lr krlrijcna zapttdnc civilizacijc.
Ali, kao zakljudak, cv<l nckolik<> slika. Na j:rpanskitrt vtrlovrliirn zaprcinim kolima ncma sjcdiSta za putnikc, kltktl jc i pt'itvo.
N:r lr'rlnoj pcrzijskoj minijaturi, ncki vl:rdar na pr()strlln()tll priJt'r.toljrr sjcdi prckrilcnih n()gu. Judcr u Kairu, na lijaku'itttit zlt
tzrr;rirnljivnnjc, cgipirtski k<ldijlrS, imaitr(i sn<lp slantc isprctl svo.g
sf r.tliStl, savijao jc nr>gc, iako ih jc m<lgito ispruliti. Nitjz:rcl, riieC f t'
rloisl;r <l rutzlici koilr jc gotovo lliol<l$ka:7J odmarati sc tlil i;rpirtrskl
rr:rrnirr klc:('c(i nil pct:trntr ili sic:clc(i prc:krilcnih nogtt, k:ttt tt ttltls'
lirrr:rnskitn zt'mlj;tmlt i tt'l'ttrskoj, ili dut\c:(i kitko {'csto tinc hitttlttsi,
rrt'rrroguCc jr', ili h:rr vt'ltt tclktl, zlt livropliitnc, kojih tt:tditl sit'tlt'rrf l

irt'tt r t t t, I I ln

tt

Ir

/,\

t t' t t

l'

t t',,

\t\

tl' I t I t,

t t, I I t t,

zadudujc .f:tltitttcc, lioii grr opistrirr zgotlnirrr izr';rzorrr: "olrjt'siti

nogc...<<. Ali cto, zinri l (r9-1, pr-rtnik (icrrrclli ( l:rrcri ptrtrrjc rr ttrrsl<oj
>kodiji< ili radijc bugarskoj, od Galipoljzr do .f cdrcna. tl kotiji
nema sjedala: >Kako ja nisam bio naviknut, pi5c on, sjcdit'i prckriZcnih nogu na turski naain, vrlo loSc sam sc osjeiao u toj kodiji
bez sjedala i nadinjcnoj tako da se nijcdan Ewopljanin u njoj nc
bi udobno osje6ao<<. U indijskoj nosiljci taj isti putnik, dvijc godine
kasnije, >prisiljcn jc da lcLi kao u krevctu<<14. Obaveza koja nam
se i ne dini tako mudna. Ali i u l'ckingu su kodije desto bez sjedala,
iJohn Ilarrowguncla, kao i Gcmclli Careri, >>da su to za Ewopljane
najgora wsta kola koja se mogu zamisliti<.75
Samo su Kinczi naudcni na oba polo'Lajabez razllke (iako se
Kinezi tatarskogporijekla u nadelu malo koriste stolom i stolicom);
u Pekingu u tom smislu postoji i razllka u stilu Livota izmeclu
kineskog dijcla grada i tatarskog. Neki Francuz, koji je do5ao u
Peking 1795. godine kao dlan nizozemskog poslanstva, prida:
>>Mandarini su nam ponudili da sjcdnemo prekriZenih nogu, ali
vidjev5i da nam je taj polo'Zaj ncugodan, odvcli su nas u jedan veliki
paviljon (...) sa stolovima i stolicama< rasko5nije namje5ten: >>na
podiju se nalaziveliki sag, a ispod podija je upaljena vatra<<.76 Na
Zapadu je susret iberske i islamske kulturc u Spanjolskoj nadas
izazvao slidnu situaciju. RazmatranjePereza de Chinch6na, koje
smo citirali, o muslimanima koji >sjede nazemljipoputZivotinja<
nastavio je ovai u drugom obliku, na prvi pogled nerazumljivom:
>>... na zemlji poput Lena<<. To je zato jer su Spanjolske Zene dugo
r,Temena (sve do XVII. stolje(.a) zadrLale obidaj da sjede na jastucima na arapski nadin. Odatle i izraz tonxar la almolcadilla
(doslovno: uzetijastuk) u znadenju da je neka dvorska dama stekla
pravo da sjcdi prcd kraljicom. U wijcme Karla V u dvorani za
primanje za'Zene77 je bio rczcwiran podij opremljen jastucima i
niskim pokuistvom. Kao da ste u Kini.

Crna Afrika
ljudi ili siroma5tvo civilizacije daje ipti rezultat. Za
jezbroj isti dvostruko siroma5tvo
i bijeda se vude
kroz stoljeia. S tala/im -se prizorom susreiemo -u crnoj Afiici i o
njemu bismo, zbogbrze pot\rrde, ieljeli ne5to reii.
Na obalama Gvinejskogzaljeva, gdje se uspostavlja i prodirc
ewopska trgovina, ncma zbijcnih gradova ni u zapadn<>m ni u

.\tt t'IIttrt

I tttIttt,Iltt; \l.tt,tt,'tt,,l(, ttrt Ilt't,ttttlc' I

tttt

kirrt'slirlnt stttislrr. St'lj,rr r ttt' k;tzt'tll ttt'st't'lttir'i (l;r t tit'r \.llll.l lrrt
st'lri rrt'rrur rtilirtlivrt stttisl;t),;tlisr';rli,lrlio lrijt'tlrrit i \'('(' sll otloPtr,t
grrvilr st'llr l<ojt'srr rllli ptrtttit'i llrivrrlili tltiu ztt;tlizt'litr.
[]stvlrnosti ncrrr:r pr':rvilr nrrsl;tnrlri:kolilrt'otllrl;rl;t nltt'irrit'trr'
otl grrrnjrr ili trskc, >okt'ttglc p()l)ut gttltrlrini:rli:t<., t'iit'llir) l)i ('lnit
zllt)(: virpl)orn, lrcz pokr-listvit (osirn zcrnljirnilr prtstrtlit i litlS;tt'rt),
Irt.z prozrtra, palliiv<l z:rdirnljcnc sv;tkc noii tl;t st' izlxtt't' liotn;tt'r'i,
tttrrrinlyn.tilz.s, kojil-r jc ubcld bol:tn. >Nistr svi lt;tvikttttli lt:to otti
(t'r'rrci)<, piSc O. Labzrt (]728), >cl:t brrcltr tlirrrlit'rri li:to ittttkt' i
poprimc miris koji zaustavlja srcc tltrirn:t koii st' pot'ttu tllrri,iti s
t'r'r)cinla<<.79 Ostavimo po strani srd:tnc pr<lblcntc, ttt' tl:rittrli ittt
lrrcviSc vaZnosti. Ilrazilski povjcsnidltri i sociolozi t):tttt l<rrl,rr (:rli
nuizad, nitko u to nc mora povjcrovati) d:r crnci izltjcglict', koii str
sc srnjcstiliuser"tdoirtxct.)n nczavisnim rcpublik:rrntl, ptl t'::rk it't'ttci
l<oji livc u gradskirn slamovima (les nntcan'tbrts) livc ztlt'rrviit' rr
XIX. stoljeiu od svojih gospodara na plunt:ri:rnut ili tt gnttlrt.t"'
l'aLljivijc promatranje u Africi pokazujc n:tm osinr olrii'tttlt
lirrtilra, nckoliko lijepih nastambi prcmtztnih vapnttrrt, rtli lo it'r't'r'
r':rsktrS, bcz obzira kako mala, u odnosu prcma opioj strtllrirri..f ol'
viSc dolazi do izraLaja, istina vrlo mali broj, kuia na >)p()rtu,l,;r lsk i.,,
;r primjcr jc doSao od starih osvajada kojih jcz.ik i danlts Il()v()r'('
,rllrindcvi<<: kude s >)otvorenim trijcmom<<, s >malim tvrstittt tlt'vr'
ninr stolicama (da posjetioci mogu sjcsti) i dak stolovim:t, i svrtli:tlir r
s rrralrr palmina vina za odabrane gostc. U takvim ku(rtttr;t livc
lijcpc mulatkinje koje su osvojile srcc kralja zcmljc ili nt'l<i lrog;tti
t'rrglcski trgovac, Sto se svodi na isto. 'lakurtitttn:t koj:r vl;trl;t tt;trl
,,lirrtjcm< Barrca, odijeva se u >>mali satcnski korzt't lx, l)(,r'
trrgrrlskoj modi< i nosi >kao suknju (sic) jcdnu ocl ottilr liir'1rrlr
rrrotlcniikih prcgada koje doltuc s otoka Saint Y:rgtrc ili onir l/
( ,;r1'rc Vcrdca (...), otmjenu pregadu jcr jc nosc salllo otllit'ttici; orrr'
srr tloistavrlo lijcpe i finc.<S1 Zabavanjc dojam koii ov:r slili;t iz;tzir';r
;t'r' clok;rzu1c da sc i u Sirokom prostranstvu :r{r'ii:kilt zcttt;tli:r
srrsrciu uobidajcne obale: dclbra i loSa strilt'la livoltt, lriit'tl:r
r

r';rsko5.

Siroma5tvo
>>kulture<<78

.310

lr r zn,ou

rsno pokucs tuo Zapada

lIorlrrosrr rlr I(intr iosl:tli svijct origitr:tlttosl z:tp;rtlttc civiliz:rciic s

ollzirr)lll n:r lrrllirtt:slvo i tttrttlrttsttjt'rrt't'tlt'rtjt'sv:tli:tlio jt'rr nl('n(,1
sl. lorrrlsti llrorrrjcrxtttt:t, r't'llttivtto lrrzoj t'r'rllrrciji, lirlJrr l(irt:t ttil',trl

,{ilt,llltrr I tulttt'lltt: \l.tttttlttrlllt', tr.lll.'t'.trtlt' I tlu

l\'nttttttl llnttttlt'l / ,\lrtr/l'l ttt't' st'ttA'ltlrtlttllt r

nijc u1'ltlzrurltr.'l'rr sc sv('rrtijt'rrjrr. Sr,:tli:tlio ttt'otl tl:ttt:ts tltt strlt'lt,

ali niSta nc izmidc viScstrr-rkoj cvolrrciji. Kontk viSc tt l)ck()rlt nluzcju, nova dvorana i prizor sc miicnja, a prorniicnitl bi sc na s;tsvim
drugi nadin da sc nalazimo u nckom drug<>m dijclu livropc.
Zajedni(ke su samo velike prcobrazbe, iman vaZnijih pomaka,
opona5anji i vi5e manje svjcsnih zaraza.
Svakodner,rr i'Zivot Ewope mij c5a twdokorno razlidite boj e:
sjcver nije jug, evropski zapad nije Novi sviiet, stara Ewopa nije
nova, ona koja sc Siri prema istoku sve do divljeg Sibira. Pokuistvo
je svjedok tih opreka, potwda onih minijaturnih postojbina na
koje se dijeli zapadni svijet. I vi5c od toga treba li to ponavljati?

dru5wo, neprestano u sporovima, ima ne5to reii. Najzad, i

pokuiswo
ili radije sve ono Sto je ukras jcdne kuie svjedodi o
Sirokom ekonomskom i kulturnom kretanju koje Ewopu vodi
prcma onome Sto jc sama na;cvala prosvjetiteljstvom, prema napretku.
Parketi, zidoui, stropoui,
urata i prozori
Ako boljc razmislimo, u poznatoj okolici na5eg sada5njeg iivota
sve razotkriva nasljedc, negdaSnje tekovine: pisaii stol na kojem
piSem, ormar u koji se sprcma rublje, obojcni papir nalijepljen na
zidove, stolice, drveni parket, gipsani strop, poloLaj predmeta,
kamin, stubi5te, prisutnost ukrasnih sitnica, gravira, slika. Na osnovi moderne unutra5njosti kuia ja u ma5ti mogu rekonstruirati
staru evoluciju, odwtjcti unatrag film koji ie ditaoca odvesti davnim rasko5ima koje su se ipak sporo radale. To znadi fiksirati
oznake, napisati abecedu povijesti pokuiswa. Ni5ta viSe, ali treba
podeti od podetka.
Jedna nastamba uvijek se sastojala od detiri zida, stropa,
poda, jednog ili vi5e prozora, jednih ili vi5e wata.
Tlo u prizemlju dugo je bilo od nabijenezemlje,zattmpoplodeno ili taracano. I na starim minijaturama oplodenje je desto
rasko5no. To je rasko5 koju nije te5ko istaii. Inkrustirane plode su
uostalom u upotrebi vei od KV. stoljeia, >>plombirane< plode
(Stremazane lakom nabazigrafita) pojavljuju se ved u XIV. stoljcdu,
kcramidke plodicc u XVII. stoljcdu nalazimo svagdjc, dak i u skromnim kudama. lpak, moz:tika ncma, bar nc u lrrancuskoj, prijc kr:rj:r

ll)

lltl\(lZ\1illl()H
Slost'll(('l),lll.t'l.tttrl;ttt:tittictttstlrisltt,
stolit't'tt, itlt tt tttorltt
jc rllSlr1t rgk ri XVtll. srolit'tirr u lnnogirtr olrlit'ittt;t, li:tt) ,,lll(,z;lil({'( lt
illrcll:tt'sl<6trt stiltt...82. l)()ll'('ll;t z:t tlt'vtltll l'llsl('. Voll;tit't'lttolt'1lis;t
ti: >llr:tst11vi stt pckltd trulili tt ittrttllttt;t; tl:ttt:ts stl l)l'('lvot't'tti tt
parkctc<.
Str<tp sc dug<t vrcmcn:l tt:tziv:ttl >p<lclotlt<: tttt ic llio lt'li ;rltrltt'l
tavana ili gornjcg kata sa svoiirrt drlittitnlt otl gt'ctl;r i lt;tlv:ttt;t,
viclljivim i-ruZnim u obidnirlr ku(:tttt:t, l'llltnirtrtitlt, ttkt'rr(t'rtittt ili
pokrivcnim tapctama u bog:rtirrt ktri:tmit. Nlt potl'ctktr XVll. slolit'(t;t
()(l
moda naclo5la izltaliic pokrivrr glcclc i podnc d:rskc l(rlz('titrlr;r
rczbarcnog drva, pozlalcninr i trkrltscnim ntittlloll<ittt pt'izot'ittt;t.
'l'ek u XVI11. stoljciu podinjc tltotlit sviictlih str()[)()vl. ( iilrs i (tttli:t
drveno kroviitt: i u nckim stitt'itn ztl:tttiittl;t lIl()flrr
ture pokrivaju
^danas
ispocl tih akunrtrlir':rrrih slojcv:t nrtii tlrtslit' i gt't'<lt'
sc i
r>bojenc prije tri stoljcia cviic(ctrt ili bar<>kninl ()rnlttll('ttlitltil.rtl
Najneobidnija stara nlrv;rrlrr, do XVl. st<lljc(:t, plt ('ltl< i tlirlit"
sastoji je u pokrivanju parkcta prizcmlja i sob:t sl:ttttottt zittti, :t
zclcnom ttu*rom i cvijeicm ljcti. >Lllica I'tlultrrc, kolijt'vk:r ttltit'1;
tInivcrzitetazaknjiizcvrlost i cl3zitktnc znanosti, cltrgtrjt'svrIit'itttt'
sl:rmi kojom se pokrivao pocl dvoran;r za udcnjc<.t4 lsti olrit';ti
vladao jc-i u kraljivskim stanovitnlt. U lipnju 151t9, n:t lrltttl<t'ttr koii
jc gracl I'ariz uprilidio u dast (lltllrinc Mcdici >posclrtro st'p:tzilo
.1,,'r" pocl dvolanc pospc mit'isnim travatmit.<8s Nit lr:tltr tt d';tsl
vjcnda^njavojvocle odJoycuscit rtntlnimna slika (15t1l- I 5[J2) pt'ili;r
,lric ptiket posipan cvijeient. N() to cvijcic, trilvc, lrsl<tt tt't'lr;rlo it'
,rlinuljati, Sto nije uvijck bio sludaj u Iinglcskoj, brtt' pt't'tttrt t'iit'
t'irna Ilrazma, tako da su Se po p<ldu nakupljali prljavStirr;r i olP;tt'i
tJsprkos tim manama, neki lijctnik prcporuduic jos l(tl.l. rr;r(,
trt"ltu strukova zclenih ffav:t >u lijcpoj sobi prckrivt'ttoi pt'os
tirkuma ili sagovima i posuttlj rulmarin()m, mcntotll, origllltottt'
-lavandom, Zlrllijorn i drugim slitnirn tI':lvlllllll(.rt('
rrurluranom,
Slrrrna, travc, uz trsku ili pcruniku, stavljali su sc dul zitlov:t lrll
.v;ri poljski ukras povla(i sc prccl plctcnim slttmnlttittr 1lt'oslit'kittttit
Ir,,it' .su poznate oduvijck i usk<lrtl sc izraduju u raznitrt lroi:tttllt, s
.,r.rlrcskima, a zatim prcd upotrc[<lm sill],()vlt. Ovi str poj:rvlirritr
vr lo r-:rn<>; dcbcli, livih btlj;r, oni p<lkriv;rju pod, st()l()ve koiitttrl st'
ir.s(o nc vidc n()g,c,5krinjc, p:t d';rt< igornjc clijcltlvc ()t'rI)ill';t.
N:r zicltlvirn:t pr()st()l'ii:t pt'ctn:tzlrnitl trljcrtr ili lit'pilottt, t'viit'
1t., gr:tttt"'it't' i lrsl<:t ttstttll:tirt tlticsto tltl'ristlt'iiltttta ktlit' >rS(' tlt()Hll
izr.;rrliv:rti6tl svlrl<t.vrslt'ttirrrrin('l)()l)lll ll:tt'ltttl:t, tllttttltsl:t, ltt'oli:tl:t,

XVll.sllljt'r'lt

)>l):1'l(('lil tyt sgl;ti;ttti('<r, ()ll st'11o1;tvlirrit'rr XlV.

l;rrt tr r ttt I lln r

tr I

cl

.\

t ttt k

tt' r,'.

It

IttI

lt .'

irnit:rcijc lrroli:rt:r, satcr)lt iz llt'trgt's;t, gt'trlrog grlltlrut,, :rli tlrj lt;tziv lri
m<>LrJlst trcbalo s:rduv:rti, ul)()z()r':lvrr Srtvltry (1762) zlt ))l)('l'g,lltI)sl(c
tapiscrijc, pozlaicnc ko7c (to su i1;lrniolski gttrrdutttecilas, p<tz,'
nate vei stoljciima), tapiscrijc od Si5anc vunc k<>jc sc izr;rduju u
Parizu i Roucnu, i drugc tapiscrijc novijcg izuma od cviliha na
kojem sc u raznim bojama dosta dobro opona5aju likovi i zclcnilo
tkani u visokom okviru<<.87 Ovc tapiserije raclenc u visokom okviru
s ljudskim likovima, kojih moda scZc do XV. stoljeia i upisuje se
u majstorstvo flamanskih obrtnika, kasnije jc do saw5enstva dovela radionica Gobelina. Ali one su wlo skupe, a upotrebu ie im
ograniditi i pokuistvo koje se u X\{II. stoljeiu mnoZi: komoda ili
kuini bar postavljcni ispred njih, objaSniava Sbastien Mercier, i
lijepi likovi prcsjcdeni su napola.
Zahvaljujuii..niskoj cijeni odludno napreduje obojeni papir
zvan >>dominoo. Stampaju ga >dominotieri< (izradivadi domina)

[Jnutruhiost gra,da.nske kute ujuhtoj Njetnaikoj ttXY. stolieiu, cljakt

a.noninutog autora. Rtrle, Ktur.stt.,'tttseur't't.. (I;ttto Oelfentlicbe ktnlsts ct tt'tnt. lu,t'tq4 I i u s c l)

ll

,f

il1,/llr., I

t\ lot' I lt t: \ l. t rtt,r'.t

t,

l(,

ul I ltt'tt tt lt'

tttt x I

po islr)nt l)()sllll)krr Loji sr'lllitttit'trirrit' kurl izt':ttlt' li;tt;tl;t z:t i1"'.t rr

,,'l';t vt'sllr l:rllist'r'ijt'otlp;tpir';t (...) tlrrgo it'vt't'tttt'ttlt slttzil;t lirrtlirtr;r
rr;r st.lrr i1lt'oslottt lttrl<rt l'ttt'iz:t Z:t ttlit'ltiltv;rrtit'i, tllt l;tl<o li;tit'ttt,
pokrivlrnjt: ltclcilr rrrjt'sl;t tr ttiiltovittt litttlt't't'itttit, tlttiltltittt:t isol t;t'
rrr;r; uli (...) kr':rjclrt XVll. stoljc(ir tolilio it'tts:tvt'it'tr:l i liit'1rir tl;t ttsittt
vr.liliih poliljki kojc sc izrartrrjtr zrt tlt'tt11c zt'nrlit' i 1.11;tvttt' grittlovt'
lilitljcvstvlt, nctnit kuic u I';triztt, tnlt k:tktl llil:r vt'liilrttslvt'ttlt, tllt tt
rrioj ncki pr()stor, gltrdcroll:t ili ncktl jtl$ skrivt'nijc rrtjt'slo ttijt'
olrlofu:no tapctatna i d<>stit lijcpo ukr:tlcrro<,88 117{rt);. IJ tttlttts:tt'rl.trrr;r takgdcr obavczn() n:ttazitlttl <llltljr-:tti pltl;ir, Jrtlttclilttl vl'lrr
;r.tlrrost:rvan, u crnint i bijclim prug,lltll,l. -f ct'im:t olrtljcttog 1l;lpit';t
r olro jcnr>g papira: nijc svaki raskoSltn k:rtl on:t j uzorak tt liittesliottt
stilrr ( 177{)) iz Nacionalnog muzcjit u Mi.irrchcnu.
/.idovi su ponckad oblcllcni i rczlt;rrcnim 1-rloi':rnr:r. Vt'( otl
XlV. stoljcia cnglcski drv<>djclci su od ditnskog hr:tst:t izr':rttiv:rli
lrlo('c t't <>blaganjc zid<>va ko.ic su takodcr prcdstlrvljlrlt: i tt;t('itr
lrrrr-lrc protiv hladnoic.8e Ovc rcz.bariic molcnto n:r(i, liicpt' i
;r'tlnostavnc, u uskom radnom kitbinctr.r kuic l:uggcr (XVI. st.), tr
N jt.rn:rikoj, kao i na vclikim plodarna bog;tto ukra5cnitn, olrojt'tlittt
r lrozllricnim, u francuskim sal<lnima iz XVIII. stolic(:r koiill rlt'
rrr.r'tlcnjc sluZiti kao modcl cijclclj Ilvr<>pi, ukljutuiuCi i lttrsiitr.
Ali do5lo jc wijcmc da sc otvorc urcttct i prrxtn'i. Svc tlo XVll.
rtoljcilr Wata Su uska, otvaraiu Sc prcm:t unutrll <Xnogtttlttitttri
lrrolrrz samo jcdnoj osobi. Vclika dvostruka vrata dolltzc k:rstliit'.
Nl;r l<oliko malo da sc idc u prctslost (ili, ako jc rijcd o sctj:tt'liittt
l\rrr:rrna, jo5 u XVII[. st.), proz.or jc obidan kapak od pr-ttrttg tlt'v:t;
l,:rrl:r obojcno staklo, dotad privilcgija crkvc, prijcdc n:t kttc't' zit
sl:rnovltnjc, ncjcdnako staklo utvrSicno olovom odvi5c jc tt'iko i
orlviSc dragocjcno da bi prozorsk<> kril<> biltl p<>krctn<1.'l'rtko tlt'st'
l,rrrl stirklcnogprozora otvarati sam<l jcdno krilo; t() ic nictlllld'li(,
r it.it'njc; ili Cc sc spojiti utvr5icna stitklcna plod'a i pt>krctn:t <lt'vt'tt;t
pt'ozot'i
1rlotl;r, St<l jc holandsko rjc5cnjc. U lrrancuskoj su st:rklcni
r-('\l() utvr$Ccni, jcr M<>ntaignc primjcCujc da >su prozot'i l:tktr
',y.rirri (u Njcmadk<>j) zat<l jcr nisu pri{'vr$Ccni ka6 k6tl n:ts<, l:tkrr
rl,r rt. ln()gu >>dcsto fistiti(.9o'l'lrk<l posttljc i pokrctni prozot'i otl
l,(.lll;lrncna, od plittnit n:tm<ltcn()g u tcrpcntin, <ld vo5tltttlt 1l:r1lir':t
r liilrsrrnih listovit. l)rozirn<l staklo sc p<ljlrvljujc tck u XVl. stolit'irr:
orro (t'sc z;ttinr Siriti nt:uicclnlttcno. llrzo tt linglcskoi, 1.1tlit'g:t vt'r'
orl l5(rO. n:rlrrzirno i rr;r sclj;rt'kirn krr(atttit zithvltljujrrCi vt'liliorrr
portrslrr cttglt'slirtg st'osliog llog,lttstvlt i t'ltzvojtt st;tkl;trskt' itttltts
Ir r;t'.')l Ali rtt'l<;rl<o tt islo vriit'tttt' ( 155(r) Kltt'lo V, osr';ti;titrr:i lls

I;cnum d t htt

utI

tI /,\

rt

l: I t t t'r'

st

t t lt

tItt

<'

,\ttt,llntt I tttltrt,ller: stiln(rrt(lnl(, tullltwmlo I mtrl

t'

iz l;landrijc), p<>brinu() sc di1 kupi stirl<lo prijc:

kraja svog putovanja.ez Na putu za Njcmaaku Montai*,nc primiciuje vei oo tlpinala: >I najmanja kuia u sclu ima staklcnc prozore<<.93 tsto jc 60 goclina'kasnije primijctio lJrackenhoffer,ea iz
Strasbourgaluvezis Neversom i Bourgcsom. Ali dvaputnika koji
su se 1633I iz Nizozcmske uputili u Spanjolsku, najavljuju demarkacionu liniju prema jugu: stakla nestaje s prozora kuia nakon
prelaska Loire kod Saumura.e5 lpak, u isto wijeme, prcma.istoku
i najbogatije kuie se zaclovoljavaju papirome6 i, ioi 1779, kad su
u Parizu sobe i posljednjcg radnika osvijetljene staklima, u Lyonu,
kao i u clrugim provincijama, dodaje nas iztor, saduvala se upotreba vo$tanog papira, narodito kod svilarskih radnika, jer je
svjetlost ,blazarr.gj U srbiji su stakla na prozorima uobidajena
pojava tck u xD(. stoljeiu; u Beogradu 1808. jos su uvijek rijet-

trcmaduru

(cl<>lazi

kost.98

Dru ga spora evolu cij a: okviri pt ozor a sadrie viSestruke drvene predke zbog dimenzriastakla, otpora okvira. Treba dekatiXVI[.
rtoi1.6" da bi se veliki prozor postavio i postao pravilo, barem u
bogatim kuiama.
O toj kasnoj modcrnizaciji brojna su i razlitita svjedodanstva
slikara, kao $to se moglo i odekivati. U odredcnom trenutku ne

postoji, u pravilu, u svim krajcvima Ewope tipidan holandski

prozor s nepomidnim staklima (gornji dio) i pomidnim dijelom od

prnog clrva(donji dio) . Na jcdnom schongauerovom Na ujeltenju
ba ia]/rzimo prozor tog tipa, ali onaj drugi, iz istog razdoblia,
sastoji se samo od uske pomidne staklene plode; ili onaj svanjskim
kapkom od drva koji se za$rara na pridws(eni ptozor; prema
sluealu, drvena krila prozora bit ie dvostruka ili jednostruka, itd.
Ovdje nalazimo unutrasnje zastore,tamo ih ncma.Jednom rijedju,
postoji niz rjeScnja problcma osvjetljavania i zta(enia kuie, ali i
moguinosti zastite od hladnoie i danjeg svjetla koje moze probuditi spavada. Sve ovisi o podneblju, ali i o obidajima: Montaigne ne
odobrava dinjenicu da u Njemadkoj nema >nikakve obrane od
vedernje vlage i vjetra do obidnog stakla koje nikako nije prekriveno drvom<, znadi bezkapaka, vanjskih i unutra5njih, a kreveti
u njemadkim gostionicama nemaju zastoral99

,iltttrlolski brascro. I{odcnjc svctog Iiligija P. Ntntyesa. (deta.li). Mttst:tt

tlc Arte de Cataluii.a, Rcr.rcelorta. (l:ttttt Mrts.)

I{amin
l(rrnrin naslonjcn na zi<l pojavljujc sc tck ncgdjc ok<l XIl. stoticC:r.
I)otacl sc okruglo ccntralno ognjiStc <1tr;ranitavalo na kulrinitl,
()rijal<t sc posudama sa lcravicom (icravnici) ili >grijaCitrt ktttljtrr.rlA,,.r(x)Ali ubrzo, od Vcnccijc kojoj (c visokc vanjskc dinrnf ;rkt'
t:rko tcst<r prikazivati njcni slikari, do Sjcvcrnog mora, <ld gritnice
M6sk<lvskc l(usijc do Atlantika, kamin sc utvrdujc i u glitvngi
()d clitvnitrc
lrrost<rriji gdjc svi tralczai;titu tld hladnoCc. OgnjiStc ic
p6krivcng pl<ld<lm 11d 6pckc, a kasnijc, od XVII. stqljcCit, mctitlrrom plodom; rc$ctk c dri,c cjcpanicc..f cdna tlkomit:t lcljcznlr pk>

t*1, dcstt) ukraScna (ima ih d<listit lijcpih) i koj:r sc nilzivil

,'C()tt.tt"(c()cr.rr(, p()kt'iv;t dntl rlgnjiStlr, niCgtlvtl >)src(:((. Il sitttltlttt
kirrlintr kuk:t tttl l:tncit pri('vr$(cnil nit prstcn i opskrllljt'n:t zttpcltrlit
zit lrotlr.Strvturjc. visilrc orllog,rt14ttit' tl:t sc iztt:ttl vlllt't' olrlt'si lttt'tltt',

.lt6

l\'t'ttrtnrl lltTt utlt,l / ,\lt'ttl,'l

ttt

t' tt,ttl,,ltltrlttllt

najic$ic kotlii u l<ojcttt

t,

grijc vorl:r. lr.rrlur s(. l)11 ogrr;iitrr

isprcd vatrc, isk<lriStavajuii blizinu vatl'c, ili lroljc, icr':rvictr kojonr
se moZe pokriti poklopac Lcljcznrh lon:rca. 'l':rvc s dugonr clr$kom
takocler omoguiuju da sc prikladno iskoristi snaga t<>plinc.
U bogatim kuiama kamin prirodno postajc valan ukrasni
element zajedni(ke prostorijc gdje jc postavljen: karniL ic krasiti
bareljefi, oduSak frcskc, podnoZje ie biti ukra5eno gipsanim vijencima, s konzolama na krajcvima ili klesanim kapirelima. Odu5ak
jednog kamina iz Llrugcsa, s kraja XV. stolje(a prlkazu)e
N auj ei t enj e, Skolc G (rar da Davida. 101
Ali koncepcija ovih lijcpih kamina dugo je ostala rudimentarna, i oni se tehnidki nisu razlikovali od onih iz seljadkih kuia s
podetka XX. stoljcia: suvi5c Siroka okomita cijev, koja je u sludaju
p otreb e omo gu i aval a pr olaz dvo j ici dimn j adar a, izaziv ala j e takvo
strujanje zraka da je postojala opasnost da stojeii pored vatre
izgorite s jedne strane dok sc s drugc smrznete. otud tendencija
sve vciih dimenzija kamina, kako bi se ispod odu5ka sa svake
strane ognjista moglc postaviti klupc.1o2 Tako se sjedilo oko vatre
kad bi ostajala samo ieravica i iaskalo >ispod karniLa<< kamina.
Takav sistem, pogoclan za kuhinju, vrlo jc jadan nadin grijanja. Kad stigne zima, u ledcnoj kuii skloni5te nudi jedino okolica
kamina. Dva kamina na suprotnim krajevima Dvorane zrcara u
versaillesu nisu uspjcvala zagrijati golemi prostor. Bolje se bilo
sic stltlrr()

uzdatru zaStitu krzna.Ali jcsu li i ona bila dovoljna? 3.veljade 1695.

Palatinska Princeza piile: >>Za kraljevim stolom vino i voda pretvarali su se u led<. Neka ova pojcdinost bude dovoljna
umjesto
- sroljcia.
brojnih drugih da podsjcti na ncudobnost kuie XVII.
U tom jc razdc>blju
hladno1a bila ople zlo, zaleduju(i rijeke,
zaustavljajuli mlinove, tjcrajuii doporc divljih r,.ukova krozzemlju, izazivajuii cpidcmije . Kad je o5tra kao u parizu 1709, >ljudi
umiru od hladnoie kao muhe< (2. oiujka). Od sijednja su, zbog
nedostatka grijanja (os uvijek govori palatinska princeza) >prekinute sve predstave kao i sudski procesi<<.103
Ipak, oko 1720. sve se mijenja: >Od wemena Regentstva
zahtrjevaju da zimi budu na toplom<. I uspjet ie u tome zahvaljujuii napretku >kaminologije< koji se duguje dimnjadarima i
peiarima. Ognji5ta kamina se suZuju, postaju dublja, karniZa sc
snizuje, sam dimnjak (cijev) se zaobljuje jer ravni dimnjak pokazuje tr,rdoglavu skl onost climl j cnj u. loa (pitamo sc, rctrospckti vn o,
kako sc sam() izvukao vcliki l(affacll<l kad mu jc povjcrcno tlrr
sprijcti dimljcnjc k:rminrr vojvodr: ocl lisrc). ()v;rj napr.crl:rk sv:rI /,.J

li,;rlio;t'lrro tl;t'lr)lr,(tt'ltllr l.,rrl ;t'tt"r'lr;tlo rrlit'ti;tti pt o:,tot'iit't;tztttlttttlt

tlirrrt.nzij:r, ttt' tlvtlt ;tttt' ;t;tl;tct' l\ltttts:tt'tl, vt't' ( tllr' iL ltttt:t' ( i.rl rr it'l
6;rrrrirri s viit'slrrrliirrr ogrriiitirtr;r (ll;tt'tlvoslt'ttliittt, li;tlt'gorltorl.t
I'olrt.lirriirt') otttogtttlil (t'grii:rrrit't"ltli cl<l soll:t 7lt slrr2ittt':ttl.'l':tlirr
rlrlsl:r li:rsrro rlr,lltzi tltt t'cvolttt'ijt' grij;rrlj:r.
Ali 1c tnislittto tl:t sc ogrjt'v itt'tlirt, tt t*t'ltltl it'slttri;rl:r lirriig;r
.i'ttrltt.jtt rlrt,rt l<<\tt sc llojitvil:t jt'tllto stolit'(c t';ttriic, l(r l(), it't'stt st'
li.;rrrrirri, s:td:t c{ikltsrriji, d'utlt:stto ttltttt/.ili. Ilostlrlolll, vt'tt 1tt'iit' prr
i,t.tli;r zirnc rrijc llilo gr:rrla rr l<ojctrt sc tlt'vo ttijt't';tzttosilo i pililo.
ll1lt'i Ilcvolucijc u l)ltrizt.t jt: vt:C ocl polovic'c listoll:ttl:t ))ll:lsl;li:l()
rrovi rl:tt'n)ttr u svint gr:tclsl<ittt tctvt'titnlt. 'l'istr(c: liolit'l l':tzttilt
yt.lii'i1lt, pr(:t()v:lrcnih clrvitrt:t, zltp<lsjctl;tlcl sr.r ttlit'c i tlol< st'tltt'tr
Ir:rt';r, 1lili, prcnosi, tlnlt prcdstlrvlj;tju prltvu ()pilsll()st 7lt Pr1rl:tzttiltr'
rlrr lrrrrltr prignjci:cni, oltot'cni ili cl:r im btrcltt slotrlljt'rrt' ll()ll('
Z:rgroslcrri istov:trivati b:rclrju cjcp:rnicc s visitrc l<olit':r tl;t1ilo i
rrZrrrlr:rrrrr. l'loi'nik <>rJr.vitttj;r, oni su glulri islijcl-ri ijcclirto o t't'llttt
sr. lrrirrrr jr: d:t n:t vt'ijctnc isttlvltrc dt'vlt,:t t-t:t Stcttt gl:tv:t 1tt'ol:tztlili;t
Z;rlirrr tlol:rzi ltilur, [trz<l ul<ljudi pilrr i r:tzbltcujc cjtrl'r:ttrit'r: otto st'ltt'
nc glctlrritr{i trikrlg<. l05
lsti jc 1-tt'izor u svinr gr;tdtlvinrlt. IJ I(irntt, tl'g()vllc tlt't'ollt:,,t
:,r'ojirrr rrrlrglrt'('iicm nucli isp<lruku sv<ljc robc n:t l<uirttr ;ttlrt'str
Nrrrrrlrr.r'g irntr srciu dlr jir strtjc5tcn usrcd vclil<ih Stttrtsltilt prrr
f,tr,urstlvrr, i 2,{. listopr.l-)t l7O'2. sclj:tcinl;t Jrtld gr:rclskotrl irrrisrlilr
i rl()nt z;rllovjcrlcno jc cllt nlt trg cltlncsu ptlltlvicu sv<ljih l'('z('t \'l
,lr r,;r.r("'Nlr ulit':un:t llolognc cjcll:rd drv:t tt potr:l7i jc z:t lloslotrt.

l{r'trirtt i. sobnc pcci

lrrc:lrrzo zlrliljrri'io clrt rt Njt'nxri'l<oj >trctrt:t lilttttitt;t,,
l.r n{r jt'tl:r n('tnil li:rrrrin;t u spltvlt(oj solli liri'tttt'ili tr zlrit'tlrriiltoi
.,,r1 rr lr.rrlrirrj:r rrvijt:l< irn:r prc(. Ali Nijcrrrt'i >tril<ltko t.tc potlttrtst'tl:t
.,t'rrl.rzi rr rrjiltovc l<trhirtjc:<. l'tttttil< sc trttllc: trg,r'if:rti s:llll() tl l)l'(,
',tr.uroj zrrjt'tlttit'lioj grt'ostoriji gtljc sc: olrictlttjt: i gtljt' st' tt;tl;tzi
''lrrtilt',, rrrl llrjrrrtst', Krt<:l.tcll.tt{?n..tt\7.fcr l<:ttttitl triit: >1lo tt:tit'ttt
n,r( nrrr,,;,,()rri ;lorliTrr ognjiSt;r rt srt'tlitti ili tr trgltr l<trlrirrjt'ttltoltt'lr
l1.rr.r;rrt:i l3otovo i'itlvrr Sirirtrr litrltirrjc z;t rlittttti;tk k;tttrirt:t: lo lr'
rr lrl,r olvor Sirrrrt'st'tl:rtrr ili os:tttt kot':tl<:t u liv:ttlt":tlu lioji st'l)('nl('
rl, \l:,srr.rr;rsl;rrrrl)(': litl(() tlrllrijrr rlovoljtto;lt'oslrlt':t tl:t tt:t it'tlttotrr
nrl(',tu l)()sl;l\,(' r,t'lili.:t it'tlr';t, lirti:r lri ltlttl tt;ts zltrtzittt;tllt ltllil'rr
rrr;r'',1,r rr r'ijt'r'irrr;t rl;t lri sltt't'i:tr';tl:t izl;tz'tlittt:t',,.1{)rt()r';t,'it'tlt;t" r,rt
Ntorrt;ri11rrr. jr.

Ii,rtttttrtI IlntttrIr'l /,\l,'tIklttt,'

\,tttkItIttl,tItt (

lj:rval:r posrrrlc rr kojirrlr jt' izg:tt':to tlt'vt'tti trglit'rr. ( )ltttllt i't'stlt

trovanja.lla LJ svuk()m slua:rjLl, Lr Fl':ulctrsl<oj rtc klttttit't ttit kt';tjr-r
igrati vaLniju ulogu od pcdi, nartrijcnjcnc hlitdrtitrt zctrtliiurt:t istoklt
i sjcvera. Godinc 1788. S6basticn Mcrcicr biljcZi: >Kolika ic rtr.lika
r It
izmeclu kamina i pcii! l'}oglcd na pci guSi mi ma5tu<<.
Napomcnimo da u Spanjolskoj ncma ni pcii ni kamina >>ni u
jednom stanu;... upotrebljava se samo posuda sa ieravicom<<.
Grofica d'Aulnoy, koja o tom izvjc5iuje, dodaje: >Srctna je okolnost da ncdostatak drva, kakav jc u ovoj zemlji, odgovara potrebama.<<116

t" tidc Englcske, u povijcsti kamina ona zauzimaposebno

jcr
od XVl. stoljcia nedostatak drva sve vi5e kao ogrjev
mjcsto
5t.,

uvodi kamcni ugljen. Otuda niz izmiena kod ognji5ta, od kojih je

najvainija ona koju je prona5ao Rumford krajem XylII. stoljeia, a
sastoji se u tome da toplina odsijava u prostorij.r.t"

Od stolara
do taitine kupaca
Rez obzira koliko jc kod bogata5a Liva 'Lelia za promienom, unutra5njosti kuia i pokuiswo nikad scbrzo ne mijenjaju. Moda se
kreie, ali usporcno. 'l'omc jc dosta razloga: tro5kovi obnavljanja
su golemi; alivalnlji razlog jc i dinjcnica da su mogudnosti proizNodnjeogranidene. Tako bar do 1250" ncmamehanidke pile koju
pokrcie voda;118 do XIV. stoljeia opCenitoncma drugog materijala
do hrasta; tada u Antwcrpcnu podinje moda orahovinc i egzotidnih
drveta. Sve jc ovisilo o obrtima. Jcr oni se sporo razrviiaiu.Izmeclu
XY. i XW. stoljcia na u5trb tcsara odvajaju sc stolari, upravo oni
koji obraduju >sitno drvo<; zatrm sc iz redova stolara odvajaju
umjctnidki stolari (u XVII. stoljciu) dugo nazivani >>stolarima oplata i ifitarziiorr."9
Stoljciima su pokuiswo i kuie izradivali tesari. Otud velike
dimenzij e, solidnost, imjesna prostodu5 na nezgr apnost >gotidkog< pokuistva, teSkih ormara prislonjenih na zidovc, golcmih
uskih stolova, desie klupa nego tronoLacalli >>stolica<<, sanduka od
Sirokih, lo5e otesanih dasaka >spojenih po duZini i pridvr5icnih
bctglandnta, zakovanih dclidnim trakama, sa iwstim bravam:t.r20
Uostalom, oni jcdnako sluZc kao p<>kuistvtl i kao putni kovdcg.
f)askc su sc tcs:rlc s;'ckirom; bl:tnj:t, st:lri :tl:tt k<lji su pozt"lltv:tli tt
t22

.\'lrr,/{lro I t't,,ltt,'ll(r: tlrtttrtt'rlnlr', ttlllt,t,ttttlt, l tttttltt

llilplrr r(irt'lioi ili ltirrrrr, r'r';rlio s('u rrpolrt'llrr rr sjt'r,t'r'rroj lrvropi

tt'li s Xlll. slolit't'r'rrr. l)lrskt'st's1r:rj:rjrr uz l)()nlotrit.ljt.zrrill ol<or,;r;
li;rsrrijt' t1(' rit' glollrko llol:rviti sp;rj;urjr. d'r.grovirrr:r, rr olrliktr l;rs
t,rvii'jt'g rc'pir, z.lrlirn rlrvcrri d';rvli, ;t;rl<rrit't., l<;rsrro rrs:rvr.it'rrt', i rr;r
I'r':rjrr ).clit:trti vijt'i orltrvijcl< pozn:rti, :rli rrik:rtl lrr;rsovrro rrllolrt.lrllrrv;rrri prijc: XVI I l. stoljr:(:r.
()r'trcl:r, sjckirc, s:rt:rricc, cllijct;r, b:rtovi, tckiii, tok:rrski str.o jt'.
r r lioji su sc okrct:rli kon<lpccnl onr()t:rninr ok<l Iukrr, vcorrr:r slit':rr:r
I.r,;ri'l<orn (za vclikc k<lnurclc, n:r prirnjcr za tr>k;rrcnjc nogrl orl
:,t,1;r) ili na rutni ili noTni pogon (z:r linijc kom:rdc); svi ti rrl;rti

rrrlrrvijck poz.nati, nasljcdswo su iz d;rvninc i do nas su tlolli

Posrr:clstvom rimsk<>g svijcta.l2r stara orud:r i radni p()stupci sirt rrr,;rli su sc uostalom u Italiji gdjc sc m<>)c srcsti jcdino pokuistvo
:,ti1ilo cl<r nas, air.radcno jc prijc 11100. I u tom poglcdu ltulijlr jt'
rr,rprcclnija i isprccl svih; iz njc sc Siril<l pokuCswo, modcli poktr(:,tr,:r i nrrtini njcg<>vc izrtdc.l)a bismo sc u to uvjcrili, dovr>ljno f r.
rl;r rr Nacional-muscumu u Miinclrcnu vidimo, na primjcr, tlrli;.rrrsl<c Skrinjc iz XIV. stoljcia, toliko drugatijc po svojim slolcnirrr
r.zlr:rrij:rma, postoljima, ugladan<>m drvu, rafiniranim oblicirnu,
or I il<rinja iz istog raz.d<'tblfuiz drugih dijclova Evropc. Ladicc, kojc'
',r r st' k:rsn<> pojavilc sjcvcrno od AIpa, takodcr su onamo dolinorn
l(,r jrrc stiglc s juga. U l)nglcsku su d<>prlc tck u XV. stoljciu.
Svc do XVI. stoljc(a, pa dak i u XVII, vladalo jc pravilo rl:r st'
rrl<
tristvo,
tidovi i stropovi bojc.'l'rcba zamisliti staro p<>ku(stvo
l
:, rr jcg<lvim kip<tvima <>bojcnim r.latn<>, srcbrno, crvcn(), zclcrro,
lt rlrr:rl<o kao i paladc, kuic, crkvc. 'l'o jc dokaz o ukusu t,aliult
l;r'rronr u svjctl<>st,livc bojc, u mradnim unutra5njostima, jcrlv;r
.t'.I'(:nim prcma vani. P<tnckad sc pokuiswo prijc bojcnja rrrrr:r
r;rlo rr lino platno ili gips da b<tja nc bi izbacila na vidjclo nckrr
lirt'sl<tr u drvu. Pokuistvo sc podinjc samo la5titi ili lakirati kmjcrn
\\/1. stoljcia.
Ali klrko slijcditi slolcnu biografiju svakog komada ovol_1
lrrrlitr(stvzr? Ono sc poj:rvljujc, mijcnj:r, ;rli sc r.:rtim g,otov() nikuktr
nt' gxrvl:ri'i. llt'.r, kntja, trpjcl<> jc tir:rniju arhitcktonskih stikrva i
r rr rrrlrrSnjcg rrrc:clcnj;r kuC:r.
Vjt'roj;rtno jc tlrr klrrpa p()stavljcn:r isprcd kamina nlrmc:Cc usl<i
Ir';rvol<rrlrri stol; rrzv;rnit'i sjcdc s:lrn() s .icdnc str:rnc, lctlinur ol<r crrrrtir,:rtri rr trllrrsilrr;r stolrr. I):r okruglistol ukid:r pr:lv() prvcn:.itv:1,
h,r./,('l)iun lt'gt'rrrl:r o l<r':rljrr Artrrrtr. AIi t:rj okrugli stol rnog:ro sr.
rr:,l.rliti lt'li poj;rvorrr slolit't'koj:r klrsrrr) strcitc svoj:r pr';rv;r, <llrlil< i
Irr rvrlr'liiirr llrollr. l'r'inrilivn;r r>sl<llit';r,< jt' nrorrrrrrrcrrl:rlrr;r, jr.tlirr:r,
l.'

l\,tzt

tu

I llru u il rl

/,\

nt k t u n, x t'n k I t h t I n I I r t

,\ut'llttu I ntlru,lttt: sltttttu,ttttlr, ttllletrutlt I ttttultt

lrtoittr,l)()su(lt';rolt'r'l)ll() ril ollroli lioii rtc sc slrrlili. II gosllrlrlslrirrr

I'ttt:lltttlt tlrrrgi lit t'tlt'ttc it' z;tr':rrlir) l)l':r\/() lror';rvli;t rr zlt jt,tlrtii,lt1rj
proslrlriii: rur njcrrrtr st' izl;rt:rl<l zl;rlrro llosrrrtt., srt'lrt.po i t'rrlriIrr';rrro, zrljt'lt', vri't'vi, (':rit'. lrn;ro jt'r,iit'ili rrr;rrrjt.polit.lr, r.t.rlor,:r,;l
('llli('lll irrr jt'otlt't'tliv:tlir lrroj ovisno o llolol:rjtr goslrotl:rnt lirl:t.:
rlr';r z;r jt'tlnog lr:rrrrrul,:r lrroj jc r';rst;ro l)l'('lnl lft,stvici rr:lsloyir.l,'t
N;r ;t'tlttoi slici kojlr 1:r'cclstlrvljrt Ilcnrrlov l:urrkct, ()rn):tri(t s;l ()sillll
polit'rt j;tsno otlrccttrjc kr:rljcvsko clost<ljirnstv(), nil vrlrtr ljr.slvit.t.. I
rr,r;z;rtl, ll'r'rlcrrc sc n:r 'l'jclovo iznosio nrr trlicrr >isllrctl llrllisr.r.ij:r
l.ojirrr:r srr kuic l)ilc tapctir':lnc(. linglcski putrik 'l'lrorrrirs (,or.y;rtt.
z,tr"trtlt'tttl jc pr<lrnlttt';t<l toliko krcdcn;rc:r prrnih srcbrnirrc nir trlir,:rrrr;t I';tt'izlt.l24
lr;rtr 1'rrirnjcr, rnogl:t [ti sc <tcrt:rti povijcst ()rnutru, otl glorrr:rz-

rrrlr stlrrih ()rnrilra pojirdanih lxrgl:rnr:rm:r, svc clo onih iz XVll.

',l.lit'r1;l vci >p<>burltrjtcnih<(, prcmil ncl<om p<lvjcsni('lrrrr koji
rrrli;rlio nc voli >zzrbatc, vijcncc, kolonc ipilastrc< stilu l,rrj xlll.r/1
( )r f n;ll'rlrrklc m<>tc doscii znatnc pr<lporcijc, ponckad i lirkvt'tl;r
',r' r r'7rr rr:r dva clijcl;r, i otud on;tj n<lvi k<lmird pokuistv:r koji rrr.r,t.
lr.'st;rti gl()puluran: >niski ormar(. Orm:rr jc tako post:lo pr.clcnr rr rzrri l<ornrrd pokuistva, p<lnckad bogato ir.rczbarcn i ukr:rscn.'l'rr
rrl,lirr it'izgubiti u XVIll. stoljciu, bar u bogatim kucama, i, svcrlcrr
n:r H;u'(l('r'Obu, ncic sc viSc pojavljivati u prostorijamaz.it pr.irrrirrrlr' r'r" Ali rnnoga stoljc(a ost,rt ic p()nos scljadkih kuia i clirnrov;r

ol rirlnog ;ruk:t.

V.lii'in:r, zatim p<lvladcnjc m<>da u tomc nalazi svoj r.:rt'ttrrr.

- na primjcru kabincta (ctbirtt,t),
lr r st' rltrst:r dobro molc prikar.ati
l\, )rrr;r(l;r llokuCstva s ladicama ili <>cljcljcima gdjc sc slaltr to;rlt,trri
Prcrlrrrt'ti, pis;rii pribor, kulrtc, nakit. I)oznavala ga jc vc( goti(.klr
ilrrr;r'trrOst. l'rvi put d<>laz.i u modu u XVI. stoljciu. I(cncslrrrsrri
l,.rlrint'ri, trkr:ricni prirt>dnim dr:rguljima, ili u njcmadk<lrn stiltr,
rl,rslrjt'li srr u lir:rncusku. Z:r vrijcmc l,uja Xlv ncki od tih kornrrrlrr
lrrr rlc vrlo vcliki. lz.njcgir ('c sc u xvlll. stoljciu razviti popul:rr.rri
Kredstc sa zlatnhn.ltosudent. iz XV. stoljeta. Povijest Alcksandra Velikog,,F 88. Partz, MttzQ Petit-Palais. (Otisak Bulloz)
rezervirana za srednjovjekovnog gospodara, drugima su namijeniene klupe, trono5ci, sjedi5ta, a wlo kasno stolice.122
U toj medusobnoj igri pokuistva arbitar je dru5wo, Sro dcsto
zna(i ta5tina. Tako je kredenc pokuistvo nastalo u kuhinji, ka<r
neka wsta stoliia za odlaganjc jcla na koji su posravljali hrantr i
324

tt't t't'lrtit't,.

Ali lroljc: jc cl;r n:r(':rs slijc:climo suclbinu konrodc, koj:r Cc.

u:,h(,r'o rloii n:r l)r'v() rnjcslo; orr:r jc t:r koja cc doist:r trkirrrrti
rl,rrl,rvinrr ()l'nrll'il. l'ojirvljrrjr: sc tr Iir;rnctrsk<lj u prvirn gorlin:rrrlr
\\'lll. srolict'1. K:ro sro sr' llolrrzt'ii orl onog sr.lj:ri'kog korrr;rrl:r
pollqs11'11i;1 iz llrcl:rgrrc ili izvit.snilr kornrrtllr pokuistv;r iz Milrrrr;r
1n(,1"u z:rrrrisliti llrvi orrrr;rri klro >rrslrr':lvn()< lrosllrvljr.rrt. Ilir.irr jt.,
t.tl.o 1r'irlcjlt z:t liotttotltr tloil;t k:ro niz s;rsl:rvljr.rrilr rrr:rlilr Ikpirrjlr.
Alr to jr. zlrrrris;rr I i rr.;rlizltr'i j:r li:rsniit.A vt.(.rr)(.n:l
l.r

I\,rtu

tul lln t u

cl

/,\

tr

k I tt

rt

t t't t l'

tIrt

l,:rnsir;rnlr s r)()v()lIl lr)()(l()n) rr stoljt'rltt t'ill'il)il'llt)c clt'g:tttcijc,

komoda (c <>dmah p<lst:rti pokuistvo ruskoli, clcgantnilr lirrija,
kojc ie oblici, pravolinijski ili zaobl,icni, ravni ili izbodcni, tnasivni
ili vitki, intarzijc, skupocjcno drvo, br<lnca, lakovi, str()g,o slijcditi
zakonejedne modc koja se mijcnja, podrazumijcvajuii trti>cbinoiseries<<, s poznatim razlikama, od stila >Luja XIV< do >l.uja XV< ili
>Luja XVI< Kao temeljno pokuistvo, pokuiswo bogatih, komode
ie opicnito biti prihvaicnc tek u XIX. stoljeiu.
Ipak, da li je sloZcna povijcst ovog pokuiswa, uzetog poiedinadno, i povijcst pokuiswa opicnito?

Jedino su uaine cjeline

No, ma kako bio karaktcristidan, jedan komad pokuistva ne stvara
niti otkriva cjclinu. Jer jcdino je cjelina vaina.127 Svojim izoliranim
predmctima muzeji nas obidno ude samo abecedi jedne sloZene
povijesti. Bitno jc ono izvan samog pokuistva, njcgov poloLai,
slobodan ili ne, i atmosfcra, umjctnost Zivljenja istodobno u prostoriji koja ih sadrZi iinan nje, u kuii koje je sastavni dio. Kako se
Zivjelo,jclo, spavalo u tim zascbnim svjetovima, rasko5nim svjctovima, narar,rro?
Prva todna svjcdodanstva odnose se na kasnu gotiku, narodito
kroz holandsko ili njcmadko slikarstvo koje pokuiswo i predmete
prikazuie s jcdnakom ljubavi kao i likove, kao niz mrwih priroda
nanesenih na platno. Rodenje suetog lua.na Jana Van Eycka ili
Naujeitertje Van dcr'Weydcna daju konkretnu idcju o amosferi
zajednidke prostorijc izXY. stoljcia, i dovoljno ie da se otvore
jednawatananizdrugih prostorija da bi sc moglazamisliti kuhinja
ili uZurbanost sluZindadi. Istina ie daie tema pogodna: Navje5tenja
iradanjeDjcvice, bezobzirada li je Carpaccijeva, Holbeina Starijeg
ili SchongaLtera, s krevctima, Skrinjama, lijepim otvorenim prozorom, klupom ispred kamina, drvenim koritom za pranie novorodendeta,zdjelom juheza rodilju, jednako toliko prizivlju kuinu
atmosferu kao i tema Posljednje vedere obred objeda.
Usprkos nezgrapnoj rustidnosti pokuistva,' njegovoj malobrojnosti, ove kasnogotidke nastambe, bar kad se radi o sjcvcrnim
zemljama, sadr'ze toplu intimnost odvojenih soba, zaworcnih u
nabore rasko5nih tkanina Zivih i blistavih boja. Njihova jcdina
istinska rasko5: zavjcsc i krcvctski pokrivadi, r.idnc prcsvtakc,
svilcni iastuci.'l'apiscrijc itXY. stolicCa, s:t svoiim j:rsnim tonovittxt,
126

.Trtlltrlo I nrktt,llrt: tltuttn,ttnlr,, txlllct,tutlr I ttuultt

.,1;rittittt l)()z;l(litt;tttur l)():,ullrtt t'viit'r'it'ttt izivotitti;tttt;t, lltIottr't'srt

',1, jcrlot'i onog rrlirrsrt, ()n(' l)olt't'lrt'z;t ltojottt, li;to tl;r jt'krrr';t iz log
lr('nr('nll lrila orlgov()r' n:r vlrttjslii svijt'l i li;to >s:unosl;ln, lvrtlltv;r,
rrlvrrlt'tri gt':rrl, vl'l zillv()r'('n zitlovirrt:r<, oll'ltrur otl rrt'jltstro rurslrr:
r'rv;rrrilr tt'Sk<lCrt ttuttcrijirlttog Tivot:t.
lplrk, otl t()l.l vrcrn('nit klttl r'(:ncs:tnsl'r:r ltrrlij:r, tolikrl ckorrorrrslii rr:r1;r'cclrtij:t, 1>roizvodi ttova rutskoSjlr zlt pt'itrtc:vskt' i t'ltzrrrclljivt' rlvorovc, n:t polu<ltoku sc poj:rvljujc it'tltut srtsvittt
rlrrrg;ri'ij:r slik:r, svcd:rn:r i oclrnjcrcn:t, gtljc itrhitckttrt':t i pokrr(slvo
hoji tr svojim zallatimit, karnilirn:r, ntcdaljtlninxt i kipovirtt;r,
tr:7t' sj:rjtr,
porr;rvlj:rju istc m<ltivc i istc tnonulncntlrlnc linijc
1-gl'irrrtliozrrosti, dru3tvcnoj insccnaciji. IJnutra5njosti kuCu tr tulij:rtt.,li r rr rr XV. st()l jcCu, s;r sv<>j i m k<ll<lnad:rrna, golcmi nt, iz.r cr.ltart'n i lrr
Irr'('v('tirn:l s lxrldahinima i svr>jim m()numcntalnim stubi$tinr:t vt'(r
otliriv;rjrr ncol:idan prcdukus Vclikog stoljcCa, ()n()g dvorskog lilrrr;r lioji jc ncka vrsta svct:rnosti, k:rzalisnotr4 priz<>rzt. ()dito jc tlir
trr r':rslioS post:rjc srcdstvom vladanja.

t ittrttt ttitt.iosl ,tlruttlttttsl:c Lttt<'t' rr I lrtlttrttll.il tr XVll. stttlfctlrt: 5ttft'llttsl,

u,,,l.', ('tt(,s1, ut'llktt ztt.f trltt l<'Itt tlt,ttt'tttttt glit st sttrrlttskl ,tllrtsoulr ttrt

l,t;i tttt.rttltntl l:n't,t'ltt stl :ttslttrlttttt; lttttslot'l.lt' stt tt ttlztt. Mttztl

t t t \ r,t t t t llt' t t t t I t t.rit't t, Iit tl I r'rt lt t t t t. ( I :r tlt t tl, l: tt't1 t t I t t )

tttt

lltt.1,

I\,trttttuI tlruuilil

/ ,\truhttttt' st'tk|thtIu.lIt t

,\

lorirrr;r, lrrisrrllrrr

rrr,/llro I ttt I t tt, I I t t: li I t t, ur,trl,t l(,

al l.ln n 4le

tttt x

ltt

it'rr toj istoj tlvolttti rr lioioi

srr rr:rrn ltrillrz;rrri

rrzr,:rrrit iolitrplit'rtiolio olttlnogolljctllt. S tlrrrpit'slr';lll(', olrilit'XVll.

rtolit'tilr rrt' llozrr;rjt' lisrrtlrr rrrlollrrosli, llrijt' sv(',.1,1 griilrrrjr'. Nr'

pozn;rit'rri intinrnosl. S:tttt l.rri XlV, tl:r lri rt Vt't's;tillt'srr posit'tio
;,,os1rotttr Morrlcsp:rn, ollltvczrto ic tttot':to llrotti krrtz solltr r.l()slx)rlrct' tlc l:r Vallii:r'c, prcthoclrrc nriljoricc.ll8 lsto tlrko, rr rrt'kolrr
p;rriSltotrt tlv<lrcu iz XVII. strtljr:ilr, It:l l)rv()rn kltttr, koji jt'lrio
otrrrjt'ni k:rt, nanrijcnjcrr gospod:rrirn:t krrCc, svc pr()st()l'ijc, llrt'rl:.olrljlr, saloni, galcrijc, sprtv;tic sobc, kojc su sc ponckltl jcrlva
r';rzlil<ov:rlc od drugih, spojcnc su u nizu. I)a bisc stigl<l do sttrlli$tlr
Ilclr;rlo ilr jc svc proii,:t to.jc vrijcdilo iz:r sluZini:itd u svakorlrrcvrrorrr poslu.

Urtutrainjost flantanske kuie iz XWL stolieta: u golenr.oj sueialtoj

duorani, raskoirtog i prenatrpartog dekora, sue ie sjeclh{arc: uekki
kanttirl, kreuet s baldabirtotrt' stol za koiirn. se zabaulirtjrt uzuanr.ici.
Partz, Muzei dekoratiurtilt mnjetnosti. (Foto Muzeja)
Preskodimo dvije stotinc godina. U XVII. stoljeiu - s izuzetkom, naravno, jcdnostavnije Holandije i Njemadke - dekor kuie
u Francuskoj, Engleskoj, pa dak i u katolidkoj Nizozemskoi,Lrfiuie
sve svijetu, dru5tvenom znadenju. Prostorlia za primanje postaje
golema, wlo visokog stropa, vi5e otvorcna prema vani, namjerice
svedana, s previ5c ukrasa, kipova, vclebnog pokuistva (kredenci,
pretj erano r ezbar ene vitrine) koj e pohranj uj u srebrninu, takoder
velebnu. Tanjuri, pladnjevi, slike ukra5avaju zidove oslikane sloZenim motivima (kao u Rubcnsovom grotcskno ukra5cnom salonu), a i tapiserija, uvijck u modi, promijenila je stil, teZeii
izvjesnoj prctieranosti, skupoj kompliciranosti i ponckad neukusu bczbrojnih nijansi.
Ipak, tavelika svcdana dvorana zaicdni(kajc prostoriia: u tom
svedanom dekoru koji vidimo na tolikim flamanskim slikama, od
Van de Bassena do Abrahama IJossca i I{icronymusa Jansscna,
krcvct, obidno smjc5tcn pokraj kamina i sakrivcn g,olctrlitn zas.J?,9

XVIII. stoljcic ic tu unijcti novosti. livropa sc ncic oclrc(i

rrrorrrlcnskc pompc, druStvcnom liv<>tu ic lrtvovilti vi5c n<l ikirrl,
.rli lrojcclin;rc ic nastr>jati za5tititi sv<lj privatni liv<>t. Stanovanjc sc
rrrijt'rrj;r, pokuisWo sc mijcnja, jcr tako iclc p<ljcclinci i tomc tt:lc,
.r vclilii grad im postajc sukrivac. Gr>t<>vo da jc dovclljnr> prcptrstiti
sc strtrji. L.l Lond<lnu, Parizu, I'ctrogradu, u tim gradovinr:r koji
Irlzo rirslu, svc postajc skupljc; rask<>S postajc ncobuzdana, mjcst:r
n('rn:l rlovoljno, i arhitckti moraju na najbolji nadin iskoristiti
r r1',r';rrrii'cni pr()st()r kupljcn po cijcni zlata.l29 NamcCu sc modcrrrc
lirrr'r', nrodcrni stanovi, nadinjcni za mitnjc vclcban ali udobniji
zrvrrt. tl cl<lba Luja XV u Parizu sc nudi stanT.aizn'a.jmljivanjc otl
,,rlt'st't prostorija kojc sc sastojc od prcdsoblja, blagr)va<)nicc,
:,.rlonr, zimskog salona (znati s grijanjcm), malc knjilnicc, m:rlc
rlrrritvcnc prostorijc i spavaiih soba s gardcrobama(.1-Jo 'l':rklrv
ogl;rs nc molcm<t zamisliti u doba Luja XIV.
Krrko obja5njava jcdan suvrcmcnik, kuCa sc sada dijcli na tri
rlrit'l;r: clru5wcni, za ud<>[rn<> primanjc prijatclja, svcd:rni, zuvli,nt'
zllrrrlt', i, n'ajzad, na privatnc prostorijc, namijcnjcnc <>bitcllskol
rrrlirrrrrosti.lJl Otada (c, zahvaljujuii t<>j ritzdi<>bi stana, svatk()
zrvjt'ti krrktt mu t>dgovar:t. [Jrcd sc izdvirj'ir od kuhinfc, bllrg,or,;ronicir od salona, spavaCa soba jc postala kraljcvstv<> za scbc.
l,r'rvis Murnfilrcl vjcrujc da ljub:rv, inatc ljctna razonod:r, t:rcl:r
post;rjt'lrl<tivn<lst z[r sva g<ldiSnj;r dr>ba!rJ2 Nitk<l u t() nc nr()r:l
;rov jt'r'ov:rti, d:rp:rtc (<J:rttrrni rodcnji iz <lp(inskih knjiga doklrzrr.itr
srrlrrolrro),:rti jc istinlr tl;r sc <lko 1725. <tcrtitv:l >unulrir$njir rlrzrliolxr sllln()v:r( k:rkvrr rristr p<lzrt:rvali ni l(inr, ni 'l'oscarxr Mctlit:i:r,
rri lrrlrnt'trsklr l,rri:r XlV.'l':r rtovlt r:tztliob:r >koja s lolik<l trrrrijt'(ir
istid't' jt'tlirrr slirrt i d'irri g:r t:tlio trrkrltniltr z:t gosl-rotl:rr:r i posltrr.l,u(rJJ
rriit's;rrrro slv:rr rrrorlt'. U lirrr ))nlllirll st:rrtovirrur otl vilt'tijt'l;r (ti.
l-l)

l;rrttt t tt rl lln t

tr I

rl /'\

I t' rt

l' t tt tr

ttt

l' lt lt r i

,tlrl,l{lro I tit lt tt, l l t ; \ lt t rI r,,. t rt l.,,

t

t'

prostorij:t)... irrt:r IIltl()H() slv:ll'i I):l llllll() l)l'()sl()l':l(-l 1'1 N:tii trt:tli
uclcscrti stt i slo2cni
pisat ic kasnijc Sibasticn Mcrcicr
stanovi
poput okruglih i uglatanih Skoljki i stanujc sc svijctlo i udobno u
prostorima koji nckad bijahu izgubljcni i doista mradni<.r'J5 Uostalom, dodaje ncki mudrac >>stari nadin (golcma zdania-) bio bi
odvei skup. Danas nitko nije dovoljno bogat<.136
Naprotiv, sva glad za rasko5i okreie se prema pokuiswu,
bezbrojnim malim komadima wlo lijepe izrade, manje napadnim
od prethodnih, prilagoclenim novim dimenzijama budoara, malih
salona i soba, ali izvanredno odrerlenim da odgovorc novim
potrebama udobnosti i intimnosti. Pojavljuju se mali raznolidni
stolovi, konzole, igraii stolovi, noini stoliii, pisaii, veliki sredi5nji
stolovi, stolovi za posluLivanjc, itd...; podetkom stoljeia javlja se i
komoda i ditava jcdna obitelj udobnih naslonjada. Za sve ove
novosti izmi5ljaju sc imcna: betgdre, ntan"quise, dttcbesse, htr'
quoise, ueilleuse, uoyeuse, athenientte, naslonjat. cabriolet ili
uolant...137. Istu rafiniranost nalazimo i u ukra5avanju: oplate
ukra5ene skulpturama i obojenc, skupocjena i desto preobilna
srebrnina, bronce i lakovi u stilu Luja XV, egzotidna skupociena
drva, zrcala, svijeinjaci i zidne svjctiljke, svilene tapete, kineski
porculani i saski ukrasi. To je wijeme francusko-njemadkog rokokoa koji je narazne naiinc utjccao na ditavu IJwopu; u Iingleskoj
je to razdoblje vclikih kolckcionara, arabeski od Stuka Roberta
Adama i zajcdnidka vladavina kineskih ukrasa itakozvane gotidke
ornamentacije >u sretnoj mjeSavini dvaju stilova<<, tvrdi jedan dlan
u Worldtt 1774.138 Ukratko, nova jednostavnost arhitekture ne
povladi za sobom suzdrZljivost u ukra5avanju. Grandioznost je
nestala desto ustupiv5i mjesto prcncmaganju.

t,. l l l.,r,t

t rr

l., !

tttt

lt

l)t (),/or', rrltcr'l,n l\;trr,rlt I)ull():,u l',rrl.r.utt rr'l'rrtlt'r'tr':,tnr;t ',oll:tvl;,tlt

:,\'ol('llt it orlrtt'lroltt'lrr'tslrorl lll,/.;t trs.l, ;t l jt't';uri orlSvir':rrsl\('ll,tr'(l('
orll;rzili srr li olr;tl;tttt;t St'ittt'ilo jt' !t'rltt;tli,o ozlo;t'tlir';rlo olio i osjr't
rnlr is;t.<.r"' Slili:r lrrilllrtllr vl:rtl;rvirri l,rrj:r XVl. U svirrr gr';rtlovirrr;1,
lrlil'irrr li:to ittt;tlirtr, sl;trttrjt'st'trglltvn()nr lr:l isti nlrt"in, u l,ii'trir.rr
k,l() u (,:irlizrr, Nl:rtlritltr, klro irr orrirrr rrr:rlirrr grrtlitlirrr:r ll:rrrlr'
r\rrvt'r'gt)r', kroz l<ojt: jc olrid'rro proljcc;ro l<;rrr;rl ili ltotok ilioji jt.
,,plirrt:to svc Sto sLl lt)u lrtjcli lrovjcrili,,.l'il
llovittr g,r'rttloviltur r.r XVII. iXVlll. stoljt'iu ktrgr:rorrit';r jt'r,r'lo
r r;r'tlirr l'irskoS. lluhc, uSi i stjcrricc cirrujrr tr l,orrtlontr i l';rriztr, rr
l\u(:.unil lroglrtil-r k:ro i sirotinjc. St<, s., tii'c osvjctl.i;rv:rrrj:r krrttt.,
:,r'rjt't:r', loj:rnicc iuljnc lrrrnpc truj:rlc su svc clo lroj;rvc (tck porrt.llrorn YIX. sloljci:r) plavid:rstog pl:rnrcn:r plinskc r:rsvjctc. Ali tistrtltr

rlorrriilj:rtih o[;lik;r prinritivnc r:rsvjctc, od bakljc do lantcrltr', zitlrro1i, r-tri'rrog ili stropnog svijcinj:rka, kakvc nam otkrivujtr st;rrt'
',likr', priplrd:rju kasnijcm vrcmcnu..f cdntr studij:r ust:rnovljtrjt'tl;r
',u s(' u 'loulouscu pro5irili tck oko 1r'27.142L)t>tad rasvjcta gotovo
r rt' postoji. l tu >pobjcdu nad noii<, prcdmct p()nosa i duk rlrzntcl:rrr;,r,lrt'lxrlo jc skupo platiti. Mor:rlo sc pribjcii vosku, loju, ltlrslrrrovrr rrlju (ili boljc nusproizvodu koji sc od njcga dobiv:r,
t.rl\()./\/:ur()rn paklcnom ulju), u XVlll. stoljcdu svc viSc kitovu uljrr
L,r;r' it' tloni.iclo bogatswrt ribarima I-lolandijc i Hamburga i, kasnrt(', orrirn :rnlcridkim lukama <> kojima u XIX. stoljciu govori
Al

rlvillt'

l);rklc, k:td bisrno u5li, kao ncctdckivani posjctioci, u ncg,rlrrlrr;r' rrrrrrll'rrSnjosti kuia, ul'trt<> bismo sc podcli osjciati vrlo Ioit..
l\l.r l..rl<rr lijcpc
- i dcsto d<>ista zadivljujuic - njihova rasko$ rrc
l,r n,rrrr rlostlrjtrla.

Raskoi i udobnost
Rasko5 ne prati uvijek ono Sto bismo mi naztrali >istinskom<
udobnosti. Grijanje jc jo5 uvijek loSe, zradcniezanemarljivo, kuha
se na seljadki nadin, ponekad na prenosivim grijalicama na drveni
ugljen, >od opeke obloZene drvom<<. Stanovi ne posjcduju uvijck
engleski zahod koji je sir John Harington izmislio 7596, a i kacl
postoji trebalo bi postaviti zaklopac ili sifon ili bar ciicv zar.ra(cnic
kako bi se kuia oslobodila kuZnih mirisa.r3e L()Sq prai.nicnjc
zahodskih jama u Parizu 17tJ8. postavikr jc problcmc kojinrt sc
bavila i Akadcmija znanosti. NoCnc posttclc sc i tl:tlic pr:tznt'kt'oz

Ilo

til

,\lrt,/i,,., I I lt

ODJIICA I MODA

l( t t' l l t t \

lt

t rt. tl't

lrt

ft',

t tt l

l lt't't

rt

lt' Lilt \ l( t

I rltt st' tlt'ttsltt() tlt' l;t',',','.

I).r;t'rlr.rrslvo st.rllilrrijr', svc ltl ltrlo ttt;tttit'lltottt;r'rtl;tvo I lo;r'
t'it t' slrri':r j svt' tlo vt ltor';t posloit'r:t' lriit'r';rrlriit' II l(irrr, rlo:,1,t
rlt'
XV sloljt'tr:t, orljt'ti;t ttt;ttttl;tt-itt;t jt' isl;t otl l'r'liitt11;t, ttovr'
l,r
St'itr:rtr.t i
1rr r;r':,lolnict' (l i2l) lltr svt' tlrt lliortirsliilt 1lt'rlvittcii:t
(.ot lt's
f rrrr,rrr;r.'l'o otli;t'ltl otl sr"ilt'srt zlrtlttittt v('7()lt)) ltoit'( ). rlt' l.lts
.pr,.uyc l(r2(r, isto jc lilto iotto kojt'1ttlk;tztritr gt'ltvit't'iz XVtll
,,t,rl;<'r:ll, s istirn >svilcttittr i'izttt:tnut r:rzli('itilr lloi:t<. Kotl svoitlt
rr.rlt

Povijcst odjc1emanje jc ancgdotska ncgo sto se dini. Ona postavlja

svc problcme, od sirovina, nadina proizvodnje, cijcnc kostanja,
kulturnc ncpokrctnosti, modi i druSwenih hijcrarhija. ltazlikujuii
sc do mile voljc, odijelo svagdje Zestoko istidc drusWenc suprotnosti. Zakc>ni protiv rasko5i odgovaraju dakle mudrosti vlada ali
jo$ viSe neraspoloicniw visokih klasa dru5rya zbog opona$anja
skorojcviia. Ni Henrik IVni njcgovo plemswo nisu mogli dopustiti
da se .Zcnc i kicri pariskog graclanstva odiicvaju u svilu. Ali nitko
nikacl nijc ni5ta mogao protiv strasti za uspjehorn ili Zeljc da sc nosi
odjcia koja je u zapadnoi civllizaci)izntki najmanjcg druswenog
uspjcha. \4acle nisu nikad sprcdavalc namctljivu rasko5 plemstva,
i:lvanreclnc paradc rodilja u Vcncciji ili pogrcbna razmctanja u
Napulju.
Isto vrijcdi i za vrlo osrcdnjc sredinc. U Rumcgicsu, flandrijskom sclu, blizu valcncicnncsa, prema rijctima zupnika koji
je pisao clncr.nik, bogati su seljaci 1693. Zrtvovali svezL rasko5no
o.lij"lo, >mladiii sa Scsirima ukrascnim zlatom illi srcbrorn, djevojkc s frizurama visokim jcdnu stopu i drugom odjeiorn u
takvom stilu...< I cto ih kako >s ncduvenom drsko5iu ncdjeljom
posjciuju krdmc...< Ali dani prolazc i isti lupnik nam kale: >Ako
se izuzme nccljclja, kacl su u crkvi ili u krdmi, oni su (bogati i
siromasni) tako nedisti da djcvojkc postaju lijck od polude muskarcima i muskarci djcvojkama...rrt43 Eto kako se stvari dovodc u
recl i ukljuduju u kulisu svakodnevice. Gospoda dc s6vign6, napola zaclivljeno napola srdiro, u lipnju 1680. prima >lijcpu malu
scljandicu iz tr)odlgata (Brctagne) u haljini od holandskog platna
s unrecima od tabi-svilc i prorezanim rukavima..'< koja i<>i, avaj,
dugujc 8.0001i*i1rzr4 To jc izuzctak, kao i dipkasti okovratnici kocl
scljaka na jcclnom prikazu pro$tcnja u nekom njcmadkom sclu iz
1680. Obidno svi idu bosonogi ili gotovo tako, i na gradskirn ic
trZnicama dovolian jcdan poglcd da sc razlikujc'gradrrnin 9d
pudanina.

l.rrr .r rn:rrlrl:rrini nosc jcrlnr)st:lvnr.r 1'r;ttrttti'tttt tttljt'tttt. N jiltor,:t ltrttli

. r;.rorlrcrltrjcoblrti'cnjcsj:rjntlg<ltlijcllt,tctlrttStvctlt'tl)ltsl<t',iltrl('tt
trlrl,;rt'ijr' rriihovc <lsobc. 'l'ijckortr stoljcii ntltsklt s(' !l()l()v() tt('

*
!/-fir.

I'rtr, tl,'i tttttttrl,ttilr,.\l'lll

.ttttllt'tt'.h'ttltittr't.r't'ttlil't'

(()listtL ll N

;cn tt t t tt ( I ltr t t t t I t'l

/,\

l,'

rt

k I t tr

\,'t

I A' I t

lt t s, I I

l. t'

mijcnril u t()lll tlrtrSlvrr l<ojc jt'tloisl:t g()l()\,() nt'potttit"lto ('.ltli tti

Sok <ld tatarskih osvili:lnj:l s 1'roi'ctkorrr otl l(r,i,'i. ttr'pr-t'kitllr -- ili
sasvim malo
- staru ravnotc/u. Novi gosp()d:rri narr)cdu svojitrt
podanicima obrijanu glavu (osim jcdnog pramcna) i modiliciraju
ncgda5niu odoru. To jc sve: baS i nijc mnogo. >U Kini primjciuic
- modc ili
oblik odjcie sc riictko mijcnja zbog
putnik iz 1793.
hira. Odijclo koje odgovara statusu dovjcka i godi5njcm dobu
uvijck jc nadinjcno na isti nadin. Ni Zcne ncmaju novih moda, osim
nadinaslaganja cvijcia ili drugih ukrasa kojc stavljaju na glavu<.145
I Japan jc konzcrvarivan, mohda ne po svojoj volji, nakon grube
reakcije Hidcyoshia. Stoljciima su vjcrni kimonu, odijelu zaku(u
koje sc malo razlikuje od dana5njeg kimona, i >jinbaori, odjeii od
ko2e obojenc na ledima<, koja jc obaueznakad se ide na ulicu.1a6
U tim dru5wima, po opicm pravilu, nema promjena osim u
korist politidkih prcokreta koji utjedu na ditav dru5weni porcdak.
U Indiji, koju su vci gotovo osvojili muslimani, nosi se odjeia
pobjednika, Mogula, bar kad sc radi o bogatima (to ie pyjctma ili
chapkan). >Svi portreti prindeva Radputa prikazuju ih (s jednim
izuzetkom) u dvorskoj odjeii, Sto je neoboriv dokaz da je hindusko visoko plcmswo opicnito prihvatilo obidaje i nadine mogulskih
suvcrcna(<.147 Isto vrijedi i za Tursko Carstvo. Svagdje gdje se
osjeia snaga i utjccaj osmanlijskih sultana njihova odjeda nameie
se visokim klasama, u dalckom AlZiru ili kr56anskoj Poljskoj, gdje
ic turska moda odstupiti kasno i ne potpuno, sYe do francuske
modc XVI[. stoljeia. Sve ove imitacijc neie se mijenjati u kasnijim
stoljeiima; model ostaie ncpromjenljiv. Mouracl d'Ohsson u svoprikaz Otortlcutskog Carstucr.<, iza1loi 174L, prijoj knjizi
"Opei
>mode
kojc tiraniziraju ewopske Zene uopie ne
mjeiuje da:
uznemiruju one s istoka: ondje ie frizura gotovo uvijek ista, isti
kroj odjeie, ista wsta tkanina,,.148 U AlZiru, koji je turski od 1516.
i ostat ic to do 1830, Zenska moda se malo mijcnjala u tatri stoljeia.
Todan opis koji dugujcmo jednom zaroblienlku, P. Haedu, iz
1580. >mogao bi lako posluZiti, s malo ispravki, kao komentar
gravira iz 183}r<.Lae

i.34

,\'Ut,lfulo I r.r lt )r' l l t r : \ l t t tfi t,tt. tl l.t,

I rlrr.jc ltiltt
s( t t t o si.t'ot t ut.l t
t

t.

il 1,'l,t r tll.t L,t(

tt

lt

t...

'l'rrtl;r sc prolllr:rrr trolltlt' nc lri

llojlvio. Niit:t li(' t)('lli rrrijt'rtitrlo.

Nt'
lri lrilo ltogutstv;t, slt;lrotlc krcl:tttjtt ltiti tttog,tt(ilr ;lrorrrit'tt:t. Nt'
olrr';ri:rti plrlnju nlt tnotllt trclcs ic: sirtltnltsnih, bcz tlbzit'lt 1-itlit'st'
rr;rl:r;rili. Njihova <>djciit, li.icp:r i otrcltn:t, <lstltt (c kakv:r fc. l.iicll:r it'
urr;r lll:rgdanska, i icsttl jc djcca nlrsljcduju od roditcli:t i, ttspt'kos
111.1,jt'r'ojirtn<>j

ratn<tlikosti nacitlnalnih

i provincijskih

n:trttclttilt

roirr ji, ona 6c stoljciima ostati slidna scbi. Otrc:tna ic sv:tktldncvttlt

r',rrlrr;r odjcia, koja isktlri5tava najjcftinijc l<>kalnc izv<>rc i rnijcnjrr
st' ioS rnanjc od svcianc.
lnclijankc iz Novc Spanjolskc istc su u vrijcmc C<>rtcs:t, tr
r,r,ojirrr dugim pamutnim tunikama, kctstilie od vunc, poncklrtl
vr'zt'ninr, k:ro i u XVIII. stoljciu. Mu5ko odijclo sc svakak<) pr()I

rrrijt'rrilo, ali samo u onoj mjcri u kojoj su pobjcdnici i njihovi

sior-urr-i zahtijcvali dcccntno cldijcvanjc, sakrivajuii ncgda$nj rr
rr,rlyrtrr. U l'cruu su domoroci XVIII. stoljeia bili odjcvcni k:ro i
r l.rrrrs: komad tkaninc od laminc vunc tkan kod kuie, prorczan [)()
:,r t'tlirri da dovjck moLc provuii glavu; to je poncbo. U lndiii
t,rlirrtlcr ncma promjcna, i to oduvijck: Hindus se obladi u clbttli,
.l.rrurs kao i judcr, kao nekoi. U Kini >scljaci i sirotinja< uvijck str
,,rzrrrrlivali svoju odjciu od pamudnog platna (...) u raznim boj;trrr.r,<,r50 1r to jc duga ko5ulja stcgnuta u struku. Japanski scljlrci str
l(,or), ;r bcz sumnje i u ranijim stoljciima, bili odjcvcni u kinrortrr
putouctniu (17U1)
;rr rr lstrrvljcn pamukom.r'r U svom Egipatskonx
Volrrt'y sc dudi odjcii ligipiana, >>tom komadu tkaninc zavijcrrt' rr
r r,rlrorirnir na obrijanoj glavi, dugoj halji koja pada od vrata do pctrt
r (liojir) obavija tijclo prijc ncgo ga odijcva(<.r52'I'o jc vrlo stitrrt
,rljcia, jo5 starija od onc koju su nosili bogati Mamcluci i kojlr jc
rrsl;rlrr ista kao u XII. stoljciu. Sto sc pak tidc odjcic sironra$nill
rrrrrslirnana, koju O. Labat opisujc u crnoj Africi, kako sc i ntogl:t
rrriit'rrjrrti kad gotovo i nijc pttstt>jala? >>Oni ncmaju ko5ulj:1, ttlr:lvij;rjtr tijcla iznad g:ria komadom tkaninc koju vclu poj:tsottt,
vt't'irr:l ih iclc g,olc glitvc i st<tpala<.ls'r
Sirorrr:rsi l')vropc ntitlo su viSc ptlkrivcni, :tli nc lrtvtritl viSt'
rrr;riti. ( iotlinc 182[t. .f c:rn-l];rptist Say piSc: >l'riznlticnr v:tllt tl:t lttt'
rrirn;rlo rrt' 1'rrivlrti:i trvijc'l< istlt tnotltt 'l'urltklt i clrugih isto('rrilt
rurrorl:r. i;irri sc li:trt tllt 1lt'itlonrlsi lutilttritr njilrovog gl trllog tlt's1rotirnl;1. (...) Nlrii st'lj:rt'i srr prortr:tlo'l'rrt'r'i tt otlnostt tl:l lt)otltt: t't'tti

rrr

lr

l t', rttttt.I llt tttrtlr'l I \lt rtA'ttrt t' \t't'l"l'IttvtIIt

t'

su I'()l)()\,i n;tvilit'i rr;r sl:trint slrlt;ttn;r Lolt'l)r'tl(:t,/.ltlll l.:llovt'l.rr;.t XIV

vidimo scljakc i sclj:rrrlic tr otljctli l<oj;r sc nt;rl() t'ilzliktrit' otl ottc
koju nosc danas.<<lt4 Isto sc l'no7c prirl)ijctiti izu rlrnijc rrrzrlolrljc.
Ako se, na primicr, u Mtinchcnskoi pinak()tcci r-tsporccluju jcclnrt
i dva platna.f cana llrucgl-rcla
slika Pictcra Acrtsena (1508
- 1575) gomilu
na nckoitrlnici, dosta
asvatripredstavljaju
(1568
-1621),
na prvi poglcd mogu
da
sc
u
svim
sludajcvima
ie zabavno utvrditi
prcpoznati skromni prodavati ili ribari i skupinc gradana, kupaca
ili Sctada: odjcda ih odmah <ldajc. Ali neobidnija jc druga konstataclja, a to jc da sc za otprilikc pola stoljeia, kojc dijcli dvijc slikc,
odjeia graclana vcoma promijcnila: zaf{torenc ovratnike po spanjolskoj modi, obrubljenc jcdnostavnim naborom s Aertsenovc
slike, zamijcnili su pravom nabranom ogrlicom koju nose Lenc i
mu5karci kod Brucghcla; istovremcno jc narodna no5nja Zena
(oworcni spu5tcni okowatnik,bluza, prcgada na nabranoj suknji)
ostala polpuno ista, izuzev razlike u nadinu de5ljanja koia ie bez
sumnjc rcgionalnc prirodc" U nckom sclu gornje Jure neka udo-

ie

1631. prema tcstamcntu svog muZa primiti >jedan par

cipela i jcdnu ko5ulju, i to svakc dvijc godine, i jcdnu haliinu od
dcbclog platna svakc treie godine<<.155
Istina je da ic sc, slidna u izgledu, scoska no5nja ipak promijcniti u nekim vaZnim pojedinostima. Tako de se oko )flII.
stoljcia u lrrancuskoj i izvan njc podeti upotrebljavati donje rublje.
Na Sardiniji, u X\{II. stoljeiu pravilo je da se u znak korote, nosi
ista ko5ulja ditavu jcdnu godinu; to znati da ie scljak poznavao
ko5ulju i da je dinjcnica da jc nc smije mijenjati znatlla'Zrwu. Jer
to nam govorc tolike slike
znamo da su nckoi, jo5 u XIV. stoljciu
goli
u
krcvctima.
spavali
i
siroma5ni
- bogati
Ncki dcmograf iz XVIII. stoljcia primijetio jc uostalorn da su
>>Suga, krastc i sve koZnc bolcsti i druge kojih je porijcklo nedostatak distoie, nekoi bile tako deste jer nije bilo rublja<<.156I doista,
ove bolesti, kako dokazuju knjige iz medicine i kirurgije, nisu
potpuno nestale u XVItrI. stoljeiu, ali su u povladenju. Isti promatrad XVIII. stoljeia joS posvjedodujc o opioj pojavi mcdu seljacima
da nose debclu vuncnu odjciu u njcgovo wijeme. >>Jcdan francuski seljak< -- pi5e on >>slabo jc odjeven, i dronjci koii pokrivaju
njegovu nagotu slabo ga Stite ocl hladnoie: mcdutim, dini sc da jc
njegov pololaj u odnosu na odjciu manje zaLalicnic ncgo Sto jc
to bio nekoi, jer odijclo za siromaha nijc rasktt5 vci potrclrtrit
obrana od hladnoic: platno, odjcia mnogih scljaklr, nc ititi ilt
dovoljno (...) ali vci nckoliko godina (...) svc ic vcii I'rroi st'lirrli:t

vica

'J J(t

,}

,il'

I#''

,(

,t

,t

q ttL
"I

4t.

r{I'ltl'i '

4tg
't

t4

4r,
ulf.-

i#
!' ,'

tr$

ili',,
iJt)
t"',

',, l1trt i u t'uz{4ouont; Itlcmclfijct, XVI . stoljcfu. I'}r'ipisr(c sc llrttt.qt'ltt

',ttt, tit't't. Mteqi iz llesctnEortct. (l;<ttrt Gircttul<trt)

vuncnu odjc6u: to jc lako dokztzati, jcr jc izvjcsno tl:t sr'

rrcko vrijcmc u kraljcvstvu pr<tizv<tdi vcia kttlidinlt tlclrt'lilr
r rur,'rrilr ll<:rnina, i kako sc onc u<tpic ncizv<tzc, otito sc ttltolt't'lr
l;.rr.r;rr z;r odijcvanjc svc vcicl; broja lrrancuz;r<.r57
,\li tl su kasnija poboljSanja ogrlrnidcna. I'rcolraz.bt otlict't'
Ir.rrrt rrsliog scljaka zbila sc dt>st:t kasnijc ncgtl kotl cttglt'slioli
',, f ;,rlr;r. I ncmojm<>brz<> zakljutiti cla jc ltil:r opCc nltrltvi..f oS troi'i
Iicvolrrcijc, u Chalonnaisu i pctkr:rjini Ilrcssc, sclj:rci stt >otljt'r,t'tti
r,.ulr() rr pl:rtno crno ob<ljcn()< p()m()(u hrltstovc k<lrc i >tlti <tlrit';ti
1r'lrio t;rk<l ra5ircn d:t su drvct;t ltil:t uniStcn:t<. Uostltlottt >rttlit't';t
rr l!rrrguncliji nijc (t:rd;r) prcdstlrvlj;tltt v:tlntt st:tvktt lrutlTt't;t (st'
ll.rr'liog)<.r58 U Nlcrn:ri'l<<lj tukoclcr, joS rr XIX stoljt'(tr, st'li:rli it'
orljt'r,t'rr rr lllrrlrro. ll'l'ir'<lltr 175O. ttrri p:rsliri (lo stt pt't'<lsl;tvlicttt
l,.ro liliovi rr jlrslit';rnul, n()s('lrluzrr otl Pl;tlllt lioj:t ittr tlost'zt'rlrr
l,oljcrr:r,:rli rrogc islogl;tl;t str goli ili olrrrvt'rti tt ol rid;tn tlott ltoit
'lost':ttri, zt'tttl;t I'o;.t rr'
gx itlr'7lrr,;r lioztt:t lr';tli;t z:tvijt'tt;t olio ttogt'. I I
r,nl;ll!,1 lroli:rtorrr, sr'lj.rl. st' joi rr XVlll stolir'r'rr otlijt'r'.t i:,l. lirrr=rlo u
1,,,;r rrr)sc

\, .

l;ct'nand lhttudrl

,ltttilno I rucloulltl rhmouet4le, oillloua1le I nxxlt

StrtrkIutv rw*leIa|nlIt:p

tkaninc istkanc kod kudc, tj. u pluttto od ktrtljcljc ili ltolir kutljcljir
pola vuna (nrczzelatxc) .t 1')

Europa ili
ludouanje nxode
modi koje se miieniaiu,bez
opasnosti da se izgubimo usred tolikih hirova. Mi prije svega
ziamo da su ti hirovi povlastica wlo malog broja ljudi koji swaraju
mnogo buke i gizdania, moLda zato ier ih drugi, pa i najbjedniji,
promatraju i ohrabruju, dak i u njihovim nastranostima.
Takocler nam je poznato da Ce se to ludovanie zapromjenom
iz godine u godinu stvarno ustaliti kasno. Ipak,-vei na dvoru
He"nrika fY, {aie nam venecijanski ambasadoi: >eovjeka (...) ne
smatraju bogatim ako nema dvadeset i pet do trideset odijela
razliiliogkroja, a mora ih mijcnjati svakog dana<<'16oAli moda nije
samo obilje, kolidina, rasko5. Ona znadi i promjenu u Zeljenom
trenutku. To je pitanje godi5njeg doba, dana, sata. No, to carswo
ntode ne nameie sc prije 1700, od dasa kada rijed, nasavsi svoju
drugu mladost, juri svijctom u novom smislu: slijediti aktualnost.
Sada moZcmo dodi u Evropu bogatih i

Tada sve poprima oblidje mode u dana5njem smislu. Swari se do

tog trenutka nisu odvijale tako brzo.

I zaista, ako zagrabimo daleko u pro5lost, naiii iemo na
mirne vode, stare situacije analogne onima u Indiji, Kini ili islamu,
kako smo ih opisali. Zakon nekretanja u popunosti je na snazi, ier
je sve do podetka )CI. stoljeia od)eCa u Ewopi bila i ostala onakva
kakva je bila za galo-rimskih wemena: duge tunike do zemlje za
l,ene, za mu5karce do koljena. Ukratko, stoljeia i stoljeia nepokretnosti. Kad dolazi do bilo kakve promjene, kao produZenje
mu Skog odi j ela u )(II. stol j eiu, ona j e iivo kritzir ana.. Orderic Vital
(LO75-1142) se Lali na ludosti u odijevanju svog wemena, po
njegovu mi5ljenju potpuno nepotrebne: >>stari obidaj je-gotovo
potpuno po."mee"n <<, kale on, ,novim izmi5ljotinamar,.l6l Vrlo
pr"iler".ri tvrdnja. eak je i utjecaj kriZarskih pohoda bio manji
nego $to se mislilo: oni su donijeli svilu, rasko$ krzna, a da nisu
bitno izmijenili oblik odjeie u )(II. i )ilI' stoljeiu.
Velika promjena je ona koja oko 7350. odjednom skraCuje
mu5ku odjeiu, na skandalozan nadin u odima mudraca, staraca,
zapisujc nast:rvljad Guilbranitclja tradicije. >Oko tc godinc

.3.38

(.'rtur otll.lt:kt rr llxtttfttlskottt sl lht, kt2lt: tttxl krtl l)untlcy I tt.lt:gttu

t ( 1 56.J), l,.rrl rct I l tt t t stt li ttntrl btt, lV lrt ilxtr (,'tr sl lc.

ttthtil

I tn t

lll

IirrrurtuI llrtudrI

'\IrtrkIttt'tt strtkIt|ttIttIIt

,\ttttlltttt I nrltniltt: rlttttttt,.trtk, rulllotutnlo I ttt'

tt

laurncir rlc Nitrtgisrr --. ttrrrSliitt't'i, lt n:u'or'ilo ;llt'rttit'i, lirlnirrirrri i

njihclva svita, poncki g,r:rcl:rnitr i ttjcgovc sltrgc, trzcli str trrko trskc
i kratkc haljc da sc mogl() vidjcti ono Str> stid nalirlc da sc s;rkrijc.
Zaljudc to bijaSc swar vrlo eudna<.162';'u odjcda koja sc prilagoduje tijelu trajat ie, i mu5karci sc vi5c nikad ncic vratiti dugoj
halji. Sto sc tide L,ena, njihovc bluzc se takodcr podcsavaju otkrivajuii oblike i izrezuju u vclikim dekolteima - Sto je drugi povod
neodobravanju.
Na izvjestan nadin se od tih godina mo'Ze datirati prva modna
manifestacija. Jer otada ie u Evropi vladati pravilo odjevne promjene. S druge stranc, dok jc tradicionalna no5nja bila gotovo
jedn<llika na ditavom kontincntu, kratko odijelo ie se nejednako
Siriti, nebezotpora i prilagodbi, i na kraju ie sc stvorittnaciona.hce
mode, utjeduii vi5e manjc jcdna na drugu: francuska odjefa,
burgundska odjcia, talijanska odjela, engleska odje(a, itd; istodna
Ewopa ie nakon raspada Bizantskog Carstva trpjeti sve veii utjecaj
turske mode.163 Evropa ic otad biti Sarena, bar do XD(. stoljeda,
iako dosta desto spremna da prihvati leaderslcip (Vodswo
- Prev.)
nekog privilcgiranog kraj a.
Tako se u XVI. stoljciu za visoke klase nameie odjeia od
crnog sukna, pod utjecajem Spanjolske. To je znak politidke nadmoii >svjetskog<< Carstva Katolidkog Kralja. Rasko5nu rcnesansnu
talijansku odjeiu, kojc su veliki detr,rtasti izrezi, Siroki rukavi,
mreZe za kosu i zlatni i srebrni vezovi, pozla(eni brokati, grimizni
sateni i bar5uni imali sljcdbenike u velikom dijelu Ewope, zamjenjuje Spanjolska suzdriljivost, tamna sukna, uski prsluci, napuh-

nute hlade, kratki ogrtad, vrlo visoki okovratnik obrubljen

nabranom ogrlicom. Naprotiv, u XYII. stoljeiu, malo po malo ie
nadvl ad ati takorsr ana fran c u ska o5lj c & s n j e n i m svi am a Zivih b o j a,
I

njenim slobodnijim vladanjcm. Spanjolska ie je, nararmo, najtete

prihvatiti. Filip IV (162L-1665), neprijatelj rasko5i baroka, nameie
svojoj aristokraciji strogu modu naslijedenu iz wemena Filipa II.
Dugo se na dvoru vodila bitka protiv uestido de color; stranci su
primani samo ako su bili >odjeveni u crno<<.Jedan poslanikprinca
Cond6a, tadasavcznika Spanjolske, nijc mogao dobiti audijenciju
sve dok nijc svoju odjeiu zamijenio obaveznim tamnim odijelom.
Tek ie oko 1670, nakon smrti Filipa ry tuda moda prodrijcti u
Spanjolsku, u samo njcno srce, Madiid, gdje Ce jojosigurati uspjeh
bastard Filipa IV, drugi DonJuan austrijski.l6a Meclutim, Katalonija
je prihvatila modne novosti oko 1(rJ0, dcsct godina prijc ncg<t St<r
se pobunila protiv Madrida. [J to isto vrijcmc u ['lollrndiji, tlvrlr
110

/,rrrrrli, ttckaurstaurlontalilsitula.krje suiolcrtosilcclabiscztritllllc

ttl lttt rrt rtu uenecijanskhrt uliccutta, i kojib sa rtxtcla u XVI . stollctltt tttr
I t t't t t t I rt k rulirila. izuatt,Venecije. (llaycriscbcs Nutiortctlttnsurttt, M ii t t-

r ttt't t )

\ttttlxtttdet'o popustio jc odu5cvljcnju, iako Wrdokorni nisrr lrili

tl('rl(i. tJ Itijksmuscumu, portrct gradonadclnika Amstcrtlrrrrur
llir Lcur iz. 7642. prcdstavlja ga u tradicionalnoj nolnji po l;r:rrr;, rl:,lioj rnodi. 'l'<l jc bcz sumnjc i gcncritcijsko pitanjc, jcr nrt slit'i
I ) r,;rr) S:rntvoorta, na koj<>j sc gradonadclnik I)irk I):rs.f :rcolrsz, rl;rtr
:,lrlr;rli s:r svojom obitclli 7631, njcgova ')tnai ()n satn ttrdotte r nost'
rr.rlrr':rrri ovratnik po star<>j m<>di, dok su njihov:t djccu ocljr:vt'rrir
r

l,() n()v()rn ukusu (vidi str. 355). Sukotr izmcdu dvijc ntotlc posloji

r rr IVlilunu, ali u drugom znatcnju: Milano jc tirdir Splrrjolski

grosjt'tl, i na jcdnoj karikaturi iz srcdinc stoljcr(a ncki tr;ttlit'ionirlrrrr

otljt'vcr-ri Spanjolac kao d:l grdi jcclnog gradirnin:t Mil;ttrt koji st'
prililorrio li'lrrcrrskoj rnorli. l\'lo7c li sc u njcnorn $irt'lrjtr livroporrr
rr;rzri jt'li llroplrtllrnjc Slllrnjolskr:?'
( )vc rrzrrstogrnt' prrrvllrsti rurvjcl(rr jrr i ob j:rln jt'n jt' ko jt'tlrrit'nrr r
rr vt'zi srr Iirt'rricrn nl()nll,olsl<t'ttoSttjt'rr lrrrliii ili orljcCt'()sttrrrtrlijlr
rr'l'rn'skorrr (,;rrslvtr: llvroP;r jt'it'rlrur iislrr olritcli, lrrll(ros ili :/rrr.r;

Ii

o'ru t nil I lnuu I c I /

tnt k t tt t'er s tt
t

kk

kl

,\rtttIItttt

4l I t e'

I tvtlttttIIttt

$Ifin(ttt(ttll.r, oel(leUa4le

sntxlA

svoiilr ttt.sttgl:tsit':t" Z;tliott kroit'rtttt koiiltt:t st'tt:rivi$t'tlivt',;t tlt'

lrlip() paijili'i ttiti, kltko vjt't'trirr lrt'lttlt'ttZi, ()lli k()i('ll;l,viS('volt'ili
slt pilit'itlitrirurriji. (X'ito it' tl;r ltolitid'kt: pt't:vl:tsti kojc pott'cs:titt
d'it;rvo tijclo livropc, k:t<l cllt (t'ontt jctlrrtlg lijcpog tl:ttl:t protttijt'tlili
srrr jt.r'sv()t4l)Ltta ili src:rliStc gravit;rcijc, nc potrcsltjtt otltrtalt i t\itltvtl
vl;rtl:rvirru nt<tda. lnta rltzil:rlcnjlt, <ldstup;lniil, prltztrittlt, s1>orosti.
ll ppt'vlusti vcC 9d XVll. strlljcClt, fi"ancuskit nltldit sc suvct'cI'l()
rrliirrrirrr tck u XVIll. stoljc(u. ("lak iu l'cruu 1716, gdjc jc rltskoS
Sgrlrrrjol:rcu tada ncduvcna, mu5karci Sc ()diicvitju >na {rancuski
rr;rr"i1r, rr:rjdc$ic u svilcna odijcla (uvczcna iz livropc), u lrizarnoj
rnit.i;rvini Zivih boja<.r6t Na dctiri kutzr llvropc iz rl<>ba pr<lsvjctitclistv;r, lrgtcv$i <>rlPariza, moda sc uvodi uz pomo( lutki manckcn:r
kojc str sc vrlo rano pojavilc. Onc otad ncpodijcljcno vladaju. tJ
Vt'nt'r'iji, staroj prijcstolnici modc i dobrog ukusa, u XV. i XVI.
strrlit'Crr, jcdna od trgovina zvala sc i jo5 sc zovc La Poupie cle
l:t'rutt:c, I.a Piauola cle Franza. Vci 1 642. poljska kraljica (k<>ja f c
lrr l;r r':rrcvit scstra) zatraLila ic od nckog Spanjolsk<>g glasnika da joj
r lont'sr', ako idc u Nizozcmsku, >jcdnu lutku odjcvcnu po francusl.oi rrrocli da bi njcn krojad mogao uzcti model<; poljski obitaji nlr
torrr grolju nisu joj sc svidali.166
-f:rsno jc da ova ogranidcnja na jcdnu dominantnu modu
rrili;rrl nc idu bcz oklijcvanja. Sa strane postoji beskrajna incrcija
s i rr rr r rrln i h, vci smo spomcnul i. Postoj e takoder, i to izrania iznac)
rrrirnilr voda, lokalni otpori, regionalna ogradivania. Otai povjesIrit';u'rr odjcic sasvim sigurno izazivaiu istupi, odstupanja u odr

<lpia krctanja. Dvor Valoisa iz Bourgogne odvi5e icblizu

N;t'rrurd'koj i prcvi5c jc originalan da bi slijcdio modu foancuskog
rlvor':r. Opia pojava suknji s umctkom zapoiaeanjc bokova, ili jtl5
lroljt', posvuda5njost krzna kroz stoljcia, mogla sc zbiti, ali ih ic:
n( rsrr nir

rv;rllio nosio na svoj nadin. Nabrana ogrlica moic varirati <ld

lrzulnnol{ nabranog ruba do ogromnih nabora kojc nosi Isabcllc
llrirntlt na portrctu na kojcm jc l(ubcns prcdstavlja porcd scbc; ili
it'rr;r ( lrrrnclisa dc Vosa na slici iz muzcia u Bruxellcsu, na kojoj sc

Vojuotkinja Magdalena Bauarska, Pietera de Wittea, zuatxog Ca.ttclid

(1548-1628). Raskoina odjeia: suila, zlato, dragulji, perle, uezoui i
skupocjene iipke. Miinb en s ka pinakoteka. (Foto B ayeriscbes St aal sgemci I de s a nt
.142

nz h.nt

gen

slilirrr pojavljujc s nj<>m i s njihovc dvijc kdcri.

cbpPo clisnar, u Saragozu stiTu
.f cclnc svibanjskc vctcri 1581,
plcmiCi,
lijcpi, srctni Sto su livi,
putnika,
tri rrrlrrrl:r vcnccijanska
osjt'tljivi, intcligcntni, z;rdovoljni sobom. I)rolazi pr<lccsija sa Svctirrr s:rknrrrlcntom, iz:r koic idc gomilir ljudi i 'l,cna. >Vrlo rulnc
>licit <llroicnog svinr b<ljittttlt,
2t.nt.< -- k:ric zloltnrt pril'rovjctlitd
cipclc ili hrlljt'zttctilit('1 1-ttt
vrlo
visokt:
t-tost'(i
ltrr it'lrilrr r'trtltro,
ptt
trtotli dit;tvc' Sp:rniolskc<. ltlttlozv(.n(.(,iilnsltoi trrotli I ogt'l;ttl
t.t I

l;rnttrtul lhtttulal / ,llrttklre rc twtkltlttlttllt

n,rl()st

r,

Da li je moda tastina?
Na izgled, moda je slobodna u svojim postupcima, u svojim
hirovima. U stvarnosti, njcn put je Siroko ucrtan unaprijed i

ogranidcn lep ezom izb or a.

Svojim mchanizmima ona otkriva kulturne prijcnose, ili bar
pravila njihovih Sirenja. A svako Sirenje ove naravi po prirodi je
sporo, llezano na mchanizme, na ogranidenja. 'Iako se engleski
dram atu rg Th om as D ekke r (l 57 2- L 632) zab avlja s u geriraj u ii o djerme biljege kojc su njcgovi sunarodnjaci davali drugim narodima: >>Ilragette dolaze iz Danske, owatnik prsluka s ko5uljom iz
Francuske, 'krila' i uske maniete izltalije, kratki prsluk od holandskih prcprodavada iz Utrcchra, ogromne hlade do koljena iz
Spanjolske, (izme iz Poljske,,.17o Te potvrde o porijeklu nisu
obavezno todne, aliraznollkost sastojakabez sumnje jest, i bilo je
potrebno viSe od jednog godi5njeg doba da bi se proinreo recept
prihvatljiv za sve.
U )il{[II. stoljeiu sve se ubrzava, dakle oLivljuje, ali ta5tina nc
postaje ipak zakon tog kraljevstrabezgranica o kojem raclo govorc
svjedoci i sudionici. Poslusajmo, ali ipak uz oprez, sdbisticna
Merciera, valjanog promatrada, talentiranog novinara, ali sigurno
ne dovjeka od osobita duha: >llojim sc<<, pi5c <>n 177.1; >dolaska

ltt'lJlttr I tr\ l t tt, l l t t: :t l t t rr, )t tt t tt lt', t u l l ltt't t 4lt, I ttl u l t

4.

ih tr:rpioni tl:t sc prilrliir'prizortr. Ali orr:rj l<oji 7t.li vitljt,ti

drugc vidcn jc i sam, printijcdcn i uk:rz:rn pl-st()ln. Musk:rr-ci i Zcnc,

prolazeci pokraj njih, potcli su sc gr<>hotom smijati i d<lbacivati
im. >I svc to<< pi5c na5 l:ranccsco Ccntarini
>>jcr smo n<tsili
nirnytbe (Siroki dipkasti okovratnici), Sirc ncgo-Sto jc propisivao
obidaj u Spanjolskoj. Jedni su govorili: >U na5 je grad stigla ditava
Holandija<, (misli se na holandsko platno ili sc radi o igri rijcdi,
jer oktnda je platno kojc sluZi za izradu plahti i rublja) a drugi:
>Kakve ogromne salate! 'fo nas je prilidno zabailo<<.168 Opit
Locatelli, ne tako siguran u sebe, dolaze1i iz ltalije u Lyon 1664.
nije dugo izdrZao >navalu djcce koja su trdala za njim< po ulici.
>>Morao sam se odrcii glavc Seiera (visoki Se5ir sa Sirokim obodom)... (.arapa u boji i obuii sc potpuno po fiancuski u ,ieiir zani,
s uskim obodom, vcliki okovratnik, vi5e za lijetnika nego za
sveicnika, halju koja mi jc dosczala do pola bedra, crne darape,
uske cipele (...) sa srebrnim kopdama umjesto remena. Utoj odjeii
(...) nisam se vi5e osjeiao svcienikom...16e

"344

,f

t tt't''l'rtrkc.ic nacrtao llellhi u XV. stolietrr; rttt4lli bisrrto ib rrutl gottttto

nt'/)t't)tttif(,tfarc na, slikarnct iz XIX. stolfetu. Mttzej Ltstrurc, Zltlrfut
llt tt lts<'ltill. ([oto lloger-Viollat)

zrrrrc zlrog surovosti godiSnjcg doba. (...) 'l'ada sc radaju lltrtni i

rl,s;rtlrri skupovi na kojima svc bcznad:rjnc strasti namcitr svojrr
"rrriit'irru vladavinu. Ukus ta3tinc <ldrcdujc z.akone modc. Svi rrrrrSh.rr ci sc prctvaraju u razmck5anc rob<lvc, poeuno pod vl:r$(,tr

r'rrsliilr lrirova<. Ponovo sc javlja >ta bujica moda, ukusa, lurlov:rtraju dugo<<. >Kad bi mi doSl:r'lclja<<, piSe on dal.ic, >tl:r
rr,rlriit'rrr raspravu o umijciu tc5ljanja, kak<> bih samo zirtrrtlio
r rl,rtt'ljc clokazujuii im da postoji tri d<> dctiri stotinc nac'inlt siSirrrf ir
I',rc it'tlnog p<>Stcnog tovjcka<. Ovaj citat jc u uobidajcnonl t()rrrr
.ilrt()r'il, r'irdo moralista, ali uvijck i.cljnog da zalluvi. lslo tirl<0
rl.l;rzirrro u iskuscnjc da ga ozbiljnijc shvatimo kada procjcrrjufr.
r.rzvoj lcnskc modc sv()g vrcmcna. Suknjc s umccimlr zlr prosir.t'rr;t'lrol<ova, tkaninc ukra5cnc volanima >kojc su n<lsilc nrr$t: rrurj1.1',<, PiSc on, >njihovi kruZni<tltruC'i, on<l mn<lStv<l nr:rdcl:r otl koiilt
:,rr nt'lii slii'ili pr:rvinr pr;rvc:rtim oblozim:r, svc jc ncst:rlo i.r.tt.r,t,v
rrt'sr':rzrnjcl'nc visinc rrjihovih li'izur:r: rug:rnjc nijc lnoglo ispnrviti
t.r; lrosljctlnji ol>ii':rj, rtli ncrlost:lt:lk ic ulrlaicrr rrktrsorn i tlrrrZt.sti
I'oit' vllttlltjtr strttktttt'otrt tog clcgrrntnotr4 zrl:rnjtr. [.lkr':rtlio, lt.rrt. srr
rl;rrr;rs lrolit'trrlt'$cn('ncg() sto srr il<lrcl llilc, njilrovo kitlr'rrjt.sjr.tli
rr;rrit' lltltot'tt, tlt't't'ttlttosl, svjclirtrr i ljtrllkosl. ( )vt. lr;rliirrt. orl l;rlir.
ll'.tttittt'(r'ir') olttt:tvlj:r jrr st't'r'ir:t'orlrlnilr rr:r kojirrlr srr lrlisl:rlizl;rlrr
,,

rr;.r, li<ril nc

I;ct'tttttttI tl,rttt.I(l / .\tr',tl\tl,t, ( \t'(tl'ItItt\ttIIt (

i srcltr9; ()l)c slii(:(l(', tll lirl<o l<:t/,t'rno- "tlii;tt)s('t'viit'tt:t lloit'tlirrilr

godi5njih d<>ba<.r7r
Ilvo jos jcdnog lijcpog svjcdodanstva: modlr ukida i Obnavlja,
a to je dvostruki posao, daklc dvostruka tc$koia. N<>vina g ktljgj
je rijcd je Stampani cic, rclativno jeftina pamudna tkanina. Ali ni
ona niie osvoiila Iiwopu od danas do sutra. I sama povijcst tckstila
udi nas da nijc sve jcdnostavno na tom balu modc na kojcm su
uzvanici manje slobodni nego Sto se na prvi pogled dini.
I zaista, da li je moda tako isprazna stvar? Ili je, kako mi
mislimo, znakkojiduboko svjcdodi o jednom dru$tvu, ekonomiji,
civilizacij i? O nj cnim pol ctima, mogu inos ttma, zahtievima, nj enoj
Zivotnoj radosti? I(odrigo Vivero, dolaze(i 1609. iz Manillc, gdie ie
bio priwcmcni glavni kapctan, doZivio je brodol<)m na obalama
Japina, s vclikim brodom (2.000 tona) koji ga ie vra(ao prema
-Aiaprl..r,
u Novoj Spanjolskoj. Gotovo odmah brodolomnik se
prcfforio u slavljcnog gosta na tim otocima koji su radoznalo
gt"auti stranca, zatmubrzo u ncku wstu izvanrednog ambasadora
koji ie poku$ati (uostalom uzalud) zatvorit:r otoke za holandsku
trgovinu i koji ic takoclcr razmatratr moguinost, i ovaj put uzalud,
di dovcde rudare iz Novc Spanjolske, kako bi bolje eksploatirali
rudnike srcbra i bakra na arhipelagu. Dodajmo da je taj simpatidni
lik bio i intcligentan, dobar promatrad. Jednog dana neobavezno
tavrljas tajnik"om Soguna u iedu. Tajnik precl6acuje Spanjolcima
njihov ponos, oholost, i nadovezujuii se na temu, kritizira njihov
nadin odilcvanla, >Sarolikost njihovc odjcie, podrudje na kojem
su tako ncstalni da su svakc dvije godine odjeveni na drugadiji
nadin<. Kako te promjcnc ne pripisati neozbiljnosti njihovoj i vlade
koja clopu$ta takvc zloupotrcbe? sto se njcga tide, on moi.e dokazatr rsvled,odcnjem tradicija i starih dokumenata da^njegov narod
odijcla nije promijenio za vi5e od tisuiu godina<<.172
Nakon Sto je u l'}erziji Zivio dcset godina, Chardin je (1686)
takoclcr jcclnako kategoridan: >Vidio sam odjeiu Timura Lenke
koja se duva u riznici Ispahana<, pi5e tai imiestrlac, >>i ona je
krojena kao i danaSnja,bezikakve razlike<.Jer >odijela Istodnjaka
nisu podloZna modi, uvijek su nadinjcna na isti nadin; i (.")
Perzijanci (...) nisu prevrtljivi ni s obzirom na boju, ni nijanse, ni
izgled tkanine<<.173
je
Ja ne osuclujem te sitnidave primjedbe' I doista, buduinost
druswima dovolin<r
da li je to obidna sludajnost?
pripadala
<>blika odjccc
matcrijala,
bojc,
mijcnjanju
o
se
da
brinu
sitnidavim
:t to znltti
karti
svijctlt,
i
katcgoriia
dru5tvcnih
ali takodcr i rcdu

ti6

.f

rur,/irlrr I t * lt )t' l lt r;

t lt

t ttt tt'tt tt lt', t xl l lt't't t

ttle

tttt

ltt

rllrrilvittut lioj:r kr<lltirr l;rttt t'll.ltlicrl.r .l<'t', svt'st'lil't't't'. (.lt,tt'rlltt ltc

,'ttistt ttttlrt't' 2t'lirrr 11ovi11:l ttl
15tvot'i o tlttittt l't't'zii;ttlt itttlt lirlii
ittlirittlt,,, l<oji >vjt'r'tritr tllt ltrlsit'tlrritr svt'Slo tt'r'lt;r z;t llrlttt'lrt'i
trtl11llrrosti Tivtlt:r irlr'/.t's('l()l{;l((.17'i Vt'litt:t itll<<lvi lr':rtliciit'... l);r lrt
sr. olvot'ilil vr;tl:l rt<tvin;tttt:t, ot'tttltt svltliog t't:t1rt't'lk;t, ttlrll<l:l ir'
grtlt;r.'ll:ur izv.icstllll rrctnil' koii olltrlrvlt(lt i tttlit'itr, olrlik t'ipt'lrr i
ir.iztrr.rri, Mold:r jc izvjc:srro lrl:tgostrttrjc ltott'clrtro tllt lli st' llrltttirr
sr,:rki n<lvittorski ptlkrct'?
Ali r19cla irna i drurgih zrr:rtcnjrr. tlvijcl< slttrr vict'ov:to tlll otrrr
vt.lil<irrr dijclorn pr<>itltrt.i it i.clic privilcgir:rnilr cl:r sc 1-rotl svrtlctt
r iicrrtr razlikuju ttd g<lmilc koja ih slijccli, d:t poclignu ogt':ttltt, >it'r'
p('t11 rriicg Sto vclikaSc nltv<ldi nit prczir zl:tttltn protk:tt"tc otlit'tit'
k;ro l<:rcl jc'viclc na tijclim:r posljcdniih ljudi nrt svijctu<,.r75 l)rrklt',
lrotrcbn<l jc izmisliti nova >>zlatom protkanlt odijcla< ili novc ozn:rkc, ltilg kakvc, odajavajuii svaki put kad sc opazi da >sc svt'
lrr.orlijcnilo i (da) sc novc gradanskc modc, muskc i lcnskc,
,,ri1r'Iriju s onima kojc nosc osobc od vrijcdnr)stic176 (1779)..f rtstrtt
prcstaic poticati trktr.
1r' rll pritisak sljcdbcnika i oponasatclja nc
\lr :rlio jc tako, to znadi da prospcritct dajc prvcnswo, d:t gttt":t
rr,rpr ije d gdrcdcn broj novih bggata5a. -f avlja sc druStvcni us1>otr,
.rlrr rrurcija izvjcsnog blagostanja. Javlja sc matcrijalni n:rprccl:rlt,
l)('./. nicg,a sc ni5ta nc bi tako brzo promijcnilo.
()sim toga, modu svjcsno iskrtriStava trgovadki svijct. Niclrol.rs Il;rrlron jc 1(r90. pjcvao hvalospjcvc ,Fasbirtn. or altenr.ulirttt
ttf I)t'<,ss... is tbe spilit and lfe of tracle"; zahvaljujuii nj<tj >lt'1-1tr
vrnrr ostajc u pokrctu< i dovjck i.ivi u vjcdnom proljciu i >niklttl ttt'
rrlllt.tlrr jcscn svojc odjcic<.r77 svilari iz lry<>na u XVIII. stoljc'r(tt,
slioriSt:rvali su tiraniju francuskc modc da bi namctnuli svoit'
lrroizvodc inozcmstvu i uni5tili konkurcnciju. Njihovc svilt' stt
krttl
i,, .,1<r-rrsnc ali talijanski obrtnici ih k<>piraju bcz mukc, nitrodito
i,,- r'rriirilu praksa slanja uzoraka. Lyonski svilari su na$li odgtrvot':
z.rlrr rslili su dizajnc rc zvanc >>ilustr:rtori svilc< k<>ji su sv:tkc gotlittt'
l)(,tl)uno obnavljali m<>dclc. Kad su k<lpijc sfizitlc na trZi5tc, vc( stt
rz:rilr. iz moclc. Carlo l)oni jc <>llj:rvio pisma koja nc ()stltvli,litl
r78
rrrrrr:rlo surnnjc u tilktiako lukltvstv<l l,i<ln:tca.
MOtl:r jc tlrkodcr i tr:rZcnic n()v()9, icr.ika zlt nltptt$tltnic'sl:lt'()p1,
rr:rr'ill z:t svttl<o 1l<lkoljcnic dlt ncgirit prcth()(lno icl:t sc otl rtit'gll
r.rzlil<rr jt.(;rko ic rijt'C'tl tlrtrStvu u kojcm postoiisttkoll gt'ttt't'ltt'iilt).
,,1(r<rj;rti<, k:rit.it'tl:ur lt'l<st it. 1714, >vi$c sc llrrr(*c izntiili:rnit'rrr
1()\,()ll rrt.go Sivltrtjt'ttt,,.l/') Ali rr livt'olri jc Jrl'olrlt'ttl ll[)r:lv(] rr iztttii
l;.r111 l)()\,()11, rr rrliirl;rrrjrr z;tslltt'it'lilr it'ziliil. Sigtrrttc vriit'tlrrosli,

lt

l;t't.tt,

tt

I ltt t t t t I r'l

.\ t t

tr

l, I t t t

t, t t'r t L' I t I t t i t

\ttt'litttt I t r'rlttt'llrr

I I r r,

\ l, t

ttt,,'tt

t,

lr, tnl I lrt,tt tt le' I tilt tt lt t

crkvll, rr)()t'ull'lliill, tr(olilio sr)lr7l)ii(' n:tst()i(' sil(luvilli islo lit't', lxtt'

istu prividn()st, rcclovlricc nosc ocl.jcitr st'ctlttjovjcliovrtilt lt'tut;
bcncdiktinci, dr>minikanci, Ii'anjcvci ostaiu vjcrni svojirrt st:lriln
odorama. Ccrcmonijal cnglcskc monarhiic vodi p<lrijcklo bar od
Rata dviju ruZa.'l-o je svjcsna igra u protustruji. Sibasticn Mcrcicr
se nc vara kad p15e (1782): >Kad vidim crkvcnjakc, kaZcm scbi:
tako su svi bili odjeveni zavlatdavine Karla VI... .(<18o

Neito o geografiji tekstila

I'}rije ncgo Sto zakljudimo povijcst odjcic moramo se osvrnuti na
povijesttekstila i tkanina, na gcografiju proizvodnje i razmiene, na
polagani rad tkalaca, na rcdovitc krize iza:mane nesta5icom sirovina. Ilvropi nedostajc vune, pamuka i svile; Kini pamuka; Indiji i
Islamu laganc rirunc; crna Afrika kupujc strane tkanine na obalama
Atlantika ili Indijskofa occana, po cijcni zlatailirobova. To je nadin
na koji su tada siromasi plaiali kupovinu rask<lSi!
Naravno, postoji odrcdcna stalnost proizvodnih podrudja.
Tako sc ocrtava podrudjc vunc, dosta nepromjenljivo od XV. do
X\4II. stoljeia, izuzcvii vlastito iskustvo Amcrike i njenih \una
(wlo finih) od vikunjc (vrsta lamc) i (grubih) od obidne lamc. Ona
pokriva Mcditcran, I)vropu, Iran, sjcvcrnu Indiju, hladnu sjevernu
Kinu.
Kina dakle ima ovcc >>i r,'una jc ondje uobidajcna i jcftina<.
Meclutim, >>oni ne znaju izradivati sukna po evropskoj modi< i
vcoma se divc cnglcskim, iako ih ne kupuju jer su u Kini >>ona
neusporcdivo skuplja od najljcp5ih svilenih tkanina<. Njihova
dcbela \runcna roba jc gruba, poput dohc.r81 Ipak, proizvode neke
scrZevc >vrlo fine i skupocjcne (...) koje se zimi obidno odijevaju
"
vcliki izbor.lmaju svilu,
starci i uglcdne osobc.,.182 Kinezi imaju
pamuk, i dva ili tri vlakna biljnog porijckla i lake izrade.I kad docle
zima, na sjevcru se mandarini i gospoda pokrivaju samurovinom
a siromasi sc odijcvaju u ovdju koZu"183
Kao najskromniji od kulturnih dobara, tekstili se selc, udvr5iuju u novim rcgijama. Vuna (e na(i svoju izabranu zcmlju u
Australiji u XD(. stoljeiu. Svila je sigurno stigla u Iivropu u vrijcmc
Trajana (52-117); pamuk jc napustio Indiju i prodro u Kinu
negdjc u XlI. stoljciu; na Mcditcran jc stigao ranijc, prcko ,rnrpskog svijct;r, {)k{r X. stoljcia
I r,\

t./254<t_;i

utt,tc'u Iirtglcskoi: rtt-icdctttt et'ttuirturrt

plo[u porijckbttt iz

Nrtrll.t Lcctcl.tu ((i Ittt r<'<'sI t't'

u I re r ntc a W i I li ar t t tt A4 i t I t l i t t t t'
ra (ttrtnlog 150 I ), s ,t()edrttct rra ouci i btt li ttt t ttt'
s r4icgouittt zttu.konr. (l;ototaku A. (,'olitr)

s l.t

irc)

trtrc cl s t u

u Ii

)tlsvih ()vih putovanja, najsjirjnij;t su ona koja jc proSla svilrr.

I lrrlrorrrorno duvana, bila su joj pcltrcbna stoljcia da iz Kinc clotlc
rlrr Irvropc. LI podctku Kinczi nisu pokazali nimalo dolrrc volit',;r
Ir,., nr:u"ric I'crzijanci S:rslrnidi, koji su dijclili Kinu od lliz:rrrt:r i lrili
, lr rlrri t'rrvari u oba smjcra.-f ustinij:rn (527-565) nijc samo izgt'irtlir r
:l\'('tu Soliju, ni bio autorzakona koji nosi njcgclv<l imc, on jt'lrto
r r.rr svilc, uspjcvSi n:tkot"t br'ojr-rih :tvAnturit, u llizant clortiit'li
',r'rlt'rrtr lrtrhu, bijcli dud, odntot;tvttnjc ktlktln:r (dahurc), tk;tttit'
r lr .r1gr rcjcnogvlakna. Ilizant jc n:t totnc z,ltt",tdi<> lttlgatstv<l nlttl l<oiittt
1r' :,loI jt'(inur ljulromorn<l ltclio.
l.,rrrl poi'injc rlva kn jiga, s XV. stoljcicnt, svila jc cl:rklc nlr Sit'ili;i
r u Arrrl;rlrrziji vci gotovo exctiri stoljcClr. ()na sc $iri u XVl. stolit't:rt,
dorrjctn l'ijclttolt
r r lrrrls rr jorn
- rr'lirsc;tni, Vcncciji, l,otnlt:trcliji, rr
tr r, r lr rT tlolittc lllr jrrc. l'ttsljt'tln ji trspit'lr: stigllr ic tlo Sitvttit' tr XVl ll.
.,roljt'rirr. llt'z log lilrog rlrprcrlov;trtj;t tlrvct':r i trzglrjlrliSt;t rltrtlol';r
.,r rlr.r, irrtlrrstrij;r svilt' rr It;rlili i izv:rrr rrjc trt'lli trlrozrt:rl:t ncollii'nrr
',rrrllrrrrrr k:rlir,;t it'lrillr ttjctt;t, Pot't'r,Si otl XVI. st<tljt't::t.
l'rrlov:rrrj:r 1r;rnrrrt'ilit'i lxtrtrrrk:t ttisrr ttt;tttit'z:tttitttliir,;t. livt'o1l;t
r r l.rl(lr';r1iot;r'rri lclislil rrlloztt;tli <losl;t l':ll)(), otlXIII. slolit'ti;t,li;trl.t
,'lrrr1i nlrrrjr'11 lrl,,,lrl:url;l ()\'it( it lun;t l)osl;rit' r'iir'lli;r 'l';trl:t sr' j,itt
(

ltcn

tr t t

ul I ln t ul d /,\ I r ttlt I tt rt

\ t \ t lt

tItt

l.'

jcdna ersilt.z tk:rnirur, p:rrlrct n;tt*ittjctt otl rtiti l:tn:t i ttili 1'l:tttttrl<:t.
On jc vrlo popularan u ltaliji i jo$ vi3c sjcvcrn() tttl Alplt, gcljt: vcliki
uspjch postiLcBal'cbent, u tJlrnu iAugsburgu, u podrutju izir Alpa
koje izdalcka vlada vcnccijom i animira jc. vcliki grad jc uvozna
lukazapamuk, u koncu ili u balama ncprcraclcnog pamuka (r"tran
en lcthrc). U XV. stoljciu iz Vcnccijc dva puta godi5njc vclikc ladc
odlaze u potragu za niim u Siriju. Nararmo, on se preraduie i na
mjestu, u Alcpu i clko njega,iizsrozi u Ewopu. U X\m. stoljeiu ova
gruba plava pamudna platna, slidna tkaninama nasih tradicionalnih kuhinjskih pregada, sluZila su odiievanju puka na jugu Francuske. Kasnije, u XWII. stoljciu, na ewopsko trZi5te ie stiii indijski
pamuk, one fine Stampane tkanine, takozvane >indijke< koje ie
odu5evljavati Zensku klijcntelu sve do dana kad ie industrijska
revolucija omoguiiti Englezima da ih proizvode jednako dobro
kao i sprctni tkalci izlndiie, da ih zattm uni5te.
Lan i konoplja su uglarrnom ostali u sredinama iz kojih su
potckli, klizcfi u smjeru istoka, prcma Poljskoj, baltidkim zemljama, Rusiji, ali ne izmiduii Ewopi. (Ipak, konoplje ima i u Kini).
Ovi tekstili nisu postali popularni irsran zapadnih zemalja (ukljudujuiiAmeriku), ali su ipak udinili velike usluge: plahte, stolno
rublje, intimno rublje, vreie, bluze, seljadke hlade, jedra, uZad, sve
je poteklo od jcdnog od ovih tekstila ili od oba. Drugdje, u Azlii,
Americi, pamuk th jezamiicnio bez milosti, dak i na jarbolima lac1a,
iako su kineske i japanske dZunke radijc upotrebljavale leWe od
bambusa kojih zaslugc uvijek velidaju specijalisti u nautidkom

umijeiu.
Da

bismo obuhvatil i povi j cst izr ade tkanina te osobine r aznih

ibezbrojnih sukna, bile bi nam potrebne stranice i stranice, rtz

veliki rjednik termina, jcr mnogi nazii koji su stigli do nas ne

oznatavaju uvijek iste proizvode, aponekad oznatavaiu neke koje

ne poznajemo sa sigurno5iu.
No, u drugom svesku ovog djela morat iemo se watiti na
poglavlje o tckstilnim industrijama. Svaka stvar u svoje vrijeme.

Moda u iirem smislu

i oscilacije dugog trajanja
Moda sc nc odnosi samo na odjciu. Prrutni rjetnik dclinira rijcd:
>>manirc odijcvanja, pisanja, djcl<lvanja kt>ic lrrancuzi <>[lrCu na
t5o

,\ttt'lltttt I ttrlot,lttt:

t'

stt,,rrtt,'ttil1,,,

tulllrtttttle I ttttultt

Irrrrr:rr r';rzrrilr rr:rt'irr;l tl:r lri posl;tli lirrpliiii, luivlirt'triii lt t't'slo i

srrrjt'Srriji.<.'l'rr tttotlit lioi;r tlit';t tt svt', tt:tt*itt jt'tt:t lioii st'svltlt;t
lrvilizltt'ijrr trsttt jt't'tt jc. ( )tut it' it'tlrr;rko tttislto li:to i otliit'lrt,
rrspjt'irr:r riici' l<:ro i z.n;tk giztlrtvosti, tr:td'itt 1'rt'ittt;tttitl k slrlltr, lrlritti:t
Loiorrr sc pci'rrti pistrto.'lo jt: tuttin g,()v()t'tt: rcci cc sc llttltttlt't'
( l7(r,$) tl:r >gntdlttti itrut.iu poslttgu, plcrni(i l:rkcf c:t iuprtit'i slttgt',,.
lir jt't;rkotlcr nrttin kitko sc jcclc: u l')vr'<tpi sc vt'iit'tttt'olrit'tl;t
rrriicrrj;r s ollzirorn nit nrjcsto idruStvcnc klltsc, ltli otto ovisi irt
rrrotli. Vctcnr jc u XVIll. stoljciu ono Sto bisnro tni nltzvltli rlti'kotn:
,,()lrrtrrici rtrt:rju u dcvct silti (ujutrtl), provincijalci u clvittt:tcsl,
l';rriiirrri u dvrt, poslovni ljudi u dva i pol, plcmstvo u tt'i<. Strpt'
(:.t,ttl)i
nuS:r vctcra) >>u m;tlim grad<lvimlt jc u scdanl, u ()siltt) tt
vr'lil<irrr, tr rlcvct u Parizu, a na dv<>ru u dcsct<<. Plcmstvo i novt\;tt'i
(piorrr ji slojcvi clruSwa) supiraju rcdovito, suci i odvjctnici nik;rtl,
.,rrrri d'irrovrridiii, Agrcfini (sic) kad mogu(. Otud gotov() poslovii'tt:t
rzrr'l<;r: >Sudstvo vctcra a Nttvtarstvtt supira,<.l8''
Morl:r jc i natin hodanja ali i p<tzdrdvl)anja.'l'rcba li skirttrti
',r':,rr ili nc? Obidaj skidanja ScSira prcd kraljcvima donijcli str tr
I r.rrrt rrsliu rrav<ldnr> napuljski plcmiii kojih jc naklon zitttttlio
L.rr l.r VIII i grosluZio kao pouka.
( )rrrr jc i njcga tijcla, Iica, kosc. Ako sc malo zadr'|.imo nit ()v:r
1,,r:,11t'rlrrj:r tri sludaja, to jc r.ato jcr ih jc jcdn<)stavnijc pr;ttiti otl
,lru1,,rlr i jr:r sc s njima u vcr.i primjciujc da ima vrlo sporilr
,,.,r rl,rcij:r rrrodc, analclgnih tcndcncijama, trencktuittttt kojc t'korr,rrristi st:rvljuju ispod naglog i pomalo ncsuvislog krctanjlr cijt'tt;t
r., r l.rr r;r rr rl;rn. ()vc, viSc ili manjc sporc, prctmjcnc takodcr su jctlttr r
,tl trr';r, it'rlrro od stvarnosti rask<l5i i cvr<>pskc mtldc izmcclu XV. i
\ \'l l l st oljcia.
( rsto(:r tijcla nijc na visini u svim cpoham;t i k<td svih ljtrtli.
l'r rr rlt'liirrrni ic vrlo r;tno ukltz:tti nit prljlrvStinu sir<lrnirh:t. Nt'lii
I rrlilcz (1776) sc eudi zbog >ncvjcrojrttnc prljttv5tirrc< lt'lttrctrskt',
..p,rrlolsl<t' i t:rlijanskc sirultinjc: on;t >ih dini m:rnjc zdr:tvittt;t i
r u,/nr;rrrr:r ocl cnglcskc<.185 l)oclirjrn<l i t<l da sc sclj:rk svirgtlit' ili
li,rrrvo sv;rgrljc skriv:t izu svojc bijcclc k<>ju p<>klrzujc i ottlt g;t Sl'iti
, I gr x,potllu':r ili p<lrcznikrr. Ali ntjt.ad, jcsu li privilcgir:rni u l')vt'opi
'r
r t',1I /

lcli u tlrrrgoj polovit'i XVlll. st()lic(;l ttsllosllrvli;r st' oltii'lri

tl;r

jt'sto rllrid'rrilr rlvostrr.rkilt g:tirt >>t't()sc tlottjc glr(t' krtjt'

',r' rrrr;t'rrj;rltr sr,;rliog tllttt:t i rltlrl:tvltju ('istottu<. l, it.ttt.cv tr vt'liliittt
lrr,rrlovirrr:r, k;rkr) snr() vctispottlt'nuli, kltli it'ttt;tlo. S olrzit'rlttt tt;t
l,rrp.rrrlr'liicl:r id'irlot'rr, /.rtprttl jt'otl XV. tlo XVll. slolit'tiit d'itk

rrrrri[;rrci

trrn

11l

l'l

rt

ttttt

I I ln t

tt t

t'l /,\

t t't t lt I t I t't' s t't I A' I t I t t I

stra5n() n:rza(l()v;lo. Kup:rliit:r, rutsljc'tlc slll'()l{ l(irtut,llil;t str 1lt'ttviltr

u ditavoj srcdnj()vjckovnoj Iivnlpi. l)ostojc priv:rtnc krrl'r;tonicc :tti
i wlo brojna javna kupali5ta s kabinama, kuprtr>nicitttt:t, k:tdittnit i
lcLajimazaodm^ranjc ili vclikim bazcnima i promiskuitctom golih
tijcla, tako da su muSkarcii),cnezajcdno izmijcSani. 'l'u sc sastajalo
jcdnako prirodno kao i u crkvi, i tc su ustanove bilc oworcnc svim
klasama, do te mjcre da su bile podvrgnute vlasteoskim pravima
kao i mlinovi, kovadnice i prodaja pi1a.r86 Bogate kuie su pak sve
posjedovalc svojc >kupaonice< u podrumu i one su se sastojale
od jedne kabine i buradi, obidno od drva s obrudima poput badvi.
Karlo Smjcli jc posjcdovao kadu od srebra, rijetku rasko5, koiaga
je pratila na bojna polja: nadena je u njegor,'u logoru nakon poraza
kod Grans ona (147 6).187

Od XVI. stoljcia javna kupali5ta postaju sve rjcda, gotovo

nestaju nakon zarazai uZasnog sifilisa, kao Sto se kaZe . Bez sumnje
su u tome imali svojc prste i propovjcdnici, katolidki ili kalvinistidki, Zcstoko ih prikazuju1kao moralnu opasnosti sramotu. Ipak,

Kada iz XV. stoljeCa, ili kako Liziart, grof cle ltorest, tnoie ipijtnilrati
lijepu. Eu.ryant kod kttpcutja, zabualjujttfi nqi u ziclu koju.ie rutiirtilct
izdajnitka sluikinja. Rorttctrt de la.Violette, Pariz, Ii. N. (Otisttk Gi.rur
don)
t5)

,\ttt'IItttt I tyI(rtttItr; \l,trNrrtrr,l(, (xIIl(t'ttr/

lf

I ttttuItt

lirrgl;torrit't' t't' st' tlttlio otlr z.tli I'orl poit'tlitt:tt':t, :rli lirrllilrrit' ttl;tlrt
porn;rlo glosl;ric liir.k,;r rrt'viic olrii'lri ('islo(:t'. N;t rlvorrr l,rri;r XIV
illilrjt.g:rvlrl t1r'nrrr s:un() izuzcltttt, rt slut*:tjtt llrllt'sli.luu IJ,lslitlrlttt,
prr.osl:tllt j;tvrt:t l<tr1l;tliSt:r tt l':tt'iztt tr XVll. stolit'(rr 1lt't'l:tzt'tt t'ttltt'
lrrij;rt';r -l<it'r.n'll,il. .f ctlirto (c sc tt isloi'tttli livt'tl1li, tlo ;loslit'tlrtit'g
st.lrr, z,:rrlt'TutiobiC;rjj:rvnih ktrll:rliit:t, tr ttckojvt'slist'ctlttjttvit'kttvttt'
rrt.virrosti. Nit Zltlxrdu ()l)lt tcsto postititr iltvnc ktr(c zlt llog;tttr
lilijt'rrtclu.
()d 176O. moda nitnrcic ollidzri kuplrnj;r u Scini, koj:r st'
orglrniziraju na spccijalno gradcnim l>rodovinr;t. l)ugtt sr-r billt tr
rrrrrtli kht.eskct ktryuli(tct, ust:tntlvljcnit pokrai otok;t Slrint-l.tluis.
l\lt'rlrrtirn, ()vc su ustanovc imalc sumnjivu rcputaciju i distodlr nijc
lrrrl<:rziv:rl;r z,na(.'tjniji naprcdlrk.rse l'rcma ltestif dc La Ilrctonnctt
rr l,;rrizr-r sc g()t()vo nitk<l nijc kupatl >>i oni koji su to tinili tlg,rltnir'.rv:rli su sc na jcdan ili dva puta ljcti, St<l znadi u jcdntlj godini<
( t788).rro LJ Londonu ltltlO. nijc postojalo ni jcdno jcdino kup:rIrSlt', i rnn()g,o kasnijc, vclika i wlo lijcpa cnglcska dama, Lady Mary
1\lorrt:rgu, pripovijcda Sto jc odgovorila jcdnog dana nck<)mc tk()
loj jc ukazar> na sumnjivu distoiu njcnih ruku: >>I to vi naziv,ttc
prlirrvirn? Sto bistc tck rckli da viditc moja stopala!<<ret
tJ Lim uvjctima nas ncic zatuditi skromna proizrvodnja sapurr:r liojcg porijcklo vodi tak u rimsku Galiju. Ncdostatak sapunlt
1rr.t'tlstavlja problcm i on jc moLda razlog) visokog mortalitcta
rljct't'.r()2 'l'vrdi sapuni od mcditcranskc sodc sluZc za toalctu,
potlr';rzurnijcvajuii i onc malc sapundiic koji moraju biti >>isarani
da bi stckli pravo da taknu obraze naScg
1rr rlrrrt rnram()ra i mirisni
orrrrjcnog svijcta<.r9'r 'l'ckuCi sapuni od pcpcljikc (na sjcvcru)
rrlrrrtrclrljavaju sc za pranic platna i drugih tkanina. Ukratk<1,
:,irorrrir$na bilansa, a ipak, I)vropa jc u pravom smislu rijcdi konrnr('r)l ri:lpuna. On nc postoii u Kini, kao uostalom ni d<>njc rubljc.
'/,a njcgu lcnskc ljcpotc pridckajmo XVIII. stoljcdc i njcgova
(c l'tcr,
r rrli rirlrr koj:r sc zdruiuju s nasljcdsw<>m iz starinc. Kokcta
lrrolrlcrnu pr()vcsti pct d<> Scst sati u d<>tjcrivanju u rukama poslugc
rlr svo,-l It'izcrit, brblj;rjuCi slt svojim vclcdasnim ili s >ljubavniktlm<.
Yt'lilii problcm: koslr jc urcdcna u tak<l visokim slt>jcvim:t d:r od'i
11r'lrrrticc izglcduju klto dlt su sc itncnada na5lc n:t srcdini tijcllr.
I'rrrinl<:rti licc ugoclrriji jc posao, tim vi$c Sto sc pudcri n:ln()s('
lr.lili<rrltrilo. Slttn<l Zivtl ruttrcnil<l lrtlja Z,t <tltrat,c, <ll)ltvczlltt tt
Ycrs:rillt.su, nltrnc(c izlrtll'c: >l)tlkltli nri kojc rtttnctrilo ttosiS i jir (tr
Ir lt.rri tlio si<. Mirisi str lrt'ojni: t'sctrciilt litrllid'it't', t'ttic, i;tstltitllt,
lrrzrri;r, ltt't'g,;tttrolt', ljililrrrlr, ltt't'ttttikt', tltrt'tlit't',:r Splrlli,rlsl<:t it'vt'(r
11 I

Ite,"ncmd lh'audol

Sttuktul ruahIda|4l\co

odavno nanrctnul:t ukus jukih rnirisa na b:rzi rno$trsit i iantunr.l')a

>>Svaka lirancuskinja, primjcCujc ncki llnglcz (177t)), sntatril svoju
toaletu vrhuncem ukusa i clcgancijc u svakoj pojcdinosti i vjcrujc
da nema tog ukrasa koji se mo'i.c izmisliti zauljcp(avanjc ljudskog
lika koji joj ne pripada po iskljudivom pravu<<.le5 Da jc ta rafiniranost vei napredovala, powrclujc i Pouini rjetnik koji daje slijcdeiu definiciju: >'foalcta je zajcdniStvo svih pudera, svih esencija,
svih rumenila koji sluZe za denaltriranje jedne osobe, tako da
starost, pa dak i ruZnoia djeluju mlado i lijepo. To je nadin na koji
se ispravljaju gre5ke u stasu, oblikuju obrve, stavljaju zubi, ureduje lice i ukratko mijenja oblidje ikoia<<.1e6
Ali jo5 ispraznije su mode frizura, dak i kad se radi o mu5karcima.le7 Hoie Ii nositi dugu ili kratku kosu? Hoie li prihvatiti bradu
i brkove ili ne?Veliko iznenadenjc je vidjeti da su u tako osebujnoj
domcni individualni hirovi uvijek drLani na uzdi.
Na podetku talijanskih ratova Karlo VIII i Luj )ilI nose dugu
kosu i nemaju brade. Nova moda brada i brkova, ali s kratkom
kosom, stigla je izltalije, a Iansirao ju je, kaZu nam, papaJulije II,
u Sto moiemo posumnjati, a kasnijc su je opona5ali Irranjo I (1521)
i Karlo V (1524). Ovi datumi nisu nimalo sigurni. Izrvjesno je da je
ta moda zahvattla ditar,'u Evropu. >Kada je 1536. Frangois Olivier,
koji je postao kancelar, do5ao pred Parlament da bi bio porvrden
kao izvjestitelj u drLavnom savjctu, njcgova brada je prestra5ila
prisutne skup5tine izanravii protest s njihove strane. Olivier je bio
prihvaien samo pod uvjetom da se odrekne brade<<. Ali protiv
obidaja >>da se uzgajaju dlakc na licu< jade od Parlamenta pobunila
se Crkva. Da se nametne neki bradati biskup ili nadbiskup tr,rdokornim kaptolima koji su zasebc imali radiciju i sraru modu bila
je, sve do 1559, porebna kraljevska pismena zapoijed.
Nararmo, nisu pobijedili. Ali pobjednike je uznosio vlastiti
uspjeh. I doista, takve mode nisu trajale duie od stoljeia. S
podetkom vladavine Lu j a )ilII kosa j e ponovo duga, abr adai brkovi
se skraiuju. Tim gore po zaka5njele. Bitka je promijenila predmet
ali ne i smisao. Ubrzo se ponovo pojavljuju nosioci dugih brada
>>na neki nadin stranci u vlastitoj zemlji. Gledajuii ih javljalo se
isku5enje da se povjcruje kako dolaze iz nekoe udaljenogkraia.
To je osjetio Sully. (...) Pozvan na dvor od strane Luja )flII, koji se
Zelio s njim savjetovati o nekom vaZnom pitanju, i uglcdavSi ga
mladi dvorjani nisu moglizadrLatr smijeh pri poglcdu na hcroja s
dugom bradom, odijelom kojc vi5c nije bilo u modi, strog,im
drlanjem i pona5anjcm iz vrcmcna starog dvora<. Logidno, vcd
354

Suulltttt I n'cltil4ltt: slilnctp.r4lq oell.leuet4le I nxnlo

korngl'orrritiurnlr lrr':rrllr svc sc nurrrjr: nosillr, svc tlok >l,rrf XIV nllt.
l)()tl)un() ttkitrtto ht'lttlrr..f ctlitti jc rristr n:rlltrstililrnrCt klrrtrrzijirrrci<
( 177.1)..lcr'Orkva, klo i rrvijck, i po svojt>j rtrr:rvi, nc voli pr.ornjcnc;
lirrrl ilr jcdlrnput prilrv:rti, ttdri,itvu ih izvlrn vrcmcnskih rnijcna, 1to
rrc lr:r$ j:rsnoj logici. K;rda oko l6'29. ztrpodinjc moda >urnjcttih
vlrrsi<, koja Cc uskclr<t d<lvcsti d<l pcrika, z.atim d<l napudr:rnilr
1rt'r'ik;r, ona 6c sc opct pobuniti protiv m<tdc. Molc li svcdcnik
slrrliti misu ili nc, s pcrik<tm koj:r mu skriva tonzuru'/'lo jc bio
prcrlrnct vrlo <lStrc raspravc. 'l'o nijc zaustavil<t pcrikc, i p<ldctkorrr
XVlll. st<lljcda Carigrad jc dak ir.v<>zi<t u livrcpu >k<>zju dlaku
oI rrirclcnu za pcrikc<.
llitno jc u ovim bcznatajnim poglavljima trajanjc ovih moda
liojc su sc izmjcnjivalc, otprilikc jcdno stoljeic. l\rada, ncstala z:r
l,rri;r XIV pojavit ic sc ponr)vo s romantizmom, zatim ic ncstati s

llltttltt I 14crrcrucljc. Na ouorn ohiteljskonx portrettt tz 16.J5, l). ucut

,\rtttttrxtrtct., tr4rctckntuichtik l)irk llcts Jctcctbsz I njegouct icrtu .fol stt
ttrllcttcttl 1t<t iltcntiolsk<l rttodl: ozbiljna ocljeCa, itpkastt okourcttnlcl,
tltrgu ltnriltt I brkrul, uh suu rtJlltouct, clJccct oclJcucttct. st, po rtouol
lxtltrttilsko-.littttt:txkoJ rttodl: trske kratkc ltluie tt b<lt, ucltkt sltttltartl
ttlttltl'11!11t1:l txl ltlattttt I <\l1tkc. l)<t zu,lttJcultttct. ttutclc rutlsturlll sltt. tt<tsl
tttttlc'ltrkout: I ttrltt tttultt ltntdtt. Atttslcrduttt, RlJksrtttt:'^t:ttlt, (litltt Rttgcr
Itlollct )

;t

t-t t t t t t t

ti

trt

r,

/,\

I t' t r A,

tr

r'

t t'

rr

l,' i r I r t i t t I I t

t'

prvinr svjctskirrr t':lt()ll), ()l(() l()2O. lloic li iovlti l)ttt tl';li;lti stolit't:t'i'
Nc, jcr brada, brkovi i dug:r kosa ulltzc tr tnotlur vci ocl l()(rtl.
VaZnost ovog nc smiicmo uvcliaavati ali ni umllniivati. LI jcdnoj
Engleskoj koja oko 1800. - ako jc vjcrovati porcznicima - nc
brojivise od 10 milijuna sranovnika, pcriku nosi oko 1 50.000liudi.
I da bi se tai mali primjcr pridruZio pravilu na5ih op^iania,
spomcnimo tckst iz 1779, svakako todan kad sc radi o l:rancuskoj:
>rScljaci i prostpuk (...) uvijck su s vise ili manjc uspjchabrijali

bradu i nosili dotta kratku i prilidno ncurednu kosu,<.le8 Ne

uzimaju(idoslovno ovu izjavu, ustlT dimo jos jednom da se vjcro-

l'rt1,.lttt'ljr' 't

SIRtrNJtr TtrHNIKA:
IZYORI trI\trRGIJII I
MtrTALT]RGIJA

jatno radi o ncpokrctnosti, i to vciine, na jcdnoj sffani, i mobilnosti

na drugoj, na strani obilja.

Sto

zakljuiiti?

realnosti matcrijalnogiivota - ishrana, piic, stanovanje,

odjeia, i na kraju moda - nemaju uskih merlusobnih vcza, korelacija, na koje bi bilo dovoljno ukazati jednomzasvagda. Raspoznati bijedu i rasko5 samo jc prvo razvrstavanje, dosadno i jo$ samo
po sebi nedovoljno. U stvari, svc ove realnosti nisu jedini plod
prisilnih potreba: dovjek se hrani, stanuje, obladi se, jer nc moZe
drugadije, ali on bi se mogao hraniti, stanovati i obladiti i na
drugadiji natin. Promjene mode to govore na >dijakronidki< nadin,1 suprotnosti svijeta, u svakom trenutku, i proslom i sadasnjem, na >sinhronidan<< nadin. Doista, tu nismo samo u sfcri >stvari
i ri j edi<, podrazu mij cvaj u ii ova j p osl j e dnji izr az izrv an u obidaj enog
srnisla. ltadi se o iczicima, sa svime Sto dovjek u njih unosi,
natukne, nesvjcsno im postaju (izarobljenikom, pred svojomzdielicom riLe ili kri5kom svog svagda5njeg kruha.
Da bi se mogao slijcditi put novatorskih knjiga poput one
Maria Praza,l9e iznadsvega jevaLno shvatiti da se ta dobra, ttiezici
moraju sagledati u njihovu zajedni5tvu. U okviru ekonomija u
Sirem smislu, da,bezdiskusije. U okviru dru$tva, da, svakako' Ako
raskos i nijc dobar nadin podrLavanja i unaprerlivanja iedne ckonomije, to je nadin da se odrZava, fascinira dru$wo. Na kraju, va:Lnc
su civilizacije, ncobidnc druZbe dobara, simbola, iluzlia, ftntazama, intelektualnih shema... Ukratko, jedan proizvoljno slglcni rcd
uspostavlia se do najvciih dubina matcrijalnog livot:t u koji sc
uplciu prikrivcnc misli, naklonosti, p:rdovi, ncsvjcsni pritisci ckgnomi jit, druStava, civi I iz:rcii:r.

Sve ovc

I 5(r

Su,'1" tchnikir: lcstoki nap()r, :rli i strpljiv i rnonot<ln trurl ljrrtli rr

lror lri s vlrnjskirn svijctorn: onc livc prornjcr-rc kojc rrurlo ;'lrt.lrrzo
n,rzivruno rcvolucijanra (pronulltzltk barutlr, pudirrskir n:rvig:rt'ij;r,
Ir:,li;rrstvr), rnlinovi nzr v<ldu ivjct;rr, prva upotrclxr strojcvlr), lrli i
.,1)()r'r polroljSanja mctod:r rada i lrlata i <>nc bczlrrojnc krt'trrjt.,
valnosti: m()rnirr koji potclc uittl, rrrtllrr'
Lrrji lrrolrija rov()vc, scljak itapluga, kovat n;rd nakovnjcrn... Svt.
r rvt' l<r'clrrjc plod su akumuliran<lg znanja . >>-lanaz.ivtrm tchnikorrr,,,
r,(l\1()r'i() jc Marccl Mauss, >jcdan djcloworan tradicion:rlni i'irr.<,;r
;,'r lrrorrr rijciju, din koji podr:rzumijcva rad dovjcka n:rd dovjcl<orrr,
, rlrr ri':rv:rn jc kojc sc p<tnavljlr od poictk:r vrcmcna.
I rt;rjzatl, tchnika posjcdujc sarnu Sirinu povi jcsti i ncizlrjt'lrrr r
nl('nu sl)()l'():;t, n.jcnc dvosmislcnosti; ()nrr sc njornc oltjlrSltjlrv;r i
olrj;rirrj;rva r.rju,:r cllr rnc:ctusobni oclnos nc d:rjc, u ()v()m ili orrorrr
r.rrrisltr, l)rntu z:rrlovoljStinu. N:r trlrn poclrui'ju, r:rzvui:cnorrr tlrr
L r ,r;n jilr olr;rllr iil:rvc p<lvijcsli, r)(' postoji jcrlrro djt'lov:rrr jt' vt'r'
nur()Hoslrrrli:r rl.jclovlrnjlr i rrrnogostruklr vr:ri:rnj:r i nrnogostrrrlii
',z.rplcli<. Sv:rklrl<o nc jcdn;r pr:lv()c:rtn:r p<lvijr:st. Konr:rntl:rnt l,t'lt.lr
vrt' tlt's No(tttcs, i:iji sr-r r:rdovi clostojni divljcnj;r, grijcii polio
r.rr';rirrtli st' ictlrrrlrrr sirnplicistiiktlrn nurtcrij;rlizrrrrr. Itrrrrrclla ()r'rn:r
Lo j;r otl lX. stoljt'i:r z:rrrrjcnjrrjc grrrrlnu povc(:rvlrjrr(i t:rko vrrd'rrrr
',n.rl',u liott jrt, sigrrt't'trl rtijt'l;r liojrt 1-lostt'p('n() rrkitl:r rollovlrrrjt'ljrrrli
(NI,rrt'ltloclr st"lrrrrrio protiv l:rl<r,o,-l sl:rv:r);r to rrijc ni liornrilrr
pr rr vr':,r'r'no rlr lirrrrt'lru sllllvu kojt', Sirt'rti st' orl sjt'rrt'r'rrilr tnot';1,
lrr rr Xll slolit'rirr lrript'r'lrt:t,:t z;tlint osigrrr-;n,l I)()tnorsli;r ollu'ir':r I
I l.,ro z.rl);rvnrr rlosicllirr 1rr'ilrr,:rlirrro izj:rvrr 1,. \\/lritclr rr vt'zi s rr;roilrli
rrr,r l,r)l(' slt, lr() rrit'trrrr, lrosltrvii rr XV. sl()lit'rtrr glt't'rlttrt'1(,ilt r)l)( (.
rtlxrlt r.lrr', lrovcr':tlc lrt o; r'tl;tl;tr';t t l:rLo 1r'itlorrijr'lt'rrrlr'lcl.lrr:rlrrorn
',r',rlirrl<o bcz novatrlrskc

;crntt

ntl I ln t

tt (

(l /

.\ I t'

t t L:

tt

,l I t t,t t

r' t t'r t l: I t I r r i t t I I r r'

lt' I t,1,,, I l'( t : I :

t't tt

I t,r,.,,.!:I lt, I

tttt,It

I t t t.ril It

Icilirlr:t'i o1r;rsrrt)slt til;tSl,ln;,r o rltrr1,,ortt. Svlrli,rl ollirrr.t. lio;r.rrrl;rr';r

nit \,r'it(:r nr(,r'll rtt'l<lrti grltlin;rrrr:r, llrlrrt'li;rrl istoljt.tiirrr:r rl;r lrrrrlt.
ttvt'tlt'tt<r tt slv;tt'tti 2irrol. Nlrjprijt'tlollrzi ittt,t,ttlitt, zlrtirrr grlrrrrjt.rr:r
( ttsrtt'ltrttio), Iirrrl jc rlrtrirvo rlostipilo lt'ljt'rri slrrp;rrr j
;rriit.rrrljivosti

ll

(J

Nizozentskoi, ietucr, kosortt:

B rurcge I a

joi

ttuiiek iztaetctk

u.

XYI. stolje6u. Slikcr,

M I a cleg ( 1 5 65 - 1 63 7) . ( O t is ak Gircnt don )

zamahu renesanse.4 Koliko bi se jo5 faktora moglo nabroiitr? Zar

to ne bi moglo biti tiskarswo ili - Sala za Salu - unutra5nje
osvjetljenje kuie, takocler sve de5ia pojava! Koliko dobijenih sati
za (itanje i pisanje! Ali trebalo bi se svakako zapitati o motivima
ove nove ditalaake strasti i upoznati, kako bi ekonomisti rekli,
>>Leljeni zahtjev<< za znaniemi z r se stari rukopisi nisu strasno
proudavali mnogo prije od pojave naodala, vei od vremcna Pctrarke?
Ukratko, opia povijcst, ili ako Lelite, dru5tvo u Sircm smislu,
uvijek ima ne5to rcii u raspravi u kojoj tchnika nikada niic s:tnr:t.
f)ru5tvo, to jcst jcdna spora povijcst, gluh:t, slolcnlr;'sicC:rrric l<ojc
tvrcloglavo p<lnlrvlj:r rjcicnjrr p()znalil i usvojctrlr, kojt' otlllltt'ttit'
15,\'

XlV. stoljcirr, rurkon cltirlt'rrrij:r kojt. rlt'st'lktr jtr 7.:rp;r tl,.lt.httiltt,t.

/orl, sntt't t't:torulltt-lt kosonr, lrostlrjc olrscsivrronr slil<orrr. Ali lios;r
t;r<l:r sluZi iskljudivo z:r koScnjc tr:rvc nu livlrrltrrn:r,:r r.ijt.tlio k;ro
orrrttc lctcoca. ViSc ili nilc, kllrsjc sc i:rrrjc !;r[)()r]), slirrrur st. lrt.olr.
f iurr ()st:rvl|t r.it stada, a u stlrji lijci.u nlr Sunrsko liStr. i
1.3t.;rrrjr'.
l lslrrltos golcm<lm gradskom rar.v<tju, usprkos svoclcrrjrr livr.ollt.
rr;r Titrricc (Vugelreidun!<, p(') njcrn:rdkirn pov.icsnii'lrr.irn;r), lios;r,
olrttrk:nu d:r rasip:r 7it<>, ltit ic opicnito prihv:r(cn:r tcl< tr XlX.
str rljt:iu.5'l'ck tad:r ic p<>trcblr d;r sc br').c radi i slolloda da sc: izgrrlri
l\()i(' zl'n(), osigurati prictritctn<l Sircnjc tog lrrzog oruclu.
Stotinc drugih primjcra rckli bi ist<t. 'l'ako jc p:rr.ni str.oj
izrniiljcn mn()go prijc ncgo Sto jc zap<ldco indr-rstrijsku rcvoltrt'ijrr
(ili it' <rna njcga izbaclla?). Svcdcna na scbc salnu, dog:rtl:rjrr:r
lrrrvijcst ituma tck jc igral'tlnih <>glcdala, i raspr:rvu dost:r rlolrro
s;rZirrrir jcclna divna rcdcnica Hcnria Pircnnca: >Amcrik:r (k:rtl str
r lr r rric' stigli vikinzi) izgubljcna jc prijc ncgo 5ro jc orkrivcn:r zlxrg
toli;r ilo llvropi jo5 nijc bila pr>trcbna,,.6
St<r drugrt rcii ncgo da jc tchnika sad ono r.txollltic, kojc ljutli
tt r;w,l<tgit, narr>iito ckonomskih i dru5wcnih, ali i psiholoil<ilr,
rrrsrr lirrrlri dostiii i u potpunosti iskoristiti; sad onlrjltlcrJitz tr koji
rrrl;rr';rjtr rnlrtcrijalno, >tchnidki< njihovi napori'/ LJ ovom posljt.tlrr;r'ur slrrd:rju, k:rd sc jcdnog lijcpog dan:r pl:rf<>n rar.bijc, t:rj ttt.
t.lrrrit'l<i prodor p()stati podctna todka jcdn<>g snalnog ubrz:urj:r.
llr;rl<, lrrrkrct koji ru5i zaprcku nikzrd nijc obid:rn unutra{rtji r;t't,vtti
t.lrrrilit' ili zn:rnr>sti samih p<t sclri, u svakom sludaju, niklrko rrt.
1rr ijt' XlX. stoljciir.

.iIt,'ttlt I ltttIltt

OSNOVNI PITOBLIJM:
IZVORI ENtrRGIJE
dovjek raspolaZe vlastitom snagom,
tekude vode, drva, drvenog
vicffa,
Livotinia,
snagom domaiih
raznim, jo5 skromnim izUkratko,
,.rglj-ena, kamenog ugljcna.
vJrima encrgije. Znarno, jcr su nas dogadaji poudili, da ie se
napreclak sasiojati u ulaganju u kameni ugljen - upotrebljavan u
Dwopi vei ocl x. I xI. stoljcia, a u Kini, sudeii po iirvorima, ve(
ocl i. tisuiljcia prije krsianske ere - narodito za sistematsku
uporrebu u-obliku koksa u ielieznoi metalurgiji. Ali ljudima ie
<tugo trebati cla u ugljenu vide ne$to drugo do dopunsko gorivo.
Oif.ii" samog koki'ncie odmah clovesti do niegove upotrebe.T

Izmedu xv. i xvm. stoljeia

Ljudski motor
svojim misiiima predstavlja slabaian motor. Mjerena u
konjskim snagama (podiii 75 kg u sekundi na visinu od jednog
metra) njcgova snaga )e beznataina: 3 do 4 posto jedne konjske
,.rug"'-'pirne silel a 27 clo 57 posto od snage teretnog konja'8
For"cst cle trclidor jc Wrdio 7739. da je potrebno 7 ljudi da obave
posao jcdnog konja.e Drugc mjere: 1800. jedan dovjek rnoLe na
Zanrizorati 0,3 clo O,4hazemlic, prewnuti sijeno na0,4 ha livade,
poLnjetisrpom o,2ha, owsiti oko 100litara iita<<,Sto je >svakako

iovjek

sa

:t,.)r'l t'r,.'r'!:tlt t nrtlttIrrt r lltt

lrr st'/rrrr.r jt'itrrr snirtl:r l;ttrlsl'r)tl nl(,1()r;l lttot:tl.t ttt;t't ili rr lunl\( llr
or rrrl:r i iztrosil;t lri I t rlo l(r poslo I'ortisl'r' sltilll(' (lristtto orl .l(r
lilrrr;rr I()l't0).
(",ovjt'l<, tl:rklt', s:un l)() st'lli 1lt't'tlsllrvljlt ltiz tttol4ttt:nosli, Spt't'l
rrrrsl, ol<t't'ltlttsl: jt'tl:rrt t)tlsiltt tr l'ltt'iztt (svit'tlotllttlslt,tt it'it, ITtlJ)

potliTr'rrrr lcrllr >tcretc ltoji lli rrlrili korrfl(.lr l). (;. I'oirrsol rr
l't'i.irttcljrt rt.rgrlit,rrta (ltl0(r) tl:rjt' ovltj, s olrzit'ottt nrt tl:tlttnt,
z:rprr'p:rsirrjtrii srrvjct: >llilo lri 1:o7t'ljno k;ttl lli st' zt'tttli;t tnogl;t
olrr';rrlivlrti itihrrt<lrn. 'l':rk:rv n:ti'in lri sv:tk:tl<rt ittt:to viSc' 1rt'r'<lrtosli
otl lllrrglr idirjc lr)u sc prvcnstv() tr viSc li'artcuskilr kattlotrt gtljt'
rlrrgrr rr;rvik:t u rukovrtnju njotn skr:ritrjc llrn()gc r:ttlovc, jt'r' jt'tllrrr
i,v1,jcli rrrolc <lkopati 4tl7 mctar':t (kvitclr:ttnilr) tcrctr:t (r5 r't'n
lnn('t;u'a clubok<l z:r pctnrtcst cl:tn:t, i t:rj rlrcl cl<lstlljc, ttnrjcsto llltrgir
Loji trt'lra dctiri puta ponoviti p()sa() prijc ncgo Sto sc trtolt'siittli
rr:r tvrrloj z,cmlji; uostalom, zcmlja nik;rd nijc tako dolrro okop:ttt:t
rrr iztlrolrljcna kao Stihadom. (...) l'oklrzittic sc da jc rlrd s grltrgotn
losc gospodarcnjc kad povriina zit ol;ritdivanjc nijc vc:lik:r, i lo jt'
lil,rvni r':rzlog zbog kojcg sc g()t()v() svi mali lhrmcri upropititrttjtt.
( ) Z,;rtirn, dokazano jc da jc ).ctvn na tak<l obritdcnoj zt'rrrlji
rr rrstrrrko bolja od drugih. Stihada k<lja sluli rt<>ltradivanjt'zrrrtrljt'
f rf ( )r';r lriti bar dvostruko dui'.'ai jata od vrtnc; ova (...) nc bi iztlt'2rlrr

slab udinak<.10

Ipak, u wijeme Luja )flII dnermica dovjeka ne.iznosi jcdnu

scdmiru vei polovicu dne.rmice konja (S i 16 soua);l1 ova tarifa s
pravom prccjcnjujc ljudski rad. RazlogleLi u tinienici da ovom
Leznatalnom motoru gotovo uvijek pomaZu, na doista i zxanredan
nadin, brojna oruda koja jc dovjek stavio scbi u sluZbu vei od
naistariiih wemcna: deki6, sjckira, pila, klije5ta, lopata_i elementarni motori koje pokreie vlastitom snagom: swdla, vitlo, kolotura,
dizalica, rudna dizalica, poluga, pcdala, rudka, kotad. Ta<>vap<>s(1. I-laudriljeclnja tri oruda, darmo stigla u Ewopu izlndiici Kinc,
.or.i predlaae srctan naziv >ljudski motori<<. Zar icdnt obiina
kolotuia nc povciava cncrll,ctski udinak tovjcka za 4,5 ili viSc ptrtrti'}
tJ 11vim uvlc,tim:r inlc:nicr i pro{L'sor Iizikc (iirlrrd W:rltt'r'rrtisli tl:r

l(l)

ltttltt :(! rtrtt u, ztr l;t'lttit'tt.ft'st,ttktt,tltttl tttltttttt tt ttrtlttl,tlt't'ttllt tlt'tt.tllttt

l.'.t,t,t',,1t',t, ltttln'lttttt./r' ir'r/ ltitt<'ttt. h'ltttsl,:tt slllrtt l: ,\l'lll. stttl.ft'< rt
httltlrrt'!,tltttlll,:r' (l:ttltt N ll )
i\trt

It,l

,l

l\'n utrul

ln

tr

I t'l

/,\

t r A'

I rt

tt'

t t t t I'

tr

I t t I tt f t t

t'

I ttt t t lt, I d

tt

h t:

t,t t

t'l t t r t, t'11 I I r

I ntt,

Itt

t',ql fu t

n:ll)()t'('koji srr llolrclrrri tl;r st'prlrligrrc itlrlvrlljrto ztlrrllri t'vrsl;t

Zt'tllljlt...ll
Nt'rrrojrno 1.lorrrisliti tlrt st'ovrljt'l':trli tt ltirtr. l(lrrlrtit'i tt:t scltt
('csto svoj:t;rolju obt'itrlrrjrr Stilt;t('otn ili d'rrk pijtrl<ottt.'ltt jt', kltl<o
sc govorilo tr XVlll. stoljcirr, isticrtttjc >t'tti'tto1.1 t'lttllt,. ili >t'ut'tto
olrr:rdivlrnj.,,..'' l'rolrlcnr lli bio oclrccliti 1-rosljcclicc tc ;tlrstrrrlrrc
pr<lcjcnc, >na kincski naiirr<, da jc bilo pravilo a nc izuzctal<. l):r
li [ri sc u tim uvjctima gritdovi zupadnc civilizacijc ntogli prcltt'ltnjivati, ili tak stvarati'/ I Sto bi bilo sa str>k<>m'/
Ovog tovjcka, samol;, g,olorukog, susrcicmo s monoton()rr'l
ustrajnoS(u u dana5njoj Kini. Jcdan putnik primjciujc ( 179-l) cl:r
jc ljudski rad ondjc nc samo >najjcltini ji,vc( nijc nikako po3tcdcn
rrk<r p<lstoji sigurnost da (.c biti dobro iskori5tcn(, a to jc ogranidcnjc u k<>jc nitko nc mora povjcrovati. Covjck kopa, vudc kol:r
rrrnjcst<r bivola, zalijeva, p<lkrcic >>landanc pumpc(<, za mljcvcnjc:
Tita sluli sc gotovo iskljudivo mlinom na rudni pog()n (>to jc
z:rnimanjc vclikog broja stanovnika<), nosi putnikc, podiTc golcnlc tcrctc, prcnosi tcrctc urarmotcZcnc na dugoj drvcnoj motki
oslonjcnoj na njegova lcda, okrc6c Lwanj na mlinu za papar,
rrTct<rm vute barku kad >sc u mnogim drugim zcmlja,ma r.a to
rrpotrcbljavaju konji,,.15 Na vclikom kanalu koji ide od Y;lngtzc
Ki:rnga d<> I'}ekinga, najvi5a brana zvana >>Tien Fi Cha, tj. Kraljica i
( iospodarica neba<<, nc pclkreic sc otvaranjem izadraranjcm vrat:I.
l,:rdc sc p<>diLu s jcdnog vodcnidkog jazado drugog pomoiu vitltr
i >rnntrgo kablova i uLadi kojc s jcdnog kraja kanala na drugi vutc
,((X) d<r 500ljudi ili dak joS viSe, ovisno o vclidini iteiini ladc<. Imrt
li rlaklc pravo O. dc Magaillans koji nagla5ava te5koiu opcracijc i
rr jcnc <rp:rsnosti, kad dajc zaprimjar kincski obidaj da se obavljaju

Detal,j iz rudnika. srebra. u. Ktttnoj Hori, oko 1zt9o. Koiale s rttda.iottt.

podlEu se iekrkont. kojinr. upra,ulict. duoie liudi. Ouaj nulnik posieduje
'uelike iekrke koie poEretu. honji. Ali joi ttuijek su to printitiurtq. srcdstua. Naprotiu, pedeset gocl:ina kavtije, u doba Agrtcole, ltodiztut,it: sc
arii potitotu g6lanib bidrauliinib kotatct. (llct, Arts clutr lJildux:l-tirt
d. bst. Ncttirtnalblb liotltck)

))sv(: vl'ritc mchanidkih radova s mnogo manjc oruda i mnogo Iak5c

orl nrrs<.r6 l)csctak godina kasnijc (1695) Gemelli Carcri takodcr
tit' ostrrti r.l.divljcn brzin<>m v<>za(.a rik5i koji, uvijck u kasu, idu
jt'tlrr:rko llrzo kao i >mali tatarski konji<.17 Ncki jczuit jc u I']ckingu
1657 . izradi<l vatr()gasnu pumpu koja jc mogla bacati >>vt)du do sto
;r;rlrrri (st:rra rimska mjcra r.a dtiinu, iznosi otprilikc 0,073 rn.
'l'irk<rrlcr i st:rr:r t:rlijanska mjcra zt duiinu kojc sc vrijcdnost
rrrijt'rrjl s obzironr na rcgijc (0,'247 m d<t O,'29t1m). - nap. prcv.) u
vis .srra.qor tt lfittli i vjctnr<.r8 tl lndiji sc takodcr dolapi, nrlinovi z;t
it'rit'r' i rrljt', okrc(rr uz potntt( sto('nc zitprcgc.le Me tltttitrt, u.f :t1>:tntt
joS rr XlX. sloljt'Cu lririlirzirrrrl nlr ckslt'crttni1'rt'intjcr':jt'tltur Mokrrsliit'v:r slili;r llril<rrztrjt' H()l()vo ltt'vjt't'oj:tttttt ;;t'izot' t'ui'ttog tttljcvcttj;r
It'rit'r'llt' I t'slit'.
l(t I

t6)

;trnt t t td lltrt

ttt

cl

/,\

t t' t t

l' I lt t't'

s t tr t l,' I r I r

tI

I Ir

,ltnulr tIl,rtIl*t: l:t'ttt'I

t'

t'ttcr,qIIr

tnetttIrtt'triIIrt

)<tS 1777..icztriti olrj;rSrri:rvrr jtr: >Niit' l;rko riit'iiti pit:rrr;t' l<ot'isnosti strojcva i radnih Tivotinj;r, b:rr nc Lr zcrlrlii kojlr jcdva cl:t tttoZc
prehraniti svojc stanovnikc. Ccmu bi <>ndjc slulili strojcvi i r:tdtlc
Livotinje? Da od dijcla stanovnistva nadine filozolistc (sic) kt>ji

apsolutno nista ne radc za drustvo, a ono mora snositi tcrct

njihovih potrcba, njihova blagostanja, ili joS gore, njihovih nakaradnih i smijcsnih ideja. Kad ih u nekim pokrajinama ima prcvise
ili su nezaposleni, na5i scljaci (to govore kineski jezuiti) c>dlaze u
veliku Tatarsku, u novoosvojene zemlie, u kojima napreduje na5a
poljoprivreda...<<2o I to je razumno, dini se. Uostalom, todno je da
kineska poljopriweda tada poznaie snaZnu vanjsku i unutra5nju
kolonizaciju. Ali ovo je prilika i da primijetimo da poljoprivredni
napredak nije u stanju pratiri i narodito premasiti demografski
napredak.
Treba li govoriti op$irno o radu liudi u crnojAfiici ili Indiji?
je
Kad Aureng Zeb putovao prcma Ka5miru, na prvim obroncima
Himalaje trebalo je rastcretiti dcve; zamijenilo ih je 15.000 do
20.000 nosada, neki primorani da sluZe, drugi >privudcni mamcem od 10 talira za LOO funti teZine<.21 ltasipnistvo, reii ie neki.
St.clnja, mislit ie drugi. u bolnici u Bicotreu (1788) vodu izbwnata
izvladilo je 12 konja, >>ali zb ogmu dre Stedn j e koj e j e posl j cdica j o5
veia korist, otada su taj posao obavljali snaZni i krepki zato(.enici<<.22 I to govori Sibastien Mercier, moralist! Isto tako, jo5
kasnijc, u gradovimaRrazllavidimo kako crni robovi powemeno
zamianjuju konje, vukuii rukama te5ko natovarena kolica.
Uvjet naprctka je bez sumnje, razumna ravnateLa izmedu
sveprisutnog ljudskog rada i drugih zamjenskih izvora energije.
Iluzorna je dobitako ih dovjck previse zamjeniuie, kao u antidkom
svijetu i Kini, gdje je jeftina ljudska radnasnaga na kraju zaustavila
razvojstrojeva: robovi Grdkc i Rima, odvei sposobni i odvci brojni
kuliji Kine. Uistinu, nema napretka bez odredenog wednovanja
dovjeka. Ako je on izvor energije odredene cijene kostanja, trebat
6e razmisljati o tome kako mu pomoii, ili bolje, kako gazamijeniti.

Ziuotinjska snaga
Izvjesno oslobadanje dovjeka zbllo se dosta rano zahvaljujuii
domaiim Zivotinjama, rasko$i koja je, uostalom, vrlo ncjcdnlktr
podijeljcna po svijctu. Povijcst ovih >m<ttora< bit ic jasnij:r :tko sc:
odmah istaknc rar.lika izmcdr-r Stitrog i Novog svijctrt.
16i

krtt'rututtct. lanna u Peruu.'l'b6oclore de 13ry. Kabinet gra,fike. (Otisuk

( ;lt'tt udott)

tl Arncrici sc svc tini jcdnostavno. Jcdino valno nasljcdswo

I ndijanaca bila jc lama, >()vca Anda<<, prilidno lo5 nos:rd,

.rlr jt'rlina sp<>sobna da sc prilagodi razrijcrJcmrm zraku visokih
Irrrrrliljcra. Svc drugc Tivotinjc (itur.cv vikunjc i purana) stiglc su
rz livropc: volovi, ovcc, kozc, konji, psi, pcrad. NajvaZnijc t;r
t'lir rrronrski liv<>t su mulc i mzgc k<ljc su postcpcno postalc bitno
r':r in i lrri j cvoznici, osim u Sj cvcrnoj Amcrici i izvjcsnim prcdjcli rn;r
kolorrijulnog llrazila, i jo5 vi5c u argcntinskoj pampi gdjc su sc:
rlrvt'rr:r kol:r s vclikirn kol:tdirna i volovskom zaprclj()mzadrialasvc
rlo XX. stoljc(:r.
N:r Sir'ol<in) pr()str':lnstvim:r Novc Spanjolskc karavanc mazgi
u.unt'tlu svoj:r brrd'n:r zv()r'tcil, i Alcx:rrrclt'c v()n llur-rr[;oldt titl'xi;t
lfi( )tl. rr jilrovrr vrrlnosl zll trilr)slxrrt rolrc i ktrktrrtrznog, lrrirsrr:r,/J
lrt'z liojt'p1 rrijctllrn gr';trl, tt:tt'ot*ito prcllog:tti Mt'xico, nc bi nrogrro
prt'2ivit'ti; l;rlio ir.'irr llr':tzilrr gtljc jc tornc vrlo plriljiv svjt'rlol<
Ar rl,,rrslt' rlc S:rint I lil;rirt', rrt'l<ilr rlt'st'lrtk gorlitt:t l<:rsrrijr'. Sl svojirn
lrrrtrrir'liinr st:rnir':trtr:t ioll:tvt'zttillr l)t'ol;tzittt;t, rlv;tj 1lt'orttt'l;rorl'
.rr

t'r'i i:ki h

\,t't t t t t ul lrt\ t u, I (l

,\ I t', t k

l,

t,,'

t r'.

t L: ! t

Itt

l,

t'

razumiicv:r i >l<olorlr,()t'('(( ln;lzl-li , li;to l'ttt'to tl:r listrt'lllr,/'' tt 1)otltto2ju Scrra do Mar, nair.latint;r iz llio dc.f uncit'lt. (iospoclltt'i kotrvoilt,
brazilski tropeiros,linanci raj u proizvodnj u parnu k:t i uskot'o kltvc.
Oni su pioniri ranog kaPitaliz.ma.
U prostranom kraljcvstvu Pcrua 1776. za <>balni promct ili
kroz Andc ili za zaprege kodija u Limi upotrebljavano jc 500.000
mazgi. Neizmjerno kraljevswo ih uvozi s juga, iz argentinske
pampe, mo'Zda 50.000 godi5nje. Nadzirane izdaleka, one tamo
rastu divlje, zatim th peotd na konjima tieraiu prema sjevcru u
golcmim stadima koja broje vise tisuia Livotrnja, sve do Tucumana
isalte, gdjc ih podinju divljadki dresirati; na kraju ie otiii ili u Peru
ili u llrizit, na golemo sajmiste sorocaba, u provinciji slo Paolo.25
Ova proizvodnja i trgovina podsjeiaju Marcela Bataillona na modcrnu automobilsku industriju >i njeno unutraSnje trZiste na
kontinentu otvorcnom za motorizacTiu<<.26
Ova trgovi na je za primitivnu Argentinu nadin da se udruZi s
novcem Perua ili zlatom Brazlla;500.000 mazgi u Peruu, moLda
isto roliko u Ilrazilu, Novoj spanjolskoj, plus kontingenti koji se
upotrcbljavaju drugdje, u kapetaniji caracasa ili Santa F.a iz
Bbgote, ili u ccntralnoj Americi, to je svakako jedan do dva
milijuna iivotinja, teretnih ili jahaiih (rijetko vudnih); recimo
jcdna .Zivotinjana 5 do 10 stanovnika Sto je golem aparat>motorizacije<< na usluzi dragocjenim metalima, Seieru, kukuruzu, zaisno o sludaju. U svijctu ncma nitcg slidnog, osim u Evropi. I vise!
Spanjolska iz 1797. na 10 milijuna stano'rmika (sto jc gotovo*ditavo
stanovnistvo iberskc Amerike) ima samo 250.000 mazgi.z7 cak i
ako bi todnija istralivanja modificirala brojke iz Amerike, nerazmjer ie ostati velik.
U Novom svijetu mnoZile su se i druge ewopske domaie
.Zivonnie, narodito goveda i konji. Volovi upregnuti u jaram vukli
su iza sebe teSka pokrivena kola pampe, a u kolonijalnom Brazilu
karakteristrtna ca.n"o de boi, s punim kotadima i osovinom od
Skripava drva; bilo ih je i u divljim stadima; tako u dolini Rio Sio
Francisco, u lJrazilu, gdje iedna >>koZna civilizacija<< evocira slidne
prizore iz argentinske pampe i Rio Grande do Sula, poznatom po
neumjcrenom konzumiranju iedvapedenog mesa s roStilja.
Sto se pak konja tide, iako u velikom broju, oni prcpostavljaju ovdje kao i svagdjc, neku Vrstu naprasitc i srianc aristokracije, gospodare i peone koji tjcraju stado Zivotinja. vci Od kraja
xvIII. stoljc6a pampom jurc najncobidniii jahati nu svijctu:
gaucbctsi. K<lliko daklc vrijcdi jccl:rn konj?' l)va rca'lu; izgr.rlli5 li
J(t(t

.l t t't' t t 1t, l cl

tt

l l't t :

l : t,.

t'

t.n.,t',t:

l lt, I t ttt, l t t l t t t,ri l fi t

jt'tlrroli rr;rrlt'i ilr rlt'st't, lrilo rr;r polilort lrilo tl;r ilr r;nrr rrltr,;rtrS! Vol
i;rli rtr.'rnrt prrltl;tjrtt'r'iit'rtt', jt'r'prip;trl:tr)lt()nl('lliolilr rrlrv;rli lttss()t,t
ili lttt/ttsrtnt. I\1:tzglr st'tttt'rtrrtittt rr Sltlli 1lt'rltl;rjt'prl t'ijcrri rlo ()
pt'sos;t.'ln l(;tl<o t't'tti I'olr rr llrrt'nos Ait't'str d'r'slo vrift'rli 2(X) pcsos;r,
to jc t:rrillr po kojo j sr: vt'crlttrr jc d'ovjt'k ko jt'rtt s(', lrz ostrrlo, llrt'tl:tit'
('itrrv jccl;rtr livotin jski svijct.
U Stirrom svijctu igrlr jc poi'cllr vrlo c!:rvno. ()ttrtl vrlo st:rrc i
sloZcnc situacijc.
Mcdutim, niSt:r nijc rrrci<ln:rlnijc, :rli n ltosl<:rit uz, otl iirt'rrj;r
rlt'v:r i dromcdara po dit:rvr)l'Il pritzn()rn rlijclrr St:rrog svijt'llr, lorrr
rrr'prckidnom lancu vruiih i hladnih pustinja ko.jc st: lrcz prt'liitl;r
rriltr <ld atlantskc Saharc do pustinjc (iobi. Vt'uic puslinjt' srr
rr rdruijc dromcdara, zimogrt>tnc',r.ivt>Lin jc kojoj nc otlplov:rr';r jt r
l
1rl:rninski krajcvi; hladnc pustinjc i planinc su carstvo clt'vu, rr
izrrrcdu scbc dijclc podrudja s objc stranc An:rtolijc i lr';rnrr. K:rko
lirrTc ncki putnik (7694) >>l'rovidnost jc nrriinilrr dvijc vrslc tlt'v:r,
it'tlrrrr za t<>ple zemljc, drugu 7.a onc kojc su hl:rdnc<.2')
Ali da bi sc do5lo do tc mudre podjclc bi<l jc potrcb:rrr tltrg
l)r'()ccs. Drontedar stir.c u Saharu tck blizu kr5ianskc crc,rr) l
rri'v'r'irlujc svoj poloiaj tck arapskim osvajanjima, u Vll. i Vlll.

..loljt'iu, i kasnijc dolaskom >vclikih nomada<< tijckorn Xl. i Xll

',trrlici;r. Zasvoj radun, osvajanjc cleuct idc u smjcru z:rp:rcllr orl Xl.
rlo XVI. stoljcia, zahvaljujuii turskim upadima u Malu Azijrr i rrrr
It,rll<;rrr. Naravn<1, dcvc i dr<lmcclari prclatzc granicc svojih 1;orlrrri jrr,Jl dromedariprclazc Iran, dodiruju Indiju gdjc sc protl:rjrr
1,o jt'rlnzrko visokoj cijcni kao i konji; prodiru na jug Sahzrrc, rrr
rrrt'tlc crnog svijcta, gdjc ih zamjcnjuju pirogc i nos;rdi. Nlrkr:rtko
:,rr tloprli na sjcvcr dcl mcru>vinSkc Galijc, dok su dcvc tck cljcloruit'nr) <lsvojilc istok, ali su pr<ll:rzilc lralkanskim zcmtj;rnur svc tlo
\lX. stoljcia. Opskrbljivalc su tursku vojsku ispod ziclin:r llt'i'rr
152(). N:r drugom kr:rju svijct:r t;tkoclcr, dcvc su osvojilc sjt'vt'r'rrrr
lrirrrr. Ncki putnik op:r7:r kod l'ckingt (1775), osinr rlvokolicrr, ttt'vrr
,,liojrr rtosi (n:t lcdinr:r) ()vcc,,.'12
Z:r lol<ulni tr:lnsp()rl, z:r poljorljclstvo, z:r dol:rpc (i:rko u sus
;t'tlslvrr [\'lcclitcntrr:r svojc: uslrrgc vc( vrlo rlrrgo rrurli rrlrg:rri'itr1 i
rur jzrrrl, t.;t vrlo rrrlltljcttcr kltt'rtv:tnskc vcr.Lt S:r[t;rrc, l]liskog isloli;r,
i-r'r'tlrrjt' Ar.iit', z;r sv(' ()Ir(' v('z(' kojc sc trpisrrjrr rr 1.lr'ilog jcrlrrorrr
:,1:u'()lr) i lrorltrzt'trtorrt k:tpil;tliztnrr,JJ islrtrtt jt'lrrrrkli('ki irrr;ro nr()n(,.
poI n:rrl it'rltrortr vt'lo stt;tTrtortt livolitt jottr. I)r'orrrt'tlrrri i ttt'r,t'nl()lllt
grottijcli llrilid'rro vclilit'lt't'r'!t', rlo 7(X) lirnti rrt:rrrjt'stt:t2rtt'2ivotirrjt',
icslo rlo tt(X) lrrtrli (tt oliolici lrt'zt't'rrttt;t), l(XX) rlo l5(X) izrrrt'rlrr
Itt

licmtttttl lltttutld /,\lt'ttkt tut' stttkltlttlttllt

'l'abrisa i lstirn[rulll, pr'(.rn:r jctlrrortt tloktttttcttttr iz l7Oll.1i(X'ito st'

radi o funtama kojih tclina iznosi nritnjc od 5(X) I4rarl):t; pl'os.ict:tn
(r.(XX)
terct iznosi gro.sso ,lxoclo 4 do 5 na$ih kvintala. Kitravana od
1*
z.+oo d<l 3.000 tona, ili tcrct, zat<> vriicmc, <)<> 5
deva nosi
"a
jedrcnjaka sasvim pristoine velidine. Islam, gospodar (i zaclugo)
rrih i.ri"..rih komunikacija Starog svijeta, nasao je u tom oruclu
vaLan element svog trgovadkog prvenswa'
^presuclno
$to sc tide volova (uz bivole i zebue), oni su se pro5irili po
ditavom Starom svijctu, na sjeveru ih je zaustavila tek sibirska
Suma, poclrudje sobova (divljih ili domaiih), a na jugu tropska
suma, narodito u Afiici gdjc im jc put prcprijcdila muha ce-ce.

,lInrtIc trItttIAtt. l:t'ttt l

1'11,'1flIr

tttt,IttI ttt,r.il

\+

t.J

F+fl,
'* t"t

Ulncliji,gdjcponekadLiwbezobaveza,ipakgavidimo

uprcgnuta u plug, ili kakovu tepozla(ena kola, pokreie mlin, sluzi

ziiaianievojniku, pa dak i plemiiu. Golemi konvoji, koji ponekad
brole do tO.tiOO Zivotinla odjednom, prenose dak i Zito ili riZu, pod
vodsWom vocli karavana iz neobidne kaste murisa. U sludaju
napada mu5karci i Lene su se branili strijelama. Ali kad se dvije
kaiavane sretnu, na uskim putovima sjeverne Indije uz koje se
protezalo drveie i zidine, treba pustiti te rijeke da proteku jedn_1
iza clruge, a cla se ne izmijesaju; drugi putnici su pak ostajali
blokirani na mjestu ponekad i vi5c dana, ne mogav5i usred Zivotinja ni naprijc<l ni natrag.3t Ti lndilski volovi slabo su hranjeni i
.riku.l.r" Lo.urr" u stajama. Kineski bivol, koji je mnogo rjedi, iako
malo radi, jo$ manjc jede, i mora se sam snalaziti; pomalo divlii,
lako se upla5i od Putnika.
Uobidajcniprizor, narodito u Ewopi: par volova u jarmu; i
danas jol iza njih (u Spanjolskoj Galiciji) drvena kola s punim
kotadima. Vol se mo'Ze uprcgnuti kao i konj: tako su radiliJapanci
i Kinczi (grudna orma, >>ne za rogovc<<) i ponekad Ewopljani sa
sjevera 1iu*"ru orma). Kao vudna'zivonnia, vol ima bezbroi
moguinosti. Alonso 6e Herrera,36 Spanjt>lski agronom kojeg se
knjiga pojavila 1rL3, pobornik je uprezanja vo.lova, a protiynik
mazgi bne idu brie ali oni oru dublje, ekonomidnije. Naprotiv, u
Fran-cuskoj, Charles Estienne i Jean Lidbaut pjevaju hvalospjeve
konju: ,Tii dobra vola iz Bourbonnaisa ili Foreza ne rade kao
dobar konj iz Francuske (ovdje se misli Ile-de-France) ili iz
B6aucea<<, pisali su oni 1564.37 FranEois Quesnay Ce1758. ponovo
zapo(eti stiru raspra\ru: u njegovo wijeme kapitalistidka poljopriwecla s konjimi odbija tradicionalnu zcmljoradnju koja vc6inom upotrebljava volove.38 Prcma aktualnim mjcrama vudna
snaga kbnja jcclnaka jc snazi vola. Ali uzimaju6i svc'u <>bzir (k.nj
l6,c

t:lgipatski dolap posljednjib godina XVIII. stoljeCct. Izuuduk /z ()pis;r

lig,ipta. Moderna driava, zbirke clokuntertotct. koje jc tdurdilu .qntl,tt
truuienjakau.pratttjillonaparte zct,urijenrcpoboclarru. Iil1iltttl i iztlrtlrt
cu.rska uktda 1812. (Otis&k Il. N.)

jebrli, njegovradni dan je duii ali on vi5c jcde i kad ost;rri rnrrogr r
manje wijedi od vola koji jc prcdodrcdcr, zaklanjc), za isti ntrl vol
je 3O"/" skuplji od svog suparnika. U l']oljskoj jc u XVII. stoljt'irr
jedinica za mjerenje zcml)e odgovarala povrSini kr>ju jc rn(),i:r(t
obraditi jedan konj ili par volova.
Konj je stari sudionik povijesti. U Irancuskoj jc prisulrrrr vct'
od neolita Sto dokazuje vclika kosturnica konja nadcna u Soltrtrtirr
blizu Mdcona, koja se prtia na pow5ini vcioj od jcdnog hcktrrr':r;
u Egiptu je ve( od XVIII. stoljcia prijc n. c. i prclazJ Srrhrrrrr rr
rimsko doba. Mo-Zda potjede iz podrudja k<>ja okruirrjrr I)zrrrr
gariju, u samom srcu Azije. U svakom sludaju, toliko jc r':rSirt'rr
ewopskim prostranswima da u XVI. i XVII. stoljciu n:rSc crc, tlivlji
konji, ili bolje, oni koji su ponovo postali divlji, i,ivc u Surrriurr:r i
Sikarama sjeverozapadnc Njcmadkc, u Svicarskim pl:urin;rrrr;r, rr
Alzaccu, u Vosgcsima. Kart<>graf' l)anicl Spcklc g<tvori I 57(r. o ovi r r r
divljim konjima >u vosgc5kim Sumitma, koji sc mnolc i lrr':rrrt's;rrrri
u svim godiSnjirn ckrbinr:r. Zinti sc skl:rnjajrr isporl stijcrr;r. (...)
Izvunrctlno srr Jll:r$ljivi, vrlo su sig,trt'ttt'n()t-1(: nlt trskirrr islilisliirrr
sl i jt'tt:t r ttrt,,. J')

ltrntt

r trt I

lln

t,

tt

ld /,\

t'r t k I tt

tt

ttr

t A, I

tItt

hc

I)aklc, st:tt'i livt'opljitrtirr. 'l'lt viScslolj('tn,r lrlisliost ()ln(),ls(lilir

jc progrcsivno stavljanjc ormc (ramcna ()rrllil u rX. storjciu, 1:r
Zapadu, i, prije ili kasnijc, scdlo, strcmcnjc, ivltlc, uzclc, ornl;r,
uprezanje u paru, potkovc). U doba Rima lo5e uprcgnut (grudna
orma gusi zivotinju), mogao je vuii relativno mali terct i za rad nljc
wijcdio vi5e od 4roba. U XlI. stoljeiu naglo se poboljSava, poput
motora kojcg se snaga uvcia za 4lli 5 puta, zahvaljujuii ramenoj
ormi. Dotad ratna Livotinja, sada ie igrati wlo vaZnu ulogu u
brananju, poljoprivredi i transportu. ova vaLna preobrazba ukljuduje se u niz drugih promjcna: dcmografski rast, sirenje tcskog
pluga, rasprostiranjc trogodi5njcg plodorcda na sjcvcru, poveia-nje prinosa, oditi ranroj sjcvcrne Evrope.
Ipak, konj se Siri vrlo ncjednako. U Kini ima relati,no malo
konja: >Vidjcli smo ih tck
kaie O. de Las Corres (L626)
u
kraljevstvu chanchinfu, i to-su male zivotinje kratka koraka, i-oni
ih nc potkivaju i ne upotrcbljavaju mamuzc. Njihova sedla i Lvale
uopic ne slidc nasima. (fos u xvlr. stoljeiu ima drvenih sedla, a
umjesto uzdi je obidna uLad.) Vidjcli smo ih malo vi5e u >>kraljevstvu< Iruchinsu i u Kantonu, ali nikad u velikom broju. Redeno
mi jc da u planinama ima mnogo podivljalih konja i da ih obidavaju
loviti i krotiti<.ao sto se tidc mazgi, ima ih malo i jako su malene,
kaie ncki drugi putnik, iako sc prodaju skuplje od konja jer se
Iaksc hrane i boljc podnosc umor.4r Ako u Kini neki putnik zeli
jahati konja, ncka odmahizabere dobru Zivotinju, jer je ncie moii
zamijenitl buduii da su postanskc postaie rezervirane samo za
carsku sluZbu. Mudrost jo5 uvijck nalarZe nosiljku, laganu, brzu,
udobnu, s osam ljudi koji sc izmjcnjuju. Uostalom, transport
prtljage i robc, koji vrlo dobro organiziraju uredi, gdje ih je
dovoljno ostaviti (pa da se nadu na dolasku u slijedeii, odgovarajuii urcd), dcsto obavljaju nosadi ili kola s jednim kotadem
koja vuku jcdan ili dva dovjeka, rjede mazge ili magarci sa samarom.42 svakako se moze re(i da je >kineski car najmoiniji
vladar na svijctu u konjici<, i Magaillans 1668. nudi wlo precizne
brojke: 385.000 konja za vojsku, 175.000 za poStanske postaje,a3
rezerirane za sluibu vladara kroz carstvo. usprkos tome, L69o,
zavojnu protiv Eluthskog kana, svi privatni konji, pa dak i oni koji
su pripadali mandarinima, bili su rekviriranizavojsku .aaMoiem.o
se zapitaa, medutim, da li su ih carevi podanici imali vi5e od
njihova vladara. Uz neke izuzetke (na primjer mali konji iz scduana), Kina se konjima opskrbljivala iztranit, zahvaljujuii spccijarnim sajmovima koji su organizirani na granicama Mtrngolijc i
370

tlff

|-f1.1

Al;rrrtlzrrrr;(': s;llnrovltnrt tt N;t Ytt;ttttt tlt ltttltttli l\'lirrrr rlr, orl l'lrr'/
rr oliolit i lrrr Sltrttt.t.r'' l'tt'lrt;l ;t'tlrtoi tttlot ttt;tt iji s lroi't'lli:t XVlll
sltrljcrt;t, t;tt'lri tt;t littt sltitttovittt;t lirrllovltrl7.(XX) liottilt gotliittit';r
,,1rlr.ntir:i, r:ivilrri i voini rrlrntl;rt'itri< iosl:tlrtslltttovttiilv() sllrn() "(lvil
ili tri prrt:t viSc ocl log lrrojrt<. 7,rrlr('i rr;riviSt'llJ.(XX) liotti:t gotliSrrit',
l.rrgrljcrrih nu sjcvcru. 'l'tl jc tttltltl.
I(onji su joS rjcdi u lrtdiji icrtrttj Ali'ici. l)t';tvi 1tt't'tlrrrt'ti vt'likt'
r',rslioSi, m:rrokanski konji tral'Itpc sc u Stttl;ttltt ztl zl:tttti lrrltlt,
:,lrrrrovrttu, r<lbovc: 12 r<tb<lvit tit icclnttg kortiit nit pod'ctl<tr XVl.
:,rrrtjt'iir, a kasnijc, joS samo 5.46 lz. ()rnruzlt z.lr lrrclijtr otll;rz.t'
lrrotlovi noscii konjc kupljcnc u l'crziji. IJ (]oi, jcdirn koni st'
l,r ot lir jc po cijcni do 5O0 ltcu'cloesa ili l .000 rupi ja Vcliktlg Mogtt l;t,
rr vlijcrrrc kad jc mladi rob vrijcdio <>d 20 do J0ltaraloesct.aT
Kak<> ic livjeti ovaj tako skupo plaicni konj, bcz jcdma i ztilti?
,,/,:r lrranu konjima dajc sc
nck:t vt'st;t
pi5c 'l'avcrnicr 1664
'lrvnia i
izmcdu
dva
mala
1ir';ril<;r, vclikog i roZastog, koji sc drobi
ost:rvlj:r sc kasnije namodcn, jcr jc tolik<> wrd da sc dugo pr<>lxrvljir.
I :r j gr';rSak sc daje konjima uvcdcr i ujutro; clajc im sc 2 funtc crn()g
it't:r'l'a, pomijesanog s bra5nom i jcdna funta maslaca u mitlittt
l,rrglic:rma koje im se guraju u Zdrijclo; nakon toga im sc p:rlljivtr
1rt'r'tr usta jcr nc vole tu hranu. Danju im sc daju samo nckc ptlljskc
trrrvt' kojc se dupaju s korijcnjcm i dobro opcru od zcmljc ili
pijt'sl<rr<<.48 U Japanu, gdjc se u kola obidno uprclu v<lltlvi (kor c jsl<i), kr>nj jc jahataZivotinja plcmiia.
tl rnuslimanskim zemljama konj prcdstavlja livotinjsktt :trisroL r';rt'iju. On je udarna snaga islama gotovo od njcgovih p<>ictitk:t,
r joS vi5c nakon prvih velikih uspjcha. Giovanni llt>tcrtl 1590.
grriznrrjc nadmoi vla5kih, madZarskih, poljskih i turskih konjic;r:
,,AIto su tc pobijcdili nc molc5 im pobjc(i i ako su sc raz,ltici,tli
lrrccl tv<>jim napadom nc molcS ih goniti jcr su sliini s<>k<llitrtll, ili
st' rrrijcSaju s tobom ili ti p<>bjcgnu 7a dlaku<.49 l)riic svc11it, isllttrt
olrilujc konjima: ncki putnik (1694) vidi u l'crziji karavanc od ptr
l .(X)O k<>nja.50 S vojnog stanovi5ta, 1585. Otomansk<> Oarstvo posjcrltrjc 4O.O00 k<>nja u Aziji, 10O.000 u l)vropi; ncprijatcljsk:t I'cr''t.iiit, ptl rijcdima ambasadora, ima ih U0.000.5r l)aklc, vrlrr
irnprcsivnc brojkc. I doisL:t, u t<lj proizv<ldnii r:rtnih konjrr Aziilr
rr<rsi 1-rrimut, <l tc:tnu cl<lvoljn<l svjcdod'i pt'iz.t>r'[.lscttcl:tt':t, tr Aziii,
grljt'st'sktrptj:rju vt:likc k:tt'ltv:tnc konj:r;ottttllt ilr vclikc n;tvt' (Vt'sl;t
vt'lilioB ir:tlt't'nj;tk:1. - ttlll). ;trt'v.) tltlv<lztl tt lsl:tttlltll.lr
'l'lr('olllrilt' ( l:ttrtit't' st' tttlttit'vio vitlit'vii rl
.f ol tr XlX. stolit'f rr
lst;rrrlrrrlrr tolilio i'istolirvnilr liottjlt iz Nt'tltl;r, Ilt'tlltslt, Kttt'tlisl;ttt:t.

l;t'nt t r tt t I I ln t t t t I d

.\

t t't t k

ttt

t't' t t t t l' lt I t t I t t I I t t

Mcdutitn, nlrsul)r'()t llristrtrriSlu (rurstrprot I lslilrtl:rrtr) z;rtlrzlrv;r ju sr'

>)ncka vrst:l tursl<il-r lijakcr,a<< orutl)a, >Jrozllricr-r:r i olrojcnrr kolrr<
pokrivcna >platnom napctim prck() <>brut:r<, ali u njih su uprc!4nuti >>crni bivoli ili srcbrnkastosivi vol<lvi<<.5-l Zaprav<>, k<>nj jc joS
u XD(. stoljeiu rezerviranzavojnika, bogata5a, za plcmcnitu upcttrcbu. Nararmo, konji u Istanbulu mogu okretati mlinove, a na
zapadnom Balkanu, mali konji kojih su kopita potkovana Zeljeznimpcltkovama, sluZe kao transportno sredstvo. Alito je otpad.
'fo nisu oni konji na koje je mislio joS juder (1881) onaj putnik,
kad jc govorio da u Maroku, u Mazaganu, wijede 4O do 50 dukata,
a crni rob od 18 godina 16 dukata, clijete 7.54 Tekje poslije prvog
svjetskog rata, oko L92O. u Maloj Aziji konj najzad, kao radna
Livottnja zamijenio vola i devu.
Nasuprot ovom svijetu jahada, Ewopa je sporo ramljalavlastite izrvorc. To je iskusila na svoju Stetu. Nakon bitke kod Poiticrsa
(732) morala je poveiati broj konja i konjanika dabi se zaStitila i

,\ I

i7:

tl

ttI

l,u t

I tt tr'

t,t, t.'r'!{'

c'

t"F t t' t t t rqt | (

rr lt()l{'}l ;r' i;tlr;tr) llll(}l trl'tttt lirltti;tttil' rt

1r|t.ZiVjt.l;t: r,t'lilir tl\ ttt'tttt(
iri,,.i, ltirtt.ttrlttrt,tl Lttttjtt lioji g;r ttosi rt tllri(tt:t \'l('lll('ll;1, I l)l()sl(|H
li;to iz:t lit'it';tttslit sviit'l ovrllt'
ltttrijtrt z.tr rrit.govr, ri,tg,,. Izlt isl:tttt

st.r.;rtli () r':ltl'l()ll),,,,iri,,",,, s ttit'gtlviltl tlill)('l.slittt;t' i 1l.ttt'ltllrl'

o;rrrSl:tttiittrlt.,
l,oltjcclu Svicuracu nlrcl korrjicottt l(:tt'l:t Srrrjclog oztt:ti'il:t it' ttrt
/,,r1r;rrl,, lr,ruri,tak plcS:rcliic, kriplirrnik:r i ttskot'o PtrSk:tt';r. SP;t
,,;,',lrl\i tarcio iz XVI. stoljcia trijurnl' jc pjcSlrk:r. N;t tttt'slioi slt';rtri
rtu
r.,1.,,,1,,,., janjidar uspostuvlju vlucl:tvintt vojttiklt lljc'I:rklr. lpltli,
trt:ttsP()t't'tliYrr
nf (.li;r ttstajc'vaina tursk;t k<lnjiclr splrhij:t, zltdr"tg()
t
Tapada.
r r.r t I r rr rinn konjicam
(losittt()
t i l:vropi sc clobti konji prodaju po cijcni zlitttt. Kltdlt
or I
gltt'tltt
I 53 I , stvllrit
r lr. J\,lr.rlici, ponovo clo5av$i ni vlast u [ircnci
.f (XX) l<<rnjanika, ta razmcLljiva vclidanstvcn()st 8a upr()plt5l:tr';t
Iiil;r
s1.':rniolska konjica je 1 5ti0. brzim naprcdovanjcm. lako osvr
kgtri;r
ncd6stat:rk
na
Zalitl
l',,r trrg;rl, ali sc voivocla ocl Albc odmah
, 1.,,1,i. lsta ncstasica vlada i u slijcdcicm stoljc(tt,'t.zt vt'iit'ttrr'
l,,rr,rl()rrskt)g, rata na primicr (l(140-1659), i z'a. tittlog, tt'rri:ttt;.r
rl,rrl,rvir.rc I-.,;u Xw, facla jc francuska vojska tr<l5ilir 2O.(XX) tkr
io (xx) I<rlr-rja na goclinu, koji su sc mogli nabaviti u inozctttslvtt,
rrr.ovisn() () tomc cla li jc godina bila losa ili dobra' Orglttlizrrtti;t
lr;rrrt'trskih crgela koju jc sprovco Lui XIV, s-istcmatski ktrPtrirr(r
nijc ukitttrlrr
,.rsltr5c u prigiji, Hofancliii, u l)anskoj, u llcrbcriji,55 XVlll. sltr
titav.
7.a
u
inozcmswu
konja
1,,,rr.t.lru nt ni']avkom
r

l;t't't'.\('

U Mandiurtji u XWII. sto$eeu: diulji konji buataju se la.sortt. kao u

a,rgentinskoj pcr,ntpi. Tako se opskrbljt{e cctrska konjicct. t/ Kin,i rtc
post(ii gotouo rtikctkcr,u ttzS4oj konja.. Muzaj Guirrtct. (Otisak Mrmcitt)

tt' t t I a

t,iicpi konji uzgaiali su sc u Napulju i Andaluziji: vcliki rrrrlrtr

l1.,l,i k,,riji, .r,oii Spinjolski konji (mjc5anci ara.pskog prtstttltrt t
,i,.,,,i,,1s(c kobil"j. e,fi nitk6 ih nijc m()!lao nabaviti,-titk tti prr
. ,1..,,,, r.lirtu,b., uliubrcnja napuljsftog t rritla ili kratja Sp:rpiolslit'
N,,r,,utr,r, krijumiarcnjc lc cvaltl na tlbjc stranc; na katltl'tlsli,;
dak riskirao bijcs inkvizicijc li('i(,;
1ir.:rnit'i ltassactu. cle ccrualls ic
U svak,m stuilrju, trclr:t lrilr
nadz.r.
1., lri. p.vjcrcn taj nc,bitan
dit
sc m()!lu imitti vt;rstili ;tgt'trli
,,,.1,,1r.i14i,t, kao m:irkiz ocl Mantovc,
'l'urskc
i sjcvcrnc Ali'ikt', z't
,,, irrr.:iiiu,rnjc trziSta u Kastilji i do
krrPovirru lijcpih konjlr, rasnih pltslt, s<lktll;t.57 Nittlvtljvotl:t lrts
l,rrlski, kg.icg str g;rlijti (iz rcrltr Svctog Stjcpltnit, ()stl()vllll()g l5tr.l)
('t'sttl ic i'initl ttslttgt: lrt'rllt'l'skitll lltrs;l
1i,,slrrilt' 1'"r'Mt'tlitt'l';lt'lLl'
sloljt'tltt vt'zt'
,1,,,,,, r,, lxrlilottt'tr tijt'llirll l<otliittr:t.58 K:ttl;t stt tr XVll'
-,r s;t.r,t:r.rt9rrr Ali.iliirnr post;rlt' l:rkIt', sit'vt't'ttolrli'it'ki lrt't lrt't rl't
l.,,rii , islir.t.lrrri . N,llr'st'ill('., l)r'ttl;tv;tli slt s('tt;t s;titttrtvittt.t tt
Itr.:rrrt;tit't,rr. Ilsliol o ttt' llrrlilt'sli;r, z;t vl;trl;tvittt' Ilcttt'ili;t Vlll, z;rtirtt

l'.'r,

ttt

lt

l rt't l,

It

I t'

/,\

lr

I I A,

I I I t',t,

I t. t A, I t

{t t I I t I

t t,

lrrancuska od Lrrj:r XIV. i Njt'rrr;r('krr, gtl;t'sc tr XVilr. sr.ljt.t:rr

mnozc crg,clc, pokusati uzgujuti tistokrvnc konjc, poi'cvsi s uv()znim arapskim konjima.te >Od njih sc (arapskih k<>nja) obja5njava Iluffon
dobivaju direktno ili posrcdno, najljcp5i -konji na
svijetu<<. Postcpcno su se pobolj5ale i rase na Zapadu. I povcdao
se broj stokc. Na podctku XVIII. stoljeia, austrijska konjica koja je
omoguiila sjajnc uspjehe princa Eugena protiv'furaka, rodena je
djelomidn o iz tog, napretka.

Usporedno s ovim naprctkom u uzgoju jahaiih konja za

konjicu na Zapadu, razvija sc upotreba radnih konja, neophodnih
za opskrbu vojske i transport dijclova artiljerije. 158d. vojska
vojvode odAlbc, koja je okupirala Portugal, brzonapreduje zahvaljujuii rekviriranju brojnih kola.6o Vei je u rujnu 1494. vojska
KarlavlII za(udlla stanovni5wo Italije svojim poljskim topniswom
kojega su dijelovi brzo naprcdovali, a vukli su ih, ne volovi, vei
veliki konji >>udc5cni na francuski nadin, bezrepai uSiju<.61Jedan
prirudnik iz vrcmen a Luja XIII62 nabra)a sve potreb no zapremje5tanje vojske od 20.000 ljudi, oprcmljene topni5tvom. Izmeclu
ostalog, tu je golem broj konja: za potrebe kuhinje, prtljagu i
posucla oficira, alat kovada, tesara, sanduke kirurga, ali prije svega
za dijclove topni5wa i municiju. Najveii topovi zahtrjevajubar 25
konja za vu(.enje samog topa, uz jo5 bar dvanaestak za barut i
kugle.
Otuda potreba zavelikim konjima sa sjevera, koji se sve vi5e
i:zvoze prema jugu. Milano ih kupuje od njemadkih trgovacave1
od podetka XW. stoljeia; Francuska od Zidovskih preprodava(aiz
MeEa; Languedoc ih dresira; u Francuskoj se ocrtavaju podrudja
uzgoja: Bretagne, Normandija (sajmiSte Guibray), Limousin, Ju-

r4...

Ne znamo da li je u XVI[. stoljeiu cijena konjima relatirmo

pala. Ipak, Ewopa je bila wlo dobro opskrbljena. U Engleskoj su
na podetku )cX. stoljeia kradljivci konja i njihovi jatacibili zasebna
dru5tvena kategorija. U Francuskoj, uodi Revolucije, Lavoisier
broji 3 milijuna goveda i 1,780.000 konja od kojih se 1,56O.00O
upotrebljava u zemljoradnji (malo viSe od 960.000 u krajevima
gdje se upotreblja_vaju samo konji, 600.000 ondje gdje posao
obavljaju i volovi).63 Tako je u Francuskoj od, 25 milijuna stu.rornika. U jednakim omjerima Ewopa bi raspolagala sa 14 milijuna
konja i 24milijuna volova. Toliko, da se upi5e u aktivu njene snagc.
U Ewopi va:Znu ulogu ima i mazga, u Spanjolskoj poljopriwcdi, u Langucdocu, i drugdje. Quiqucran dc Ilcaujcu govori,

t7l

.\I

r'ttlt' It'ItttIl'tt l : t'ttt I

t'ttt't,t1t

lt' l

r,tr'tt,

I tt t,t:I lt

Z;l sv(ljrr I,t'r)\,:lltSu, () ln;t/l'r:lnt.t ,,lioiilr t rit'tr:r t t'rlrl tt;trlttt;titt;r'

t'ijt.rrtr lionjlt,,('1 i lrrlzttltvltlrtt:i lrt oi ttt:tz13i i tttltzli;tt':t, lirt'l;tllit'rriilrrr
vilr llosltlvlr, jctlirrr lrovjt'stti(;tt'tlottosi ztrlilitr('ltli o t'ilttlovittt;l t'ltll
rr11rlskgg,Tivollt l)t'ov;tttst'rr XVll strtlit'tltr.('5 lltltiz;ttl, liol:t 1lt'olltzt'
pr.cko Alplr tck ncl<irrr llrivilcgir':rttittt llttlovittrt, kito ito it' llt't'ttttt't',
rlltrgi putgvi sluZc iskljtriivo z:l tt'llt'lsl)()l't lllllz!-llltllil; r.r Srtst'tt i
tlrrrgirtr postajanur 7.anlal.gc rr Alprttnlt, kltlc sc i':rk tltt srr tt'iivolittit'
,,vclikzt k<>la<. Mcdu rtstitlinr vltltrinr ptldrud'jirltlt ttzgoilt rtrazgi i
rnrrl{llraca sp<tmcnim<> It'ancuski l)tlit<lu.
Ncma grada koji nc ovisi o kon jima z:t svltkoclncvllu olrskt'lltt,
rrrurtra5njc vczc, k<>dijc, kola zaitnaimljivanjc. Oko l7tl9. rr l'ltriztt
irnrr oko 21.000 konja.66'l'tt jc n)asa k<lju trcba ncprcstilno obttltvl1;rri. Konvoji stalno pristiTu, >kola konja< kak<> kalu, tj. rcdovi otl
lro l0 do 72 Livotinia vczanih rcp<>vima jcdna za drugu, s poki.ivrrlcm na lcdima i prcgrad<)m sa svakc stranc, kao ncka vrst;t
rrosiljkc. Skupljali su ih kod Saint-Victora ili na brdu Sairrtc-

icncvitvc i dugo jc postojalo sajmistc konja u ulici Sirint Ilonor6.

(

lzur.cv ncdjeliom, kad su brodovi (galiotes i bacbots) (g:tliji, t' i skclc. - Prev.), nc uvijck sigurni, vozlli dangube do Sdvrcs:r ili
li.rirrl Olouda, Seina nijc sluZila z.aiavni transport, koji uostalorrt,
l:()t()vo nc postoji. Velika pomoi <lnima koji su lurili bila su kolrr
z,r izrlrjmljivanjc. Krajcm stoljcia gradom jc jurilo dvijc tisuCt'

l.lirrr;rvih fijakera kojc su vukli stari konji avor.lli su ih koi'ijrrii

)( )ll;ur1r jczlka, koji su svakog dana morali plaiati 20 soua >>7.1t Pt'itvlt
I
r l;r vozc po plodniku<<. U to vrijcmc su slavnc >p<ltc5k<lic I):trizlt,.,
r rrri 6 tomc imamo tisuiu konkrctnih d<>kaza. >Kad su lijlkt'r'i
>prilidno su p<lk<lrni;oko potlttt'
ncki l'}ariZanin
rr;rlrrstc<<
- kaic
su poganiji, na vcdcr su ncpodntl5ljivi<. I u odrcdcnc siltc, tlktl tlv;t
poslijc podnc, u vrijcmc vcdcrc, ncmoguic ih jc d<lbiti. >>Vi otvot'ilt'
vr.:rtlr lijakcr:r, drugzr osoba udini t<l ist<l s drugc stranc:; ()llll s('
l)()l)nc, vi sc p<>pnctc.'l'ada trcba iii kod kOnrcsltra (pOliciic) k0ii
t't. ocllr.ri:iti tk<t ic ostlrti<<. tJ taj s:rt molc sc vidjcti p<lzl:t(cn:t koi'ii:r
liojoj prijcdi put I'ijrrkcr sp()r() sc vukuCi isprcd njc, >s:tv ()tt'crln,
pr,,kr:ircrr izg,tircntlrl k<lltlrl i s d:rsk:tmlr unric:sto st:tkl:t<-('7
7.:rr-gllrvrri oclg<lvorni 7il ()v() zlrktld:ivlrnjc nijc s:llIl sl:ll'i l'ttt'ir,,
l:r rrrlr'Ztr rrskih rrli{'ic:r, 11r'stt) l)r('trl):tnilt prlj:rvirn ktr(:ttrl:t tr koiilttlr
sl gorttil:tirr ljrrtli, tittt viSt'it'l'st'l.trj XIV prolivio t'ltzvoitt gt'lttl;t
(rrlr:rzrrrrr i,r. 1672)lJ';ri l'irriz ic isti l<rto rt tlolr;r l.rri;r Xl. Niit'li tttrr
ltil;r polrt'lrtt:r li:rtlrklizttt;t lioi;r lli g:r st';tvtlil;t slt zt'tttlitlrtt, lr koirr it'
7;1 f ,rrrrrlrln lrtr'rlst.rvli;ro ltttz;tt'it, lb6(t,:t Z;t l.is;tllr)rl l)()ll('s i/. 17\\'l

,l I

rt't t 1r

ltl ttt k t ; l : t't t t'l rtt t't'11l lt' I

I

tttt' tt t I t t14t fu t

'l';r zlrrrris.to

it'tlol;tlil:t St:lr.tstit'tt;t Nlt't't'it't';t li;ttl;t,51)oltlillitl(ii ,,ttt'iz

lrjt'2ttr),( illliil('ttit' l)ltt'izlt tlo liuit'g t:t'tlotri it'tlrrog tlittt;t, H()\1()l'i (,
l.is;rlrr)ltu, l)l'()slt'illl()tlt i t'trzttottt Ul';l(ltl, g(lit'stl ltilt'tlr,\'()lill('ll'i
llitrll('tl1 syrrit.>ito jt'litrtlslia t'uk:t v('(1 ()(l:lvlt() lt't'ltltl:t sl'ttSiti (...)
( lnrtl s(' l)()clig,1t() t'ilsl(()ilttl i tlivlttt<.('8

St Lourent

s/M

Vt'rstrillt's i tllllrll!1, tlg,()(ll)ii(' jtrt't'l<ol;r l<oilr

vul(u n('ntilosrclt:o g()ltictli ltll'Sitvi l<orrji >s kojilr sc t'ijt'cli /1rtti<,
I r I srr ,llijcsni<. tJostltlotn, >Vct'sltillcs jc zcrltljlr kon j:t<. >l(lrzliktr jtr
s(' rn('(lus()l)n() ka<l i stlln()vnici !y,ldll: ncki dcllcli, trhr;tn.iclti,
rlolrro odjcvcni (...), a drugi (...) tulna izg,lcd:t, v<\7,c1i silm() clvorslit' slrrgc ili provincijalcc...<('e
l'r'izor bi bi<l isti u l)ctrt)l4radu, Loncl<lnu. I)ovoljno jc slijccliti
rlnt'vrrik promcnad:r i voln.ii Srtmuclit l)cpysa u iznajmljcnirn k<t('ij;rrrr;r z:r vrijcmc Karla II. Kasnijc ic scbi priu5tio rasko5 vlastitc
Nrr lttrtr-r i't.1,;rri't.uz:t

For
aaaaaaaairy.
aaaaaaaaoaaa

Fooooooorooooooo
roooooorooo|,Jqpcyro
............
r.4.
oaaaaaaaaaaaaoaaa

............q..

aaaaaaaaaoaaaaaa

ii!!iillfi{r:l?j&i!::

aooaaaaaaaaa
aaaaFaaaa

Le Pellerin

liot'ijc.

jc zamisliti Sttt su zn,taili problcmi transporta i rolr;r i

osolr;1. Svi su gradovi puni staja. Prltkivad ima svoju radi<lnicrt
()r\,()r'('nu prcma ulici: tt> jc p<lrrtaltl kao danas garn7-a.'l'ak<lclcr'
1('nr()irr-ro z.ab<>raviti na pr()blcm opskrbc sa zobi, jcdmtlm, sl:t1r( )nl, siicnom. U Parizu, >tkt> nc v()li osictiti miris tck poktl5cngg
pi5c 17tttt.
srjt'rur, t;ri nc poznaic najljcp5i mcdu mirisima;
'l'cSkO

Ste Pozon

Sadriaj mjerice zobi na citiranom mjestu

(po pariikoj mjerici)

' Saiam
O Va2an sajam
zemlje uz pomoi konjske snage

o
O
O

ivolova

konia

\\\\'\\N

Podrudje uzgoia

::::::

Podrudje obradivanja

':':':

Podrud;e obradivanja zemlje uzpomoi konja

23. UZGOJ KONJA U TMNCUSKOJ U

XUrr.

3
5
7

st.ll:rt'i. I jcrlnlr slil<:r iz Ntit'trllt'r'g:l l)()k:lzuic n:ttrt ptttttitt(t'g,lt'govt':t

Loji rr;r kolit'int:t trutli sl;ttrttt pott't'lrnrr g,r:rclskittl st:tilllr):1.

STOTJEaU

opaska:1'podfudjagdjeseu:'-gajaju-konji; 2.priblii-negnnicesieveroisroka,zcnrl;c6rv6rcnihp.lja,
trogodisnicg plo<lorcda, velikih trzi5ta zohi i ilominaninc uporrchc rarlnih
kon;a. ()va rlvu Jrorlr.rrtyjrr
su i;rsno otlvojcna ali ima prc'tljcl:r grlic st' uzujirnrno pokrivirlu
il.,
f

sieveroistoka frt:rncuskc, polia sc tigl.vrr.nr.irr;rrtrrlrr r.rl,rvJk.,,',r

Provansa, rlio I:rrrgrrrrlocir i I );rrrpltirr<iir.
176

nrr,n..,

'r,-,.iii,,,'jr,',1,,,
rr,;;;:8,;;;:i;,;;.i.r.i

tko v()li tai miris ncka ide dva puta tjcdntr

Stillrslicn Mcrcicr
l)r'('n'[l l)uklcnim vratima (<lna sc danas nalazc iuLno od trgil
l)r'rrlcrt-ltochcrcau). Ondjc sc nalazc dugi rcdovi kola prc:t()\':u'('nil) sijcnom: dckaju na kupcc. (...) Ondjc dobavljati lirnli z;t
rzrr:rirrrljivanjc kodija ispituju ktrkvoiu bilja;oni <>djcdnorn istrgtltt
i,.rltrr sijcna, pipaju ga, miriSu,'Lvittu.'l'tl su ku5ati za ktlnjc (iosportt' N'l:rrkizc<.70 Ali glavni opskrbni put ostaic Scina. Ilil:r jt: to
l;rrl:r rurtovarcna sijcn<tm ktlja sa z piililll2tl. travnja'l71tt. i pt'ist.r jrrr(i ispod luk<>va >l)ctit l)<tnt:t<< zir2liilit kuic na nicmu isusjctltrt'
zlir';rtlc.7l tJ L<lnd<)nu sc sijcntl kup<>val<l na trgu, uprllv() izv:trt
,'urt'tlt'<< (gr;rdsk:r mitnicir) Whitcchapcla. Isto k:ro i u Augslltrrgtt,
;rlio jt'strcliti prcm,t vclikont pl:rtnu kojc prcdst:tvlj;r tctiri gotliSnlrr
rlolr:r, nit trZnici l'crl:tcltpllrtz u XVl. stoljciu: u listttpitcltr vitlitttrr
rrsirrr tlivlj:ri'i i zlrlihil (ll'v;l 7;t /.itr1u i gorrtilc siicn;r koit: tloltost'

ir(1. ) Izvirr
rr k,rr.isr ,r,,z1ii,

ictt t t t trtl lln

tt t

I t'l

/,\

t t' tt

k t t t tr t t t t l'

It

I r t.l

HidrauLicki motot'i,
eolski motori
DoLivljava li Zapad svoju pnu mehanitku revoluciju u XI, XII. i
)ilII. stoljeiu? Pod tim podrazumijevamo zajcdni5tvo promjcna

izananih sve veiim brojem mlinova na vodu i vjetar. Ovi >prvobitni motori<< bez sumnje su slabe snagc, od 2 do 5 KS za vodenicu,T2
ponekad 5, a najvi5e desetza krila vjetrenjade. Ali u ekonomiji koja
oskudijeva energijom oni su znatno poveianje. Oni su igrali iztrjesnu ulogu u prvom raimoju Ewopc.
Kao starija, vodenica je mnogo vainija od vjctrcnjade. Ona ne
ovisi o hirovima vjctra, vci o vodi koja je svakako manje iudljiva.
Upotrcba ioj jc rasprostranjenija jer je starija, zbog obilja rijeka i
potoka, stajaiih voda, kanala, koji mogu pokretati kotade sa Lljebastim ili ravnim lopaticama. Nc zaboraimo izrarmu upotrebu
rijedne struje kod lacla-mlinova u Parizu, na Seini, u Toulouseu,
na Garonni, itd. Takoclcr nemojmo zaboravin snagu morskih
mijena, desto upotrebljavanu u islamu kaoinaZapadu. iaki onclje
gdjc je neznatna. U vcnccijanskoj laguni ncki francuski putnik
(1533) odu5evljcn jc jedinim vodenim mlinom koji se moievidjeti
na otoku Murano, a koji pokrcie >>morskavoda kad raste i pada<<.73
Prvi mlin na vodu bio je vodoravan, neka wsta elementarne
turbine: ponekad sezovegt"dkl mlin (er sc pojavio u staroj Grdkoj)
ili ska.ndirur.uski (cr se dugo zadrZao u SkandinayijD.Ali jednako
bi se mogao nazvatr kincskim, korzikanskim, ili brazilskim, ili
japanskim, ili s otodjaFiro| ili iz centralnc Azije, jer vodeni kotad
se svagdje okrcic, ovisno o sludaju, sve do XVIII. ili )O(. stoljeia,
vodoravno razwjajuii elementarnu snagu koja sporo pokreie
mlinski kamcn.'Nc trcba sc duditi, ako ove primitivne kotade
susrcicmo u ie5kojjo5 u XV. stoljciu ili u Rumunjskoj oko 1850.
U blizini Berchtcsgadena mlinovi s kotadem s rar,rrim lopaticama
ovog tipa, radili su sve do 1920.
>Genijalan<( pothvat bio je postavlianje kotada u okomit poloiaj a osfrrarili su ga rimski inien)eri u prvom stoljeiu prije na5c
ere. Gibanje koje prenosi zupdanik postat ie dakle, vodora'rmo, za
finalno opsluZivanje mlinskog kamena koji ie se tako okrctati pct
puta brile od pogonskog kotada; tako nastaje umnoZavanjc. Ovi
prvi motori nisu uvijck bili rudimcntarni. U blizini Arlcsa, u
Ilarbcgalu, arhcol<>zi su otkrili z.adivljujudc rimskc insurl:rcijc,
178

.l ! n'

tt

1,, t ( l

rrt

k.

: I : t't r t'l r,t,',',ql

lt

tt r

!tt

Itr

t'.r1i, lt

jr.tllrrr;rlo,t'rltrltt tlrtzi otl lO I'rlr, ',1lotl lrolistlottl vrltlollt", I ll'l

Irit.govrr lir-;rjtr ltl l<ot;ri.;r tr sli;t.tlrr, lrllrvi st't'iislii tttotot'.
t1l;tl<, ttv:t l<itstttt t'itltsl<lt ()t)l'('lll:l rlgt'lttti('t'tt:t it'tl:l ttt'liolilitl
grptl;rri'jtt c:lt'stvtl isltrli it'tlirlo z:t tttllcvt'trft'lit:r. Ali rt'volrrtii:t orl
Xll. i Xlll. sttlljci:r nc nrnoli sllrn() voclcnt: kotltic, ottlt ittt pt'oSit'trit'
rrp6tr-r.ltu. (listcrciti su ih rusl;r'ostrtttjivttli islovt'ctrtctlo k;ttl i svoit'

Nt,ttltlitttr ltrlltrz tttlltttt s t,ttrlttfttt,ttlttt ktllrt<tt'rtt, tt tlttsltt kttsttttttt t'rtz

,lttltlf tt 11.i.;tt1. All nttli sc tt tttlltttt l.z (.'rikc,.qr/7rr srr tlttgtt ztttlrirttt
t,tttltrfttt,ll sttsltttt (ttsltrtn'tlltt's llrtstnt<'l.ittttt.f ruttrt ttskr ltiltll.lt', ltrlltt
:ttttttf iilrt, lll, yl .5,.titllr lt,A:rtlrti t,t,t'ttlttttrll). (l\tktttttt'ttl ttttlttttr)
t "t

:r't't t t t tt t I I lrr t, t. I t, I

.\ t t'

t t A,

ttt

,flt'tttlr trlntlkrt: I :ttttrl ettrt'gllt' I tttt'lttl trt'lill'

tt, t t t t I' I t I t t I t t I I t r

tlt. Ilr)1ll(,(.()rlr'1. olio IJl5 S izvrtttt't'tlttittt t'ltzvrtit'ltl t'tttlltt'slvil tl

XV. slpljt,t'rt, n:rllit'gtii tltlittovi t':ttlt' z;t t'tttlttil<t': vitllr zlt tlizltttit'
kgS;tt':t s t'tttltlttt (i z;t lrovt'ltlrti llrlltt't't), stt:titti stroit'vi zlt zl'ltt't'ttit'
g:rlcpij:r ili llrrrrrl;trnjc votlc llotttoitt clolltlllt, sistt'ttl kot'il;t, ili t":rli
rrsisnr: pulnllc:, piltttsk:r trticst;t s kojih jc, ttz potttoC lroltrgt', lll()Hllt,c pokrctirti vci slolcr-rc nrcllrnizrrtc ikoji (c oslitti g,olovo l)('l)l'()
nrijcnjcni svc do XVlll. sttlljcClt, pit tltk icltrlc. ()vi i'rrtlt'stti
rnr:hltnizmi (golcmi kot:rii koii ponckad doscZu ido lO tttc'lrtt'lt tt
tt cljcltr l)r t't'
1rr.rrr.l.icru)
'trtt,Itlliccr, pojavljuju sc nil vrlo lijcpirn bitkrorczitrtlt pt'ctltotltt:t
Gcorga Agrictllc (llascl, I556) kojc slrlirnlt
tljr:l:r iznoscii ih na svjctlo dana.
Kocl pila, batova za ,>valjzrnjc<, tladnih mrtljcva i kovild'l<ilr
rrrir:hova problcm sc sastojat) u prcwaranju krulnog, gibirniit tr

Stct <>moguiujc uptltrcbu grcbcnrtst()!.1, vrlttiIll.

mchanizmima mogla bi sc n:rpis:tti i'il;tvrt
prcnosnim
potrcbnim
jc.
Ztr nas jc zadudno Sto jc drvo omoguiilo
krrlig:r, i napisana
rr;rjskrlcnija rjcscnja. Mcdutim, ova mchanidka rcmck-djclir zl
suvr'(:mcnika ni izdalcka nisu bila blisko p<>znatipriz<>r. Ako itlt st'
gni sc tudc, divc im sc, m:tk:tt'isit
1r1rr2i prilika da ih vidc,
prclauiJuru nlt ptrltr z;l
liarth6l6myJoly
z,rli;rsnjcnjcm. Kada 1603.
(,r.rrr.vLr, na jczeru Silan, u dolini Ncyrollcs, primjc(ujc nrlitrovt'
hr I ji olrraduju >>drvo bora i jclc k<ljc bacaju s vrha strmih pl:ttrittil;
r() sU ltlalcni urcdaji koji samo jcdnim kotadcm Sto ga pokrc(t'
vorl;r vr5c vi5e pokrcta odtlzgo prcma doljc i u suprotnom strljt't'tt
(l() sg 6ni kojc vr$i pila), dtlk drvo sam() idc ispt>d njc u ritttltt tt
lioit.rn racli, (...) i drugo dcblo d<>lazi na micsto u takvom rcdu kltrr
r l;r g;r jc postavila ljudska rukarr.14 odiglcdno jc, da jc to bio Jrrizor'
s;rsvirrr ncuobidajcn i dost<>jan putnog izvic{taia.
[.] rncc]uvrcmcnu, mlin jc postzto univcrzaln<) <lrudc, tltktl tllt
:.,. sv:rgc,ljc impcrativng n;rmcic snaS:r rijcka, bcz obzira cllr li it'
Ir()tl)un() isk<lriStcna ili nc. >lndustrijski< gradtlvi (a koji g,t'lttl trr
i',1,:i,y pritagoduju sc rijcdninr tokr>vinra, priblilavaju im sc, krott'
vorlt,ntr struju, djclontidntl p<lprim:rju oblik Vcnccijc, bar dtrl triirr
jc'l'rtlycs; llirr*lt'
r l r d.t.tiri jtr k:rraktcristidnih ulicit.'l'ipitan sludaj
l)rrt' jo$ r-rvijck im:t IJlicu kol:trlt sa skrcnutirn <ldvojktlttt svttit'
rrit.lit.; (lhiilons, grad suknltrlt, utinio jc isto s M:trntlttt (rrlr kojoi
sr.r;rlltzi tlr()sr nazv:rn l'ct trtlinovtt) i llcirns s Vcstotrl; (lolttt:tt's
lll6rrr; 'l'grrlogst's (ilrronrrorrr, koirt jt'vrltl t':tt't<t ivrltt tltlgtl ttosil:l
llolrr,,nrlirrovlt tlttl:t,,,, tj. lxrrki s kolltd'itttlr tr rijt't'i; l't'ltg, lioii st'
:,rrrir.sti9 tyt yiSt'oktrl<;t [\loltlltvc. Ntirrrllt't'g it', z:rllv:rlittirttli l't'14ttil
/1, 11o11;ro irrr;tli svojt'nlll()Holrt'oint'liol;td't'tltlltl:lt'gr';trlsliilr zirlitt:t

;rttcrnlrtivn<l gibanjc,
()

Melsanizarn uodenice (1607): odliian. je prikaz trarxsfonnacije okontitog gibarfia kotaia u uodorauno gibanje irur{a (otkri6e koje je lt totll
razdob$u stctro ueC nekoliko stoljeCa). Izuadak iz knjige V. Zonce:
Nuovo tcatro cli machine. (Otisak Il. N.)

kovadnicc u Francuskoj, Engleskoj, Danskoj. Pro5la su stoljeia:

vi5c nema scla u Elropi, od atlantske obale do Moskovske Rusije,
koje ncma svog mlinara i kotad koji pokreie vodena struja, osim
ako kanalizaciia ne dovodi vodu koso.
Upotrcba kotada na vodcni pogon postala je mnogostruka;
on pokreic bat drobilice rudade, tc5ki tladni malj koji udara teljczo
zakovanje, goleme batove u valjaonicama sukna, mijehovc kovadnica. Takoder i pumpe, 'Zrvnje za oStrenjc n<>ieva, za Stavljcnjc
koZe i, kao posljcdnje nastale: mijcSalice za priprcmanjc lbukc.
Dodajmo i mchanidkc pilc kojc sc javljaju vci od Xlll. stoljci:r, 5ro
d<rkazujc <>naj crtcl z,natii.cljnog >inicnjcnr< k:rklrv jt: bio Villlrrrl
lt;( )

;tt'n u nd lln t u t I cl

/,\

k I t t x'

ih sc okrctakr jo5 1900). [J l)arizu i oko n jcg:r

jc
pomoi nudilo dvadcsctak vjctrcnjata, ali i ut prctp()stavku da
ih atmosfcrske prilike nisu zaustavljale nijedan dan u godini, onc
nisu mogle opskrbiti grad niti jednom dvadesetinom kolidine
bra5na koju su tro5ili pari5ki pekari. l.2OO mlinova na vodu (veiim
dijclclm odredeni za mlinarswo) radili su duZ Seine, Oise, Marne
i drugih manjih rijcka, kao Sto su Yvctte i Bidvre (gdjc je 7667.
osnovana kraljcvska radionica Gobelina). Male rijeke, naravno,
imaju prednost da se zimi vrlo rijctko zamrzavajt.
Da li zauze(e mlinova od strane gradova predstavlja dugu
etapu? U svojoj jo5 neobjavljcnoj tezi l(obcrt Philippe pokazuje
prethodnu fazu, prvo Sirenje mlinova koji su podizani, prema
pravilima koje nameie voda za upotrebu, u polju, u blizini seli u
kojima se tako smjestila encrgija, i to za buduia stoljeia. Mlin,
prvcnstvcno namijcnjcn mljevcnju Lita, postao jc osnorrni instrument ulctsteoske ekonondje. Mastelin je taj koji odluduje o njegovoj izgradnji, kupuje mlinski kamen, isporuduje drvo, kamen;
seljaci daju rad. Vlastcoska ckonomija sastoji se od niza osnormih
jcdinica koje su same scbi dostatne. Ali ekonomija razmjene,
koncentrirajuii robu i dijclcii jc, radi za gradove i teZi gradovima
i ona je ta koja ie nametnuti svoj sistem preda5njem i stvorit ic
nove mlinol,c odgovaraju(i na njihovc mnogostruke potrebe.Ts
Najzad, mlin je i svojcwsna standardna mjera energctske
opreme prcdindu strij skc Iivrop c. Poslu Saj m o r a:zmllljan j e j ednog
lijednika-putnika, Vcstfalca Kimpfcra koji, odmarajuii se 1690. na
nekom manjcm otoku Sijamskog zaljcva,icliprikazati snagu rijednog toka: dosta obilan, kaLe, dapokrene tri mlina.76 Krajem XVIII.
stoljeia u Galiciji koja je postala austrijska, za 2.OOO kvadratnih
milja i 2 milijuna stanovnika, statistika iznosi 5.243 vodenice (a
samo \2vjetrenjada). Na prvi pogled radi se o izvanrednom broju,
ali Dontesda.y Book 1086. biljeii 5.624 mlina za samo 3.000
zajednica juino od Severnai'lrenta,77 i dovoljno je obratitipaLnju
na bcskraj malih kotada vidljivih na tolikim slikama, crteLima,
gradskim planovima, dabi se shvatilo koliko je mlin op(apojava.
U svakom sludaju, ako je omjer vodenica i stanorzni5wa bio svagdje
jednak kao u Poljskoj, treba ih radunati 60.000 u Francuskoj,Ts oko
500.000 do 600.000 u Ewopi, uodi industrijske revolucije.
U wlo detaljnom i, po mom mi5ljenju, briljantnom dlanku,
kakav jc klasidan tlanak o vodcnicama Marca Illocha, Lazl<t Makkai, potvrclujc ovc brojkc: >500.000 do 600.000 mlinova, Sto jc
jcdnako snazi od milijr.rn i pr>l ili 3 milijun:r konjskih sna!{il<<.

i u bliloj okolici

J,YJ

( I tiO

Itntllc

u t k k k t I t t l I t't'

tehnlh*r iewn'l

eneryallo

I nutultttyll

otl lrirvrt'zl; tlitttettzlftr kolitt*il (2 tlo.l ttt tt

pr.9lrjr.r.tr) i lrroj:r lljr.hlrstilr i t':rvrtilt logltttit'lt .(to ih otti trttst' (tl
irrrrsii.k, tlvitclcsc'tak); kotii'irrc lrritstrll kojlr sc. tlollif c zlt ictl:ttl s:tl
igllit'n9 2t) kg n:t jc:clittr irvlrrrj); llrojlt kot:tC':t koje itttlt sv:rki ttllltt
(1,2 ili viSc); usporcclujtt(i nrtintlvc cvropsktlg istoklt izitpittllt'
trglirvnom slitnc, ltitr kird sc r;tdi o mlintlvirnit zll '),iUt; i llot()v()
l(lrt*rrn:ro je 1xr('t.vli

st:ilnog omjcra izmcclu broja vtldcnica i stitnt>vni$tvir (u llrosjcku

I:29, nzt osnovi prcciznih p<ldataka). Ako bi llrtli rnlinovlt ili tlell'
ljirrir pog<>nskih k<>tada rasli u ritrru stan<lvni5tva, izmcclr'r Xll. i
XVlll: sioljcda bi doslo do udvostrutcnja pogonskc oprcrnc. Il
rurd'r:tu, svako sclo ima svoj mlin. Ondic gdiczbogncdostittka vicrit
ili tckudih voda, kao u madZarskoj ravnici, taj mlin nc molc uviJck

l'lrtrctt.ftt<':tt, l)t'ttt,tttt n'zltttr<'tttt s.latlttltt

('l t t t t.1,, ( l;ttl t t.l ctt t t llt tt rlt ltt')

tt crkt,l

Lz XIV.

slttllc(tt. ll4ttut

Itemtancl llraudel

tt'uhtu,v wahlclul4llco

Stretllc tohnth* lmorl muAllo

I tsotelurylle

biti na vodcni p()g,on, zarnjcnjujc ga nrlin koji pttkrcCu konji ili tak
ljudi'ze
Vjcrenjada se pojavljujc mnogo kasnijc od vodcnicc. Judcr
se vjerovalo da potjede iz Kine; mnogo je vjerojatnijc da jc stigla s
visoravni Irana ili Tibeta.
U Iranu se mlinovi okreiu vjcrojatno od VII. stoljeia nove
ere, sigurno od IX. stoljcia, a pokreiu ih okomita jedra napeta na
kotadu koji se pomidc vodorarmo. Gibanje tog kotada prenosi se
na sredi5nju osovinu i pokreie mlinski kamen zamljevenjezrnja.
Ni5ta jcdnostavnije: mlin nijc potrebno usmjeravati, on se uvijek
nalazi u struji vietra. Druga prednost: vezaizmedu gibanja vjetrenjade i mlinskog kamena ne zahttjeva nikakav prenosni mehanizam. Uistinu, kod mlina zaiito problem je uvijek kako pokrenuti
kamen koji se okrcie vodoravno , ntola uet"satilis, i koji drobi zrno
na nepomidnom kamenu smje5tenom ispod prvoga. Ove mlinove
su u Kinu i na Mediteran navodno donijcli muslimani. Tarragona,
na krajnjem sjcvcru muslimanske Spanjolske, imala je vjetrenjade
vjerojatnovci uX. stoljciu.soAlimi neznamo kako su sepokretale.
Jer veliki podvig na Zapadu, za razllku od onog Sto se dogodilo u Kini, gdje se mlin stoljciima okreievodorarmo, jepreobrazba vjctrenjade u kotad postavljen u okomit poloLaj, po uzoru na
ono 5to se dogodilo s vodenicama. InZenjeri kaiu da je modifikacija bila genijalna, snaga zn tno poveiana. I ovaj novi model
mlina, sam po sebi pronalazak, Sirio se kriianskim svijetom.
Statuti iz Arlesa govore o njegovoj prisutnosti u )(II. stoljeiu.
U isto wijeme nalazimo ga u Engleskoj i Flandriji. U )ilI. stoljeiu
prihvatila ga je ditava Francuska. U KV. stoljeiu je u Poljskoj i vei
u Moskovskoj Rusiji, jer su ga onamo donijeli Nijemci. Mala
pojedinost: kriZari nisu na5li vjctrenjada u Siriji, kako se govorilo,
vei su ih onamo donijeli.sl Razila:Zenja su brojna, ali opienito je
sjeverna Ewopa bila naprednija od juZne. Tako su vjetrenjade
stigle kasno u neka podrudja Spanjolske, narodito u Manchu; stoga
je, kako kaZe neki povjesnidar, razumljiv uZas Don Quijotea: ovi
veliki monstrumi za njega su dudo nevideno. To ne wijedi za
Italiju: 1319. u DanteovomPa.klu Sotona Siri svoje beskrajne ruke
>>cor?Le un molin che il usnto gira.< (kao mlin koji vjetar okreie
Prev.).82

Vjetrenjada je skuplja za odriavanje od svoje posestrim e, i za

isti rad, narodito u mlinarswu. Ali ima druge namjcnc. Najvcda jc
uloga Wipmolend. uNizozemskoj od XV. stoljcda (i jo5 viSc nak<>n
1600) da pokrcie sistcm korita pomoCu koiih sc isu5ujc r.cmlja
.384

,\lntfcttl l ztrltirtttlt:l txl clrtrtt: ttt,tt.l $tlctttl. kettttt.lc kuucz kttll stt lnntlrut
lxtkn,lttltt lrl <\ot4cku. (l.l<:l.rtltlldsltllr, l)t'ttlst.ltcs Mttstttttt, Miittclxtt)

llj{

I ;c t.t t t t t t t

tt

trt

I r,

l,/

.\ I t' t t l,' t t t

t't,

l,

!t

Itt

tt

t t,

Vjetrenja,ia s urlo ,rcobiAlinL jedrhrta, kcla se okreiu oko okornite

osouhrc i nikacl ilt rrc treba usntjerauati. Prornjerut srniera SEibania
ouclje je sltprotna nego kocl uoclenice: u poietku aodorauno, orto 't'tct,
kraju trtokrete olaotniti kotat sa ifi'ebifitna koji douocle uodu (racli se
o uredaju za clretrcrilr ttctiirtjertom 1652. za engleski Fens). I lolantlski
ntlhtoui intaju cluostruki pnjettos gibartia: okonfito (ocl gibcutia.iedara), uodoraurto zbog gibanjct koje prertosi srecliirtie jeclro i portouo
okonr,ito zbog kotctict, za purtxpalie. (crtei W. BlitLta, T'he lJnglish
Improvcr improvccl, Lottclon 1652) (Fototeka A. Colht)

odbacujuii vodu u kanalc.sl Ona ie tako biti iedno od oruda za

strpljivo osvajanjc zemlje u Nizozemskoj, iza nasipa protiv mora i
duZ onih jczera Sto su nastaler na trcseti5tima, u proSlosti prcviSc
iskori5tavanim. J oS j edan r azlc>g zb og k<>jcg j e N izozc m s k :t d t I m <l vina vjetrcnjada: ona sc nalazi u srcdi5tu vclikog pr()st()r:l kojirn
vladaju stalni z.npadni vjctr<tvi, ocl Atllrntiklr tlo lllrltikir.
,,\'6

,l

twt la I rl

tt I kr

; t,t

tt'l rttt,t'gl lt

I tttt,

Itt

I t t t'1il

l'r'r'rllrilrro,r'l rrrlirr:'lii rrt crl,ri s(' ()ltt ctit' olirl svojc ori li;rlio lri
rlovt'o Ir'il;r rr srrricr vjclr';rlsl(]ll;r sc rr llt't'llrgtti rrrlitrovi li;rr';rlilt'r'is
lit'rrrr rurzivlitt t:ltuttlclict's. (',itltv tttlitt tttottlir';ttr jt' rur st't'rliirrii
j:rrlrol ;r orijt'rrl:rt'irlrrrl t'rrtlo ontogrrtrrrjc tlit srr r'itltv rrrt'tt;ri olirt'trt'.
l*.rrl<o l<r'il:r irrr;rjtr lrrc'rlnosl tl:r st'rt:tl:rzt'Sto jc viSt'rrrogrrt't'izrurrl
tllr, tllr lri zrrhv:rtillr ito sn:riniji vjt'lrrr', lrrclurrriz;rnr zrrpt';rrrili:r i
rrrlirrskih kirnrc:nov:t nitlitzi sc nir viScttr dijclu konstrtrl<t'ijr' (oturl
potrt'lla za urcdujcrn koji diTc vrcic). Mul:r pojctlirrost: osovin;r
lirillr nikitd nijc stroll,o v()d()ravnlt, n:tgilt sc odt'cclttjc po isl<rrstvrr.
Slrt'rrrc (k;ro llarncllijcvc, l5{Jfl) i joS postojcii rnlinovi ornogrrrlrrjrr
r':rzrrrnijcv:rnjc ovih jcdnostrtvnih mch:rnir.1rfi1lr: tr:tnsrnisiju gilr:rrrj:r, sistcrnc kodcnja, m<>guinost da sc samo jcdan srcdiinji prrr'
li;rrrrcnov:r zamijcni s dv:r pobodna...
'l'ck malo slolcnijc bilo bi <>bjasniti rad jcdnog,Wiltrtrolcttrr
Itoji svoju pokrctadku snzlgu uzima na gornjcm clijclu ntlirut i
lrrcnosi jc na osnovu, onamo gdjc radi sistcm korita koji igra utogrr
l)unlpc. l'<>g<>n sc prcnosi prcko srcdiSnjcg jarbola p<tmo(u >os()virrc<. ()tucl nastaju tc5koic, iako nc ncprcmostivc, kada sc Wilttttttlatt p()vrcmcno prcurcdujc z.a mljcvcnjc zrna.
l)<lsta rano, sigurno u XVI. stoljciu, zahvaljujuii hol:rndskirn
irr7cnjcrima, rasprostranjujc sc mlin s tornjem: gornji dir> kottstrukciic, jcdini pokrctan, dovoljan jc za pokrctanjc krila. 'l'cSko(rr
yt' ktrcl takvih mlinova, kojc ponckad nazivaju >ko5uljastirn< (jcr'
izrl:rlck:r p<ldsjciaju na scljaka odjcvcnog u ko5ulju) u totnc rl:t
z;rlrvrrljuju(i drvcnim koturaljkama <>lak5avaju gibanjc >>kalotc< rr;r
rri'vrIicnom dijclu mlina. I'roblcmi kojc trcba rijc5iti u unutr:r$rriosti ()staiu isti: upravljanjc, zaustavljanjc gibanja krila, mancvt'ir';rrr jt: njilr<rvim lljcbastim lr>paticitma, <>rganizacija,vc( <>d mlinskt:
lrrrS:u'r', pol:rkog silaZcnja r.rn't k<>jc prola.ti kroz >orvt>r< g,ornjcpS
zrvrrjlr lioji sc <>krcic, tc, ()snovni problcm, prc<lkrctanjc gillrrrrjrr
l,ojt's pornoiu zr-lpi:rnika morit pro(i <ld ok<lmitc ravninc krilit rlo
vr rt lr rr':rvl'rc r:tvni nc'i.rvnjcvtt.
()gr(t'nito, vcliki nrrprcd;rk prcdst:tvli:rlo jc: otkriit' cl:t s;tttto
l>cr. ttbzir;t da li sc r;ttli o vorlt'tt ici
;t'r lirn nl( )t( )r, silrr)() jcrtrtn kot;ri'
*gillrrrr.ic
nrt viSr: ot'rrttlt: ttt' jt'tl:ttt
1li vjclrt'nj;rr":i
rrrolc'prcnositi
Lilnr('n vctt rlv;r ili tri; rrt' jctlrt:r llil:r vci pila itlirt':ni rn:rlj; ttt' jt'tlrtrt
lr;rl vcti('ilrrv rriz, k:to n;t ()ll()rIl ttt'ollii'nottt ttttttlt'ltt (rr'l'iroltr)lioii
,,rlrrrl i,,'),ilo rnrrie'slo rl;r gl ttrt'ljt'ttt (t:tko ukt'trlltto stttljt'v('t)rt zrn;l
:.lrrzc zlr lrriprcnr;trti<'irtlr'13t':tlttog lit'trlr;t, r,iit'lrog:td'r'ttr'trio li,t'rtlt;r),

\'t't tt t t r I
r

l,'t t,

tt

l.'l /,\

t t' t t

l: t t r tv t t't t l"

tItr

I i tI i t

r'

Jedro: slucaj
europskog brodoulja
Ovdje ncicmo iznositi titavu problcmatiku jcdrila brodova, vci
iemo zamisliti encrgiju koju jedra stavljaju u sluZbu ljudi, jcdan
od najmoinijih pogona koia su im na raspolaganiu. Primjcr Evrope postavlja se bez greske. Oko 1600. ona ima u sluZbi 600.000
do 700.000 tonatrgovadkih brodova, ata je brojka danauzogradu,
najuiie kcto red ueliiine. Ili, po jednoj ozblljnoj statistici, nadinjenoj u Francuskoj oko 1786-87, ova ewopska flota uodi Revolucijc clostigla je 3,372.O29 tona:86 niena velidina se u dva stoljeia
moLda upeterostrudila. Uz ti putovanja godi5nje u prosicku,
znadilo bi to promet od 10,000.000 tona, kakav ima jedna velika
luka danas.
,Nli iz ovih brojki mi ne moZemo odrcditi snagu motora na
vjctar koji su taj tcret prcnosili, s rclativnom sigurnoSiu kao kad
bi se radilo o terctnoj floti na paru. Todno jc da se procjenjuje da
jc oko L84O, kad su koegzistirale lade na jedra i na paru, za iednaku
tonaZu parna lada sluZila kao otprilike 5 jedreniaka. Ewopska
parna flota predstavlja dakle 600.000 do 700.000 tona tcretfl, ili
bar njihov ckvivalcnt, i mi moZemo poku5ati odrediti broj (koji
nikako nc mora biti todan) izmcclu 150.000 i 233.000 KS, ovisno
o tome da li sc oko 1840. snaga potrebna za pokrctanje jedne
morske tone procjenjuje na trciinu ili denrtinu konjske snage.
Ako bi se radunale ratne flote, ovu brojku bi trcbalo znatno
uveiati.sT

Druo, sualeodneuni
izuor energije
Danas proraduni koji sc odnose na energiju ostavliaju po strani
rad Zivotinja i, na izvjcstan nadin, manualni rad ljudi; desto i drvo
i njcgove dcrivatc. Ali prije XVIII. stoljeia drvo, prvo od prisutnih
materijala, wlo je vaian iirvor encrgije. Civilizacijc prijc XVIII.
stoljeia civilizacije su drva i drvenog ugljena, kao Sto ic onc iz XIX.
stoljeda biti civilizacije kamenog ugljcna.
U Ewopi to sve potvrclujc. Drvo jc uvclikc dio gradcvin:trstv:t,
pa dak i u kamcnu; od drva su nadinjcna transp()rtn:t srcdstvit, i
morska i k<lpncn:t, strojcvi i orucl:t, jcr su njihtlvi tui't;rlrri tliit'lovi
l,\a

,lIt t,tt1c, trltttIl*t; 1..ttt)t'l (,t.,r'Nlfi, I tttt,!ttIttt tilltt

rrvr;t'li rr rrrtlr)llr ()rnl('r rr, orl rlt r'.1 :,tt tt,laitti('nit rtlrrtl,r t I'ol,tr'ir:i,
Irlr'sli,ovi i ct plit', r,t'r'in;r r';rtlu'sl(o11 ;rl.rl.r ll()ll)url() jt'rlrlrlrr,;r ;r lrlrrpi
rr,rjit'it'r'rrrr;r lt'rtrci slt 7t'ljt'zrtortt oSlr rt'ottr. Nt'ltr:r ttii't'g izrrzt'lrrijt'g
rr rr:rsirrr or'irrr:r, otl otrilt sloit'ttilt zrrpr';rnil<rt l<ojilr st'svi tlrvt'rri
rlr;r'ltrvi lrrt'r'izrro rrl<lltllltjtr, ll rIr()!lu st' r,irljcti u I)tttlsrl.t<,s Altt
\t'!tttnt, rt;t glrirtrjcr', tcltrti('lit)nl rl)uz('fu l.lr';rcl:l Mirnt'lrt'lr;t. ()rrrljt'
rur:r i rrc'l<olil<o s;ttov:t iz XVlll. sloljt'r:;t proizvcdcnih tr ( lrrrojSrrrrri,
rr liojittt:t srr svi kotlri'iii otl tlt'r,;t, i, tt;tjt't't'tttriji mcdtr ltjirrr:r, jt'tl;rrr
oI'r'rrgli rllcplri silt tak()dcr l)()tl)ulr() orl tog, krhkog nlrlt'r'ijlrlir.
Svt'Prisutn()st drv:t nckoi jc int;rl;r golcmo zn:ri'crrjc. livroplr,
t,rlio tlollr<) ()pskr[)licn:r s ()l)zir()n) n:l Srrrrtsk<l br>gutstvo, rrtrsl;r it'
rr rrjcrrrrr jcdun od ruzlog:r svojc nrot'i, Nasuprult njoj, isllrrrr jt.
,r,rrlrrgo lrio oStcicn ncd()stiltkom irrrttsliih izv<>ra i njilrovirrr PosI t'1 rt'rrirn iscrpljcnjcnr.ss
llt'z surnnjc, ovdjc bi nits nr<lr;tlo z;rrtimati samo clrvo kojt'st',
rlrrstrijc k<ljima jc pcltrcbnll vatra, ljt'r,;ronicc, pivovarc:, rlrlirrcrijt',
:,r.rlil;rrt:, crcparc (ciglirnc r.a proir.v(rrlrritr crijcpa) i r:rdionicc z:r
l..u lrrrrriz:lciju, a i solanc kojc sc tc:sto sltr7c zagrijavitnjcnr. Ali, rrt'
:,;un() tla jc raspololiv()st ()grjcvnog rlrva ogranitcna njcgovirrr
rlr rrliirn upotrcbama, onc uvclikc n;tl;tlu i proizvr>dnju svih ilr:,tlrrrr)(llilta koji stvaraju cncrgiju.
Strrn:r slu7i dovjcku, bcz razlikt', z,t grijanje, z'.t >><>ku(ivlrrrjt'.,,
u,r rzr';rtlrr pokuistva, aluta, kola, broclovlja.
()visn<t o sludaju, p<ltrcbna nrtr jt'ova ili ona vrsta drva.7,1
lrrrr:t't<r jc hrast; zzrl4iiijc bor, hrast ili or':rh, dcsetrazli{'itih vrst;r;8')
z.r rrosl('c topova brijcst. Otud ncvjo'ojlrtno uni5tavanjc.'l':rk<1, z:r
.,1,1;rrliSlc <tru'lja nikakav transport nijt'orlvi5c dugadak ni skup: svt.
iunr('su nu ruspolaganju. I)askc i grt'rlt'utovarenc na Ilultikrr i rr
llol:rnrliji, stiTu u l,isabon i Scvillrr vt'r'' od XVI. stoljci:r, p;r (':rk i
polprrrro s;rgradcni lrrocl<lvi, kojr: Sp:rrrjolci Salju u Arnr:iikrr llt'z
n,rrrrjct't'tl:r ih vriltc u clonrovinu, osl;rvlj:tjuii ih da z:rvrIc svojrr
plovirlllu tt;t Atrtilitn,t, a [)() clolrtsku ilt otltrvth daju nlr dr:rrrolirlutjr':
trr:,rr izgrrllljcni llroclovi , /o.s ttttttios rtl trauis.
I);r lli st'sugr:rtlilo, tr llilo kojoj znrrlji, svako brorlovljt' nl()r';l
rrrrrititi golcrtrc rIllls(' Sutrt;t. [.] vt'ijt'rrrt' ( ]rtlbcrta [rroclogr':rtlrrj:r jt'
trlrorislil:r Irrntskt'izvort'kt';rljt'vstvlt rr lrollrtrnosli,lt rlrvr) s('l)t'('n().
',tlo svinr lllovrtirrr ptrlcvirn;r, t'rtl< irturlint lok<lvinla l(;t() Ilo srr
Arlorrr ili (,lr:rrt'rrlt'.'l'r'irrtsport icltr iz Vosgcs:t vrli st'gorrriorrr
pir.rnit r)nl ll;lz;l tt:t I\tt'rtt'llti, z:tlittt kolitn;t svt'tlo lLtt' lc I)ut'lt, grljr'
(
"r' rll'lrl:r sl.rrplj;rjrr rr spl:tvi tt;t )l'lr;rinu; z;lli1n itlrr S;rrrlxorrr i

l;t't'tttltttl llntttrlt'l / ,\tt tt/l'tttt r' \t'ttl\'l.l.ti,tltt t'

Marnorn, irur krlrjrr Scirrrlrrr."" /;t ilr.'l lrllc r';rlrrilr llrrltlrlvir il l() su
vrlo vaZni dijcl<>vi
- Irrancuska sc n;rSlu isklfutcrxr iz lrrrltii'kc:
trgovinc koja jc iz Itigc, a uskoro i iz Pctr<>g,rada, opskrbljivalu prijc
svcga Englcsku: nc pada joj na pamct iskoriStavanjc Sumskog, blaga
Novog svijcta (Sto ic kasnijc udiniti Englezi), narodito Kanade.
Francuska mornarica je tako prisiljena da upotrebljava >sloLivo jarbolje<. Ovim umjctnim jarbolima, nadinjenim od spojcnih
drvcnih komada zattm obrudanih ieljezom, nedostaje gipkosti i
oni sc lomc ako se jcdra previ5e razstrju. Za razliku od engleskih,
francuski brodovi nikad ncde raspolagati dodatnim w5kom za
brzinu. 'l'o se boljc prosuduje kad sc situacija na trenutak mijcnja,
za vrijcme rata za. nczavisnost e ngleskih kolonija Amerike: kad je
Liga ncutralnih oduzela Baltik Ijnglezima, oni moraju pribjeii
sastavlienim jarbolima, i prcdnost prelazi na stranu njihovih protivnika.er
Ovo rasipanje Suma nije jcdino, niti je dak najopasnije na dugi
rok. Scljaci, narodito u Evropi, bezkrajatamane drveie, >krde<< da
bi dobili viSe oranica. U wijcme Irranje I orleanska Suma se
prostirala na 140.000 jutara, a samo stoljeie kasnije, kaLu, na
70.000 jutara. Ovc brojke nisu sigurne, ali je izvjesno da su, od
kraja stogodi5njeg rata (koji je pridonio Sirenju Suma na u5trb
polja), do vladavine Luja XIV, aktivna krdenja svela Sumsku masu
na uie granicc, gotovo ove dana5nje.9z Svaka prilika je dobra:
L5l9.jcdan uragan >kojem sc mnogo pripisalo<, sruSio je 50.000
do 60.000 stabala u Sumi Bleu koja jc u srednjem vijeku povezivala
lyonski masiv sa Sumama Gisorsa; taj je prostorbrzo pretvoren u
oranice, i veza se nikad vi5e nije uspostavilo.e3 JoS i danas, obidan
let avionom odVar5ave do Krakova otkriva nazemlji nadin na koji
duga polja kao o5trice prodiru u Sumovitu masu.
Da li jc uzrok stabilizactje francuske Sume u X\{. i XVII.
stoljeiu paLljivo zakonodavswo (kao velik ukaz iz1573. ili Colbertove miere) ili prirodno postignuta ravnoteia, kad zemlje koje su
se joS mogle dobiti nisu wijedile truda jer su bile suviSe siro-

.\ I t r't t 1,' t r'l tt t I l-'r

J()0

t't t I

t' t t t',.t:l f

r'

ttt t

Itt

I t t t.r, I f r t

lrrt ztt,t), rll r',r:,;r't .r. rrt',ll( n.rt.r, \()./.ll.r, ('tl.r\'o1', ;r'rlrtoll tt.tt rrtl,t
rlt\,l;r'11, :,l()l rt,tlrt01l, l'()l('ll l('/,lll.ll (l.t trl,(,tli,l,tr',t, rrl)()lrt'lrl;,tr',t,
unl!l;r\';t Strttt:r ttt'r't iit'tli ;rl'r) s(' ll(' isliot t:,1:tr';t.
fos lrriit' XI\ sloljr't:;t, lqolt'tnt' srrnrslic lu:rs(' osl,r;u l/\',ur
1,.rrrrlz:t t rvilizlrt'ijt': sk;ttttlitt:rt'slit' itttttt', litrsl.t' irttrtt', tgolttvo ttt'
1,r r'l,itlrri itrnrsl<i l;rrr;rt'izrnctlrr Nloskvt'i Arlrlrtrgclsli.;r li.ojirrr prt'l.rz,'
rr.,Lt'lr':rltt'lrtrlr'rr;t; li;ut;ttlslilt ittttt;t; silrit'sli;t sultl;t liojtr lovci tt,t
l,rzn:rir'1r<lvt'zrrjrr s tr'Tiilirrt:r tr Ir,itti i l:r'r'o1li;lt'ollslit'itttttc Novol',
',\rl('til, Ali'ikr: iItttlonc'zijt', tr liojirr)it ri(', tt ttt'tlttstltllitr Tivotini;r s
Lr rlrr)llr, irlc rr lrotjc't'tt z;r tlt':rgot'jr'ttittt tlt'r,rlttr,li:toittl jt'r,lu'zilot':tr',
rr rl.rrr:rirrjcur I Ionrlr.n'asr.l, /)(/tr ltrrtsil ("llrrrzilsl<o<< rll'r,o, li,ojt'rl;rjt'
( r \'('nu lrojtr i olxtt':t sc tt:l otxtl;ttrrlt llrtrzilskog sjt'r,r't-tlislot.;t),
,l, l,.rrrsl'rr lilirx'irut, clrrrgdjc sltntlltlovit'ut, t'ttiitro tlt'r,o..,
( )sirrr svih rlvih trllotrclrr rlrvo sllrii z:r ktrh:rrrjc', z:r glij;rrr;r'
L r rt',r, rr svirrr irrrlrrstrij:rrnrr kojc trpotrcbljavrr jtr r,:ttrrr i kolilr zlrlrt jt'r'i
r.r',tu uzllerrrir':tv:tjr-riotn lrrzitrotrr vci 1tr-ijt' XVI- stoljt't'lt. l't.rtt.il
Irr rnl('r.: lrlizLr [)ijorut, l3l5- l-J17, tllr lli sc ltt'ltttilo Scrst 1lt't'i lio;t'
l,r ( )1,/\'otlr' llloticc ocl 1rr:i'r:ttc glittc, r.t Sr.ttrri l.csttyt's t'lttli r.l i

1,,'t

ma5ne?

RadundZije su mogle reii, misleii prije svega na Novi svijet,

da su Sumski poiari, uspostavlianje obradivih podrutjana njihov
radun, bili obmana, jcr je uni5tavateljzamijenio stedeno bogatstvo
s bogatstvom koje treba izgraditr, i ono nije nuZno moralo vrijediti
yi5e od prethodnog. To jc odigledno varljivo zakljutivanjc: nema
Sumskog bogatstva ako nijc ukljudcno u ckonomiju prisustvom
nizzr posrcdnika, pastira koji vodc svoj:r st:rda (i nc s:rmo svinjc, u

ltt t,tttir'i r' ttrt ltrt.tltt. llilr'li n'

,'l:,t llil)() llltt.:t'i tttttft'ltttt.tll
r,'ltrt)

\,t't tr t t tl llt't t t t I d

/,\

t,' tt k I tt

t'( t

t'( t A'

It

I t t I t, I 1.

,f I

.'

drv<tsjctc, ir dl'v() prcrr()si .J-J'i r:rrlrrika.')4 [ J svcrnr.r, n)r)()!4() z;rlrl jcv:r

na b()g,atsw<> za k<>jc sc vocli lcstok:r borbrr jcr g:r sirrn() n;rizglccl
ima u izobilju. Jcdna Sumzt nc prcdst:rvlja konccntraciju goriva
koja se moLc usporcditi, dak ni u to vrijcmc, s vrlo skromnim
rudnikom ugljcna. Trcba dckati 20, 30 godina da sc obnovi. Za
vrijeme triclcsctogocli5njeg rata, da bi do5li do novca, Sveclani
obaraju bcskrajnc Sumske masc u Pomcraniji, u toj m;'cri da je
kasnijc vclika podrudja osvojio pijcsak.et U Francuskoj, kada sc u
XVIII. stoljciu situacija pogor5ava, prosuduje se da samo jedna
kovadnica tro5i toliko drva kao ditav grad poput Chllons-surMarne.ISijcsni scljani ialese na kovadnicc i ljcvaonice, kojc gutaju
Sume, ne ostavliajuii dak dovoljno goriva nizapekarske peii.e6 U
'Wicliczi, u I'}oljskoj, od 1724. mora se desto odustati od tretmana

vatrom slanih voda golcmog rudnika i zadovoljiti

se

eksploatacijom ploda kamcne soli, zbog opustosenosti okolnih

5uma.97

Ogrjcr,mo drvo, nczgodan materijal, mora stvarno biti na

dohvat rukc. Doprcmati ga s udaljcnosti veie od 30 km preskupo
jc, osim ako sc prijcvoz nc izvr5i rijednim putcm ili morcm. Debla
stabala bacana u Doubs u XVII. stoljciu, putuju sve do Marscillea.
>>Novo<< drvo stiZc u Pariz laclama, a 1545. zapotinje >>izum splavarcnja dcbala<, najprijc iz Morvana, tokom rijcke Cure i Yonnc;
desctak godina kasnije porijcklom izLorraine i llorroisa, plovc6i
Marnom i njenim pritocima. Vjc5tina kojom ove splavi, ponckad
duge i do 25O stofa, prolazc ispod lukova mostova, zadivl)aju
pari5kc dangubc. Sto se tide drvenog ugljena, on pristiZe u prijestolnicu od XVl. stoljcia iz Sensa, iz Sume Othe; od XVIII. stoljeia
iz svih dostupnih Suma, ponekad kolima i tovarnim Zivotinjama,
najde5ie >rijckama<<, Yonnom, Scinom, Marnom, Loirom, naladama >do vrha natovarcnim, zt imale su vi5e visokih re5etki dazadri,e
ugljen iznad ograde<.e8
Od )(lV. stoljcia beskrajne drvene splavi silaze poljskim rijekama sve do Baltika.ee lsti prizor, jo5 dojmliiviii, u dalekoj Kini, s
drvenim splavima iz Seduana, kojih su debla medusobno povczana s u"Zadi od vrbova pruia, i koje vode sve do Pekinga: one su
vi5e ili manje velike, >>ovisno o bogatstr,'u trgovca, alinaiduic malko
prema5uju pola milje<.1oo
Na veliku udaljcnost, dobavljad drva je more. 'fu su >>crni
jedrenjaci<, koji nosc drveni ugljcn od Korzikanskog rta do (lcnovc. Tu su istarskc ili kvarncrskc barkc kojc isporuduju Vcncciji
drv<'t zn ogrjcv svakc r.imc. 'l'u jc M:rlzr Azij:r koj:t opskrlrljrric Oip:rr
lt))

tvt t I r t r I t t t I k t r ; l : t'(,,'

ttt.'t'Jl I lr I r nt, t t t I r t r,ti I fu t

illgip;rl,;t jt'rlrcrti;rci pont'li;ttl vrtl'tt tlt'lrlo sl;tlrl:t lioit'plrrvi

grrivr.z;rrro iz:r nlrlr. II ligip:rt, grljt' jt' ttt'tlosl;tlltli got'ivlt rlt':tttlttid';ttt,

ogljt'vrto tlt'vrt rlttttost' i';tl< i lirrt' g,:rliit'.lol
Mcdutirrr, ovo snrtlrtlijt'vlrrrit' ittut svoit' gt'ltttit't', i vt't'itt;t gt'lttlov:r rnor':r sc zacl<lvoljiti s ortirt'r Sto tuttlc rr lllizilri. Illzt'lrrt"l'lt.
l)lrrttcr, koji z:rvrSuvir stuclij ntcclicinc: tr Motttltcllict'tr l5()5, llrirttjt't'ujc odsutnost Sunra oko gracl:t, >trajblii;r jc k<ltl st:tlilittut tr Suittt
-l):rulu, dobrc tri nriljc n:t strani (lcllcncuvc. ()tud;r sc u gt':ttl
tlonosi ogrjcvno drvo i pr<tdlrjc po tclini. l'it:tnr sc od:rl<lc bi grt
tlobavili da zima trajc dugo jcr ga trtt5c u golcrnim kolidinltrrtlt tr
svojim kaminima, kraj kojih cvokoiu od studcni. I)cii su u zcmtji
ncpoznatc;pckari svojc pcii punc rulmarint)m, supr()tno od ()n()B
Slo sc radi kod nas<.'02 St<t sc viSc idc prcma jrgr,to jc ncst:tsiclt

oditija. Spanjolski humanist Antonio dc Gucvara ima pravo: u

Mcdini dcl Campo goriv<> jc skupljc od ont>g Sto sc kuha u
Ioncu.1o3 U ncdostatku boljcg, u ligiptu sc loli slama Scicrnc trskc;
nrr Krfu ostztci gnjcdcnih maslina koji sc oblikuju p()put opckc i
odmah su5e.
Ova golema opskrba podrazumijcva i vcliku transportnu
organizactju, odrLavanjc vodcnih putcva koji sluZc za plovidbu,
Siroku trgovadku rrtreLu, nadz<>r nad rczcrvama koji nagoni vladc
rla donosc brojne zakoneizabranc.lpak, dak i u bogato obdarcnim
'tcmljama, drvo je svakim danom svc rjcdc. 'l-rcbalo bi ga boljc
iskori5tavati. Ali dini sc da gorivo ne poku5avaju Stcdjeti ni u
staklanama ni u kovadnicama. Kada sc podrudjc opskrbc jcdnc
>tvornicc na vatru<< previ5c pro5iri i tro5kovi porastu, najvi5c St<r
sc poduzima jc prcscljcnjc na drugo mjcsto. lli joj sc smanji
rrktir,rrost. Ona visoka pcl >sagradcn a 17 77 . u Dolgynci, u Walcsu<<
bit ic stavljcna u pogon tck dctiri godinc kasnijc, kad sc budc
prikupilo dovoljno drvcnog ugljcna za rad od tridcsct Scst i pol
tjcdana<. Radit ic sc u prosjcku pctnacst tjcdana godi5njc, uvijck
zbog goriva. Uostalom, pravilo jc da zbog ovc statnc >ncdosljcdnosti< u opskrbi >>visokc pcii radc samo jcdna od dvijc ili tri,
ili jcdna na pct, scdam ili dcsct<.r04 I'rcma proradunu jcdnog
strutnjaka, u ratd<>blju kojc jc prcth<>dilo XVlll. stoljciu, jcdnlt
prosjcdna kov:rdniczt u koj<ljjc pcC topila svakc drugc 1;,odinc, salnl
jc trolilit proizvodnju ocl 2.0(X) h;r Suma. ()tud napctosti kojc st:
nr:J)r(:st:lno povc:C:tv:tjrr s n:tprctkom u XVlll. stoljc(u. >'l'rgovit't:t
rlrv<lrrr jc u Vosgt.'sirnrt 1'rosl;tlrt zrttrint:tnjcrtr svilr sl:tnov,ttikrt: nlrlicd'tr st: tlio (t'viSc slltlrrrl;t ltosjt'(ri iSttntt'(c z;t kt':tlko vl'ijt'tttc lriti
l() I

\,n

tt

tttt

ll,'t

tt (

l.'l

/,\

t t', t lt I t t tv t t r t kl

tIt

I tt /

,l I

;i

iiilfil,
/11 iii i

.1.

'

";*ir"

XYII . stoljedu joi ttuijek hnct chverte ,','tostoue. CrteEJobanu'tesdt.

Lin ge lb a, c b a. A lb ertht a, B e t {I ; o t o lOtjiirt ice)
Lyon.

r.t

potpuno uni5tene(.Tos lztckrize,latentne u Engleskoj vei od XVI.

stoljeia, s wcmenom ie buknuti revolucija kamenog ugljena.
I naralmo, postoji i napregnutost cijena. Sully u svojoj Kraljeuskoj ekonomiji idc tako daleko da nrdi >da svim proizvodima
potrebnim za Livot neprestano raste cijena i da je tome uzrok sve
vcia rijetkost ogrjc\,arog drva<<!106 Od 7715. skok cijenase ubrzava,
one >brzo rastu u posljednjih dvadesetpetgodina Starog poretka<<.
U Bourgogni >>ncma vi5e drva za rad<< i >>siromasi su bez vatre<<.ro1
Vrlo jc te5ko u ovim podrudjima izra(unati nekakav redoslijcd vclidina. Ipak, na raspolaganju nam stoje, bar prtbliine procjene. Godine 1942. Francuska, ponovo waiena na grijanje drvom,
utro5ila jc oko 18 milijuna tona drva, od dega otprilike polovicu
na ogrjev. Godine 1840. francuska potro5nja popela se na deset
milijuna tona, za ogrjevno drvo i drveni ugljen (u radun nije uzeto
gradcrmo drvo).108 Oko 1789. tro5ilo se 2O milijuna tona. Samo
Pariz je tada tro5io vi5e od 2 milijuna tona drvenog ugljena i
ogrjernog dwa,lo9 zna(i vi5e od dvije tone po stanovniku. To jc
vrlo visoka brojka, ali u to wijeme je dovoz kamenog ugljcna u
Parizbeznatajan: 14O puta manji od drva (razllka izmedu 17i)9. i
1840. nastaje odigledno zbog sve veie vaZnosti kamcn<lg ugljcna).
Ako prctpostavimo proporcionalni omjcr izmcdu lrrancuskc i
Ewopc 1:10, ova jc oko 1789. izg<>rjcla 200 milijuna t()na drvrt i
100 milijuna oko ltt40.
l')

tvt t lt, ! rl

tt t

lt r : I t t,t t t'l rt r e't'gl I r

I ttrt,l

rt

I t r t t1

lt t

lt

)'t

N;r osrlol,i ovog lrroj;t orl J(X) rrrrliirnll l()lt;r lt't'll;t grolirti;tti
izvt'sli rizit'lttt 1lt'ot'lt('tttt vt'iit'tltrosli izvot':t t'trt't'g,i.;t'li;tli,vrl it'tlt'r'o,
rr vrijcrlrtosti lionjsl<ih stutg:t (l(S). l)vijt' lttttt' tlt'v:t vt'iit'tlt' liolil<o
jt'rlrr;r ton:r k:rrrrcrro1.1 ugljcn:t. l)ollustittto pt't'llloslltvlitr tlrt jctltrt
l(S/.srrl prcdst:rvlju izgirr:trrjc clv:r lipi trgljot:r. l)opttslittto l:tkottt't'
l)l'ctl)()st:rvku up()trcbc cncrgijc tt t'ittntt ocl otlrrilikc l.(XX) slrti
godiSnjc. l{aspololiva snaga izt-tosit ic oko l(r rnilijtrnir KS. ()vi
pror:rduni kr>jc s:rm iznio strui'ttj;tcim;t, d:rju tck prihlilrti rt'tl
vcliiinc, i smanjcnjc KS jc istt>dol;no zastarjclo i trcizvjcstto. 'l't'clxt
rrzcti u <lbzir i dosta nizak uditr:tk, najviic -10% upotrijclrljcrnt'
cncrgijc, ncgdic izmcrSu 4 i I milijuna KS. ()vaj lrroj jc prilitno
t.natajan, s obzirom na cncrgctski stupanj prcdindustrijskog, raztlolrlja, ali u tome ncma nidcg nc<lbidnog: nap()mcnirn<t dtt jc
l)rcma ozbiljnijim proradunima od na5cg, kamcni ugljcn u ckt>
rrrrrniji SjcdinjcnihDrLava nadvlrtdao drvo tck 1tt{t7.

Kameni ugljen
l(:rmcni ugljcn nije nepoznatni u Kini, ni u livropi. U Kini, up<ltrcblj:rvali su ga u Pekingu za grijanjc domaiinstava (vci 4000 gt>dinlt,
tvrdi O de Magaillans),zakuhanjc u kuiama bogatih i mandarina,
;r t;rkoclcr i >kovadi, pckari, bojadisari i drugi slidni<.11o U Iivropi
sc kopa od XI. i )(II. stoljcia, u pow5inskim bazenima ljnglcskc, tr
podrudju oko Lidgea, u Sarru, u malim ugljcnokopima oko Ly<>nrt,
l:ctrcza, Anjoua, istodobno za v.rpnare, kuino grijanje, za nckt'
liovadkc radovc (ne za svc poslt>vc, samo kad sc radi o antr:tcittt i
lioksu, pri dcmu uloga ovog posljcdnjcg podinjc kasno, krajcrtr
XVIII. stoljcia). Ali kamcni ugljcn osvaja mn()g,() prijc t<>g drttr.tnt:t
rrr:rnja mjcsta koja mu ostavlia drvcni ugljcn, u lo7ionic:tnt;t i
>r':rdi<rnicama z^ rczanje Leljczit<< (Sdjc sc lcljcz.<> rastavlj:l na
rlijcl<>vc, >>rcL-e<<), u'Zi(.arama gdjc sc istcZc icljczna iicn. I karncni
trgljcn sc prcvozi na dosta vclikc udaljcnosti.
Carinc u Marscillcu 1543. prijavljuju cl<>latirk >>krdug,rt< ttgljcnrr rijckom l(hein<tm,bcz sunrnjc porijckl<>nr iz Alisa.rrr [J istorrr
r':rzcloblju, sclj:ri'ka cksploatacij:r isptlrutujc u l.:t M:tclrinc, lrlizu
l)t'cizclr, t.onc ll<:tlu >pt>iss()ns( (nck:t st:trut mjcra, ir.n<tsi I f '21,
nill). l)rcv.) ili >kolic:r<l ugljcn:t, koji sc prcvozi tlo tn:tlt'lrrkt'1.:t
l,ogc n:r l,oiri. ()trrrl:r sc p()n()v() isllot'tri'tr jtr lrrotltlvirtt;t rl<l Morrlins:r, ()r'lri;rrrs:t i 'lirrrt's;t.llr Z:t1'rt'ltv(), l() stt lt'li ost't'tlttji 1lt'itttjt'r'i. lslo
t:rlio st' orl XVl. stotjt't';t rrgljt'nortt z:tgt'ij;tv;tjtr sol;tttc iz S;trrlttol:r,

l;ct't t t t tttl I l,\

tt

tI

il /,1 t t'

tt

k I t t t'r'

stvt

l'

It

I t t t tt I

ll' Ia'rrflrAtlt:

t'

)iF*-.
l|'-

'

ffi:t*:

a _'" ,r"
*".Sr&@'* "
"M4*..S"','
.d

'/

rhi* N
ae *\h'

o.
A*flat-"

bw'"T

T'a,lionica bakra

u Tlsiiringenu, ulasniituo niintberike obitelji ffitt-

zittg. 1588. jegoriuo clruerfiuglien. Cjepanr.ice su sloierrc uuelike gorrtile.

(S t a at s arc lt iu, N iintb erg) (O t is ct k Ar biu a)

blizu Montbliarda. U jesen 1714, kad u Parizu nedostaje drva,

Galabin i Cie, vaLni trgovci, jauro eksperimentiraju u gradskoj
vijeinici sa >Skotskom vatrom<. Oni ie dobiti povlasticu za uvoz
stranog ugljena.113 I u samom Ruhru, da bi ugljen stekao mjesto
koje mu pripada, treba dekati prve godine XVIII. stoljeia. Tek tada
se i ugljcn iz Anzina izvozi dalje od Dunkerquea, do IJrcsta i La
Rochelle; tada se takocler ugljen iz rudnika Boulonnaisa upotrcbljava u Artoisu i u Flandriji, za grijanje stra:iarnica, cigl;rnlt, pivovara, vapnara i kovadnica potkivada; i ugljcn iz rudnika Lyonn:tisrt
stiZc lak5c do Lyonazahvaljuju/Jitgradnji kltnlttlt tt (iivt'rt'stt, nltkttn
l()6

t;t'{u

t }-fr.-tNr11- r ,fal-,aar.rrqtl..

/5O Nr) tr;tl\,.1/tri;,r z,r1)t ('l\;t o:,t;rit' tl illlsl)ot l lirtltt ittt;t I lt't('tllllll
Tivolitt;ltttt;t. I l''
Ntr t'ltzirti llvrol)('l)()sl()i('s;lnt(l tlt,:l t'ltttlt rrsllit'lt;r orl ttr'l't'
virTrr6sli: ttt stt llttzt'tt tr l,ii'14t'tt ill:tzt'tt rt Nt'rvt'ltsllt'tt, rt llrrglt'slioi
()clXV. stoljcrtlt l,ii'gt'i('));ll's('llill(, lll('lilllrlsl<ig,r'lrtl, irrit'gov rrglit'tt
slui,i t.;r liniiir-urrfc rricgovilr pl'oizvorllr. t) 1.tr'voi polovit'i xVl. sl.
jt'. Nt'ttlt';tl
rr jr:grtr,;r pt'oizvtttltl j:t sc rttt'oslt'tri'ttic ili tr(.t'tvcrostt'trttr
r1()st (l,iLg,c z:tvisi ocl svtl13 llisktrll;r) ptltrlltZc njcgtlvitn ltklivtloslittt;t
z:r rat()v.l k<tji (c usliiccliti. Vci iskoprrni trgljcn iz dubokilr g:rlt'r'ii:r
prcvgzi sc Mcuscoln prcrlta Sicvcrnonl m()rLl i L:r Mancftc'tr.ll1.f oi
()nu rcvoluciiu ugljcnlr kojlr otl
ic vcii uspjch Ncwcastlc:I, vcziln 71t
I(r00. osuvrclncnjujc ltnglcsku, omoguiujuii upotrcbu gol-ivlt tt
rrizu industrija vclik<)g pr()mctil: proizvodnji soli od mclrskt' vtttlt'
l<<rja sc isparava zagriji1;.njcm staklcnih ploda, opckc, crijt'p:r, tr
oltracli Scicra, obradi stipsc kojir sc nckad uvozila s Mcditcr:tttit it
otad sc cksplozrtira na rlbali Yorkshirca, nc radunajuii pckltt'slit'
grijanja koji vci stoljctlittrrt
1-rcii, pivovarc i golcmi opscg kuinog
(c
jo5
ga usmrditi. Stinrr:lit'lttt;t
vi5c
i
Lonclon
smradom
irkruluju
Newcastlca nc prcst:tit'
proizvodnja
potro$njom,
t()m svc veiom
r-:rsri: 30.000toni godisnjc od 1563-1564;5OO.000 od 1658- l(r5().
()ko 1800. proizvodnja se bcz sumnic prlbliLava broici ocl 2
rnilijuna tona. usic 1',ync stalno jc puno brodova ,za priicv<tt,
rrgljcna koji prijc svcga plovc od Newcztstlca do Londona; tt>nlti:t
irir se pcnjc clo 348.000 tona L7B6-7787, na Sest putovanja gotlilrrjc, u-ocllasku i dolasku. Jcdan dio tog ugljena se rrsrozi, od XVl.
sioljcia Sect coc l ili >morski ugljcn< putuie wlo daleko, lt:tr tlo
I

N,lultc.116

VrlO brzo sc javila zamis:ro da bi, za upotrcbu u proizvotlrrli

).cljczir,trcbalo ugljcn ralinirati, kacl i samo drvcl, u onim prirnitivrrir-n pciima pokrivcnim zcmljom gdjc jc njegovo sagorijcvrtrrit'
,lrrval.<> drvcni ugljcn. tl Iinglcskoj jc koksiranic poznato t>d l6'27.
i i'rtk jc pgnukalo davanjc jcdnc povlasticc. Prvo izgaranic k:ttrtt'rr,rg tigljcna u l)crbyshircu datira iz 1642-1648. Gotovo otlntrtlt,
rrnrjcsto slamc i obitnog ugljcna, pivari iztctg kraja, za strScnjc' i
gr-ijlrnjc slaclir, upotrcltljltvaju koks; n()v() gorivo .l*j C" njihovottr
clonijcla uglcdcrrT oslolr:ttt:ritrtli
lrivruirlclinu i st:rtkttiu kojlr rnu jc
()no
ic tilk() p()stltti prvo cttglt'slio
rrgljc:nrr.
olrii'nog
ii:r leIc.g rnirislt
llivr t.
Ali liol<s rrijt'otlrrr:rlr llio rrslljt'S:rtt tt tttt'lltlttrgi,i. )S v;lll'()ll) s('

rrrpit,, liltit' jt'tl:rrt t'li,ottotttisl 175"i , oi'isliti (tlglit'n) otl stttolt' i

sllr)tl)ot';t liojt's;rtlt'zi,l:tlio tl;t, izgrrlrivii tlviit'lt't'tliltt'svojt'lt'zittt'i

lsptntrnil lhztuilrl

Stuklunt nutkliltltllk,e

vrlo m:tlo obujttut, ostrtjc goriv;r srrpstirncij:r, :rli jc oslollortc.n

clijclova koji ispu5urju or-r:rj ncugodan dirn koji ntu sc prcclltacujccl18... lpak, ova >ugljcna lcravica<< upoznat ic sv<lj prvi mctalur5ki uspjch tck oko 1780. Morat icmo sc vratiri na to zaka5njcnjc,
na prvi poglcd ncrazumljivo.rre lUjcd jc o lijcpom primjcru incrcije u odnosu na svaku novost.
S tog stanovi5ta, sludaj Kine jc jo5 uvjerljiviji. Vei smo spomenuli da je ugljen ondje sluZio za zagrijavanje kuia, moidave(
tisuiljeiima prije Krista, a u metalurgiji'zeljeza od V. stoljeia prije
na5e erc. Zagrijavanje kamenim ugljenom omoguiilo je wlo rano
proizvodnju i upotrebu lijcvanogieljeza. Ova tako rana spoznaja
nije dovcla do sistematske upotrcbe koksa zawljemeizvanrednog
napretka koji je dolivjela Kina u KII. stoljeiu, iako je vjerojatno
da je vci tada bio poznat.l2o Vjerclatno, ane sigurno. Inade, kakav
bi to bio argumcnt zanalu tczu: snaLna Kina iz )CII. stoljcia imala
je sredswa da owori velika vrata industrijskoj revoluciji, a nije to
udinila! Ostavila jc taj privilcgij Engleskoj s kraja XVI[. stoljeia,
kojoj je samojtrcbalo wemcna da se posluZi onim Sto je vei dugo
imala u rukama. Tehnika je tck orude, i dovjek se ne zna uvijek
njime posluZiti!

pr)H(tll, lllogtt pt't'tlstltvli;rli s:lrll() lrt'tlltttt I

d,t.lvr.tirrrr slltg(. rrlirottcrrilr vorl;t). Alio st' r'it'St'ttic s tttlittottt ttiit'
viir.r.:rzvilp, to jc tljclorrri('rro iz lclrrtid'kilt rlrzlogll (Sit'ok:t ttpolt t'lr;t
rlpvtr:t rrc Tcljt'z;r), ltli tlitt'ot'itrl Z;tto it't'ttit lrtlloilrjtr tllt krtit'ttt stt
srnjcltuni tttlirtovi niic llilo posllt z:t jctlntr vciu srtltl-1tr, i it't' st'
crrcrgijrr, u to vrijctttc, ttiia ltratrrtsilrr.. Nccl<lstittlrk cncrgiit' lrio it'
najvcii hcnclikcp ck<>nonrij:t Star<lg porctka. I'rosjcdnir vtttlt'ttit'lt
tlav:tla jc utinak pct puta vcii od nllina koji su pokrcrt:tlt' t'ttlit'
rlvojicc ljudi; bila jc to prava rcvolucija; ali udinak prv(),4 l)rll'll()H
rnlina bit ic pct puta vcii cld vodcnicc.r2r
2.lpak, s ovc stranc inclustrijskc rcvolucijc postojao it'sl:rtlii
koji joj jc prcthodio. zaprcgc, plamcn drva kojc izgara, UZ oll('
clcmcntarnc motorc na tokovima rijcka i vjctra, mno2cnjt' t';ttlttt'
snllgc, clcmcnti su koji su prouzrokovali od XV. do XVII. stolf t'(lr
oclrcclcni cvropski ":aatot, spori uspon snage' moii, prltlititlttt'
irrtcligcncije. Na ovaj stari zamah oslanja se sve "Zivliii Zivlji rr;rprt'rlrrk podcvsi od L73O-I740. godinc. Vrlo desto neprim.it'lrr;r ili

9tl 6ttilt llil v(ltlt'tti

Da zakljuiimo
Yratimo se u Ewopu na kraju XVI[. stoljeia da bismo formulirali
dvije povczane opaskc: prva se odnosi na njene cjelokupne cnergctske izvore; druga na upotrcbu strojcva koji su joj na raspolaganju.
1, Rez straha da iemo pogrije5iti, moZemo razstrstat inrore
encrgije koji su joj na raspolaganju po njihovoj sve manjoj vaLnosti: na delu je tovarna stoka, 14 milijuna konja, 24 mtlljuna
volova, a ako svaka Livonnja predstavlja jednu detvrtinu konjske
snage to otprilike iznosi 10 milijuna KS; zatim dovjek i alat (50
milijuna radnika), znati izmedu 4 i 5 milijuna KS; kotadi navodeni
pogon daju izmcdu milijun i pol i 3 milijuna KS; i na kraju jedra,
najvi5e do 233.OO0 KS, bez ratne mornarice. Daleko smo od
aktualnih encrgetskih proradun a, znali smo to unaprijed, i oni nisu
predmet ovog nepot'punog radunanja (uostalom, nismo uradunali
ni vjetrenjade, ni rijedne flote, ni drveni ugljen, pa dak ni kamcni
ugljen). Ya:Zno je to da su snag,a'Zivottnja i ljudi i ogrjcvno drvo
sigurno na dva prva mjcsta (kotati kojc tjcra vjctar, manjc lrrojni
198

l(flO. (1tltxltt lztttttl kttttrirrtt). "l)u ltl st'tttltft'ltt.

Itt'lttt rrslt.rtittll..l.lcblItiltlslt'llr l)crrtst:ltcs Mrts<'ttttt, Miitt<'ltrtt.

l:t.rttr< ttski rurltrl/rt ttLxt

l'Y )

ncl)l'i7lt,ll:r, zllillt st'lltl<otltt'i it'tltut rrrtlrrstrijsl(:t l)t'('(lrcvolrrt'i1lr, lj.

otltrii:r, tchnii'l<ilr n:rprctllrl<1, orl liojilr srr
ncki spcktakularni dok drugc trcb:r otkriv:rti povccalonl: ()ni r.azni
zupdanici, onaj rudni dckrk, spojni prijcnosni lanci, ona >gcnijalna
prijcnosna poluga<, zamaSnjak koji odrcdujc pravilnr>st gibanjzr,
valjaonicc, svc sloZenija maSincrija rudnika. I toliko drugih novosti: plctcnjc , proizvodnja vrpci, kcmijske mctode... >U drugoj polojccln<> nag,()nrillrvanjc

vici XVIII. stoljcia udinjeni su prvi poku5aji u industrijskoj

primjeni tokarskih strojeva, buSilica, strojeva za unutra5nje gladanje cijcvi<, alata vei darmo poznatih. U tom trenutku najavljuje se
automatizacija u tkaonicama i predionicama, odludni faktor za
>>vzlet<< cngleskc ckonomije .122 g^ bi se ovi strojevi iz ma5te, ili
stvoreni, mogli u potpunosti upotrcbljavati, ncdostajao je visak
encrgije i koju bi jo5 k tome bilo lako mobilizirati, Zelim re6i,
prcnositi po Lclji. Ali ova orurla su postojala i neprestano su se
usawsavala.Ya:Zno jc primijctiti koliko su se svi eriopski putnici
dudili rudimentarnim orudima Indije i Kinc, koja su bila u suprotnosti s kakvoiom i finoiom njihove proizrvodnje. >>lznenaduje
jednostar,rrost sprava koje sluZe za izrads najljep5ih svila Kine<<
kaie jedan od njih.tz3 Na isto razmilljanje natlazimo i kod jednog
drugog autora, izneseno gotovo istim rijedima, u vezi sla\,11ih
indijskih pamudnih muslina.l2a
Dolazipara, i poput darolije, naZapadu ie se sve ubrzati. Ali
darolija jc objaSnjiva: bila jc pripremljena, unaprijed je omoguiena. Da parafr a zir anTo j edn og povj esnidara (Pierre L6on), najpri jc je bila evolucija (znati spori ratnroj), zatam se zbllarevoluci ja,
znatiubrzanje. Dva su pokrcta medusobno povezarra.

400

'/rll,l

"ll'\'/'()'.

SIITOMASNI ITOT)NI(
Sigurni smo da sc nazivan jc i.cljc'r.n sirotnltitritrt t'otl:tliottl ttt' lri
finilo ozbiljnim ni istinoljubivim ljudimlr ditlrvol4 svijctlr rrt'tl tttl XV
stoljcia, ct frxXirtri u XVill. stoljciu. Sto lli na t() r'ckrto lltrllirrr,
gospoclar kovainica u Mctntbardu? Ali nAtna, ljudirn:r XX. stolit'(;r,
io razcloblje, blisko i dalcko, dini sc nc<>bidno i nckako hijt'tlttrt s
tog stanovi.Sta.
MetalurgijaLcllcza uglavnom sc sluli istim tlsntlvninr pttsttrlrcima kao i za naSih dana; visokc pcii i parni batovi, :rli kolii'in;r it'
ta koja pravi razliku. Kada jedna visoka pci danas >nroic kgttzwmiratiu clvaclcsct dctiri sata vrijcdnost tri vlaka koksa i rttcl:td't'''',
u XVIII. stoljciu najsavrscniji urcdai u potctku radi n:t prcl<itlt';
Zatrm, opskrbljcn urcdajem za di5icnjc rudadc na dvijc v:rtrc, t):l
primjer, ne isporuduje godisnic visc od 100 do 150 tona ).clict.u.
boror se proitvodnja raduna u tisuiama tona;prijc dvjcst:t goclittlt
govorilo ie o ,centama<<, dana5njim kvintalima, od 50 kg' 'l'o jt'
razlikaljcswice. Ona dijeli dvije civilizacije. Kako jc pisao Morg,:tn
1877: rKada je Leliczo uspjclo postati naivaiznii<>m proizvodn<Itlt
matcrij om, postalo je dogadai nad dogad aiimau cvol uci j i j udsk og
rocla.<.125 notlst<i ekonomist Stcfan Kurowski idc tako dalcko d:r
tvrcli da se sve pulzacije e konomskog Zivota stapaiu kroz povla5tc.rri
sludaj metalurtke industrije: ona svc obuhvaia i svc najavljujc.r26
Ali svc do podctka XD(. stoljeia >dogadaj nad dt>gadajima<
jos se nijc zbio. Goclinc 1800. svjctska proizv()dni.r )'.clictit u
njcgovim'raznim oblicima (lijcvano, kovano, dclik) nijc vcia ()d 2
milijuna tona127 i taj broj, napola opravdan, dini nam sc prctjcritn.
'f':rda jc ekonomska civllizacija mnogo vi5c p<>d dominltcijtttrt
rr:kstila (najzad, pamuk ic lansirati cnglcsku rcvt>luciju) ncgrr
t.tljcza.
Zapravo, mctalurgija ostajc tradicionalna, arh:ridna, u n('sigurnoj ravnotcli. ovisna jc o prirodi, o njcnim izvot'it't't;t, rr
rtrclati k<ljc srciom ima dtlvoljno, <> $umi ktlic nik;rcl n(:lTl1l tlovttljno, o promjcnljivoj sn:rzi vodcnih ttlktlv:t: u Svctlskoi str tr XVl.
sfoljc(u scljtrci pr'oizvtldili '/,cljct<t,:tli sltmo s n:ttlol;tsl(()ll'l l)l'()ljr.lrritr vocl:t; sv:tl<o stnltnjiv:ttric r;tzint'v<lrlc rt t"iit:k:ttlt:t, orrtlic gtlit'
st'rliir.pr'(, tlovtttli tlo z:tstttilt. Itt;t krltitt, ittt:t ttl:tlo ili nirtl:tlrr
I

I q, f, t t t

il

I lt,t t, lt t.,

/,\

I t' I I At

I t t rc s

|t

tt(tts

il I I (-t'

,l I n,

^,

spccijtrlizit'1u)ill t'it(lt)ili;r; vrlo ('r'slo su l() olrii'ni st'l;;rt'i, u Alz;tstt

kaoi u linglcskoj ilinlr IJralu. Ncrrut triinclustt'ijlllclr tt tttoclct't'tttttt
smislu rijcdi. Koliko ima samct gtlsp<ldara i.clictar,r u livropi, koji
su prijc svcga vlasnici zcmlji5ta, a svojc '\eliczarc pt>vjcravaju
upraviteljima ili farmcrima! I'osljcdnja ncsigurnost: potrMnja ic
privremena,vczana uz ratovc kojiizbiiaiu, zatim sc gasc.
Naravno, suwemcnicima swari nisu izgledale tako. Oni su
radoizjavljivali da jeLeliezo najkorisniji metal, i svi su imali prilikc
vidjeti kovadnicu (bar scosku ili potkivader.u), visoku pc(, lo'Zionicu, urcclaj za tlilCenjc rudade. Pravilo ie razbacana lokalna
proLrvodnja ili opskrba na kratku udaljenost. Amiens je u XVII.
stoljeiu dovozio ieljezo iz'[hi6rachea, bar 100 km daleko od
gajc u krugu od 50 do 100 km'128
$iegovih tri.nica, a distribuirao
Sto se tidc prethodnog stoljeia, posjedujcmo dner,nik jednog od
trgovaca mal og au stri j skog gr adifal u denb u rga u Obersteiermarku, 2e ko j i priku plja Leljczo, del ik, mctalu r5ke proi;evode obliZnj ih
ieljezaraili iz aktivnogsrcdi5ta Leobena, dabi ih isporudivao dalje.
lz dana u dan moZcmo pratiti kupovine, prodaje, cijene, mjere, i
izgubitr se u nabrajanju bczbrojnih kvaliteta, od sirova ielieza,
Leljezau Sipkama, sve do raznih delika, Leliezne Zice, (>njemadka<
je debela; uelscb jc fina), nc spominjuii igle, davle, Skare, peii,
alat od bijelog lima. I sve to ne idc jako daleko: dak ni dclik, ipak
dosta skup, ne prelazi Alpe u smjeru Venccije. Metalur5ki proiz'
vodi nisu putnici koji bi sc mogli usporediti s tkaninom, ako se
izuzmu ncki predmcti rasko5i, madevi iz'loleda, oruije iz Brescie,
ili, dasc watimo naScm trgovcu izJudenburga, lovadki samostreli
koje mu traLe tak iz Antwerpena. Velike razmjene metalur5kih
proizvoda (u XVl. stoljciu iz kantabrijskih predjela; u XVII. stolje(u iz Svcdske; u XVI[. stoljeiu iz Rusije) sluZe se rijednim i
morskim putevima i prcnose, kako iemo vidjeti, tek skromne
kolidine.
Ukratko, prije XVIII. stoljcia ili dak XIX, u Ewopi (i nara.,rro,
jo5
vi5e vrijcdi za podrutja izvan Ijwope) ieliezo nije kadro, ni
to
svojom proizwodnom masom ni upotrebom, povuii na svoju
1

lt

rl t t I kt t ;

l : r't

t,l rt

t er1; I le

I t n,

Itt

I t t t..r1 I I t t

Ntt ltoi't'l.litt, i:tt:r'tt tt Iiitti,

t t t ( I ( t t t t'11 i f c s t t. ( l,( t t t.c t l.(t t' t t (
I,

t.

[\{t'trrltrrgijl ),tljt''t,1, otkrivt'rr:r rr Sl:rr'orn svijc'trr, iiril:r sr. vrlo lrrzo,

lrcz srrrrtnjc ocl K:rvk:rz:r, orl XV. st()lj('(:r prijc: rr:rSc crc. Svt.civili'r,lcijt. St:rr<lg svijc:tir nirrri'ilc sr"r ovlj clcrncrrl;rrni z:rnlt llrijc ili
lirrsnijc, boljc ili loSijc. Slrnto clva raz,v<tjlr bit Cc spckt:rkularn:r: ontr j
l':rni, u Kini, koji sc prcdst:rvlj:r k;ro iudo dvostruk<l zilli()nctn()
Q.bog start>sti d<>gadaj:t s jcdnc stranc, i st:rgnacijc n:rkon XIII.
stoljcia s drugc; i onaj kasni, ali odludan, u livropi.
Kina jc imala ncdvojbcnu povlasticu s obzirom na vrijcmc:
ok<r V. stcrfjciaprije novc crc ona jc poznavalataljcnjc Lcljcza;ran<>
jc podcla upotrcbljavati kamcni ugljcn i moicla jc, u XIII. stoljcCu
rr;rSc crc, talila rudatu koksom, iako jc ovcl posljcdnjc vrlo problcrrurtitno. Evropa ncic dobitr Lcljctr> u tckuicm stanju prijc XIV.
stoljcia ataljcnje koksom, o kojcm sc nasluiivalo u XVII. stoljciu,
lrostat ic uobidajcnom pojavom u Iinglcskoi iza 7780.
Ovo rano kinesko znanjc postavlia problem. Upotreba kamcno14 ugljena svakako je omoguiila postizanje visokih temperatura;
lrtrcluii da sadriavaju visclki postotak fosfora, upotrijebljene rutl:ri:c sc uostalom otapaju na relativno niskim temperaturama;

sffanu matcrijalnu civilizaciju. To je wijeme prije prvc fuziic

delika, prijc otkriia pudlclvania, prije opie upotrcbe koksa za
taljenje, prije dugogniza' slavnih imena i metoda: Bcsscmcr, Sicmens, Martin,

.fhomas... to je jo5 uvijek neka druga planeta.

.lttltttttsl.:rt l'tn,ttt'uit'rt tt -\l/ll. slollu:tt. (()tlsrtl: It. N.)

..102

l() i

:rrt tt t ru I I ln t

tt

rl /,\

t t' t

k t t t n, t t r t l,

IttI nI

,l

tvt

lt

tr

I t t t I A,t t ; l

:,'t,, I (,,.',,t:t f t' I

ttt

t' I t t I u t,t1 I / t t

jt'r'slit' i Arr:,tnl(', rrr;t' trt:,1;t rlrtrlio rlo lttt.tlrr;t t'l;r1).r l)rl('n{ )',,1
l.irrt'skt' lt'ltttilic lioi;r jt' pt otltl;t tt St'r'tltrjrr Aziyrr, z,rlirtr lirlrrr,

Sl.r

Proizuochzjcr,

sab|i uJapanu. Kouanje i glaianje. (Foto

N. Botruier)

najzad, puhaljke koje su pokretali ljudi ili vodena snaga, omoguiuju kontinuiran dovod zraka i velike temperature u unutra5njosti peli Tada5nje peii nemaju nikakve slidnosti s na5ima;to su
zapravo >>pravokutne jame od otporne opeke<<; na njih se postavi

niz sudova za taljen)e (creusets) a kameni ugljen se stavi izmeclu

tih sudova koji sadrie rudadu. Ona dakle nije u neposrednom

dodiru s gorivom i moi.e joj se po volji dodavati ova ili ona
supstancija, ukljudujuii i drveni ugljen. Uzastopna tal)enja u sudoyima omogu i u j u dobivan j e ili kovan o g ielj eza, gotovo p otp u n o
oslobo denog ugljika, ili u gljidno g Zeljeza nej ednake wij ednosti, tj .
vi5e ili manje mekog delika. Nakon dva taljenja u sudovima, do-

biveni proizvod omoguiavao je Kinezima da serijski proizvodc

ili lonce, umijeie koje ie Zapad upoznati tck 1ti ili 20
stoljeia kasnije. Otud prctpostavka A. G. Haudricourta, l<oj:r sc
oslanja na filolo5kc podatkc, da Fhtssofen, pr<>itvodad lijcv:rrrog
l.cljcztr koji u XIV. str>ljc(u z.tmjcniujc Stiir:ltofan, vis<t l<tr pci iz
leme5 pluga

.I ( ).1

'i'rrrslirr i llrrsiitr. I 1"

Azijsko t:rljt'n jc rr surlovittt:t ittt:t jrtl jt'tlrto llosligrtrrr:r' rr svoirr
l<orist: pnrizvorlrrjtr *- rrcl<i vjt'r'rrjtr rl:r jc irrtlijsliog porijt'lil;r, rlrrrlii
jcrlnog spccijrrlrrog i'clili:r, >rrgljir''rrog r'r'lilirr r,'isol,r'
Lirrc'sl<og
ll,;rlitctc<, koji nc zrrostrrjc: z;r clrrnrr$n jirn rr:r jlroljirrr lripo'r'rrlt'ktoir I
nirrr i:clicirna. Njcgov:t prirod:t i proizvotlttjlt ostltli srr lrrjrr:r z:r
l:r'r'o1'rljunc svc d<l XIX. stoljcia. tJ l:vropi I)()znilt l<rro t't'lili iz
I);rrrxrsl<;r, u l'crziji klx> Ttoticr.ct jcnharclar (tj. >v:rloviti i'r'lili,,),
ItttrtlrtI u l(usiji, kasnijc su g,:t Bnglczi nazvali tr,oolz, ov:rj rYt'lil< jt'
lrrijr: svcg:r slulio z;tpr<>izvctdnju sjcdiva s:rblji izvrtnrcclrrc oitrict'.
l'r'oizvodi<) sc u Indiji, u kraljcvstvu Golkt>ndijc, l<:tcl sr-r Iivropli;rrri
()lt;rrlro stigli, i prodavao sc u Sipkama kojc jc'l':rvcrnicr'opis;ro,
vt'lii'inc manjcg kruha, kalc on, i tc5kc od (r d<> 700 gr:rrn:r. [ )vt'lil<r'
st' izv<;zio, tak na Dalcki istok, u Japan, Arabiju, Siriju, I(rrsijrr i
l't'r'ziju. Od tog su indijskog mctala, obja5njava Chardirr I(r()0,
l't'r'zij:rnci, koji cijene vlastiti dclik >manjc od onog i na5 m:rn jr' otl
rr;ilrrrvog<<,131 izradivali najljcpSa sjcdiva svojih sablji. Njcgovl jt'
l..rrrrlitcristika: prelijevanje, jcdan >valoviti< dizajn k<>ji sc pnrizvr rr li u trcnutku kad hlaclenjc u sudovima kristali zira u m;rsi rnct:rl;r
lrilr'lc Tilc cementita, wlo trajnog ugljidnog Lcljcza. I(cprrtlcij;r
ovog vrlr) skupog delika bila jc takva da su Portugalci 1 51) 1 . pri1gr'.rlrili jcdan tovar na indijskim obalama, ali ga nijcdan l<ov;ri' rr
l,is;rlronu ili u Spanjolskoj nijc uspio iskovati. Istzt ncprilil<a rlogo
rlil;r sc i l(iaumuru (1683-1757) koji jc nabavio uzorak iz I(rrir';r i
1r<rvjcrio ga pari5kim obrtnicima. I doista, kacl sc usija, tuoolz st'
Iorrri ispod dckiia i prclijcvanja ncstajc. MoZc sc kovati sarr)() r);r
nisliim tcmpcraturama ili prctopiti u sudu i lijcvati. U prvirn
rlt'sclljciima XlX. stoljci:t vcii br<lj utcnjaka sa Zapndt i rrrsliilr
rrrt'trrlurga strasno jc proutavalo Lrjnc LUoolzo, i njih<lv;r istr':rlir,;r
rrj;r tlovcla su d<> podctl<:r mctalotrq,r:tlijc.r'J2
()v;tj skup dinjcnica objaSnj:rv:r z:rSt<l sc pr;rijcl<lo i'c'lili:r iz
I):rrrrrsl<:r, bcz dvojhc, pripisivalo Incliji. Ali u jcdnorn lrlist;rvorn
tlrrrrl<u l<oji sc osniv:t nrt:rr:tpsl<irn ipcrzijsliirtt izv<lrirrr:r iz lX. i Xl.
sloljciir, i vrlo strtt'itrt liittc:sliirtt izvrtt'itn;t, AIi M;rzc'lrc'.t'i i't.nosi prt't
lrost;rvlitr o l<ittcsltrttrr porijt'l<ltr irrtlijsliog t'r'lilirt (pt'oizvcrlclr()ll rl
srrtlovirrur, n:rlrorrrt'rrirr)() l(), li;to il<irtcslii lijt'v) i, lrsirrrilir';rjrrt'i
sttlt/ftt s:t lrzijsliittt ttt'lilirltn l;tljt'ttitn tt srrtlov'irtl;t, lu;rrt s lior,:rrrirrr i
li:rljt'nirrr t't'lilir)rn s;l Z;tp;ttl;t, ott iznosi l;rrrt;rstiinu l)ovijcst s;rlrllr'
tlt'rrrcsliirr jt'lioj;t st'iir il;r Azijorrr tloliittrri 'l'trt'lit'sl;tn i, po:,r't'rlslvorn

:ct't t t t t t t I I ln

ttttI

rI

.\ t t'

t t A,

ttt

n'

t t t t l,

It

Itt i ttI It

,l I t','t t 1r' t t'l tt t t lr't

t,

t' l : 1't tt ! rt t t' t lt' l

11 I

u t.'

t(t

I t t,,t:t

lri s('z;lp;tlil,r r'.tlt.t, rlolltl.r lrt st'tt;tkott tlr';t ili lli rl,ltt.t ttt.tl,t
liolir'irut sl)uzvitsloli 7t'lit'2.r, s ol tiltt<tttt tlt t)2,-l(!lll, lio;t' ;t' z;tlittt

Sto

hulijski boclei s drikont. u obliku konjske gtaue (XWI.

stotjeCe).

ietik

inkrustrirantint iaranrta i siui iacl. Louure, Odsjek istctinib a ntikuiteta.

(O t is a k N a cion a ln og n ntzej a)

Siitskih osvajanja, Indiju, zatim Perziju, muslimanske zemlje i

samu Moskovsku Rusiju. Spcktakularne pobjede pcrzijskih Sasanida nad rimskim lcgijama, naoruZanim kratkim madem od grubog ieljeza, zasnivalc su se prijc svega na tome Sto su perzijski
konjanici upotrcbljavali sabljc demeskinje kojih je kvaliteta bila
nadmoina u odnosu na oruijaZapada.I najzad >sablji i Kini
- (...) na
trcba pripisati nadmoi azijskih hordi koje su udarale
IUmsko Carstvo i srcdnjovjckor,rru Ewopu.t33
Nakon takvog ranog napretka doista je ncobidna kineska
stagnacija nakon )ilIL stoljcia. Ni5ta viSe ne napreduje, umijeia
kineskih kovada i talioca samo se ponavljaju. Taljenje s koksom,
a.ko je bilo pozrtctto, viie se ne razvija. Sve je to te5ko otkriti,
objasniti. Ali sudbina Kinc, u cijelostz, postavlja isti problem,
nejasnoiu, joS nedovoljno obja5njenu.

Napredak od XI. do W. stoljeca:

u Stajerskoj i Dauphinii
Drugi problem: kasni uspjch Evrope. Podeci srednjovjekoure
metalurgije opaLaju se u dolini Siegea ili Saare, ili izmeclu Seine i
Yonne. Na Zeljcznu rudadu nailazimo pomalo svagdje; rijetko je
samo gotovo tisto'Zeljezo, mcteorsko, koje se u Ewopi eksploatira
od wemena La Tdna. Smrvljena, oprana, ponekad isprZena rudada
postavlja se u slojcvima, izmjcnjujuii se sa slojcvima drvcnog
ugljcna, u unutra5njosti pcii, vrlo promjenljiva oblika. 'l'ak<t u
Sumi Othe ,izmedu Scinc i Yonnc, iskopavanj;r na padini brclul.jk:r,
otkrila su rudimcntarnc pcii, nc<lbzidanc, >pc(i na vjctlrf(. Nitkolr
.,106

I1.cllltlo ollt':trliti tr rrr(ttittt lior.':t('ttit':ttll:t, I)()l)()\/() Z:lt{l'il;ltl (llotlvt't't

vcicrrr lrt'ojrr >7ltt'rtttj;t.,), z:tlittt lttt'i tt;t tt;tliovltitr.lt'r
Slolcnijc 1lcii, zitlltttt'lrli ltti ttc zitlvot't'ttt', poiltvil(' str s(' l'rltl(,;
()l)c sc viSc nc zadovolj:rv:rju prit'orlnint zt'iti'cttjcrrt (k:ro liotl olrid'
nog, k:rminzr).'l'<l jc pci iz l,:ttttlctt(ltitl:t, tt Sllllrtt, oll<t'it't'ttlt isltrr
p:rv:rnjim:t, kojtt jc r:rdila iznrccltt l(XX). i ll(X), s:t stiit'rrli:tttt:t otl
1lr:tcnc glinc na drvcnitn lctvatnlt, vistlka 1,5 nr i pr<lnrit'r'tr rrlrjviit'
o,(r5 m (konidnog oblika), imala jc dvijc puhaljkc.r'r5 1)1r;1 slili:r, s
rrr;rnjim iz'rrjcnama, vrijcdila jc zl niz. korzikanskih, li;tt;tlotrsliilr,
rrormandijskih pcii (ovc p<lsljcdnjc z;r obradu Svcdslit' rutl:ti't',
rtssrnr.u'cl), okrulcnih ziclovima, ali otkrivcnih prcma [l()l'c, ;t 1;ol<
rctali su ih osrednji mjchovi, vrlo slaba udinka. llliZi potl:rt'i:
rr r rl rrd;r sa sadrZajcm Lcljczir od 7 2y" daval a j c otprilikc' I 5% nl c'l rt l'
r)(' rnasc. Naravno, ova slika vrijcdi takodcr iza razd<tlrlic izir Xl.
stoljcia, kad se radi o primitivnoj mctalurgiji evropsliih scljlrkrr
(t;rk<r livahnoj), ili slabo razvijcnih naroda Starog svijt'lrt.r3{'
Kotad na vodcni pogon jc od XI. i XIl. stoljeia Bvropi tlottirr
vt'liki napredak, spor, ali koji ic sc, kako bilo- dabilo, ip;rl< nltst:tttiti
rr svirn vclikim pioizrvoclnim poclrudjima. Sumske kovrttnicc zrtrrrjcnjuju one pokraj rijeke. Vodcni pogon pokreie pyrlcmc ttlit'Ir<rvc, batovc koji lome rudadu, maljcvc koji udaraiuLt'li<'z<'t nltl<ott
viic >larcnja<. Ovaj naprcdak prati podizatnie visoke pt'ii krlrit'rrr
X IV. stoljcia. Pojaviv5i sc u Njcmae koj (ili moZda u Nizozcmslioi),
rrlrrzo sc na5la na istoku Irr:rncuskc, iako ic se u dolirri M:trttt', tt
f 'rritrruu, Bas-Maini i ditavoj zuptdn<>) Irrancuskoj, u uttrrlr:tltliosti
irrrrrlr, z.rrclriati rudnc kovadnicc svc do XVI. stoljeCa.l'\'
Stajcrska jc dobar primjcr nov()g naprctka: u Xlll. stoljt'tltr
lrrrj:rvljujc sc Rennfetrcr (pc(), potpuno <lzidana, s rtrcttitrt pttltrt
lf l<:rrrr:r; u XIV. stoljciu Sti.icktfart, viSa od prcthodnc, irtt;t pultrtlilirt
rr:r voclcni p()g()n; krajcm tog stoljcia visokc pcdi slii'rtt' Stii<:/t'rt
ft'nitn(I,lrli joS viSc, grtrpirrtnc su u llltilslserttsu (to st'irtlc prti:tvljrrjc u jcclnom doktttrtcntu iz l-ltl9). Vrtlno ic da sc poslrrvli;tttit'ttt
liolt'rnilr koTnilr trtjcltovlt kojc jc: pokrctltllt vtldcn:t sll;rtlil, i li;rrl;i
visokilt pt'(i, lrrvi prtl posligh.lirci.iu; isto lli st: trtoglo t't't<i tl;t it'
lijr'r,;ttt< t )rlicz,o ltilo >,ollit'ivt'lltl.< rr XIV. strlljc(tr. ()t;trl;r ttt' st' tttl
lijt'vlrrrog 2r'ljcz;r, rr jiltovt' z;tit'tlttit'lit' ()sll()vll(' ll)lls(', po zt'lii tttot:i

rivlrli ),<.l1rct.o ll;ri'nonr rlt'k;rrlrrrt':tcijottt, ili i't'lili ll('l)()ll)ult()nr

rlck;rrlrrrr';rt'ijottt. U St.rit'r'sl.oi st' lttttlt' tl;t 1lt'oizvt'tlrt r't'lili lt" n li

<lrrl

lt t

Itottanil lhuuild f ,\tntkIutv stnkkht[ttlIro

,llrcnlo lehttlktt: /;uttl ctttttg{lo I tttt'lulttt'1qllt

sr.ollrtl grroizvotli rr vclikirrr liolii'irr;tttt;t. lpltlt, li:rlio lt'liczo lt't'lrit

Mebanizirarua kouainica u Tirolu: mijeh i bat pokrede uodeni kotai,

upruorrxplantu grebenasto uratilo (xw. stoljede). Bildarcbiu der 6sterrsic bis c lt en N ationa lbib lio t b e k, B ei.
stara metalurgij a uspij evala j e naj de5ie dobiti >podeliden o
a ne delik, bar do lrumi.na kraju XVI[. stoljeia.

ielj ezo

<<

Medutim, dijeleii se od visoke peii, kovadnica je krenula

nizvodno, jer bi tvornica, ostajuii jedinstvena, postala preveliki
potro5ad goriva u stisci s opskrbom.Jedna skica izL6L3.pokazuje
Blcibhaus u njegovoj usamljenosti, odvojen od kovadnice koja radi
nizvodno, povezana s njim. Ova kovadnica posjeduje veliki malj
koji pokreie snaga vode, >njemadki malj<, tladni malj; dr5ka mu
je nadinjena od goleme hrastove grede; teljezna masa od koje jc
nadinjena glava moZe teZiti 500 do 600 funti, a podi.Ze ga kotad s
klinom koji ga zatim pu5ta da padne na nakovanj. Ova golcma
udarna snaga postala je ncophodna za obraclu sirov<>1; rrtctala, l<oji
408

ll('l)l'(.stitn() l)()ll()v() ollr';rttivrtli, postoii i rriz rrt:rlilt tttitljt'vtt, zvltttilt

t:rlijirttski, bt'zit tttlltt't:;t, l<oiill it' llltttolip vit't'ojltltto stig:t<t iz lll't'sCir:, St;tt'c prijcstolrricc lcljczlt, lrost't'tlstvttttt t':ttltril<:t iz 1lol<t'itiittt'
l'r'iuli.l'Je
Obja5njavitjuCi ovc n:tprctkc:, jcd;rn drugi prirrljcr <ttlvest Ct'
rrlrs Zapadnim Alpamll: prcdnost rnu jc da nirg,l:rS:tvzl vitltttt ttlogtt
l<rrrtuzijanaca u p<ldctn<>m razv<tiu mct:tlurgijc. ()ni su s(: od Xll,
stoljcizr nastanili u Stajcrskttj, l,<lnrb:trdiji, KoruSkoj, l'icrttotrttt i
lrili su >>usko pctvczani sa samim pr<>nalask<lm (prcd-) ntoclcrnc
1rr<rizvoCn jc Lcljcza<<. U pttkrajini l)auphin6, u Allcvardu, iztrrlili
srr lijcvano icljczo u Xll. stoljciu, u svak<lm sludaju dostit ritniic
orl Stajcrskc i clrugdjc, zahvaljujuii ranoj upotrcbi grubc vt'ttril:rcijc pomo6u usisnih crpki za vodu kojc samc hvataju tititvtr
sn,r,lu jcdnog alpskog brzaca.I)olaskom tirolskih radnika (l 17 )),
rrrctoda prodiSiavanja lijcva p<>moiu vatrc drvcnog ugljcnlt i tlotl:rv:rnjcm starog Lcljcza, omoguiav'ala ic pr<>izv<>dnju dclika zvlrn<tg prirochzl. No sva ta kronologija nijc ba5 sigurna.rao
Zapravo, svako sredi5tc imalo je vlastitc ctapc razv<>jit,lllct()rlt', narodito za protiSiavanjc, svojc tajnc, kupcc, izb6sr iztnctltt
nrznih proizvoda. Ipak, tchnikc, bez obzira odaklc dolazc, p<lkitzrr ju tcndcncijc uopiavanja, ako ni zb<>g tcga drugog a tlntl zbo13
rrt'prcstanog pokrcta obrtnika, koji sc rado sele . I)cznataian prirtricr', oko I41O: dva radnika >>rodom izLligea<<, prihvaiaju p()sll() rr
Avclonu, blizu Scnlisa >da nadine jcdan vodopad za izgrtdnlr
t :r I i or-ticc lli Lcljezarerr.r4
Svc visokc pcii radit (c,priic ili kasnijc, na stalnu vatru; nitkott
sv:rkog lijcvanja pci 6c sc ponov(l puniti i rudadom i clrvcttittl
rrgljcnom. l'rckidi zb<>g,popravka ili p()novnc opskrbc, ritclc st' tt
svc vcdim razmacimtt. I vis<tkc pcii postztju vcic: izmcdu I5O(). i
l7(X). njihov sc kapacitct udv<tstrudujc da bi dostigao 4,5 mr, i
rlrrcvno proizvodc 2 tonc lijcva u fuziii.r42'l'akodcr sc Siri o[ii'rri
l)()n()vnog kaljcnja i.cljczzr u lijcvu u fur.iji da bi mu sc povc'(ittr
s;rrlriaj ugljika.
L

I r r: I llo nr: c n I r ac

ij

rt

T.lrlrvrrljtrjtt(i t'itttt, 1'rovr'(itvlt sc potr:tinjit oklop:t, ttt:ti:t:v;t, krllllj:r,

Iu'kclrrrz:r, t()l)()v;r, i,<'lic'r,nt'tltn:ttli... ()vi rrrritti zlrlrtit'vi tttlttost'st'
sirnr() rr;r otlrt'ttt'no vt'iit'ntt'. l't't'ttstt'ttistvlt stt tt'$kll, irli 2t'lft'zo ili

l()

\,n

tt

tt

lln r t t t I el r/

.\ t n r k I t t n, t

t A, I t

lt t I

tt I

,IIrI.nrr la,nn|Nt|| t!t!(rr"a e.T,trxtl t ,ItFtntttr\

rr

lslit siltutt'ijrr jt'rr XVl. slolit't;tt tt l,ytttltt lioii prilirrpli;r lrrolz

votlt'iz lrroirrilr rrrirrrjilr rrtt't;tlrrt'lkilr st't'tliltlr tt kt'tt1.1tt v('r('ttt otl l(X)
lilr. U S:tirtt..l,llit'nrrt'tr l() su, 1lo t't'rltt vltittosli: kovtto ltrtstttlt',

ltt'lt:hlrrtlc, i, tr rtt:rttjoj kolii'ini, gitt'ttitttt't'ttt:tft'vlt I

lrorlcllt; u Sirint-(llxttrttttrtlu, ktlvt)tl postttlt', ltt'kt'llttzt', lltttt'i, tttlt=
lnr.lzc, strud()tinr: i itl:tt llotrclllttt z:t prcclcttic ili lloi:rtlisltttit'svilt';
lxrkrcnc r.djclc, >ntlinskit vrctctt;l(.., l)rttgtlr;tzt't'tltt;t st't'tli3t:t, k;to
S:ript-l)aul-cn-Jltrcz, Sltitrt-M;trtirr, S:tint-llotll:titr, S:litrt*l)itlit'r',
grosvc(uju sc izradi titv;tla; 'l'crrc Noirc proizvtlcli k<tvtttl 1:tlsttttt';
Sir i n t-Symphrlri cn >>sitn u iclicr,ariiu< ; S;ti nt*An d rC pol j opri vrt't lrr<r <rrudc: Stihadc, )'rcljcrnc dijcltlvc za plugovc. M:tto p<l slt':ttti,

;rrt<r:hrrzc:,

Vivcr<rls pr<>izv<>di )>zvonca z.L mirT.gc<< (moZdzr <ltud ptltjcC'tt tlttit

zv()nca koja vcliki talijanski trgovci izv<>tc iz l,yona diljcnr ('itlvog
k r:r I jcvstva) ; Saint-l)<lnnct-lc-Chiitcau do5ao jc na glas proizv( xltrj<rm >alata za stri:icnjc< (ovaca).raa
Kovadi, davlari, donosili su sami svoju robu u vcliki gr;ttl,
tkrpunjujuii tclvar koji su prcn<lsilc livtltinjc malont ktllit'inotlt
rrgljcna. Sto dokazujc da jc industriia upotrcbljavala kamc:ni ttgljt'n, da jc Lyon poznavao njcgovu upotrcbu t'd griianic dotrt:t(itt-

st;rvir (tak i za vapnarc

rrrctirlurgijc boljc prolazi,

iz dcwrti Vaisc), da gotov proizvotl

ili manjc lo5c od ncobradcnog proiz-

vodit.

KrinlaizXV. stoljeia.Ijtrcli koji sjecle za stolortr. objesili

iza sebe. Itreska, iz cluorca Issogne. (Iloto Scala)

su suoja

oruija

lijcv sluZc za iz,radu kuhinjskih potrcp3tina, kotliia, Ionaca, rostilja, podglavaka, ploda, kamina, pluZnih leme5a. Ovi vi5estruki
zahtjevi,Sircii sc, uzrokuju konccntracije, ili bolje pretkoncentracijc, joS pomalo slabc, jcr transporti, gorivo, pogonska snaga
koju jc moguie mobilizirati u jednoj todki, opskrba Liveinim
namirnicama, isprekidani hod aktivnosti, ne omoguiuju previ5e
veliko gomilanje.
Krajcm XV. stoljeia Brescia broji moZda2OO tvornica orui.ja;
to su zapravo bottegbe, obrtnidkc radionice jednog vlasnika s 3 do
4radnika.Jcdan tckst govori o 60.000 ljudi koji obraduju ieljezo,
a to je prctieran broj, iako u radun treba unijeti, sve do dalekc Val
Camonicc, radnike za pe(i (forni), kovadnice (fucine), kotade na
vodeni pogon (mctle), radnike na zemljanim radovima i rudarc
koji su vadili rudadu, voza(c koji su osiguravali njen transport, svc
osobljc ra5trkano u krugu od20 d., 30 km oko gradx.taj
4to

I(azmotrimo viS cstru kc d j cl atn o stt Lclieznari j a u N ti rn bc rgt t

i <rl<<r grada, Svcdskc mctalurgijc u XVll. stoljcCu, industrijski
rl'r,v<>j Urala u XVIII. stoljciu, modalitctc industrijc iz lliskaj:r ili
kr:rja oko Lidgca: isti zakljudci nametnut (c sc, s obzir()tll rl:l
n('znatnost proizvodnih jcdinica, na njihovu rclativnu ra$trk:tnosl,
rrrr tcskoCc u transportu. Konccntracija postoji samo t>ndjc gcljc st'
rrrrdi rijctni ili morski put: Itajna, []altik, Mcusc, Gask<>njski zlrljt'v,
llr;rl. l)risutnost occana, planinc s rijcdnim brtacima, Sunrc lrtrkvi
i rrjih<lvih bogatih nalazi5ta obja5njavaju prisutnost jakc nrctillttt'gijc u lliskajskom zaljcvu.Svc tic> srcclinc *Vllf . stoljcda Sp:rnjolsk:r
joS prcdajc svojc icljcz<> Ilnglcskoj, i sa Spanjolskim icljczorrt
lirrglczi <>prcmaju br<ldovc koji sc na moru borc protiv Splrra5
n jolskog brodovlja.

l;rt't

ttttt

I lt? t,

I(

/,\

t t'

r t

l,

Itt

tT t t t t L' I t I t t I r

,\ I t r t t I

r'

I r' I t t t I

l'

r, ! :

t't t t

r't t t't,t1l

lr !

tt t'

Irr

I t t t,rll

It)/O rlrgotlrrr,r l'.r'r()l).r l('lttltt:r'tt.trt lrt oizvt'l,r /.lOttrtltlrrtl.t

trlrt:r (t'iil.:r. l'r t'll;t t t'r'i rl,t z;t r il,tvoli Ll ()lloloSl.ol', slt;t'rl.r l.oI
pokrir,;l or,:t kttiilltt, zt'lit'zrro tlolr;t rriit' ioi lrilr) 7;ll)(ti'r'lrt, Iltt:tlt;t1i

prijt.tli llntg inrltrstriislit'tr.'r'olttt'iit'i tt;tsl;tvilist't,t';lt;;tli ll vl'('lll('ltrl,

zrr;ri'i lriti svjctlokottr svt' ttt;ttt jt' ttlogt' 'itlicr,;t, rrlll;ttliili llltr zll;l('('
rrjt., lilrl<o jc:, rlitti st:, llilo 1lt'ltviltl tr Slltt'ottt llot't'llitt. Itt;t lit'ltitt, lrr
zrr;r('i 1'rorrovo nlr(i n;t lit'itjrr lrrrtlt, IIotttt'l'ovtl tlol rlt, li;ttl:t ;t'<ll<lo;t
;r.rlrrog t'ttttrik:t >vt'ijctlitl tt'i ltltt'lt volov;t, tllltt'st'tlltttt, l<ottisl<t'iv;tlt'
viic rrr:g<l s:ut)il livotiltjlr<.1''l rN:tic< vt'iictllt', ()ll() () l<oit'ttr govot i
or,:r l<njiglt, joS uvijck jt:, it() u p()tl)tttlosli, 1'rotl vl:ttlitvittottt svt'1rr

istrtrrog c.lrvlt.

l)rrrili metali

U Vosg;eshtta, rudrtik srebra iz Croix-de-Lonaine, prua polouica XW.

stolje(a: bunari, ljestue, iekrci, kolica za prijerxos rttd.aie. Oui rudnici
sela La Croix eksploatiraril stt. d.o 1670. Kabinet grafike. ( Foto B.N)

Nekolih,o brojki
Vci smo spomcnuli da je broj od 2 milijuna tona svjctske proizvodnje oko 1800. sigurno prctjcran. Pret'postaviv5i da je prije industrijske rcvolucije, svjctska proizvodnja bila dva ili tri puta ve6a
od evropskc, ona oko L525. (poJohnu Nefu), sigurno nije pre5la
100.000 tona; 1540. (po Stefanu Kurowskoml/6 22 odkojeg posudujemo i brojke kojc slijede) 150.O00 tona; 170O. 180.000 tona
(od dega 12.000 tona Engleska i 50.000 Svedska); 175O,210.000
tona (od tcga22.OO0 Engleska,25.OOO Rusija); 7790,600.000 tona
(od dega 80.000 Engleska, 125.000 Francuska, 90.000 Svcclska,
120.000 Rusija). Godine 1810. evropska produkcija iznosi
1,100.000 tona; 7840.2,800.000, od dcga g,ot()v() pola <lrp:rcl:r n:r
Englcsku. Ali tada jc vci u toku prva industrijsk:r rcvohrcija.
1t)

,\lr, 1r<>r,jcsnidari, imztm<> oltitaj n:l prv() mjcsttl stitvliitti tI)ilsovll('

l,r.oizvoclnjc ili trgovinc, nc rnirodijc vci Scicr, ili boljc 7ito, trt'
rrjcllic i plcmcnitc mct:tlc, vc( ialjczo, osn()vu svltktltltrt'vttoli
zrvol;r, c:rk i u stoljcdima u ktljirna )'.clia za njim nijc titl<o irtli:r.
( ilt'rliStc jc ispravno Sto sc tiac rijctkih mctala ali vrl<l sl<t'otrtttt'
upotrclrc: antimonu, krlsitru, ()l()vu, cinku, up<>trijcbljcntltrt lt'li
l.r:rjt'rrr XVIll. stoljcia. N<> Sto sc tidc plcmcnitih mctala, srt'ltt'it,
zl;rtrr, r':rsprzrva ni iz.clalcka nijc rijc5cna. ()ni izttz.ivaiu spckullt'iit',
.r\':urlurc, ko)clcljcz(), pr()lctcr,ncpoznaic. Na srcbr() su utt'olt'tt;t
lrr,1g:rtstvlr ingcniozn<)sti, ()n:t k<lj:r objcl<ldanjuju lijcpc sl-rcrnc Agri
r olint' ltnjigc <l rudnicirn:r ili imprcsivni prcsick bunltrit i glrlt'r'ii;r
rr S;rirrlc-M:tric-aux-Mincs, u Vtlsgcsittt'ir. 7,b<>g srclrrlt stt lril;t rr
l)(!1',()n stlrvljcn[t clrltgocjcnlt n:tl:tziStlr livc u Alrrtltclcn.,, ,t Sptt
rr;olslioj (rttctod:t :ttn:tlgltttr:t n:ri'inillr jc tld srcl)r:1, u XV. stolit'(1tr,
.r rr;u'ot'itt) od XVI. stoljc(ir, tnct;tl incllrstri.iskc proizvotlrlit'); zlrog
',rclrrrr jt' os(vltrctr rttclltrski n:tpt'ctl:tk (glrlcriic, crpljt'rric votlt',
zr;ri't'ttjt').
NIoglo lri sc r'trli tvrrliti tlu jt'lr:tl<lrr l:ttllt igt'tto jctltt:rlio v;tltttt
rrl,r1,,rr,;rlirr nt'i v;r2nijrr ttd ).clic't.a.llrotrr':ttri lollrtvi stt ltt'islolit'lrt'ij;r
.rr rrtit.r'iisl<ogrlrtrtllr. ( )llllrglrrrjt'ltt'otlskilt lI'ul)()\,ll lr:tl<t'ottt o1r(it'ttil;t
Ir. l)(),:lvlr rr XVlll. stoljt'tirr. l)voslt'trlio t;rljt'rtit' lr:tlit'lt tttt'lotlrtttt
l,otnor'rr olo\,;l vct:it'rr XV. slolit'ttrr oslolrotlil;t st't'llt'rl iz ttit'1iovt'
rrrl,rit' ll;rli:rt'jt'lrio ltt't'i tttr)tl('l:lllri lttt'l;tl, ttt. r,l; ltr i st't'lrt'o llz

lt

ostalo, u prcdnosti jc zbog rclativnc lakodc prcradc (plamcna pcd

moie dncrmo isporuditi 30 tclna bakra) i zbog prvog kapitalizma,
Sto obja5njavainranredan uspjeh bakrenih rudnika u Mansfcldu,
u Saskoj, u XVI. stoljeiu, i kasnije, u XVII. stoljedu, boom Svedskog
bakra, i najzad, veliku spekulaciju koju u isto wijeme predstavlja
japanski bakar, koji na kraju monopolizira Oost Indiscbe Corn-

l\ryllttllJt

TBHI{ICKB REVOLUCIJE I
ZASTOJI

panie.

Jacqucs Coeur, i joS vi5e Fuggeri, bili su kraljevi bakra. iak i

u kasnijim stoljciima, na Amstcrdamskoj burzi, igramo na bakar
zatvorcnih odiju.

jctcLinatchnitkih osnova. Pronalasci sc mcclu njih sptlrtl

rrvtltc. ikrpni$Wo, tiskarstvo, pudinska plovidba, vclikc su tchrri(.kc rcvoiucijc, u wcmcnu od XV. do xvIII. stoljcca. Ali ttl sc
sirn)o tako kaZc. Nijcdna sc nijc zbil'd u trku. I tck jc posljcdnja
nlrru5ila ravnotclu svijcta. Obidno sc svc na kraju rasprostrani:
:rr:rpskc brojlic, topovski prah, kompas, papir,- svilcna buba, tiskirritvo... Nijcdan pronalazak nc ostaic u sluZbi jcdnc skupinc,
fcrlnc d(iavc, jcdnc civilizacijc. lli pak drugima doista nijc potrcilirn. Ngvc tchnike se tako sporo usvajaju ondje gdjc su otkrivcnc
tllr susjcd ima wemcna da im sc dudi, da ih upozna. Topni$tvg se
na lapadu pojavilo po prilici kod Cr6cya, ili bolje, ltd Calalsa,
| 347, a va:hniii clcment cwopskih ratova postat Ce tck pohod.om
Krrrl:r VIII u Italiju, u rujnu L494, nakon sto pedesct godina
clt rzri j cvanj a, iskustava, brbliariia.
Z^stoiise narodito odnosc na odreclcna podrudia: u ffanspor'
Iu - svijct jc svoju prvu pomorsku jedinicu upoznao tck od
vrcmcna Magcllana; - u poljoprivrcdi - koje je revolucionarnl
n:rprcclak clcltakao samo neka uska podrutja i gub-i sc u masl
zlitarjclih mctoda -ponovo Ccmo nai(i na sporost, odajnu ncmoC
Starog pclrctka, oslabljcnclg ali joS nc ukinutog'

T^trzl

414

4t

TRI VELIKA
TtrHNICKA PRONALASKA
Porij eklo topouskog praha
Izvjestan >>zapadni<< nacionalizam nagoni povjesnitare znanosti i
tehnike da nijedu ili umanjuju ono Sto je Iivropa pozajmila od
Kine. Ma Sto da wrdi Aldo Mieli,l uosralom odlidan strudnjak
povijesti znanosti, otkriie topovskog praha od strane Kineza nije
>legcnda<. Od fX. stoljcia naSc ere, oni ga proizvode od baruta,
sumpora, srnljcvcnog drvenog ugljena. Isto tako, prvo kinesko
vatreno or ulj e potj ede iz Xr. stolj e (a, ali prvi kinesk i top zct b i lj ei ert
je tck 1356.2
Ne radi li se o istodobnom otkriiu na Zapadu? pronalazak
baruta pripisan je, bcz dokaza, samom velikom Baconu (72141293). Top sc sigurno pojavio oko 1374- ili 1319. u lrlandriji; u

i
\

t
I

I.j

Praa artiljerija bonfia.rclira riclhte gratlouct iz blizittc. Srr.:r7;rr.i l(;rr.lrr

wr,Marticrkt clc Pa,ri.scL zuott(ry] d'Attucrgtu:, 148.i, Il. N.. (()tisrt/,t Ii. N.)
i

l(t

; r t t tt t

,\lclzrr I i.l.t; rr l'rrt'rrr i I i.l(r; rr lrrr1,,lcrkol I {.1 /;t rr pokr'.rirnl lrr irrli,
I l\. z:r ()l)s:t(lt' (.rvitl;rlt'l;' ntozrl;r rr;r lrojrroln t)oljrr lritlir. korl
(,r't:t'y;t ( l-l.ttr; grljt'srr, po rijt'(rrrr;r liroiss;u'l;t, ('lllil('sli.r ,,lrorrrlr.r1
r lir ;rrr j:t zrllrrrr jill" lrr';rrrcrrzr' lrili;l;t Vl V:rlois;r. Vit.l'o j;rtrrijt.
it. tl;r g;r
;r' llrlvttt'rl lll rrllotrijt'lrio ttlt'r'rlrtc gotlirtr', prt'tl ( l:rllrisonr." Ali rrovr r
or rrljc (c tloisl:r ;'rosrt'rlov:rli l('l( r'r;rrt'tlrr<l sloljt't1t., z;r vliit,rrrt'
rlt:tttt:ttid'rtog lttrsitsk()!-l ntl1l, u st'('u I')vt'opt': polrrrrr jcrrit'i irrr;rirr orl
l.rf7. tcrctnrr kolt s llrkolrrtiljcrijsliirn ortrljcnr. N:rlz;rtl, lolrrriSlvrr
rlir;r orlltrd:nu rrlogrr nlr lirrjtr t':ll()v;l K:rrl;r Vllglroliv l:lrglt.z;r, ov;rj
pu( u l<orist ncl<rtcl llor:tZcrtilt, tlollrilr stolirrrr 1-gorlirr:r rrirlion (,lrl;r
r',;r. ( )vlr nov;r vlrlnr)st vczllnil jc zlr otkriic lr:rrtrt;r u zl'ltu, olio 1 ,1 2ll,t'
Loji rllrjc trcnut:rdn<l i sigurno izglrr':rrrjc, Slo nisrr l)u(lil(. sllll.(.
nr jt'i:tvit-tc kojil-r kornp:ll(tnil nr:rtcriju nijc ckrl.ttrSt;rl:r rriklrkvtr l<orn
rcr rt'tmciju zr:rklr.
I1l:rk, ncmojmo ntisliti cl;r sc rucli rl rcdovitoj pristrtrrosli,
Ncj:rsrro znarn() da jc toltniStvo igrulo ulogu tr Splrnjolslioj i rr
".1r'r,r'r'noj AIi'ici ()d XlV. stoljcitr. livo nas, l/t57, ur)utlrr zitlirr;r
( r'rrtt', nrr mar<lkzrnskoj <l[t:rli, ()n()nl villn()n] gr:rcltr koji l,orlrrg:rlt'i
grr rr jt'tlrr jrr ocl 141 5. a Muuri ponov<l nupad:rjtr. I'osltrs:r jrno jt.tlrtog
vojrril<:r pr,rstolr>vlr koji jc stil;,:ro svc dotlc, dlr lti sc borio protiv
rrlvjt'r'nil<:r: >>llacali smo na njih k:tmcnjc ir. n:r$ih orrrtltr tlost:r
rr:,pjcirro... Sa svojc strilnc, IVlruri su irnlrli strijclcc: r):rorrrl;lrrt'
',tlijt'l:rrn:r i pradkc... Gadalisu joS s nck<>lik<l k;rtlrpult;r r":itlrv rl:rrr,,./
l;r,rl<, r'c(iri godinc ranijc, podr.idintrma (,lrrigrlrdlr, I,,l5-J, 'l'trrt'i srr
l,roliv grrd:r upotrijcl)ili jcd:rn dudoviSni top... Ali u s:rrrroj Sgr;r
rr;rrlslirrj, brrcadi klrmcna j<lS str u up<ltrcbi tt vrijctnt' ops:rtlc
Itrrrg< tsa, 1475-l/t76. ()virn sc pojcdinostirnlr nroic clotl:rli rl:r jt.
lr.rr rrl l)()zlllt u l)giptu oko I '248. p<>tl irncnorn >kincski srrijt'g<. I ):r
,,r'tolrovi sigurno up()trcl)ljavujtr tr Klriru <lcl l-J(r(r. iu Alr.ks:rrrrlr.iji
li/(r, rlrr su uobii::rjcni u Iigiptu iSiriji l3tl9. ()v:r l<ronologij;r:
( .rl:ris 1117, Kina l-15(r, itd., ipirk nc trtvrctuj(: prvcr)stvo jt'tlrrog ili
,lr rrlir)g l)artncrlr, u oclnosu l):t pronlrllrz:rk to1'lit. Mcrltrtirrr, (.;rrlo
( ilroll:r rrrisli, tl:r jc n:r pod'ctktr XV. stoljc(lr, kincski top vrijt.tlio, ti.
lrro lrolii orl t'vropskog. Ali kr:rjcrn stoljc(;r cvropsl<o lolrrriilvo
rr.rtlvisilo jt'svt'ito jt'Azii:r rrrol-illr grroizvr.sti. ()ttrrl z:rstr':rirrjrrr.:t.
rzrrcrr;rrlt'nit' kojt' it;tr.iv t poj;rr,;r t'vrolrskilr t()l)()vll rt:r l):rlt.liorrr
i:,lrllirr rr XVl. sloljt.(1tr.8.Jt'rlrrorrr riit'i'ju, kirrcsko loprriSlvo st. rrijr.
zrr.rlo ili rrijc rrroglo r';rzvili, pril:rgotliti r';rlnirrr z;rttljt'vinr:r. ()lio
Itr lO, rrt'lii prrtrrili lrilit.Ti rl;t sr. rr prr.tlgr':rrlirrur liirrt.sli,ilt gr.;rrlor,;r
"lijcr,:rjrr lopovi,;rli rrt.rn;r islirrslv;r ni vir.itirtc rr rrrlirlv;rrrjrr s rrji
1

tT

t,lttt lf A,r t t,tq rl llt I ft, I

Itl;1,,')

\,t'ru t nil I lrcude

/,\

tnt k t u n, s u t k I t * t I n l I r r

'l'ehnllke rewilurlle I ilnttt,

Topniiluo poslujc
pokretno
Pojedinadni topovi bili su u podctku lako oruljc, kratko, oskudn<>
opskrbljeno barutom (ovaj je rijcdak i skup). I nc zna sc uvijck
todno, Sto trcba zapravo podrazumijevati pod nazivima kojima ih
ozna(.avaju. Tako biribaudeqttin oznatavao vi5e zaiedn<> spojenih
topova (analogno topovima arkebuze) tako da se o njima govorilo
kao o mitraljczima.
Zanm su oruda rasla, od 136 do 272 kg u prosjeku, za
vladavinc Rikarda II (1376-1400), prema primjercima saduvanim
u londonskom Toweru. U XV. stoljeiu to su ponekad goleme
lumbardc, kao D oruter"bilc b s en iz N jemadkc, strahovitc brondane
cijevi, nalcgnute na drveno postolje kojih je premje5tanjc stvaralo
der Strattss
koji grad
gotovo ncrje5ive problcme. Top dudo
Strasbourg posucluje caru Maksimilijanu \499. da bi natierao na
poslu5nost Svicarskc kantonc, toliko je spor u pokretu da ie za
dlaku umakao prcd ncprijatcljem. JoS banalniji dogaclaj: u oZujku
1500. Lodovico il Moro dao jc dovesti iz Njemadke u Milano >>Sest
cijevi tc5kog topni5tva<: dvije su se slomile na putu.lo
JoS prije tdgrazdoblja bilo je rocleno topni5tvo jakog kalibra,
relatimo pokretno, pogo dno d a slij edi voj sku : to j e artil j e rliabr ak
Bureau, sredstvo pobjede Karla VII u Formignl'u (1450) i Castillonu (1453). Pokrctno topni5wo na volovsku zapregu postoji i u
Italiji; susrciemo jc u osrednjoj bici kod Molinacele 1467 .11Ali top
na postol ju, kojc vuku snaZni konji, ulazi u Italiju tek s Karlom MII,
u rujnu 1494. On izbacuie'Zeljezne kugle kojih sc upotreba vrlo
brzo Siri, a ne vi5c kamenje, i ovi projektili ne gadaju viSe samo
kuie opsjednutog grada, vei i njcgove zidine. Nijedan utvrdeni
grad, gdjc se igra dotad sastojala u obrani ili predaji wata, nije
izdrLao ova bombardiraniaizvellkeblizine.Jer oruda su se dovozila sve do ispod zidina, do vanjske obale iarka i odmah su se
sklanjala >ispod utr,rdenog skloni5ta< kako kaZe Jean d'Auton,
kronidar Luja )([I.
Ova Zestina uzrokovala je kronidnu slabost utnrdenih gradoya za vi5e od ffideset godina: njihove zidine ru5ile su sc kao
kazali5ne kulise. Ali malo pomalo organiziran je protuudarac,
krhke zidine od kamcna zamijcnilc su dcbclc <>d temlie, jcdva
uzdignute, u kojc su sc kuglc badava zabiialc, a na najvi5c platformc les Caualiers (tItvrdc, osmatradnicc, kulc ntlp. prcv.)

4ftl

I rrltttliltttt !tosttt.jc pokrcilxt, 'l'op<tul lz poboda Karlu VIII, ltttsluullcttl

rttt slttlrtk, l)ruta txlsku ko;lu klc ccstarttct ItallJe . Uhfd., tttlsuk lt. N.)
grost:rvlj:rrro jc ollruttrtbctrtt toltniStv<1. Mcrc:urio (i:tttitt:tt':t,12 k:ttt'

crl:rr K:rt'lir V, lvt'rlio ic ll.tt). tl:r jc hilo tlovttljno 5O lrrtilic'r'iisl<ilr

orrrtllr tl;r zrrslilt'rurtlrno( (':lr':l u ltlrliji otl lit':tnettzit.rl Nistr li onlt
il

'l'chnlikr ntrtlw'lltt I tttttull

l,

zaustavila vojsku lrnrnjc I u l'irviji krtd su jc s lcdrr izncnaclili carski

vojnici 24. vcljatc lr25? Na isti nadin sc Marscillc odupirc Karlu
y 1524. i L536; Iled Turcima 1529; kasnijc Mcte carskoj vojsci od
1552. do 1553. Nije da se gradovi joS nisu mogli izncnaditi: Durcn
1544; Calais 1558; Amiens 1596.Ipak, vei se nazirc protuodgovor
tvrdave, podctak pomno promi5ljenih ratova opsade i obrane, a
koju ie brutalno izbje6, iako mnogo kasnije, strategija Friedricha
II, ili Napoleona, obuzeta, nc vi5e osvajanjem gradova, vei uniStenjem protivnikove'Zive snage.
Ipak, topniStvo se malo po malo usawSavalo. Racionalizira
se, i za Karla Y, 1144, dovedcno je na7 kalibara, za Henrika II na
6 kalibara; najveii topovi upotrebljavani za opsade i obranu gradova, imaju domct od 900 koraka; druga, takozttana >poljska<
artiljcrija, samo 400 koraka.la Evolucija ie zatrm biti spora: u
Francuskoj na primjcr, sistem gencrala de Vallidrea, iz wemena
Luja XV, trai^t ie clo reforme Gribeauvala (1776), diji ie lijepi
topovi proii kroz ratove Revolucije i Carstva.

Brodsko topniituo
Top se wlo rano na5ao na brodovima, ali i ondje , na wlo neobidan,
zbunjuju(i nadin. YeC 1337, dakle prijc Cr6cya, susreiemo ga na
engleskom brodu Mctry of Touer'; ali tridesetak godina kasnije,
1372, kastilijskih >40 vclikih brodova< uni5tili su svojim topovima
u vodama La Rochellc, englcske lac1e, kojc nisu imale topni5tvo i
nisu se mogle braniti.l5 A, po rijedima strudnjaka, topnidko naoru'Zanje postalo je obavezno na engleskim brodovima oko 1373! U
Vencciji, ncma dokaza da jc pomorsko topniSwo postojalo na
brodovima Signorie za nepomirljivih ratova s Genovom (L378).
Ni 7440, vjerojatno i ranije, to je vei sw5en din, isto kao i na
turskim brodovima,bez sumnje. U svakom sludaju, 1498, pored
otoka Mytilene, jedan turski scbier"ctzo od vi5e od 300 botte (15O
tona), u borbi s 4 venecijanske galije, napada ih lumbardom i,
uspje5niji od njih, pogada ih u tri nawata kuglama od kamena od
kojih svaka ima 85 funti.16
Nararrno, ovo opremanje ne zbiva se u jcdnom danu, nibcz
problema. Na moru ncie biti topova s dugom cijevi, s ravnim
ni5anjenjem i po pravcu, prije 1550, Sto je pribliZan datum; ow<>ri
zatopove na bokovima oblih lada nc pojavljuju sc joS rcdovit<l u
XVI. stoljcdu. Na<lruLitni i ncnaorul;rni lrrod<lvi su kocgzistirali,
4)0

lltltttliltr<t ttu bxtcktuhrr.u: ratti ltrocl uclntirulct Lottlsct Mulalu,.tl()sp()-

tlttrrttttl(irttulllcct.(rutro l5l6).OliutarcleluMurcl.tc, Osklb<xlcrrivitcz,

llnzt'j (;otttlt tt (,iltuntlllyl,, ,rts n. 507. (Ottsuk (ilruulort)

lrcz olrzir:r nir opirsnost. Spomcninto santo zlu kob linglcz:r korl l,:r
l(ot'lrt'llr: 1372. Ali rra Atllntiku, dok lrancuski gusari oko 152O.
posit.tlrrjtr svojc lopniStv<1, pot'tugalski trgovittki lrrorlovi g:r 152O.
rrrrrur jrr!
Igxrk, lxrr':rst liur'iu'stv;r rr XVl. stoljeCrr ulrrzo (r. pl'isiliti svr.

lrrortovt' tl:r irn:rjrr lopxrvskt' t'ijt'vi i spccij;rlrrt' tolxrvnikc' rllr ilt

olrslu2rrirr. l(:rilri Itrgov;td'lti ltrorlovi sc rrinr:rlo rrt'r':rzlikrrlu;svi rill

.t.,

l;cn

tt

tt

ttl t ltt t t t t I d /

.1 t t' t t l, ! t t t'r' t

t't t A' I r I t t i

t r'

naoru7ani. ()tud u XVII. stoljcCr"r nc()l)iir)c svl(lc zlloli t'tiltt'lt'..f t'r'

ratni brodovi u vrijcmc l,uja XIV imaju prrvo n:t spcciiilltri pozclt':tv
kod ulaska u luku, pod uvjctom (o tomc sc raspravlja) drr nc n()sc
robu; a nosili su ie svi.
Ovo opienito pomorsko naoruianie uskoro sc pokorava
gotovo dvrstim pravilima: toliko ljudi, toliko topovskih cijcvi po
ionaLi. U XVI, i jos u XVII. stoljeiu jedna cliev za 10 tona. Tako da
za jedan engleski brod ukowljen travnja L638. u Bandar Abbasu,
na weloj obali Perziie, moZemo re(i daje bio premalo naoruZan:
za3OO tona, samo 25 ciiei. Pravilo je, nararrno, relati\mo jer ima
brodova i brodova, topova i topova, i mnogo drugih kriterija
naoruaanja, ne samo broj ljudi. Na Mediteranu i uskoro na beskraj nim putovima Indij skog oceana, od kraj a XVI. stol j eia, engleski brodovi su obidno previse naoruzani, jer imaju vise ljudi i

'l?lrtrlil,r' tt,t,ttlttt llr I :rttlttlt

l()l)()\,;l rrr'11r1 tlt'trtit , rt;tltrlvt tt:,1.t ltotlrttt t or,lollotlt'ttt trll tc ottttr

'l
lr
lirrt rrjrr llrliSrr olrt;ttttr. rl stt ttt'lit otl t.tzloli;r rrjilrr)\'.t trslr;.'lt;t
Irrr;t irlrtrgilr. Vclrlii lrt'orl jt'tltrgo vlittl;to tttot'ittt;t l('r'l('
:,r,iul'triii, s lroljortt oll'ltnont, opsltt'lrlit'tr s viit'lt)l)()v;l itr(t'g li;rlrlr
r.r lllrli, rr XVl. sloljct'rr i rnlrli lrt'orlovi llosliz.tt zltt''tttltti ttyttt,ttiAi
rr:,1rjt'lr jcr st'lrt'zo lov;lr'(', ttc s1l;tvltjtt u lrrk;tttu\; it i t'(tlni, jt'r'st'
nr()gil lloljc rurorrrl;rti. 'lo l(ichclicrrtr olrj;tSttiltv:t vilt'z tlt' l(;rzilly rr
:,trrrlcrroltt l(r2(r: >()no'r,lxtg d'cgit stt tlos:ttl vclilit'l:ttlt'lrilc t:rlitr
()l);r:;n(: vclilii sr-r tollovi l<ojc nosc, lt ost't'rlttji lrrotlovi rIr()Hu ttosili
r,.ur)() rnulc
koji nisr-r lrili kaclri pt'ttlriti lrok vclikog lrrotl;t. Ali
:,,rrl;r, ovlrj novi pror-rrlltzlrk jc kvintcscttcijrt ntot':t, trtko tlrt l:ttl;r otl
.l(X) tor-ur nosi jcdnako vclikc ttlpovc klto iotut orl osrtttt stolinlt<.rrl
ll slrri':rjr-r sukollr, vclika jc u opustrosti cllt prodc lolc: pol<t'r'tlliviirr,
lrrZ;r, rn:rla jc m<l7c udrtrltti u nlrtvc toikc koliko lto(c. N:t st'tl;tttt
:,r jt'tsl<ih nr()ra, r-rspjchu Ilolltnd:tnlr i linglczlt porttog,li stt lrt'otlrtvi
rnrrlc i srcclnjc t<>niti.c.

,'\t'llcbuzc, muihete i puike

,De Zeuen, Prouirtcierx, brod adntiralq' cle Rtrytera (1607- 1676) rruti<\r
k an t op ouinta. Attt s t ercl cr.rrt., Rii k snu 6 c't.tll. ( I o t t t M r t ztli u )
,1)2

Ncrrrogrric jc rc(i kad sc todno pojavil:t :trkcbuzlt. Svukuko krrt jt'rtr

\\/. st()ljc(:;r; pnrktiino s prvim goclinanrir XVI. stoljcirr. l'r'r'rrr;r
( )tttrtront sluzi, kocl <>psadc l]rcscic l5l'2, brrrnitclji >str lloi'r'li
lrrrr';rti iz njihovih t()pova i njil-rovitr itrkcl'tur.n (sic) brzih l)()l)ut
rrrulr:r,,.le'l'o su arkcbuT.c) l nc lumb:trclc ili kulcvrirtc kojt'ttt'
polrijt'rliti ncgcl;rSnjc vitczovc. 'l'opniStvo jc nanijclo Stctr-r tvrtlrv;r
rrr:r i, z:r ncl<o vrijcmc, g,ruclovitn:t. l,jubcznog gospodinu li:tyurtl:r
;rr rliorliltr ic l5'2tt. striicl,r urkcbuzc. >l)u<l Ikrg da tlt ncsrctn,t sl)r:rv:r
rrili:rtl nijc izunrljcna!<<, pis:tt ic kasnijc Monluc koji k:r/c tl;r ir'
l\)7.'t.it lyrspodin:r L:rutrcc;t i njcgov pol-rod koji jc titko loit'
z,rvriio kod N:rpuljrt, unovrtti<l 700 do u(X) ljudi u (i:tscogtti, >rSlo
:,,rrn rrr-'irrio z;r nulo danit, (...) od kojih jc ,i00 clo 5(X) :rrkclruzil':1,
Lolilio ih u to vrijcntc jo$ nijc ltilo u Fr;tncuskoj<.20
()r,t: prirnjc:clbc, ijoI rlrrrgcr, oslltvlj:tjtr cloj;ttn ctlt srr voislit'rr
slrrzl ri lir';rnctrsl<t', rr:r lrot\clku ()v('pt'r'obt'rtzlrt', bilc rr zrtkitittjcrrirr
rr orlrrr)su n;l rrjcrrxtt'l<r', l:ttij:tttskt', ;t t.utt'oi'ilo Sp;rnjolslit' r"'t'tt'
Ilrrsl:rlrrrrr, li';rrrt'trsli;r rijt'd' jt'izvctlt'rrit'lt iz ttjctn:rd'kc rijt't'i : I lu<:/.tt'tt
Itiit ltx,; to jt'r tltlil< ltrrrlrr<'ltrrtt'. Zrrtittt iz trrlijlrrrsl<c rrr<:/tiltrt.gio kojrr
tltic ttttltr<'ltttst'. ( )r,lt oliliit'v;tttjit srr tttoltllt liitt'itli,lt't'irlit'nlt. llt'zl rlol
r ;rzlo11:r olrj.rirt jltr,:t lt'ltttt'rrslii slottt kotl l'ltviit' I 525, :r jt'tlirtt otl niilr
;r'lt'iL;r l,rrlil;r ip.rrr jolskilr ;trlit'lrrrzir';t. h;rstrijt'rlt' lir':lnt'rrsLir lrnnr)

'

I;t't't t t r t tt I I lru

tr

I cl

/,\

I t' t

lt t t t t't' s t't t L: I t I r t I

t.l I t

t'

liti broj arkclluzir':r (jctlrrrr n;r (lvl koplirrrril<rr). Vojvotllt orl Allrt'ici
ic jo5 daljc i podijclit ic svoju pjcladiju u Nizozctrtskoj ttrt dva

jcdnaka dijcla: koliko arkcbuzira toliko kopljanikzr. lzvic|ta) iz,

Njemadkc iz\576. spominjc 5 kopljanikana3 arkcbuzira.
Zapravo, ncmoguic je bilo ukloniti kopljc, >kralja oruLja<<,
govorilo se joS u XVII. stoljeiu, jer su arkcbuzc, kojc jc trcbalo
nasloniti na podupirad, puniti, zapaliti im fitilj, bile vrlo sporc zarukovanjc. Cak i kad su mu5ketc zamijenile arkcbuze, GustavAdolf
je jo5 uvijck zadrLao jcdnog kopljanika na dva mu5ketira. Promjena ie biti moguia tck s pojavom pu5ke, usavr5ene mu5kete,
zamiSljcne t63O, stavljene u sluZbu francuske vojske 1703; s
upotrebom papirnatih patrona koje je vojska velikog izbornog
knezapoznavalave( 767O, francuska se vojska upoznalatek 1690;
i najzad, s usvajanjem bajoncte koje jc ukinulo osnovno dvojswo
pjesadije. Krajcm XVII. stoljeia sva evropska pje5adija imat ie
pu5ku i bajonetu, ali cvoluclja jc zahtjevala dva stoljeia.2l
U Turskoj su se swari odvijale jo5 sporije. U bici kod Lepanta
(1571), turske galije nosilc su mnogo vi5e strijelaca ncgo arkebuzira.I jo5 oko 1603, jcdna portugalska naua. koju su napale
turske galijc kod Ncgrcponta, na5la se pod ki5om >strijela sve do
ko5a na jarbolu<.22

Proizuodnja i budZet
Topni5tvo i vatrena oru'Zja unijeli su golcmu promjenu u ratovanie
medu drLavama, u ekonomski Zivot, u kapitalistidku organizaciju
proizvodn)e oruLja.
Malo po malo ocrtava se izvjesna industrijska koncentracTja,
ali ne odrcdeno, jer ratna industrija ostaje vi5estruka: onaj tko
proizvodi barut, nc proizvodi cijcvi arkebuza, ili hladno oruZje ili
veliko topnidko oruije; zatim, energija se ne koncentrira u dovoljnoj kolidini u odrcden<lj todki, za njom treba juriti tokovima

rijeka ikroz Sume.

Samo bogate drLave mog,u izdr"Zatifantastidne tro5kove novog
rata. Oni Ce izbrisatt velike nezavisne gradove koji su sc dugo
odriali na visini zadatka. U prolazu, Montaigne se jo5 1580. divi
skladi5tima oruLja u Augsburgu.23 Mogao bi se diviti u Vcncciji
Arsenalu, golcmoj manufakturi s, u to wijcmc, 3.000 radnika kojc
svakog dana na posao poziva vcliko zvono San Marca. Svc drlavc,
naravrro, posjcduju svojc arscnalc (Franjo I ih jc ()snovit() I I i n;r
'1).1

t,ltttlil,t, ,'t,r\tlut llr I :,ttlrtl

lit;llrl vl;rrllrvrrrr', lir'.rl;r'r'rrr;r rlr 1ro:,1t'tlrrjr' | 1); svi irn;r;rr vt.lilr.r sl,l.r
rlril;r orrrTj;r: zlr vliit'rrrt' llcrn'ik:r Vlll rr lirrlilt.sl.oj srr gl;rr.,rri rr
lorrtlorrsliorn 'l'rlrvt'r'rr, \\/r'slnrirrslcrrr, ( irct'rrrvit'lrrr. t l Sp:rrr jolslioj
st'polilik;t l<lrtolii'liilr ltt'rtljt'v;t osl:trrjit rt:r ortrilrrrrit't'iz I\4t.tlirrr.rlt.l
(.;rrnpo i Mlrllrgr',r'1 Vclilii gospotl:rr'posjctltrjt.svojt. rr (i:rlrrli i 'lirp
I

l;rrtt'rr.

Alicvr<lltskc ot'ttl:tt'tricc ostltt (c svc rlo irrtlrrstrijskc rt'volrrt'ijt.

rr;r ji't'iic skupin:r r:rclior-tit'tr, olrrtnii'kih jctlinit':r, prijt, rrt'go tvor'nit't' s r:tcion:tliz:tcijont posl:r. ("lcsto olrrlnici rlrclc ('lrk l<otl litrct.,
r r:r vt'ioj ili nranjoj ucltrljcnosti ocl Arscnlrla. T;tr nijc olrrt'zno tlr'7;rti
rl;rlcl<o <ld grada rnlinr>vc gdjc sc proizvocli l;rrruti ()ni sr.olrit*rro
rrrrit'illtjtt u brdovitint kritjcvirna, ili sl;rbo nascljcnint, l<rro u ( l:rl:rllliii, ili kod KOlna, u..liif'clrr; u oblasti Ilcrg:r; u Malrn('clyrr jc 157(r,
r rt rrli trst:lnka protiv Spanjotacu, izgraclcncl I 2 nrlinr.tvit',/.-lr proizvorlrrjtr lxrrut:r. Svi, iak i r>ni k<tji sc u XVlll. stol.ic(u osr-riv;rjtr rltri
\\'rr;.rPcra, pritoka l(ajnc, pr<lizvodc drvcni ugljcn od pusj:rliovinc,
l:rtrrlbcrtutt, koj<tj daju prcdnost prcd <>stalim drvctima. Ugljt.rr
Irt'lxr nrrviti sa sumporom i barutom, zatim prosijati, da bi sc <lobi<r
lrilo krupni bilo sitni prah.
t)vijck ck<lnomidna, Vcnccija ustrajc u upotrcbi krupnog
lr;rr-rrt;r, rnanjc skupog od <tnog drugog. Ipak, bilo bi [:<lljcl, ollj;rlrr j;rv;r 15U8. nadzctrnik njcnih utvrdcnja, >upotrcbljavati s:rrno t'ini,
l,;rlirr r:rdc llngleti, Francuzi, Spanj<>lci,'l'urci, koji tako imtrju s:rrrr()
;r'rl;rrr lrarut za njihovc arkcbuzc i t<lpr>vc<<. Signrnia int;r z;rlo rr
:,lil;rtliStu 6 ntilijuna Iunti ovog krupnog baruta, to jestz 3(X) lrirrrt.:r
zrr svrrko ocl 4OO <>ru')]u u njcnim utvrdcnjima. Opskrb.t.t.u ,100
lrir;rt';r tthtijcvalir bi 2 milijunlt lunti viSc, tj. izdatak od 6(X).(XX)
rlrrli;rt:r. l)r<tsij:rvanjc tog pral-ra d:t bi sc d<tbio fini, znui'ilo lri
rlrrrl:rtrri iz.cl'ttirk od jcdnc dctvrtinc, tj. 150.000 duk:rta, ali klrko jt.
prrrr jt'njc linog baruta manjc z:r jcdnu trciinu od krupnog, jo5 lri
:,,' z;rrrdilo.25
('.it:rllrc (c nlrs isprii:rti 5to sm<l glr uvrrkli u ()v() ncohii'no
r':rr'rrnr)v()(ls1vo. S:rznlro jc usput d:r sillrrrnost Vclrccijc porll'rrzrrrrrijcv:r lxtrrrt tr iznosrr ocl l,tl(X).0(X) tlul<:rtlr, ili t,i}t tttl ckt,iutrlt,ttlrt
yt ttlilttf ib ltril.xxltr s(tttt()e t,t,ttt<:i.irrttsktry btrrl*t:trt.'l'<t rxrrrr govot.i
o vt'lid'irri rirtrrilr trosl<ovrr, d':rk i kltrl r)('lnrl r;rt:r. I brojkc s gorlirr;rrn:r
r'.rslrr: Nrlttiltf ulit,tt rrt'ttttrrltl l5tttt, nosi Prt'rrrr sjcvt.r'tr 2..i.i I to1l,
/ {XX) rrrl<t.llrrz;r, l.(XX) lrrtrikt.tlr, lZ\.7()O l;rn:rtli, ti 5O 1ro or.rrljrr,
rrz glolt't'lltti lt;tt'trl. Ali l(rlJ1. lrt':tttt'rrsk;t tr;r svoiclrr llro<lovljtr inr;r
1 (r I () lijt'r,;rrrilt l()l)()\':t, llnlilt'sli:r tl..l()().'l('

I ; t,,

ft k t t I t
tt

rr t u

I a I /,\

'l'elvrJfke
I r t t l,t I t t

tt'

t t t t l:

t Ir t

I I t'

r'

*,wlurllu I *ttlttlt

l{;rzvoi vitlt'('n()li ()r'lrrl;l stttttrtlit';rtt it'irttltrslt'iit'lr:tltt';t l;tlirt rl;t

llroizvorlili tollovi orl ltt'ottt't', lijcv:rrr jt'nt glo isloltt ltosltt;tliu
li;ro it'r'liv(.nlr zvorur (tlollnt slilitut, tlt'trg,lt('ijrt otl ttttt'zlt zvtttt;t, tl
rliiclovtr hositrlt, ()2 lxtl<t':t, l)()zn;llll ic vt'ti otl XV. stolit'tlit). Mt'tltrtirtt
rr XVl. stoljctlu llo.ilrvljrr jtr sc l()l)()vi orlicljc'zit, zal)t'itv() orl lijcvlntog
n'lit't;r. ()cl 1.4.11 togtit Nclxtb.iarlit'a ttrttttttlt:, 9-\'7 srt ott ).tlitr;t.
t )vrrj jcliini top zarnijcrrit (c skrrpl orrr7j;r od lrroncc i 1lt'oizvotlit
r'r.sc n:r vcliko. I)ostoji vcz;riz.ntcdu t'itzvojit topni$tvit i visokih 1lt'Ci
(luro onc kojc jc (lolbcrt sttg,rttditl u n:rSoj l)irtrpltin('i).
Ali topni$tvo nc zahtijcva ir.dirtkc sarno s ol)zirorn nit iznttlrr,
rr;r olrskrbu, vci i nt odrLitvanjc, nzt prcrnjc3tanje. Zit 50 t>rtrlilt
lioj:r Spanjotci imaju u Nizr>zcmskoj I 55/t, <><l topova, polutopovlt,
litrlr:vrina i scrpcntinit, ntjeseCni ir.dat:dk z.a odrlavirnjc iznosi vi3c
r rrl 40.000 dukata. 'l'o jc r.ato jcr jc za p<>krctanjc ovc masc potrc:l)no 473 konja samo za jaha(.c,aatim 1. Ol4 konja i 575 kol;r (1lo
t't'tiri konja za svaka), u svctnu t+.777 kt>nja, (to za jcdno orutlc
izrrosig,otovo 90 konja.2e Spomcnimo da u tom razdoblju <tclri.ilztrrjc jcdnc galijc stoji otprilikc 500 dukata mjcscdno.ro

srr st'

'l\ryniituo u sujetskom mjerilu

Arkebu.zirt, detalji prizora bitke za, Pauiu (1525) kako je zantiilja

urnjetnik, Rttprecbt lleller, slikar koii je radio u Njentctikoi oko 1529.
N ation a ln?u s elurx, S t o c k b o hn,. (It o t o Mtt zS a)

Ratne metalur5ke industrije su niknule: u Bresciji, na teritoriju Venecije, od Xv. stoljeia; wlo rano u Stalerskoj, oko Gtaza;
oko Kolna; Ratisbonnea; Nordlingena; Niirnberga; Suhla (arsenal
Njemadke najvainljeje sredi5te u Ewopi sve dok ga Tilly 1634- nlie
unistio);27 u Saint-ftienneu koji 1605. broji vise od 700 radnika u
>moinom arsenalu hromog Venerinog muia<<; ne radunaj u ii visoke peii Svedske, sagradene u XVII. stoljeiu s holandskim ili cngleskim kapitalom, gdje su Geerova podtzelabila u stanju odjcdnom
ili gotovo odjednom isporuditi 400 artiljerijskih orui.ia koja Cc
omoguiiti Ujedinjenim provincijama da zaustitvc naprcd<>vanjc
Spanjolaca, na jugu rajnskc dcltc, '1627.28
.f)6

N:r svjctskoj razini,va:Lna jc tchnika sama po scbi, ali i nadin n:r

li r r j i sc primj cnj uj e.'I'urci, tako sprctn i sa zemljanim rovovima, l>ct
l)r'('rnca kod opsada, pri kopanju laguma, tako dobri strijclci, nisu
trs;rjcli, oko 1550. usvojiti tc5kc konjidkc pi5tolje kojima sc rukujc
srur)() jcdnom rukom;3r i viSc, prcma jcdnom svjcdoku koji ih jc
vitlio z:r vrijcmc opsadc Maltc '15(t1, >oni nc pune svojc arkcbttzc
t;rl<o brzo kao na5i<. I(odrigo Vivcro, koji im sc divio, primjc(ujc
tl;r.f ;rpanci nc z.naju uprttrcbljavati sv<>jc topni5tvo i dodajc da jt:
rrjihov barut odlidan, ali jc prah osrcdnji. O. dc l,as Cortcs kalc
isto zrr Kinczc (1626): oni nc lansiraju kuglc arkcbuza s dovoljnitrt
n:rlrojcm baruta,3z i on jc, rcd (c kasnijc jcdan drugi svjcdok, Io$,
krtrlr:rn, dobar jcdva r.a p<>z<lravnc salvc. tl juln<>j Kini, trgovinlt s
livrrrpljanima donosi >pu$kc duga 7 pzrlmi kojc nosc vrlo nt:tlo
t;rnr', :rli t<r jc viSc r,ir z,alxlu nc:!I() za upotrcbu<.J'i
N:r Zapadu, <ldjcdnorn postaju va'/.nc topnidkc Skolc, tc:stc tr
gr';r<krvirn:r (naroC'ito tr ottitttit koji znlrju da irn prifcti ()p,lsn()st) s

rr:rtri'nicirnir-strijclt'irnl krtji svitkc nc:djcljt' otllitzc i vrrt(ujtt st' slt

sil't'li3t;r, s rnrrzikottt tt:t r*clu. Usprkos vclikoj p()tnrrnji, llvnr;;l
lrik:rrl nt'(rc nt'tk lslir jrrli slriit'lltclt, :tt'kclrtrzint, ttut jstont ljt'vrtt\it.
-t

-l';

;t,t't t t t t t t I I ltt t t r r I rl

/,\

t t' t t

kl

t t't' t t't

t A' I t

Itr I

Ncki lutaju svijct()r)r, lx) 'l'urskoj, sjcvt'r'rtoi Ali'ici, I't'r"ziji, lrrtliji,

Sijamu, Incl<>ncziji, Mt>skovskoj l(usiji. tJ lndiji toptrici Vclikog
Mogula bili su svc do smrti AurcngZcbl (1707) cvropski pl:r(cnici.
'lada ie ih zamijcniti, uostalom IoSe, muslimani.
Zahvaljujuii ovim igrama, tchnika nakraju sluZi i jcdnima i
drugima. To je otprilike todno za Iiwopu gdjc se uspjcsi nadoknaduju. Ako Rocroi 1643. biljcLi (u to nismo sigurni) trijumf francuskog topni5wa, radi sc u najboljem sludaju o (mislimo na
arkebuze iz L'avljc) milom za drago. Sigurno je da topni5tvo nije
sworilo stalnu neravnote:Zu snaga u korist ovog ili onog vladara.
Ono je pridonijclo poveianju ratnih tro5kova i, zatrm, djelotvornosti drZave, i, sigurno, koristilo poduzctnicima. Na svjetskoj
razini, ono je privilcgiralo Ewopu: na pomorskim granicama
Dalekog istoka; u Americi, gdjc jc top igrao malu ulogu, barut
arkebuzc jeve1 rekao viSe.
Ipak, Sto se tide islama, uspjcsi su bili podijeljeni. Zauze(e
Granadc (7492), Spanjolske okupacijc sjcvernoafritkih utvrda
(1497-L5O5, 7509-7510) imaju se zahvaliti topni5tru. Isto tako i
pobjcda Ivana Groznog nad islamom u Karzanu (1551), u Astrahanu (1556). Ali bilo je i turskih <tdgovorai zauze1e Carigrada
L453, Bcograda L527, pobjcda kod Mohata 1526.'['urski rat se
hranio kr5ianskim topni5wom (5.000 rsruija zarobljenlh u MadZarskoj od 1521. do 1547); on je upotrebljavao svoju vatrenu
moi na zastra5ujuii nadin za or,o vrijeme: kod Mohada, tursko
topni5tvo okupljeno u sredi5tu bojnog polja sijede na dvoje madZarsku liniju; na Malti (1565) 60.000 kugli jc badcno na branite lje,
118.000 kod Famagustc (1571-1572).I viSc, topniSwo je'liurcima
dalo ubitadnu nadmoi nad drugim islamskirn sviictom (Sirija
| 5L 6, Iigipat L 5 17 ) i u borbama protiv Pe rzije : 1 5 48. vel iki perzij ski
gracl 'I'abriz podlcgao jc nakon osmodnevnog bombardiranja.
Zablljeiimo takoder, u prilog topni5tvu, pohod Babera koji je
potukao Indiju delhijskih sultana zahvaljujuii svojim topovima i
arkebuzama, rra bojnom polju kod Panipata, 1526. I ova mala
avanrura iz L636: tri portugalska topa dovedena na Kineski zid,
nagnala su u bijeg rnandZursku vojsku, osigurav5i jo5 gotovcl dcsct
godina Livota kineskoj dinastiji Ming.
Radun nije potpun, ali ga moZemo zakljuditi. Uzimajuii u
abzir naprcdovanja i nazadovanja, topni5wo nijc porcmctilo granice velikih kulturnih zajcdnica: islam ostajc gdjc jc bio, l):rlcki
istok nije duboko taknut; Plasscy sc zbio tck 1757.'l'opni$tvo sc,
usto, polako Sirilo svc do j:rp:rnskih gusarskih l:tclrt otl 155'1, i rr
1)ti

'l't,ltnltl,t t't.trtlttt llr I :tttlnl

t t'

XVlll. sloljt'r'rr rrijt'lrrlo rtr,tl.tj:,1.r)ll llu:'iu':t l.ojt tt:t s\'ont lrt'rtrlrr ttt;t'
il n:l( ) l( )l).

hl. pu1tire d,o Li.slirr

t's l.uu,

l';rpirJ4 dol;rzi cloist:t izcl:rlck:r, opct iz Kittt', tlottt'st'tt it'tl llvt'o1rtt

ptrlt'virnlr kroz isl:rrnskczcntljc:. Mccttrtitrt cvt'opsktt itttltrslrii;t ltltlli
r':r z;ri'ctu ic u Italiji poi'ctkottt XIV. stoljc:ia. ()ko Ir:tlrt'i:ttut, otl XlV.
stoljci:r, v<ldcni k<>tad tjcrit >lt:ttovc<, l4olctnc nritljcvc ili d't'kitlt' otl
rlr-v:r, <lpskrbljcnc noZcvim:t i klinovirnlt, kttji sjcck;rjtr kttttt;ttlr'
p;rpirit.'15

Voda istodobno sluli kao pogonsk:t snllg;l i s;tstoj;tl<. Iltttltrrli

rll proizvc>dnja papira z:rhtijcva golcmc kolidinc lristrc voclc, ott;t
st' srnjcSta na brzim rijck:tma, d:rljc od gradov;t koji bi ic rrropili
z;rg:rcliti. Vcnccijanski papir sc proizvodi oko iczcrt ()ard:r;Vos1.1t'si
irrr;rju vrlo r:rno svojc papirnicc; ist<t tak<l i Ohanrpagnc s vcliliittt
src'cliStcm u 'I'roycsu ili u p<>krajini I):tuphin6.J6 Za vrijcrttc tog
sirt'nj:r, vclikrr ulogu igraju talijanski radnici i kapitalisti. Sto sc lit't'
sirrrvinc, srcdom starih krpa ima d<tvoljn<1, uzgoj l:rna i ktlnolllit'
l)()r'asta() jc u Bvropi od XIII. stttljcia, platncnrl rubljc zltntijcnitrr
jt' ncgda5njc vuncno, kad ga jc bilo; osim toga, posluliti molt' i
strrro ulc (dcnovsko).J7 lpak, nova industrija tako naprcdujc cl:t st'
1;rvlj:rju krizc opskrbc; izmcdu papirnica i prnjarn itbijitju svlttlt',
jt'r' srr <>vi posljcdnji putnici, kojc privladc vcliki tr4radovi ili p:rl<
ril;rsinc o krpama ovog ili onog podrudja, kao Sto su, printjct'it't',
lir'pc iz l)ourgognc.
Nc p<>sjcdujuii ni dvrstoiu ni ljcpotu pcrg,amcntlt, ictlitt;t
1rr-t'rln<rst p:tpir:r bila jc u cijcni. Lir jcditn rul<opis od 150 str:tttit';t
nr I)crglrmcntu utroScno jc k<>Le <><l 12 janj'a'di,'18 ,sto zn:ri'i tl;r it'
sirrn() kopiranjc bio nztjmanji izdatak u cijcltlm ptlthvattt<. Ali it'
Ior'n() cla su njcg<lva gipkost i jcdinstvcna pt>vrSina nttvi tttltlt't'ii;rl
rrrrirprijcd prcdodrcdili kao jcdin<l rjclcnjc n;t problctn tisk:tt'slv:t,
Sto sc p:rk tidc sam()g tiskarstva, svc jc <lclnuth govot'ilo tr 1tt'ilotr1
rr jcgovrr uspjchu. ()d Xll. stoljcilt znlti;tino jc: porrtslrto lrr'oi i'il;r.
t;rr':r rr:r z:rprrrlnirn svc'udiliitirrut, ltli i it,v:.n rrjih. Zt'ljnlr ptrlrlili;r
rr:rrrrt'lrrl:r jc Sirc'rrjc 1rr-r'ltisivlri'l<ilr l':ttlionic:t, itnttoZil:t ispt';tvttr'
liopijt'u loj rrrjct'i tl;t jc'llottttkltl:t tt;t tt';t2;ttrit'ttovilt, lrrzilr tttt'lotl;t,
li:ro ilo jt' r'r'1rr'orlrrl<t'ij;t ot roit'ttilt slil<rr llrt'r't'l:tr,;tltit'ttt, llltt' osttov
no11 t'r'lt'2:r. 7,;rlrv;rljrr jrrrli ovittt rnt'lrtrl;trrt:t svit'llo tl;tr::t stt ttglt'tl:tl.t
l,r.rv;r ,,iztl;rnj;r,, (\<l Altrtrtlt't'illttt,rr ltttlttt'ttttfrl iz l.l5(r, tlo tt.ts ;r'
l.

ltt,rnrtrul llruutlcl

'llltttlt'kr t't'trtlut lle I te tt

/ ,\lt'trklun, stttl'hlttlttllt t

stiglo 250 kopijlr (od d'cgrr 7-j n:r rrjcrrurd'liorrt i ltolrrrttlsliortt,

francuskorr:,, 40 na ct-rg,lcsk()tn, 5O nlt lrttitrsl<t)llt).J')

.17 rrir

rn|troqr ilhlt 0tnrtr lnu rrr

| .rh flrtnlr n u n r L$db t ffi lt'

tlilto

khuf

Otkrice pokretnih slou a

Malo jc valno tko je na Zapadu oko sredine XV. stoljcia, izumio
pokrctna slova, bilo gradanin Mainza Gutenberg i njcgovi suradnici, Sto je vjcrojatno, ili Pralanin Procope Waldfogcl nastanjcn u
Avignonu, ili Coster izHarlema, ako je postoiao, ili moZda ovaj ili
onal neznanac. Veii problem je kako saznati da li se radilo o
otkriiu ili o ponomom roclcnju, opona5anju, ponovnom otkrivanju.
Jer Kina je poznavala tiskarstvo vei od D(. stoljeia iJapan ie
Stampao budistidke knjige u )fl. stoljeiu. Ali ovo prvo otiskivanje
na graviranim drvenim plodama od kojih je svaka odgovarala
kompoziciji jedne stranice, bilo je beskrajno sporo. Tek je izmeclu
1O4O. i 1050. Pi Cheng do5ao na revolucionarnu zamisao o pokretnim znakovima. Nadinjeni od pedene gline, ovi znakovi bili su
udvr5ieni voskom na metalni kalup. Nisu bili premjestivi; to nisu
bili ni znakovi od lijevanog kositra koji su se pojavili kasnije i
odvi5e su se lako tro5ili. Ali podetkom )flY. stoljeia pro5irila se
upotreba pokretnih znakova od drva; dostigla je dak i Turkestan.
I na kraju, u prvoj polovici XV. stoljeia usaw5io se metalni znak,
bilo u Kini, bilo u Koreji, i naveliko se Sirio u razdobliu od pedeset
godina koje prethode Gutcnbcrgovu >rizumu<<4O. Da li je stigao do
Zapada? Na tu misao navodi nas Loys Le Roy, istina 1576, tj. dosta
kasno. Portugalci >koji su plovili po ditavom svijetu< kaZe, donijeli
su iz Kine >knjige tiskane pismom te zemlje, govoreii da je dugo
vei kako se ondje upotrebljavaju. To je neke navelo da povjeruju
da je izum bio doncsen preko Tatarije i Moskovske Rusije u
Njemadku , zatim je bio priopien drugim kr5ianima <<.aL Yeza nlje
dokazana. Ali bilo je dovoljno pumika, i to obrazovanih putnika,
koji su putovali u Kinu i watili se, da bi pretpostavka o ewopskom
pronalasku bila, u nadelu, wlo sumnjiva.
U svakom sludaju, kopija ili pono'rmi izum, ewopsko tiskarstvo rada se oko 144O-L450, nebez te5koia, uzastopnim dotjerivanjima, jer se pokretni znakovi moraju proizvoditi od pravilno
odmjerene slitine olova, kositra i antimona (a rudnici antimona
su, dini se, otkriveni tek u XW. stoljciu), dovoljno otpornc, a da
nije odvi5e tvrda. Namciu sc tri opcracijc: proizvcsti kalupc <ld
4.J0

r.l

pnr'

:$lologo

flo . mfi o'r.Ino mHtfifo l,&

Ildr Dudrs upriruro uiutro

I [tor? :Ururrl drr f hhtoUbr:

maiornnftr0fuu-fiDtrufih,

tfa

0l[,

Bmi,
urhlhm{ "r ftm4iftmgu lint
!fi s:qttr fl flmnEo srltuflff4

frumiam.rbucftuinumir

niiiladrudoquftirhumn.
ndrun.u uldmis h$fl dr ugl,

lianiry hmhus quoDfi unrffr

nsbilnr tafiml . r quss Bu
rmf lodonnrr fui rofis nuu
ffitrffin uriuo hudisfanu r [urir.hsbuitilla trnu in au0i,

d'

nunoffittmtfirrtftdffiql

dsffimirsuus.nonfubhls
n sfil$ds frudofu :fi ili

&nur

rtnxmnfrirumrfuDifld,
riliiit lqiurz frrudr HnDd"
o.
is qus ffi lufu o&
"uuirui,fr
fllifs mhs mffIls trii,
fi$rmmoqrhsElihisnu,
urnmmfrryurffi.SirSi8,
gums msmtilirrs usrsE-fr
uuuss

$nntgt$drffiitfitstrtili

ff,

rnirnrfi ul m rntnn mntfi in

I errff urb$n qunnsu
ffputluntus lhr rllr mflguo
ut ud0us loqufuir 0ur philu,
fustus ul $tttfiUutili mDlft :i,
fi. stfu

rsuitilag ffiiftrfr mumfii .

nlhmrss-ftms-mflfrfltrcrfl o .

urulitrfirms Egufl infrr $nu,

s[ EtEfi rf lndttm gtrtf

fimilfrfmfiuuunrftalbmu,

fti'r

flull!fls:uh8r[fiinftmnu
frumimrm.iluffinflhtdr
$oramd:irffi pmm Drftipu Ifi fi il m$rfi"* mfiull. il [is"

rfi ar fftmi rurfu"al&int ms',

hB S dfl nnims.bsbilsru,

.urn.

Es-fidmu-rrEs,afiriss.

uantuo .ffros.trtmius.m.l "

rfi I dfu ss. rrf fuo fl lEun,

bog.

gig.
nutqrhEffsrftmdiltrnun
fulis mmtfr uiErn in htulo :
Irmnft ilk uir ubtll q[ Dttn"
lgm lfr ff #fuits.frm$ tr ur"

udfi :n rgfu rfi iopicm:ut

I'rvtlrstLsvcrk.rllrlrlr;t,n,t/r'rlu('lirlrlr;.rtr
l,l1ll l,l1() (()lrs.rk ll. N )

l(rr<'rlovitrttktitrittt:ltll)(,,t.lliltltl)('tl{,(itllttllx'tg,rko

lit't't

tttttt

Ilt't t t I t lt' I

.\ I t'

tt

I' I t t

t't'

t t,r t L'

It

Itt t ttI

t r,

vt'lotvt'clogi'clil<lr,l<ojinost'izl lo(r'rrr'znill(()v(';r)llrrlrllit'i otlllllir';r,

rijctko od olova, utisr-tuti zn:rk; i na krrjr-r, t:rl.ir:njcrtr slitinc rlolriti
znak koji ic sc upotrijcbiri. Zatim ic trcbati >slagirti<<, zbiti rcckrvcr
i prorcdc, namazati ih tiskarskom bojom, pritisnuti ih na list
papira. Tiskarski tijesak na polugu poiavio se oko srcdinc XVI.
stoljcia i ncic sc mijcnjati svc do XVIII. stoljcia. Glar,na tc5koia:
znakovi se brzo ffoSc, da bi se zamijcnili treba sc vratiti do kalupi
koji se i sami troSe, Sto znadi postupak ponoviti ispodetka. To jc
pravi zanatzlatara.a2 Nijc dudno da jc novi pronalazak proizi5ao iz
njihovc srcdine, a nc, kako sc smatralo, od dworezbarskog tiska,
onih stranica tiskanih uz pomoi drvenc izrezbarene plode premazane tintom. Naprotiv, o\ri trgovci pudkim slikama borili su se
protiv ove novotarije. Albrccht Pfistcr, tiskar izRamberga, prvi je,
r>ko 1461, uvrstio drvorcznu sliku u tiskanu knjigu. Otad je konkurencija bila ncmo gu(a.1ts
Sporo sc usaw5avajuii, tiskarski obrt je jo5 u XVI[. stoljciu
isti
kao i na podecima, ili gotovo takav. >>Jer nadin na koji se
bio
tiskalo 1787, u dasu kad jc IrranEois I Ambroisc-Didot zamislio
tijesak koji je omoguiio otiskivanje stranice jcdnim pokretom
stroja, bio je takav da bi sc Gutcnbcrg, uskrsnut i prodrijev5i u
neku tiskaru u wijeme kad jc Francuskom podeo vladati Luj XW,
u njoj odmah osjetio kao kod ku(e<<!a
Pronalazak je obi5ao svijet. Kao topnici u potrazi zasluLbom,
i tiskari, s improviziranom oprcmom, putovali su nasumce, zaustavljajudi sc gdje jc prilika clopu5tala, i ponovo odlaze(i da bi
prihvatili sluZbu kod novog mccene. Prva knjiga tiskana u Parizu
jc iz 1470, u Lyonu 7473, u Poifieru 1479, u Veneciji 747O, u
Napulju 147I, u Louvainu 1473, u Krakor.u L474. ViSe od 110
ewopskih gradova poznato je 148A. zahvaljujuii svojim tiskarama.
Od 1480. do 1500. postupak stiZe u Spanjolsku, Siri se po Njemadkoj i Italiji, dopire do skandinavskih zemalja. Godine l5OO. 236
gradova Ewope ima svoje radionice.as
Za knjige zvane incunabulanta (prvotiskanima)
jest
- toprimnastalima prije 1500
ukupna naklada iznosi 20 milijuna
jeraka. Tada Ewopa -ima moZda 70 milijuna sranor.nika. U XVI.
stoljeiu se pokret ubrzava: 25.000 izdanja u Parizu; 13.000 u
Lyonu; 45.OOO u Njemadkoj; 15.000 u Veneciji; 10.000 u Englcskr>j,
moida 8.000 u Nizozemskoj. Za svako izdanje trcba radunati
prosjetnu nakladu od 1.000 primjcraka, to jcst za 140.000 tlo
200.000 izdanja, T4O do 200 milijuna primjcraka knjiga. A livrop:r,
4.,J2

li,ltttlil,t,

t,t,.tlut l/t, I :rtt!ttll

tt;t li.t.r jrr slol;r'r'.r, rrl, l;rrr"ulr( I I 1,('/urt. rnrll,Lo\,sl\(.1',r'.llrrlr., rrr.lrt p;i
viSt' orl I (X) rrriiiilul;l r,llltrrrvrrili:r'i"

Krrjigt'itisli:rrslii tilt'sliovi izvrlz('s(.rr Alr.ilirr, u n1t(.t.ili1, 1,r

ll;rllirrn, lilrrro iz Vcrrccijr'llrorlirtr lisk;rri r':rzrrrlslrd'i iz (.r'rrr.(,rlr.r'rr
(.;rrigr';rtl, krrrno tijc'sliovt' srr Z;r1l;rtl:r tlonosr. iirlovslit' izlrlt.glir.t..
Z.rlrvtrljtrjtrii pot'ttrgitlsl<int pontorcirrr:r, tijcskovi i llolirt.lrr;r sloyrr
rlostilrr clo lndijc i rlrravr.ro (ioc, gl;rvrrog gr';rrl:r ( 1557), z:rtirrr tlo
l\lrrr':ro:r (l5utt), u sjcni Klrntontr, i Nag:rslrl<iu l5()O.'tl Alio jt.izrrrrr
rloisl:r ltrr,obitno stiga<l iz I(inc, slrrl;r sr: krrrg zirtvor-io.

'l'islt,arsluo i uelika pouijest

prcdmct rasko5i, knjiga jc vci od samog podctka bila pr>dvr.gnutrr str()[iim zakonima dobiti, p<>nudc, pr>tralnjc. fl'iskarska ()prcr r rr tlcsto sc obnavlja, radna snag,a sc skup<l pla(a, papir prcdstavljrr
vric orl dvostrukogiznosa drugih tr<>Skova, waianjc srcdst:rv:r jc
:,1)()r'(). Svc baca tiskarstvct u rukc p<>zajmljivada novc;r, uskOl.0
r',r rslrocl:rra distributivnih mrcla. Svijct izdava(avci od XV. stoljci;r
rrrr:r svojc >>Iruggerc<< u malom: ncki Uarth6lcmy Buycr (14tt-1) u
l,y,,r)rr, ncki Antoinc Virard u Parizu koji, vlasnik obrtnidkc r:rdil'.:ro

rrrut'c zn kaligritfiju i oslikavanje rukopisa u boji, usvaja novc

nr<'lorlc i spccijalizira sc za ilustriranu knjigu za llrancusku i
l .r rglcsku; dinastija Giunta, porijcklom iz Irircnce; Anton Kobcrgcr.
Lr ji rr Niirnbcrgu, od 1 473. do 15I3. izdajcbar 236 djcla, i mo7drr
1r' n:rjvcii izdavat. svog vrcmcna; Jcan lrctit, gospodar pariSkog
tr lisr:r knjigc na podctku XVI. stoljcia; ili Aklo Manucc iz vcnccijc
( I 5l 5); ili, da navcdcmo posljcdnji primjcr, Plantin, rodcn rr
'l'r rur-;rinci
1174, a nastaniujc sc u Antwcrpcnu 1549.a8
Krrrr roba, knjiga jc vezant zir putcvc, promct, za sajmovc: rr
XVI. stoljc{u to su Lyon i Franklurt, u XVII. stoljciu l,ci1-tz,ig.
( )1rrlt'rrito uzcv5i, ona jc bila srcdstvo moii u slulbi Zirpatla. Svukrr
rrris;r<r i.ivi <>d susrcta, razmjcnc. Knjigrr jc ubrzala i prosiril:r tokovt.
1.,jt' jc stvorila ncgda5nja knjiga u rukopisu. otud nckolil<o ulrrzrrnj;r, usprkos snalnim kodcnjima. tJ XV. st<lljc(tr, u vrijcrnc irrl\unill)rrll, nadvladrrv:r l:rtinskiis l:rtinskirn jccln:r vjt'rskrr ipolloln;r
krr;i2t'vnost. No vcc i srrrnrr ird:.n|r kl:rsii'nc knjilcvnosti rr:r IrrtirrsIr,nr i grikorrr llosltriit it' poi't'll<orrr XVt. stolicf:r nt'orkrljivonr
rr;r1rr-t'tlirr hrrrrrrnizrrr;r. I\4:rlrl l<lrsnijt', krrjigrr Ct.tr svoitr slrrilrrr sl;rvili
r t'li rt'ttt;tt'i j;r ; lt z;rl i rrr rrr llu l't.li l'rrr;rr'i j:r.
r

lli st'zl):ll() t't'tii liotttt' it' lislilrrstvo rloisltr lloslrrZijc

lo. Ono svc uvci:ll(), svc oj:ri':rlo. tl jcclnol stv;rri, rrroftltr, izrlv:rjlr
se jcdna posljcdica. Vcliko otkriic kojc ic pokrcnuti nr:rrcmlrritku
revoluciju u XVII. stoljciu, otkriic jc d;r sc poslulimo rijctju
Oswalda Spcnglcra
broja funkcije, Y- f(x), kako kaZc na5 sada5nji jczlk- Ncma funkcijc ako pojmoi beskrc{rxo malog i grcudce
nc udu u rcd radunanja, a to su pojmovi koje vei susreiemo u
misli Arhimeda. Ali tko jc u XVI. stoljeiu poznavao Arhimeda?
Rijetki sretnici. Jcdnom ili dva puta Leonardo da Vinci je jurio za
jednim od njegovih rukopisa o kojima su mu pridali. Sporo sc
okreiuii prema znanstvcnim djelima, tiskarstvo malo pomalo
preuzima tu obavezu, postepcno waia grdku matcmatiku i, osim
djcla Euklicla, Apolloniosa iz Pergc (o sto5cima), ponovo nudi
cjclokupnu pobjcdonosnu misao Arhimcda.
Nisu li ova razmjcrno kasna izdanja odgovorna za spori
ra:nitak modcrnc matcmatikc od kraja XVI. do podetka X\aIL
stoljeia? Vjerojatno. Ilcz njih naprcdak bi joS dckao.
Ul<t'lttl<tl, ttt'

Poduizi Zapada:
puiinska nauigacija
Osvajanje pudine donijclo jc Ewopi svjctsko prvenstvo, i to za
dugo. Ovaj put jc tchnika
pudinska navigacija
>asi- sworila
j
metriju< na svjctsko razin| privilegiju. I doista, ekspanzija
Ewope
na svim morima postavlja veliki problcm: kako se dogodilo da se
nakon zavr5cne dcmonstracijc, pudinska navigacija nije podijelila
izrnedll svih svjetskih pomorskih civilizaclja? U nadelu, sve su
mogle sudjclovati u natjecanju. A Ewopa je ostala sama u trci.

Mornarice Starog suij eta

iinlenica je utoliko viSe ncodekivana Sto su se pomorske civilizacije oduvijek poznavale i, povezane jedna s drugom, prolazile
su Starim svijetom u neprckidnoj liniji od ewopskog Atlantika do
Indijskog oceana, Indonezije i granidnih mora Pacifika. Jean Poujade smatra da su Mediteran i Indijski ocean jcdan iedini vcliki dicr
mora, koji on lijcpo naziva>indijskim putcm<<.4e Zaprav<>, >indijski
4.34

;lrrl,,, lrlrlvtt;t tl:,ovitt;t Sl:tt o1i :,r'iir'l:t, orlttvt;t'li ltor'itt1r' tr;t ll;tlttlirr i
l,:t J\lltttclrt'tr i itlt'svt'tlo l',tt iltlt;t.
Srrt'ski lir'sr)ir('llir n('sijt'r't' tlt rlv;t rlijt'l;r llosl;tlottt slolit'tlittt;t
ir' <lgrlnrtk Nillr tlr)s('zit() (.t'vt'tto lt)()t'(' (lltlvt'zttitrtii 14,1t lltlto s
[\1r'rlitcr':rn<lrrr), 1'lost'c'tlslvottt l<:tttitl:t zv:ltl()g Ntlt'lt;ttl, log rrSttr'skog
l<:rn:rl:r< koji jc r:rclio joS rr vrijt'lttc l,trjit Svt'togit ittutlrt liltsttiit'st'
r;rsu(). N:r podctku XVI. stoljt'i:r Vcnct'ij;r iligipC;rrri s;ttti:tli stt rr
rr jt'govu p()n()vn()tn otvitrlttrju. ()sirtr t()8,11, ticstltl(:()lll str ;lrol;tzili
ljrrrli, livotinjc, ladc u dijclovirn:t.'l'lrktl su ltroclovlj;r kojtr stt'l'ttt't'i
lrtrstali u Crvcno m()rc 1,3[t, I5'39, I5{J8, donosilc dcvc nlt lctlittt;t,
rr rlrvcnim dijclovima koji su splrjani nrt licu nrjcstlt.so Oplovljuvrrrric V:rsca da Gamc (149t1) nijc uni5tilt> tlvtl st,lro z:rjcdtti$tvrr
izrncdu Iivropc i Indijskog occan:I, d<tdalo mu jc sam() jccl:ttr ttovi
ptrt.
Ovcblizine nikako ncpodrar.umijcvaju i mijc5anic. Nitko rrijt'
lrrivrlcniji svojim osobnim navadama <>d pomoraca, bct olrzit'tt
grljc sc nalazi Kincskc dZunkc, usprkos tolikc nadmoCi (njiltovir
jt'tlra, kormilo, trup broda s ncpropusnim odjcljcima, kontplts vt'(
rr XI. stolje (u, i:manrcdna vclidina njihovih plorrrih tijcla ocl XIV.
stoljcia) stiZu do Japana, ali na jugu nc prclaze 'I'onkin5ki tliicv;
otl I)a Nanga pojavljivali su se osrcdnji brodovi ind<>nczijski,
irrrlijski ili arapski, s trokutastim jcdrima, plovcii svc do udaljctrih
olxrla Aliikc. To je zato Sto su ponxorske granicc civilizacijc ictln;rko tvrste (tko bi to povjcrovao?) kao i njihovc kontincnt:tlttt'
gr':rnicc. Na moru, kao i na kopnu, svatko Zcli ostati na svt>mc. lp:tlt,
srrsjcdi sc posjciuju: kincski jcdrcnjaci i dlunkc nalazc st: tt
'lirnkin5kom zaljcvu jcr jc 'Ionkin z pravo bio pod kincskottt
vllsti. Ako Sueski tjcsnac nijc bio granica, prcmda jc imao njt'rr
it.glc<l i moguinosti, t<t jczato Sto su sc civilizacijc rcdovito ispt't'lrlctalc. 'l'ako jc islam, nastanjujuii sc na vclikom clijclu Mcclitt'r';rn:1, uvco tako;rvano latinsko jcdro, kojc jc indijsko, ptlriicklortr
s ()rn:rnskog mora gdjc gajc islam na5ao. Ilio jc potrcltan ov:tJ
gxrvijcsni prckoradaj da bi sc trokutasto jcdro usvojilo na Unutr:tSrrjcnr m<>ru kojcg jc postalo simbol u na5im <>dima.'r
A ipak, on<l jc bil<> p<lsud cn<>, r.amijcnjcno za dctvrt:tsto it'tlt'r I
l<ojc su up()trcbljav:rli svi narodi Unutra5njcla m()ra, od lrcnii':ttlt
rlo (irka, od Krtrt:tlana clt> llimljantr. IJ<>stal<lm bilo it: ()llx)r:t,
rurroi'ito nir obitl;trn:t l,ltngtrccloca;jtl$ viSc u grtkirn zcntliltnr;t, t;tkrr
tl;r jc: tlizlrnt otrtljc vlltd:ttt srttl!.1,()tn svojih tldrccl;t i tliclolvot'ttittt
iznt.rr;rrlt.rrjirrr;r triri'kt'v:rlr('. ll svltltonr slttd'rtjtt, trinxtlo ttijc i'trtltto

;t,t't t t t t t r I

ttttI

tl /

.\ I t'

tt

l, I t t n' \ t \ t I'

tIt

l,

IIt

l','lrnIrA't' t't'l't,IIIt llt' t ?iI\I(tIt

.'

s trokutastitn jedfilna ukraia.ua.icclcut bizcttrtski lutr.irtt'. Alrr:t'l

t'i t t !tr,. ( I;oto l?oger-Vio llet)

litoil
h

:,to tr-okutasto jcdro susrcicmo u I)ortug,alu koii jc prctrpio i;rli

rrljcr';tj islama.
Nzrprotiv u sjcvcrn(>j llvftrpi, gdjc sc vci prijc XIII. stolit'r';r
tlitt sr'vtilrn p()morski prcp<lrrld, dctvrtasto jcdr<l <lstalo jc' pr';rvi
Itt.r,r; i.r,ttzctno ivrst brodski trup izrlrdcn jc t>d d;ts:tl<:t l<ojc' lrrt'1.
r ivrrjtr jcdna clrugu k:ro crcpovi n;r krovr-r (priicl<lo1-rn;r opl;rt;r); i
'iudo nad i:udimlt sicvcril, aksijlrlncl l<tlrtrlilo l<ojittt st'
rr:r jzrrrl,

|1 t t !

n:! ltotl

tt

tti

sI

ru

tti:

.W. stttljct:tr), rrtt It jtttt srr ilttrl: ltt t'

rltttt
slrtlttr, Zrtttttilt, I)tt.itlt't'tt !ttrlrtitt. ll
ltrt:trtttl.jit'i I'ittz::t'llrt i tr.it'tttt
,lttl.fittl, i:tttt,tltr ittt(t.t:ittttrttilt rtlttktt I tttrtt,qittt, i itti st', ltn'tl:lrtt'lftt rrlrt;
rt ltt.r;trtttt, t,irlt,.tt,ltt'tttIot,i s it'lt,t'lttstittt.jt'rIt'ittttt. Altt..r'i (,'tttlrlt'rt
t lt,tttti//l'tr (l:tttrt ( iIt'rtrttItttr)
t tui.t.it.ttti(:l.ti 1tril,:ttz l/t:ttt:<'i.f<: (kru11

i l('

\'t't t r t n t I

I ltr t t k I

d /,\

l,'

tt

l,' I

t,'.,

li'l ttt li

t t t t l, I t I t t I tt I I r r,

1,r

t;r'I111rtt.t Lolt:,lt rrl.t t1,t :'l( \'( l tr;.tt'l.tlt Lorlot'.t .t tt,tl

A'r, t','t tl,tt

oillo

Ll

lr I :

t t lr t,

tll('ll'l

li9llt ppr()tlrrlrrlt'lrol;t't:,ktlt li,l;l\';ll'll('\'l('ll';1, rtl,rlo 1t,tttt,tl,t:,tt

:,t.rrst;rlili 11 llt otlogr';rtlrlritittrrt NIt'tlitt't';ttt:t. lltlo 1t'1.t./.llll('ll,l, zlrt l''t,
I ()lt('llls)t tl()\/()t't'o;tlit'tlt;rtiii it'tlrrt'll()\/('it'tlirrit't'til'iltz;ttiit'. rr

:,tlrf r,:t

l:r'r'o1li.
l,rlr-ttrg:rlslilr li:rr';rvt.llr l<oj;t st' t';ttl:t tllio l'i tO, tliit'tt' l(' l()H
sl:ll11tr,
l rr-.rli1; rp:rli jcrlrcni;rl< s priit'lilr)l)ll()ll) olllltlottl, ittt;t lit'tttt'ttrl
()ll(),
tl
l;rlirtslio
i
it'tlrr);
tri jlrr-lt9llt, clv:t i't:tvt't;tsllt it'tll':r it'tltto
g,r
I'rl1r
tt;t
tltltttlstt
tt
i:rt'llol
:,rrrit'r-rr cluTirrc lrp1lrl:r, llcul'itvl)(llr'7t'tto
.,si (l<r-il jc viii itluli rur jcrlnoj stratti) llrli$t'ttpr':tvljir lrtorlotlt'
rrsrrrjcr':iv:r ga; dctvrt:tst:r jcclt';t, trpott'ijclrljcrr:t tt stttit't'rr tltrzittr'
l,r.,,tltr rI)()g,u Ivatuti str';rlnji vjctltr. l)tt zltvt'ictktr ttjilrov;t rttl;tttlslioll
,,,.grtovltnj-a, karavclc i clrugi cvropski [lrttclovi, katl jctlrrt )lIl sl illl tr
,1,,'t(lr1:trskih tlt<lka, oSt:rvliitiu svtli;t trokutltstlt jctlr:r tlit lri t';tz;tpt'lt
a('(\,l.tilsta, <lnclic gdjc plrsirtni vjct:tr pusc nc1;rckiclno svt'tl() Arrtil.r
r

Vt

Trgouaiki brod naortdan. topouinta s poietka XWI. stoljeda rxa pr.tttc

za Indijtt. Kiict letetils riba. Izuadak iz knjige Admiranda Narratio
Tb6odorecr. de Brya, Frankfurt 1590,
'Nauigatio irr. Brasiliarn Arnericaeo. (Otisak B.

N)

moglo upravljati iz unutra3njosti broda i koje, od naziva strainjeg

pregiba trupa, strudnjaci nazivaju knnenct stataa,
Ukratko, dwje razlidite cwopske mornarice, mediteranska i
nordijska, koje ie ekonomska osvajanja ne politidka najprije
- trgosuprotstavitr, a zatrm izmije5ati. Doista, od L297, s prvim
vadkim putovanjem u Burges, denovske nave52
veliki mediteranski brodovi
- izravno ie prisvojiti najbolje od prometa sjevera.
To je zarobljavanje, dominacija, obudavanje. Razvoj Lisabona u
KII. stoljeiu takav je da malo pomalo usvaja lekcije o jednoj
ekonomiji koja je aktirrna, pomorska, periferna i kapitalistidna. U
tim uvjetima dugi mediteranski brodovi posluZili su kao modcl
mornaricama sjevera i ponudili su im dragocjcna latinska jcdra.
Obrnuto, i zahvaljujuii nizu posrcdnika mcdu kr>jima su i lllrski,
-4

ill

xlcrti putoui suij eta

lll,tri-/ ()syajanjc voclcnih putov,r svijctzr. NiSta nijc n:tjrtvljir';tlrt rl'r

sviicta lritl sprctltrtif i, r'iSc
1.. jt:dun ocl brojnih p()ntorskih nar<lda
,,,1 rlrugih, cla pobijcdi u trci toliko puta poduTcLoi. Nrt zrtlrtit'r'
r.riiplrtsi<.og larabna lrcnidani su dak <lplovili AIiiku viSc otl 2'(XX]
it'ski ttrot'
,q,,,1i,.,,, p.ij" Vrt.o da Gamc. St()liciima prijc Kolunrllrt,
7()5'
,r,,,'i sr'<lko (r90. otkrili liacrficrnc, a irski rccl<lvnici sr-t 1;ktt
()l'tl ili
li6o;
oko
tltkriti
p()n()v()
Vikinzi
ic
koji
lrrist;rli na Islanclu
,lll2. llrik Crvcni stiga() jc clo (lrcnlandit, gdjc ic sc nttt'tttltttsli;t
grIistrtr-rOst <tsjciati svc do XV. i XVI. stoljci;r. I]rai;r Vivrtltli tlt's;r
,lr i1t'grrlijc proii 7291. Gibr:rltarski tjcsnlrc n1l putu zlt lnclijtr, z;tlittt
( (. s(" ft.duliiti iz:r l(t;r.iulty. l):t su uspjcli ollii'i.Ali'iktr, ot.ti lri tlv;r
stotjr'('u r:rnijc zapodcli pr()ccs vclikih otk'ri(:t'5J
Svc ovo jc cvropsko. Ali tld XI. stoljc(:r, p()tl)()Irt()!lttrrli trptr
Ilt.tr1;ttt k6mp:ts:r, irn;ritrii n:t rltsp<ll:tglrnitr tlcl XlV. sltllictl:t )'}v('lil(('
rlhrnkc s dctiri m()stil, poclijcljcnc nll ncpr()ptlsnc otliclikt', ()l)l'('rIr
ljt'1t's d'ctiri rlo Scst j:rrlrolu koii nr()gtl nosili tlv:ttt:tt'sl vt'liliilr
tlit'ltritr k:to lltlittt;tt i
1,'rl;rr:r i tistl(tr ljtrtli< Kinczi, g,lt'tl;ritrtti ttllltlr:tg,
(l127
127<)\ otit't'ltlt
sottglt
1,,., 1-"'.'"r,'lr. I,orl vllrrlltvinotrr itrznih
z:tttt:tll
Stt;rTltrt
ttI()t'('lIl.
,,, ,,r1;rlrsl o lrr.otlovljt. iz lrgovirrc l(irrt'sl<irrr
orlt't'tli
rpt.llgrtt 1l;t'tl triillovitll vt';tlittt;t. l l XV. slolit't'tr kirtt'sl<i
()slvltl'lliir z;rirrtltt:t lltttov':ttti:t llorl votlslvottt vt'lilir)H ('tlttttll:t
l'st ltr.tr11 Ilrvo;r, ttlttsltttl;ttt;t t'otlottt iZ Yrrtttllttl;t I't'r';t t'lislrcrltr't1;t

\'rt

ttttt

ln

tt t

t'l /

.\ t t',

t A'

t,

t,'t' t t't r l' I t I t t I t

Povratak rz Gvrnejel

IIt

li'l

r'
I'rlvixr liolrnlr p[!iIlDtl] violtovil il lUIkr:tit llC0rJIk):itt
dominantnih violrovtr (u poslotku brolt prorlirlroniu)

24. PI\IJEIAZ PREKO A'I'IANTIKA: VELIKA O]'KIUcA

Ova pojednostirvl.icna karta prikrzuje poloZaj sjcvernih i juZnih pasatnih vjetrova ljeti. Zna se da se
niihova dvostruka masa premje5ta prenra gocli5njcm dobu. Putovi za Indiju i za povratak iz In<Iije
porlvrgnuti su dosta iednostavnim pravilinra. Pren.ra Indiji, to znzrdi prepustiti se sj-vernim pasatima
i iii s juZnim pasatinla sve do obale Brazila. N;r povmtku, upotl'iiebiti ravno iuine p:rsate; pres.jeii
;ieyelng pil.sate sve do vjetrova sredniih Sirina. S tog stanovista istodkani povrrtak iz Gvineje (ili
kako kaZu Portug:rlci, povratak iz Mine) pokrzuje potrebu udaljavanja od afiidke obale na povratku
u Evropu. B:rrtolomeo Dias, kojcg je putovanje pretl.rodilo putovanju Vasca da Game, udinio ,e
grciku kada je, iduii prenra jugu, plovio uz afridku obalu. Te5koie prwih pudinskih ploviclbi koje su

malo pom:rlo priznale ova pr:avila bile su jo5 veie nego to pokazuju naie uobidajcne sheme.
Uostalonr, da bi se.slika upotpunila, treba uzeti u obzir i morske struje, vrlo znaiaine, koje su
istodobno predstavljale pogodnosti i preprcke.

odvela ga je sa 62velike dZunke u Indoneziju (14O5-L4O7); druga

(27.OO0 ljudi, 48 brodova, 1408-1411) zaw(ava se osvajaniem
Ceylona; teh (L4L3-14I7) osvajanjem Sumatre; derwra (1417l4l9) i peta (142L-1422), pacifidka, dovode do razrnjene darova
i ambasadora u Indiji, sve do Arabije i do obala Abesinijc; Scsta,
brza, nosi carsko pismo vladaru Palembanga, na Sumatri; scdma
i posljedn ja, moida najscnzacionalniia, p<>litzi iz lukc Long Wan
19. sijctnja 1431; ostatak godinc flota sc trsidril:r u nirjjuinijirn
'i.io

ttt lr'

l't,

t','t tl ttt

lt I : t t t tt t/l

Irrli:ttt1t'l t ltg (t;ttt1l.r I l'tl htr'tt,r, l'r i.l llrll()\'illli('s('ll;t:'l:l\'l;'t 1rt r'l"r
I\l.rl;t( ( (', ( 't'yltlttlt, ( ''tlt rrt't' t ll'tIl 'lltl
.f :tvt', l';tlt'tlll)lllll',:1. l)()ltloloL:r
l'l.stit'r'rli.l l'l \{
sliit.tlo()r'rrrrrz;r,koll it'tillptrtt)\';tlliiligtlit'llot;r
lioii t't'
ntttslittlllllsl(()l{;roriit'lil;r,
isl<r.t':rv;r Iilt.sliou runl);]sr.(l()l'll
j:t
I
'1.i.J.1'
nr()l(lir sti(i tlo [\4t'l<r.. Vrllil;r s(' u l.l:ulli iry 2). st'ptt
lztr tgglr piSl;l Sl() lri rurrtt l;ilo ltoztutlo. llt'z stttttttit', Kittlt
rlirr;rstijc Ming, n'l()rtrla sr: sul)r'()tstltviti svc v('(1()i ()l):lsllosti lioirt srr
,r-cclstavljnli nonurcli sil sjcvcl'1. l't'ijcstolni(':l sc iz Nlrttli.ittg;r l)l'('s('
iil:r u l,ckin g (14'21). .f cclrrlr striulic:t jc okt'cntrt;1. ll)lli ll:r tl'('lltrlrrl(
lp()lcnl() z;imisliti 5to bi clonijclir cvcntuillltit cl<sJrttttziilr liirrt'skilr
rlTtrnki [ircma l(tu I)obrc n:rclc ili lloljc, l(tr-r Agtrllrrts, jttZttittr
vultirr)a izmcdu Indijskog occltn,t i Atlantikir'
I)ruga izgubljcna prilika: vci stt>ljciimit su arilpski gt'oglrrli
(srrprgtn6 miSljcnju Ptolomcjlt) g<lvorili (M:rssudi, prvi, tt X. sl()
ljt.tarr, koji jc poznavao ar:rpskc gr;rdovc n,I obali 7;rnt,ib',trtt) tt
rrr,,guin6sti cla sc morcm opl()vi altiaki ktlntincnt. l)ridruiili str st'
,,,'liromjcnljivom miSljcnju kr$ianskc crkvc koja jc, prclll,l Ililrliii'
rr,,.,lil, Aa je tekuia masa m()ra jcdinsWcna. U svakonl sltti'rtirt
rrrlirrmacijc ptrtnika ili arapskih m()rnara doprlc su do kr$ilttlsliog
svijcta. Alcxindcr von Humboldt misli da trcba smatrati stv:ll'nillr
rrr.olridno putovanjc koie ic <>k<t 1420. poduzeo icdan aritt)stii
lrr.orl, a opisujc ga lcgenda kartc Irra Maura (7457), >>Gcrtgrolrlttts
Itt<ttrnpirabitiso, iz Vcnccije. llrod jc navodno p_rc-ia<l izt'trctltt
nt,lxt i z.cmlje 2.000 milja po >Mratnom moru<(, kako su At'irPi
'/'1t 7(l
n:rzivtrli Atlantski ocean, za 40 dana, a powatak jc izvr5cn
,l;rrur.55

A ipak, z^rjclayanjc problcma Atlantika, koji jc pak rjc:s:tvito

svt' clrug,c problcmc, bila jc zaslulna livropa.

Ic

rlnostauni problem At lantika

Atlrrntik, to su tri vcliklr vjctrcna i p<lmorska kruga na karti; tt'i vt'lilit'

,,t.lipsc<<. Za ugodnu pl<lvidltr"r d<lv<lljno ic iskoristiti strrr jc i vjt'tt'rr
v,.t, tltlfir()t1 SnliCru: ()ni vlls tltdlt vtldc, Z:ttim v:ts vr:t(;tjtr.'lir it'
k;rrg Vikirrgtt n:t sjtrvcrn()lll Atllrntiku;to jc Koltrtnlr<tv krtrg, llit'ppv:t
Ir.i llr-9rllr cloprl:r srr do K:trurrskih otok:t, zlttitn clo Antillt, vjt'tt'ovi
s;t.tlrriilt gcrigrrrliskilr (it'inlr tlovt'ti stt ilt tt:ttr:tg, tt 1'rt'oljt'(1t' l'i().1,
grrt,ko Azilrrr rr;rltorr llo srr ilr tlovt'li tr lllizitrtr Ncrvlotrrttll:ttttl;t.
l',',',,r,, irrgrr, jt'tlttrr vt'lihi lit'ttg votli svt'tlrt olr;tl;l Atttt't'ilit', z;tlittt <lrr
l(tlr I)6lr;t. rr:rrlr., n;r irrzrroj tot'lii Alrilit'. Z:l svt'rlvo lt't'lt;t z;ttlovolitlt

tl

;r,t't

trttt

I lln

tttrI

tl /

.\' t t' t

l, ! t t t'r, \,'.

1,,

!tIt

tI ttI t(

t'

samo jcd;rn uvjct: traZiti tlollrrt'vjcl;lr',;r k;rrl s('lt:l(l(', rrt'rr;rprrillrli

ga...'.1'o sc obidno dcSava na puiini.
Ni5ta nc bi bilo jednostavnijc da jc putinska plovidba bila
priroclena mornarima. No, rani podvizi lraca i Vikinga izgubili su

se u tami wemena. Da ih lJwopa obnovi, morala se okrenuti

aktivnijem materijalnom Zivotu, kriZanju tchnologija sjcvcra i juga,
upoznati kompas, portolane, i iznad svega, svladati prirodcne
strahove. Portugalski istraZivadi su na Madeiri 1422, na Azorima
1427: oni slijede liniju afridkih obala. Stiii do Rta Bojador je
jednostavno, ali powatak ispada teLak zbog suprotnih vjetrova,
protiv sjevernog pasata. Ni5ta Iak5c stiii d<l Gvincjc i njenih trZi5ta
robljem, zlatnog praha, lainog papra, ali na powatku treba sjcii
pasafni vjetar i pronaii zapadne vjetrovc koji se stiZu tek kod
Sarga5kog mora, nakon mjesec dana plovidbe po otvorenom
moru. Isto tako, povratak iz Mine (Sao Jorge da Mina osnovan je

Kineski brod na rtjeci. Kctbhrct grufike. (Otisuk R N.)

iiJ

'I

t'ltttlt'l'r t t'trtlllr llt' I :rttlrtl,

l.rli/) rl.trtittt,t lrtt:'rl;.rr'.r lr,r l,lovttllrtl ll/:'tllrlollll

\'l('l'll,:'r't'tlrr

Azor';t.

lt'Slirlt';t it': trlrrrstili sc ll l)llsl(tlovltltt, ,,lr;tt ttt

s('6 l)()ll()t',,, l<ltlitt gl;rsi l;rtl:rirrii ptlt'lslii lt'ltttt'ttslii i't,t';tr.. llio it'trr
rrt.trqlrii':tjctt llotlvig Iitljcg it'sttlit'losl z:tlrot'ltvlit'tt:t, liltlirt t't'z;lsi
g1t.1() nusi ut-rtrci zlrltortrvi(i srtrjt'lost tl:rrrlrSrtiill:tsll'()lliltllil: ril)rr
1,,',, ,., '/.nir<<, pis;rt ic.f clrrl litltlitl, >tllr Stl sc llot'ltrg:rlslii lir';rlit'vi,
pl1;r,cc<i puiin<lrn >dol<tllllrli< naivt'iih ll<114;ttsl:tv:t lrrtliit' i isltrrrtili
llvropu blag,tlrn Istok:t,<.5(' Ovtl potjcdc otucl:t.
('l:rk iu XVII. stoljciu obii:ai ic d:r sc udaljujc ()rl ()lr:tl:t st0 it'
nr;rn jc m<>guic. 'l'horn6 oan<t, tija sc kniig:r pojrrvil;r u .Scvilli l(r I l,
jt'tl:r
li.,vtirio jc:o'l'alijanim:r: >Oni nisu mrlrnlrri putinc,,.57 lstinit
jt. z:r Mcclitcrancc, koji su tlbidntl i5li ocl jcdnc lutkc kri'trtc' tlo
rl;rr11c, upustiti sc u pustolrlvinu znaiiltl iii n:rjviSc od llodoslt tlrr
Alcl<sanclrijc: dctiri dana otvorcn()g morA, v<ldcnc pustinic, ltko svt'
itlc kako trcba; ili od Marscillca do l):rrcclonc, plovcii oprrsttittt
l,yonskim r.aljcvom; ili iii izravn<> <ld llalcara u It:rliju pt't'l<o
S;rr-clinijc i ponckad do Sicilijc; ipak, najljcpsi put u ravnoj liniii, tr
povczirnim pomorskim prostorim:r llvrt)pc u vrijcmc sl:tt'og
irstrojstva brodova i navigacijc, biltl jc put<lvanjc od lllcrsl<og
polrrotr>ka clo podctka kanala La Manchca i obratno. Ono potlr ;rzr.rnrijcva dramatid na izncnadcnja olujnog Gaskonjskog z:tljcv:t
i vr.tikih valovaAtlantika. Kada trcrdinand 1r1tt. napu5ta svog brrtlir
1..;rrlrr V, broclovljc kojc ga odnosi iz Larcda proma5iltl jc ttl:tz rr
li:rn:rl La Manchc i naSlo sc u Irsktlj.'8 DantiscuS, antl):ts:ttlot'
lrrrljskog kralja, na puru od Iinglcskc clo spanjolskc 15'2'2, doiivi('
yt. rr:rjclramatidniji prijclitz svog Zivtlta.5e Svladavanjc Caskotrislioli
zrrtjcv:r sigurn<> jc stoljciima bilo naukovanjc <l plovidbi otvot't'ttittt
r))()r'cm. Naukgvanjc kojc icmo').da, uz nckolik<l drugih, [ilo trvit't
z;r osv:tjanjc svijcta.
Aliz:rsto sanl() Iivropa, pitaju sc cvr<>pski prtlmatritdi i p()tttot"
t'i vci ocl XVl. dtt XVlll. stoljcia, imajuii prcd <>dimit tako rrtzlit'ilt'
rrrr rrntrricc Kinc i.f ;rpltn:r? Goclinc 1577. O. Mcndcr:t ocltn:th olri;rS
rrilvrr: Kinczi >sc bojc ln()rlt, kao ljudi k<lji nisu navikli l'lll l)trs
tolovint,<.("'.f cr n:t I):tlcrkttnr isttlku puttlv:tltl se tlttitlclct' tltl jt'tlttt'
lrrd'l<t.kt't'tttt: tltl tlrtrgc. l(<ldrig<l Vivcrtt, puttlitlii tttrttlt'ltSttiitlt
vprllrryr:l .f ;tlllttt:t, iztttt'tltt ()slrkt: i N:rgasltkiilr - otl l2 tl<l l5 tlltrtlt
izflrvlirrii. ,>tllr st'nit tn(lrrr golovrt sv:tkt: ttoii s1'lltvlt lllt litt;rlltt...t'l
() hirrt'zirrr;r, (). tlrr ll:rltlt'(l(r().i) lvrtli: ,,1)olrt'i olr:tltti piloti,:rli
('/ ( )tti
itlrr tlrrl rtllltlt'lioliko it'1iorl ttllrllrtr't',
1rr rlir'r16 t6ii rr;r llrrcini,,
7.lr1tt"lrr,,rl, turivt.rllt

It

;( rt

tr

rrt

I llrt t

tt t

r,l

/,\

t t' t t

k ttt

'li,lutltkt, t't,t,ttlttt llr I trttItt

tt, t t t r A, I t I t t I t t I I t r,

piSt. l|;rrrorv l,'i0'i, irrr'lirrlrc I'optto iz vitllt, osittt;tlirl ttistt ;t;lsolttt

rro pt'isiljt'tti."I
l(t'lrjt'rn XVlll. slol.ictl:t (it'ot'13t'Sl;ttrttlott ioi tl;tlit't';tzttliSlilr,
irrr;rjtrii llriliktr tl:r 1ro volji llrorrr*ltvlt kittt'slit'tlltrttltt's tlt'trgt'slt'iltt('
7,,,t,rg nl()rlt, tt zltljt'vtt'l't'h('-li: >Zirlllrrtitritttltt sttlll'tlttrost 1lt't'tlsl;tvlj:ro jc priz()r visokog jirrllolilr, sloictrc ttllttli, tlvltjtr t'rrg,lt'sliilr
lrprrtlovrr (l.i.ott i./ackull, koji su ltrcvtlzili posl:tnstvo Mltt'ltt'tttt'y:t)
rrsrcclkincskih cllunki (sic), rriskilr, iccltltlst;tvtrill, grttllo gr';tttt'tlill,
;rli srr:rZnih i prt>str;tnih. Sv:rl<lt jc inttrl;t tttprilikc 2(X) torrlr llo:iit'os
ti,.. ()n primjciujc <tdjcljivanjc trLrpit, nc<lllitnu dcllljintr tlvlritr
j;rrlrol:r >nadinjcnil-r od jcdnog dcbla ili jcdnog konrltcl:t tlt'vrt<,
:,r':rl<i s >jcdnim vclikim dctvrt:rstirn jcdrom, tlbilntl tld rltsciit'l);u)()ll, bambusa, ili prctstirki tld slamc ili trskc. I)Zunkc su 11,otovtt
jt'tlnrrkr> ravnc na oba kraja, a na jcdnt)In sc nalazi k<lrnliltl vclikrt
l.;ro londonska tcglcnica i pridvr3icnt> jc kt>nopcima kt>ji prol:tzt'

|J

Wijeme provedeno u pristanigtu

2'. PUTOVANJE SAINT_ANTOINEA

Putouanje broda Saint-Antoine, pod kontandont gospodirxa cle Fronclada, u trajantju. od 55 mjeseci. Slijediti ouo istra*iuaiko putouantje
predstuuAe. naiin. da se prikaEe uelitina suijeta joi tt XVIII. stolje&t.
Kao i sui onda,irtji brodoui, saint-Antoinc prouodi uiie urcnnanut rt
htkanta. r?ego ,xo, rnoru. (Pruna doktnnsttlttrtt I|. N.)
.4

,t.t

s jt'rlnog kraja dZunkc na drugi<. 'l'<>nzri:t Jacltalla, manjcg otl

lrrrijskog broda Lictrt, nijc bila vcia <>d 100 tona. tJ k<>nkurcrrciji s
r lzrrrrl<lrma ,u z'Jtl)cvu'l'ch6-li, ovc gzl nadma5uju: >>lstinlt jc<, otli;tlrrj:rr,:r Staunton, >da jc ovaj brod bi<> ir.gradcn 7'Lr plovitllltr s
pr ornjcnljivim vjctrovima i acsto protivnim onima ktlji puSr-r crvr rrlrsl<im morima, i da jc zato imao dvostruki gaz, ti. ur:tnjlttl jc tt
nri)r'c clva puta dubljc od kincskih dlunki istc tonalc. Ncpriliklr tllr
st' izgr-rbi vi5c vjctra kad t>n drllazi sa stranc, koj<>j su izlolcrri
t'r'r'opski brodovi sa suvi5c ravnim dnom, nc osjcia sc mn()g,() Ir
ovirrr rnorima Kinc gdjc brodovi obidno plovc s povoljninl tn()llsur)()nr (<lvo shvatitc kao krmcni vjctar). Osim toga, icdra kincskilr
rlzrrnl<i nadinjcna su tako da sc lako okrciu oko jarbola i pr:tvt'
t,rlio oSt:rr kut s bokovima broda da sc d<>br<l nudc vjctru, uspt'ktts
rrr:rlorn dijclu dZunkc k<>ji sc nrtlaz,i u vc>di<.
7.:rkljutak: >Kinczi imaju istu prcdnost kao i Grci. Njihov;r
)r':l
slitc Mcditcranu zbttg skutcnosti graniclr i br<>jnih <lttlk:r koii
I n(
rr.r,itlr.nir SVc Strilnc.'l'ak<tdcr trclta uzcti u <>br.ir da usavrS;tv:tttjt'
rrrrvig:rcijc kocl l)vropljana potjcdc iz istt>g razdoblja u ktljctn str ilt
rriilrovc strllsti i ltotrcbc nag,nlrli dlt p<lduztnu dug;t put()vlltlj;l lx)
I lt'slt r';t j ltotn ()cc:ttnu(.('4
.ltrspo sc virli clir sc ovlr rilznlttranj,l vrtc u krtrgtt. l)ttl'ttlvtt stltrl
r,r' rr;rili rt:t 1'roi't'tktt, lrt'z vcCcg n:tllrctk:t. l'r,t{'itrskit pltlvitllxr it' lilitrl
z;r St'tl:rrrr svir.lsliilr tn()r':1. Ali niSt:r n:tnl nc tloli:tzttjc tllr l(irrt'zi ili
t;rp;rrrt'i rrisrr lrili li;rtlri zgr':rlriti t:rj l<litrd'i trlrolriit'lriti 14;r, lt'ltnii'lii
piovot't'(:i.

I\,rtttttttI IlnttttIt,l / ,\1,'ttk!,ttt ttrtl:tthtItt.f It r

Zitl':r'il <'t, u svoj i rrt ist rlrZi v;r rr j i nur, srr vrcrrrcrr i ci i llovjcsrr ii'tr ri
su zarobljcnici jcdn<>9, tebnitkog rjcicnj;r kojc lri trcbakr izclvojiti
pod svaku cijcnu. Ali to rjcscnjc mo'Zdatnijc prvcnsrvcno tchnidko.
Onom portugalskom kormilaru koji je nrdio kralju Ivanu lI. da se
od Mine mole watiti >s bilo kakvom ladom u dobrom stanju<<,
vladar jc narcdio da Suti, zaprijetiv5i mu da Ce ga baciti u tamnicu
ako budc govorio. Nc manje uvjcrljiv primjer iz 1535: Diego
Botelho se watio iz lndijc s obidnom malom galijom koju je
portugalski kralj odmah dao zapalia.6s
Od ovih primjera draLa nam je pustolovina one japanske
dZunkc koja je 1610. vlastitim sredsMma doprla od Japana do
Acapulca u Meksiku. Vratila je Rodriga Vivera i njegove drugove
brodolomce, kojima su Japanci poklonili brod; isrina, posada je
bila ewopska. Ali druge dvijc dZunke, ovaj put s japanskom posadom, kasnije su obavile isto putovanje.66
Ova iskuswa dokazuju da je dlunka tehnidki bila sposobna
da se uhvati u ko5tac s pudinom. Ukratko, samo tehnidko obja5njenje nam izmi(.e.
Dctrtcts su povjesnidari do5li tako daleko da vjeru ju dakaravela ne dugujc uspjeh toliko svojim jedrima i kormilu, koliko svom
plitkom gazu koji joi je >omoguiavao da istraZuje obale i u5ia
rijeka<, i joS vi5e dinjcnici da >>je mali brod, i da je njcgovo
naoru'Zavanje bilo relatirmo jcftino!<67 To bi znatilo umanjiti joj
ulogu.
Nimalo nije lak5e objasniti odsutnost muslimanskih brodova.
Njihova putovania ravno u Indijski ocean, bcz sumnje laka, s
izmjenjivanjem monsuna, podrazumijcvaju ipak vcliko znanje,
upotrcbu astrolaba ili Jakobova Stapa, a i to su dobri brodovi.
Povijcst arapskog kormilara Vasca da Gante koji preuzima malu
portugalsku flotu u M6lincli i vodi je u jcdnom porezu do Calicuta,
pojcdinost je koia otvara spoznajc. Kako to da u ovim uvjetima,
pustolovine Sindbada Morcplovca i njcgovih nasljednika nisu
dovele do arapske prevlasti u svijetu? Kako se, da se ponovo
posluZimo rijedimaVidala de La Blachea, arapska navigacija iuino
od Zanzibara i Madaeaskara, praktidno zaustavila >>u zastra5uj uioj
struji Mozambika koja sa Zestinom vodi prema jugu.. i prcma
watima Mradnog mora?68 Prije svega, odgovorit icmo, ovc davnc
arapske plovidbe omoguiile su islamu da postane dominantna sila
Starog svijcta, kao Sto nam jc dana prilika da objasnimo, i rczulrar
nije mali; zatim, raspolaluii S.ucskim kanalom (VII-Xlll. stoljcCc),
zalto bi trai.ili put <lk<> Ilta? Sto bi r;rmo na$lii, 7.lato, slon<iv:rd:ri,
i,i(>

rlltltke' t-t'trrlltt llt' I trttltt,

l'rrt i.z XVII. sloljt:r:tt., lek ttrtztttt[:ctt. (llrttc1]l l tlc Vclttrtrs: Vit:ll't'tti;ttY:t,
(
f t t t.rit t tt I ). (( )I i str k i i rur rttlttt )
r

vt'i srr prigrirllili gr':rtlovi i trg,ovt'i islltttt;t tt:t oltltli T.ltttzillltl';t

tr:t <tlittt'i Nigt'r':r.'l'r't'ltltlo it'>>itllltli ptltt't'lltt< Zll l()lll
S:tlltt't',
I p;t.lirt
z;rplrrlrtrtttt Ali'ilirlttt. 7.tt;tt'i, zltslrtg;t Z;t1t:ttl:t, lllokit':ttlo1-1 llil sv()lll
r,lirri'r,rrr)lll,,l(lll Aziit'.,, lril;r lri tr i'irrit'rrit'i tllt ttttt it'sviit't llitt
;rpl;r'lr;rtt, r!;r it'r,:,t('(lt(t lrolt'r'lrrr rl;t iz;ttlt'iz rrit'g:r/ Niit:l rlt'lti llilrl
r.6l lovt.,

;an tt t t tl llttt t tt I cl

/,\

t t'

tt k I

tt t't' t,'(

t A' I

t Itt

t'

mogudc, p()navlj,t jcdan stt'rri'r-rjirk zrt liint'sl<tr povijcst, llcz nrzvoj:r

tada kapitctlistiClaib gradova Zap;tdn...('e ()ni su llili nrotrlr, bcz
kojcg.bi tchnika bila ncmoina.
Sto ne znati da je novac, kapital, taj koji jc oswario pudinsku
plovidbu. Naprotiv: Kina i islam su, u to wijeme, dru5wa osigurana
onim Sto bismo mi danas na:nralikolonijama. U usporedbi s njima,
Zapad je jo5 uvijek >prolctcr<. Ni vaLna je dinjenica da od KII.
stoljeia dugotrajna napregnutost podiZe njen materijalni Zivot i
preobra:Zava ditar,,u psihologiju zapadnog svijeta. Ono Sto su povjesnidari nazttali glaclu zazlatom, ili gladu za svijetom, ili gladu za
zatinima, praieno j e, na podrudj u tehnike, neprestanim traganj em
za nouinanta i kofisnim. primjenama, tj. u sluZbi dovjeka, da bi se
istodobno osiguralo olak5anjc i najvela djelotvornost njihova
truda. Gomilanje praktidnih izuma koji otkrivaju svjesnu volju za
gospodarenjem nad svijetom, poveiano zanimanje za sve Sto je
izvor energije, daju Ewopi, mnogo prije njenog uspjeha, njeno
pravo lice i obeianje njene nadmoii.

418

Fi

I)O

It0li',l"l'li,n

NS

I,o Il'l'A

iolt'rn uspjclr, g,olcnrir rrovir-r:r: pobjcd:r nrrd puiin<lrn trtt:rncljtr jt.

svt'op(i sistcm vcz;r. Ali ()na to postiTc:r da pritorn ni$t;r nc rrrijt'rrjir
s ollzirorn na spor()st, na ncsirvr5cnstvo samih prijcvoz:r koji ost;r jtr
it'rln<l od stalnih <lgranitcnja ckon<>mijc Starr>g pr>rctka. Svc tlo
XVlll. st<lljcda putovanja su bcskrajna, kopncni transporti k:ro <ltr
srr p:rralizirani. Uzalud nam govorc da jc od Xlll. stoljc(a l,)vro1l:r
r';rzvila golcmu mrclu aktivnih put()va; dov<lljn<l jc, na pritnjcr,
poglcdati niz malih platna-f cana Ilrcughcla u Mtinchcnskoj pirurl<otcci, da bismo shvatili da joS u XVII. stoljcCu jcdna ccstil, C';rk i rr
r':rvr-rici, nijc >traka< po kojoj sc promct krc(c sam <td scbc. ()ltid'rro
nru sc jcdvanatirc tratr;. Nc bi ga sigurno prcpoznali na prvi poglt.rl
rlrr ncma krctanja putnika. A oni su dcsto scljaci koji pjc3atc; r't('k;t
liolrr k<>ja odvozc scljanku i njcnc ko5arc na ffZnicu; pjc5ak koji
tlri.i').iv<ltinju za ular... Naravno, ponckad su to gizdavi konjlrnici,
lioi'ijc s tri konja koja kao da vcsclo nose cijclu obitclj nckog
gurclanina. Ali na slijcdcioj slici rupc su ispunjcnc vodom, konj;rnici gackaju po blatu, a Livotinja im jc u vodi d<t koljcnlr;
lrokrivcnc dvokcllicc s mukom sc probijaju, s kotadima propirlirrr
rr lrl:rto. Pjc5aci, pastiri, svinjc, mudro su sc maknuli na sig,trrnijt.
ivicc: put:r. lsti jc priz<>r na sjcvcru Kinc, molda i gori. Ako jc put
,,()Itcicn( ili ako >jako zn<>krc(c<l kola, konji i pjc5aci >prolrrzt.
prcko obradcnih polja da bi skratili put ili nadinili bolji, mlrlo st'
olxrziruii na to da li jc Zito niknulo ili jc vci visoko<.7o ()vo
izrrosirn<t da bismo ispravili slikc drugih vclikih kincskih put()v;1,
z;rrl ivl j u j ui c <>dr').avani h, posutih pi jcskom, p<>nckacl poplotir rr i lt,
o kojima putnici iz Iivropc govorc s divljcnjcm.Tl
ll <lvoj domcni, od livr<lpc l{ichclicua ili Karla V clo Kirrt.
tlirrrrstijc Song ili I(irnsk<lg Oarstva, niSta sc nijc izmijcnikr, ili vrkr
rrurlo! lsvc t<l <>tc'I..tlit trgovadku razrnjcnu, i{ak i obiC'nc nrt:rttrljtrtlskc odnosc. Ol:rsnicirn,l.. iz l<tg vrcmcna p()trcl)ni str tjc:clni,
nrjt'scc'i clir stigntr nir otlrctliSt:r. >tJzm:rk:r prostrlra<, klrko klrit.
lrrrrst W;rgt'rn;rrrn, nt"(t'lliti svc tlo ltl57, ktrcl jc postuvljt.n prvi
irrtt'r'krrrrlint'rrt;rlrri lrorrrorsl<i l<lllcl. ').clicr,nit",t, plrrollrocl, tr.lr.gr';rl,
It'lt'liltt, vt'lrt k:tstto 11r' tt:tj:tviti stvlrnu nI:rs()vllr.t konttrnik;rt'ijrr n:r
sv jt'tslio j r':rzirri.
(

lt )

:trru r rul I ltr t t t t I t'l

/,\

Ir ttk

t,t,\'

t t t t lt

N epromj en lj iu o s t

tt

I t t.l

I I t.

i I i ne r a r

'l?lrtt ll

kr

y1r1 4

1l

111'

I l1r

I :t t t t r tl t

Na tom su putu vazda

konjanika, krdmc,
nekoliko
prijevozna srcdstva, terctne iivotinie,
kovadnica, sclo, grad. Ncmojtc misliti da se radi o krhkoj liniji, ma
koliko izglcda slabo oznadena, dak i u argentinskoj pampi ili u
Sibiru XVI[. stoljeia. l'rijevoznici i putnici ostaju zatvorenici wlo
ogranidenogizbora oni bi moida radije i5li nekim drugim putem
kako bi izbjegli neku ccstarinu i carinu, ali uz uvjet da se mogu
watiti ako iskrsnu ncprilike; zimi ie iii ovim putem, u proljeie
onim drugim, ovisno o poledici ili kaljuZama. Ali nikad neie moii
odustati od unaprijed organiziranih putova. Putovati znati sluZiti
se uslugama drugih.
Godine L776.Svicarski lijctnik Jacob Fries, major u ruskoj
vojsci, preSao je za 178 sati dugi put od Omska u Tomsk (890 km),
prosjednom brzinom od 5 km na sat, redovito mijenjajuii konje
na svakoj postaji da bi bio siguran da ie stiii do slijedeie bez
neprilika.T2 Proma5iti jednu znatilo je biti sahranjen pod snijegom. U unutra5njosti Argentine, jo5 u XVI[. stoljeiu, putuje se na
te5kim kolima s volovskom zapregom, koja stiZu natovarena Zitom
ili koZom u Bucnos Aires i praznaodlaze prema Mendozi, Santiagu
de Chile ili Jujuyu, u smjeru Perua, ili sc pak tadlie putuje na
ledima mazgeili konja: radi se o tome da se putprilagodi wemenu
potrebnom zaprelaienjc despoblctdosct, pustinja, i da se na odredenim mjcstima naclu kuie, sela, voda, prodavadi iaia i svieleg
mesa. Ako sc putnik umori od tijesne kabinc dvokolice, moie wzett
dvije jahaie Zivotinjc, jednu za sebc, drugu za toYar >potrebne
posteljine< i, iduii ispred konvoja, mol'ejuriti u galopu, najbolje
izmedu 2 i 10 sati ujutro kako bi izbiegao wuiinu. >Konji su tako
dobro priudeni da ove prijelaze obavljaju za kratko wijeme, da
sami jure najveiom brzinom i nije ih potrebno tjerati<. Naknada?
Stiii brzo u >>postaie (koje) su najbolji konaci, gdje se putnik moie
po volji odmoriti<.73 Ondie se okrepljuje, ondje se spava. Ove
pojedinosti pomaZu razumiievanju rijedi jednog autora iz XVIII.
stoljeia o prvom dijelu putaiz Buenos Airesa sve do Carcaranala:
>>Zawijeme ova tri i pol dana puta, osim na dva prijelaza, moie
se naii krava, ovaca iii kokoSi u izobilju i po niskoj cijeni<.74
Ove kasne slike >>novih< zemalja (Sibir, Novi svijct) opisuju
dosta todno putovanja iz ranijih stoljcda u >>starim<< civiliziranim
zcmljama.

Ili bilo kojcg puta, u bilo kojc wijcmc.

.l

so

'l'lrc r<radside inn, i.stodobnoputrtiiko stc0aliite, ntjesto susrclcti

rtrtytj t' r t cr, ( a. ku are l Tls ont as a Rout l art d s on a, t 8 21t) . Intiliu(i gret cl s k i t t t t t. t t 1
ltislrrtcr., krintcr. je u xw. i xwl. stoljeiu igra.la ueliku ulogu tt ru..zuof rr
.tkiltodrr,og triiita u. Ertgleskoj. (infr.a, II, str. 35Ltl) (Wltittugr.th Art
{ iulltry Ma.ncbester)

I)a bi se prcko llalkana stiglo do Istanbula >>trcba<<, savjcrui(.

l'it:rrc l,cscalopicr (1574), >>putovati od jutra do vcdcri, al<<l vtrrrr
nt'ki p<rtok ili livada nc da priliku da sc spustitc na zcmlju i iz l;is:rgrr
izv:rclitc malo hladnog mcsa i nckoliko boca vin:r, da bistc sc
rr:rhr:rnili oko podnc, dok vasi konji s kojih su skinutc rrzclc i s;r
sl)()nilma na nogamzt, pasu ili jcdu onr> sto im sc da<. Navci'c'r lrclxr
stitii do slijcdcdcg k;rr:rvan-scrlrja gdjc ima hr:rnc i pi(:r.'lo srr
,,prihv:rtilisur< (u snrislu skloni$m), >s:rgr:rdcna l<:ro rl:r oznai';rv:rjtr
lir':rj svrrkog tlarr;r. (...) lkrgrrti i sironxrsni oncljc sc sklarrj:rju jt.r.
ll('nl:l lloljcg, il ()r)a izglcd:rju k:ro jako vclikc suSc; trrnjr:s;t() l)r.()z()r.:l
irrurjrr ptr$k:u'lricr'<. l,jrrtli srr srnjc'stcrri n:r >lloviir.rrjirn;r,. (gx1li
jirrr;r), post;rvljt'rrirrr olio tlvor':rrrr', :r rr:r rrjilr str privr.z;rrrt./.ivotipjr'.

lit't'ttt t t ttl lltt r t t t I r'l

.\ I t

l'

Itt

t,' t t'r

l'

tIr

t i ttI Ir

vidi svog lionj;r irlljc u)u iesti lllt l)()viS('lliittt:t, i tll

bi im dalizob ili jcdam, oni ('l'urci) upotrcbljrrv:tju kolnc vrcic iz
kojih konj jede a remcni vrcic stavc sc iza usiju konirt,,.75 Ncki
napuljski putnik 1693.jednostavnijc opisujc ovc krdmc: >>'l'o nisu
nista drugo do dugadke konjusarnice gdje konji zauzimtju srcdinu; strane ostaiu za gospodare<.76
Jauniitinerar, tiskan u Kini u XWI. stoljeiu, ozna(ava puteve
koji vode od Pekinga, s nacrtima i postaia\a, gdje mandarini u
misili odsjcdaju na radun cara, ugosieni, nahranjcni, opskrbljeni
iahaiimZivotinjama, tamcima, nosilikama. ove postaje, udaljene
'jednaocl
druge dan puta, veliki su gradovi ili gradovi dntgog reclct,
ili dvorci, ili o;iYd ili Chin, mjesta >>za stanovanje i straZu<<, >>nekad
sagraclena ondjc gdje ncma nikakva grada...< Tu su desto kasnije
niknuli gradovi.TT
Putnik se osjcia ugodno samo u zemlji u kojoj su gradovi i
sela blizu. vodid Franqtslei oclisQ G643) - nalik na danasnji
spominje dobre krdme, Kraljeuski softo u Mar>Guicle bleu<
seilleu, Kardinal u Amiensu, i savjetovat ie vam (iz osvete ili
mudrosti?) da ne stajete u Pdronneu, u krdmi Jelenr. Zadovoljsf,ro,
brzina, povlastice su nascljenih i dobro organiziranih zemalia,
uljudenih, kao Sto su Kina,Japan, Ewopa, zemlie islama. U Perziji
>>se nalaze dobri karavan-seraji svake detiri milje< i putuje se
>>jeftino<. Ali slijedcie godine (1695), isti putnik koji je napustio
Perziju, taLi sa na Hindustan: nema krdmi, nema karavan-seraia,
nema Livotrnja za iznajmljivanje kola, nema namirnica osim >>u
velikim graclovima Mogulovih zemalia<<; spava se pod z:vijezdama
ili ispod nekog stabla.Ts
JoS vi5e (e iznenaditi dinjenica da su i pomorski putovi
unaprijed odrcdeni. A ipak, brodovi ovise o vjetrovima, o strujama, o pristanistima. Obalna plovidba nameie se u morima Kine
kao i na Mcditeranu. Istodna obala privladi mnostvo pomoraca.
Kacl se radi o plovidbi po oworenom moru, oni imaju svoja pravila
nametnura istusffom. Put izmedu Spanjolske i >kastiljske Indije<,
u odlasku i powatku, odredio je od podetka-Kristofor Kolumbo, i
jedva da ce ga, 15L9, poboljsati AlaminosTe (Antonio Alaminos,
Spanjolski moreplovac, Kolumbov sudrug, kojem pripisuju otkriie Colfske struje - Red.), azattm se on neie mijenjati sve do XIX.
stoljeia. Na powatku, daleko na sjeveru, dotide 33. paralelu, Sttl
je prilika za putnike da naglo upoznaju surovost sjcvcra: >Hlad.'ieu se podela jako osjciatt<<,bilicli jcdan od njih ('l(t97) >i ncki
vitczovi,bdjcvcni u svilu i bcz kaput:t, podnosili su jc vrl6 tt'Ik6<.8o
>>'l'ako svatk()

.ls2

r'

t'ltttlil,t t't',\tlut ll.' I :tt\tt)lt

l,rl,o;t'illrtl.rrrcl,r l'r(r'r olLrlo I orllr'rlto;t'rlttottt /.t 5\',rli(l,t lrrrl

r,,l ,\r',r1rrrlr,r rlo I\l.rtttllr', orl Notr'51r,ttr;olsht'rlo lirlrl)tll.t t n.tlr'.tll,
g,rli l;rlt (.t ttrit'st't;r), tlrrrlit lt'z,rli t tltrg ((r tlo tl ttrjt'st'tt) i z;t l.u;t
lrrrtrrtk 1ll:rrllt ( l(r(Xr) rlo 5(X),rsttt;tli;t.r'l
Al<o jt'r\/('ll rcrlrr, pt'ol:tzi st', sl;tjt'st'gtljt'po 1rt'ltvilu lt't'lr;t
pr orli ili st:rli. N;r rlogovort'rrirn tttjcslirtut ollrutvlj;tirr st' z;tlilrt'
rr,rrrrirrrit';r ivotlt'; ;rlio ir'polt'r'llrto, ntolt'st'od'istiti tlirt lrrorl;t,
popr.;rviti, zrrrrrijcrriti jlrrlrol iosl;tti tltrgo tt lnit'ltotlt srt'tt lttlit'. Svt'
;r' prt'tlvitlcrto. U vorlltttt;t ( ivirrcjt', gtljc sc s:llr)() lrt'otlovi nt;tlt'
to11;111' rr)()gu 1rr-ilrliTiti nisl<oj olr:tli, tttlrtt' vjt'tr:t v:ts izttt'trlrrli ;lrijt'
r rt'1io ilo sc r:rzvijc jcclro, i prtstoji ()l):tst)()st tlit sc slotrti jrrrllol; t:rrll
.,r' irlt', rrko jc mog,u(c, n:t l)ortug,irlski otok l'rincc
u illxt rltt
p()trirZiti j:rrlrol t;t z;ttttjcttu, Sc(cr, roltovc. Ktttl Stttt
l't'i tt< i1ta
tl.r;sliog tjcsnac;r
mudrost n:rl:rlc du sc plovi Sto blilc ob:rli Srr
nr,rtr'(', z:rtinr sc idc do poluotoka IVI:tl:tccc; brdtlvita oltallt vclikog
oroli:r Stiti ()d udrrrrtc:t vjctru, vod:t nijc clulrokit. Kad zupu5c rrnlglln,
l,,rlio sc dogodilo brodu koji jc 169O. nosio Krirnpl'cr:r prcrr);r
),rl:lnlu, trcba baciti sidra, ipo uglcdu na l;r<tdovc koji sc Ir)(),-iu
r rr l;t'li tr blizini, udvrstitisc nit plitkt)tn moru, dckajuCida ncvrijcrrtt'
1,r',

rrlr'.

l't'ttl,i.u cestounih
t

lt

ry!td,aja

:,\,:ll(irl(() ncmojmo prcuvclid:tv,tti cl()!lad:tjc ccstovnc povijcsti. ( )rri

.,r' j:rvljrrju, prctuslovc si i icsto sc l;riSu. K:rd bismo ih slu5ali, oni
lrr sr,'r' olrjasnili. Ipuk, ncnr:t nikrtkvc sumnjc du zanovijctrrnjt'
Ir ,rrrcrrsliih vl:rsti i poscbno l.trj:r X Sv:rclljivclr (1314-l -) l(r) rr:r
prrtovirrr:rloji vtlclc na sajnrovc r-r Oh:trnp:rgni nijc uzrok prop;rsti
.,.rpnor';r. (,:rk ni rrspostlrvljrrnjc izrurvnih i rcdrtvitih pomorskih v('z:r
orl I\'1t'rlilcrun:r ckr Ilrtrgcsu, (t<l jc z:tslug;t vclikih denovcSkilt lrtrt;t

lrrrit'r,Si <xl 1297. l'<t(t'tkonr XlV. stoljc(:r mijcnj;r sc strrrl<ltrrr

vt'lrlic lrgovinc, ptrtrrjrr(ri tl',i()vrc p<lst:rjc rijctkost, roll:t prrlrrjr'
:,,rrn:r, llisrrrr:r prt'pisk;r rcgrrlir;t ttjcno krt't:rnjc iztlltlt'k:t, izrttcrlrr
It,rlr jc i Nizozt'rrrsl<t', rlv;rirr )l)()l()v;r(( t'vt'opskt't'kon<trrtijt', lc rll:rrlrr
n('tnit viSt'llrllrt'lrt'z:t srrsrt'liltt:t i t';tzgovoritrut nrt pol;t lrut;t. Sl:tttir'lr
rr (.lr.rrrrlr;uirri lrosl;tic ttt;trtjc l<ot'isnlt. V;tTttosl 7t'nt'vskilr s:tjtnov;t,
rlrrl',o1' s;tsl:tttli;t z;t rt'r'rltr';tttir't';rd'rrtt;t, tl;lllt('ltntl t:t'st'lt'l< s XV.
:,lol;r'r't'tttlr"

I it,t.t

ttttt

I I ltt t t t t I t, l,/

.\ t t'

tt

l: t t t

tr'

\ t,. t l,'

ItIt

t,

l t'ltttlr'1,,t. tt't\,1u. llr, I :trtlrtll

l. .'

,\lt li.:rsrtiyr', li;rrl;t tttz tr,',()\'ot;t tztttr'rltr I l\o t l't(to orlt t'rltt;t'
r'.rrinskt' lrrlvl:tslit'r' z:t l:r; islt prrt, li;ttl;t gr lrrl { ilrrtrl I 1lJ. lro;rt'.tvliit
o sv()ln lroslirr liotl St'rrlis:t llrrt lioii votli orl njt'1ilr tlo s:r;tttiSlrt tr
( ,llrrrr;lrtg,ni,"l rr lotttt' vitlittlo t';ttliit' tt';tZr'ttit' it.l;r't.;r z:t l<ottirtl'ltrt'rr
I'rrj:r jc 1r<rsl:tl:t ost'r'rlnilt. '/;rrrt.vr';rl , ol<o I5.1O, li;rtl st'vt';ttilo lijt'1ro
vrijcrrrr', lrisl<tr1l iz S:rlzlrtrrg;t ttspio jt'ru't'tliti z:t kol;t l)ul zil ll)ilzg('
prijt'vojcrrr 'l'lrrrcrrt, :t cl:t rrijt' islisttrro Svcli ( lollt:trtl ili llrt'ttttt'r',
l.oji iz;r scbc irn;rjrr Milrrtro iVcnccijrr.si'l'o jt'z:tlo jcr l:trl;t ittt:t gtosllt
r;r svc l)ut()vc.

li.ijcAno brodarstuo
Mebantizatn bra;,xe
- crtei V.
Zonce iz 1607. Otkrifu brante,
pren?& T. S. Willarnt, jedna,ko

uahto kao

i otkrifu pare, Lt

suakort? sluiaju. je nr,ctk uain og t e lnti t kog n apret k a Z ap ada. (Otisak N. IJ.)

Isto tako, ne traZimo beznatajna obja5njeniaza prekid mongolskog puta, oko 1350. U )fiI. stoljeiu, mongolska osvaiania
uspostavila su izrarmu vczu kopnom izmedw Kine, Indije iZapada.
Islam jezaobiden.I otac i ujak Marka Pola,zatim sam Marko, nisu
jedini koji su stigli do daleke Kine ili Indije, dugim, ali zadudno
sigurnim putovima. Prckid se upisuie u radun goleme receslie iz
sredinc KV. stolje(a. Jer sve je odjednom poSlo nizbrdo, Zapad,
kao i mongolska Kina. Takocler nemojmo povjerovati da je otkriie
Novog svijeta odmah izmijcnilo prioritetne prometnice planete'
Mediteran, jedno stoljeie iza Kolumba i Vasca da Game, jo5 uvijek
je srediSte animacije meclunarodnog iivota; regresija ie nastupiti
kasnije.
Sto se tide putne kronike zakratke udaljenosti, konjuktura je
obidno unaprijed podijelila uspjehe i neuspjehe, ovisno o plimi i
oseki. Sumnjamo da je >politika slobodne razmiene< grofova od
Brabanta bila tako presudna kako se govorilo: ona je vjcrojatno
djeloworna u )trII. stoljeiu, kad su cvjetali sajmovi u Champagni.
Isto tako su i dogovori izmedu grada Milana i I(udolfa tlabsburSkog (1273-1291) za osiguravanjc puta oslohodcnog ccst:lrinc
od llascla do llrab:rnta clolivjcli puni uspjch.'l'ko tacl:t nc bi trspio'?
t5 I

Nlrrlo vcldc, i u srcu zcmljc svc olivljtrjc.'l'lrj stltri livtlt sv:rgtljt'st'

l:rlio moZc zamisliti. 'l'ko u (irlryu n:t Sitirni, Sirokoj i dulrol<oj, rtt'
lri oiivio spomcn na aktivno rijcdn<l ltrodltrstv<l jutcra5njicc, l<oit'
;t' lrrcnrrsilo u;zvodno >robu iz.l,y<tnls.<< i vin<t, nizvodno lito, jci';ttn,
sifcno? llcz Scinc, Oisc, Marnc, Y{tnnc, P'ariznc lri jco, pi<1, niti lri
st' grijao po volji. Ilcz Ilajnc KOln nc lri vci prijc XV. stoljcCa lritt
r r;r jvcii gracl Njcmadkc.
Kad jcdan gcograf u XVI. stoljciu objaSnjava Vcncciju, ()r) ('t'
otlnurh govoriti o moru i vclikim vodcnim putovim:r koji srnjt'r':rjtr

l)r'('rna njcnim lagunama, Ilrcnti, I'ou, Adigcu. Ovim putovinxr i

li;rrxrlima barkc, skclc tjcranc motkama, nc prcstaju stizati u vcliki
1inrd. Ali svagdjc sc upotrcbljavaju i najmanji vodcni toktlvi. N;r
lrr'<rcl<rvima plitka gaz.a kctji sc spu5taju Ilbrom >od 'l'udclc tlrt
'l'or-tosc i do mora<< jo5 podctkom XVIII. st<>ljcia prcv()zc sc b:tt'trl,
lirrglc, granatc i druga municija koja sc proizvodi u N:tv:tt't'i,
rrsprk<>s bczbrojnim tcSkoiama i naroditt> >slapu lrlix gdjc sc rolxt
islir-c;rva da bi sc 7.atim opct ukrc:tla<.85
tJ livrcpi jc klasidno podrudjc rijctnog brodltrstva, jo5 vilt'
orl Njcmadkc, s drugc stranc Odrc, I'oljska i Litva, gdjc sc otl
srctlrrjr:g vijcka razvlla vrlo aktivna rijcdna pl<lvidba, uz ponto(
liolt'rnih splavi <ld st;tbalrr drvcda; n:t svirkoj <ld njih srtgr:tttctt:t jt'
rlrvt'nrr kr-r{ica zil nl()rnarc. ()vaj vrl<l rasprostrtnicn pr()t}rct stv()r io jc rijcinc lukc:'l'ortrn ('l'lrorn), Kt)vnt), Ilrcst-l.itovsk, i iz;tzv;to
jc I rt'skrrr jnt' sprlrovt'.8('
Mctlrrtirrr, n;r svjt'lsl<oj rlrzirri niSt:t sc nc tnolt: uslrot'r'tlili s
lrrinonr l(ilrorrr, otl l'lltvt' r'iit'lit' tlo gt';tttit';t Ytttttt;ttt:t. "()rl log
l)r'on)('t;l, prinrit'trrr jt' jt'tlrrrr svjt'rlol< olio l7-1.1, ovisi vt'lih:r lt'govitr;t
(trrrrrlr':rirtj:r) Kirtt'lioioj ttt'ltul t':tvt)('rr d'il;tvottt sviir'ltt... l'ttsvtttl;t

'l'rlttrlll,t t't,t'ttlttt llt I ;,ttlttll

l\'tttrtttrl ll,rttttlt'l / ,\tt'ttktttt t' tt'ttLlrltt\ttllt t'

Sc

vidi ncprcstan() krctirnjc ltrcllr, lt;rrki, slll;tvi (sttst'ct:u st' spl:rvi

duZinc pola miljc kojc su sc vjcSto hvatalc u koSt:tc s okuklttn;r zlrog

krivina rijeka) i ono na svakom mjcstu swara toliko livih gradova.
Ladari stanuju na tim barkama, zaiedno sa Zcnama i djccom, tako
da se moZe mirno povjcrovati izvjcstajima putnika da na ovim
vodama ima gotovo ioliko svijcta koliko u gradovima i na selu<..87
>>Nema zemlje na svijetu, pisao je vei O. de Magaillans, koja se u
plovidbi (misli na rijedno brodarstvo) moZe usporediti s Kinom<<...
dva carstva, jcdno na vodi, drugo na kopnu, i toliko
gdle
"pottoje
Venecila koliko ima gradova,,.88 Misljcnje jednog svjcdoka: Godine 1656. plovio je dctiri mjeseca u:rvodno Yangv.e Kiangom, >koji
zolu Sinom mora<<, do Scduana; >)Kiang, koji kao ni more, nema
granica, i kao ono nema dna<. Nckoliko godina kasnije (1.69r)
fedan purnik twcli da u nadclu >Kinezi vole Zivjeti na vodi kao
patke...< >>Satima<<, obja5njava on, >>dak i cijcla poludnevlja plovi
se usred drvcnih splavi<; kanali i rijcke nekog grada prelaze se
odajnidkom sporo5iu >>preko tolikih damaca<<.Se

Arhaizam prij

oznih sredst au a:
nepromj enlj iu o s t, zao st ai ani e
eu

Kad bismo povczali niz slika s tcmom svjctskog transporta izmcdu

XV. i XUII. stoljeia, i kad bi sc te slike ditaocu prikazale bez
obja5njenja,briZliivo izmije5ane, on bi thbez gre5ke mogao predoditi u prostoru; tko ne bi prepoznao kinesku nosiljku ili dvokolice
ukra$enc zastorom, vola nosada ili borbenog slona u Indiji, ili
tursku ctrabu na Balkanu (ili dak u Tunisu), ili karavane deva u
islamskom svijctu, redove nosada u Africi, kola na dva ili detiri
kotada u Ewopi, s volovskom ili konjskom zapregom?
Ali smjestiti te slike u wijeme predstavljalo bi velik problem:
transporma sredswa sc uopie nerazuiiaiu. U Kantonu t625- O. de
Las Cortes vidi kineske nosade kako trde >podigav5i putnikov
sanduk na duge bambusove motke<. Godine 1793. George Staunton opisuje te iste mrsave kulije >u njihovim dronjcima, slamnatim
Se5irima i sandalama<<. Na putu za Peking njegov damac mora
promijeniti kanal te je podignut pomoiu ljudskih ruku i dizalica
>i na taj nadin... je izvuden zakrale wijeme nego pomoiu splavi;
istina, treba uposliti visc ljudi, ali u Kini ta cncrgija jc uvijck n;r
raspolaganju, st<>ji mlrt<t i up()trcbliava sc rlrdijc' 0d bil0 ktljc
.is6

r lr r gt',, ."" l ):l lri st' olt islt l;t jt't ln rt ;t lt'i( k;t ilt ;r zi;sli;r li;t t';t v;t t t;t , l rr li or lt't'
lri st'rrrogli z;rrrrijt'rriti opisi llrn ll;tlrrtt'(Ii2(r), jt'tlrtoli;tttottittrrtog
.'rrlilcsl<og ptrtrtil<lt iz XVI strtljt't1:t, l(t'ttti (.;rillti:t ( lTtltl l8.ttt),
rr;r'rrr:r('ltog islltiiv;tt'lt ( it'ot'g;t St'ltrvt'irrlirrllr;r ( l lt.{(r l ()15). l't'izot'
;r'rrvijcl< isli, izvlrr vr'('nt('n:1. lJsltttlt'ttrlrrr l()57. joI sttto trviit'lt n;t
prrlovirrr:l kt'itkovslic l)oljskt'vitljc'li rtizovt' trsliih st'li;rd'l<ilr kol:t s:t
r t'tiri l<rltlri'lr k;rko ptrtrr.jtr u py':tcl, nat()v:lr('I)i ljtrtlirrrir i llrlrrtvitn
llr';u)illnu kojilr su sc: iglicc vtrklc zlr njittt:t p()l)rll vl:rsi po 1tr':rin j:rvorn putu. ()vlrj prizrlr koji, lrcz sumnjc, proTivlj:rv:r prtsljt'tlrrit'
rl;rnr', tukodcr jc stvarnost XV. stoljc(:r.
'l'ak<l
;c i na m()ru: kincskc ili jlrplrnskc cllunkc, pit'ogt' s
r';rrrnotclnim patrupccm M:rllrj:rctr ili I'olinciitna,;tr;rpski lrt'otlovi
( :r'\,('n()!a mora ili lndijsk<)g, ()ccana, tolik<> liktlva ktlji sc ttop(t' nt'
rrrrjcr-rj:rju. Ilrnst Sachau, spccijitlist za Illrbilon, opisujc ( ltt()7liJ()u) ()nc arapskc brodovc kojih su dlrskc spojcnc plrlrrtirtirtr
vl:rl<rrom bcz ijcdnc>gtcljcr.nog davla, jcdnako dobro kao i llclott
r ltr N'lans (15r0), ili Gcmclli (larcri ( I (r95). U vcti s brodovim:r kof i
:,t' prcd njcgovim odima gradc u l)amanu (u lndiji) Gcmclli pi5t':
,,('.rrvli su bili od drva a kutinc od pamuka,,.er Ovakvi jcdrcnj:rt'i
lrrt'Tivjcli su u vclikt>m br<>ju svc do p<tjavc cnglcskih p;trolrrocl:t
r jo$ danas poncgdjc sluZc kao i u vrijcmc Sindbada Morcplovc:t.
r

I lNuropi

)t'iglcdno, u Iivropi su moguic kr<lnolo5kc diskriminacijc. Mi

/n:ur)() da su kola s p<>krctnim prcdnjim dijclom, nastal,t (xl
tt'r'ctnih topnitkih k<>la, stuarT?o u upotrcbi tck od oko 1470; d:t sc
rrrtlirncntarnc kotijc pojavljuju tck u drugoj p<>l<lvici XVI. stoljc(a
(prozrlrc dobivaju tck u XVII. stoljciu), da su dililansc iz XVll.
stoljciir, da sc po5tanska k<>lata putnikc i uettutirti u ltaliji pojlrvljrrjtr rr vcicm broju tck u dob:t romantizm:t;prvc splavi pojirvljtrjtr
st'rr XlV. stoljcCu. Ali ti prclnatasci nc m()g,u sakriti bczbr<>j nct)t'()rrrjt'rrljivih trajnosti kojc su u <lsnovi svakodncvntlg iivota. 'l'ako i
rr ;rrornjcnljivoj d<>mcni bnrdovljrt im;t ncprcmostivih gornjih
()nc stv:tr:ljtr tr:tjnost, ()nc
11r':rrric'rr, s <lbzirom nrt t()n:l7u i l;rzinu;
(

srr ))l)l1ll()11(.
()rl XV. stoljt'(:r z:r;rrcrrtnitlt rlcnovclkih karak;t iztrosi 1.5(X)
t()nil; v('ll('r'ijrrrrski lrr'<lrlovi otl l.(X)O ton:t ukrt'ltvltitt 1;olt'tttc ll:tlt'
silijsliog gllrrrrtrk;r; rlrrll'ov:rrtki tct'r'tni jctlrt'njlrt'i iz XVl. stoljt'(lr otl
(XX) i l.(XX) lorr:r sglr'<'ijlrlizir';rrri :ilr z;t lt'iulslx)t'l soli, vttttt', i.it;t,

;tt't t t t t t t I

I I rt t

tt t

I t'

/,\

t t'

t r A'

tt'

t t't

t A' I t I t

ti

IIt

Sancluka Scicrit, gltrttt;tz.ttilt llltllt lioZt'."'r tl XVl. slolit't:tr, potttot'slii

divovi, portugalskc karakc, prcn()sc clo 2.(XX) tot-tlt i, otl pr-rtrliklt i
morna;a, ao SOO ljudi.lr I ako dng ocl kcljcg su sagradcnc niic 5il.
dovoljno suho, ak1; se na bttku pojavi puktltina, ako ih gluj:r baci

u plidinc obalc i\{ozambika, ako laksi piratski brodovi napadnu

mistodonta zarobiv5 i ga. i zapaliv5i, tada dolazi do stra5nih matcrijalnih katastrofa. Kad su galsgZ.zaroblliBnglezi,Maclre de Dios
ne moZe ploviti Temzom zbog svog gaza.Preluzi 1.800 tona, i sir
John Iluriough, porudnik Rctleiglcct, koji ga jc uhvatio, opisuje kao
dudoviSte.9a

ukratko, clobrih stotinu godina priic Nepobjediue annade iz

1588, umijcie pomorskih brodogradili5ta dostiglo jc svoje rekorcle. Samo uravnotcZcn promct ili velike udaljenosti koje jamde
monopoli, stvarni ili pravni, omogu6uju rasko5 posjedovanja_ovih
velikih tonaLa. VelidansWeni Indiam.etx, na kraju XVI[. stoljeia
(usprkos imenu specijalizirani su za trgovinu u Kini) ne prevoze
viSe od 1.900 tona. Ogranidenje, prouzrokovano graderrnim matetopovima, namcie ove zavisnosti'
rijalom,
' Ali jarboljcm,
gorniagranici jc suprotnost srednjoj. Sve do posljednjih
dana ploviclbe n1 iedra, morima su jurili vrlo mali brodovi od 30,
(e izgr adnia
40, 5}tona. Tck oko 1 840. upotreb a z elieza omogu iit
veiih broclskih trupova. Dotad je brodski trup bio predviden za
200 tona, za 5OO je bio izuzetak, aza l.ooo do 2.000 kuriozitet.

Brzina i beznaiajna proda

LoSi putovi, male brzine. Tako umujc dovjek iz 1979, i njegovo
st norist" ima svoju wijednost. Bolje od nekog suwemenika, za
kojcg jc to bila svakodncrma stvarnost, on vidi golemi bandicap
ditivog dojuderasnjeg aktir,rrogiivota. Vei je Paul Valdry govorio:
,Napoleon se kreie fednako sporo kao i Julije Cezar<<. To pokazulu tri crteLa (stt. 462-463) koii omoguiuju da se izmjeri put
vijesti prqna Veneciji: od 1496. do 1533, prema Dneunicima
Marini Sanuda, venecijanskog patricija koji ie bilie:Zio iz dana u
dan datum dolaska pisama koje je Signoria primila i datume kad
su odaslanal zatim, od 1701. i 1733. do 1735, prema novinama
pisanim rukom, izdavanim u vcneciji, s pravim >>dncrmim vijcsii-u.<, kako se kaie u Parizu. Druga radunanja ponovila bi isti
zakljudak, znaiuli da sc konjima, kolima, brodovima, kuririma, u
p.uril, prijcclc ncrjui{c 100 km tt 24 sata. I to sd rckordi ir.n'tcl
l 5ti

'l't'lttt ll

r'

kr

n't'ol rtt l lt' I

:tttlr

l,ojilr rilt'tlii lrorlvizt, ():,lil;rt t.rsl'oS l'or't'll.ottt XVI slolir'r'';t tt

Niirrrlrr't'11u, nl()z('s(', tlz tt;tlrl;tlrr, lrosl;tti tt;tt'tttlzlr;t tt Vt'ttt't lltl 7;l
it.tiri rl:rrt:t. Alio vt'lilii gt';ttlrtvi ltt'ivlltt't'lrt'zt'ltttl,tlsli, trl ic z;tto it't
pllrr':rjrr zlt Ttrt'lrtt i jt'r'rrviit'l< ittt:t ttltt''itt;t tl:t st'llolriit'tli l)l'()sl(tl'.
fr.tl;rrr orl lilr rr;rd'irur llit ttr', j;rsrro, izgr':ttlrtj;r Slirrrrd':rrrilr i l:tt'ltt'ltttilt

('sll, ;tli onc: clttg<I oslltitt izttzt't;tl<.

(lcst:t ocl l';tt'izlt rlo ()r'l(';rrts;1, p()ll)tttto llolllrli't'tt;t, ttslrt'ltos
r';rzlrojrricirn:t koji ulijcvlrjtr strltlt ioS tr XVll. stolic(tr ol<o lttttt:t tr
l'orlotru, usp()stilvlj:r [rrzr.r vczu s ()t'li;tt'tsont, vt'ltl v;tTttittt l'ijt't'ttittt
lrristrrniStcm liritt-tcttskc, jcdtt;rktl ili g,()t()v() k:ttl l'itriz. Loit't' it'
rrostirlorn n:rjudobniji v<lclcni tttk kr:rljcvstv:t, >tr:tjIir:t s tllrzirottt
rr;r l<oritt), inajduiat s oltzirom na tok... ipo kojoj sc molc ploviti
it'rlrirnzr po kraljcvstvu viSc tld sto $czdcsct miljlt, Stc> sc nc ttl<lic
rri 1'ro jcdnoj francuskoi rijcci<. (lcstit od l'ariza d<> ()rl(lrns:r,
nrrzvilna >Kraljcvom ccst()m<<, vcliki jc k<tlni put, >stracla cli curri",
li.;r7c ncki 'I'alijan vci 1 5tt I . 'l'ako i Stambulyol, ccsta od Istanlrtrlir
rlo Ilcograda prcko Solijc, ima vci od XVl. stoljcCa svoj:t kolrt; rt
XVI I l. stoljciu rasko5nc at"abe.e5
Naprcdak u XVIII. stoljciu u lrrancuskoj, na primjcr, Tnltr*i
iircr-rjc vclikc urcdcnc ccstc. Zzrkupni u!lov()r francuskih poSlll
rzrrosi 1(t76. 1,220.000 franaka; 7776. sc iznos pt>vciltvlt ttrt
tl,tl(X).O00 fianaka; bud:Zct za mostovc i ccstc za vrijcmc Luj:t XlV.
izrrtrsi 700.000 franaka, a prijc ltcvolucijc 7 milijuna.e6 Nt, litj sc

lrtrd7ct r>dnosi samo na umjctnidkc radovc, otvaranjc n<>vilr c('sl:l;

orlrl;rvanjc starih <lbavlja sc zahvaljujuii tlaci drZavnih ccstil, r.rsl;r"
rrovljcnoj administrativnim putcm oko 1730, Sto jc'l'urg<lt ukitttto
1776, da bi sc ponovo uspostavila istc godinc, i koja Cc ncst:rti tt'li
\TST. Francuska tada posjcdujc <>ko 12.000 milja (ili 53.(XX) krrrl
s:rgrrdcnih putova i 12.000 u itgradnii.9T
Dolaz.i vri;'cmc dililtnsi, i mcdu njima slavnih >>turg,otittt's<.
srrvrcmcnici su ih smatrali davolskim, opasnim. Njihtlv >14ornji tlitr
jt' trz;rk, 'kzri.c jcdrn, i mjcsta su tako stisnuta da svatko kltcl rt:lr:r
sitli nrora pon()vo trniiti svoju nogu ili ruku od susjcd:r. (...) Al<tr
s(', n:l ncsrciu, pojavi ncki putnik vclika trbuha ili Sirtlkih rllltt('tlil,
(...) nror:r stcnjati ili <tdusurti<.98 llrzina im jc ncrazumlla, nt:srt'Ct'
srr lrrojnc ini5t;r nc oltc3tcCujc lrtvc. N:r vclikim ccstlltl)ll, tl()st;rlorn, poplotc:n jc sltnt<l trski srcdiSnji ditl;dvoj:r kola st: nc tIl()l.l,tr
rrrirrroitli a tl:t jcttrtn kot:rd: nL: zttpnc u iltlvitsti rulrrri dio.
Nt'ki kotttcttt:tt'i, ttt'vit't'oitttnrl gltrpi, vc( n:rjlvlirrjtr otrt' koii
('t' k;rsnijt' pozrlr':rviti prvr' 7r'lit'ztrict'. K:ttlrt jc' l(r(r(). it'tltut tliliT:rttslr
rr jt'tllrrlnr rl;trtu 1rt't'Sl:t ltttl ott N'l:tltt'ltt'slt't';t tltl l.otttlott:t, tligli stl

tll

l:r't't tt t t ttl I tnt

tt I

(,t'a

t'l /,\I t tt A' t tt t t' \ I't t l\' l. l. t i,, I It I

sc prosvjccli: ltio jc: to l<r';rj l)lcln('l)it()g un)ii('(r:t irtlltt'lt, l)l'()l)tlsl

proizvodada scdala i lnanruzu, ncst:ur:lk rijci'nilr ltt'tttlov:t s'l'(:rI)oo
ze."

Ali naprcdovanjc sc nastavilo. Izmcdu 1745. i 176O. buknula

jc prva putna revolucija; cijcna prijcvozap'ada, i to iskori5tava >sloj
sitnih kapitalista Spckulanata<<. Oni najavljuju promjcnu vrcmena.
Ipak, ovi skromni uspjcsi odnose sc samo na drZavnc ccste.
U Francuskoj, izvan >postanskih< ccsta, kojima se divio Young,loo
bilo jc najdcsie ncmoguic bcz problcma slati te5ke tcrcte i dak,
dodajc Adam Smith, >)putovati na konju; jcdini nadin cla sc spasi
vlastita koLa, bio jc putovati mazgama<<.r01 Sela, dalcko od ccsta,
ostala su osuclcn a na Livr>tarcnjc.

Prij euoznici i prij euozi

Nakon Lcwe ili bcrbe, ilizazimskih mjcseci, prijcvoz je drugi zanat
milijuna scljaka naZapadu, koji se zadovoljavaju dosta bijcdnom
naknadom. llitam njihova slobodnog vremena ozna(ava plimu i
oscku transportnih djclatnt)sti. Organizirani ili ne, oni su uvijck
nabrizisiroma5nog dijcla dovjcdanstva, ili bar wlo skromnog. I na
moru sc posadc wbuju mcdu najsiroma5nijima liwope i svijeta.
Holandski brodovi, pobjedonosni na svim morima u XWI. stolje6u, nisuizuzctak ocl pravila. Tako je i s onim ncobidnim ameridkim mornarima, >llnglczima drugc wste<< kako kaZu Kinczi, koji

su po5li u osvajanjc mora krajcm XVIIL stoljeia s wlo malim

brodovima, ponckad od 50 do 100 tona, plovcii od Philadelphie
ili Ncw Yorka do Kinc, pijani, prida se, uvijck kad se pruZi prilika.l02

Dodajmo da transportni poduzctnici obidno nisu veliki kapitalisti: njihova zaradajc smanjcna. Na to icmo se watiti.lo3
No, usprkos skromnosti tro5kova i zarada, priievoz sam po
jc
sebi
skup: 10% prosjc tno ad ualorent, kaZe neki povjcsnidar za
srcdnjovjckorrnu Njcmatku.toa 61i ova prosjedna wijednost mijcnja sc s obzirom na drZavu i razdoblie. Godina 1320. i 1321.
saznajemo cijenu platna kupljenog u Nizozemskoj i poslanog u
Firencu. Prijcvozni tro5kovi (ta 6 poznatih raduna) idu acl ualoretn od !L,7O"/r, najniZih, do najvi5ih od 20,34o/o.1o5 I to za r<lbu
koja nije vcoma tc5ka ili vcoma skupa. I)rugc sc uopic nc prcn()sc
na vclikc udaljcnosti. tl XVII. stoljcitr trcba >plirtiti'l(X) clo 120

tItt(Ilt' I Fttr t.,l,

st'otl llt';tttttt'rlo l'.tt'izlt 1rt't'r't'zl:t ll;tir':t vitt;t lio;;t ('t'slo

l"t'
r ri it' sl;ri:rl;t viit' t ttl d't'l t tlt'st'lltli I t'ltt tltll;t".
'l'i srr trrlSliovi o;rt't'ttilo vt'rli tl;t kolttttt lt('g() tl;t lll()t'tl. ()ttltl
izvilstt;t:ttottiilt ktlllttt'tlr),1 l)l'()ll)('tlt tl;t vcliktt rttl;tlit'ttosl, litli;t st'
p1t'liirl;t, istittlt, tt kot'ist riit'('rtilr l)trt()vlt, lrli vllrstt'litli ipirlrtlovi
rurrttcCtr nlr njilt cltt'ittc. ()ltrtl zltsttlji, 1'rosjcti, tt)iltl, gtrlllit'lrit'vrt'llcpil. (".lrk i u dolini l'txt ili cltrT lllr.inc tr!.1()v:lc d:csto r:rtlijc lrir':r
tirlplcni put uutjcsto vodcnog koji prckid:rju cltt'inski llrrrci l)()st:lvljciri ocl jcclnc <lbalc do drugc. I)tldlr.im<l nc tnalu tl;rrtsttost otl
r:rrzlt<ljniStava, k<>ia su utlbitajcnit u titavom svijctu, krlrjrrji zrr:rli
slalnc druSwcnc i cktlnomskc slab<>sti.
Morski put, naprotiv, znadi ncku vrstu cksplgzijc lakog Zivolrt,
,sl<rboclnc rizmjcncrr. l'ostoji prcmiia u korist pom<lrskih uStc'tlrt.
()d XIII. stoljcia, Litt> jc u I)nglcskoj poskupjclo za'l 5% svaki ptrt
k;rcl jc prcslo B0 km kopncnim putcm, dok jc gaskonjsko vitttr
stizalo iz Bordcauxa d9 l{ulla ili Irskc, skupljc za sam() lOX,,
r07 Godinc 1 ti2B.
Jcan- Ila pti stt'
tr sprkos clugom putovaniu morcm.
Srry
objaSn javapr>laznicima Konzcrvat<>riiatzat umjctnost i ol>t't tla
-srirnovnici
atlantskih gradova Sjcdinjcnih Driava >griju kanrcsc
rrim ugljcnom iz Englcskc koja jc udaljena vise od tisuiu milja'
rrrclijc rr"go drvom iz njihovih Suma udaljcnih dcsetmilja. Prijcvtlz
kopnom ocl dcsct milja skuplji jc od prijevoza morcm od tisuCtr
rtrilja<.1o8 Kad Jcan-Baptistc Say poudava tc osnovnc p<>jm<lvc
(ponavljajudi analognc primjcdbe Adama Smitha), part>brod jos
r-rij" , slulbi. Ipak, vci dugo, pomorski transport, podcv5i ocl tlt'v;t,
jcclra i kormila, dostigao jc vlastito savr5cnstvo u granicam^ t,t(Xtt
<iig rckli bismo, svakako z'dto icr se oruclc umnoZiltl svoj()ttt

Ir';rrr;tli;t rllt llt

rrgrotrcbom.

to, naprotiv, naglasava i iini joS ncobidnijim zakaSnjcttjt' tt

polt<>lj5avanju putnc oprcmc. Ona je u potrazi za savricnslv()lll
ick:rla p.rvi zamith industrijskc rcvolucijc, onih burnih gotlirrl
izrrrcclu 1tt30-1840, na pragu p<tjavc Lclieznicc. Malo prijc nt'grr
Strr su smjcnu osigurali >turgotincs<< na tradnicama, jcdn:t itvttttrr:cln:r ccstovna prcobrazb ap(tk^7.Iilajc Sto ie tehnitki bilo rnogtr(t'
ostvariti mn()FI,() r:rnijc. 'l'ada dtllazi do Sircnja ccsttlvnih tnrcTit (tr
Sicdinjcnim I)rllrv:rm:r, gcljc vcd tada svc poprirna izuzctnc [)t'()por-cijc,, od I n:rpr:rrn:r [], izrncdu ltt00. i ltt50; vi5c no tlvostruktr
rr Arrst;ijsl<pgt (.:tt'stvtt iztttt'tltt ltt.i0. i ltt4O), <lo polroliS:ttlj:t kol;t
i vt.'r,1, rlt'tttttlit':tliz:rt'iit';rt'iit'voz:t. ()vt'prtltlticnc nistl t'czttltltt rlvog,
ili grrpg tt.trrrii'liog olliriti;r, ()n(' riu jt'tltt<tstttvtto 1'roslit'tlit':r vt'liliilr
A

l(t I
160

l'.,rrtt t tttI ll|t t IIt I( I /,\ I f , I At I t t r't' \

r't t A' I t It t

l,

t 1'rrrt,{ ;1- , }-l

t .'

i,,\,.'t"'

lrrrr-rro;l

rlI

!"

,.tr"Ltrnt

,.,../

'"

'!,tt
\t"z\r il
" l',
'J t

''

[r-

:,i*\"/,/
I

rI
,'',*'li

,,"

.,:;J

t;
I

l,:

{,.i )/''t

Cdtt

*:1Y
26. NOVOS'l',I NA PUTU ZA VIINIICULJ
l..t(
r r.r

xl()l)nc lirriie iz t.jedna u ticd;rn grubo oznadavaiu vrijcnle potrebllo

zzr put()v,tt1.i(: Pisrtrnrt

koi'r,

svil tIi crtcla, iclu prenla Vcneciji.

l)rttg:t i trtrlrt stt
l,r!,1 Kirftir je n:rdinjcna premzr raclovitlla P. Sartlellc, 1500, todnijc otl 1496-l-53)'
Olf ce ulon tlonu ' Skir:tt it' z;t tt trt tr'
,, ,.rrrir vcrri:cijanskim novinan.ra u rukopisu saduvanom u ,Itecord
rr, rrrio li. O. Spooner.
."rr i sivi traci oznadava.ju veiu prosjeinu brzinu. Razlikc izmedu.ietlne i clrugc kartc molltl s(' (l( '!rrt'rl
kurira, ovisno.o hitl)()sli vrl( :'lr
vr lo virirrinr, ovisno o ovonr ili onom srcdistu. R:ulog im jc u br:oju
su na clrugoj k:rrti z:tkrtir r;r'r 1 r
r r1il,,",,,rnt, slxrrosti posljcclnjc kartc p|ibli)avaju se onima iz plc, dok
ncpotritan'
nije
Prikaz
m:rnjzr.
odito
1,.,rrckrtrl
izokxrtrC kr rvrrll'
t ; 1'r irrt.il;u, brzine bi trebalo usporeclivati, p<>dcvsi otl povrsine koic t>granid:rvaju
.k. ih sc p.kttiit st.^rtr
,.,1,1,, tr.1n. Ali ovc krivuljc nisu <l.volln6 lrrccizn6. razludcnc. Mc6utinr,
',l.rgr, one vrlo pribliTno izglc<laiu istc <luZinc, jcr .ic svirko prorlui-t'n ic.iz julnai<'r )( ) ( 'v( 't
1, , l,',',, ,r,,
lrr
il, ,,,,,,,r, crl();t. Ncpotrcbno ic reii ,ii s" pr<rl,,z povriinc u knlr, u tltlcvllitll brzitrrtrna, ttc tittlt

t I

,r

'l I rr r Ir

rog ollt't'Z: t.

Ulrr!l,ani1r,

lcljcnih, sistcmatskih usawsavania, icr ih jc

trrtl;rSrrii

t'krin<rmski rtzv<>i udinio >rcntabilnim< i potrcllnim'

'I' t t t rL s p

{t t' 1,, o f: t'

Q,

n i,r:c nri

c c ho no m i j c

(lll s('
hntl li;t oI ri:rSrrit'rrirt lir lj:r 1rt'r'tlr()(l(' rristl izttt'st'ttlt s l):llllicl'( )lIl
()nlr n('lri trrrtgllr s;t7t'ti, ll;l l)l'illli('l', vt'lrl ()t)iil'll('
( )l)iiil lt'lrtlslr()t'l i
4(>2

Ir,

(Tfl anfi ltffl U(l ? I /,\

rU

BIU

r1, t

l. I t I I

Ut I

'l'rltnlt ku ntu tl ru' I I

lc,

ll I ( er

^,

va'riaua, na lijeuoj obali visle. Dui rijeke nepresta.no proue iantci:

terettr.i jedrenjaci, barke, druene splaui. Crtei Z. Vogela, kraj XVII.
s t o lj et a. (F o t o Alex an dra S kar4tn s k a)
komentare klasidnc knjige w. sombartal,e
ia iu se uostalom
- i Moj
watiti na izvjesne aspekte toga problema.llo
cilj je bio da
ukratko pokaZem u kojoj mjeri je razmjena, koja je sredswo
svakog ekonomskog druswa u razvoju, bila ometana ogranidenjima koja je nametao transport: njegova sporost, slab fromet,
neredovitost i na kraju, visoka cijena kostanja. sve se sudira s tim
slabostima. Da bismo se bolje upoznali s ovom starom stvarnosti
dugog trajanja, ponovimo vei citirane rijedi paulaValdryja: >Napoleon se kreie jednako sporo kao iJulije Cezar<<.
Na Zapadu konj je simbol brzine, iztranredno sredstvo za
borbu protiv udaljenosti sredstvo koje nam se retrospektivno
dini smijesnim. Ali zapad -se rrudi da poboljsa svoje sluZ6e: konji
r" p_.92e: zaprega. s pet, Sest, osam konja omoguiuje upotrebu
te5kih kola; za po5tu i putnike koji Lure, postde na cestama
omoguduju zamjenu svjeZih konja; pobolj5ava se sama cesta... To
se dogada zato jer uvelike pobjeduje prijevoz kopnom nad prijevozom rijednim tokovima i kanalima, uvijek wlo spori-.ttt g *Vtn.
stoljeiu, na sjeveru Francuske se dak ugljen vise prevozi kolima
nego brodovljem.l12
464

tttt

lt

t1

Nlt ovtt unitl)r'ii('(l izgrrlrl;r'nrr lritkrr s l)t'()sl()t'(,rtt nilil;tzinl()

svirgtljt: tr svijr:lrr. ()tit<i rr Kirrrr ili l't'l'zijtr zrrir('i postlrti l)(,tl)un()
svjcst:rrr, (.t c()nlt'ut'io, v;rilrosli korrjtr, jt.t'orrtljc sc n:r jt"c3(t. njt.rtrtr
ttltraCaju. U Kini, kltlrt, nositt irlc jcrlrrrrko lrrzo k;ro i lrr:rli t:rl;rrslti
k<rnji. ll I'crziji su k<>nji prckrasni lrli prijc svcga sluic k:ro sr.t.tlslv:r
ril ratovanjc ili su prcdntct rursko$i, s >()rnl()m od srt:ltr:r, zl:rtir ili
dragog kamcnja<. Oni u<tpCc nc slulc za transport niti .t.a ltrn't
slanjc poruka. Hitna pisma, porukc, drag<tcjcna roba povjcr:rv:rjrr
sc dovjcku. >Ovi eksprcsi nazivitju sc chatiri<<, kaic nam (lhlrrrlirr
(1690), >koji sc naziv clajc slugama koji prate gosp<ldar:r isvinr:r
k<rji znaju dobro trdati ibrzt> hodati. Na putu ih sc prcpoznlrjr: po
b<rci vode koju nosc u torbi na lcdima koja im sluLi za n<l5utjc
hrane za trideset ili dctrdcsct sati, koliko je vel potrcbno, jcr rr
nastojanju da idu Sto brZc, oni napu5taju glavne cestc i idu prci.:rcima. Prepoznaju se takoder i po obuii i vclikim praporcim:r koji
r.vone kao zvoncamazgi a nosc lhzapojasom da bi ostali budni.
()vo zanimanje prelazi s oca na sina. Udc ih da idu velikim krlrurcima, bez prekida, od dobi od scdam ili osam godina<. 'l'ak<l >i
narcdbe indijskih kraljeva prenosc pjeSice dvoje ljudi, uvijck u
trku i mijenjaju se svake dvije milje. Paket nose na glavi a dujc ih
sc kad stiZu radi zlvorraca, kako se duje i rog po5tanskog jahata.
Kad prispiju, bacaju se na zemlju, a s glave im skidaju pakct koji
dalje nose druga dvojica<. Ovi ekspresi dnerrno prevaljuju 10 do
'20

milia.rlt

'l(t7

lt,ltnlth't nttrlttt llt t :rttltt/l

I
TE GOI]NO S'I'I I'OVIJ IJS'I]I

TtrHNIKtr
lJbrzan)e, kodcnje: tehnika obuhvaia oba ova procesa, desto jcdan
zadrugim. Ona gura napri jcdiivote ljudi, malim koracima dostiZe
nove ravnotele smjestenc na gornjim odmori3tima, zatim se tu
dugo zadrLava,jcr ona stagnira ili napreduje od jedne >>revolucije<<
do druge, od jcdnog izuma do drugog. Sve se odvija kao da
kodnice ncprestano rade, i njihov utjecaj sam Zelio naglasiti vi$e
nego Sto mi je to poSlo za rukom. Ali da li jc to uvijck moguie? U

jcdnom smislu kao

i u drugom, u napretku ili imobilizirana,

tchnika prcdstavlja svc bogatswo povijesti dovjedanstva. Zato povjesnidari koji sebe smatraju strudnjacima za niu, gotovo je nikad
ne uspijevaju potpuno uhvatiti.

Tehnika i polj opriureda

Usprkos dobrojvolji i brojnim zgusnutim poglavljima u kojima se
nastoji brzo izreei ono Sto bi svakako trebalo znati o tome, povjcsnidari-spccijalisti malo su paZnje posvetili tehnikama poljoprivrede. A ipak, poljopriweda jc tisuiljeiima bila velika >industrija<
dovjedanstva. Ali povijcst tehnikc se najde5ie proudavala kao prethistorija industrijske revoluciie. Tada mehanika, mctalurgiia, iz'
vori encrgije, prelaze u prvi plan, iako poljopriwedne tehnike,
zbog svojih navada i promjena (er poljopriweda se mijcnja, ma
koliko da su te promjcne spore), izazivaiu snaZne posljedice.
Iskrdivanje je jedna tehnika; pripremiti za obtadivanje dugo
neobradivanu zemlju je druga tehnika; potrebni su snaZni plugovi,
moine zaprege i umnoZenje radne snage, pomoi susjeda (radpor
fa.uor na portugalskim krdevinama), Sirenje kultura, tj. sjedenje
Sume (vaditi panjeve ili ne), spaljivanje, ogradivanje drveia, ili
odvodnjavanje, graclenje nasipa, navodnjavanie, sve su to tchnikc,
u Kini jednako kao i u Holandiji ili u Italiji, gdje su >bonifikacijc<,
bar od XV. stoljeia, velika poduze(a, uskoro uz rcdovnu intcrvcnciju inienjera
466

I'

Ilost.rtorrr, li.rl'o \nl() \'('( r'r(l;r'lt, sv.tl.t l;rrrlsl.i tt.t;rt crl.tlt, sr'.tLrr
unuto.i,t'rrjt' ljrrtli slijcrli, ili lr.tt Pt';tli jt'rlrtrr ltolioPt'ivt't'tltttt ptt'
olrrrzlrrr. l l l(irri (lirrlirrt'rrz, pist;tt:, sl:rtlii lit'rrtttlrit') li;to u llvt"opi
(lirrkrrrrrz, l<r'rrnrllir', gr':rlr), trovc lliljltt', tloilt'iz Atttt't'ilit', tr;tj:rvilt'
.,rr vt'tlc
lrovijc'snc ol rnttt'..f cr' ttrlvt' ltilil<t', r);lnlvn(), znllttt' i tt'lrttikt'
Lojc trcllu izrrrisliti, llrillrgotliti, trs;rvt'$ili. t)vijcli sl)()r'(), (';rl< ivt'lo
.,1)()r'(), :rli n:r krlrjr.r n:r rrxrsiviut tr:tiitr, jcl'
lroljollt'ivl't'tl:t, ollt':trliv;r
rrjr.zcrtrljc jc, ntolc sc rcii, >rttt'to$tvo llulsa((. I ttck:t ttovitut vrijt'rli
r.rurr() tr I'unkciji clruStvcnog ruzvoju koji jc potlrl:tv;t i tt;ttttt'it'.

'l\'lr,nika sama po sebi

r\lio sc daklc postavlja pitanjc: post()ji li tchnika sitnt:t po st'lrii',
orlgovrlr bi sigurno bio ncgativan. Vc( sm() t() rckli i ponovili z:r
:,toljcri:r koja prcthodc industrijsk<tj rcvt>luciji. Ali jcdno trttviit'
r:,rr':rliv:rnjclr" daic isti odgovor za rtz<l<>bljc u k<ljcm Tivirrro:
:,rl5rrn() jc da se znanost i tchnika danas sjcdinjuju da bi vlarl;rli
r'r,iit'torn, ali slidna zajcdnica nuZno podrazumijcva ul<lgu slttllt$rryilr rlru5tava koja potidu ili kodc naprcdak, danas kao i jui'cr.
Uz to, prijc XVIII. stoljcia, znanost sc joS malo brintrl:r o
lrrrrl<titnim rjc5cnjima i primjcnama.lzuz.ctak su otkriia I Iuygcrrs;r
(rrr':r njihalica, 7656-1657; rcgulaciona spiralna opru,"l,a, 1675)
liojrr su uz<lrmala urarswo, ili djclo nckog Picrrca []oug,ucr:t /{a.s'
l)''(tt,u o brodouit'txA, o r{ibouoj izgradnji i kretar{inttt (174tt7,
ci su koj i powrcluj u pravilo.'l'chnolctgi j a, ukupnt)st u pulst r v:r
rlolrivcnih zanatskim iskustvom, ustan<>vljujc sc, kako bil<t da lrilo,
i r';rzvijrr bcz'),urbc.I'ojavljuju sc odlidni prirudnici: Dcrarnatrrllicrr
( icorgc;r llaucra (Agricola), it. 1756, knjiga Agostin:t llarn<:llijrr /.r'
r

t,r r r,c

Artificictse Macbine, iz 7581), Nurruo teatro cli ttttt<;ltittt'

ttl rilifiti, k<>jc jc aut()r Vittorio Z<>nca, 1621, Dictiottrtcrin: ltor'"
tutil'de l'ing0niettr llcrnarda ll<>rcstzr iz 1775. Zanitrt:tnjt: >itr/,t'rrjt'r'< polako scitdiic na povr5inu. >lnlcnjcr< iz XV. i XVl. slolit'C;r
lr;rvi sc vojnirn umijc(crn, proclajc sv<ljc uslugc kao:rrltitt'ht, ltitlt';t
rrli(':rr', kip:rr, slik:rr. I'riic XVlll. st()licCa ncmil sistctttlttskog olrt';t
zov:rrrj:r. Sl<ol:t z;t izgt':ttltrjtt tnoslov;t it'cst:t ()sn()v:lllll jt'tt l';tt'iztt
l7,i-\; I(trrl;rrsl<rt Il<ol:r, ()lv()l'('t'ul lTtt-1, p() uz()I'r.r it: nl llctytrktttluttit,, ()sn()v;lnu 1761. rr l;t'r'ilrut"gu, sl:lr()t)t t"tttl:tt'skrtttt st't'tliitrr
S;rslit', iz kojt'srr iz;rIli rrrrrogi irrlt'rtjt'l'i prlzv;uti tl:t slrrlt', lr;trrli'ilo
rr llrrsiirr.

l)it,trse

et

;r,t't t r t tt t I I ltt t t t t I t' I

/,\

t t', t A' t t t

rt'

\ t,t t I'

It

l. t i

li'ltttli l't'

t t't,rtl trt

llt' I :tt t l

()brti (c,L-tt't sr-ululic, u ()sr)()vi, li:to srttrti otl st'lrc, glr-ozivlj;rv;rti

veiu spccijalizaciju:

l5(r{J. Svicar-ski olrrtrrik,

ost Ar]rrnur-t, n;rbraja 90 razliditih obrta; Didcrotova Encyclop6ctie ih sponrinjc

Z5O;katalog firme Pigot u Londonu ,1826, dajc zavcliki grad popis
od 846 razliditih djelatnosti (od kojih su neke zabavne, sasvim
marginalne).115 Usprkos svemu, sve je jako sporo. Rje5enja koja
postojc, djcluju kao zaprckc. Strajkovi grafidkih radnika u Francuskoj oko srcdine X\II. stoljcia izanrani su modifikacijama tiskarskog tijeska kojc su donosile smanjenje broja radnika. Ni5ta
sve

.f

manjc karaktcristidan je otpor radnika zbog upotrebe mctlja,

novine koja je olakSala rukovanje onim velikim Skarama za striienje sukna. I ako se tekstilna industrija od XV. do X\rIII. stoljeia

u h.rci l)tutkerqtrc, 1787. Sistutt clotttrltiltlil:rrt iit',

Ittkotct rttkouartjct strojertt, k<ji jc .srttjcitert na. kotctiirtttt i ttttti.t' st'
ttl,:rcluti; konstrukciju je cljckntitrxt rrrctahta: trc$tredak .ic prtlrttt tt
tttltto-str. rta cliza.lictt iz llnr.gesa, cr.li joi ttuiick suc radi zultttttl.irt.irrt I
.t t r ttzi ntku. Itibliotl:ic1ue Natiortctle (l;oto M. Cuhuucl).
l)r,o.s1rrr1rrt diza.liccr.

Dizalica u Brttgesu, u srednjerrt, aijeku, masiuno je zda nie ocl drtteta, s

uelikint. kotaiem koji pokrede troje ljucli. (Ilayeriscbes Staatsbibliotbek, Miirtcltem)

/(rt

sl)()r() razvi)aia, t<> jc biltt radi tttga $to su jt>j njcn:r cktlt'ltttttslrt t
rlrrrstvcna org'tnizacija, ra5ircna pod.icl:r tlpcritcij:t, ltijctll t'rttlttili;t,
ornogui:rvalc da zadtlvolji potrcbc trliSt:t, tlnltkvlt kltkvrt jt' lril;r
lr,olikir taprcklL Jamcs Watt jc imlttl pravtl k:rcl jc ltovjcrit) sv()tlt
lrrif;rtclju Sncllu (2(t. srpnjir 17(t9) >that in lifa lltcnt is tttttltitt.tl
ttrrtrc.foolisb tltan. inuantht14<. -f cr da lti sc uspjclo nlt tottt potl
rrrt'jrr, sv;rki put trcb:t lraliti odtlltrcr-ric clrttStv;t.
U Vcncciji, p:ttcnti, ozltiljni ili ttc, prctlltv:tt-li tl:t 1l;tpit'tt t't'1-iir
t;rr':r i closjclr Sctr:tt:t,ll('clcvct lttttlt otl tlcsct otlgov:tt'ltitt tt:t pt'olrlt'
nrt' grlrrllr: kltkrl oslrosolriti z:r ;tlovitllltt votlt'ttt' toliovt' ko;t
liorrvt'r'gir':r jrr pt-t'ttut lrtgtrtti; li;tl<<t k<t1l:tli li:ttt;rlt'; li;rko potlit'l votltt,
li,;rlirl isrriili nlrlrtr,;rrrrt'lt'r'r'nr'; k;tlio lrolit't'lltli tttlittovt'ltt'z l)()tlt()( l
vorlt'rrr'slt;rll('lr ()nortr svijclrr tttrrlttilr vorl;t, liltlto llolit't'l;ttt lrilt',

l\,t't t t r t t I I ln
t

rtttI

rl /,\

t t' t t A: I

t t'r,

st

t t l,

it

i.rvnjcvc, batovc koji pl'ctvlu';liu r.r lrnrlr tlrrrirr ili sirovirrtr orl kojc
sc proizvocli staklo. I)ru5tvo n:rruCujc.
Pronalazad koji jc imao srciu da pobudi zanimanjc vladara,
mogao jc dobiti >)patent ili, todnijc, povlasticu koja mu jc omogu(avala da eksploatira izum monopolski<. Vlada Luja XIV dijclila ih
je u velikom broju >dotiduii se najrazliditijih tehnika. Tu je na
primjer postupak ckonomidnog grijanja u koji je gospocla Maintcnon uloiila ne5to novaca<<.ll7 Niuzasve to, istinska otkrida ostat
ie mrtvo slovo na papiru jcr nikome nisu, ili se vjeruje cla nisu
potrcbna.
Baltasar de Rios, domi5ljati pronalazad iz prvih godina vladavine Filipa II, uzalud je predlagao izgradniu topa velikog kalibra
koji bi se rastavljen mogao prenositi u odvojenim dijelovima na
ledima nckoliko stotina vojnika.118 Godine 1618. nezapaiena prolazi Histoire natlffelle de lafontaine qui bdtle prds de Grenoble,
a ipak je njezin autor, Jean Tardin, lijednik iz Tournona, u njoj
proudavao >prirodni plinomjcr u obliku vodoskoka<< i opisao
destilaciju ulja u zatvorenim posudama dva stoljeiaprije trijumfa
rasvjetnog plina. 1630, vi5e od stoljeia prije Lavoisiera, lijednik iz
P6rigorda, Jean Rey, objasnio je poveianje olova i kositra nakon
kalcinacije zbog >pripojenja teSkog dijela zraka<<.rle Godine 1635.
Schwenter jc iznio u svojim Ddlassentents plcysico-matbdmatiqu e s na(. el o el ektrid no g b r zojav a zahv aljuj u ii ko j em > dvij c os ob e
mogu komunicirati mcdusobno posrcdstvom magnetske igle<. O
magnetskoj igli trcba dckati pokus Oersteda 1819. A kad pomisIimo da jc Schwentcr bio manjc poznatod braie Chappe! Godine
1775.r2o je Amcrikanac Bushbell otkrio podmornicu; foancuski
vojni inLenjer Duperron mitraljez, >vojne orgulje<.
Sve je to bilo uzalud. Tako je Newcomen izumio svoj parni
stroj LTtL Tridesetgodina kasnijc, 1742, samo jedan od njegovih
strojeva radi u Engleskoj, dva su bila montirana t:la kontinentu.
Uspjeh stii,e za slijedefih trideset godina: 60 strojeva izrad,eno je
u Cornwallu za odvod vode iz rudnika kositra. U Francuskoj pak,
krajem XVIII. stoljeia, samo ih je pet u upotrebi, u proizvodnji
l.eljeza. Slidan primjer je taljenje na koks, o kojem smo govorili.
Tisuiu razloga stoji na putu napretku. Sto bi bilo s radnom
snagom koja je u opasnosti da ostane bez posla? Montesquieu je
ve6 prigovarao mlinovima da oduzimaju posao poljoprivrednim
radnicima. Markiz de Bonnac, francuski ambasador u Holandiji,
traii u pismu od 17. rujna 1754. >dobrog mchanidara koji bi bio
kadar proniknuti u t:rjnu rtv.nih mlinov:r i strr>jcv:r k<>ji sc up<>trclt17o

l, t I t t f I t t,

t'ltttlikr

t't\,lttt llt' I ;rttlrtll

l;:rv:rjrr rr r\rrr:,lt'r'rl.rrrrrr t l,o;r rzlll('ll,l\',lirr rrltrt:,,tL t.trl.r ttrttol'.o

lirrrli,,.l.l nlr tloist:r, lrt'lrlr li srn;rrriiti ovlti ttlt'oitrlil "Nlclr.tttii.tt',,
ttcrtr'

lili

lrrlsl;tt

r.

Nir lillritr <lsl:rjr'1lil:rrrit't'iit'ltc lioStlttti:t; ()l);l v('()lll;t z;tttitttlt

l<:r1lit:tlistlt. Irrtltrstriisklt t'cvoltrcijlt Jr:ttnttl<;t vt'c it'rttttttr)g()ll)('
ptrprccl6v:rlu, a cnglr:slii grorluzt'trtici koji tliitjtt tvttt'tlii'ki, i tl;rlit'str
sc 9[rrailtli rttttt<lttr tklttlitr. 'l'ciko(tr ic rrvijck prctlst:rvliltlit olrskrba tkalaclt konccnl.

jc uklonjcn ovuj prolrlcrr.r, zrtsto trtch:tnizit'trti tl<ltltjc l<lttl

jc kuini rad rnd<>voljav:ro p<ttrcbc? l):r bi sc niln)c:tnulo rit'it'rrit'
inchanidl;og tkanja, ()nc su sc mtlratc zniltn() ptlvci:tti, :r uz rtiilr i
lrlaic vrlcr tralcnih tkalaca. Ali iako sc zaradt na rudnotrt lk:tttirr
(t' glr
r;rcla surovo smanjila, jo$ dugo ic biti p6duzctnika kgji
jcdn<lstavnog,_
t'i
raz.logrt it't tt'
I)rctpostavljati novim tchnikama, iz
k<rstinja. Mogli bismo sc upitati Sto bi sc dogodilo da sc brxtttt
K:rcl

pamuka zaustavio...
r:nglcskog
-Svaki pronalazak sc daklc nadc dcsct, sto puta prcd zaprckottr
-fo jc rat izgubljcnih prilika. lmat iu prig,otlt'
koju trcba preskoditi.
clrr to ponorim u vczi s ncvjcrojatno sporim uvoclcnjcm taljcnjrr rr:r
koks, bitnog ali nesvjcsnog obrata u cnglcskoj industrijskoj rcvo-

luciji.

Ipak, oznadivsi granice oditc moguinosti tchnikc, mi ncictrttr

ili k:rsrriit'
ltotcijcniti njcnu ulogu koja jc od osnormc vaZnosti' Prijc jc
pgstrrltr
kojc
posredovanju
o
njcnom
o
njoj,
ovisi
,u".o kraju
'l'ako
tcsl<o'
bcz
odvija
Zivot
svakodncvni
dok
sc
dugo
rrc<tphodno.
sc
druStvo
dok
dugo
ia, u sklopu svojih nasljcdcnih struktura, tako
z:rdr>voljiva svojim odijclom i u njcmu sc dobro osjcia, nikukvrr
ckonomska motivacija nc tjcra na napor koji treba uloZiti u pr()rlrjcnu. l'lanovi pronalazata (uvijck ih ima) ostaju u ladicama' 'l't'lt
l<acla ni5ta nc ide kako trcba, kad dn-r5tvo udara glavom u strolr
rnoguicg, tada sc pribjcgavanjc tchnici namcic samo po sctri, butli
sc zanirnanjc za. tisuiu latcntnih pr<>nalazaka, mcdu kojirna trclr:t
prcp()znati najbolji, onaj koji ic sl<>miti zaprckc, ()Woriti put tlrrrgai:ijoj bucluinctsti. Jcr uviick postoji stotinu mogudih izuttt;t,
i,sn.rlih, kojih bu<1cnjc jcdnog lijcpog dana post:rjc ncophotlno.
ltli r,ar danasnji prit<>r, n:rkon rcgrcsijc 1970-ih gttdip:r piit'
rr;rjboljc ol;j;rSnjcnic? llz drugc teSkoic - ncz,rp()slcnost i in{l:rciirr
i.ttl,ii;r n:rlirrc t:ncrgijc s;rvictov:rl:r jc tralcnjc ponrodi od 1'rrott:tl:tzrrstv:r, l<ojt' jt., po r.iit'i'irn:r Mcnsch:r,122 jcclino rjcscnic. Ali ptrlovi
li6jirrt:t itlrr istrlrlivlttlilt i irrvt'stit'iit', ;l<lzn;tti srt tlltvtro IrIiit' l()7O:
srr;ri':rrt;t t'ttt't'1iij;r, t'lislllo:tlltt'iilt stltrllltstill lkrilit'v:rt';1, gt'ott't'tttiilt i

;enurnd lhttt u h,I

ntk I u n, n w k kh *

nI

|t'c

l'ttl4lttrlic 7

plin biljnih f'crmcntacija, ili alkohol kao nadornjr:stak z,t ltcn'r,in,

bili su upotrijcbljeni u posljcdnjcm ratu, na brzinu usavr5cni.
Zattm su napu5tcni. Razlika jc u tomc da danas opda vclikakriza
(edna od >stoljetnih kriza< o kojima ie joS biti rijedi) stavlja prcd

NOVAC

zid sve raztrijene ekonomijc: obnavljajili stagniraj!One ie sigurno

odabrati obnovu. Slidna situacija je svakako prethodila svim velikim zamasima ekonomskograztroja koji su vei stoljeiima imali
neku tehnidku podr5ku. U tom smislu tehnika je kraljica: ona je ta
koja mijenja svijet.

sc jcclnu stcpcnicu viSc, na izglccl

okvira ovc knjigc. Mcdutim, ako stvari poglcdamtl iz vc(t'
trclaljcnosti, monetarna igra nam sc dini kao orudc, strukturit,
duboka, pone5to preuranjena, pravilnost ditavog razmjcnbcnog
i,ivota. Ma gdje bilo, novac se mijc5a u sve ekonomskc i druStvcttc
odnose; zato je on sjajan >indikator<<: na osnovi nadina na k<>ji tr{'i,
nir koji se zadi5e, zaple(e se ili ncdostaie, moZe se donijeti prilitntr
siguran sud o ditavoj djelatnosti ljudi, sve do najskromnijih oblika
rrjihova iivota.
On jc stara stvarnost, ili bolje, stara tehnika, prcdmet pclhlcpc
i pain)e; pa ipak novac ne prestajc iznenaclivati ljude. Cini im sc
ttjanstvcn, uzrodnikom ncmira. Prije svega, on je sam po scbi
sl<rlcn, jcr monetarna ekonomija koia ga prati nigdje nijc dovrScna, dak ni u zemlji poput Francuske iz XYI. i XVII, pa dak i XVlll.
stoljcia. Prodro je samo u izvjesna podrudja i sektore; ali i daljc
trzncmirujc ostale . Novost jc vi5e zbog onog Sto donosi ncgo sanl
po scbi. A Sto to donosi? Naglc promjenc cijcna osnor,mih nantitr
rrica; ncrazumljive odnose u kcljima se dovjck viSc nc prepclznajc,
rri scbc,'ni svoje navike, ni svoje stare wijcdnosti: njcgov ratl
postajc roba, a on sam postajc >>stvar<<.
()ni stari brctonski scljaci, o kojima pi5c Noel du lrail ( l54ti)
i'tl'li;luju sv<>jc tudcnjc i smctcn<>st. Ako jc u scljaekim kudarnlr
toliko manjc t>bilj:r, t<> jc zat<l >jcr sc koko5ima i guskama gotovtl
rrc: clopu5t:t da porastu, vcd sc n()sc prodati (na gradski trg, nltrltvno), zir prcclujrnljcni n<lvltc, ili za gospodina advoklttit, ili lijctnik:t
(osolxr... jtricr', ll()t()v() ltc:p()zltitt:l), prv<lmc zll<lg svltctc slt sv<liitrt
Irliilrjirn, tllr g,u st: t'uzlxtstini ili stavi tt Zlttvor; clrttgotnt: zlt lijct't:ttitr
otl grozrrit't., ili tlu;ltrsti krv (Sttt, ltvrtllt llogu, nik:rcl ttc pttktrlltvlt)

G.rrr.rriti o novcu zna(ipopcti

i'r.'..ti iz

472

.t

;l

;crnt

tttl

llru t u I al

/,\

t t' t

k t tt

n'

tu

ltl t I t t I tt I I tt

Nrtllttt

lrt'z litrplirtsti,,. ',Nt'li;t ttti jt' lIrg 51'it'tlrtk',, tttlgqt';tt'il it'tlittt 6tl
srrgovorrtik:r, ,llovoritt'istirrtr, krrntc, ii'irri lrri sc tltlisl;t ltlto tllt sltttt
tr rtckgttt I't()v()ttl svijcttt<.1 Litl< t'ltZ,gr)v()l', ll('ltt'z i;tsltotrt', lioii lri sr'
rr)()g:to prc:rriit:ti ttlt i'ititvtt Iivt'ttptt.
tlistintr, svitko dt'rrStv<l stltl'(),.1, ttstt'ojstv:t, kojc tltvitt':t vt';tl:t
lovcu, prijc ili kasr-rijc gulli stciclrc rilvlt()tcic i osloll:tttlt stl:t1.1t'
kojc otad viSc nisu ptld kontrtllonr. Ntlvit igrlt llrk:r klt'tt:, p<tvl:tIiujc nckolicinu rijctkih, odbltcujuii drugc na zlu s(rilnu strtllriltt'.
Oijcl<> dru5wo pod tirn utjccajcrn tnora sc iznrijct-liti.

Iladi toga, Sircnjc monct:trnc ckon<lmijc jc drarn:t prcolrt'lti.ilanja; rr starim zcmljama, naviknutim na njcnu prisutngst, jctlnako kao i u onima kojc zahva (a a dir onc nisu toga odm:rh svjcsrrc:

'l'ursku OsmanlijA, na Talazw XVI. stoljcia (>bcncficijc< sp:rhijil,

ti.rnayL ustupaju mjcsto tist<lm privatnom vlasniStvu); -f ltpitn iz
dobaTokugawa, u isto vrijcmc ili blizu nicga,Lrwaic tipitnc krizt',
gradske i gradanskc. Ali dobra slika ovih valnih proccsa molc st'
dobiti promatrajuii ono Sto sc dogada, jo5 prcd na5im otitnit, tt
nckim dana5njim nerazvijcnim zcmljama, kao u crnoj Ali'ici gclic'
<rvisno o sludaju, visc od 60 ili 7OY" r'atr.mjcnc izmidc n<>vcu. .f tts
ncko vrijcme dovjck ondjc mo'Zc Livjcti izvan trZi5nc ckilntlntijc,
>poput pulabcz kuiicc<. Ali to ic poloLai osuclenoga uvjctn<>.
I to su uvjctni osuclenici koji, uostalom, neie izbieiJ svtljoj
sudbini, koju pro5lost ne prestaje nizan pred naSim odima. I)tlstlt
naivni osudcnici, i neobidno strpljivi. Zivotoko njih udara dcsno,
lijcvo, a da oni desto i ne znaiu odakle dolazi udarac. 'l'u stt
zakupnine, najamninc, carinc, porczi na sol, obaveznc kuptlvittt'
na giadskoj trZnici, porczi. Ililo kako bilo, ove obavcz.c trt'lrrt
podmiriti u gotovu novcu i ako nema srebrnjaka tada b:tr tr
bakrcnom novcu. Jcdan brctonski zakupnik gospode clc Scvign<t
clr>n<rsi joj zakupninu 15. lipnja 1680: golemu teLinu bakrcnog
n()vca, u svemu za 3O franaka.z carina za sol, dugo vrcmc:n:l
porentika Martinlt. aa,r't, Rqtnterstuadea (WI. stolie1e). London,
National Gallery. (Foto Giraudon)
Dua.

ili da di klistir za sveod dega je pokojna Tiphaine la Bloye (seoska

namjestadica udova) lijedila, bez toliko trabunjanja, podvala i
lijekova i gotovo za Odena5<. Ali evo kako se >>donose iz grada u
na5a sela<< ovi zadini i poslastice, od papra do >u5cierenih kru5aka<<, potpuno nepoznatih >na5im prccima i Stctni za ljudsko tijclo,
abez kojih jc ipak gozba ovog vijckabcz. ukus:I, lo5c prircdcna i
474

pl:r(ana'u naravi, u Francuskclj se obavczno pla(.a u novcu, nak()n

uklrztr od 9. <>l:ujka 1547, doncscnog na poticai trgovaca soliu nlt
vcliko.3
N<lvrtc, >>kovani i propisanc tcZinc<<, na tisuCu nadina sc uvlati
tr sv:rkodncvni liv<>t. Modcrna dri.avajc vcliki dobavljat (p<lrczi,
pllr(r: n:tj:rmnikir u novcu, naknadc javnih sluibcnika) i ktlrisrrik
ovih prornjcn:t, prctndtt nc i jcdini. l)rilitno su broini tlni k<ljittrlr
jr. lrtrtollrj povotjittr: ltorcznik, linirnciiski, zltitttocl:tvltc u7. ilttnstvtl,
vlirsrrik, vr.liki tt'g,()vtt('- ltotlttzt'lttik, >ttovi'ltt'<. Niilrov:t tttt't'iit $it'i
st. lrosvrrtllr. I llrr':rvno. orti ltog;rt:tIi t)()v()ll lilrit, polrttt ovilr tllttr;tS-

l7q

l;rnttttttl llnttrtlt'l / ,\1,'ukl u,.' .\t'.t/r'ltlttl,tf lt t'

njih, nc pobuduju Lrvijck sirnprrtijc. U rrrrrzcjirrr;r gletlrrjrr rr:rs liclr

Spekulanata; slikar jc dcsto izraz.i<> rnrZnju i prijczir obiinog iovjeka. Ali ovi osjeia)i, zahtjcvi nijcmi ili glasni, koji pothranjuju
stalno nepovjerenje naroda u sam novac

tl

nepovjercnjc kojcg sc

prvi ekonomisti neie lako rijc5iti sve- to na kraju nimalo ne

mijenja tijck stvari. Po ditavom svijetu, vcliki monetarni krugovi

organizirali su linijc, povla5tene veze,plodonosne susrete s trgovinama, na veliku korist >kraljevskih roba<. Magellan i Del Cano
obi5li su zemlju u tc5kim i dramatidnim uvjetima. Ali Francesco
Carletti i Gemelli Careri, jedan od 1590, drugi od L692, odlaze na
put oko svijeta s weiom zlatnlka i srebrnjaka i paketima odabrane
robe. I vraiaju se.a
jednako kao i uzrok
Novac jc, naravno, znak
- promjena
i revolucija monetarne ekonomijc. Ona je neodvojiva od kretanja
koja je nose i stvaraju. Odvi5e desto, stara tumadenja na Zapadu
vide novac sam po sebi i definiraju ga komparacijom. Novac je
>krv dru5tvenog tijela< (banalna slika, mnogo ranija od Harveyeva
otkriia)t; on je >roba<<, 5to jc istina ponavljana stoljeiima. >On nije
drugo, da tako kaZemo, prema'Williamu Pettyu (L655), do salo
politidkog tijela: previ5c mu Skodi gipkosti, premalo ga dini bolesnim<<;6 tako bi rekao lijednik. Neki francuski trgovac obja5njava
1820. da novac >nije plug kojim obradujemo zemlju i pridonosimo radanju plodova<. On samo pomaLe optjecaju namirnica
>poput ulja koje olak5ava krctanjc stroja; kad su zupdanici dovoljno namazani, suvi5ak im samo smetaT<<; tako bi rekao mehanidar.
Ali te usporedbc vi5e vrijede od jedne wlo sporne tvrdnje: John
Locke (1681), dobar filozof,lo5 ekonomist, izjednadavao je, rekli
bismo, novac i kapital,8 Sto otprilike znati pobrkati novac i bogatstvo, mjeru i mjerenu kolidinu.
Sve te definicije ostavljaju po strani bitno: to jest samu monetarnu ekonomiju , zaprayo razlogzapostojanje novca. On se javlja
samo ondje gdje je ljudima potreban i gdje mogu snositi njegove
tro5kove. Njegova okretnost, njegova sloZenost funkcije su okretnosti, sloZenosti ekonomije koja ga uvodi. I najzad, bit ie toliko
Vl.sta novca, monetarnih sustava koliko ima ritmova, sustava, ekonomskih situacija. Napokon, sve ostaje u igri, bez tajne.IJz uvjet
da se ponavljamo, u svakom trenutku, ili gotovo u svakom, kalimo
da postoji drugadija od sada5nje, jedna monetarna ckonomija
Starog poretka na vi5e razina, koja se nc protcZc na svc ljudc i koj:r
ie ncdovr5cna.
176

It'tlrta, od brajnils karikatura. iz XVII. stolieCa na ternu srnrti llct't'

( )rcclira, koie[ tei leii u przortr. plantt. Oko njega L.plakatxi liudi. Racli
,,' ,, srakoitrerrrorn kreclittt, u clutanhna za obitant' puk, koiiie ukinut
zlttry4rteclostatkagotoua rxouca. tJ legendi kojaprat!. Erltuintpekar kctic
l:rr1)cu: \W'ann du, Gelcl hast, sct hab ich Rrod (Kada' budei intao ,lol.)dtrcu'
jrt (tt intati krulsa). (Gennaniscbes Nationahnuseutn, Niint'berg).

x/. i )(\/III. stoljcia, na golemim

prostranstvimrt,
joj stiZe, k:rrr
je
pomod
u
potrebno,
god
trilmpajc obidaj, ali kad
rrt:ko prvobitno usavrsavanjc, optjccai tatko'zvanog primitivngg
r)()vc:r, ()nC >>ncsavr5cnc monctc<<, Skoljkica zapla(an)e i drug<1, :rli
lioirr jc ncsavrscna tck u nasim odima: ekonomije koje ih prihvrr(:rju nc bi moglc podniicti drugc. A desto i cvropske metalnc
rrrorlctc imaju svojc ncdostatkc. Kao trampa, mctal nc zadovoljava
trvijck. 'l'ada, kako bil<> da bilo, svoje uslugc nudi papir, ili boljc
kr.c'tlit, I lan" Creclit, kirk<> sc podrugljivo govorilo u Njcmadkoj u
xvll. srotjccu. Nirjzad, postupak jc isti, na drugadii<ti rtzini. [)oist:t,
svrrl<rr livrt ckotrt m'ijir iz.laz,i iz svog tn()nctarnog jczik:t, tlbnavljlt sc:
zlrog s:rrrrog r.:rzlog,ir sv()t4 krc:tltni;t, i svc tc novinc tada imljtr
ylijt.tltttlst lt'stlt. l,:lw()v sllsl;lv ili ontlvt'ctrlcnski cnglcski skandill
K11rrrlllrrrijt..frrlrrilr trr()t'l s;rsvirrt srt tlrttpllt slvltt' tttl lltlsliit:r':rlttilr
lirr;rrrt.iisliilr rrr;rliirr:rcii;r ili lrt'sl<t'rrpttlozttilt Spt'lirrlrrt'iirr ili polrit'tl:r

Izmcdu

litt't t t t t tt I

I lrr t t r t I t'l

.\ !

tt

l,' I t t t

r'

t t'i t l'

Ir

l, t i

fIr

r'

izmcdu >skupinlt liojc vrsc pritis;tli<.') U lrr-:rrrcrrslioj yc to zlrrlcrrro

i proma5cn(), ali oiito radanjc krcclitu, nrudno ruclanjc, sv:rk:rl<o;
Palatinska Princeza je uzviknula: >ecsto sam poZcljcla <ia vatra
pakla proguta svc ove mjcnicc<, i zaklinje sc da ni5ta nc rttzumijc
o tom mrskom sustar,rr.lo'I'a nelagodnostznadi prihvaianjc postojanja jednog novog jezlka.Jer novci su jezici (neka nam se oprosti
usporcdba), oni dozivaju, oni omoguiuju razgovor; oni postojc
samo ako on postoji.
Ako Kina nc posjcdujc (na stranu neobidan i dug intermedij
njenog papirnatog novca), sloZeni monctarni sustav, to je zato jer
joj on nije potreban u odnosu na susjednapodrudja koja eksploatira: Mongoliju, Tibet, Indoneziju, Japan. Ako srednjovjekovni
islam stoljeiima dominira Starim kontinentorn, od Atlantika do
Pacifika, to je stoga Sto se nijcdna drLava (osim Bizanta) nc moZe
mjeriti s njcgovim zlatnim i srcbrnim novcem, dinarima i dirhemima. Oni su sredstvo njcgovc moii. Ako jc srednjovjekor,rra
Ewopa na kraju usaw5ila svoje monete, to je zato jer je morala
nadvlaclati muslimanski svijet koji joj se nalazio nasuprot. Tako i
monetarna rcvolucijakoja malo pomalo preplavljuje Tursko Carstvo u XVI. stol j c (u, znati n j e gov ob av ezan ulazak u ewop s ki s kl ad
koji ne podrazumijcva samr) pompozne razmiene ambasadora. I
najzad, Japan, koji se od 1638. zafrrara za vanjski svijet; ali to je
samo privid: on ostaje otvoren za kineske dZunke i holandske
brodove koji imaju odobrenje. Pukotina je dovoljno Siroka da
dopusti ulazakrobi i novca i da ga obavele naneizbjelive uztrate,
na eksploataciju njegovih rudnika srebra i bakra. Taj se napor
isto dob n o vc:Zc na, u rb ani r az:r o j n j e govo g XVII. stol j e (.a, rta cvj ctanje jedne >>prave gradanskc civilizacije< u njegovim povla5tenim
gradovima. Svc se slate.
Evo Sto iznosi na vidjelo neka wsta vanjske monetarne politike u kojoj stranac ponekad vodi igru i nameie je svojom snagom
kao i slabo5iu. Razgovarati s nekim znati obavezno naii neki
zajednidki jezik, neko podrudje razumljevanja. Zaslwga >>trgovine
na daleko< , uelikog trgouaikog kapitalizma je da je znao govoriti
jezikom univerzalnih rumjena. Iako one nisu, kako iemo vidjeti
u drugoj knjizi, prioriteffre zbog svoje mase (trgovina zatinima,
mnogo je manja
dak i po wijednosti
Zitom u
- od trgovine
Ewopi),ll one su -presudne zbog svoje djelowornosti,
svojc konstrukcione novosti. Onc su izsror svake brzc >>akumulacijc<. ()nc
vode svijct Starog porctka i novac jc u njihovoj slulbi. ()n ih slijcdi
ili im prcthodi p<> volji. ()n ttsrrlfarcrua ckononrijc.
.i78

N l,lSAV

Iilil')N l'l l')l(( )N( )M l.l l'l

MON I,l'l'l')
N.rrrlr l<r:rj:r o1'risiv:rnjtr clttrrrt'nlltt'rrilr olrlili;r lIl()ll('lill'tlc r:tztlrictttr.
Slilic su lir.jnc i t'cll, ilt utzvt'stlrli. t 'iSt" tlil:rl.g s:tvrSc.c (ltltrr
orur postt).ii) i ncslrvt'icttt: lIl()ll(:tc tlsvjctljlrva ttltsc pt'tllllctnc svt'
.l() korijcn:r. AkO jc ;-rovijcst olrj:rSnjcnic, ottlt tu-ln()rit igrltti tr
grcikc_: nc vjcrov:tti
l)ut)om r1r1". l)ocl trvjctrtrn da izlticgnc izvjcsnc
z:rjcdn<>, da sc t'tc
iclu
nc
ptlnckad
,l,r slrvr5cnstvo i ncs;rvrScnstv<l
jcd:rn
i isti problcnr;
stv:tt'rtju
rnilcSaju; cla ovc clvijc klrtcgori.ic nc
u
.l,r'sv:rka razmjcnd. irbru"rn,, nc livi od rlrzliklt voltali (dlrk i
tlrrnas). Novac jc takoclcr i nadin iskorist:tv:rnja drugih, kod kuCc i
izv:rn njc, nadin ubrzanja ig,rc.
tg dgk2zu.ic, svc d9 gtiglcdnosti, jcdlrlr
.f o5 u XVIIL stgljciu
,,si r"rkronidan< p<>glcd na svi jct. Nit ncizmjcrnim prtlstranstvinllt,
z:r rnilijunc llucli, -i t,r",,, jos u vrcmcnu II<lmcra, kad sc volovimlt
izrrrdunala riil".lr,,rrt Ahikrva Stit:r. Adam Smith s;rnja po toj slici.
( )n pisc: >l)iomccltlv oklop jc, ptl Homcru, staiao tek 9 volova; ali
( il:rucusov jc stajao stotinu<<. 'l'i jcdnostavni ljudi prcdstavljaju <lntr
'l'rciim svijctom: uvijckpostoji
Sto bi clanai ncki ckon<>mist n'/lzvao
rrr:ki 'l'rcii svijct. Njcgova rcclovita krivnja jc u prihvadanju dijal<lga
lirji jc za njcga "rij"t ncpovolizrn. Ali na to ga prisiljavaju, ako sc
grruli prilika.

I'rimitiune monete
(',irn sc robc razmjcnjuju, <tdmah sc pojavljujc monetarna nesigur-

rrost. Ilob;i kol:r sc visc traii ili jc visc ima, igra ulogu monctc,
pr.rrrnjcrc razmjcnc, iti nastoji da to budc.'l'aktl jc sol bila monct:t
i, ,l .illcusrvimir< Oornjcg Scncgala i Gornjcg Nigcra i u Abcsiniii,
iz
litljc. sri k.ckc s()ti, ))rc:zlnc<<, po nck6m 1iancuskom autoru
rJulinc icdnog prsta<<, slulilc:
l6')0, >p() rrgtt:rlu
'k,,.r ntr klrnrcni kristal,
>tak<l da sc <l njima molc s
k:to
hranlt,
,-,,rutc i
1,,'z rlrziik.'
r.:rzlogorrr t't.tti tl;t Z;tl)l':lv() it'tlrr sv<li n()v:tC<. Ktljc li ()paSnOSti,
,,.1,,,.ii, rrzvilirrit' opt-t'ztti lit':tttt'tlz, >tllt jtltlntlg t.lltna nc nadu svc
r,r,tlit'llo11;tlslvo t';tsl.llrlicttrl i;lt't'lvot'('ll() tl vrtrltt!<12 l'lttttttt":tt<r
l\4rtttrltttollltt' i ( ivirrt'iskr)g
1rl.rlrr6 ilgr;r istrr rrlr)llll lt;t ol r;tl;tttt;t

l:t,t't t t t t t r I I |rr t, t t I t, I /

.\ t t'

tt

k I t t r\' : t t t I'

Ir

Irt I tt/ I

t t,

zi\ljcvlt gdjc sc tt tt'govirti crninr r'olrljcrrt g()v()r'i () ))r)()v('rl iz lrrtlijt'<,

dabi sc oznaaila kolidina pamudnc tk:rninc (indijkc) koj;r prcclst:rvlja cijenu jednog dovjcka, zatim i sam taj tovjck. >Novac iz Indijc<
predstavlja roba izmedu L5 i 40 godina, rcii ic uskoro strudnjaci.
Na toj istoj obali Afrike, novac takocler predstavljaju bakrenc
narukvice, takonrane manilles, zlato u prahu po teiin| konji. O.
Labat (7728) govori o onim prekrasnim maurskim konjima koje
ovi prodaju crncima: >Oni ih procjenjuju,,, pi5e on, >petnaest
zarobljenlkazajednog. Evo jedne dosta zgodne monete, ali svaka
zemlia ima svoje obidaje<.13 Da bi istisnuli konkurenciju, s prvim
godinama X\{II. stoljeia engleski trgovci najavljuju nenadma5ivu
tarifu: >>Oni procjenjuju zarobljenog roba na detiri unce zlata ili
trideset pijasri (srebra) ili tri detvrtine funte koralja ili sedam
komada Skotskog platna<. Medutim, u nekom crnadkom selu u
unutra5njosti, kokoSi >>tako debele i meke da nimalo ne zaostaju
za kopunima i kokicamaiz drugih zemalja<< toliko su brojne da se
koko5 mo'Ze dobiti za list papira.la
Druga moneta s afridkih obalasu veie ili manje Skoljke raznih
boja, od kojih su najpoznatije zintbos, s obale Konga, i ccturi.
>Zimbos su<<, pi5e neki Portugalac 1619, >>neka wst wlo malih

Ku.blaj-Kan, osuctjai Kine, clao je izraditi n?onetu ocl kore ducloua

stablana koju.je bio utisttttt kraljeushi peiat. Liurcs dcs Mcruclllcs, Mss
.fr.2810 S. zr5. (Otisak It. N.)
4tlq

Nlt,ttt

rrrorSliilr l)ul('\,;t lirt;t ttcttt;t1rt ttll'.tl,r't'liot tsltttt vt'i;t'tlttoslt Nt'1;rl,r:',

rrjt.llat'll;tt'slvo it'ttvt'ltt lll lll(lttt'ltt i (tltll s('trllolt't'llli:rv;t svt'
rl<rsrrrl<.1" Iioslltlottr, jrlS irlltrrlts, tr XX. stolit't:tt! I cttttt'i stl ttt:tlt'
ilioljl<icc, llllrvc: s t'r'vcrrirrr l)t'ug:uIril, otl liojilt st' izt'rttlttirt Iit'ttttit t'
Nir otocinr:r izg,trllljcnitrt tr lrrtlijsl<<lrtt ()('('illltl, M;tlt'tlivittl;t i l,;th;t
rlivirna, njim:r sc t()vilrc iitltvi ttt'ockwi t:t Ali'il<tr, sit'vt't'ttislot'tttt
lrrcliju i Ilut'ntu. ll<llandij:r ih ic trvozil:t tr Atttslt't'tlltttt tr XVll
sloljciu, da bi sc njintir nttnov() ptlstuTil;r, zn;tjtttti tlolrt'o llo t':ttli.
Nt.k:rcl su cctut'i krulili Kinonr putovinr:t kojilnlr sc sltriio lrtttlizrtttt
rr rrirst<rjan ju da jc prc<lbr:ltc n:r svoju vjcru. I'<lvl:t('cttit' <:rrrtt'iirt
lrrr:d kincskctm monct<>m (sapdclucs) nijc utlstalorrl bilo P()ll)trll(),
it'r'ih jc Yunnan, tcmljadrva i b:tkra, mdr'];<> svc do ltt(X). Nt:tlltvt't;t
istralivanja spominju kasnijc ug()v()rc <> zltkupnini i protlirf i, z:rl<I j trtcnc u caut'intct.16
Ni5ta manjc ncobitna m()nctil jc <lnlt ktlju jc zadttclcno olkritr
jcrlrrn od novinara u pratnji kr:rljicc lllizabctc i princa l'iliplt otl
l:rlinburga u Africi: >LJrodcnici u unutrnSnjosti Nigcrijc< - piit'
()n
>kupuju domaic livotinjc, <>ru'/.ic, poljoprivrcdnt: pt'oiz
- sukna,
pa dak i '),cnc, nc funtamlt njcntlg brit:tnskog ll';r
vodc,
ljcvskogvclidansfva, vci ncobidnom m()nctom od koralj:r kovltttog
(ili lroljc rcdcno proizvcdcnog) u lJvropi.'l'c monctc (...) str prr
rijcklr>m iz ltalijc gdjc ih nazivaiu oliuette, i spccijalno st: pt'oizvoclc u'l'oscani, u radionici koralja iz Livorna koja sc odrlltllt tlrr
tl;rnas<<. Oliuette, cilindri od koralja pr<>buScn<>g u srcdini, iz,brtt,'
tl;rni s vanjskc stranc, kruZc Nigcrij<>m, Sierra ,ct)ncom, po ()lr:rli
slonovatc, u Libcriji, pa dak i daljc. LJ Africi ih kupac nosi k;to
lirtrnicu oko pojasa. Svatktt molc cle uisu procijcniti nicgovrr
I rr rg;rtstvo. llchanzin jc I 902. ku pitl za 1 000 f'unti jednu vanst:t'i isk r r
/
r tlirattu, koja jc tclila jcdan kilttgram i bila jc prckrasnc lrojc.r
No tc5ko bi lrilt> nabrojiti svc ()vc ncobidnc monctc. Svirgtlit'
t''r'l<rrjrr u zasjcdi. Island jc, prcm:t propisima iz 1413. i l4'26, t;t
stoljcia utvrdio pravi trlni popis roba plativih suScnotn rillotlt
(jt'tln:r rrl:atirjccinu p<>tk<tvicu; ltzrpar lcnskih cipcla; l(X)z:r lrtrrt'
r.,irr:r; l2Oza lxri:vu masl:tcrt, itd).r8 N:r Aljlrskii u Itusiji l)ctr:t Vclil<og,
trr srr rrlogtr irtxtlu krtnt; p<lnck:rcl sc r:tdi <l <llrid:nint i'c:lvot'ittltttt;t
lirzrr:r koj:r prigotlicc ispr-rnjlrvlrju srtntlukc carskilr vojrrilr pllrliS;r.
Ali rr Silriru sc p()rcz pl:r(;r clr:tgocjcnim iskupirn krznint;t, irtiirrt:r
(;lr', s:l svojt'slr'llr(', vrii llrojnrt plrt(lrnitt, n:trot'ilo svoiittt sltr'/.1lt'
rricirrr;r lI kolorrii;rlrr<lj Arrrcrici, ovistt<l rt lltltlrrri'jittut, ttlogtt tl()v(';t
rpir';r jrr tlrrlr;rrr, ictlt't', li;tli,lto. l) Sit'vt'r'ttoi Atttt't'it'i lrrtliilrlrt'i st' slttlt'
rrr;rlrrrr t ilirrrlrinr;r izrt'z:trtittt otl pl;tvilr ili lirrlrii'lrslilr (liolilii ttltvt'

I;ctttr

tt

tt

I IIu t rtr I r'l /,\

I t' t t A' t r t t

t'

t'r

l' It It t I t t | ! r t'

dcnih nlt li()lt:lc prolltrt l<t'trttit'c: l() su ,r,(rl tl)ttttts, l<ojt' t't' ('\,t'()l)sl(i
koloni lcgalnt> upotrcbljltvlrti svc clo I(r70. ikoji ic sc z:rl)r'irv()
zadrLatibar do L725.te'l'ako jc i Kongo u Sircm srnislu (ukljuiujr"rii
i Angolu), izmcclu XVI. i XVm. stoljc6a, svjcdok budcnja niza
trgovi5ta i aktivnih mrela razmienc, bcz sumnjc u ncophodnoj
sluZbi >trampc<(, trgovine bi jelaca, njihovih zastupnika , ponxbeh"osa, dcsto nastanjenim duboko u unuffa5nj.osti. KruZe dvijc pseudomonete zintbos, i komadi tkaninc.zo Skoljke su baZdarene:
specijalno sito odvaja vclike od malih (1 velika = 10 malih). Sto se
tidc tkaninc-monctc, onc sc mijcnjaju s obzirom na velidinu,
lubongct jc velidina lista papira, nlPltslt stolnog ubrusa. Ovc moncte kojc sc obidno grupiraju u dcsctinama komada, stvaraju
dakle, kao i rnctalnc monetc, skalu wijednosti, s viSekratnicima i
djelitcljima. I'ako se mogu i mobilizirati velike svotc. Kralj Konga
je 7649. sakupio 1.500 tovara tkaninc dcga je wijednost iznosila
oqrrilike 40 milijuna portugalskih reisa.2r
Svaki put kad jc moguie slijediti sudbinu ovih pseudomoncta nakon susrcta s Ewopom (bilo da se radi o bcngalskim
2 tu antp ut ttit tt c.t, n akon
c ct uti s int a,2
7 67 O, ko n go an s k im zintb o s inta), uwrduje se istovjctna evolucija: ona dovodi do dudovi5nih
inflacija, katastrofalnih zbog povcianja zaliha, cirkulacijc koja se
ubrzava i tak mahnita, i popratne devalvacije u odnosu na dominantne monetc Iiwope. Tome se pridruZuje i primiti.rma >>laZna
moneta<<! Proi;rvodnja laLnlh Loanxpurixa u evropskim radionicama u XIX. stoljciu od staklene mase dovodi do potpunog nestanka starc monctc. Portugalci su bili mudri)r: na obalarna otoka
Loanda dokopali su sc >>lovi5ta monetc <<,tj. zintbosa. Aovi su vei,
izmedu L575. i 1650. devalvirali u omjeru l:5O.23
Iz sveg ovoga treba zakljuditi, svaki put, da je primitirma
moneta doista moncta jcr ima sva njena pona5anja i obidaje. Njene
metamorfcrze saiimaju povijcst sudara izmcclu primitivnih i naprednih ekonomija prouzrokovanog provalom Ewopljana na sedam svjctskih mora.

Trampa u srediitu
monetarnih ekonomija
jc poznato da sc gotovo jcdnako ncravn()pr:rvni <ldnosi
odrlavaju i u samoj unutr;rSnjosti >civilizirrnilr< zcrnlrljtr. l'orl

Manje
'i8)

Nttt'(tt

/.r'ltttt rttl ltt'rtttt r' trt i.ttrtl.:t,tn

lt.L,t,t,tt

t t t i :, I i t't't t t t' I't'r'r

t ;.:: i r

( r I t, i j r" l,:

trt

l,:t' )

i. llrt't t t tt ltl ti, fu tl l t t i,r,,t r .it' l tt tl.:lt tt t l t t,

Ittttt rt st,tlirli zltln I t,t't i ltt'tti slli ttilt
ntntt'it'rt kttit ktttt rltt stt.f it't'tttltt:lt,
.f it'tttt l.ztlttt,ttlt''ttl st,ttit' trtt ttl t tt.itt.fr,
(

pt

n:l t t,.f <'r' <t('s/o

t t t t s <' .z't I t t

ko t,t'

tI

t' I I

tr

riltilclli f tosl<tltto .ztlrttit'tt ilr ( lrt ttnr

.icr: )0 tttttt). (l:olo ll'l . (.'ultttrtrl)
losta tankom ko7<lrn monct:trni h ckonorni ja pri nritivrrc tl jcl:rl r tor
ti sc odrl:tvaju, mijcS;rju, sukolrljirv:rju s druginra, kako z:r rt'rlovrrilr
strsrctit na gr:rdskim trlnicamit, trtk<l nc mrtnjc u Jircitturr lrrrrrrilr
s:rjrrr<rva. LJ srcu livrulpc prci,ivljavitju ruclirncntarnc cl<orrorrriir',
t

okrulcnc m()nctarnim livotom koji ih nc ukida, r,ci ih rltliit' z,r

st'lrc tuv:t k:ro unutra5njc kol<lnijc na dohvat rukc. Arl:rrn lirrritlr
(1775) govr>ri o nckom Skotskom sclu >gdjc nijc rijctkost vitljt'ti,
Iiocl pck:tra ili trg<>vca piv<>m, rudnika koji umjcsto n()vcu tlorrosi
('rrvlc,,.24 U istom razdclblju, u nckim izoliranim clijclovirnu l<;rl;r
Ionskih Pircncja, scljaci <>cllazc u trgovinu s malim vrcdamlr litlr rl;r
lri platili robu.25 Ali ima i kasnijih primjcra, jo5 uvjcrljivijilr. l)rt'nr;r
sv j cdr>danstvu ctnog,rafi, K<>rzi ka jc zahva(cnt doista cli k :rsrrr I r r
lr)()nctzrrnom ckonomijom tck nakon prvog svjctskog rlrt:r. I rr
rrt'kim planinskim prcdjclima >francuskog< AlZira <>va prorrr jt'r r;r
r

st'zbila tck prcd drugi svjctski rat. 'l'() jc jcdna od skrivcnih tlr':rrrr;r
Arrriszr svc do r>tprilikc 7930,26 na osnovi kojc sc m()gu z:rnrisliti
rlr':rrnc bczbrojnih malih z:ttvt>rcnih svjctov:r na cvr<tpskorn islolirr,
rr rrckim rat:rrskim ili planinskirn prcdjclim:r, ili na :rnrcrit'liorrr
/.:rgxrclu, kak<r ih jc postcpcn<1, u r;rzlidito vrijcmc ali nlr vrlo slir'lrrr
rr;rt'irr, usprkos kronololkc r-rduljcnosti, stizrrl:r suvrcrncnost rlrot)t'
lilr"l)()g, p<lrctka.

lrr:rnq:ois L:r lloullrtyc, putnik iz XVll. st<lljcC:r izvjc5t:rv:r rl;r rr

lrirgiziji i Mingrcliji, tj. iz.mcdu julnog Kavklrzlr i (.rnog nl()r'1,
',liov:rrri n()v:lc rropic nc vrijccli<<. l)rirnjcnjrrjc sc s:ln)() tl';rrrrplr, i
rl;rrr;rk koji vllrrltrr"Mingrclijt: (ltcgij;r u sast:lvu sovjctskc (irrrzijr.; rr
.urtit'i nosi irrtc Kollrirllr i poschic'c jc vcz:rrur rrz lt'gcrrrlrr o Ar'
11olr:rrrliln:r koji srr ()n:un() iSli tr':rliti >zllrlno I'un()<<. l(t'rl.) sv:rli,r.
f1otlirrt' 1ll:rta:r Vt'liliortr !l()sl)(ltl;rt'rr rl:ttt:rk >rr ll<lrrrirt:rrrr:r i rol lo

virrr:r,,. Attrlr;rs:rrlor lioji jt'z;rtltr/.t'rr rl:r B:l rrosi rr lst:rrrllrrl irrr;r

lroscl);nl l)l'olrllrrr: li;rlirr pl;rliti lroiliovr lror';rvklr rr lrrrslioj llrijt's

;cn

trttt

I I l*

ttttI

t'l

/,\

I t' t t L'

Itr

n'

t t'r

A' I t

h t I t t.l I t

Nut,ttt

(.su(ltro vltztt:t Zl,rltt:t tt;tl,tztil;t rr Stlrit'rt lrrl(t'l ( (' 5(' ozl ril;ttrr
l:,1,( )t'iil;lvtrli lt'k I tllO.'"'
I liolortij;rltt:t Antt't'ilt:t pt't'tlst;tvlilr t,r'lo ztt;ti'lti:ttt 1lt'izot'. ( )vtlit'
l(. tn()l)('llll'rlr t'lirlrrorrriilt osvojil;t s;ttttrl vt'lilit' gr':ttlrlvt' t'tttl:tt'sliilt
zcrrr;rlj;t-- l\4t'l<sikrt, I't'l'tt iprttlrtr('i;r lllisli;r l:vro1li, Artlilt'i llr';rzil
(or,:rj jt. trslioro rr lrovltrslcrrorrt polo2tjtr zllog svojilr nltlltziSllt
,,1;tt;r).'l'o nisu ni izcllrlcl<lr s;rvrSclrc rIl()n('ttu'l)c clirttt<ltttijt', ttli
t rit'nc sc u njirrrlr kolclrajrr, Sto jc vci ztutk izvjcsnc cl<ottotttslit'
zrt'losti, dok sc cijcnc t-ti tt At'gctttirri rli u (lhilcu (koji iplrk pt'oizvorli b:rkar isrchr<l)Jo nc koltrb:tju svc clo XlX. stoljt'(lr; otttljt'stt
,rnt' upzrdljivo stalnc, tnoplto bi sc rc(i, tltt'tvt;rodcnc. N:t i'it;tvottt
.rrncritkom kontincntu robc sc tcst<l razmicnjuju zlr drugc rollt"
l,r'url:tlnc ili polul'cudalnc k<tnccsijc ktllonij:rlnih vlada ztritk stt
r ijctl<osti pravog n()vca. NcsavrScnc ln()nctc daklc igl':rju pt'irocltttr
svojtr ulogu, komadii bakra u (lhilcu, dul-ran u Virpiniji, >p:rpirn:rti
n()vrc(( u fiancuskoj Kanadi, llactts u Novoj Sp:rnjolskt)i.1r '1"
t/ttcos (od mcksikanskc rijcti) raiunaju sc za t>sminu rcala.'l'o su
rrurlc mr)nctc kojc su sWttrili trgovci nlt m;tltl, vllrsnici onih du6lrn:r
zr';rrrih nrcstizas gdjc sc prodajc svc, od kruh:r i lrlkohollr dtr
Lirrr:skc svilc. Svaki od tih kramara ir.dujc manii novac sa svojitn
zrr;rli{)m, od drva, oltlvzt, bakra. I'(lvrcmcnt> sc ovi Lctoni zamjcrr jrr jrr zt pravc srcbrnc pesose i kolaju u malom krugu; ncki sc
jc zbog tog:r
13rlrr:, a svi su podcsni za dcstct prljavc Spckulacije. To
slo srcbrni novac postoji samo u vclikim wijednostima koic l:rk<r
srnutc i nadma5uiu shvaianja malog dovjcka. Osim toga, sv:tk:t
llot;r l<oja iclc u Spanjolsku oclnosi iz zcmlic njen bijcli mctal. I
rr,rjzrrtl, pokuSaj iz 754'2. d:r sc swori bakreni novac, propao jc.Jr
Srtr zrr:rti da su prisiljcni zad<tv<>ljiti sc ncdostatnim sistcmotrt,
1,,()l()v() primitivn<)m monct<>tn. Zar sc isttl nije dogodilo u Irr:rtrr rrsl<oj u XIV. stoljciu? Otkupninrtzitlvana l)obrogbilaic dtlv<lljn;l
rl;r islrr':rznircr.crvc g,otovil novcit zcmlic.'l'adaic kralj dao nadiniti
l,olrri lr()vac koji ic otkupiti nckolik<l godina kasnijc!
lstc tcSkoic imaju i cnglcskc kolonijc, prijc i pt>slijc tlslolrorlcnja..f cdan od njcnih zastupnik:r koji sc nastanio u Madciri,
Ir'll()v;r(' iz l'hiltrclclphijc, piSc u stuclcnonr l72l: >Namjcravao sltnr
poslrrti rrurlo lilu, ulizitjmocl:tvci tlvdjc <lklijcvlrju, i nov:tc jc rijcdak
rlo lt'rrrjt'r't'rllt pot'ittjcrrttt ltiti, ili lroljc, dlr vcC ncko vrijctnc icst'lttr
rr rrrrrt'i zl log ttctlosl;ttktt st't'tlsl:tvlt zlt 1ll:t(itnjc,llt'z kojcgic 1t'9,()vinll
.,.rrrirn:rrrjt'liojt.zl rrrrrjtrjr'".JJ U svltl<orlttt'vtroj t'rtztrtjt'tri, lroktrlltv:t
:,r' izlljt'rli littt >,zltttttit'ttoslitttlt.<" (.1:tvit't't' i llt'isstlt, vt'lo lroztt:tlt'
osolrt' iz rr;rit' l(t'voltrt'ijt', u svoloi lirriizi o Sit'rlirrit'tlittt l)t'l.11v:trtl:t
l)t

ryffi&$

*iJ

eS

,..r**,*

iil.*iTi-{"*r1,
r

l*r,r' }n? Ef [i

**

"

sfu telius,o

Nouianr.ica izdana u koloniii Massacbusetts, 1.t. Nouoi Drtgleskoi, 3.

ueljaie 1690. Iz arlsiua, finne Molsott. iz Montreala, koia nti je ljubento
1t o k lonila nj erut repro dukciitt.

tolnici?Jer zaista, njegova pramia se sastoji od trideset do detrdeset

robova kojc prodajc jcdnog za drugim, osim svog sekretara,
dodajc lloullaye, od kojeg se nc rastaie osim u najveioj nuZdi!
Nakon dcga >se vrat(a u domovinu sam,,.27
I ruski primjer jc znakovit. U Novgorodu se podetkom XV.
stoljeia >jo5 sluZilo (...) malom tatarskom monetom, komadima
kunine kole, komadiiima koLe na koju je udaren blljeg. Vrlo
gnrbo izradeni srebrni novac podinje se kovati tek L425. A Novgorod je jo5 wlo razvTjen u odnosu na rusku ekonomiju, unutar
koje se razmjenadugo wsila u naravi<<.z8 Treba dekati XVI. stoljeie,
dolazak njemadkih moneta i zlatnih i srebrnih Sipki (er jc ruska
trgovadka bilanca pozitivna) da bi se novac podeo redovito kovati.
Uostalom skromno, i kovanjc novca desto sc vr5i privatnom inicijativom. U toj golcm<>j zcmlji trampa se jo5 poncgdjc ztdrllva.
Tek za vladavinc Pctra Vclikog, izolirani prcdjcli uspostrrvljtrju
mcdusobnc od nosc. 7;rostajl.njc l(u slt rt T;tp'td<tnt j c n c:clvoi bc n o :
i,\

,,\'t

lit't'tttttttl llnt tr,lr'l / .\lt

trl''l tu

t' 1t'. 1,'l.l.r;,tllt t'

iz lT9l . ztrltiljd.ili stt ttcolrii'tto iit'r'tt jc lr';ntrl)(': >,Urrr jt'sto tl:r nov;rt'
ncprcstano izlazi i vraia sc u istc rLtkc(, k:rlu s clivljcrrf crrr, >>oni sc
na sclu uzajamno opskrbljuju proizvodimlr u izravnoj razrnjcni.
Krojad ili postolar dolazc obavljati posao svoic strukc kod zcmIjoradnika kojem su potrcbni i koji im najdc5ic dajc i matcrijal i
pla(a gotov proizvod namirnicama. Ovakve razmjcnc odnosc sc
na mnoge predmete; jcdna i druga strana pi5u Sto su uradili i dobili
i na kraju godine, wlo malom kolidinom novca, sreclujc se raznowsna razmjena, koja bi sc u Ewopi obavila samo s mnogo
novca<<. Tako je stvorcna >velika moguinost optjecaja bez gotova

IZVAN l,)V li,( )l'1,): l')l(( )N( )M l.'l l'l

M l,l'l'Al,NI,l M( )Nl,l'l'1,) [ ] l'( )V( ).1 [
I

l.,rrrctlrr prinrilivrtilt t'liottorrriil illvt'opt',.f ;t1xttt, islltttt, lntlii;r iKtrr;r

prctlst;rvlj;rjtr p<lsrt'tlttt'sittt:ttijt', tt;t llollt llrrl:t l)l'('ln;l ictlttont
;,, rr I r rzr'lllortt i llotlttu)()rtt Itt()l)('l:ll't)( )tIl 2ivot tr.

novca...,<34

Ova pohvala trampi i uslugama plaeenim u naravi kao

naprcdnoj originalnosti mlade Amerike dosta je simpatidna. U
XVII. stoljeiu, i joS u XVIII, plahnjau naravi wlo su desta u Ewopi,
gdje su ostatak jedne proSlosti u kojoj su bile pravilo. Ne bi bilo
kraja nabrajanju (nakon Alfonsa Dopscha)35 onih noiara iz Solingena, rudara, tkalaca izPforzheima, onih seoskih urara izSchwarzwalda, koji su svi plaieni u naravi, namirnicama, solju, suknom,
Zicom od Zutc mjcdi, mjcricama Zita, svim proizvodima koji su
zaratunavani po prcticranim cijcnama. To je Tntcksystenr (trampa) koji u XV. stoljc6u poznaju [cdnako dobro u Njemadkoj,
Holandiji, IJngleskoj, Francuskoj. Cak i njcmadki carski >sluZbenici<<, afortiori gradski vijeinici, primaju dio svoje plafe u naravi.
A koliko jc samo uditclja jo5 u pro5lom stoljeiu primalo plaiu u
obliku peradi, maslaca, iitat36 Indijska sela su oduvijek pla(ala
svoje obrtnike (koji prenose svoje zvanje s oca na sina u sustavu
obrtnidkih kasta) iiveLnim namirnicama, i bat'atto (trampa) jebrla
mudro pravilo svih velikih trgovaca, podevSi od XV. stoljeia, u
pristani5tima Levanta,bar svaki put kad im je to bilo moguie. Bez
sumnje su na tragu tc tradicije kreditni strudnjaci, kakvi su bili
Denoveiani u XW. stoljeiu, zamislili organiziranje sajmova,zsranlb
besanEonskima, gdje su se sredivale mjenice ditave Ewope;bili su
to pravi clearing\ joS prijc nastanka toga pojma. Neki Venecijanac
je 7604. zapanjen milijunima dukata koji sc razmjenjuju u Piacenzi, sjedi5tu tih sajmova, dabi se na kraju pojavilo tek nekoliko Saka
Skuda od zlata u zlatu<<,37 tj. stvarnog novca.
>>

iti(,

I I ,lrtltct,tt.tL

i'l'ttrsltorn,

Oe.rsLutt.

II l.rp:urrr sc ll)()n('titt'tr:t cl<ottottrij:r iiri tr XVll. stolit'tltt ( )ptit'lri

srctrrnog i brtl< t'ct-tttg It( )\r(':t tttc'tltttittt, ttt' tlol it:t' tI);ts('; sl il t';t
rirotrt'l:t koj:r sc s;rstoji ocl t'ilc, rr:tstltvlilt svoitt li:tt'ijct'tr;lrlrrltt'i slt'<l;t
rrl.rljc sr: z:rrnjcr-rjr-rjlr z;r t()vrlrc riTt'. Ali 1tt't'ollt';tzlltt itlc sr,oiittt
l)ur('n). Sclj:rci rrskoro posjccltr jr.r dovoljn<l bltlircl"tol3 n()v('it tl;r lri s
rrlun n)()llli nrrtniriti olt:tvczt: n;t trovittr groljirna tr:t krliirrr;r rtiit'
1,rr:,;rttt'r)a t'i').n. (lu clrugc i clrrljc vr-iictli st:tt'i strslltv lllrl<t'i tl;tr,;ttti:t
rr rr;f rrvi). [) z:rp;rdnom clijclu .f ltpltn:t, pod vl:tclltvitrotrt *rNttttrt,
rrt'r irur scljaikih da7bir-ra n:ttnirujc sc u n()vcu. Ncki rlrrint.'y'rts
lrllilii vl:rstctini) uskoro p<lsjccltrju tlrko vclikc k<tlidinc t.lttt i
.,r,'lrr';r rl:r rr bijcloj ili ltrtoj rrtoncti pl:riaju vlrtstitc strttttrt'trft'
{plcnrirtt: u nji["rovoj sluTlti). ()vlt cvoluc'ijir jc sporil, zlrol-1 sttt'rtvilt
rrrlrrvt'rr< ij:r vl:rtlr'. zlrog ttrt'trl;tlitt't;t lioii sc opit't'l'l()v()tt) sislt'ttttr,
,'lrtrrl t'lil<t: tr,.11111;'ujtt koj;t irrt z:rlrrlrnjrrjc dlt ntistc it:rk d;r !l()v()r'('
(! n()\/('u.Jn Nlistrprot sclj:ri'l<orn i Icrrrlltlttotn svijctrr, ntorrct:tt'rri jt'
f .rp,rrr rr najrrr:rr-rjr.r t'uktr lt'ostt'ttli: vlittlin, trg<lv:r('ki i gl';rtlslii
/,llrr':r\ro rcvolrrcir)n:lran. Nc<lsllor':ttr zttltk izvjt'stto13 sltzt'ijt'vlttt j;t
.,rr rrlrjzlrrl kolclllrnjlr (koj:r srr r)lull
l)()znrtt:t) t:ijcnlt itutt'ot'ilo t'ijt'nt'
ili, :tko ltoiclt', ()l)il tlrrtslid'tt:t
rrzt' i st'ljrri'kih drrlllinlr r.l n()vctr
,1,'r',rlr':rt'ij;t it, l6<)5.l<ojrr otlltri'trjc iogrrn, tt tr:ttli tl;t t't: >tttnttolili
'l, rlr rog,

lt tt'.lt',,

\')

)tl Atlrrrrlil<;r rlo Irrtlijc, islltttt posjt'tlrrit' lttottt'lltt'nrr orgltrti

z.rcrjrr, lrli isl;rrtr kojrr ost;tjt'zill\,()r'('nil iu)ul;u'svojilr lrlrrlit'ij;r.
l(,rzlij;rirr st' jt'rlirto l't't'zijlt, ;tlilivtto t'lrsliriit', ( )lrtttt;tttsli.o (.itt'slvo i
l:,t.rnlrrrl, li.;rr) izuz('l:ln gt'lttl. Il toj golt'rrtoi ltriit'slolrrit'i rr XVlll.
:,lol1r't rr lrzrri izvit'it;rji otlt't'ttrrjtr tt txtcirltutlttoj vltlttlt t'ijt'ttt't'rllllt i
r,rrnrslr:l l,l';r\/lr tttl t,ttlttt'tT rt; t'ltzttrjt'lt('s('z;tlilirrttrrjrt ttlt sviltt vt'li
l\rrn lr'lt:,ltrrr;t Zrtlr;trl.t, tr Atttslt't'rl;tttttt, l.ivrtt'tttt, l.ottrlottrt, [\'l;tt st'il
(

l;ct.t

tt t t tt

I I r( t

4t

I t'l

//

.\ t t

tt

l, t r t

rt,

t t,t t l,

It

Itt i

lcu, Vcncciji, llcdr"r... KrrrZc rn()nc1(' ()(l zl:ll:1, sttltt,titti, zvlllri i()S i
foncluc llifonchtccbi (kao ditav k<ltn:rd, polovic:t i i'ctvrtinlt); srcl)rni novac, turski pijastri, zvaniigrl,tkiligrtti; ptrrei aspra su post;rli
radunska novdana jedinica. Jedan sultanin vrijcdi 5 pijastri, jcdan
pijastar 4O para, jedna parct tri aspre; ntenkir ili clecluki, koji
wijedi detvrtinu aspre, najmanja je stvarnamoneta (srebro i bakar)
u opticaju. Ovaj opticaj iz Istanbul aima daleki odjek, prema Egiptu
i Indiji preko Basre, Ragdada, Mosula, Alepa, Damaska, gdje naseobine armenskih trgovaca animiraju promet. Nema nikakve sumnje. Odito je izvjcsno monetarno pogor5anje: inozemni novac vi5e
je na cijeni od otomanskog, venecijanski cekin, zlatninoyac, wijedi
pet i pol pijastara, holandski talir, dubrovadka Skuda, srebrnjaci,
wijede 6O para,lijepi austrijski talir nran cctra grtti, mijenja se za
101, pa dak i 102 pare.ao Jedan venecijanski dokument pokazuje
ve(. 1668. da se moglo zaraditr do 3Oy" na Spanjolskim realima
(poslanim u Egipat); osim toga, da se L672. na cekinima lli ongarima, kupljenim u Vcncciji i poslanim u Istanbul, zaradivalo 12
do L7,5Y".41 Tako Tursko Carstvo lovi u zamku zapadne monete,
one su mu potrebne za vlastiti opticaj: ono je potraLivalac.
U igru ulazi i dodatni interes: na Levantu >>sve monete (koje
pristiZu) tale se bez razllke i Salju u Perziju i Indiju, nakon Sto su
pretvorene u Sipke<; one ie zattmbiti iskovane u obliku perzijskih
larina ili indijskihrupija.a2 Tako barem tvrdi jedan francuski tekst
iz L686.Ipak, prije kao i poslije tog datuma, kako u Ispahan tako
i u Delhi, stiZe nedirrrut zapadni novac. Za trgovce predstavlja
te5koiu dinjenica da se u Perziji sve wste koje unose moraju
odnijeti u korrnicu i prekovati u larine. Pri tom gube zbog tro5kova
kovanja. Sve do L62|.larin je bio neka wst medunarodne monete
Dalekog istoka, i stoga precijenjen, i to je nadoknadivalo gubitke.
Ali u X\{II. stoljeiu on postupno gubi prednost u korist reala, tako
da u wijeme Taverniera dosta trgovaca u Perziji zahttjevareale, pa
ih krijumdare za svoje transakcije u Indiju, u korist velikih karavanskih putovanj a i mo rnarica Perzij sko g zalj eva.a3

Indija
Na indijskom kontinentu vei je dugo, jo5 prijc kr5ianskc crc,
udomaien zlatan i srcbrni novac. U stoljcdima koja nas zanimaju
zbile su se tri ckspanzijc monctarnc ck<>nomijc. LJ XIII, XVI i XVlll.
stoljciu; nijcdna nijc bila p()tpunil, nijc sjcdin juvalu'p:r sc zrrrlrlll;r
,,9,5',

Nttt,ttt

lrrrltr'tto;,tL,t olltt'l',t l/nr('(lu s;t'r'r't.t, kolt;r', orlrlolrrtr. lltrrrlrrs.r t

(i,rtt11t's:t,;totlttti jc tttrtslittt:tttsltt'rlotttitt:ttijt', ilrolrrolo(n('li lull,r
1',rl;r'srr glt'r'ziv;t'l;t lttttrlrrsli;t lir';rljcvslv;r, orl lio;rlr;t'rlrrlio lrro
rr.r1tt't'tl;ttt Virtrutj:rrrrrpi;tt'. N;t sit'vt't'rr (li;rrl rllt'lrrjr') vl:lrllr lrirrrt.t;r
Irz;rnr st't'llt'o lritkitr', s littt tl:r jt'rriii sltrllrrrrj lr;rlir-lr llio rrrrro;irr
r'.r7rriji. St't'lrt'tti t)()va(' r'rrpiit' (ili rr jilrovi potltlijclovi) porrt'lilrrl
.rlirrrgli, llortcl<:rtl t1r'lvr-l;rsli poj;rvilt' su s(' rr XVl. sloljct'tr ()rrt.
.,r' llrinrjcrtjtrjtr s:rnto nlt viicrrr strrprrjrr cl<orrorrrskog Tivr)t;t: n;t
rrtioj t'rtzit'ti jc b:tl<:tt', z:tlittt gorki lxttlcnti (ov;t rtt'olrii'rr:r llrrrrritivrr;r
nr()r)('t:r potjr:i:c it. l'crzijc').7,lilan l)()v:lc, tttrt/ttrr, l<ojt' lirr jt. Alilr;rr',
./:rl)r'ilv() nc ulazi u opticuj.aa 'lo rrijc sltri':r j n:r jrrgtr, gtljt. jt. zl;rto
os!'r()vna tnoncta l)ckan:r; n:r nifuint stupniu, ncSto srr.lrr';r i ll;rll';r
rrlrotlrunjuju monctu <ld Skoljki .45 7.liltut t)()v:lc sr"r, l);r jr.zilirr
Z;rp:rcla, >pagodc<<, novci uskog prornjcr:r :rli j;rko tlclrt'li, ,,lioji
vrijcdc (1695) koliko i vcnccijanski cckini<<, buduii rlrr inr jt. rrrt.t;rl
lrniii >od ()nog, Spanjolskc pistolc (Zlatnik od lO li'anrrkrr n;rl)
rcr l.; <.46

tl XVlll. st<lljciu sc zndr'/;t<) nr()nclilrni k:ro--. Kovtrrrjt' n()v(':r

rlrjt'li sc izmcdu bczltrojnih dvorov:r. N:rjv:rlniji,:rli nc i fctlirri, ft.
5rrr"rrt, vclika luka Gudcrat';t. l)z istu distoiu i vrijcdnost, lol<lrlrri
n( )v:rc nominalno vi5c vrijcdi od ostlrlih. Kako jc k<lvirn jc tri.r.strrlo,
z.rirrlcrcsirana intcrvcncija printcva vrcdnujc n<lviju rn<lnt:trr, t';rli
r;rlio jc manjc vrijcdna od sttrrc, kako jc dcsto slui;rj. (lcrrrclli
( ;rrcri (1695) savjctujc daklc trgovcirna dir ponovo iskuju svojt.
:,r t'lrrrrjakc >>u moncti z.cnljc... a n:rrotito ncka novac budc iz islt'
1'orlincr, inaic sc gubi pcdcsct p()st(). Svatko ga moZc kov;rti rr svitrr
1ir;rtlovimu koji su na granicarna Vclikog Mogul:r<.47
Nap<lkon, Indija pr;rktidntl nc proizvocli ni zl:rto, ni srcltro, rri
lr,rli;rr', r'ti ctntra, vcd tuda tlt()nctil d<>ltt.i k n joj, ulaz,cd kroz rr jt.rr;r
rrrk:rrl z:rtvorcna vrirt:l i opsl<rblju.irrii jc potrclrnorn n)()nctilr'tr()ln
:,rrovit)orr). ()lrrlrbrcni tirn k:rosorn, l)rlrttrg:rlci Cc k<lvlrti n()v;t('
l.orrli,urcn'tun indijskont. Isto tako ic postoj:rti (clo lTtttt) blrt:rvijsl<;r
r rrpijrr i pcrzijsk;r rtrpij;r. Ali sistcrn:rtsko otjt:ctrnjc dr:rgot'jt'rrilr
rrrt'l;rlrr i'it:rvog svijcl:r n:tst:rvljrt sr: rr k<lrisl Vclikog Mogtrl:r i rrf r.go
vrlr tlr'l.rrv:r: >(iitlrl:rc rr)()rr rrzcli rr obzir<, ollj:rSnjuvlr jr.rl:rn llrrlrrilr
1 I(r()5), ,rllr sr'svt'zl:rlo i srt'lrro kojt' jt'rr oplliclr jrr u svijt.trr rr;r lil':r jrr
:,lr;t'v;r hotl Mogrrl;r k;r<l rr svoic srcrliStt'.'/.t-vrst' rl:r olr:rj lko otll;rzi
rz Arrrt't'ilir', ttitliott Slo jt' 1lt'ojrrt'io lit'oz viSt' t'vrollsliilr ll';rljt'vst;rr,:r,
rrlc ili rr'l'rrt'slirr ili rr l't'r'zijll, l)lrl('nt liroz Srrril'rrrr, zl rog svilt.. A i
l'rrrcr sc ll(' lnogrr otlrt'r'i Ii:rvt' Jio;;r <lol:rzi iz.ft'rrrt'rr;r ili Srt.lrrt'
r\r'.tlrtlr'; Ar',r1ri, l'r't'zii,rrrr'i i'l'rrt'r'i u('nt(),rru s('trili;rlioorlrcr:i irrrli;slit.

;ctr

tr r t tt

ln

ttrI

il

r/,\

t t' t t lt I t t

t't'

t t,r t A' I r I r t t t t I I r

r'

robc, radi t()g,ir Slrlju vclik(: sv()le r)()v('il l)r'('l(() (,t'vt'ttog rtt()r'lt (l()
Moke, porcd llab cl Mandcba, do Ilasrc, nit dnu l'crzijsktlg 7,llicvlr,
do llandar Abbasa i Gommcrona, i odatlc !4a nosc u lncliju na
svoiim brodovima<<. Tako se i svc kupovinc kojc Fl<>landani,
Englezi i Portugalci obavljaju u Indiji, plaiaju u zlatu ili srcbru jcr
>>se roba koja se kupuje od Indijaca i prevozi u Ilwopu moie dobiti
samo za gotaY novac<(.48
Ta slika jedva daje preuvelidana. Ali kako ni5ta nije besplatno,
Indija mora ncprestano plaiati zasvoi plemeniti metal. To je jedan
od razloga njenog teikog iivota, a takoclcr i tazvoia nje nih nadoknadbenih industrija, posebno tekstila iz Guderata, istinske pokretadke snage indijske ekonomijc, joS prije dolaska Vasca da
Game. Aktivan izvoz w5i se u smjcru bliskih i udaljenih zemalia.
Guderat sa svojim tkalcima pamuka, treba zamisliti po uzoru na

nizozemskc vunare iz srednjeg viieka. Vei od XW. stoljeia on

pobuduje golem polet industrijalizaciie koji se Siri prema Gangesu. Pamudne tkanine, takozvane >indiennes<, prcplavit ie Evropu u XWII. stoljeiu, auvoze ih u velikim kolidinama trgovci sve
do dana kad te ih Ewopa radijc prolzvoditi sama i postati konkurcncija Indiji. Dosta logidno, monetarna povijest Indijc slijedi
kretanja na Zapadu; njenom monetom se upravlja iz udaljenosti.
Sve se odvija kao da je iza 7542, za ponovno kovanje srebra u
Del hij u, trebal o dckati dolazakbii clog metala iz Amerike u Ewopu,
z tim inran nje. V. Magalhaes Godinho detaljno obja5njava da su
se rupije kovale sa Spanjolskim realimaiperzljskim larinima, koji
su i sami testo bili pretopljeni reali. Isto tako je zlatni novac
prekovano portu gal sk o zlato p orij ekl om iz A{rike, Spanj olsko zl ato
iz Amcrike i, iznad svega, venccijanski cekini.ac Ovi novi priljevi
potresali su staru monetarnu situaciju, koja se osnivala na relativno skromnoj opskrbi plemcnitim metalima azijskog poriiekla (zlatu Kine, Sumatre, Monomotape, srcbru iz Japana i Perzije) i
meditcranskog (venecijanskog zlatai srebra). Uz jednako skromnu kolidinu bakra koji je pristizao saZapada preko Crvenog mora.
IJz obllje pseudo-moncta: cauri u Bengalu i drugclje, gorki bademi uvoZeniizPerzijc u Guderat. Kao i kod zlatai srebra, optjccaj
bakra poremeien je masor,T rim uvozom iz Portugala, koji je potpuno apsorbirala mogulska Indija. Sve do trenutka kad jc bakra u
Lisabonu sve manje,5o da bi ga nakon 1580. potpuno ncstal<l. 'l'ada
ie Indija doiivjett nestaSicu bakra, usprkos zam)cni s kincskim i
japanskim bakrom. Nakon vladavinc Jahangira, oko 1627, crnisija
bakrcnog n()vcir u mogulskoj lncliji, d<ltad obilnlt, ttsiror:tv:t st' i tt

,i()o

tt. lloL r r lltt lll l,t,llrr

tt,ttt',,t1.( ll.un.l:,\'('\('( tt ttl,ll'tl l)l ('ll/llll.l',1,'lrt
r,, rlrrl)r\'.tlu tl,t \',t,/lto:,ll l..to tl1, l,)llll( ll,l./,ltlll('ll.t z,r lr,tl\lt'ltt'fttt1'

Irtttrt.
St'lli qolt'ltt;t, ttt<l2t'St't'ltZtttltit'li s;ttllo lilto st't'tlistt'
,r r;r.Ilr srorlttilt pl'irnitivttilt r-'litlttotttii;t, povt'z;ttrill s Iriottt i o I'oii
,n.r ()lr:l ovisi, littrl ito str'l'illc't,.f ;t1llttt, !l()t()\r() st't'tltl XVI slollt'r;t'
ln,lrrncZij:t, lttcltlliitr:t. Kltl'tl i't,tt't.tri llotvt'tlttitt 1lt'ltvilrl, iz or('()l)( ('
I r.rlilil<;rcijc prirnitivnih ckonorrtijlr trclxt islilitri'iti N{;tl;tt't tt, llio
,.r, l,i i'r,ol' grljc novltc: pritjci'c s:ttlr otl scllt'; zltlrlttltttt loi'litr Srr
!u.rtt'(', s njcnint zlatrrinr gt'rtclovittttt iz:tti'ittittt;t; rllrllt.f ltvrr,l't't'tlosl;t
rr.rst.rrrjcn igcljc postoji lxrkrcni r-l()va(', <'ai.trrs, l)() u7()t'u l)it liittt's
I r l;rlio jc-f uv:r u t()ltl 1-loglcclr-r joS rrvijcli tut c'ltttttt't'ttltt'ttottt slrrpltirr
.,\ ( )1r nr()nctarn()g livtlt:t.
'l'lrli6 Kintr 7ir,,i p<>kruj zcrrr:rlilr koic srr joi tr tljr:tirristvrr svori
r.rzvrrj:r: u.f :t1"1:tt'tu jc ri'i.;t clugtt sltrZiltr lilto tltot'tc:tlt; tt ltttlorlt'ziii i
trrr lr rliirri, l<incski ccr.ixct.s, uvczcni ili irrritirlrni, ili lllrl<r'cni >goltt1s,,
rlr zl;ruri 1rrah, pr.r tcZini, ili mjcrir:c kositt'lt ili lrlrkr:r; r-r'l'ilrt'ttr it'
i r rr ;rlj rloS;to s dlrlck<lg Zttptdt, ptlrctl zllttt'ttlg pr;th;t.
Svc to ol;j:rsnjavzr z;rkasnjcn.ic surnc Kinc i istoclobno izvjt'stttt
./.rt\'()t'cnost njcnog monct:rrn()g sust:lvll koji jc >dotttinltttllttt.,.
( )nir ic lrcz oplrsn()sti moglrt imltti lijcpu In()nct:trnu pt>vijcst: lrilrr
1,. rlovoljno du ltudc ir,nacl sl,ojil-r sr"rsjccllt. Ali <lstavimtl po stt';ttti
rir.nijrrlni p()tcz s pupirn;rt()nl nr()nctortr koji jc uglavnotn trltj:to otl
,l,rlr"l<og IX. st()ljci,r d<> XIV, djclotvor:tn nrtrodito u vrijcmc l\4ort'
r,,,1;r, l<rrrl scr Kinrt otvorila zlrtrvlrljtrjtr(i putovima Srcdnjc Az,ijt',
r.,rrrtl<rlrno u svijct stcplI, ist;rmlt, i /.tt1-t:rtla. I':tpirna ntt)nctlt, osittt
rrrtt'r'rrih ollikliclr u plitrl;rnju iztrtcdu pr'ovitrci.i:t, otn<tguiillt jc: tl;r
',r' slt'lrt'o srti'ttv:t za ir.v<>r. nrctltl:t k;rko ic zlrlrtijc:virl:r tt'1-pvittlt tr
rrnjt'r'rr srcclnjr: ltz,ijc i 7,u1-tada (zlt1'llttntilc rtspul ttl <tdstupltttit'
1t'rlrrt' I(ir-tr: t:trl;t i.rt,rtztrica bijclog mcl:ll:l). O:rr jc: rrt'kt' ;rot't'zt'
rrlrir':ro tr p:tpit'nrttirn trtlvi';tl"liclttll:1, z;r rrjih stt stt':ttli trgovt'i (sit't';t
.,r, l,r.golotti) ntot'ltli rtrijt'njlti svtlj kov:ttli lttlv:lt', koji irrr sc vt';lti;ltr
n,r izl:rslirr iz. zcrttlit'.'''' Uptttt't'lr:t ltltllit':t llio ic kirlt'slii otlgovot'tt;t
l.onjrrlitrrrrr iz Xlll. iXlV. sloljt'tt:t, tutt'itt tl;t st'tutrlvllttl;titt lt'Slio(lt'
\'('./.rr)('rrz;rrlr;tiini oPlit':ri tt'iliilt t'tri.x'rt tttl lrltlit';t ili lt'ljt'z;r i
, rzrvlj.rr':rtt;r' ttir'ttr' r';rtrirlt.' lt'1iol'irtr' lrrrlrlviltt:t svilt'.
l,.rrr;r, S:tt));t 1to

l;rrt

tr

tril I lft t u( l.'l /,\

1,, t l' I t t t'.'

st

t t l'

It

Itt I

rt

t'

Ali s dcprcsijorn tr XlV. stoljt'rrrr i polrjt'tlorn scli;rd'kt'2rrlicrijt',

koja jc na vlast dovcla naci()nalrlu dinrrstiju Ming, vcliki rnongolski
put prema Zapadu sc prckida. l)misija novdanica sc nastavlja, ali
se podinje osjeiati inflacija. Godinc 1378. scdamnacst papirnatih
caixa vijedilo je L3 bakrenih cctixcr. Sedamdcsct godina kasnijc,
1448, trebalo je 1.000 novdanica za 3 caixa. Ova inflaci ja jc utoliko

i;.$l;

Lijevo: kineska noutanr.ica iz XIV. stoljeCa. lzclao ju .ie p?-ui ca.r iz

dinastije Ming. Zbirka. G. Lion,. (Foto Giraudon)
Desno: (odozgo prerna. dolje) ,rxonate iz razeloblja dinustiic /14 itt14 (XlV,
XV, XW st.) Mt.tzci ()cnr.rncl.ti, I)uriz.
l.)J

l;rlrSr' lroltt;r,rlrl;r 1r.r1,tt' l('t l('()\r;l; ltotls;r'r'.t() tlil (tltll';l/('lltl llloll

llrlslirl vl;ttl:tvttttt. I )t z;tr,;t it" orlrtsl;tl;t; ;oi srt s;tltlo l)l l\'.llttt' lr.tttl,t'
t lr'7;tlc tr o1rl lt't';tir r 1r;t1 rit' zit loliltlt tt' ;lt ll t't'l rt'.
()llrtl srr it'tlirur liincslilr rrrottt'l;t t.rri.r'rr.tt ili ctt< ltt'si ili lr;rlirt'ttt
strlx'ki, li:tl<o l<ltltt Iivt'ollli;ttti. I(:ttt st;tt'i izttttt, lioii s(' l)o;:tvitr
1[1,it'st1 gotlinlr llrijc kritrrrnslit't't't', ot-ti stt st'lijt'lir)lIt slolit't1;i ttt'Slr r
rzrrrijcrrili it.'tdri,tii tt oStt'oi liottlittt'cttciji soli, ),ittti, rl;riozlrilirriio;,
svilc, u VIll. stoljctlrr;r'i7r'l<oilr sc l)()n()v() ilvljir tr XV. stolit'titt, k;trl
rrt'stlr.ic 1l;t1tit'tt:ttlt lltottt'ttl.5J Nl l"ltltctktr tlin:tstiit' Mirrg, llor';tt it'
otl rnjcs:rvinc lxrkr;r i otov;r (,1 rlijclir prv()ll, (i dijclovir tlt'ttpiog) ,,slrr
orrroguiu.ic dlr ih sc nttllc: l:rl<ic prcl<lnriti prstirl)11<(, :l oztliti't'tl f t'
s;lllo s jcdrrc StritttC, tll<t'tt13lt<l S i'Cl"vrt:lSt()m rup()lll rt st't'tlitli lit'oz
lioiu prol:v) uz,icit tltl<o cllt sc nrole slo/iti u disl:r ocl l(X) ili l(XX)
k 11rpird:t. >O[itntt sc jcclltn vi jcnltc tlcl 1 000'din:tr:t' cltlbi jt' z:t it't lrt t t
rrrlir ili kincski !crC/<<, piSc (). clc M:rgaillans (umr() l677, rt ttit'gor';t
krryiga jc izaSla l(rtitt); >trt zltrrljcn:t sc vrSi u b:ttll<ittnrr ili irrvrrirrr
lr:rrakltma namijcnjcnirn toj svrsi<. Odittl jc da kincsl(i >(lir)rrt'i" rr('
rn()l;u prcuzcti svc ulogc, jct'su suviSc slabc jctliniccr. Izttrrtl rriilr,
srcltro po tclini jc nck:t vrst:t vi5c rnonctc. Ne radi sc (zlt zl:rlo, lioit'
rgrrr vrlt> ogranidcnu ulog,tt, 't i r.a Srcbro) o kom:tdirlllt l'l()v(';l \'('('
rr Sipkama >u obliku rnalog izrmca; u M;rcaou ih n:rziv:rjrt l)(1's,
lttritt.s (flljcbovi - n:rp. prcv.) <>d tlata ili srcbr:r<)..f cclarr i tlltrqi,
r);rst,lvlja O. dc Mag:rillirns, inrltju r.Lznc vrijednosti. >>Zl;ttttt' Siplit'
vr-iicclc jcdan, clva, dcsct i clo 20 talira; a srcbrnc pola, jcdrttr, tlt'st'1,
,lr:iclcsct, pcclcsct i ponck:rd sto i tri st()tinc talira<.ta l'ot'tttg:rlskt
svcicnik tvrd<>glav<t govori u clin:rrima i talirima,:rli jczil< tlrr it'
jrrs:rn. Mi icmo sltnt() prccizirltli dt ic tcr.Cl, talir, nlrjdcSic rltt"'ttttsli;t
rrovi:rtnit jcdinica, i'trar, nt koji icrrtt> sc vratiti usk<lro.
7,;tpt-ll<-t, n:l t()lr) viicnt sttrlttriu villnOst imaju Sarn() st't'llt'ttt'
iipl<c. >llijclc p()put snijcgtr< jt:t'str pomijc5anc s:tntimtln()lIl, ()ll('
srr rr Kini osn()vn() st't:tlstvo r:lZlrricnc, ut<lliktl viic jcr potl tlirtlts
rijorn Ming ( l.J(r8* 16,1,1) olivljrrjc rn()nctarna i k;rpitlrlistit"'k;t t'lio
rrr rnriju, r'az.vij;r sc itttlttstt'iiski olrrt i rtrclarski scktor. Z:ttrtislittrr I
t.ttslt u kincskirtr rrrrlnit'irnu rrgljt'ntt ( 159(r) i golcttri sklttrtlirl lioii it'
rrslijt'rlio l(rO5. Srcllt'o st'tolil<o tt'ltii cllt glt sc zlttrtit:triuit'zt r.l;rltt
rr orrrit.r'rr koji irlt'otl 5: l. Krtrllr g:tliotr iz M:rnillc trsltoslltvli:l v('/.rr
s Nol,rlrrr Sgr;rrr jolslionr Prt'lio l'ltt'ilililt, kincskc tlTttttkt' ittt't' tttrr tt
r,rrsrt'1. II i\4;rrrilli st'sr,;rlilr rollr z;ttttjt'njtrjt'sllttt() z;r lriit'li trrt'lisit lii
nrt.l;rl, z;r rttlrrilil<r'rrriliirrtt 1lt'sr)s:l l)ll grltlitrtr.5s Kirrt'Zi,,lti siili rl
1l:rltlro,,,lriicSritr;rsli:rrr l\llrnt'irllr(',,'tt l)()tt'llli z:t 1l()\/ottt t'ol rottt lloirr
lri rrrolili z.rrrri;r'rrili z.r t.rlio rlr';tslt(t lt'ljt'rtt't'r';tlt' ltlrr l;tlio rl;tlt'lio

t'?TTt(t

/...

r,

ft, tr. t., t /,1, f1( rl t l, lT' Il

t{l Nl (l (l

4 Jl

fe

NOt)ilC

tllr k:rlrr, 1:t sv(tttt lttlt'ttt S;l;tttlolsltottt, ltlttttt.s(,.s/rr{(r'(',., sl'('ltl'(l i('

li rv.

tt'

tl ;t';rlrrosli svlrl<<lrlnt'vit't', st't'ltt'ttt'lillkc s('tlt'ttt()Btl tll)olt't'llliirvlrti ('illrvt'svlrl<i prrt; lirrllt'i >,ilt t't'2tt d't'lii'rtirrr 5l<ttt'itttlll t<oit'tt ltt
svllru p()sc sit solrorn itlijclc ilt tt l<otrtltrlc (tj. korrrlrtli(t') vt't't'ill
rrr;rrr jc, ovisno o cijclni()rt()gito l<trlltr jtr<. Svttkilitkitv kotttlttlic lt't'lllt
vlrguti; kupuc i protl:tvltC trpotrclrli:tv:titt tnitlc ritttskt: vltg,e . >Nt'tltlt
l(ilcza<, kaZc jcdtrn livropljirrtitr (iztttcclr.r 173.t. i l7-t5) >tttit kitktr
tlir jc bijcdarr, koji s:t sobotn ttc t'tosi Skarc i lirttr vill4.l. Sklrrc'sltrit'
'r,it1cz;tnjctlittztisrcl:ra izl'tvusc lropali,r; v:lglt ktliir sltrli zlt v;tgitttjt'
kovinc zovc sc litcut. Kinczi su taktl uvjclbani u tonr llosltt tl:t Ct'
d'csto odrczati srcbra Z.L rJvJ lijarda srcbra ili zlatlr Zt pcl s()tlll s
toliko prcciznosti da to ncic morati raditi dvzr putlt,..t7
Na istc pojcdinosti naiCi (cmt> stoljcic ranijc pod pcroltt ().
rlr: l,as Cortcsa (1626) koji sc takodcr ducli tudcsnoj prisnosti svilt
l(incza s tim ncobidnim natint>m plaiania. Ncma dictctil, klt/t: ott,
k()jc nc bi znalo procijcniti mctal Sipkc i stupanj njcgovc i:isto(t'.
I rrlrjmanja

mrvica mctala skuplja sc zahvaljujuCi nck<lj vrstizv()ncil

liojc nosc za pojasom, ispunjcnog voskom.58 'l'rcba li sc cliviti

()v()m sistcmu? NaS prvi svjcdok nc oklijcva. >l(azmi5ljajtr(i tr
rrrn<lStvu na5ih evropskih moncta<(, pi5c on, >ja mislim dlr jc:

Na ulicanna Pekinga: trgoudtc drii golente ikare za rezanje srebntilt

Ypkit aaga za rnjerenje kontacli1a; t?goua.c uiacli ,o norrrlrlotjc supeka. Kabhtet graJike. (Otisak R.N.)
4().4

jtr
;rrcdnost Kineza Sto ih ncmaju ni od zlata ni od srcbra, a r:tzl<lg
po mcni u tomc Sto sc u Kini ovi mctali smatraiu r<lbama, i ktllitin;r
l<ojzr sc u niu un<lsi nc molc izazvatr tak<> zna(ajno povcd:lnic s
olrzirom na namirnicc i robc kao u zcmlii u kojoj jc srcbrni n()vll('
rrolritajcn...< NaS cntuzijast dodajc: >... uostal<lm cijcna svih stv:rl'i
trrko jc dclbro odrcclcna u Kini da sc nikaktl nc kupuju stvari izttlttl
rrjiltovc uobidajcnc vrijcdntlsti. Jcdino su livropljani bucllrlc rr
tlotrroj vjcri. Jcr im Kinczi stalno prodaju onrl Sto kupuju iztlittl
t'ijcnc koja jc u zcmlji r-rrtbititjcnit<.5e
Istina jc da prcvclik:r Kina nijc prcplltvljcnlt srcbrtlm, nrlt sto
() l()rr)c kaZc toliko povjcsnitara ktlji jc opisuju kao >usistlu pttllljc
lrtr< svjctskog trijclog mctala. l)<>kaz.? Ali t<l g<llcma kupovnlt trtoc
olritnog osrncllta.'l'<> Sto <>n vrijccli, ovisno tl pr<lvinciji (i razliC'itoi
:r ipirk jcclinstvcnoj nroncti k<ljlr jc tlncljc: tl ()ptic:liu), ocl 7(X) tltr
Il(X) c4i.'r,-0, nc kltlc: ntttn 1I)n(),1(), itli s:ttntl Zlt jt'tllttr t:tko tll:tli
liorn:rtl srcllr':r l(r()5. >rrtoZc sc jc'sti rrlrjllolji krtrh tt:t svijt'ltt It'sl
rljt.sr.r'i<. ()t'iglt'tlrro jt'rl:r sc ntcli o p()tr()Stlii s:ltIl() ictlrrc osolrt',
po llritit'i rrt'kog lrrrlrril<lr slt Z:t1l:ttl:t liofi iskori$tltvlt izvltttrt'tltltt
it'liirrotlrr lrt'it$tut otllil:t, rr l(irti slitlttt t'iit'trit'rtog. Ali nlrizlrtl, z;t ov:ti
rrr;rli lriit'li ttovt'itr, ;lllrliv sv;tlirtg tttit'st't'lt, ptrtrtik (t' titkotlt't' ttto(i
lt

)\

I'l', f,(t

f at

a I r, ( I ttttl',

t\ t t

rt

t rt t'1, I t,t, 4.,

II

/,.1, 4 I

izn:rjrniti kincskog slrrgrr >rlrr l<rrlt:r< ;t't.;t I ltri;s (trtt,l, to jt'sl I.(XX)
caixct, u t() vrijcmc tltltrilikc ckviv;rlcnt jctlrrorn ttsttrtrktt),lljcgu
kineskog slugc >>zrclc<< dobi koji u7. to dobijc >tctiri osnttrlltr
(ednom za svagda) za uzdrLavanjc svojc obitclji< za vrijcmc c.k>k
bude s nasim puolikom, Carericm, putovao sve do pckinga.(,o
Treba takoder imati na umu dudesno i upravo ncvjcrojatno
tezauriranjc carske blagajne (a da ne radunamo tezauriranjc bogatasa i nesavjesnih sluzbenika). Ipak, ova masa nepokretnog srcbra
djelomidno ovisi o odlukama i mjerama vlade, i ona ga primjenjuje
da bi djclclvala na cijene. To nam obja5njava korespondencija
jezuita iz 1779. Vrijcdnost srebra u odnosu na stvari, po njima,
promijenila se pod dinastijom Tsing, Sto znadi da su cijene uglavnom porasle. Osim toga, bez obzira da li je srebro moneta u
pravom smislu rijedi ili ne (ne, narar,,no), Kina Livi:u nekoj wsti
bimetalizma srebro-bakar. Unutra5nje mijenjanje je ono koje se
uspostavlja izmedu satrteka, s jedne strane, i kineske srebrne
>)unce(, s drugc, ili osntctka koji prodaje trgo\rac sa Zapada. A taj
odnos srebra i bakra mijenja se ovisno o danima, godi5njim
dobima, godinama i, iznad svega, ovisno o emisijama srebra ili
bakra koje nareduje carska vlada. Njcn cilj je da odrii normalni
monetarni opticaj i da dovcdc, svaki put kad se ukaZe porreba,
odnos bakarf srebro u uobidajcne granice, bacajuii na tritste iz
carske blagajne bijcli metal ako mu je wijednost previse narasla,
ili bakar, u obrnutom sludaju. >NaSa vlada<, kaZu kineski jezuiti,
>>sniLava ili poveiava wijednost srebra i monete... ona duva ova
sredswazaditavo carstvo<<. ovakontrola je utoliko laksasto drlava
u Kini posjcduje sve rudnike bakra.6l
Ne moZe se, dakle, reli daje u Kini moneta bila rarmodu5no,
neutralno orude i cijene uvijek dilrro stabilne. znase da su se neke
mijenjale, posebno cijena riie.lJ Kanronu uXVI[. stoljeiu, cijene
ie porasti pod utjecajem ewopske trgovine nakon dvostruke revolucije, monetarne i povjerbene, koja se duboko provladi kroz staru
ekonomiju Sredi5njeg Carstva.62 Obalna ekonomija >pijastara<
uzdrmalaje unutra5nju ekonomiju >sapeka<<. I ona u svojoj biti
nije bila tako inertna i mirna kako se obidno misli.
To rekav5i, ditalac (ebez sumnje, prihvatiti na5 nadin glcc_lanja: monetarno govoreii, Kina jc primitivnija, manjc rafinirana <>d
Indijc. Ali njen sustav posjcdujc jcdnu sasvim drugu kohcrcnciju
i oditu jcdinswcnost. Kina ncma svatiju m()nctu.
49(t

)l,l I(( ) l'li,AVl l,n

M( )N l,l'l'AliN I I I l( ;A li,A
N l,)l((

livropa jc odv<ljcr1it, vt:( izvlttrt'r'rltto .ilk:r. ()tr:r jc ttpoztt;tlrt r'illtvrr

ljcstvicu monctitrnog iskustv:l: u llrizcntlju su, vi$t' tto $lrt st'
<l[ridno ka}rc, Lrampa, s;ltno()pskrllt, pri ln i tivnc m()llctc, st:t t'i tt'i l(( )vi, natini kako da sc u5tcdi zlittun ili srclrrni n()vilc; :rli na vi5iln
trzinama su mctalnc m()nctc, z.lalo, srcbro i lritkitr, kojilr irrr:r
r':rzmjcrno u izobilju; i najr.ad, jcd:rn nrnogooblitni krc:dit, otl
lrrcdujmova na jamstvo >>l,ornl;urdcz.n<< ili Zid<lvskih trgovaclr, ckr
rnjcnica i Spckulacija vclikih trgov:ti'kih banaka.
I ovc sc igre nc ograniiuju nrt l)vropu. Sistcm sc projicirr i
rrlrjaSnjava na svjetsko j razini, on jc vclika mrc'i,a baicn:r na bogrttstv() drugih kontincnata. d)injcnica da sc ocl XVI. stoljcia, u korisl
l')vr<rpc, >blaga< Amcrikc izvcttc svc do l)alckog istoka, prctvar:rjrrii sc u lokalnu monetu ili Sipkc plcmcnitih mctala, nijc m:rnjc
vrrlnrr pcljedinost. Ewopa podinjc pr<lidirati, pr<lbavljati svijct.
l'r rlrrrnimo se protiv nckih judcraSnjih ckonomista, pa dak i dan:rSn jilr, kr>ji kao da je retrospcktivn<> 'lalc,ka<> da sumnjaju u njcno
rlrrlrro zdravlje: kao da pati <ld strtlnog m()nctarnog krvarcnj;t u
:,rrrjt'r'u Dalckog istoka. l'rijc svcgit, ()nil od tt>ga neie umrijcti.
Z;rtirrr, to je kao daL'a.litc on()g, koji bonrltardira grad s namjcrorrt
rl;r g;r osvoji, jer u igri gubi t:tnztc.l, b:trut i trud.
I nitjzad, svc monctc svijct:r kvlri:c sc: jcdna z:t drugu, itko ni
zlrog i'cga drugog a on() 7.,tto jcr tn()ncl:lrnir p<llitika, u svukotn
lrorlruiju, privladi ili odbacujc ovaj ili onaj plcmcniti mct:tl. A t:r
nr()lr('tllrna krctanja ponckad im;rju ocljcklr nlt golcmc uduljr:nosti.
V. I\4rrgrrlhacs Godinho jc clokrtz:to clu vc( tr XV. stoljc(tr trtottctt'
It;rlijc, Iigipta i l);rlckog istokrt ovisc jcclrra o ctrtrgoj .icrtrutl<o krto i
s,un(' t'vropskc lrtottt'lc'. ()vtr lrovt'zilt)()sl, ttt ntot'tt't;tt'trtr slt'rrkltrt'rr
svijclrr Iivrolr:t r)('n)olt'olrlil<ovttti po svojoi 7t'lji. titljt'grtrl st'lt'li
rlrrrrt'lrrrrti, rn()r'll igr':rli Iolilrltttt igrtr. Ali tr tttit'r'i rr liojoj zlrtlt'i;rvlr,
loS llrilt' osvlri;rrrirr Arrrr'r'ilit', r't'l;tlivtto i;tktr nr:rsu lllt'ntt'lrililr nr('l:l
l:r, vrlo t"t'slo it'posliz;tl;t rl;t st'igr';r t';tzvii:t u ttit'ttrt kot'isl
.

lt);

l;t,n

ttttt

ln

ttt

rI

/,\

tt

l'

ttt

t't' t t't t l'

Spor oho plurrt:rr.i,lil t

tItt

tt

t,c

luLe

Jcdna mctalna moncta zbr<>i jc ntcdustlbno povczanih dijclova:

ovaj vrijcdi dcsctinu ili Scsnacstinu ili dvadcsctinu i tak<l rcdom,
od onog drugog. Obidno sc istodobno upotrebliava vi5c mctala,
plcmenitih ili ne. Zapad je zadrLao tri, zlato, srebro, bakar, s
teskoiama ili prednostima koje oni pretpostavljaju. Prednosti su:
mole se odgovoriti na razlitite potrebe razmiena; svaki metal, s
kovanim novcem koji mu odgovara, optereiuje se nizom transakcija. U jedinswenom sustavu zlatnika bilo bi tc5ko obradunavati
skromne svakodnevnc kupovine, a ako se radi o susta\,'u koji je
ograniden na bakar, veie isplate bile bi vrlo nepraktidne. Zapravo,
svaki metal igra svoju posebnu ulogu: zlato ie namijenjeno prindevima, velikim trgovcima (dak i crkvi); srebro obidnim transakcijama; bakar sasvim dolje, kako je pravo: to je >>crna< moneta
obidnog puka i sirotinjc; ponekad pomije5ana s malo srebra, ona
brzo tamni i tako zasluiuje to ime.
Usmjeren je i zdravlje jedne ekonomije mogu se odrediti na
prvi pogled, po metalu koji u njoj prevladava. U Napulju L757.
zlato je tezaurirano, srebro izlazi iz kraljevstva; bakar, usprkos
slabom obujmu (1,500.000 dukata za 6 milliuna u srebru i 10 u
zlatr) sreduje najvainlji dio transakcija jer brzokruLi, i ma koliko
da je lo5, >ostaje na mjestu<.63Isti prizor susreiemo u Spanjolskoj:
7724. >najvcii dio plaian jaobavljase (...) sitnim bakrenim novcem
(bakar pojadan s malo srcbra); njegovo preno5enje je wlo_nepraktidncr i Jkupo, uostalom, obidaj je da se prima po teZini....r6a Obitai
jeto za.ialjenje, jer u isto wijeme, u Francuskoj ili Holandiji, sitan
bakreni novac sluZi samo kao sitni5. Ali Spanjolskoj, koja je ostala
prividna gospodarica srebra iz Novog svijeta, dopu5teno je od
sffane drugih sila da ostane u posjedu ovih dalekih blaga samo
pod uvjetom da im omoguii slobodan opticaj kao monett>>zajed'
nidkoj svim nacijama<<-, doslormo da ih se odrekne u tuclu korist.
Kao Portu gal zazlato Spanjolska je postala >obidan kanal<< zablieli
metal iz njenih kolonija. Careri stiZe u Cidizs flotom galeona 1691*;
u samo jednom danu bio je svjedok dolaska >viSe od stotinu lada
uZalje*,u koje su do5le po srebro zarobu koju su poslali u Indiju:
najveii dio ovog metala koji dolazj na galeonima<<, zaklluduje on,
,ro,dlazi na burzu stranih drlava<<.65
Naprotiv, u zemljama u ra:zsroju, svoju ulogu powrduju ili
zlato ilisrebro. Londonska trgovadka komora opisujc 1699. srcbrni novac >ka<> korisniji i vi5c u upotrclti <ld zlata<<. Ali usl<or() lic
i')8

Nlltt.lt

t t'

lj,r :,rtol,,t ltrll,tr l;,t zl,tl.r rr \\'lll :'loll('( tt, I l',tr1ilt':'1.,r I I I t l)l l/
tt.t1t'tlt'frtt lt) /.|lt tttt'l,tl L,to /,tLr)ttlllt I z.tlr'rltll( l(tt ltlollr'ltt,,t:,t clrt o
{ (':,('ol:rrl rrllolt't'lrl;.tr';rll l\.1():,lltri:, "t'l\lr'rlrrtiltt, lrl'.tltctl:,h.1 ( ('t rl,tllt'
rrpotrcltl j;rr';rti lri jt'li trrt't;rl.
Nt'1rott't'lltto jt'tlotl:rll rl:t stt lo;rrillliirt:t 1tt':tvil;r, s or"ilittt
rzrrzr't'il'tttt. ll<atl sc, otl lloit'lli:t XVll. stolit't1;t, vt'lil'lt trgor,;tili;t
rujt'sllr i'rrv:tjr.r lltl<t'cttc tIt()l)('l('li;to ltrrgt', l'ot'lttg;tl it't'lttlo llt ittt:t,
.rlrtlrr bi jcit.vo't.i(), [)() sv()lrl olrii':tjrr, s ()nu str-:ttttt l{trr l)olrt.t'tlttlr',
t
vitlittttl. I zl:rtr) \'its tlt( ]/.('
I )r'('n'ut Irrcliji. [)trklc, ttc vjt't'rrjttt( tt s\'('Strt
pr cr,:rriti: tlrko i osnr:rnliisli:t 'l'ttt-sli:t tltl XV. strllit'c1:t, 1'rt't'rlstlrvl;;r
,,i:rtr)o 1-rocl.udjc (ltotntttltr ztttog ttrc:lltllt AII ikc i t'gi 1t:rtslio13 ttovr';t)
\li prijc 1550. na I\{cditcr':rrrrr irr I'lvt'opi, zllttrt itnrt rt rt'lrtlivrtortt
olriljrr; a ak<> to vrijccli izlt'l'rrt'sl<tt, lo jt'z:tto jct' jt'oltlt z;r ltiit'lr
r'r'r'o1)ski mctal samo pt'ol:tzn;t ('lttl)1t lul llulu zlr l)lrlt'ki islrtlt
Ijost;tlom, prcvlast ovt' ili ()ll(' llt()llctc (ztlttlt, st't'lrt'lt, lr;tl't';t)
1'r,,ir.laz,i narodito iz mccltrsollrrol4 otlrrosrt t'rtzni[r nrt:trtl:t Slrrrlitrrr';t
',ust;rv,r p<ldrazumijcva r-rjilror'o nttcltttc:tltttic. ()tiglcdrto it' tltr ir'
rrloq;r bakra obidno manjc l'lt7tt:t jcr vrijctlrrost sittrog tl()\'cit ttiit' rr
r()a'n()rn omjeru s kolii'inotrt tttctttl:t lio.ii strtlrTi; ()rl i'csto ittt;t
l..rrlrklcr papirnatog lt()\'cil,<. sitrriyt'13 llltllirtt:ttr),1 ll()v('it, 1','lili ltis
rrro llri. Ali izncnadcnja su r"rviick nttlgttilt: zlltlg svrljc mltlc vt'iit'tl
rrosti t:rk i bakar jc u XVII. stoljcitr ltio 1tt'iklltdltn poli,t't'l;t('
1.rr

t'loncntarnih, jakih inllacija r-r iitltvoj I)vrtlpi, poscllno u Nit'ttt;ti

l.oj('/ i Spanjolskoj (do l(rtlO),63 u ckonotnski bolcsnim.zctrtli;trtr;t

jc nisu naSlc clrugog n;rtin:t zl it)ar. iz svojih tcSkoda. ('.ltl< i izr';rrr

l',r'r'<r1'rc, uI'erzi)i na primjcr, l(160. jc sitltn lxrkrcni novac, >tt;t1tol;t
,rrirrljcn, crven poputgovcdc ktlTc<, prcpl:rvitl trZnicc i >iz <l:ttt;t rr
rl;rr) novac (misli sc n:r bijcli rnct:tl) svc jc rjcdi u IJispantr (lsp:r
l,,

lr;ttt),,.69

'l'o rckavSi, ostavimo lxtk;tr vltn clisktrsijt:. ()staju zlat<t i st't'lr

r o, z:rstr:15ujuii l4ospod;tri. Njihov:r proizvodnia jc ncrcclovitlt,
nrli:rcl prcviSc clastiina, titl<o dlt, ovisno o slu('a.iu, jcdn<lg od rtiilt
rrrr;r vi5c <>d drugog, zatirn sc situ:tcij:r vi5c ili nranjc sp()r() mijcnj;r,
r t:rl<<l rcdonr. 'l'o im:t z;r posljcdicu vrtl<lgc, k:tt:tstr<tl'c, sl:rbc ili
snrrTnc: pulsacijc k<ljc su otllil<lr tn()nctllrnog Stltrog p()rctktl. lX)l)rtr ir' lrozn:rt:r istinrr: >Srclrt'o i z.lilo su ncprij:ttcl.isklr britilt<; Kttr'l
Nl:rrx it'l)r(:uz(:() ltt litt'ttttrltt zlt svttj;t sltv:t(:tnilt: >Sv:rgcljc g<ljt'st'
srt'll'o i t.l',tltt lt'g;tltto otlt'l;tvltitt k:to ttttttttrtc ictlrt:r prlkrlr j tlrttplc<,
piSt'ort, >trz;rlrrtl st'llolitr(;tv;t s ttjirttit olrlrtttlili kittl s jcclttottt lt'
r:,1()tn rrlrtt't'iir)lI),,./o Slrot'r) l()rl)('rtili;ttl rriit'llrivt'tlt'tt kr-trlrr.

l;ct't t t t t tt I I ltt t t t t I t'l

/,\

I t' t t

l: ! t t n'

t'r t b I t I t t I t t I I

t'

Nttt,tl

II
I
1

Kouantje ,l.ouccl: slika llansa Messea. (1521) naiiniena ujerojatno u

trerzu.tku kada je grad Arutaberg dobio sta.ht'o pr&ao da kt$e nouac
upotrebAauajuCi scutlo ntetal iz suoiilt ntdnika. Oua slika se nalazi u.
gradskoj katedrali, nedaleko od oltara posue1enogrudarskonx zartAtu. (Fototeka A. Colin)

Stari teoretidari su Zcljeli da se za istu teiinu odredi dvrst

odnos, tako da zlato bude 12 puta vrednije od srebra, Sto sigurno
nije pravilo od XV. do XVIII. stoljeia, jer se rcttio wlo desto mijenja
oko ili bolje iznad ovog >prirodnog< odnosa ili koji takvim smatraju. Na chtgi rok, vaga naginje das na jeclnu das na drugu sffanu,
ne radunajuii kratkc ili lokalne promjene kojima se sada moZemo

baviti.

Tako je, na. dngi rok, bijeli metal bio vredniji od )ffI. do XVI.
stoljcia, otprilike sve do 1550; malo pretjerujuii, reklo bi se da je
tada stolje(imavladala inflacija zlata.To zlato koje kuju ewopskc
p al at e, dolazi iz Madiar ske, s Alp a, iz daleko g Su dana, zattm iz tek
osvojene Amerike. Tada je najlak5e sakupiti zlatan novac, i s
njegovom pomoiu vladari postilu svoje ciljeve, njega kujc Karl<l
\rIII uodi silaska u ltaliju,Tr njcga troSc lrranjo I ili Karlo V u svojint
ratovim:t.
50o

'l'lip t't'/;tt:trltlt tt.t l()lll tcl,tltvtl()lll ol rrlirr zl.tt.r/ N,tt,tltl() {rlll

li.oji rlr.zt' n()v;r(. rlr lrr;t.lr rrrr"l.rl, ti. trgovtr iz Arrgsl)lnll.l, r'l.tstrr, t
r rrtlrrili;t st'r'lrt';t rr (-.r'iliof i r\lp;ttlllt i, tttt'tlrr svittt ttiittt.t, I't.tl;t'r't lr,'z
kr.rrnt., l:rrggt.r.i. ( )tl tlv;rirr rrrr.llrl;r, lrilt'li it't;rtl;r sigrrlrr:r vrr;t'tlrro:,1
N;rpr-oliv, otl 155o. l);l sv(. rlo l(rl"io, z:tltv;rlirrirrt'i nrorlt'r'rro;
tt.lrlici (arrurlglrrrr:r) rr:rrrtt't'i('liittt t'trtlttit'ittt:t st't'lrt':r, lriit'log tltt't;rl.r
Irit (c: i prr.viSc; llrtll it'()l) tIl()l()l'srt;tZttt', lt':tittt'irrll;r<'lit'.7.1:rto
lrost:tjc rclittivntl rijctl<o ivrijt'tli viSt'.'l'l<o t':ttlo igt'll tt;t zl;tlo, lt;trr
i),,novcl:rni u Antwcr.l)(:ltrl otl I55.3, rrl:rlt'nlr groI rit'tlrrili:r.""
lztr I (rtiO. situlrcijlr s(: l)()n()v() trrijcrrj;t, i to llol;tlio, s ispit:ttticttl
zlrrttr u lirazilu. Svc clo kr;rj:t stoljcilr lrit ic lrolit'govot'ili o sl;rlril
rrosti, l.zftim sc nltglaS:tv:t l:tgltt-ttl krctlttrjc. Il Nit'rrr:ri'lioi, tt;t s;t;
rrrrrvirna u lrrank(urtu i Lcipzil3r-r, 170l.i 1710. otlnos iznrctltr tlv;t jrr
rrrct;rl;r jc u prosjcku I prcrn;r 15,'27; iztrlctltt 174l.i l/5O. prt'l;rzr
rr;r l: I 4,93.1 3 Srcbr<l sc tt tt:tjtrlltnjtt rttl<tt viic ttt'tlt'r';tlot'izit';t, li:rrr
'l'o it'z;tto it't'st'otl lTJo
1rr-ijc stavljunja u opticaj brazilskog z.lata.
rlo 1760. pr<>izv<ldnjlt Tutot mct:tllt nlt svjctskoi t':tzitri lrrtt' rtrl
r,<rstrudila. Mala, ali zn:rdajnlt p<ljcclin<)st: ()l(() 1756. zlltltt st'l)()lt()
vo pojavljujc u rukarma scljlrka.Ta
U ovoj sporoj igri, nzr clugi rok, svitko krctltrt.it'it'tltr<lg rltl
rrrct:rla uzrokujc, namcic krctanjc drugtlg. 'l'o ic jctltrosl;tv;ttr z;t
Ir<rrr. ltclativno obiljc r.lata u p<>sljcdnjim g,odin:tnrlt XV. stolit't'rt,
,l;rnsira<< srcbrnc rudnikc Njcm:rdkc. Ist<l tltko, prvi polt't lrr';rzrl
sl<9gzlata, okrt 1680, stimulirit srclrrnc rudnikc l)<ttosilt l<oiitlt;t srr
,,,rrtalom jak<t potrcbni, i j<:l5 viSc ruclnikc Novc Spanjolsl<t', sl;tvtrt
( iturnajuato, i vrltt btlgatu licu Vct:t N'llrclrc.
Taprtvct, ovc oscil:rcijc otkrivttjr.t tltl<ozv:tni (ircslllllll()v r:l
Itol, ktljcm taj s:rvictnik llliz:rllctc l'inglcsl<c, ttostltltltrl ttopt't' ttt;t'
:rrrlor'. Njcgov tckst jc cltlbrrl poznltt: ltlS:t tnrlnct:t lit'rlt tlolrt'rr
l,r-t'rltr drugim k<;nir.rktrlr:rrnlr, hijt'li ili ltrli tl()vll('igrltt ttt', it'tl;ttt z;r
tllrrgitt't, ulttgu mltnjc >tl<ll lt'c<trt()tlcl('ktli;r it'lit'rlrti tlt"ttttr, ltolirr,
tr r-trkc'Spckulirnlrt:r ili <lrrilt koji zgrtltr It()vil('. Nltrltvtto, ()v:t sl)oll
tlrrr:r igrlr mog,llr sc trbrzlrti nculnicsltitrt tliclov:tttit'ttt tlt'7:tv;t lioir'
p;ovotlc vrijct'tttl tttlcSltv;titltli tttottt'lt', 11o<lihlt'i t'iit'trrr zl;rl:r ili
slt,lrr-lr gvisp<l rl osciltrcii:rrrur trZiSt:t, tr t-ijt'll<o ltolrrt'tlt'ttoi tttrtli rl;l
r:t' rrslrost:tviti r:tvttolt'ltt.
Al<o jr. lrotlizlrr jt' vrijt'rlrtosli t'liottotttslii isllt'ltvtto, ttiillt s(' ll('
rloglrtt:r, iti st.silrr:rt'ij;r rrc olt'2lrvlr. Alio it';rotliz:rrtit'pt'r'r't'lilio, rr
slrrd';tjtt li;ttl sr', tt:r gtr'irrtit't', rttlttrlsi tl;l Zl;tltttt tltollt'ltl, s:l\/ zltli tror'.tt
slrsjt.tlttilr zt'ttr:tlj;r lt't:i t't'l)l'('lll;l zt'rrllii rt klrioi vi(r't't'iictli, lrcz
olrzir';r rl;r li;r'ltt lrt';ttttttsl,;r Ilt'ttttli;r lll rlr'l'ir'ti;rrrr,\':l V('ll('('il,l lll
'tl

ltertancl Bmuclel

Shra,hturs

Nw

wahldalnJlco

tllrrlrler lrllleil u svof rlncvrrik: ,,U lrgttvltrl sc srcCc tiiull() zlitio; ltr
jc tr toj rnjcri da ztrrnije niti lccl:rn zl:rtnlk (u srcrlrrnu nrottcttt) ko3ta
rkr clvadcsct s()ua (,..).S tlrr.rgc $trAnc:, zllrtnlk sc vltic,.. lttl fc vrltl
nr:ug,odno.'l'rcbitttl lli n<lsiti vllllu u dicpu<.7('

Bijeg, itednja i
zgrtanje nouca

Rukoualac noucem:Jakob Fugger, slika Lorenza Lottoa. (detalj rutku).

B u dimp e i t a, Mu.z{ lij epi b mnj e tno s ti, (F o t o S n ar k)
Engleska iz X\,1[. stoljeia. Ako situaci)a duie potraje, o.r:a zlatrra
moneta, precijenjena preko svake mjere, zaigrat ie ulogu lo5e
monete; tjerat6e srebrnu monetu. To ie desto biti sludaj uVeneciji,
i, stalno, od I53l,bizarna situacija na Siciliji.T5 Kako je postojao
interes, u Veneciji i na Siciliji, da Salju bijeli metal u sjevernu Afriku
i j oS vi5e na Levant, kladimo se da ova kretanj a, na izgled apsurdna,
nikad nisu bila bezrazloga,bez obzira Sto se o tome moie misliti
ili vam govorili teoretitari iztograzdoblja.
Na ovom polju, uz pomod okolnosti, sve se moic dogclditi od
danas do sutra. U Parizu, u srpnju 1723,lidmond-Jcah-FranEois
502

M<rnctarni sustav u l)vropi i izvan njc trpi ocl dva zl:r kttjimlr ncnl:l
lijcka: s jcdnc stranc, tu jc bijcg plcmcnitih mctala prcmil villl, ti
drugc, ti mctali su imobilizirani Stcdnjom i oprcznom tczaurl.
zircijom; rezultat je da motor ncprcstano gubi di<l goriva ktlJe ga
pokrcCc.
Prije svega, plcmcniti mctali nc prcstaju izlar,iti iz <lptlcaJa
Tapada, najvi5e u smjeru Indijc i Kinc, vcd od dalckih vrcmcnil
l(imskog Carstva. Zlatom ili srcbrom ffcba plaCati svilu, pap:lr,
zatinc, droge, bisere Dalckog istoka, i to jc jcdini nadin da ih str
prisili da doclu na Zapad. Na taj nadin Cc ravnotcla livrtlpc u
oclnosu na Kinu ostati deficitarna, u tom wlo bitnom smjcru, svc
rlo otprilike 1820.77 Tu se radi o stalnom, monctarn(tm bijcgu, o
icdnoj sttukturi; sami plemeniti metali jurc prcma l)alckom lstoku prcko Levanta, I{ta, pa dak i Pacifika; u XVI. stoljcCu u <lbliku
$panjolskih osmaka, reeiles de a. ocbo; u XVII. i XVIII. st<>lJcdu u
olrliku pesos duros (onih jakih pijastri, uostalom idcntidnlh rlrugi znak permancncije - rcalima cle a. ocbo; jcdino sc lme
grromijcnilo). Malo je valn<> da sc njihov odlazak <trganlr.itir lt,
nijcva Cidiza, tako vclik<)g da jc pogodan r,a prliavc igrc, p<l(ev
otl llayonnea i aktivnog krijumdarcnja prcko Pircncja ili <ld Anrsrcrdama i l,ondona gdjc sc svjctski novac sastajc! Amcridktlnt
lrijclom metalu Cc sc dak dogoditi da budc transportiran s <lbala
l)t'rua u Aziju francuskim brodovima.
I)ruga odlijcvanja w5c sc u korist ist<>dnc livropc, podcv5i <ld
llrrltika. Uistinu, Tapacl mal<l pomaltl p<ltidc m<lnctarni opticcaf tlh
zir<rstalih zcmaljlt, dobavljadit'litir, drva, raii, ribc, kolc, krznit, I
osrr:dnjih kupaca u ntzmjcni.'lo sc najavljuic u XVl. sttllfcCu s
g:romctom Narvc, pr()z()rit ()tvorcnc Mosk<lvskc l(usijc ( l55tl),
zntim zlrtv()rcn(: ntr llirltiku ( l5ti l); ili s trgtlvinttm k<tf tr stt lirrglczl
zapodcli 155.i. n:r lliit'lorn In()ru, tt Arltltttgclsktr; to f er strrltrr
()vrl rrllrlzgltvltttfc lnt)r'tr()Hr:l(lskc tr'govlttc I u XVlll, stolfcCtr.

I ict't t r t t tr

ll

tz t t t t I

t'l /,\

tr

I' I t t t't'

.\

t,t

l'

I(It

t,,

t'

Ozcmnc n)()nctc p()tl'cl)n() je tllr lri s(: zll uzvr':rt 0r'g;rrrizir':r() ()ttckivaniizvoz sirt>vina. I lolandani, k<lji ih tvrdog,l:rvo lclc 1tl:rtiti tckstilnim proLzvodima, suknima, slcdcvima, na kraiu ic u l(usiji izgubiti

prvo

miesto.7S

Druga teSkoia: toliko traicna metalna moneta morat ic juriti

sve veiom brzinom. A ona desto stagnira i u samoj Ewopi, zbog
Stednje u raznim oblicima, protiv koje ic se pobuniti FranEois
QuesnayTe i svi fiziokrati (i mnogo kasnije lord Keynes!), zbog
nelogidne, nastrane Stednje kakva je tezaurizaclja, uvijek otvoreni
ponor, koji sc moLe usporediti s Indijom, >pohlepnom za srebrom<<.

Srednjovjeko'rma Ewopa strasno je voljela plemenite metale

izlatan nakit; zattm se, oko )ilII. stoljcia, i kasnije, oko sredine )OV.
stoljeia, iaila nova, >kapitalistidka<< strast za novcem. Ali stara
strast za dragocjenim predmetima time se nije sti5ala. Spanjolski
grandi u wijeme Filipa II ostavliaju svojim nasljednicima sanduke
zlatnog novca, bezbrojne izrad,eine od zlata: dak je i vojvoda od
Albe, koji je umro 1582. i nije bio na glasu kao bogat dovjek, ostavio
nasljednicima 600 tuceta tanjura, 800 zdjela od srebra.so Dva
stoljeia kasnije, u Napulju L751, Galiani procjenjuje zgrnute rezerve kraljevswa dctiri puta veiim od monetarne rezerve koja je u
opticaju. >Rasko5 je nadinila obidnim<, objaSnjava on, >>sve srebrne predmete, satove, burmutice, dr5ke madeva i Stapova, pribor
za jelo, Salice, tanjure, tako da je to nevjerojatno. Napolitanci,
obidajima gotovo u syemu slidni starim Spanjolcima, nalaze golemo zadovoljstvo u duvanju starih srebrnih predmeta u sanducima koje nazivaju s crittori i s c arab at to li <<.81 S6bastien Mercier
je jednako rcagirao na >ni5tarrno i dokono( bogatstvo Pariza >>u
pokuistvu zlatnom i srebrnom, u nakitu, srebrnom posuclu<,.82
O tom predmetu nema sigurnih podataka. W'. Lexis je na
podetku XW. stoljeia, u jednom starom djelu, dopustio omjer od
3 prema 4izmedu zgrnutih plemenitih metala i metalne monete u
opticaju.s3 Omjer mora da se u XVIII. stoljeiu promijenio, moida
ne u omjeru 4 prema 1, kako tvrdi Galiani, nastojeii dokazatr da
pitanje plemenitih metala ne ovisi samo o njihovoi monetarnoj
upotrebi. Istina je da je ukupna masa metala, od XVI. do XVIII.
stoljeia, intanredno porasla, od 1: 15, Sto je pribliZni omjer koji
iznosi W'. Lexis,sa a poznati primjeri ga ne demantira ju: 167O.
monetarni opticaj u Francuskoj iznosi 120 milijuna franaka; stoljeie kasnije, uodi l(evolucijc ,2 mllijardc. U Napulju 157O. monctarna rczcrva iznosi 700.000 dukata, a 1751. iznosi 1tl'milijun:r.
50.1

Ntn,ttt

i lt.rlrj;r rr \\'ll I \Vlll slolyt't tr olrrlrr;u n('ulrolr rlrl;r'ntrn

s;t.tr;rrirrr ll()v('('11t. ll (it'novi olio l(ru(1, ll:tttli:tt'i sttr tl('ltt.tltt(I
rrili;rlivt. lloljr.rrrogrrt:rtosli, rrrrtlili n()v;t('slt'ltttt'ittt;l z;t I i l'1,;lllllol.ll
vycrslii t't'tlovi otlttt:tlt stt isliot'istili t:ri t'tttlt'stti izvot'tl:t lri rt'
N;rgrrrli

rrslolrorlili sllrt'ilt tlttgovttttilt s;t 5, (r i7'/,,.u''

IlrrrijcSirlc su sc ivllrlc': lll:rgo Sil<st:r V, tutgrtrttilitrto tr p;tl;tr'i
S;rrrt 'Angcltt, Srrllyjt:vo lllltgo tt At'st'tt:tltr, lrllrgo l(r'lrli:r Nltt't'rltttl.;t
(N:rdirn:rk pruskog kr':rlirr lrt'ictlt'it'lt;t Willrt'lrrt:r I l7l t l7'tll'
rr:rp. rcd.), k<ljc nijr-: zr-rlro iskot'istiti ic'tlrr:tko k;to tti svoitt vrtisl'tt,
gvijck sprcmnu dlr udlrri (Sclrllrglcrtig), :r tril<:trl ttt' tttl;u-:t. Svi ovi
()ll('()l)l'('z
1;rirnjcri su p<tznati i dcst<l n:tvodcni. lttt.t i tlt'trgilt, klro
XVll
ptttrt'lktr
nc bankc, uvijck p()n()v() stvilranc krltjcrrr XVl. itr:t
stoljcia, ukljutujuii i uglcdnu Atlrstcrdrttnsku lrrtttktt. >Svt'st't'lrro
sc nalazi d<lista i to u g<lt<lvu n()vcLl u b:tnci<, k:tit: s littl tt vt'zi it'tl;ttt
lrrrlljivi promatraa 1761. (...) ><lvo niic rnicstt) 7:l l':lzlllrrtr';trlit' ttiit'
li 6vdjc zatvorcn() srclrro jcdn;rko nckorisno ztt olltit';ti l<lto i rllt st'
vrltilo u rudnikc. tlvicrcn s:tnl dit lli sc tnog,lo stltvili tl ()l)li(';li ll
korist trllovinc a d:r sc timc nc pot'ctlrcti krctlit, rtiti llog:rzi tloltl':t
vjcra...,<86 Svc tc bankc zusluluju ovlri prigovot' osittt lirtglt'slit'
lrankc, osngvanc 7691t, i, kak<l ic sc vidjcti, nlt svoi rtltiitl t't'vrr
lucionarnc.

Raiunske nouilne j edinice

lzrnijc5ani Zivot moncta sam jc namctnuo rlti:unskc ntlvi'itnc f t'tli
}ic.c, z.vanc >imaginarnima<<. l)otrclrnc su irn z:rjcdnii'kc trtjt't't',
niSta l<>gitnijc. Itatunskc novi'lrnc jcclinicc sr.r jccln:rkc ttt!t't'ttt'
fcdinicc, kao sat, minut:t i sckuncl:r n:t$ih trr:t.
Kad kaZcmo: jcdnog dan;r l9(r(r, nltpolc<lnclot'vriictli tr:t 1r:tt'ii
koi burzi 44,7O Ir, mi nc isk:rzujcnto tciko shvatljivtr istintt, :rli: l)
pr<lsjcd'ni Irrancuz sc <lbidn<l nc brinc () t()nl tci'aju i trc sttst'c(t' st'
sv:rk6g dlna sa st;trim zlatnicim:t; 2) lizrnlrk, stvllrnll trovd':trrlt it'tlirrictr, n:rllrzi sc doistlt u njcgttvu d7cpu, u tlllliktr Jr:tllirn:tttt1-1, ll()v(':1.
Ako ncki p:rriSki gracl;rnin k:rlc: rl:r jc jcclnog rnjcscc;r l(ro.) zl:rtrrili
vl'ijctlio (r(r soua, ili :rktl htl(ctc, 3 li:rnk:r i (r sotl;t, lo zlr:ttli tl:r l:ri
11r';rtllrnin src(c rnn()ll() t'r'5(r: zllrtni i srt'lrrtri n()v:t(' tt sv:tlitltlttt'r,'
norn livottr tltl cllttr;rSrtit'g lrrltnt'tl7lt. ()n ic z;t ttit'111t ttl()lt('l:t tl
ollticrtjtr. Nrtllroliv, ttil<ttrl ttt' st't'(t' li'lrrrlrt<. sotr, koii it' tt;t'1yrv
tlr,;rtlt'st.li <lio, rriti rlitt:tt', tlv;ttt:tt'sli tlirl sottll.'lir srr ittl:t1;ill;ll'll('
1r()1(.1(. liojt. 1lonr;r2rr rr r';rd'rrtr:tttjrr, tt tltlt't'tliv;rrrirr otlttosttt'vriit'tl

'tl I

;rrt

t t t rr

ltr t t t t I tl

/,\

l t' t t k I

t t'r'

t't t I'

It

Itt\

IIt

Nttt,tlr

t'

\Vlll. slrllit'r';t, tt vt'zi r lttrltlottl, tt holrli srlsl('('('lllo islt lrtlrl rlr'ttt

,,1(rrpii:r tr oplit';tirt tt itt;tvoi lrtrlr;t vttit'tlt \O rott;t" (li;tl'o ltt ptit'
l'r'lrrrt'rrz, r';rtli s,,'o lO srltt.t iz'l ottt's;t) i tlotllrjt': "'l'o it' itrr.tlittr.tt tt,t
rrropr.trl liiro li';rrrt'rrslii li'rrnt i, t'rtglt'sk;t lrrttl;t ili vt'lil<i lllrrrtlriislii i
lrollrrttlslii li'lttt;tk; rlvlt itlt';tltt:l lll()ll('lll slu't.i t;t 1ll:tta;tttit' li,trlllit'rlt'

rollc itrclllt t't't'i tltt li st'r'lttli tl rtrlliii iz ovt'ili rrt'lit'tlt'tt14t'

zt'lttljc...<87

Nekoliko zlahtika: s lijeua na clesrto: firerxtinskiforhfi oko 1300, zlanti

forint h(aArtiuskogiz XIV. stolje(a, denoueiki zlatnik izXIII. stoljeda.
(Otisci Fototeke A. Colina i Magtar Nernzeti Muzettnta)

nosti moneta, u oznaaavanju cijcna ipla(a, u vodenju trgovadkog

knjigovodstva, na primjer, koje se zatimmoLe izrazitt u bilo kojoj
stvarnoj moncti, lokalnoj ili stranoj, kad od radunovodswa treba
prijeii na efekti\mo plaianje. I)ug od 100 franaka moii 6e se
isplatiti s toliko zlatnika, toliko srcbrnjaka i po potrebi, u bakrenom sitni5u.
Nijcdan suvremcnik Luja )flV. ili Turgota nije nikad u dlanu
svoje ruke bacakao franak ili sou kovan u I'oursu (posljednji novci
iskovani su u'I'oursu 1649). Da bi se na5li novci koji odgovaraju
radunskim novdanim jcdinicama, trcbalo bi zafi wlo daleko unatrag.Izaista, nema radunske novdanc jedinice koja nekad nije bila
stvarna moneta. Tako su i foanak iz Toursa, pari5ki franak, funta
sterlinga, funta talijanskih gradova ili venecijanski dukat, postali
radunskom novdanom jedinicom 15171, ili Spanjolski dukat, koji
je, suprotno od onog Sto se o tom predmetu moglo pisati, prcstao
biti swarna moneta 754O; ili >vclika< radunska novdana jcdinica
Flandrije koja je stari srcbrnjak iskovan u doba Luja Svctog 12(t6.
Da sc makncmo iz domovinc, p<lglcd:rjr"no trgovird'ku biljc$ku iz
5()6

()[rjalnjcrrjc ic ltiti p()tJ)un() :rko sc drtrlit dlt stv:trttotll t)()v('u

rrr. prcstrrjc rusti vrijcclnost icr vl;tclc ncprcst:lntt lxlirrttrt,rtTrr stvltt'lru rn()nclu, dcv:tlvir;rjuii d:rklc radr:nsku n<>vt:tnu jctlinic'rr. Altrr
yc'i'itlrlac prati() ov<> izl:tganjc,laksc ic shvlrtiti mcfitmorlirzc li'rtttli;t
iz'l'oursa.
I)zr sc prijcvarnost raiunskc ntlvdanc jcdinicc nrolc izlrit'<'i,
tlok;rzr-rjc jcdan liancuski primjcr..f cdan od na5ih najtlzlopll:tSt'rri1577, p<>d pritisk<>rn lyorrsliilr
iilr kraljcva, Hcnrik Ill, odlutio jc'l'<>ursa.
NiSta jcdnostavnijc otl
iz
fianak
lrg()vaca, rcvalorizirati
jcdinicc
sa
zlatom. U t()nlc i(' l:r
povczivanja radunskc n<>vdanc
sl;rlta vlada uspjcla kad jc odludila da ic sc odsad knjigovotlstvrr
voditi utalirinta a nc viSc ufrctncinta, atalir, sryaran zlatni n()v:r(',
,kovan i propisanc tclinc<<, vrijcdio jc 3 franka ili 60 soua. I(cztrlllt
lri bio isti kad bi francuska vlada sutra odludila da na5a noviitnit';t
orl 50 fianaka odsad wijcdi jcdan lujdor ili da ic sc sva knjigov<rclstva voditi u lujdorima. (Ali da li bi uspjcla?) Opcracija iz 1577.
irn:rlzr jc uspjcha svc do mratnih godina koje su uslijcdilc iz;r
rrlrojstv;t Hcnrika ilf (15S9). Nakon toga sc svc poremctilo, k:tl<rr
otkrivaju vanjskc razm)cnc. Pravi talir sc odvaja od imagin:lrn(),.1
lllir':r koji i daljc vrijcdi 60 soua, dok sc prvi procjcnjujc na (r.1,(r5
'1602, zn:ti'io it'
1r:r i viSc od 70 soua. Povratak na franak iz'foursa
priznanjc inflacijc; radunska novdana jcdiniczr ponovo sc <>dvojil;r
ocl zlata.88

'l'ako ic biti do 1726. Vlada Luja XV nc sam() da jc dokr;rjd'il:r

tltrgi niz monctarnih promjcna, vc( jc p<tvctala fianak iz'l'ourslt
srr zlat<lm i, osirn blalih m<>difikacija, sistcm sc vi5c nijc miicnjlto.
l,osljcdnja promjcn;r: pod izlikorn bijcga lut()g mctal:t, objrtvrt orl
.{O. lisrrrp:rd:;. 17t15. odrcdujc ttdnos tlitt<tfsrcbro, do lad:t u otttit'r'tr I :14,5, povc(ltv5i g,;t nit I : I 5,5.
'l':rk<l sc Iimncusklr nijc prrcvilc oslob<lclil:r svoir: sklonosli
l)r'(.rlrir lrijclorrr tttt'lltltt, jcr jc tr S;r:rnjolskoi klro i tr l')rrglt'sl<<ti, t'ttlitt
lrio I : l(r. ()vrljt's('l)('t':ttli <l siltlit':ttrt:1. K:rko it'zl:tto viSt'sl:ti:tlo
q lrltrrrt'rrslioj rrr.go rr lirrglt'slirtj, rtttttstto it'lrilo rrrtijt'ti g;t tr:t ololi
(s li';rrrt'rrsltoli lr'l.i(t;r) tl:r lli sc liov;tlo rr t'ttglt'skittt kov;td'ttit':tttt:t. II

I;trruttu| thuuilaI / Stt'ttktrtlr ttttl:khtIttlIt'r'

obrnutom smislu, bijcli rnctitl jc na1;uStao littglcsku iz istog, r'irzloga: od 17 lO. do 17 17, kaLu, za golcmi iznos od I tl mi I i j una l'u nti
sterlinga.se Od 1714. do L773. englcskc kovadnicc monctc iskovat
ie, po vrijednosti, Sezdeset puta vi5e zlatntka od srebrnog novca.eo
EwopaXVIIL stoljeia mogla je napokon sebi dopustiti rasko5
tih stabilizacija. Dotad su sve radunske novdane jedinice, one
visoke kao i one niske apsolutne wijednosti, doiivljavale stalne
devalvacije, neke, poput franka iz Toursa ili poljskoggrosza, bri.e
od drugih. Tc devalvacije nisu nikako bile sludajne: u zemljama
koje su prije svega izvoznice sirovina, kao Sto je Poljska, pa dak i
Francuska, postojao je neke wste dun4ting izsroza.
U svakom sludaju, devalvacija radunskih novdanih jedinica
redovito je stimulirala rast cijena.Jedan ekonomist (Luigi Einaudi)
je izratunao da zawljeme rasta cijena u Francuskoj od 1471. do
L598. (627,6%), devalvacija franka iz Toursa nije bila manja od
2U9,6y".er Sve do XVIII. stoljeia radunske novdane jedinice su
neprestano devalvirale. Vei je IJtienne Pasquier, u svom posmrtnom djelu, izdanom Sest godina nakon njegove smrti L62L, govorio da mu se nikako ne svida poslovica: >Ozlogla5en kao stari
novac, kaie se za (ovjeka na zlu glasu... jer kako idu na5i poslovi
u Francuskoj, stari novac je bolji od novog, koji vei stotinu godina
sve manje wijedi...<1.92

Metalne zalihe i brzirua

monetarnog opticaja
Francuska uodi Revolucije posjeduje mo'zda monetarnu rezervu
od 2 milijarde franaka iz Toursa,lli, za dvadeset milijuna stanovnika, 100 franakapo osobi. U Napulju, natelu1ibrojke, 18 milijuna
dukata i 3 milijuna stano\rnika l75L; svaka osoba irr,ala bi na
raspolaganju 6 dukata. U Ewopi je moida 1500, prije dolaska
metala iz Amerike, bilo 2.000 tonazlatda i 20.000 tona srebra, Sto
su brojke intedene iz jednogizttzetno spornog radunanja;93 procijenjene u srebru, otprilike 40.000 tonaza6O milijuna stanorrnika,
ili malo vi5e od 600 grama po osobi, Sto je smije5an iznos. Od 1500.
do 1650, prema shtibanint izvie5taiima, indijske flote iskrcalc su
u Sevilli 180 tona zlatai 16.000 tona srcbra. To jc golcma kolidina,
a istodobno i skromna.
5()ti

Nttt'ttt

Ali vt'lr(int'stt t cl;tlilttt' l(.rrlt st'rt ozivl;;tv;ttllll (!l,ll(;llit sl;tlrog

lrrrlnrt'l;t, ttslrt'lit)s ()tl(ltttt'ilo tttislt'stlvl'('lll('llici. A tt;tt'oa'ilrt tttrl
rrt'lt.p1t.l;rzt.iz l'irlir'tr rrrkrr, ,,1lttlllitt,r, liltlirl liltTt'it'tl;ttl lrot't ttgltlslit
r.l\()f )()l1iSl (1761 ),"i tttttttoTt'ttt' stt vtltslitottt ltt'zitlttttt llo it' rltt:t
lr;ziryr o1:ticltllr l<ojtt tt:tsltrctr jt' l):tvltttzltti ( 1 52(r l(rO(r), olrilrirri;r
r,:rirr jc Willirrrn l'c:tty i (lltrrtillott koii it: pt'vi ttpoll'iit'lrirt ltii't,rat,l.')''
Ir,otlsvlrkog oclskol<n 1'lorlrtrircn jc n<lvi t';lttutl, it't'tttottt'llt tlttvt'Sltv;t
r';rzrrrjclc >ktro klin koji Zlttvltt'it spoi<, rt'l<:to ic ictllrrl lttotlt't'tti
cliorlornist. Niklrd sc rtc ptlclnrirujc: sv:tk:t ciictt:t 1lt'otlltit' ili svlltlt
t r jt'rur kupovinc, vci njihovlt obidnit rltzlil<ir'
rnilijtrr-r i lrol tlrrl<rrtrt u lxtlit'r'ttoi
tl Napulju jc 1751. u optjccajr"r
.10
u zlittnicitrllt (otl koiilr .l rlliliirrrl:r
rrrorrt:ti, (r milijunir u srcbru,
rr lr:rrrk;tmn), ili gotovo 1{l milijunit clukltt:t. M:tslt kttJrovitl:t i 1rt'otlitn:r 2tltt milijtrtrrt tltrkrtl:t. Ako
1.r zl jcdnu godinu molc sc proc:ijcniti
.,(. lrztlc u <tbzir sam()p()tr(l5njlt, pl:rdc tt nltr:lvi, 1lt'otlltic' t'ltznr jt.n<lm, ako sc misli, <tbjaSnjav:r O:tliltni, >da scljltci koii 1lt't'tlsl;tv
l1:rirr tri dcWrtinc na5cg naroda, nc pt>dntirujtt clcsctitttr svoiilt
()ttrtl
lrrrtr'<rinja u gotovu novcu<<, br<ljklt sc mtllc sm:rnjiti z:t 50'X,.
.,l1t.tlt'ii problcm: kak<> namiriti l/tlt ntiliiuna kojc tt'clrrt pl:rliti
rrrorrgt:rrnotn rczcrv(tm <ld ltl milijun:r? Odg<lvtlr: d:t svltl<i littttt:ttl
rr()\/('a ()sam puta promijcni vlasnik:t.e6 llrzinlt opticiliil jtr tllrlilt'
l.r,ot.ijcnt rnasc plaig,anja i masc monctlt u ()pticitill. 'l'rclllt li vit''
r or,:rli dlr ic, s porastom masc plai;tnjlr, m()nctil llrlc >pircl:rti<i'
I'ostavljanju problcmap<>mairc zakon Irvinga Fishcr:r. AI<rI st'
nr;rsrr rtzmijcnjcnih dobara n'nzovc Q,:r I'njihtlva prosjcd:nir c:ijt'ttlt,
A1 rrr:rsrr n()vcil, Y brzina opticaja, icrJnadl,!'n n<lv:rjIijc*ckonotttisl;t
1,,l,rsi ukratk<l: MV=PQ. Ak<> maslt plaianj:r rilstc il m()n(:litl'll;l
r (./('t'vlr ()stiljc isftr, da bi sc svc ptldrnirilo u cktlnonriji <l ktljoi it'
r r;t'd', rnor:t rasti brzin;- ()ptic,li:t (tr Nirpulju ili clrugdjc).
'l';rl<9 nam sc tini d;l sc za vrijcrnc ckonotlrskogr;tstlt prlt(t'ttog,
,,r t.r,ottrcijom cijcnir< u XVl. stoljcCu, l>t-r,it'tu t>ptic:rjlt povc(ltvltllt tt
r:,t()llt ritrnu kao i drugi clcmcnti jcdnlrdibc Irvinga Fisltct'it. Aktr
:,u s(., lrtto sattstt, prtlizvodnj:t, m<lnct:tl'nll tllilS:1, i t'ijt'ttc tllx'l('l'()..tlrld'ilt., upctcr()strutillt sc, llcz sunlnjc, i hrzinit opticlri:t. l(irtli st'
or.rglt'tlrro o n:rdinimu koji oclbltctrju vlrrij:rcijc krlrtkt' konitrl<lttt't'
(l,rro i(o jc rrit pritnjcr, ozhiljni zitstoj poslovrtrrjlr ocl l5tt0 l5tt'i)
rlr lohrtlnt' v:rrii:tt'ijc.
I I izv jt'sni rn trentrt'irn:r, rtlrllr'o(iv, ogrlic:t j trtoit' tlosti(i ttt'ol rit"Irr., izrrz.elttt'11'zittt'; tt l':tt'iZtt it'tllrrl tltlit', k:tit'it'tl;ttr sttvt't'tttt'ttili
(,;rli;rrrij;r, ntttit' 1lt'orrriit'ttiti vl;tsttiklr 5O lrtrllt 't,',t )'1 s:llil: >''.' tt
atl.rv()1t svijt'lrr n('ntit lrrlllt ttov;tt';t koji st'1lolt'oii rr l)ltt'iztt s;lttl() tl
\t ll

ianu t ru I I lnn rl al

.\ I t'

tr

k t t t t'r, t

t t k I t I t t I t t.l I t' c

jcdnclj godini, :lk() sc rilaun,r st!lnjL: l)()tl'()St)ic koj:r sc vrSi i plrrC:r rr

novcu, vci od prvog sijctnja svc do posljcdnjcg danzr pr<>sinc:r, u
svim drZa\,.nim sluZbama, od kraljcvskog dvora dcl prosjaka k<>ji
ffo5e za jedan sou kruha na dan...<<97
Ovaj opticaj novca rnudi ekonomiste, oni u njem vidc izvor,
>>Proteja<< svih bogatswa, obja5njenje apsurdnih paradoksa. >>Za
wijemc opsade 'Iournaya L741.<<, obja5njava jedan od njih, >i
neSto ranije, kako su bile prekinute komunikacije, nastala jezabv
na jer se zbog nedostatka novca nije mogla isplatiti pla(a garniznnu. Dosjctili su se da od kantini pozajmeT.OOofloretta. To je
bilo sve Sto su na5li. Nakon tjedan dana 7.OO0 florena je waieno
kantinama, zatimje isti iznos posuden jo5 jedanput. To se ponavljalo nekoliko tjedana, tako da je istih 7.000 florena zapravo bilo
49.OOO...<e8 Moglo bi sc navcsti niz drugih primjera, kao >>opsadni
novac<< izMainza, od svibnja do srpnja 1793.ee

I zu antrii ine ekonomij

z;rrrrijt.nil:r l)t ('lnir orltrosrtovtlt vt'i;t'tlttrtsll Kltlrilv t'rrtltrilt 1rt'olrlt'ttt;t

zrr rri't.nilit. ltoji srr rrrtrlirr rrrrr(ili lirriigr.r.tt At'i lttttttt'lit'rt ltt'ttlit.'tt,l'.
Alt.ss;rrrtlr';r tlt'lllr l'rrr"ilit'irziottt', iztlltttottt tt l(ittttt l7 I ll lJtttttllttt't'
:tli tt:t it'tl;ttt rttl
t't'14tltt tli lt't'
,, rr;rt'i ;rlirtrijt'rrili Pt';tvilrt lt'ojttr t
slijt'rlctlilr slrrt'ltjcv:t: ollid'ttlt lt':ltlIl)ll, vtts;tk Zll l);ll):ll', tt:t 1rt'itttit't';
tr'lnll)it 1-lolit rr lr()v('l.r llolir rr rutt'ltvi;ll':ltttl):l ttlt t'rlk, >klttl st'otlt't'tli
tl;rltrrrr plir(irnjlr<... ('.irrjt'nit'ir Slo lu oltt't'itciitt sttst't'ttcltlt) tl lIl:tl('rprrtii'krlrn r.rclTbc:niku grlvrlri cllr srr itrg,ovci vt'lili tritrttptt,;l ttllll, ltt
/.r)lur)(), kao i svc rn jcnicc, >ornoguirrjc llrikrivlttrjc visirrc ktttttltt;t,..

Ali watimo se Napulj skom Kraljevstr,.u iz 17 5L. Monetarn a r ezerva

u opticaju sredila bi polovicu transakcija; to je mnogo, ali ostatak
je golcm. Moneti izmidu seljaci, plaee u naravi (salo, sol, usoljeno
meso, vino, ulje); sudjeluju tck djclomidno plaie radnika tekstilne
indusffije, tvornice sapuna, pecare alkohola u Napulju i drugdje.
Radnici ovih industrijazaista sudjeluju u razdiobama novca, ali on
se odmah tro5i, koliko je potrcbno daiz ruku prijede u usta, della.
marxo ctlla bocct.. Jedna od zasluga manufaktura, govorio je vei
1686. njemadki ekonomist von Schrdttcr, u dinjenici je >Sto omoguiuju veii opticaj novca iz ruke u ruku, jer na taj nadin hrane vi5e
liudi...<looIako slabo nagradivani, i prijevozi se napla6uju u gorovu
novcu. Sve to, u Napulju kao i drugdje, ne prijedi da jedna
ekonomija trampe i opskrbe bude na istoj razini s poduzetno5iu
trZi5ne ekonomije.
I(judna rijed je desto baratto lli barattare ili dare a baratto.
Bara.tto je trampa, u pravilu u samom srcu trgovine Levanta,
umijeie koje se jo5 prije XV. stoljeia sastojalo od razmjenjivanja
sukna ili venecijanskih proiztroda od stakla za za(ine, papar ili
5i5ke, dakle ne za gotovinsko plaianje. U Napulju su se obidno, u
X\4[. stoljeiu, robe razmjenjivale jedna za drugu, povjcravajuCi
se cijcnama koje ic kasnijc odrcditi vlasti (takozvanc cijcnc ctllcr
uoce); svaka po5iljka robc procijcnila bi sc u monc:ti, z:rtim bi sc:
510

Nttt\tt:

/ttlrttrttlttt,u< ttz,.ltttttslt,tt. ll'ltt kttkutt ltlltt tttttttttltt, tt sttlttt .zt'tttl.lttttttt

tt,llt.ttt t(l_ltntr([tltt(1.' u?.i,l,,tslt,tt.lr' tt st't tt :tl,rtltttltttt,ttttR .i'l ttttltt. l{tltttttrtt,t tt.trtslttl,, nr.lr'st't rtittlttk. (()lltrtk ll. N.)
at I

tnna

nt

I I ru u il t I /,\
I

nr k I u ry n a k

h I t t I tr I I t'

Svc ovtl otkrivil ncdovoljnosti nroncturn()g livot:r, dirk i u

onom aktir.nom XVIll. stoljcCu, na koic mi pomalo glcclam<1,
dolazeci iz ranijlh wemena, kao na raj. Ali vczc n()vca i trlista nc
sadriavaju u sebi ditav zivot ljudi, siromasi ostaju i:nran njihovih
lanaca. Zarazdoblje oko 1713. moie se reii da >varijacijc monete
nimalo ne zanimaju najvedi dio seljaka (iz Bourgogne) koji ne

posjeduju gotova novca.,.1ol To je seljadka istina svagdje i gotovo

uvijek.
Drugi sektori naprotiv, wlo napredni, vei su se uhvatili u
kostac sa sloZenostima kredita. Ali radi se o ogranidenim sektorima.

t,At)lllNl NovA(l I

I(ITEDII'NI I NS'I'ITUM tNN'['I

t )sitn mctalnih nl()nctit u ()pticlliu su pirpirni n()vilc (troviitttlt't') I

vri jctlnosni papiri (pis:tnc ktltnpcnzacijc, blrnkovnc dozttllkc, tttttt
rro Nijcrnac lilcpo nar.ivl Bucl44clcl, knjigovodstvcni n()vil('i zil

pttsut;ii vc( od XVl.

;rovjcsnicarc ckrinomijc, inllacijtr Bucltgeiclu

:,toljcCa).
'

ostra granica clijcli monctu (u svim nicnim ol>licirn:t) otl

l.r.t.ttit:r luzciog sa svim njcg<lvim insrrumcntima)' Krcclit ic lttz'
rrricn:r clvaju clivanja odgodcna u vrcmcnu: ja dinim uslugu tclll,
Ir tlt'S mi jc vratiti.

(iospoclar koji clajc sctjaku unaprijcd sjcmcn<l lito potl trv('t()rn da Luclc ispladcn nak<>n i.cvc, otvara krcdit; isto t:tko krdtnltt'
l,r I ji nc zahtijcvaod klijcnta odmah naplatu konzumacijc i upisttic
,'r irlcgov .ut.r. crticu krcdom n:r zidu (novac zva,n ci la craia\ ili
pt.lilr koji dajc kruh a plaCanjc k<ljc ima usliicditi <>znittrtv:t rcziti,i,'rn clv<ist.,rk.rg komada drva (jcdan dio ostajc on()m ktlji tlrrit',
rlrrrg,i ()nom koji uzima).
'l'rg<>vci k<i;i ocl scljaka kupuju j<-r5 ncp_oZct<>_'iit<t ili vuntt tttl
rrzg:rjivada prijc strilcnjzr ovaca, u Scgoviji i drugdjc, postup:titt tlit
r:,ti rilrCin. 'i'o jc takoclcr i nadcl<t >mjcnica<<:102 pr<>dav:rl:tc jctlttr'
rrrit.picc na bi[o kojcm mjcstu, na primjcr na sajmu u Mcdini dt'l
t .rirrrpo u XVL stoljc(u, prima <>drnah n()vac a davalac Cc sc nirplirtiti
rr;r nckgm drug6m mjcstu, tri mjcscca kasnijc, prcma trcnulntltrt
It.r.:rjrr raz.mjcnc. Na njcmu jc da t>si1;ura svoju korist, da izradttttit
rv.ik.
7,a ic(inu suvrcmcnika, ako jc moncta >darobnjastvo koic
riit.tki razumiju<,ro.t r)vc m()nctc k<ljc t<l nisu i tlvc novditnc igrc,
1ri,r.'r,,." s o6itnim zitpisivanjcnt, s njim sc stapaiudi, nc samo dit
,liclrrlu zltmr$cno, vc(.su i davolskc, i povod uvijck nov()m clttclcrritr.'i'ulijlrnski trgovltc koji sc 1555. nlrstanjujc u Lyonu, sit st()l()lll
t llis:r(irir prihorotn, i postlljc lrtlg,ltt, slikir ic i prilika sltvr(ctlt'
,;ilrlirzrri, tik i g o('irnlr onih koji tlostit <lohrtl ritztrnriju rtrktlvitttic
1()v('erI) i igrtr t'ltztrtit'ttlt. .foS 17\2, t*ovjck intclcktturln(: stl:lr{('
it'kttttolrrrlrrrt l)itvitl:t Ilttttlt'it ( l7l I "1776),lilozolit,llttvit'snid:trrt
>itkclf
lt, ttrtvp:tpit'lt<,
))ll()vostvrtt't'trilt
,rrist,r, rttllttttlttt it' 1lt'olivtrik

st2

qt I

li't,tr

t, tr

I ir

tt rr,

Ir'l / .\t r

l,' t t t t

t' \ t,

rl,' t t l, t

i, t'

danica i dr'Trrvrtilt olrvt'ztticlt(, l(' l)r'otivttili tlr'z:tvttog tltrq:r ( )rr

prcdlaic ni manjc ni viSc rtcgo uliirlllnic l2 rrrilijrrrt:t rrovt'rrrrit'rr zlr
kojc prctpostavlja da su u ()l)ticaju u lirrglcskoj osirn lll rrrilijrrnrr
funti u kovanu novcu, Sto jc, po njcmu, siguran n;riin d:r sc u
kraljevswo privuic nova masa plcmcnitih mctala.roa Kojc li ncsrc(.c za na5u radoznalost (ali sigurno ne za lJnglcsku) Sto nijc bio
isproban Lawov protusistem! Sa svoje sffane, Sibastien Mcrcicr jc
Zalio Sto se Pariz >ne uglcda na Londonsku banku<<. On opisuje
zastarjeliprizor plalanjau gotovu u Parizu: >Desetog, dvadcsetog,
tridcsetog u mjcsecu, vci od deset sati ujutro, susreiu se nosaai s
bisagama punim novca; savijajuii se pod teretom, oni jure kao da
ncprijatcljska vojska namjcrava iznenaditi grad, Sto dokazuje da
kod nas nikako nijc sworcn sretan politidki znak (shvatite to kao
novdanicu) koji bizamijenio ove metale koji bi umjesto da putuju
od blagajne do blagajnc, trebali biti nepomidni znakovi. Jadan je
onaj k<lji toga dana mora isplatiti mjenicu, a ncma sredstava!< Ovaj
prizr>r bio je utoliko imprcsivniji Sto se usrcdotodio samo na ulicu
ima viSc novca, priml'eiuje na5 autor, (...) nego u
Viviennc
"gdjc
ditavom gradu; to jc diep prijcstolnicc,..lo5

To su stare nauade
>Prckoradenja< monetc, u strogom smislu, stare su, dak wlo stare
stvari, izumi izgubljeni u tami vremena. Tehnike koje je u najboljcm sludaju trebalo ponovo otkriti. I, jednom rijedju, >prirodnije<
no Sto sc dini, zbog same njihove starosti.
Zaista, otkad su ljudi naudili pisati i otkad su morali rukovati
novcem, kovanim i propisane teiine, mijenjali su ga pismima,
mjenicama, obe(anjima, nalozima. Dvadeset stoljeia prije kr5ianske ere, u Babilonu, mjesni trgovci i bankari medusobno su se
sluZili novdanicama, dckovima kojih suwemenost nije potrebno
pretjerivati da bi se divilo njihovoj ingenioznosti. Jednaka vjcStina
postojala je u Grdkoj ili helenistidkom Egiptu gdje je Aleksandrija
postal a >najposj eienij e sredi5te med u n arodnog trnnzita<<. Iti m j c
poznavao tekuii radun, pasivu i aktivu knjigovodstvcnih knjiga,
atgentar.ii. Najzad, svc instrumcntc krcdit:r mjcnicc, rn jcnit'c zrr
i"ckovt' pt',',..donositclja, krcditnu pismir, b:rnkovnc novi';rrricc,

5lr

\ f\-r.r-,"u:,+-iil"

))s\,tt ,
| :rl,:{^

)$Y

., '

tt'tqQ '

t-B,rr,?uc

elairbin

rh(,

A*,fiun, ww;;i
'lhi you,- lrsl,dr*tto"

.a4?-Al7'-

q-

- i'''

/'
,-tr. titvr,t . /muttbtr.

f.y* aa--Trxttttutt b- '

,ri" .o dptu, d'fuqa4

{'

ftwYatur

i"

I 'fraru{-,
(i.tlh'p!b l?'Dur.*ef.
ut'

' ,.

:Is
Irtu,()ttuttoutttttit:r.t.l'ttt'iz, lliblirtllti:t1rr<'Nttlirtttttlc.(()tisrtl,:(iittttttl"tr)

rr;rvlrli su islitmski trgtlvci, t'ttttslinl:tt"ti ili nc, ito ttlttrt ollit-ir';tirr, otl
\ st91;ljcilr naic crc, dokr-rn'rc:r-rti zvrtni t1<:tti.zct, t'tltttt'rti ttgl:tvttottt rt
.,rryrg,ggi star()g Kuira.l{)tr 1 61,'t', jc ullott'cl;ljav:rl:r novd';tttit t'orl lX
:,tol jci:t t-t:tic crc.
()vi d:rvr-ri ppctcic: trrrlrali lri rt:ts slt('trvltti tld izvjt'sttr tg, pottt.rlo
rr;riv;r614 tuclcnjlr. KltZit'tto tllrt<lc, tllt sc, lilttl Z:t1'xltl potrot'o ll;tl'tzt
(r\,(' stllt'C instrlttllctrte, ttt ttc t-lttli tl otkriiu, klto Slt) i(' ()ll'I l( ('
,\nrt'r'ikc. /,'..prav<t, l3otovo logii'tlrl, klto da jc to tr tlrrlrrr lll('ll('
,r ir.tr<lc, pjcnog t<r'c(:rrr jlr, sv:rlilt cl<ttt'totttijlr kojlr st: tt;ttlt' sliit'Stt;r'r r,r
,, rrrt.ttrlrr1lrn o1l(iclrju, slllna 1ro st'lri trticitt tlostlt lrt'zo tt;t lit'r'rlrlrrt'
rir:,Ir'1tr)cl)tc: ()I)i izllijlritr iz rricrrilr otrltvt'zlt i, nc trrltttit', iz rricrtrlr
r

r.s:rvrSclttlsti.

I('7

l);rl<lt" rr XIll. slolictlrr /.:rp;rtl ic olkrio tttit'ttit'tt, sl't'tlslvtr

Mt'tlilt't';rrt tr sv( )l
1,l.rt1;rrrilr rxr vt'litic trtl;tljt'rtosli, lioit' lt' 1lrt'ilo
Slo st'
I(;tttiit'ttt'go
t':tlov;r.
lit'i7:rrsliilr
rrspit'lr<tttl
.l(.ll()\roj tlrrzirri, s
liot'tsttil(
()\.';t
lttit'ttir';t ttt'llili itrtlrtsit'ttttrr;
l('l)('ll)l:'tllt'
, rlrrr'nrr rrrisli,
r rr:-lrrgt;t ( )t'itilt'tltlo, rl ll ll('lll(' l)l \'(,!l l)()Ztlill(t1', itttlrtsrttltl'tlItt l/
I r lg,9r,;rj ol rlili. olrti<'.ri;l rtiit'otto iltt tlt'lirrsrriit'1rosl;tlt I'o:'ll1',ttrtl
l{. 1()\.i tt,t1,t.,..l;rl. ptl(.nt(,t 5(' t!('( (' r'rrt' o11t.ttttr.tr';tll ll:t olrtt lltt

l\,t'tt t t ttt I I lfi

r t tt

lt'l /,\

tt

I' I t t t t" \ t't t l,' I t l. t i, t I I t

putovanjc iz jcclrrog, n)j('sllr rr tllrrgo, li;ro ll l)l'\,o vrrjcrrrt.ni(.rinit

primjcnjivanja. l'oslovr-ri ljudi ic jc sl:rti s rnjt'sttr rur nrjt'sto, s;r
sajma na sajam, Sto sc u lrrancuskoj zovc z:rrnjcnu i rrzvr':rtn:r
z m)en\ a u Italiji ricor"sa. I'i pr>stupci, koji tnaic jcdno produZcn jc krcdita, postat ic <tpiom pojavom s tc5koiama u XVII. sr()ljciu.
Citava jcdna >konjica< tada juri, uz odobravanjc poskrvnih ljudi;
dak je postalo uobidajcno varati, tc su otvorcna vrata mnogim
zloupotrebama. Zapravo, zloupotreba je bilo i prije XVII. stoljcia:
poznajemo sludaj povladenja mjenica izdanih u korist Fuggera iz
159A, a i na lyonskoj burzi L592; jo5 brojnije u Genovi, gradu
prinova, od XV. stoljeia daljc.
Ne spominjimo vi5e da se novdanica pojavila L667. nablagajni Stockholmske banke, Sto je uostalom brzo prekinuto (1668) ili,
Sto je stvarnije, na blagajnama Engleske banke L694. Ima novdanica i noveanica. Prije svega, u Engleskoj su se od1667 . umnoZili
vladini orders, prototipi novdanica, i dok je ranije, sredinom
stoljeia, bila uobidajena upotrebagoldsrnitbs' notes, kasnije nazvanih bcr.nker's notes, jer su londonski zlatari primali srebro na
duvanje za novdanice. Godine L666. samo jedan od tih zlataraimao
je u opticaju 1,200.000 funti sterlinga u novdanicama. Sam Cromwcll je zatraLio krcdit od njih. Gotovo spontano, novdanica je
rodena iz komercijalnc upotrebe. Pitanje Livota ili smrti: kada je
1640- kralj Karlo I prisvojio Sipke koje su trgovci deponirali u
londonskom Towcru, oni su za svoju imovinu na5li pribjeZi5te u
obllku go I cl s rni t b s ct, pridoni j cvSi n j ihovu usp j ehu sve do stvaranj a
lJnglcskc bankc.
Ali Engleska na tom podrudju nije imala monopol rane raz-

vijcnosti.
Vei 1586. Casa disan Giorgio imala je svoje biglietti, koji ie
od L6O6. biti plativi u zlatnoj i srcbrnoj moneti, ovisno o prirodi
pologa koji ih je garantirao; u Veneciji su od XV. stoljeia banke di
scritta (pisanih dokumenata) imale svoje novdanice koje su se
mogle mijenjati i naplaiivati.
Ali novina Englcske banke je u tome da je depozitarnim i
iiro-funkcijama banaka dodala i funkciju prave, svjesno organizirane emisione banke koja je u stanju ponuditi veliki kredit u
novdanicama kojeg iznos uvelike prelazi stvarne pologe. I'o udinivSi,kaie Law, ona je udinila najveie dobro zatrgoinu i drlavu jcr
je >poveiala kolidinu monete<<.1o8
Sto se tide wijednosnih papira, na njih icm<t sc vratiti; oni sc
pojavljuju u samim podccima bankarskog zan:rt:r: jcclarr r:ri'rrn
5l(t

Nrtt'tlr

t'

l,r,1tltt'tl/.tt,t tlrrr1it, lto t,tl;t l,lr;,'rll,l,,l l)():,1()ll r'.tli t ottrt j'lo ltl:,tttt,
rtrt tr,rzr,.rlt l.t( tttt lrr'z 1g,rt,tlt( tl(',.tl.o lrt:,(', tl,ll.l\'lto, rlol)l() l)l l:,t.lll;ll\
Ir.rrrl..tt':t.'l'lt tltt)ll('1,! l('tl,rlrlr' |)l l:,lllll;l orI 1rot t'lL;t ovt' I'tt;t13'

filttttt lt: i, llrcrI

iI

i,

N.rrlrvnr), rrovi'lrrrit't'iP;rPiri ttistr trvijt'l< irrtlrli iit'olttt llrrlrlilirr.

Irclllr zttl-l;ttttlili t'ttislto l). lltrrtrt'lr. [] lit';tt'tt'ttslioi, d'lrk itt:tl<otl
L,tsn{)fl osnivttnjlt Irt'lttrt'ttsl<c ltlttlkt' ( 180 l), njcrlt' novi;tttit't' z;tttirrlrirr tck nr:koliko p:rriSkih tt'!l()v1l('il i b:tnkltr;t, ,4()l()v() tlit<o1-1 tr
pr ovirrciji. llcz sulnnjc zllo13 llolnc i tr;rjnc usp()nlcltc nlt lr:tttl<t'ol',lvo l,ttr,v:t.
Mcdutim, p;rpiri ikrcditi, tI ()v()tr) ilion<ltn obliku, nc[)l'('slitlt()
.,r' priclrulu.iu monctlu'n()ltl <t1-lticltjtl, cllr lli sc: s njitn izrrlijt'i:rli.
lt'rlrxr irrdosir:tn:t ntjcnic:t (tj. koju vllrsnik prcpuitlr z:tlrvlrljtritrt'i
r r:r1r<rnrcni i p<lt1-risu nc n'il pttlaclhti. p:rpir:t nlt kojcm jc s:tstltvlic'ttlt,
vcr'r)1t licu, sr-rpr<ltno tld ()no!1, Sttl iinitn<l s nltiitn d'cktlvitna) prctll:l
lrrnrc ic, u opiic:rju kao ltruucr ttlotteta. ("lak i vrijcdnosni plrpiri
l.rvn(),1clug:t prod:tju sc, gcljc g<ld ih susrcicnlo, u Vcncciji, Fircnt'i,
( it'r)t)vi, Na1;ulju, Atnstcrd;tnttt, l,<tndtlnu. 'l'ltktl jc i u lrr:tncuskrlj
', rlrl:rvninr o[vcznicanra plrriSkc Vijcinicc, stvtlrcnint l5'2'2, kojilr
',u l)r'orrtjcnc bilc lrrojnc.
(il:rvr-ri z:rpovjcclnik vojsl<c, dc Montnt()rcncy, ic 1. sttrdcttog
'i55.
ktry.lio zt:ntljtr (ltosictl Mrrrigny), pl:rtiv5i jc ol;vcznit'rtttt;t
|
jct'r'ricc.roe
Vr
Mn<lgo put:l su lrilip Il injcgovi nlrsljcclnici ispllr(iv:rli
1r,rslovnr: ljtrrlc att .jttros, tlr'7:tvnitrt ollvcztrit'ltlna u n<tntinltlttoi
rrijt.rlnosti.'l'rrko isltllit'ni, poslovtti ljtrtli lli, slt sv<ljc slrilr)(',
;,orlrrririvrtli'tlttg<lvc lt rltlttostt trlt lt'ci:t ticlt, rt ttlj isttlj ,,tll()I1('li(,
ri.rrrrt'r'rrii tlt'r.rgittxt rizil<c i ttt'tt1-iotlntlsti svog /,lnl.llr. ()n<l ito st'
rr;rlr lit';rlo llilo jc tllt 1rt't'lvot'c l<t';tlliot'ot'l'lc' tlttgtlvc (rliihtlvc 't.ttj1rr r1,1' lirtrtjrr, rtsit,tttos) tt sl:tlttt' ili tlttiivrlltrt', osigttr:tt'lt' tlltgttvc'.
.,\lr srrtljt'lor';tttjlt tt s;ttrtittt rtsit'ttlttsitrlrr 1rt't'lrtrilltitt st'tlt'tt1-pttlt',
n.r:,ljt'rlrr!tr sr', tlijt'lt', orri liol;tjtt trt lrliitrr, tttlt kolilirt olto lrilrr
,lr.,krr.lrro.llo ll svoir'r'r'ijt'rrrr', lrr srr i ":rli.t'iit',r Arnslt't'rllttttslit'lrttt'zt'.
Irr srr i, lrt'z litlrj;t, ltt'zlrt'tlittt' t't'ttlr' lioit' ttor.';tt' 11t':trlov:l slv;ll';l ll:l
Irr rr rrrjt'sl:t; \,irlo1gr;rrlr tli lirrt't' st'li:tli:t tt st'ittl zt'tttl;:tttl:t /.:t1r:lrl;t,
lr,':.l,ou.ti;ttt 1rr izot l,oii (rl):t/.lttl(l horl ttt.tlrt lrol;r'g lrrottt,tlt'lttti;t

;t'l',

t(

IIIt

I lt't t

II t

I t'

I /'\ l,'

t t L'

l, l t't' \ t't I A' I t I t I \ t t I I t t'

Nttt,ttt

l'rod:rju sc i::tli i <:<tlttlc,;rt'iznltttit't'liojt'sit'iliirrrrs!ii <'rrt'i<'rrlttt'i

sklacli5ta lit:a, daju vlusrticinra koji kotl rrjilr slrrcrrrrrjrr Tilr), ;l uz l()
kruZe i laLnc ceclole, uz sukrivnju skl:rdiStara i visokih sltr7lrcnika.lll Posljednja pojcdinost: u Napulju vicckralj izclajc t.rutte,
odobrcnja za iimoz 'Zitarica, dak i powfu; izdajc ih prcvi5c, i za
,

venccijanske kupce jc uobidajcna igra da ih kupuju ispod nr>minalnog tedaja i tako plaiaju svoja carinska prava na rabat... tt2 Zamislimo takoclcr, u tim plcsovima i kadrilama, golemu masu drugih
papira, s mnogovrsnim imenima i svih wsta. Svaki put kad ponestanc mctalne monetc, )>vatru treba paliti bilo kakvim drvom<<, i
papiri priskadu u pomoi ili sc izmi5ljaju.
U Parizu >wijedi zabllieLitt da je godina 7647, 1648, 1649,
novac bio tako rijedak u trgovini da sc zapla(anje davala detvrtina
iznosa u novcu, a tri dcwrtine u mjcnicama, s bjanko popisima
koji su sluZili kao indosament a ne kao nalog. Tako su trgovci,
posrednici i bankari izmeclu sebe obidavali isplaiivati jedni druge,,."3
Ovaj bi tckst zahtijevao komentarc (na primjer Sto se tide
bjanko potpisa), ali zanimljivost dokumcnta nije u tome; gotovog
novca nema, pa sc pribjegava kreditu: improvizira se. I to uglavnom savjetujc William l'}etty u ncobidnoj knjizi Quantulumcurlqlue concentirtg t'txoney (1682),Sto bi u slobodnom prijevodu
znatilo >Najmanje Sto se moie reii o novcu<<, gdje pi5e u obliku
pitanja i odgovora: Pitanje 26, Wlcat rentedy is tlcere if toe bctue
too little nconqt? Odgovor, We must erect a Ba.nk... Treba osnovati banku, stroi za proizvodnju kredita, za povelanje efekta
postojcie moncte.
Kako Luj XIV, ncprcstano ratujuii, nije uspio osnovati banku,
morao je iivjed od pomoii novdara, >zakupnik a por eza i pristaSa<<,
koji mu mjenicama pozajmliuju novac za golemc troSkove njcgovih vojski izvan granica. Zapravo, ti zajmodavci predujmljuju svoj
novac i novac koji su treie osobe kod njih deponirale. Njihovo je
da se zatim naplate iz kraljevskih prihoda. Sto se tide kralja, kako
je mogao drugadije postupati kad je njegovo kraljevstvo iscrpl<t
svoje plemenite metale?
Jer, zapamtimo, uvijek je te5ka moneta, spora u izvr5avanju
svojih obaveza, ili odsutna (nezaposlena),ta koju se gura naprijed
ili zamjenjuje, prcma moguinostima. U nedostatku gotova novca
izawljeme njegova zastoja, iz potrcbe jc improviziran ponovljcni
posao, navodcii na razmi5l janjc, na prctp()stavkc o sam<>j njcgovoj
prirodi. O dcmu sc radi? Ali naravno, <t untjctn<lj. proizvoclnji
5lti

ilf()n('l(', 1t'rltt()1,, t'tsttl.{/ ttt(tttt'lt'. tlt .tl,rt lt()t r'lr', 1r'rlttl'rrlrt.rvll,tttr'

rrrtlllt'lt', ,,liolotn l,(' nl(!./(' ttt,ttt('\'l ll.llt.. Svt lt z.tt cltttt t lr.ttt.tL.l I
rr.riz;rrl Sl<ol .f olrri l.,t\v, lroslttlrno :,ll\'.t(.tllt ,,t'Ioltotltslit' lll(t!.',ll('
i lt;rlritlrl tl lll(tll('litl'll()ltl
rrosli r)v()!l otlirir:;r 1ro li.ojt'nt r,rr tttoltt'l,l
ll'l 'lo ;r'
slvltt';ttti
i
ollt';ttlir';trtit'
:-rrrislu
l)() volii.'
llogrltltti z:t
scpz;lt'ion;rlrrrl rlllirirlt' ( tttnogr l llolir'r ltl :tllit'tttit'ttt'lr ) i k:rlivr I islitrSt'
rrjt.! I klrl<vtl olrj;rinjt'rrjc z:r rrts! Ilslrrlios svrtioi sllot'osli i, t't'lilo lrt
\(', zll)avtjlrjtrii sc lirrr rrt'tlosl;tlltotn, lt'Slilt tttt'lltltrlt tttr lrtt'l:t ;t'
slvoril;r, od zai'ctk:r r:konorrrslirlg Tivol:t, lrrllt't'lltto z;ttrittllttt jt' lllrtt
l.;rr-;r.'l'9 jc tovjck koji 1;rlgtrlrvli;r, ili polittSttv;t popl-itviti llol<v;tt't'ttt
n t< llr lr.

cditi Schumpeter&:
st)c je noue.c, sue je kredit

Iij

sliHli smo clo posljcdnjcg

nrrjtcicg, clijcl:r nascg raspr:tvlj;rtti;r.

l,osto ji li doista apsolutna rtrzliku tr prirodi iznrcdu mctalnih lr)()ll('

t;r, rlopunskih morrcta i instt'utrlclllltlt krcclit:r? I'rirodno jc tl:r sr'
r:rzlil<:r mcdu njima odm:tl"r ttoi'ltvlt; nc lti li ih st<>ga bilo lrolit'
ilii.iti, dak st<>piti u jcdno?()vrrj prolrlcrn koji ()tvara vrata tolil<irtr
l.rrrrtrovcrtijama, takcldcr jc prtlltlcrn rn<lclcrnog kapitalizrnlt l<oii
:,r' r':rzvi j:r na tim pt>drutjim:t, ttr n:tt;tzi svoj:t oruda, dak ih odrctlrrit'
L:ro >s:rvjcst svoic vlastitc cgzistcrrciic<. N:trltvntl, to jc rilzl4()v()l'
l,oji zupodinjcm<t ncmajuii tril<:tl<vtt nlttnjcru proslijcditi grr rr
poit'tlir-r<lstima. Vratit icnlo sc l):l ltl k:rsrliic.
Ii:rr dr> 1760. svi su ckottotttisti s ltltlrrjtlm pratili m()nclill'llr
Icrrorncr-r irzct u rrjcgovim pt'vitrt lloj;tvttostitrxt. Z:ttim ic u i'il:tvrtttt

XlX. sttlljciu i klr.snijc, svc tlo l(t'yncs()vll prL:vrltta, pok;tziv:tli

.,lilolrost cltr rnonctrr snr:rtr':tjrr trt'rrlt':tltritrt t'lt:tncntom ckttntltrtskilt
r.rzrrrjrtnlr ili lloljc vclorn: t';tztlt't';tli vt'o i protrtlt(t'ltli Sttl skriv;r, lrit
, t' it'tltt;t tltl trolritt;t jcrtilt 1r< t't.i<'i1;t )'slv;ll't)('(( t'kotrtltnst<c lttl;tlizt', ttt'
vtit'glt'rltrli rrronclrr rr rrjclrinr pojt'rlitt;tt'ttittt igr:ttrt:t, vc'C stv:tt'rtosli
l,ojt'orur g'lotlt:tztttttiit'v;t: t'ilTttti('ll(' rloll:tt':t, ttslttg:t, lllitrrt' i ost'ltt'
Ir oiktlv;t i ;rt'iIrrltl;t...
I'r'vi ttirr: rrsvoiirrro rlont'lilc rl;tt'i nltttitt (,ttotttitt;tlislittl.i,,)
1,.lcrl:rnj;r, rltt;tj orl grrilr' I /tr(1, usl,tttittto rt.ttttir'tttrl tl tttt't'k;rttlilis

Nttl'ttt

litrt

tt

tt

tt

ltt t t t t I t'l

/,\'

l.' I t t t

r'

s t'r t l,' I r l, t i

rt

fIr

r'

tidkoj optici st:u'(), viSc s(()li(:ia. ()v1r ()l)tikr pt'itl:tr,:tl;t lri islilitri'ivtr
paznju moncti, prom,rtntnoj kao ltog:ttstvo slltI)() p() s('l)i, klt()
rijeka koja samom svojom snag,om p()krcic, dovrSava ruztl)icnc,
dija ih masa ubrzava ili usporujc. Moncta, ili boljc m()nctarna
rezervaje istodobno masa i kretanjc. Ako sc masa povciava ili sc
zajednidko kretanje ubrzava, rezultat jc gotovo isti: svc ic rasti
(cijene, sporijc plaic; obujam transakciia). U suprotnom sludaju
sve ie nazadovat Kada se, u tim uvjetima, zbiva direktna razmiena
roba (trampa), kad jcdna dodatna moneta omoguiuje zakljudivanjc dogovora bez pomoii pravc moncte, kad kredit olak$ava
transakciju, treba zakljuditi da ic doslo do poveianja mase u
pokrctu. Ukratko, kad sva orucla koje kapitalizam upotrebljava
ulaze na ovaj nadin u monctarnu igru, ona su pseudo-monete, ili
dak prave monetc. lz toga proizlazi op1e izmirenie, o demu je
Cantillon dao prvu lckciju.
Ali, ako se moZe potvrditi da je sve moneta, takoder se moze,
obrnuto, t\,rditi da je wc krcclit, tj. obeianje, stvarnost na rok. iak
i ovaj lujdor dan mi je kao obeianje, kao dek (zna se da pravi
dekovi, izrudenje na jedan odrcdeni privatni radun, postaju uobitajenapraksa u Engleskoi tek sredinom XVIII' stoljeia); to je dek
na ukupnost opipljivih dobara i usluga koji su mi na raspolaganju
i izmeclu kojih iu birati na kraju raduna, sutra ili kasnije. Tek tada
& taj novac, u mom Zivotu, ispuniti svoju ulogu. Kako kaZe
Schumpeter: >>Moneta nije ni$ta drugo do instrument kredita,
jedan
vrijcdnosni papir koji omoguiujc pristup jedinim nadinima
'konadnog
pla(anja, to jcst potro5nim dobrima. Danas (1954) Ce
moLda pobijediti ova tcorija koja nararzno moze poprimiti razfie
oblike i- zahnieva vi Scstrukc r azr ade <<.1 5 ;ednom rij edj u, sl utaj se
mo'ze braniti u jednom a-zatinr, u drugom smislu. Bez podvala.
1

Moneta i kredit su jezik

Kao pudinska plovidba ili kao tiskarstvo, moncta i krcdit su tchnike, tehnike koje se reproduciraju, nastavliaiu svoiiivot s:rmc p()
sebi. One su jcdini i isti jczik koiim ditavo drustv<l gt)vori na svoj
nadin, koji svaka jcdinka m()ra n:rutiti. ()nlt nc nl()ril zn:rti i'it:rti i
pisati;pismcnost jcr.nak sarlr() vis<lkc ktrltrrrc. Ali nc zltrltli t':ti'trtt:tti
5)()

zrr.tr'lltt ltl 1,:,ttrltlt :,r'll,l l)l .,lr,r',1 \r'.rl..,tlttcVtll /l\'il1 ;t'rr .1lr'l\'('/ll(),
( ll('ll,l, ll /lil,l,
',l.olr ll'oj;t: t jr'( tttli tlrrllt)\'.lltl;t I l)o:'l('(l:t, lt.tttrl)(',
rrr.slltllilt llt()lt('l:t, Loii olrttltr':tt;t I ()[]l;llll(';l\/.1 sr';tllo itlt;tlo t:tz
I rjt.rtrl rlt'rrilvo. ( )vt' lt'lrrriltt' tt tlit'tttrt prlst;rirr rl:rslit'tl.r lioi.r st'
,,l lrvgzlro l)l'('n()s(. l)ul('nt llritttit't':t i islitrslv:t. ( )ttt' rltlt't'tlttitt zivol
llrrrli iz tlttnlt tt tllrrr, tijt'littttl 2ivt)l:1, lxrliolit'trilt, stolit't'lt. ()ttt'srr
olioliS ltovijcsti litrtli rr:r svit'lslioi t'rtzitti-

dlr, i'irrr ir.rlrto tlt'ttilvo l)()slllll('sttviit'lrt'<litttl, i'ittt sr'

optc;cti zlrlttjcvnirrr grirrlovirt)il, I)()r'ilsl(lttt t'itztttit'ttt', it'zik llostltit'
:,loicnif i d;r lti rijcSio trlrst;tlt: 1lt'olllt'tttc. 'l'o 1-rot'tovo govori tl;t ovt'
,,svlt jtti:kc tchtril<c igr':rju llrijc svcg;t trit sclrc s:ltllc, r;ttl:tjtr st' iz st'lrt'
r rtrijctrj:rju sc vl:tstitirn Iit'ct:tttjr-:ttt. Al<o sc trticnic;1, vc( tlttgo poz
Ir:rlrt u pobjcdttn<)sn()ll) isllttrttt it. lX. i X. stoljci;r, n;t 7,1t1'rlttltt t':ttllt
rr XIl. stoljciu, t() ic Zllt() ito sc t;tdlt nov:tc nl()rlt prctrtlsiti It;t
riolcrnc udaljcnosti, prck<l iitlrvog Mcditcr;rn:t i ocl tlrlij:rnsl<ilr
tinrcl<lva do sajm<lva u (lhatnp:rgni. Aktl sc <l[r:tvczt-t:t novi':ttrit'lt'
irrrlosamcnt,burzc,bankc, csktlnti, p<ljlrvliuju tirlitttjcdnizlt tlrtrgirrr:r, tr) jc zb<tg, toga Sttl sistcnr s:tjtttovit, rijctkih u vrclllct'lLr i ltlt
, rtI;cdcnc clatumc, ncnlit ni priI:rg,otlIiivtlst ni udcstalost pott't'lrtttt
1r'tlr-roj ckonomiji koja sc svc [rlc krcic. Ali ovaj ckotrotrtslti
17ti1, u irtstr k:rtl
1rr-irisak mnog,() jc kasr-riji u istodnoi llvr<>pi. Oko
trgovit-ru trlt Kt'i
sv<lju
ptlkrcnuti
trgovci iz Marscillca ptlkuSavaju
rrrrr, jcdan od njih us&rnovljuic cle uistt: >>nl Kcrst>nu i Kritnrr
.rpsolutncl ncdostajc srcbrnog, n()vcil, ima sam<l bakrcnjak:r i lxrpi
str tt'li
rt l-tcz opticaja, zbog ncd<)statka srcdstava cskt>nta<<. I(usi
'l'rclrltl
t't'
tjcsnaca.
otvaranjc
tld'l'uraka
postigli
,rli,rrpir:rli Krim i
i't'vttt'iht
rcdovito
budc
tlkrajinc
lrroii gorlinc prijc ncgtl Sttl sc lito
rr
i,r't.lirrOrno[4 mom.'l'ko bi dotlrd nlislio na organizztciju cskottl;t
Kcrsonu-/
'l'ct-rnikc novca k:ro i svc drtrgc tchnikc, odgov;rraiu cl:tl<lt: tt;t
z:rlrlijcv:tnjc, izriiit<t, uporn() i dtrg,o llot-titvtjitn<1. Sttl ic ncklt zcrttli:r
6li6rr6rttski razvijcnij:t, t<l viic otr:t pt'tlSit'ujc ljcstvicu sv<ljilr ll)()ll('t.rrnih oruc1a i inslrunrcnlttlt krcdit;r. 7,itpt-zl<1, u mcdun:trotlttrti
rrror)c'tilrnoj zlr.icdnici sv;tktl clruStvtl inrit svojc nr.icsttl, jctlni ;lo'
vl;ritt'rro, tlrugi sc vttktt, trcdi su tciktt k:r7njcni. Nov:tc ic zlrft'tlrriSlvo, :tli i nc1'rt'lrvtllt sviicl:t.
Ljrrtli srr rrr:rrrjc ncsvjt'stti tt' ;'rotljt'lc i Jroslictlit':t lioit' ort:t
rrzr.rllirrit.(jt.r'lrr)v:l('slirl)il rr slrrillrr tclrniki lttlvt';t) tregtl Sltl lli st'
to t)toglo prtvjct'ov;tli. .f t'tl;ttr t'st'iist (V;rrl ()trtlt't' Mt'trlt'lr) 1lt'irrtit'
r rrjr' lJ7tl. dt lrr st', t'il;rirrtti aul()l'(' ttit'gov;t tlol rtt ,,t't'klo tl:t irtt:r
1,1 ()(l;r lioji s vt'('nt('llonl nror':t jrr lrrlsl:tli izv;tttt't'tltto tttotttti i tlt'tt
'l':rl<<l

l;crnuntl

lhrr tult'l

/,\

lntk

l rt

rr' lt rttlxltltt 34ll('.'

gih, sasvirn sirornusnill(.l r(' stoljc(t' i llol ;lriic tog:t, l (r2O, St'illion
de Gramont jc pisao: >Nt)vac jc, rcklo ic scdunr grt'kih lntttlrltc:t,
krv i du5a ljudi, i onaj koji ga uopdc ncma, hoda n'lrtav tncdu

l'ttglttt,lit' ,\

iivima<<.1r7

GRADOVI

su poput clcktriCnih trltnslirrntilt()r;l: p<lvcr(:tvaju n:tpctosti, ubrzavaju promjcnc, ncprcstano komcSirju liv<lt ljudi. Nistr
li rr:rstali iz najstarijc, najrcv<>luci<>narnijc podjclc rada: sclit s
jt'rlnc stranc, atakozvanc >urbanc< djclatn<tsti s drug,c? >Suprotrrost izmedu grada i scla zap<>(.injc prijclazom iz lrarbarstvil tt

G.u,l.rrri

civilizaciju, iz plcmcnskog urcdcnja u drlavu, iz pojcdinlrdnih

rr;rsclja u naciju, i susrcic sc u ciclokupnoj povijcsti civilizacijc, p:r
i rr na5c wijcmc<. Karl Marx jc napisa<) tc rctkc u d<>ba svtljc

rnl:rdosti.1
Gracl jc cczura,prijclom, sudbina svijct:r. Kad on iskrsnc, kittt
rlonosilac pisma, otvara vrata onoga 5t<> nazivam<l p<>vijc5iu. Klrtl
l)()n()vo uskrsava u Iivropi XI. stoljcia,ttrp<>tinjc uspon toga malog

l<ontincnta. Kad procvatc u ltaliji, cto rcncsansc. 'l'ako jc biltl

lrotcv5i s gradovima, polisirtta, klasidnc Grdkc, s medinarn.cr. ir,
rrrtrslimanskih osvajanja, tako jc svc do na5ih dana. Svi vcliki
Ilt'nuci rasta odituju sc urbanctm ckspl<>zii<>m.
Sto s" tidc pitanja: jcsu li gradovi uzrokom, k<>rijcntlm rastil'/,
orro jc jcdnako bcskorisn<l kao d:t sc pitamo cla li jc kapitlrlizarn
orlgovoran za ckon<>mski procvat XVI I L stoljcCa ili za industrijskr.r
rt'voluciju. >t(cciprt>tnost pcrspcktiva<<, draga Gcorgcsu (iurvitchu, ovdjc jc u punom jcku. Grad stvaril ckspanziju toliko koliktl
()n;r stvara grad. Ali jc si1;,urn<l da, dak i ond;t kacl jc nc stvarit
l)()lpun() p<l svojoj zamisli, on v<ldi igru u svoju korist. I da sc kotl
grrtla ta ig,ra ()tkrivil l><lljc ncg,() nit llilo kojojdrugoj pronrlttratnici.

522

\,t"tt

tt

rk

I I ln t

uIcI

/,\

rt t k

tt

n'

tu

t It t

IIc

(ittAI) I(AO ',l'n I(AV

grljc bio, gutcl rrvijck u schi srtrlrli st:ln()vit lrroj t\injt'ttit'rt i
l)r'(x:csir s otiglr:clninr pritvilnostirt'lit. Ncttrit gr:ttlit lrcz ohvcz;rtrrr'
pocljclc ritda, a ncn)a niti itnrtlo nlprcclnijc podjclt: nttlrt lrt'z
lrosrcdstv:r grada. Ncnut gnttl:t bcz trliitit, niti rc:g,i<lnirlnih ili n:tciorr:rlnih trliSt:r bcz gruda. (lcsto govot'inr<l o ul<tzi gntdrt tr t'azvitlitr
i rirznolik<)sti potro5njc, rtli vrl<t rijctko o dinjcnici, prctnrl;t vt'lo
vti.n<>j, da sc i najsircma$niji gradanin obetvczno opskrlrljtr jt' nir
tr'7iStu, ukratko, da sc grad svodi na trli5tc. A s jcdnc i s tlt'trgt'
to Cu sc vratiti
strilnc trliSnc linijc
- bitn<> sc dijclc tlrtrltvrt
- nancmul
grada koji nc bi imao nttt( z:tslllt' I
i ckonomijc. Napok<)nr
rr jcdno prisilc, ma kakav bio oblik tc moCi, ma kakva bil;t clrttstvt'ttir
sktrpina koja jc utjclovljujc. A iakt> mo( p<>stoji i izvlrn gr:ttl:t, tttt:t
rr g,radu postiZc dodatnu dimcnziju, podrudjc c.ljclovlrnj:t silsvlrn
tlrugc prirodc. Napokon, bcz grdd<)va ncma otvaritnjit l)r'crlllr
svijctu, ncma trg<>vanja s udaljcnim krajcvima.
U tom sam smislu prijc dcsct godina mol4ao napisitti,r it i
tlunas ostajcm pri tomc, suodcn s clcgantnom kritikont l'hilipu
Alrramsa,3 da jc >grad uvijck grad<<, ma gdjc bi<t smjc$tcn u
vrcmcnu i prostoru. A to nipo5to nc znati da svi gradovi nalikr.rjrr
jrrclan na clrugi. Ali, izuzcv5i vrlo rdzli(itc, originalnc crtc, svi tttti
olravczno govorc istim tenteljnim jczlk<>m; on obuhvada: ncprc1<inut dijalog sa scl<>m, prvu potrcbu svakida5njcg liv<lta: snrtlttlifcvanjc ljudswom, tak<l potrcl:no kao voda mlinskom kot:tr*trt
rlistanciranost gradova, njihovu i.clju da sc razlikuju od drugih;
rrjilr<rv obavczni pol<>luj u srcdiStu mrci.c blii.ih i daljih pr()nr('trrir':r;njih<>vo vczivanjc s prcdgrutdim:t i drugim gradovimlr. Niklrtl
sc nirimc jcdan grad nc pojavljujc bcr. prttnjc drugih gntclovit,
.f t'tlni ka<> gospodari, drugi k:to slugc ili dak r<>[rovi, <>ni sc drlt' i
tv()rc hijcr:trhiju, u Iivropi k;to i u Kini, k:r<t prtsvuda.
IVlir

kl rninimalnc do
glnba,lne " lciinc" {:rudoua
(

Zraina snintka lJriueq, (departmctn.

i en i lt

u li

a, p r en t. a. s r e dni ouj e k oat K ) rll

gradcuirtcrrstua)

il4

Corrdze) : printjer graclct. zctnxrrt a s li c ch t . (Otisu.k Mhilstarstuu

(ir':rrl su svojorrr rrcrrolriC'irjcrtont kottt't'trlt':tcijortr ljtrtli, s llliskirrr,

('t'sto slrojt'rrirrr ktrtalunlt, zirltlo zirllt, rtnrtttrlrlij:r jt'turptrd't'rtosli. Nilt'
5.f

l;r't't

ttttt

I lltt

tttI

t'l /,\

tt

l'

t ttt

r' t t't t L' I t l, r i t t f I r r'

on uvijck pun sviict:r ili ,rrzlrrrr.li:trto nl()r'('( ljrrtli, liltlio it'll()v()r'i()

Ibn Ilattuta divcii sc Krrirrr, s nicg,()vih 12.(XX) v()(l()n()S:l i tistrt'lrlur
gonida dcva Sto hvalc sv()ic uslugc.4 Ima gradov:t koji su jc:dv:t
naznater,L te ih ncka trgoviSta nadmaSuju brojcmiitcljn; na primjcr golcma ruska scla, jutcra5nja i dana5nja, ruralni gradovi talijanskog rnezzogiortrct ili andaluzijskog juga, ili onc skupine
nestalnih zaselakanaJavi, tom >otoku scla do danaSnjih dana<. Ali
ta hipcrtrofirana, dak mcclusobno spojena scla nisu nuZno predodrcclena da postanu gradovima.
Nije naime u pitanju samo broj. Grad kao takavpostoji samo
usporcdo sa Zivotom podredenim svojem, i to je pravllo bez
izuzetka koje nc nadoknaduje nijcdna povlastica. Nema grada ni
gradi(a koji nema svojih scla, svoj komadii pripojenog seoskog
'zivota, koji nc nameie svojoj >okolici< pogodnosti svoje trinice,
upotrebu svojih duiana, svojih utega i mjera, svojih zajmodavaca,
svojih prarmika, pa dak i svojih razonoda. Da bi postojao, grad
treba da dominira carstvom, pa makar i siiu5nim.
Yarzy, danas u departmanu Nidwe, u podetku X\{II. stoljeia
broji jedva 2.000 stanormika. Ali jc to pravi pravcati grad, sa svojim
gradanswom: pravrlici su ovdje takcl brojni da se pitamo Sto su
mogli raditi, dak i usred seljadkog nepismenog Ziteljstva koje odito
mora pribjcii tuclem peru. Ali su ti pravnici ujedno i posjednici;
ostali gradani su vlasnici kovadnica, koLara, trgovci drvom; ovim
posljcdnjima pogodovalo je >pu5tanje klada< nizrijeke, katkad su
imali udjcla u dudovi5noj opskrbi Pariza, a posjedovali su terene
za sje(u dak u udaljcnom lJarroisu.5 To jc tipidan primjer zapadnjadkog gradila kakvih susrcicmo na tisuie.
Da swari budu jasne, trebalo bi imati na raspolaganju odiglednu neospornu donju granicu koja bi odrcdila stupanj gradskog Zivota. U tom pogledu ni5ta se ne slaZe i ne moZe se slagati.
Pogotor,,u Sto se takve granice s wemenom mijenja ju. Zafrancusku
statistiku, grad je aglomerat od najmanje 2.00O stanorrnika (oS i
to je upravo vclidina Yarzya oko 1700. Za engleske
danas)
statistike, najman)a brojka je 5.000. Zato kad se tvrdi da gradovi
1801. predstavljaju 25Yo engleskog stanorrni5tva6, treba imati na
umu da bi sc, kad bismo za osnovu uzclizajednice koje imaju vi5e
od 2.000 stanormika, postotak popeo na brojku 40.
Zasvojradun, mislcii naXVI. stoljede, Richard Gascon smatra
da bi >Sest stotina ognji5ta (odnosno, ukupno, 2.000 clo 2.5O0
stanormika) bcz sumnjc bila dosta dobra donja granica<.7.f a nrislinr
da to, bar z.a XVI. stoljcic, zn:ti'i d:rlcko prcvisok prlfg (l(ich:rrrl:r
5)6

l('tttozrl.t 1t1r'1 1ir'tlr,tttt.t l,l./ttll('ttto olrtl;r';"r'trlur"t ltolt

lir.rvitit.:rlrr l)l'('llt,l l.\'oltrr) I| :,r',tl,r,ttl sltl(,lltl, lrolLt.l; :'rr'tlrllt'1-i
r:r;r'1,;t ,r t'ti,:l,r; ;r'N jt'ttt;tr I'o1 Pr)l)l:i;llro i (XlO lol'.rlilt't;t k()ll srr lrtli
rl,lriligt';trl:rttslirl lrt':tvo. A rr;rltrlvrt ltttt:ttlslvo izllr)sl ll l)t'(rs;t'lirr't(X)
'/.;tltttl nt'stttlttt;ivtr
l;rrrli.rf '/,n;t('i tl;r jt' z;r lrt';rnt'rrslirr i z;r cifcli
(rz.rrzt't.i ltelvltlrr jrr pr';rvilo) rrolri(';r;t'rri tlorrii l)l'llH tll lr;ttlog zivrtl.l
'l';tlirl At't'is stll' Atrltt', rt ( .lt;ttltp;t1itti,
r l.rlt.l<<l isllgtl vt'tit'ittt' V:tt'zy:t
.,;t'rliitc s6llrryr i :rrlrirl:rliorriit', liojt'it' I;t';trtio I grttlitlt' I5'i (r ttvl;ts
tr() (lll sc 11gr':rtli trtvl'rllrn)tr, rr lloi't'll<tr XVlll. slolit'tt:t itlS irttlt s;lltl(r
()OO strtttovtlili;t); (.ltlrotrrt't', lioii irrr;r lrol
.1J,9 6gnjiStit (tlcltlosno
nit.rr isrcdnju 5l<olu, broii 1720.227 ognjiSt:r, l:r'oy 2(r5, Vt'tt
rlctrvrc-sur-llarsc 3 I (r, l'tlnt-sttt'-Sc:inc I lJtl."-')
IIist<>riograliju gradr)v:l ln()ru pr<lSiriti istrltliv:rrrjc tl<t lilt rlrI
()swrrlcl Spctrglt't',r"
rr jilr granica, jcr mali gradiii, k;rko prirnjc(ujc
rr:r kraju >p<tbjcduju(< svoiu okolictr, prolinxtjtt ic: >gt':ttlsl<otrt
syijcSiu<, clok njih istocl<lbno proldiru i poclj:rrrnlitritr ;tglotrtt't';t
'l'i su g,r:tdttvi l:tko trltvrtt't'tli tt
r ilc napuecnijc i aktivnijc od niih.

(,,r:,r'r)r't.t

jctlnrlg gr':ttl:r stll)(

1ir';rrlskc sustavc kt>ji sc pritviln<l <lkrc(u oko

,,\li ltil<> bi pttgrcSntl uvaiavltti sanrtl grltclovc-sLlllc:I, lrilo Vt'rrt't'iirr,
lrrlo Fircncu, bilo Niirnbcrg, llilo l.yot-t, ili Atnstcrcl:rrn, ili l,otttlott,
;r

rli l)cthi, ili Nanking, ili Osaku... (ir:rdovi svud;t tvorc lrijt'r':rrltiit',
,r s:rrn vrh piramidc, ma k;rko bi<t virfun, nc <llluhvlt(lt svt'. [] Kirrr
st. grurclska, hijcrarhij:r poWrclujc dcsticom kojlr sc dodajr.' itttt'tttt
rl,',i.|:r (fou, gra<l prvog, tcbernq dnlgtlg, hien, trc(cg rctl;t), ttt'
,:ri.rrnajudi, na j<>S nil<>j ratini, primitivnc grad<lvc izgrittlc'ttt' rr
.,irrrrna.inim pokrajinama, radi )>potrcbc da sc svlad:rju ptlltrtlivlir
Ir;rr-ocli koji tc5ko podnosc j:trltm vl:tsti<<.rrAli [laS t:rj tlorrii 1rl';r1i

tivni h grad<tv:r okruZcni h vi jcnci nrit scl :r vidi nr<l nlti tlci :rsr l i i t',
rr l(irri ka6 i u <lsurlom diiclu l);rlckog, istokrt, Njcnr:rtki liict'rrili lioii
l(r()O. pr<>lazikr<>zncki gr:rclii n:l putu za Ycdo ('lokio), lrroji orrtljt'
'rOO kuiit (gdn<lsntl 2.(XX) st,lll()vnil(:t u tr:tjtlr:tttjtr t'trl<tr), t"rtd'tttt;t
;rrr:i i pncclgr:rcllt,r2 il [1] 1-losljcdrrj:r ptljctlinost tlokltztrit' ttjt'tltrr
1,:,,,r,,rr1 dlr jc ttt svitkltl<tl grltd. Ali tlrkvc stt tlp:tskc rijt'tl<t'.
V:rlng lti rlcclr.ltirn lrilo clrt tnoTctntl ltrtlcijcrrili t'jt'loktrl)lttl
r1:rsg gr';rclskih sustltvlt, njih<lvtr glolt:rlnu tciintt, tllt tttoTt'ttto tlltlilt'

pr-i rrr

rryijt'k sitli t't:t lrjilrov tlorrii l)l':lll, llll prijcl:rz iztttt'tltt grlttlovlt ist'l;t
\/i(t. otl Pojt'rlirurt'rrilr lrrojl<i, rt;rs lri zltrritrt:tlc tlptlt' llt'ojlit': sl;tr.'ili
rr;r ;t'tlrrrr gllitit rr v:rg('s\'('gt';ttlovt', lt tt;t tlt'trgtr t'it'lolittlrtto sl:tlltlv
rrrilrro, ili t':rrstr,:r, ili rrlrr ijr', ili t'liottolttsi<t'r't'gi jt', zltliltt izt;tirrtt;tli
lrlrrss izrrtt'tlrr jt'tltro1,, i rlr rllioti l('t ('l;1, tlosl:t ;t'silirrt';ttt tt;ti'itt tllt sr'
.,l.tt t6r,itt.t'l.1tr rprrt:,lir' i r lt r r:.l vt'ttr' :,l t t tl.lt ll t't tt ll-t't lt' l<lro ;t'r lir rir ;r tt t
1

,r,tI Ittlt,ttI(I / .\lt,tA'l,tt t' \,'.tL'ItIt,IttIIt t'

pr()nriltl'anju. Ili lri to lr;rr llio rlostrt porrztl;rrt rxrr'itt lilrtl lri st'l;rlivi
postoci lakr> mogli utvrditi i k:rcl lri zutlovolj;rv:rli. ()ni kofc lr;rvorli
knjiga Joscfa KulischcrarJ pridinjaju sc prcvisokirn, prcviic o;-rtimistidnima u usporcdbi s dana5njim procjcnama. A d:r uopic nc
govorimo o Cantillonovoj twdnji: >Opicnito se prctpostavlja<,
pi5e on, >da polovica stanovnika jcdne drLave Zivi i udomljujc sc
u gradovima, a druga polovica na selu<<.l4 Nedavni proradun
Marcel a Rcinh ardt a za Il r ancusku Cantil I onova doba navodi s amo
160/o gradskog stanovni5wa. Osim toga, sve ovisi o razini koju smo
uzcli kao osnovicu. Ako su kao gradovi uzete aglomeraclje iznad
400 stanorrnika, onda jc Engleska godine 1500. urbana lO%", a
1700. 25Y". Ali ako smo utvrdili granicu od 5.000 stanovnika, bit
ie 1700. samo L3Y";175O. bit ie L6%, 180L.z5%.Jasno je dakle da
bi trebalo svc ponovo preradunati prema jednom jedinstvenom
kriteriju prijc nego Sto sc valjano mogu usporedivati stupnjevi
urbanizacije razliditih regija Ewope. Najvi5e Sto zasad moZemo
udiniti jest da pronademo neke osobito visoke ili osobito niske
razine.
Najskromnijc brojke u smjeru prema dolje u Ewopi se odnose na ltusiju (2,5'/o 7630,3/" 1724, 4% 1796, L3%" 1897).15 Visina
od7O"/" u Njemadkoj 1500. ne bi dakle bllabeznadajna u usporedbi
s ruskim brojkama. Tako je 1700. i u engleskom dijelu Amerike,
gdje Boston ima 7.000 stanor,rrika, Philadelphia 4.000, Newport
2.600, Charlestown 1.100, NewYork 3.900. Pa ipak je od 7642. u
NewYorku, tada Nieuwe Amsterdamu, holandska opeka >>na moderan nadin< zamljenlla drvo za gradnju kuia, Sto je odit znak
bogaienja. Tko nc bi prepoznao urbani karakter tih joS uvijek
osrednj ih sredi5ta? G odine L69 O. ona pokazu j u gravitiran j e prema
gradu koje dopu5ta stanorrni5wo od 200.000 i nekoliko osoba,
raspr5enih na Siroku prostoru, a to je ukupno 9"/" toga stanovniSwa. Oko 1750. od vei gustog stano'rmi5tva Japana (26 milijuna
stanovnika) bilo bi u gradovima oko 22"/o16.
U smjeru prema gore, wlo je vjerojatno da je Holandija
prekoradila 5OYo (140.180 gradana godine 15L5. na cjelokupno
stanovni5tvo od 274.8L0, tj. 11"/"; godine 1627 . 59%; godine L795.
65"/"). Prema tom prebrojavanju iz 1795, ne ba5 avangardna pokrajina Overijssel dosegla ie 45,6/".17
Da bi se protumadila ljeswica tih brojki, valjalo bi doznati u
kojem trenutku urbanizacija nekog stanovni5tva dose2c prvu
djelowornu razinu (moida oko 10%?). Ne bismo li onda imali
drugi zna(.ajanprag,, priblilno oko 50%, 40%ilijo5 manjc? tJkrats28

l,t\ltlttt'l

lio, llr';r1ir)1,('l)t('ln.l \\',r1ir'rrr,rnnu, orl lrolrlr lrt

r,r,t. lt,zrlo rl.r st.

1lt'rlnrijt'rri s;lnl() orl sclrr'/

Podjela r0,d0, ltlju, tr,ui,jcll,

lreba ponouo za,poAcil,
U zamctku i u tijcku livota gr;rclovlr, u livropi i drr-rgtljt', lritrri
problem ostajc isti: rijcd jc o pocljcli r:rda izmcdu scla i gr-:rrlshilr
srcdi5ta, koia nikad nijc todn<> dcfinirana i uvijck jc trcb:r n:ut()v()
zahvalati. U natclu, na stranu grada pripadirju trgovci, lirrrl<t.ijt.
politidke, vjcrskc i ckonomskc vlasti, obrtnitkc djcl:rtnosri. Ali
samo u natclu, jcr jc njihova dioba ncprcstano u igri, u <lvorn ili
onom smislu.
No nemojmo misliti da sc ta vrsta klctsne bor-be rjcS:rvtr i1r.so
facto u prilog grada koji jc jati od dvojicc p:rrtncr:I. Ncrnojrno
vjerovati ni to da jc scl<>, kako sc obidno ka7c, vrcmcnski nuTno
prcthodilo gradu. Dakako, dcsto sc dogada da probit;rk ><td scoskt.
sredine, naprctkom proizvodnjc, dini grad<<,r8 ali <ln nijc rrvijt.l<
sckundarni proizvod. U svojoj zanimljivoj knjizire Janc .f rrcolrs
nrdi da se grad pojavljujc, ako nc prijc, onda bar istt>dobno s
naseljavanjem sela. Tako su Jcrih<l i Katal Ytiytik (Mala Azija) orl
6. tisuiljeia pr. n. e. naprcdni gradovi, tvorci scll koja bismo rnogli
nazttatr modernima, zacijclo radi toga Sto sc zcmlja tada nucli k;ro
prazani slobodan prostor, na kojcm sc gotovo svuda mogu stvorili
scla. Takva sc situacija mogla ponovo zatc(i u Iivropi Xl. i Xll.
stoljeia. A jasno jc vidimo, blilc nama, u Novom svijctu, grljt'
Ewopa obnavlja svojc gradovc, uistinu badcnc u prazninu, i grljt'
stanorrnici, ili sami ili s domorocima, stvaraiu scla koja ih [rr:rnt'.
U Buenos Aircsu, p()nov() ()snovanom 15t10, d<lmoroci su ll(.prijatcljski raspokrlcni ili ih ncma (Sto jc isto tako tc$k<l), rako rla
su stanovnici prisiljcni
i r.b<>gt<>glt sc tulc
r.l.ritdiv:rti krult rr
znoju lica svr>ga. [Jkratko, moraju stv()riti sclu -ovisno o potrclt:rrnlr
grada. Gotclvo jcdn:rk pr()ccs opisujc M<lrris llirkbcck u lllinoisrr,
r>ko 18lfl, u vc:zi s >irlncri('kint< zirlctorn prcrr)ll /,l1t;rclu. >K:rcl jt.
nck<tliko novih kolonisl;t<, olrj;tsnjrrvrr on, >ktrpilo iz vl:rrlirrih rul<tr
susjcdn:r zc'rrrliiStrr rl:r ilr isl<r't'i, orr:rj vl;rsnik koji nr:tlo rl;rljt. rror.:rv:r
potrcltc zcrrrlic i nit'zin lrrrtlrrt'li rr:rprr.rl:rl<, l)t'(.tlx)stlvljlrjtr(i tllr 1r.
njcgov poloT;rj l)()g()(l;rrr z:r srtrjclt;rj tr()v()g 11r';rrl:r, rlijt.li svojt'
zcrnljiitt' (z;t lioit' irrr;r liorrt'r'sijrr) tr:r rrr;rnjt. ;r;rrt'r'1t., orlijr.lit'ltr.

Frnand llmuclel

Suukluru wa*tdal4llec

Siroko trasiranim ulicanta i prod:rjc ih prcntit t()tnc kitko ntu sc

pruZaprilika. Ovdjc sc gradc nastambc. Najprijc stilc kramar (takcr
zo\,,u trgovca koji prodajc svakovrsnc swari) s nckolik<> sanduka
robe i owara duian. I'okraj njega se podiZc gostionica i postaje
prebivali5te lijednika i pravnika koji w5e sluZbu biljcZnika i posrednika; kramar se ovdjc hrani, a svi se pumici tu zaustavljaju.
Uskoro stiZe kovad i drugi obrtnici, vei prema potrebi. Uditelj koji
radi kao sveienikza sve kr5ianske sekte obavezan je (lanzaiednice
koja se rada. (...) Ondje gdje su se vidali samo ljudi odjeveni u
koile, sad se pojavljuju u crkvi u lijepim plavim odijelima, al,ene
u haljinama od pamudnog platrca i sa slamnatim Se5irima. (...) Kad
je grad jednom zapoieo, brzo se Siri kultura (ditaj agrikultura) i
varira u okolici. Namirnica ima u izobilju<<.20 Ni;e li isto tako u
Sibiru, tom drugom Novom svijetu: Irkutsk nastaje 1652, prije
obliZnjih sela koja Ce ga hraniti.
Sve to ide samo po sebi. Sela i gradovi pokoravaju se >>reciprodnosti pcrspektiva<: ja stvaram tebe, ti stvara5 mene; ja gospodarim tebi, ti gospodari5 meni; ja iskori5tavam tebe, ti iskori5tava5
mene, i tako dalje, prema vjednim pravilima koegzistencije. Nisu
li sela u blizini gradova, dak i u Kini, valorizirana po tom susjedstvu? Godine 1645, kada Berlin ponovo podinje Liviett, njegov
Gebeirne Rat kaLe: >>Osnormi razlog wlo niske cijene iita danas
baS je u tome Sto su gotovo svi gradovi, osim nekoliko izuzetaka,
opustoseni i uopie ne trebaju iito iz okolice, nego pokrivaju
potrebe nekolicine svojih stanorrnika na vlastitom zemlji5tu <<. Zar
to gradsko zemljiSte nije selo Sto ga je grad ponovo sworio posljednjih godina tridesetgodi5njeg rata?2L
Pa dobro, pje5dani sat se rrroie i okrenuti: gradovi urbaniziraju sela, ali ona poseljaduju gradove. >Od kraja XVI. stoljeia<,
pi5e Richard Gascon, >>selo je ponor u koji ie propasti gradski
kapitalisti<,22 ako ne zbog drugog, onda zbog kupn je zemljlita,
swaranja gospodarstava ili bezbrojnih ladanjskih kuia. Venecija u
XVII. stoljeiu napu5ta zarade od mora i pretade sve svoje bogatstvo
u sela. Svi gradovi svijeta prije ili kasnije upoznaju transfere takve
wste, London kao i Lyon, Milano kao iLeipzig, AlZir kao i Istanbul.
Gradovi i sela se zapravo nikad ne odvajaju kao ni voda od
ulja: u istom trenutku postoji odvajanje i prlblrtavanje, podjela i
spajanje. eak ni u zemljama islama grad ne iskljuduje selo, unatod
o5trom jazukoji ih odvaja. Grad oko sebe ramljavrtlarswo; neki
kanali duZ gradskih ulica proteZu se u vltove obliZnjih oaza.Ista
je simbioza u Kini, gdje se polja gnoje smcdem i otpadom izgrada.
5.:10

Cildout

(iruttltt je potrebna bltsku okollcct. Prlzor s trhdceJeanet. Mlcltelhru

1 lh2.l-1696): proclauail str scljacl kojl stt dontjclt ulastlte prolzurtdc.
(l:trlrt Glraudon)
doktrr.ujcm<l <lno Sto jc jasn<l sam() po scbi? Svc
rlo rnodcrnih vrcmcnit, svitki grad jc morao irnati hranu na vlaslilin) vratinta. I)ovjcsnid:tr ck<lnomijc, k<tjcm su poznati pr<lradunl,
srn.ltr:r d:r jc od X!. stolJcC:r ccntilr s .l.(X)O stanovnik:r, da bi se
()rlr':Iarl nil :livotu, nr()ftI() rilspolirgitli s dcsctak seoskih zcnrljistu,
lo ft'st prllllllno s 8,5 kltt'], ))s ()l)zlr()m n:t slitb prlnos polfoprlvrcrlr...,2J T.lprirvo, st'lo nror:r potltrplntll gratl uko on nt' jlt:ll rr svrrkorn

Ali zalto

cl'a.

1il

l;cnu t tul l ln

ttt

tl /'\

l rr t k l t t

tt'

t t'r

t A' l t

lttl

fl

trcnutku strahov:lti z:l sv(), ()l)stlnlll(; vt'lililr tt'govitt:t ll)()/,(' llll

prehraniti samo iznimntt. A to sc d<>g;rd:r silln() povlltstc:rtint g,t';tdtliri..r^, Firenci, Brugesu, Vcncciji, Napulju, I(imu, (icnovi, l'ckingu,
Istanbulu, Delhiju, Meki...
Uostalom, do XVIII. stoljcia dak i vcliki gradovi zadrLavaiu
seoske dj el atnosti : oni daj u zaklon p astirima, pol j arima, teiacima,
vino gradarima (dak i P ariz) ; unut ar i izu a.n zidina p osj edu j u poj as
vrrova i voinjaka, a malo dalje polja, katkad podijeljena na tri
plodoreda, kao u Frankfurtu na Majni, wormsu, Baselu ili Miinih"rr.r. Uclarci mlatila duju se u srednjem vijeku u Ulmu, Augsburgu ili Ni.irnbergu sve do u susjedstvo Ratbausa, a svinje se
slobodrro uzgajajtpo ulicama, tako prljavim i blatnim da ih treba
prelazin na Stulama ili prebaciti bnrra s jedne strane na drugu. u
Frankfurtu su uodi sajmova na brzinu prekrivali glar,'ne ulice
slamom ili drvenim strugotinama-Z" Tko bi povjerovao da je u
Veneciji joi; 1746. valjalo zabranitt uzgoi svinja >>u gradu i u
samostanima<<?25

Sto se tide bezbrojnih malih gradi1a, oni se jedva izdvaiaiu iz

seoskog iivota;.tak se govorilo o >>ruralnim gradovima<<. U vinoroclnoj-Donj o j Svapsko j gradovi'W'cinsberg, Heilbronn, Stuttgart,
Esslingcn ipak prcuzim.aju na sebe zadatak da upute prema Duna'r,,u vino koje priz.vode,26 avino ieve( samo po sebi industrija. Jerez
de la Fronteia, u blizini Seville, odgovara na anketu iz L582. da
>grad dobiva samo vlastito vino, Zito, ulje, meso<<, Sto dostaie za
obrta.27 Kad su
ry="gorro blagostanje i za o'i-ivljavanje trgovine i
7540. alZirski gusari nenadano napali Gibraltar, izabrali su prema
mjesnim obidajima wijeme berbe: tada se svi Zitelji nalaze izsran
zidina, oboreni s nogu u svojim vinogradima.2S Svuda u Ewopi

gradovi su ljubomorno bdjeli nad svojim poljima i vinogradima.

Svake godine stotine i stotine gradskih magistratskih funkcija u
Rothenburgu ili u Bar-le-Ducu oglasavaju podetak berbe, kad
>lisie vinove lozc poprimi onu Zutu boju koja navjesiuje zrelost<<.
iak se i Firenca svake jeseni pretvara u trZnicu mladog vina,
preplavlj cna tisuiam a bat ava.
Gradani onog vremena samo su napola gradani. U doba
iefre,obrtnici, dobri ljudi, napustaju svoiezanate i svoje kuie zbog
poljskih radova. Tako je u industrlializiranoj i prenapudenoj Flandriji XVI. stoljeia. Tako je u Engleskoj jo5 u predvedcric 1ndustrijske revolucije;tako je u Firenci, gdje se u XW. stoljciu tako
29
vaina Art e za pr er adu \,,u nc obavl j a u gl ar,rr om zimi. M ai stor tcsar
iz Reimsa, Jcan Pussr)t, u svom sc dncr.niku visc ncl{o za dogadajc

sl)

(i

nttlttt,l

rz lrtrlilir.'lro1i tlt rllrtlttlr Ltrll ,u lIr)l,l ,/,lll!lll,l z;t llt't lrt', ./('l\'(', z.t l'.tlivtt
vllrir, z;r r'tjctru /rt,r r l.t.rtlt,r ll vt tlr'rtrt' tt;titlt r'yct'sl.ilr r .tlor'.t. ljrrrlt
rz l(t'urrs,r i l',11t'r'tt;rl',t lltsir n,t l:,1o1 slt;ttti, 1r;r jt'tlrri i rltrrgi irltt tr

(u

lrcllrrr glotl .rloltt'o tt:torttT;tnottt pt';tlniorrr. Ali, lriljr'2i tt;tS lt's;tt',

,,lopovi iz lipt'r'rr;ry;t otlvt'tloit'lit'tlo svittj;t iz gt':ttl;t (l(r'irns:t),..,
,,rlvt'tloic ilr u sl)()nr('lrtrti lrllct'n;ly tt r.rl(lrrrk, .1O. oltrjklr I5().1.,,t(l
Nr;t'lritrro znlrli srrrrro lko (1t' grolrijt'rliti, l,ig:rSi ili lk':tt'nt'z:rrti: :r lko
(('usoliti illojc'sti lrrt'soi'I'r'ililit'sc ttistr ttittutlo izrtrijcnilc ni 172),
;r:r' ;t'tlrr:r r';lsl)r'irv:l o r:litlttotniji ):tli Sto st: tr tt jcttuttkitrt gt'lttlitlinxt,
r'.r1. i rr kncZcvskirrr grittlovitrxt, olrt'lrrici rrrijcS:rjtr tr poliogrt'ivt'r'rltr
n.rrrrjt.sto i u irrrc scljlrka. lloljc lli lrilo clrt >sv;ttko ostrtt'tt' rr svojoj
r,lt'r'i<. (ir':rdovi oslolxrclcni stokc i >vclikilr Irrpa gnoj:t< bili lritistiji
r zrlrrrviji. l(jc$cnjc lri [rikr cl:t sc >iz gr:tclova ucl:rlji (...) poljopr ivrt'tl;r ida sc prcdir u rukc onih kojirna priliti<.Jr ()brtrriltvo lri
rrrr:rlo koristi prodajuii scljucitnrt toliko koliko bi oni zrtsigut'rto
rrrogli rcdovito prodav:rti grudu. Sv:ttk<l bi na tomc z:trittlitt.
Ako grad nijc sclu p()tpun() prcpustio monopol obt'ltdivltttjrt
/('nllic i uzg<lja stokc, obratno, ni sclo sc nijc li5ilo svih >inr-lrrstrijskih< djclatnosti u korist oblilnjih grad<tva. ()no irnrt udjcl:r
rr rrjinr:r, prcmda n)u sc t:tj uclio opicnito rad<t prcpttSttt. l'o-

\ttttlttli.ft't,rttt.it Illlltttrtrt ttttntt ltttu I l:ttrrtt,ttttttttttt tttttz,ql. ltttltrt.ic lsttt

t,tu'.'ntt I nslltrrll.ilt'ttrt. l)r'trrl.l grttt,ltt'Vist:r <lt'l:t tttrry ttolrlc vill:r rlr'
Itillr;tr t, l:rrql .\l'lll. .tlttllt't rt; .t1t'ttt,ltrttt l:r'ttttt l.t< rt rlttlttttltt Illt lttt't'. (l )rt
A:tt tt t t't t I rl I t I r tt'r t )
1ll

l;t,t't tt t t t t I I lrr

ttrtI

r'l /,\'

tr

l,' t t r t

r'

t t,t

1,,

l, l, t i

/ Ir

najprijc, scl;t nihttcl ttistr lril:t lrcz oIrrlrrili;r. Kolirrl nll li.olirrlr l)l'()izvodi i popravlia kolar na licu mjcst:r, u s:rrn()tr) sclu, kov:ri: vru{c
kuje obrud na nicmu (ta sc tchnika Siri potkraj XVl. sroljcia), sv;rko
selo ima svog potkivata, a ti su sc radovi oclriali u Irrancuskoj do
podetka XX. stoljeia. Stovi5e, u Flandriji i drugcljc, gcljc jc it. i
" graXIl. stoljeiu ustanovljcna ncka vrsta industrijskog monopola
dova, podevii od XV. i XVl. stoljcia nastaje vcliko orjecanje gradskih radinosti u sclo, u potraziza jcftinijom radnom snagom iizvan
sitnidavog okrilja i nadzora gradskih cehova. Grad time nilta ne
gubi jcr irsran svojih zidina nadgleda bijcdne seoske radnike i
upravlja njima po svojoj volji. Od XWI. stoljeia, a joS vi5e od iduieg
stoljeia, sela su na svojim slabim ramenima ponijelawlo velik dio
obrtnidkih djelatnosti.
I drugdje postoji ista podjcla, samo drukdije vodena: primjerice u Rusiji, u Indiji, i Kini. U Rusiji najveii dio industrijskih
poslova otpada na sela ko)a Live sama za sebe. Njima nc vladaju
gradske aglomeracije niti ih uznemiravaju, kao gradownaZapadu.
Ovdje joS ncma pravog takmidcnja izmedu gradana i seljaka.
Razlog za to je jasan: sporost gradskog ranroja.Ima, bez sumnje,
nekoliko vclikih gradova, unatod ncdaiama kojc ih pogadaju
(Moskva, koju su 1571. spalili'I'atari, 7611. Poljaci, ipak 1636. ima
40.000 kuia),32 ali u slabo urbaniziranoj zemlji sela su neizbjcino
primorana da sve radc sama. Osim toga, veleposjednici sa svojim
kmetovima organiziraju stanovite rcntabilne radinosti. Nije samo
duga ruska zima zasluina za Zir,.u aktilrrost tih seljaka.33
Selo u Indiji, Liva zajednica sposobna da se powemeno
ucijelo premjesti dabiizbjegla kakvu opasnost i preveliki pritisak,
takoder jc dovoljno samo sebi. Ono platasveukupan porezgradu,
ali mu se utiede samo zbog rijctke robe (na primjer ieljeznlhalata).
I u Kini seoski obrtnik nalazi naknadu zate:ZakZivot u izradi svile
i pamuka. Njcgova niska iivotnarazinadini ga opasnim konkurentom gradskom obrtniku. Ncki englcski purnik (1793) dudi se i
odu5evljava nevjerojatnim radom seljanki iz Pekinga, bilo u rtzgoju svilene bube, bilo u predenju pamuka: >Ukratko, one izraduju tkanine, jer onc su jedini tkadi u Carstr,,u<<.34

5lt

l,l,l,lttl'l

r'

(
t

irrtrl t tlo:;1.1,r,'r
t::ol t i l o

s i t'o

t t t t t :';

tir';rrl lri l)l'('sl;t() Tivjt'li li;ttl trc lri st'lti viit'osi1lttt';tvltr) tl()\'('l;rrrlt'
( )rr ilt ltrivll('i. A orri tcslo s;rrtri rltl st'l rt'rlol;tzr'tt susl'('l ttir'1',rrvtttr
',r'jt'llinr;t, njt'govittt s(r'ltt'ttittt ili ltrivitlrrittt slol lotl;ttttlt, tlit'1',ovirtr
lrr rliirn rr;rtlrtit'rttrlt. I )ol;tzc lrtlirttlt't' i 't.;tl<t Sto ilr pogl;tvito st'l;r, ;rli i
,lr rrgi grirtlovi viit' rrcr'c, r);rl)r'()s(() ilt orllr;tt'tr jtr. l(t'tlovilrt t'vt'slr r
rrtlrrrliv:rnjc jc r-rdrtriiv;rnjc sit'tttrr:tltrtlg isclicrrii'kog l<r'lrjlr s ltliliv
rrirrr gnrdrrrrt: It'iuli s Vctrccijortt (lirtrlutti joi cll.ju lizii'l<t' t';ttlttikt'
r sltrgc); K:tbilija s gr-rs:trskirtt Allirotn: Il()r5t:lci dol:tzc okop;tr':tli
\'r't()vc g,racla i njcgovc oktllicc;M:rrscillc s Korzikotn;pr()v:lt)s;rlslii
rir';rtlovi i l4rruni s Alplr; Lttndon i lrci... Ali svaki golcrrti gt'rttl ittr;tl
ct' tlc:sct, stotinu takvih vrbttvanja odjcdnt>m.
[J l'itrizu su 17fltl. ><tni koic nazivaiu tc5kim radnicittt;t gt tlot'o
svi stranci (sic). Sav<tjci su distati cipcla, strullati i pil;rri rlr r'.r,
( )vc'r-njanci su g<ttovo svi vttdono5c; Limuzinjani ziclu'i; l,iottr i srr
rrlrii'no trhono5c i nosadi stttlica; Normandijci su k:ttrtt'ttt)r'('s( r,
r.rr';rc;tri i pokuiarci, popravl.iadi firjansc, trgttvci zcdjirrt kttz:tttt.t,
t irrskonjci su vlasuljzrri ili brijadki pomoinici; Lotrinl:tni stt prrlrr
u u prcdgradima; pod i j t'l I t'r r i
I r t'i k rpati starc obuic. Savoj ci stanuj
po jcdan starjcSin:r ili st:r ri
upravlja
:,r r nir druZinc, od kojih svakorn
S:rr,oj:rc, ckonom i skrbnik mladarijc, svc dok ona nc clodc tt tlolt
,l;r slrrn:r sobom vlada<. Ncki Ovcrnjanac, ulidni prod:rvad zt'i'iilr
l,rr7ir, koji ih kupujc na malo zr zatim prodajc na vcliko, krrrii
rr:rrrkrrlo >tako prct()v:trcn da mu (uzalud) traiitc glavu i rttkt',, A
:,r,i sinrrnasi obladc sc po obitaju kod starctinara na Ob:tli slrr'()ti
rt-lit'r,;t ili na Obali Stavljcnih k<t')ir, gdjc sc svc m<tlc trampiti: >Nt'lit
(rrl:rzi) u daSi:rru crn poputllllvran:1, aizltzizclcn kao papig;r".1''
(ir';rclovi nc prim:tju sttln() sirtlm;thc. ()ni ntlvatc i kvltlilt'lrrt'
:,n;rH(', nlr Stctr-r gt'rtdanstva susjcclnih ili d:rlckih grad<tva: ltogrtlt'
Irtl()vc(:, m:rjstorc i olrrtnikc, zlr ktljih sc uslugc ptlnckad otitrutirr,
rr;r!:rrrrnil<c, lrrocls;kc korntilitrc, glrtsovitc pr<ll'csttrc i lijci'nilit',
irrZt'rrjt'rr', rrrhitt'ktc, slikltrc...'l'akrl lti sc nll k;rrti srcrliinjt'isit'
\.("1.1)('ltllijt'rrroglt'orlrcrliti lot'l<t'iz kojih tr XVl. stolit't<tt tlol;tzt'rt
I rr"t'ncrr rr:rrrt'ttit'i i rtt:tjslr tt'i rlt'lt' tlclltt I.rtttrt; it'tltto slolit'tlt' 1rt'iit'
,l,rl;rzili srr rt'rlrlvilo iz rrtlltljt'ttt' Nizozt'tttslt<'. tt' .f t'tltt;tlirl llistttrr
rrrolili rr;r li:rt'li orlt't'rliti 1r<triit'lilo ttovilt gt';trl:ttt,t it'rlrtog zivol'
t":rli Atttslt'ttl.rrtr (orl
1,,r.rtl;r, rrck;r lrr ltrtrl,'rt:t lrtirttit'r'l\'1r'lz,t'ili
'l',1(l,r
ltt'lr,rlo
tt.t virlit'lo lrloslol'
:'r'.rl.i
izrtiir'li
lri
l'r,,"r l(rl r)trt
;rrrl
r

l;t'rtttttttl llttt tttlr'l /

,\t

t ttl''l

ttt

,' tt'rtl'lrlrtittllr

r'

Ziv()t()ln nits('!1, 13t.rrtllt. l\4olrl;r lristlt<r

sam taj prost()r odrcdili prcnra ru.ionu trgovtrikilr vczrt gt'lttlrt,
obllje:Zavajuii sela, gradovc, trZi5ta koji prihvaiaju njcgt)v sust:rv
miera ili njcgovnovac, ili oboje, i koji evcntualno gov()rc njcggvim
posebnim dij alcktalnim govorom.
To jc vrbovanjc prisilno i neprckiclno. Prije )ilX. stoljc (a grad
Sirclkih dimcnzijtr, l)()vczlln

s1l

bioloski uopie ne pozn ie vcii natalitet od smrtnosti. U njemu

postoji i prckomjcrna smrtnost.39 Ako raste, ne moZe rasti sam po
sebi. U drusffcnom smislu on takoder prepusta niske poslove
prido5licama; nicmu jc potrcban, kao i na5im dana5njim prenapctim ekonomijama Sjevernoafrikanac ili Portorikanac, proletarliatkoji se brzo tro5i zaniega i trcba se brzo obnavljati. >Scoski
olo$ postaje gradskim(, pi5e S6bastien Mercier uvezi s pari$kom
sluZindadi, nir.odno vojskom od 150.000 osoba.ao Postojanje toga
niskog, bijednog proletarijata odlika je svakoga velikog grada.
JoS u godinama poslije 1780. u Parizu umire u prosjeku svake
godine 20.000 osoba. Od togabroja, 4.O00 zawiavaaivotu bolnici,
bilo u bolnici L'H6tel-Dieu, bilo u bolnici Bicetre: ti se mrtvaci,
>za5iveni u wciu od grubog platna<, pokapaju u Clamartu zbrda-zdola, u zajednidku raku koja se zalljeva Zivim vapnom. Ima li
uistinu ista kobnije od kolica sto ih svake noii rudno vuku odvozeli mrtvace iz bolnice L'H6tel-Dieu prema jugu? >>Zablafeni
sveienik, alonce, krii<<, to jc pravi pogreb siromaha. Da li je
bolnica L'H6tel-Dieu zaista >Kuia Boiia? Sve je u njoj okrutno i
surovo(<; 1.2OO kreveta za l.OOO ili 6.000 bolesnika: >PridoSlicu ie
poleii kraj samrtnika i kraj lc5a...<41
AZivot nije plemenitiji niti na podetku. U Parizu se oko 1780.
na tridesetak tisuia rodcnja raduna sa 7.000 do 8.000 napuStene
djece. Ostavljati djecu u bolnici pravi ie zanat, dovjek ih nosi na
ledima >>u pojastudcnom sanduku u koji ih stane troje. PoloZena
su uspravno, u pelenama, odozeo udi5u zrak. (...) Kad (donosilac)

otvori sandudii, desto nalazi po jedno mrtvo; nastavlia put s

preostalo dvoje, nestrpljiv da se rije5i tereta. (...) Smjesta se waia
-du
ponorro preuzme istu sluZbu koja mu je kruh<.42 Medu tom
napu5tenom dj ecom, mnogobr oina dolaze iz pokrajine. Neobidni
doseljenici!

516

[\,1 t, 1 t

t' t s I

tt1

tr t t" t t t t:;

t't t t I

tl tltlttl'l

t tttt t

Sr':rliigr';rtl jt'st, zt'li rl:r lrrrrlt';roscllttt sviit'1. I lp:rrlliit'.r e rrricttit.t, orl

\V. tlo XVlll. sloljt'r:;t svi iligrtlot'ost'i lirlrrlovi ittr;tirr svrtit'ltt'rlcttrr'
Z;rrollljt'rri srr rr prisilttrt ik;rt';tlilt't'islicttrt licotttt'lt'ijrt, s:ttttittt ltttt
orlsjt't''t'rri t';rl< i otl ttt'post-r'tln()l-l l)l'()sl()t-:t lioji irrr pt'i1l:rrl;t.
lllrli sc llorr:r jllrijt' o sigrrt'ttosli. Srtttto jt' rr ttt'koliko zt'rtr;rl1,t
t;r zrrstit:r lrilrr srrviSnu,lrlii'r,ttt.r'l:tl< pttlvt'tlrrjt'Pr:tvilo. N;t llt'illtn:'l'ittt
otocirnll, rrir 1-lrirnjcr', ncllxl gratlskih tttvt'tlit; itcclljivci k:titt <l;t srt
t;rlio scbi priStcrljcli l;cskorisnc invc'sticijc, St:trc zitlitrt' (.ityi,r rr
l,rrrrrlrrnu irn:rju s:tnt() ltdntinistrlttivtru Tttlt(u, prcnrtl:t jt' slr';rlt
<'l:rrrova l):trlrttncnta u jcdnont trcnutklt godinc 1643. okrtriio lgr';rtl
prcnagtjcnim utvrd:tm;t. []tvrdil nct'Itit ni n:t -fitp:tnskont ltt'lrtgrr'
l;rgtr, jcr i njcg:t Stiti morc, ni u Vcncciji koj;r jc zascbni otok. /.ir ltt t,t
n('rnir niti u zcmljama sigurninxt u scltc, ka<l Stt> jc gtllcrno ( )sttt,ur
lijsko Orrrstvo, kojc ic tnati tit utvrdcnc grad<lvc sitnl() nil r r11 ( !./('
rrirrr p1r:rnicitmil, u MadTarskoj, prcm;r llvr<tpi, u Armcniii, pt cttt.t
I_'t'r'ziji. Iircvan, u kojcm ima nc5to topni5tva, i llrzcrtun, pt rli
lift'itcn prcdgradima, jcdan i drugi su 1691t. ttkruZcni (lv()stt'uhtnr
zitlirxrnra, dodu5c bcz nasip:t. Svagdjc druydjc1tcr,x ttu'cicu tlotrort
prol-rirst drcvnim bcdcmima koji sc uru5avaju katl zidovi tt:tprrS
tcrrih posjcda, dak i prckrasni istanbulski bcdcmi, naslijcclctti orl
llizrrnta. Na suprotnoj strani, u Galati, 1694. r(su) ziclinc n;tpol:r
srrrscnc a da ih 'l'urci, dini sc, nc mislc popravljati.,.4j [J lrilipo
lrrrliju, n:r ccsti zat Adrianop<>I, nijc viSc bilo >ni traga vratiln:l((.1r
Ali drugdjc ncma nimalo tc sigurnosti. I)iljcm kontincnl:tlrrc
i',r,r'opc (u I(usiji sc gradovi, viSc ili manjc utvrdcni, ttslanj:titr rr:r
rvrtl:rvu, klro M<>skvzt n:t Krcmlj), dui. kolonijalnc Amcrikc, l't"r'zijt',
Inrlijt', Kinc, g,radskit utvrd:t sc n:tmcCc ka<> pravilt>. Irut'ctit\t'r'ov
l"jt,<'tri/r, (l(r90) dcl'iniru grud klto: >n;tstitnrbu dostit brojnog pu
( ;r r rslvil, rcclovit<l ()pasunu zidinltnlt<<. 7,'.t ntnogc zapadnc grlttlr lvt',
t.r j ,,li:rrncni prstc:n<<, izgrltdcn u XIII. i XIV. stoljcdu, bi<l jc vlrnjslii
.,rrrrtrolsvjcsnc tclnjc prc:nl:l ncz:tvisnosti i slobodi, kojijc obiljt'iirr
rrrlr;urtr cl<sp:rrrzijtr srcclr-rjcg vijckrr. Ali jc C'csto, u livropi i drugrlir',
lrro i tljclo vl;rrl:rr;t, z;tstilrt proliv vlrnjskog nt'prijatt'ljtr.a5
ll l(irri s:lnl() osrctlrrii ili proprrli gr;trlovi ncnt;tjtr vilc zitlrrr;r
( )lrioro str lrt'rlcrni l;rl<o tlolrnljivi,l:tlio visol<i rlrt sl<r'iv:tjtr otl lrolilr'
il.r,,sljt'rrtt'lirrrl;t.,. (it';ttltlvi stl,,svi s;t1',t';ttlt'tti tttt isli tt;tttitt., li;tzr'
1,'rl.rrr lrrrlrril< ( l(rl()), ,'("('l\1('t'olirrltto, s rlolrt'ittt ztrlirt:tttt:t tttl olrcL:t
I'o;r'lroliriv:r jrr islr)nt ()n;tl\\,(lrn zt'ttrliottt tttlli,:tli,vt'l)t.:lv('lrot'r'ttl.ttt,
(,ll,l s(' s \'r'('nr('n(,nr loltlro slvt tlttc rl;t It jt' ttcttt(rlltt('(' dt'hlr'r'ltl

liaryutnd lhttt.ttlcl / .\tt'trltttrtt tt'ttltlrlrtitt.f !t t'

razbiti. (...) Zidinc su vrl() Sirokc, s kulanr;r sagradcnitn na stlu'it)ski

nadin, gotovo jednako kao Sto sc prikazuju rimskc utvrdc. I)vijc
velike Siroke ulice obidno sijcku grad poputkriLa, a tako su ravnc
da se, iako vode po cijcloj duljini grada, ma kako velik bio, s
njihova raskrrija ipak vide sva detvoralurata<<. >Pekin5ki zid<<,kaLe
taj isti putnik, >>tako je Sirok<, mnogo vi5e nego u cvropskim
gradovima, ,rda bi dvanaest konja moglo trdati jedni drugima u
susret najveiom brzinom a da se ne sudare< (nemojmo vjerovati
baS na rijcd: drugi putnik govori o >>dvadeset stopa Sirine dolje, a
dvanaestak stopa gore..a6;. >Noiu tamo stoje straZe kao da je ratno
stanje, ali danju wataduvaju samo eunusi koji se ondje zadrLtvaju
vi5e zato da ubiru pristojbe za ulaz nego radi sigurnosti gtadarr.AT
17. kolovoza L668. diluvijalna poplava potapa okolicu glavnog
gradai odnosi >mno5tvo sela i ladanjskih kuia... silinom bujice<.
Novi grad gubi treiinu kuia, a >>neLzrnicrno mnogo bijednika
utopilo se ili bilo zatrpano pod ru5evinama<<, ali stari je grad
siguran: >>Brzo su se zatvorila (gradska) wata (...), a sve rupe i sve
pukotine zateplle se vapnom pomije5anim sa smolom<<.48 Lliepa
slika i lijcp dokaz gotovo ncpropusne dwstoie bedema u kineskim
gradovima!
Zatudo, u stoljeiima dok jetraiao pax sinica, kad gradovima
vi5e ne prijeti nikakva opasnost inrana, bedemi su postali gotovo
oblik nadzora nad samim gradanima. Zahvaliujuii Sirokim unutraSnf im prilazima, oni dopu5taju da se zadas mobiliziraju vojnici
i konjanici koji s visokih utvrda imaju pregled nad cijelim gradom.
Nema sumnje da odgovorne vlasti dwsto drie grad. Uostalom, u
Kini kao i u Japanu svaka ulica ima svoja posebna wata, svoju
unutra5nju jurisdikciju; dogodi li se ma kakav incident ili zlodin,
ulidna se wata zatvaraiv te ie doii do neposrednog, desto krvavog
ka:Znjavanja krivca ili uhiienika. U Kini je sistem to stroZi Sto se
pokraj svakog kineskog gradauzdiie detverokut tatarskog grada
koji svojski nadzire kineski.
Zidine desto zajedno s gradom opasuju i dio polja i vrtova, iz
oditih razloga opskrbe grada u sludaju rata. Tako su u X[. i )il.
stoljedu nastali bedemi u Kastiliji, sagradeni na brzu ruku oko
skupine udaljenih sela, izmedu kojih ima dosta prostora da se
oncfie u sludaju uzbune skupljaju stada.ae To pravilo vaZi sr,'uda
gdje bcde mi zbog moguie opsade opasuju livade i vrtove, kao u
Firenci, ili obradiva polia, voinjake i vinograde, kao u Poitiersu,
koji jo5 u XVII. stoljciu ima zidinc na gotovo jcdnako Sirokom
pr()st()ru kao i Itariz, lrli grad nc uspijcva popuniti tai prc5iroki
5l9

inttlt tttl

l'ltrtt lllilttrtrr ttrr/lrttt l44rutrltlr ttoullt ilttrtr.lolskllt rtlttrrlrt tt.\Vl..slolftt,tt,

()ttt' ltrllttt.ltt.ltt sltttttttt grttrltt (ltttttttl tlltt) sltrlto ttrltrttrldrtt,t()
lt()
tlnti'fc, urllc sc.fitl tturll/tl.'stt'r'tt t,t'trtt,l I lxrlfrt. (,'ttttrlhr futll tlnl llllltttttt,
.tirt t t I .lt' trl .tr'fir'. ( lll I I t t t t t t, rln l I t, I t t t I I .\' I r t I t t )
r

l;trtt t t t tt !

I ltt t t r t ! r'l

.\ t t

tr

k' I

r t'r' t t't

l,'

l,

It

ti

tt1I

l,l,t,lttt'l

r r'

r,r(lrl('/.t\'('tt 1rt1rl1ir,l(lllll.l ltol,l:,tl vtl(, (lrlH,l(1.,1", lt'l:'l('li()(llll("

l(r()(r, gllrvrrr tlt,t(l l\r.lilli :)ll,r u 1i()l nl('lll (ltlt'lrr (}l rrtltr'.tr.t "lttll()t',,1
1,oIi;t, \'l l()\'('i rtt;tli Irt tl; sl:tttr)\'lllliit .,'.'rl
N:t Z:tyllttltr it'tltrtrirl lril;r z;liillll(('l):t silltll'll()sl l)('./ r't'liliill
rroilir)\/il: slnlo j;rrtrli, ;l u ()l(()ntil()i lirriji zitl;ltl ttt;tlr) sttt('l:l iirt'rl jrr
lit;r(l;r, rr)n()ll() nt;uli('ll('H() St() s('()l)i(11)() l<ltit'. Alio ic gt';ttlrr
pol;t'lllrn zt':rl<, zitlirr('s('l)t'('rIlit'Sl:r;tr klto lilrzltliSttt'litrlist',1lt'itlt
;r'r'it'c u (;aIt(lu, tt lrit't'ttt'i, Stt'ltslrtlttt'1itl, i t() ktllilitlg,()(l l)rrl:l lrtrtlt'
jcl'i. K:tl<tl 13t'lrtl t'ltslc, t:tl<tl olio st'lrt'
lrr rtrcrlrrro. /,itl jc stcztrili p() tll

joi jcdtrn.
Ali sugrlrdcn ili rck()n:itruiritn zicl nc prcstltic' olit"ttTir,:tti i
orlrcdivati grad. ()n jc TitStitit, lrli inlcdlt, llrilnicil. (irlttlovi orl
\t\,:lr':r

lr;rcrrju na pcril'criju mirksirnurn sv()jc ollrtnii'kc djcl:rtrrosli, osrt

lrilo prcgustu industriju, tlrko dir jc zid jtlS ilinijlr ck()t)otttsltt't
.lrrrltvcnc podiclc. IJ<>pic, grad rllstuii prip:rj:r nck;r prt'rlgt':ttl.t t
rniicnjzr ih t>dbacujuii nt;rlo podlllic d jclatntlsti kojc su ttttlt' rtit'1ir I
\'( )n) strog,o gradskom zivotu.
/;tto grad<)vi na 7apaclu, koji su rasli rnalo p()tnltl(), l);lliltl'it(l
no, intarju tako zamrScn tltlcrt, krivudavc ulic:c, nc1:rt't'tlvitlt'ttt'
.rr tikulacijc, posve supr()tno <ld rimskog gradil, ()nllkv()g li;tlilv it'
rr;rrlTivio u nckoliko gradova nastalih iz antitkog, rc(lrl: 'l'ot'itro,
I'.iilrr, Koblcntz, Itcgcnsburg... Ali rcncszrnsa ()znaaujc: pt'vi l)()l('l
r v j csnog u rbanizma l uz r ar.gr anatu p()j av u ni7.'d. Ilc()m ctri i s lt i lr p l r
!r()vir u obliku Sahovskc plodc ili ktlnccntridnih krugov:t, l<oii srr
lrrt.rllo7cni kao >idcalan plan<. LJ tom ic duhu Sirtlki l)t'()('v;lt
llr';r(l()va,Sto sc nastavlja nirZ^padu, prc()blik()vati trg,()vc ili tt;ttttr
vo izgraditi deWrti otctc prcdgradima: ti planovi rasproslil'tr s\'()l('
i,,rlrovskc ploic pokraj krivud:tvc ictgrc srcdni()vickovtrilt 1it';r
;

pekiniki zid i urata, poietak KwlL stolje(a. Kabinet srcftke. (Foto

Bib tiot b e que nation ale)

haljetak. Ni Prag nede ispuniti prazninu, ostavlienu izmedu ku6a

>malog grada<1 novih bedema sagradenih y XIV.-stoljeiu. Ni
Touloisl oko 1400; ni llarcelona, koja ie tek dva stoljcia kasnije,
oko 1550, stiii clo svoiih bedema, sagradenih 1359. (na mjestu
kojih se nalazi danaSnji Ramblas); iednako i Milano unutar svoiih
zidina.
Spanjolskih
^ irt, siruaciju
imamo u Kini: neki grad na riieci Janguc Kiang
j
pl itni nc
>>ima zidopscga clcsct ti suia mctara, koj i opasu c brcg<>vc,
stltnt;vlici
i ncnastanjcnc r:rvnicc:, iL:r u g,radu ima m:tltl ku(it, lt
5io

lovrt.

'l'u p<>vczan()st, t;t rllcionillizllcij:t, potvrdiv;rt ic sc 1>o trrrloi

rolii tr novim g,radovitna, lldjc graditclii im;tju sloboclno polit'
r.rrl:r. []tjstalom, dudntl jc da sc nckolik() primicra prltvttlitrlttilt
z,rp;rtlnih !ryild()vlt n,lstlllih prijc XVl. stoljc{lr p()dudara s proizvrr
l;r rirrr gr;rdnjam:I, stv()rcniln ex n ibikr, k;to Sttl ic npr. Aigucs' M( )l'
t,.s, rrr:rlu lrrl<it kojtr Luj Svcti ktrptrjc: i obnavl.ilt cllt lli intlt<t iz,ltr, tt;t
l,r t'rlozr.'t'nljc;z:ttitrt rn:rligrlrtlii l\4tlnp:tzit't'(tr l)tlt'tlog,ni), potligrrrrl
g,o n:rrt.tllli t'rtpltr.sl<og I<rltljlr ltollir':rj XIII. sl()lic(lr: ictlrlo polit'
nl('ll()v(.S;tltovsl<t' 1llo('t' ;to<ltltlltt':t sc' s t't'kvottl, tlt'tt13o s lt'7ttit'ottt
.,;rt l\:r(l:ulllt ilrtttt:tt'rltI't"1. Isltl lloli;tzttitt iloslt:tttskt'l(t't't'tt,t()ttt'rt
\lV sloljt'tlrr, St';tt'1lt't'i;t, S;ttt ( iirtvltlttti Vltltl:tt'tto,'lt't't';tttttttv;t llt':tt'
r rolirri, (.:tstr'lli':tttt'o tli Sr,1tt':t. ."/ Ali, llor't'vii otl XVl. stolit't';t,
'

tl

Iit'ntr

t ttt I

Iln

t t tr I r'I

/'\

t t' t t l' I

tt rt' t rt t I'

ttIt

ti

Itt

r'

ltltltlt

Novo1, svt;r'l.r l.rl.orlr'r' :,rr rzlit:rtlcrri lrrt'ltt.t ullrl)r'r1r.rl r,lvrlr.(.lr()11

1rl;trrrr: orri lvr)r'('n:r jlrlrlprrlu l)()l'otlit rr 1gr';rrlov;r 1ro rr;rir.trr s.rlr1lyrl.r.
plrli't'. ( lt';ttlr)\'t l.itliltsht' Atttt't'ilit' rlsolrilo srr li;rr';rltlt.l'rstrirrr ptr
;rr':rvrrlitrlrrirrr rrlit':rrrr;r liojc sijt'lirr <:ttttrltzts, tlviic gl;rvrrt' rrlit.t.ilrr
./:tvt'Sllv:tiu nt l'ltt.trt A1rt.1,1 11', grljt'st.rr:rl;rzt'htrlr.tlr';rl;r,llrrrrrrir.:r, srrtl,

t,'trltilrlo.

oPATUA

sr. cERMA|N

DEs PREs

\ 1ru2////////z

l'l;rrr s:rlrovskt' lllod'c llosl:rvljrr rrt,olrit\:rrr protrlt'rrr rr;r sv jt'tsko j

licslvici. svi str grirrlovi u Kir)i, Korcji, -f rrp:rntr, polrrolot\lroj Irrtliji,
l.oltlrtijlrlttrli Antcrit'i (ttt: z;tlronlvinl() Ilirtr i nt'kt. grd'lit' gr.;rtllvt.)
rr;rlil< tr;t Stthovsl<tr ploitr. Sttnro su clvijc civilizlrcijc rrvt'likr.slv;rr.lrlt.
/;ur)l'Sc::-l i ncpl'irvilrrn grrrl: isl:rrn (rrkljuCuju(i i sjc:vt.r.rrrr lrrtlijrr) i
srt'rlrrjovjckovni /,;r1-t;ttl. Mopili bisrno sc u,pustiti rr t'stt.tsli:r ili
psilroloSk:r turrrai'orju tilr izlror:r civiliz:rciju. St<l sc tii.(' Z;rp;rrl;r, olr
rc lrc:z sunlnic, s :rrncriikirn xvl. stoljcicm, nL: vl':rilr Jlolr.t.llrrrr.r
r irrrsk<lg l<lgor';r. ()rr u Novorn svijctu uspostrrvlj:r orlr.:rz rrr.lr:rprs
t t'lii h prcok r.rl;;rci ja rrroclcrnc Iivropc, impcr:rtivntr lcl j u zlr r.t.t lor
r r,
lir ritrj bi livc korijcnc bilo vt'ijcclno potr:rliti izv'tn n jczirrilr lir.ojrrilr
r

rr

r;r rr i

I'cstlrci.j;r.

Za,padu: gradou i,
Ioltniiluo i hola
lt

27 . PLRLZ U VRUEME REVOTUCTJE

Primjer zapadn.iadkog glada zamr5enih ulica. Na ovom starom planu nekoliko sadainjih osi,
oznadenih debljim crtama (bulevari Saint-Michel i Saint-Germain) pomodi de titaocu da se orijenrira kroz stari Pariz, od Sorbonne do SajmiSta Saint-Germain i opatiie Saint-Germain-des-Pr6s, od
Luxembourga do Pont-Neufa- KlvaflaPtocope. osnovana 1684,nalazi se u ulici Fosses-Saint-Germain, preko puta m.festa gdje se 168!, u toj istoj ulici (danas ulica Ancienne-Com6die) smieSta

Com6die FranEaise.

popis naprednih u urbanizmu vrlo se brzo pro5irujc; mogli bismo

dugo nabrajati gradove koji se podiZu po geometrijskom planu,
kao novi Livorno od 7575, Nancy, obnavljan od 158ti. nadaljc, ili
Charleville od 1608, a naineobidniji ostajc slutaj Sankt-l'ctcrsburga, na koji icm<> sc vratiti. Osnovani kasno, g,()t()v() svi grltd<tvi
512

lrt

I'rrr't'vsi <rd XV. st<lljcirr gradovi nt Tapadu susrccu sc. s vt'liliirrr

tcilioi:rrn:r. st:rn<lvnistvo im sc p<lvcialo, a t()pnistvo i.irri rr jilroyt.
:'t;rrc zidinc bcsnrislcnirn;r. 'li'cba ih po svaku cijcnr.r z:rrrrijt.rriri
:,ir'ol<irn l>cclcnrinur, dopolu ukopanim, prosircnim u ktrlt., rr:rsipr.,
()llr';r(lc, grljc r:rhl:r zonlja umanjujc cvcntualnc Stctc pr-otrzr.olirr
\';u)('rll('cirn:r. 'l':rkvi bcdcnri, r:rstcgnuti u Sirinu, nc m(),_lU st. viSt.
Prcnrjcitl(i bcz golcrnih troSkovir. A isprcd tih utvrrlt'pilr Iipij;r
trclxr z:rrlri.;tli 1'tr",t't,;tr pr()st()r, prijck<l p()trcban z:r olrr-rrrrrlrt.lrr.
.l)('r':r('iic, IO jc'st zrrlrrrrniti gradnju, vrt()vc, drvcCc. lli prcrrr:r
I)()tr.(,.
lri Ponovo stvoriti l)r';rzirn pr()st()r ruSc{i stalrla i ku(c, k:ro ilo jt.
lrilr r rr ( irl:rn jsl<u ( I):rrrzigu) l5'2o, ta vrijcmc p<lljsko-tcrrtonsko;4
r,rt;r, i 157(t,'t.;t vrijt.rrrt' strkolxr s kr.:rljcrn Stcl':rnom li;ttor.it,rrr.
( irrrrl jt' t;rko z:rtrslirvljt'n rr sircrrju, tcsic ncgo
pr-i jc osrrtlt.n
rl,r l';rslt'<lliorrriro. ll(it'rrrlvi, l'lu'izrr, l:rtinlltrrgtr, krr(r.ss st.vr.l6
r.rrro lI';rrlilt'rr;r ;rt't, Scsl, r)silll) l)ll t'lrl< i rlt.sr.t k:rlov;r. llrrrlrrii rl:r jt.
{ rl('lt;l zcrnljiil;r rr('l)l'('sl;llr(l r';rsl;r, r,isolit.st. lirr(:t.n;lrrrt.rirr
lrosvtrtl;r.
;\l.o 1t'tt l,otltlotttt tlt vo lrilo otrrilicrriit'orlolrt.lir', lrilrt jt'lo zlrlo llrl

I;ernand th'audd

Sttuktan' suuklrhlnll*t

dctiri do Scst
dopusta tanic, laganijc ziclovc u vrijcmc kird ktr(c od
[l l'arizu ic
dv.katnicc.
uglavn<>m
kaiova zamireniuiu stare zgradc,
pojcdinci
su
(...)
icr
>>trebalo obuzclati prekorilcrnu visinu ku(a
jc
(u predvcderjc
gradili uistinu jedtu kuiu -na clrugoj' Visina
nc radunametra),
2i
(gotovo
i.evolucije) ogranidena na 7O stopa

juii krov<.53

KakojeVenecijaimalaprednostdabudebezzidina,mogla
po miloj volji' potopi se nckoliko drvenih balvana,barka'
Pregusta
ma dovize kamenje i na laguni se sagradi nova detwt.
i koZari
industrija mogla se wlo rano prebaciti na periferiju, tesari
proizvodna otok GiudJcca, arsenal na-kraj nove ietwti Castello,
se Siriri

njastaklaoclT255.naotokMurano...Tkosenebidiviosuv- je

Venecija
remenosti te podjcle na >zone(? U meduwemenu'
Grande,
rasporcdila svole, jar,mc i privatne krasote na Kanalu
jedan
drveSamo
dubine.
nekadasnjol rileinol dolini ienormalne
mosta
ni viseii ,nori, Riafto (clo izgradnje danasnjeg kamenog glavna
l57S) por"r.rj" obalu'Foniaco d.ei Tedescbi (dana5nja

po5ta)rogo*Rialto,upuiujuiiunaprijednaiivuosovinugrada
odTrgaSvetogMarkaClomostaprometnomulicomMerceria.
gradu
Prostran, ,goiu. gracl' Ali u gtt'' til"tnom umjetnom
u visinu' na
opasanom ,ido^, iedostaje prostora' pa kuie rastu
pet ili Sest katova.
Kad se u X\{t. stoljeiu nezgrapno pojavljuju kola' ona u
Ewopi postavliaju hitne problerne i-prisiljavaju na urbanistidku
u Rimu
kiruigijl. Braiinte,koji iu5i staru dewrt oko Svetog Petra
povijesu
oso6_tst4),bioje jedan ocl prvih baruna Haussmanna
protok,
bolji
zraka,
reda,vi5e
ti. Naravno , gradoiLp.tnul^Le malo
barzaneko-*i1"*",Takvajeireorganizaci.ja-kojuprovodiPietro
di Toledo (L536) owaraluii nekoliko Sirokih ulica kroz Napulj,
govorio kralj Ferrante, >>uske ulice bile
gdje su, kalo je'nekoi -ctowsenje
pravocrtne, raskosne i kratke
opasnost za dr,zauurr; ili
na zapovijed
Strade Nuove u Genovi 1547;ili onih triju osi koje se
papesikstaVkopajukrozRim,podev5iodP|azzedelPopolo.Nije
Le) rurloga sto pina od njih, Cotso' postaie trgovadkom ulicomu
prodiru
Rima , p.urroln smislu rijedi' Kola, a uskoro kodije'
prvim pregradove punom brzinom' John Stow, koji prisustvuie
obrazbama L.nclona,

p.oiid" (1528): >Svijet ima kotade<' U idu-

iemstolje6uThomasDekkerponavlja-isto:)>Usvakoj
(londonskoj)ulicikolaik-odijediZutakvupaklenskubukuka<lda
svijct hoda na kotadima<')a

prlsllluttt clu. ruste tt Ulsltttt, (iauttttt

lc ltttrltttt ktttru kitlt:.tc, .r/i.vrurlr:.lctltrtt ta dn44t, slndtu.ltt ttlz ltulltttt
tttl llttl.ftt ttlurilrt rtkrt lttLt<:. l)clotl sllkc tz XV. sktllctut, Mttscrt Nttttule dl'

,\t lsrrrtltt I.nttultt plutrhtc I ttttrct,

l'c.ql

l.

( A4

rz,/skl

tt I stt

k)
1.t5

544

l\,t'tttttttI Ilt'trttrIr'l / ,\!t ttl'!trt t' \,'.tl,'ItItti,tfIt .'

Geogral'ija i grutLsltc ucz(

Svaki grad rastc na danom mjcstu, prihvai;r ga i nc nupu$trr, osirn

u rijetkim izuzecima.'laj je poloLaj povoljniji ili manjc povoljan,

podetne prednosti i nedostaci traju i daljc. I']utnik koji sc 16131+.
iskrcava u Bahiji (Sio Salvador), tada glavnom gradu l\razil'd.,
opisujc njczin sjaj, veliki broj robova >>prema kojima se postupa(,
dodaje on, >>s najgorom okrutno56u<; opisuje takodcr i malformacije njezina polo'Zaja: >Nagib ulica jc tako teLak da sc konji
uprcgnuti u kola nc bi mogli odrLatt<<, dakle ncma kola, samo
tegle(a marva i jahaii konji. Sto je joS ozbiljniji nedostatak, strma
kosina odvaja grad u pravom smislu rijedi od donjcg trgovadkog
dijela na morskoj obali, tako da se, >>da bi se roba diglaiz luke u
grad ili obrnuto, trcba koristiti nekom wstom dizalice<<)5 Danas
dizala skraiuju taj uspon, ali je on ipak jo5 uvijek tu.
Istanbul, na Zlatnom rogu, Mramornom moru i Rosporu,
podijeljcn je i te kako vainim morskim prostranstvima te mora
uzdrZavati mnoSwo ladara i skclara radi neprekidnih prelaienja
koja nisu uvijck bczopasna.
Ali sc tenczgode nadoknaduju vclikim prednostima, inade se
tezaprckc nc bi ni prihvaiale ni podnosile. Tc prednosti redovito
su prcdnosti udaljcnog smjc5taja
su stekli naviku da
- geografi
govore o >poloZaju< grada u odnosu
na susjedne rcgije. Na
olujnim morima Zlatni rog jc jedina za(n1ena luka nakon neizmjcrnih putovanja. Isto je tako Siroki Zaljev Svih svetih nasuprot
Sao Salvadoru Srcdozcmno more u malom, dobro za5tiieno svojim otocima, izajedrenjak koji dolazi iz Ewopc jedna od najpristupadnijih todaka na brazilskoj obali. Tek 1763. glarrri grad ie se
prcmjestiti juLnije, u Rio deJanciro, zbograirvitka zlatnih rudnika
Minas Gcracs i Goyaz.
I{azumijc se, svc su te povlastice vclikc udaljenosti prolazne.
Malacca je doLivjela stoljeia uspjeSnog monopola, >ona zapovijeda svim brodovima koji plove kroz njezin tjesnac<<<; ali ic
jednog lijcpog dana 1819, izmraka izaii Singapore. No jo5 je bolji
primjer za to da jc Sevilla (koja je od podetka XW. stoljela imala
trgovadki monopol nad >>kastilskom Indijom<) zamijenjcna Cddizom, jcr brodovi dubokog gaza viie ne mogu prijcii sprud San
Lucara de Barramede na u5iu Guadalquivira. 'l'o jc tchnidki razkrg
i izllka za promienu koja je mo'Zda razumna, ali k<>ja (c u vrt<r
Sirokom Kadi5kom zaljcvu dati dobru priliku sprctn()rn nrcclunarodnom krij umdarcnju.
\/l (,

{,t1lt lt rltl

N;t sr'.rLt n,raln, l(' 5rl lrrrr'l,tsll( (' ltoloz,t1,t, lrtol,tzttr' ilt ttr',
pr rit'lio potrt'l)n(' /.1 rr:rpr ('(l,rk 1gt ;ttlot',t Koltt sc tt;tl;tzt lt.l lltl('sllt
lirljt'st'susrt't'tt rlvilt't';tzltatl('l)lor''trllrt'ttlt l(;t;tli,;r'rlrl;l l)l'('llllt
rn()l'rl, tlt'ttg;t ttzvotltto, ;t tlolt('tt st' tt;t ttit'govittt tlll;tl;tttt;t. l(t'gt'tt
:lrtrrg rr:r I)trrurvrr jt' rr:r prijt'lr)lrnl()nr ttt jt'sltt z;t llt'otlovt' tlttlroliog
ri;rz:r lioji ()nllIl() sli,u ir. Ulttt;r, Atrgsl)ttt',1,:t, iz Arrslriit', M:ttll;trsl<t',

i;rli iz Vlrril<c.
Molcllr nigrljc rur svijctrr n('ln:l povlrtStctrijcg poloT:r jlt zlt tltrgrr
ilinrtl<r.r plovirllrtr ttcg,o ito it'ltttloTlj K;ttrtottlt. (it':ttl, >.iO rrtilllr
rrtllrljcn od ntrlrskc obrrlc, nlt svojint rnnogoltrojrrirn votllttrut joS
osjciu smjcnu plirnc i osckc. Stog:t sc ovcljc n'l()gu susrcsti prt'liornorskc laclc, dZunkc i cvrt>pski jcdrcnjlrci s tri jltrbollt, i llot;t
s;unp:lnzr koja kanalirn:t dopirc do svih ili g,()tovo svih krrrjt'vrr
hontincntainc Kinc<. >l)osta sam tcsto promatra(> krasnc kr:rjolikt'
Il;r jnc i Mcusc u l)vropi<, piSc llrabrrndanin.f . I'. Michcl ( 1753), >:rli
tt' dvijc cjclinc nc m()gu pobuditi ni ictvrtinu ()nog, divljcnj:r koit'
pobudujc ona rijcka u Kantonu,,.t(' Ipak je Kanton sv<tju vcliltrr
ilrrsu u XVIII. st<lljcir.t durgtlvao s:tm() lclji Mandlurskog (lrtrstv:t
rlrl trgovinu s llvrt>pt)m protcgnc Sttt jc moguic daljc prcmlt jtrg,tr
l):r su mogli odlutivati, cvrt>pski trgovci bivi5c vttljcli dodi do Nirrg
l'o:r ili Jangtzc Kianga; prcdosjciali su Sangaj i korist od d<>l:tskit rr
sr-cdiStc Kinc.
Ccogralija, doncklc povczana s brzin<>m ili, boljc rcii, srt
slrrrro5iu prijev<>zit, obja5njava i tisu6c malih gradila.'l'ri tistr(t'
gr':rdov;r svih vclidina, kojc ima Njcmadka XV. stolicia, takodcr su
i rnjcsta zt <>dm<>r, na jugu i ztpadu zcmljc na svakih 4 do 5 srrti
l)utir,:l na sjcvcru iistoku na svakih 7 iliS sati. Ata sc odmoriSt;t
rrt' n:rlazc sam() u lukama, izmcdu ucttlttct tetrcte i uettutct. nutris,
li;ro Sto sc kalc u (icnovi, ncgo katkad i izmcdu tcrctnih kollr i
rijcdnc llotc, k:rd sc >samrlr upotrcbljava za g()rskc stazc a kollt z:t
rrrvnicu<<. [J sv:rkom sludaju svaki gr:rd prihvada krctanjc, pon()v()
1l:r stvilra, rursprSujc robu i ljudc dlt lri n;tnovo t>kupi<> drug,c, i tlrko
rt't lont.
I uprav<l to gib:rnjc unutitr iitvtnr.idina ol;iljclava pravi gr;rtl.
,,lliltl n;rnr jc vrl<l tcSko tog:t d:tn:t<<, tuli sc: (l:trcri stigav5i u l'c:kitt13
l6<)J, rzlrog rrrnoStvir kol:t, clcv:t, koltillt, Sto jc svc i5l<l u l'ckitrg i
vr';rr':rlo sr otllrtttlc,;r lrilo ilr jc toliktl ct:t sttttl ictlv:t n:tprctlovrtli...tT
'l'rr lirnlicijrr gilrrrrrirr svrrtlrr r'irri opipljivotn gr:ttlsklt lt'ltticrt.
(iotlirrt' l(r().i. nt'lii ptrtrril< rttoit'slolrotltto l'r'ii z:t Stttit'ttrt tl:r jt'
',ol rit';rrr lxrz:rr isrrj;rrrr.,."rt Ali sv:rlii gr':rtl, ttt;t k;rl<;tv lrirt, lrorr;riglriit'
;r'lr'7rrir';t. Alirl jt'n('ttt;l,1ir':rrl it'ttt'z;ttttisliv; rlltt'ttttlrt, ()ll:l st'lttolt'

Ircrynand nfduilel

truBtura,ut, litddtqllec

Tr'ntica Bonr.e-det
(Foto Mas.)

u.

Barcelorxi. Nepotpisana slika iz XVIII. stolje6a.

smjestiti pokraj grada, dak na praznom prostoru otvorcnc luke , na

obidnom kriianju putova, pa tamo ipak ncic niknuti grad. Svaki
grad zapravo osjeia potrebu da ga hrani zemlja i ljudi koji ga
okruZuju.
548

Svlrliitlirirrji zivut olrsl'r'lrljrri('s('n;t tlt'rllrlrrr lll rltrt'vttlttt 11t';trl

sl.irrr t;lrri('ilnlili trr rijt'('sl:rvljltttto tr tttttttTitttt tttislt'tti pIlrttict'it't'
rlr r.rrzlid'itc vt'nr.t'ijirnskt'll'2rtict'o krljitttlt lrrilloviit'tl't(
"xttttt(ltttlrt
N,lrrr.irut S:rnrrcltr. l'ostoji vt'lili:r tt'itrit'lt tllt tl'8tt ltilrlto, gtljt'sr'sv:il((tg
lrtlit skrtpljajtr trgttvt'i tr /rr.qgi, sitgt'ittlctttli zlr rriilr: l)l'('ll'l):ttlil i('
vtlfr:r1, pttvrCcttt, tlivlilr('i; rrrltlo tlltljc st: 1lt'otlltic rilrir. Nl 'l't'grt
sv('t()U, Mlrrk:t jc tlpct tlrtlglt trinicit. Ali isvlrklt C'ctvt't llil sv()lll
gt:rvnrlrn trgu itrtlt svoju tritricu. Zlr tlpskrbtt sc: lrt'itrtr st'li:rt'i iz
6litllicc, vrttlri iz I'uclovc i l:rdari l<<lji iz L<lrnltlrrrliic tlolrrcttlirjrr d';rk
i ovtji sir.
Cijcl:r bi sc knjiga rnogla n:rpisitti salt)() o Il:r.llcs tr l'rtt'iztt i
rrjihclvoj podrulnici na kcjr,r Vallic, nltmijcnjcnoi clivlj:ri'i, o l't'(l oncsscll u rilnu z()l'tl, i 5'(XX)
t ltrvitoj nutjcr.di na vclcgrad pckara iz
ili 6.000 scljaka k<>ji svakc vctcri, St<>vi5c usrcd n<>(i, cltll:tze ttltpol;t
slxrvajuii na svojim k<tlirrta >i clovozc povric, vo(c, cvijt:Cc<, zitlittt
jolie iiucr, sti.*a, t, i.;r'1 ,S1tic{r
1rr_rtujuii trgovci koji vidu: ,Euo skuic,
Itcninge! Knmtpir" iz pcCrticc! - O{ttige! - Porttrgal! l\trlttgrrl!-,
rr to su narandc. Slu5kinjc s gornjih k:tt<lva irnaju dost:t izvit'l,lrlttto
r.rh<r cla sc snadu usrcd tc galamc i da nc sil:tzc u 7;to i'lrs. 7,:r vt'ijt'tttt'
Srrjma suhomcsnatc robc, k<>ji sc <>dr'/.avlt u uttlritk Svctog tjt'tltlit,
Dvci sc u ranu zoru mno5Wo scljaka iz oktlliccParir'tr sktrpljir llrt'tl
crkvom i u ulici Ncuvc-Nc>ffc-Damc s ncprcglcdnonr kolilittottt
iunkc, kobasica i krvavica, kojc ukrasavaju i <>krunjr.rjtr l()v()'lir tl:t'
rik:rnra. Kakvo <lskvrnuic Cczar<>vc i V<lltaircovc krunc!<<
k;rko kalc Sdbasticn Mcrcicr't9
Ali bi sc cijcla knjiga isto tako mogla napisati <> lrrntkrntt i
rrjcg<>vim mnog<>br11jnim malo pomalo srcdcnim trlnic:tlllil; llil'
lrrirjanjc tih nrutrleela ispunilo jc vi5c od tctiri stranicc vodii'it Sttr
g:r jc urcdio I)anicl l)cf<>c i njcgovi nastavljadi (ATrnn" through ll.tc
tslancl of Grectt Britairt), osmi put <>bjavljcn<)9,1775.
I)rvi prostor blizak g,radu, odaklc mu, kat) u Lcipzil;,u, tlol:tzt'
sodnc labukc ili glasovitc Spar<>gc, prvi jc od brtljnih krutrlovit koji
g:r Opkoljavaju.60 Taprav<> ncma grada bcz vclikog g<lmilanjil ljr,rdi
i rirzliditih cloblrr:t, <td kojih sc svatko sptlri tir icdan posc:hittt
ptlt s(:
l)r'()st()r oko trlritclit, tcstt> na vclikim udaljcn<lstima. Svaki
i cl:t st'
pr()st()rima
jc:
s
razliditirn
Yc7,^n
gr:rclski
livtlt
itrrjc dokaz dit
(c
sigurtltr
vrl<l rano,
siyll s.ttn() cljcltttrticc: p<lkl'ivlt. Mtl(ni gr:tcl<lvi
orl XV. stoljc:C:t, uZil sc vc:zivltti 14<ltcmit pr()slrilnstva, tlni su srcdstv()
z:r rrspost:rvlf :rnic <ltlrroslr nir rrrl:tljc:trost, tlo gritnicit Walttplrlst:lxtl'/rr, svjr.lskc t'kottottlijc koirr olivlitritr i iz koic izvlad't'tlollit.
\,lt)

l, (,|'t t t I I ll a I,t"l I I t( r 1'

t /,a t,

A',

t, t'

I t't

I A' I

t, | | | t, I

|1

t-

srotlrrilr llrolrlcln;t. ( )visttr) () \,t'('nr('

nu, grad djclujc t)u l)l'()st()l'irn:t, prornjcrrljivittt tr sl<llttltr s rricgovom vlastitom vclitinom; n:rizrnjcncc jc krc:rt, zulittt l)r'ilz:ln,
prema ritmu svojcg opstanka. U XVll. stoljciu vijctnanrski g,r:tdovi,
>slabo napudeni u obidnc dane<<, dvaput mjcsctntt, u sajmcnc
danc, pokazuju vrlo vcliku Zivahnost. U Hanoju, tada zvanom
K6-cho, >trgovci sc prema struci okupljaju u razliditim ulicama;
trgovci svilom, bakrom, Sc5irima, konopljom, 'Zcliczom<<. Kroz
takvu vrevu nemoguie se probiti. Neke od tih trgovadkih ulica bilc
su podijcljcne izmcclu ljudi iz nckoliko sela koji su >jcdini imali
povlasticu da ovdje ffguju<. Ti gradovi su >viSe trZnice nego
gradovi<<,6r ili vi5e sajmovi ncgo gradovi, ali bili oni gradovi ili
trZnice, trLnice ili gradovi, sajmovi ili gradovi, gradovi ili sajmovi,
to je jcdno te isto: to su pokreti okupljania, zattm raspr5ivania,bez
kojih se ne bi mogao stvoriti bar malo ubrzan ekonomski Zivot, ni
u Vijctnamu, ni na Zapadw.
Svi gradovi na svijetu, podcv5i od onih naZapadu, imaju svoja
predgrada. Ncma snaZnog stabla bcz izdanka u podno"Ziu, nema
gradabez prcdgrada. 'I'ako se odituje njcgova snaga, dak i kad su
u pitanju bijedna prcdgracla, naselja straiara. Bolje i gubava predgrada nego niSta.
Prcdgrada, to su siromasi, obrtnici, mornari, wornice koje
diZu buku izaudaraiu, jcftina swati5ta, postaje zapromienu konja,
staie za po5tanske konjc, prenodi5ta za trhono5e. IJremen u XVII.
stoljeiu mijenja lice, kuie od opcke pokrivaju se crepovima, ulice
se poploduju, gradi se nekoliko Sirokih avenija. Kuie u predgradu
oko nlega saduvale su krovovc od slame.62 Doii u predgradezna(i
uvijck spustiti se za jednu stepcnicu, u Bremenu, Londonu, kao i
Svu tlt Sircrrj;r 1lr'oizl;rzt'iz

svuda.

U Triani, predgradu ili bolje redeno produZetku Seville, o

kojem je dcsto govorio Cervantes, nastaje rodi5te propalica, lupeZa, bludnica, sumnjivih policajaca, okvir zakriminalistidki roman,
dakako crn. Predgrade podinje na desnoj obali GuadalquMra, u
visini pontonskog mosta koji zagaduje rijeku uzvodno, otprilike
kao Sto londonski mostzagaduje Temzu,uzimaju(i u obzir razlike.
Ovdje se zaustavlja dobra volja brodova dono5enih plimom, koji
Na sljedeioj strani:
Luka u Seuilli (deta.lj), pripislie se Coelht, XVI. stoljcie. (l;ttttt Girau'
don)
550

(itrt,lril'l

!ittttt t rul I ln t t

tr

el

/,\

I t't t k

t,\'

r tl' I t I t t I r

lt't

plovc u Scvillu prck() S:ttr l,trt'rtt'tlc li:tt't':trnt'tl:t, l)ut't't:t rlt'Srtrtt:t

Maria ili C)diza. 'l'riana zircijclo nc bi irn:rlu tc lr:rlr:rtosti niti svojilr
krdmica s nadstrcSnicama <ld lozc, da Scvillir nijc pokrrrj njc,
nadohvat rukc, sa svojim >flamanskim< ili drugirn strirncinta,
svojim skorojcviiima,perulerosirnct koji sc vraiaju iz Novog svijcta da ovdje uLiva)u u svojem bogatswu. Prcma popisu iz '156L.
Triana ima 7.664 kuie i 2.666 dewerodlanih obitclji, odnosno
poveliku gomilu stanova i vi5e od 10.000 stanormika, Sto je vei
jezgra jcdnog grada.63 Da bi pre"hivjela, jer nepo5tcn rad nije
dovoljan, 'I'riana ima svojc obrtnikc, koji proizvode plodice od
lakiranc majolikc, azulejos, plavc, zclcne, bijclc, s geometrijskim
crteZima koji govore o islamu (ti se antlejosi izvoze u cijelu
Spanjolsku i u Novi svijet). Ima takocler i obrtnidke radionice za
proizvodnju sapuna, bijclog i crnog, i luga. Pa ipak je samo
predgradc. Careri, koji onuda prolazi 1697, blljeLi o'friani: grad
)>ncma nideg vaLnog osim kartuzijanskog samostana, sudnice i
tamnicA inkvizicij e<.6"

Gradske hijerarhije
Na stanovitoj udaljcnosti od vclikog grada obavczno nastaje mali
grad. Rrzina prijev<>za, kojc modelira prostor, ravnomjerno je
rasporedila niz odmori5ta. Stcndhal se dudi blagosti talijanskih
velikih gradova prcma sreclnjirn i prosjcdnim. Medutim, ako nisu
sravnili sa zemljom one suparnike protiv kojih su se ogordeno
borili - Fircnca osvojiv5i 1406. napola samrtnu Pisu; Genova
imali su za to valjan razlog, a taj je
nasuv5i 7525. savonsku luku
Sto to nisu mogli, Sto su im oni bili potrcbni, Sto vcliki grad
neizbjeLno ukljuduje u sebc nimbus gradova drugog reda, jedan
za tkanie i bojenje tkanina, drugi za organiziranje podvoza, treii
kao morsku luku kakva je za Firencu bio Livorno te ga je pretpostavljala Pisi koja jeza(laprevi5e daleko u kopno i bila neprijate-

ljska; takvi su bili Aleksandrija ili Suez za Kairo, Tripoli i

Alexandrette zaAlep, Dedda za Meku.
U Ewopi je ta pojava osobito izrazita, a mali gradovi brojni.
Rudolf Hipke65 vjerojatno je prvi upotrijebio za lllandriju lijcp
izraz >>arhipelag gradova<<, pokazuju1i njezine gradovc, povczanc
uzajamno, i jo5 vi5e s Brugesom u XV. stoljeiu, a kasnijc s Antwcrpenom. >Nizozcmska je<<, ponavljao jc Hcnri Pircnnc, >prcdgr:rdc
Antwcrpcna<<, prcdgradc prcpuno aktivnih grad<lva. N:t nilcm
552

slrrlrrrirr ljcstlilc ltr srt l,ll,rrtlct"lt'zttict'olrtt Zt'llcvr'rt XV. slolit'i'tt;

lol.;rltri sttjtttrtvi ol'o l\ltl.ttt,r tt lslrrllr t.tztlol rlirr; rr XVl. stol;t't tt ttiz
lrrli,lr rtlr 1lt'or,;tns,tlskoi oltrtli, t't'z.ttttlt zlt l\l;tt'st'illt', orl Nl;ttligrtt's;t
rr:r llc.r'slioi l;rgrrrri tlo lrrt'jrrsrr; ili gr'.rtlslii liotttlrlt'lis vt'liliilt s;tsl;l\i
rrilr rli;t.lovlr lioii priprrilr Sr:villi Srtn l,ttt'itr tlt' llltt't';ttttt'tltt, I'ttt'l lo
rlt'Slrrrttr M1r'irr i(iirtliz; ili ;trrt't'ollt gt'tttlrtt,it ol(tt Vt'rtt't'iit'; ili vt'zt'
ltrr;goslr s n.ir'1-i,ovitrr vlrrrisliirrr ltrliltttut (tlsollito llillxrorrr) Sto ilr it'
rlrrgo, (':tk itxrkon sv()l-1,;l 1'llttl;t, ttlttlzit':ttl; ili l,trrttltltt iltll<t'tt;t'l't'lttzi
r I;r Mlrpc'Icrr; ili tr:rpol<orr nlr jkllrsid'rriii prirrrjt'r' llrtttzt'. N:r tlorrioi
1,,r'lrrrici rrrogli ltisrrro spornct'ttrti Oornllii'gttt's ttit'govittt s:ttt'lilottt,
jr.tlirrirrt godinc l5(X), I'ict't't'littttlsottt; ili St'rrlis koicttt it' ttlt t'ltsllo
l;rgtrnju i.,iull() Oripy.('('S;ttrtlt t:r lltljctlirtttst tllrjc tt:tsltltiti vt'li<,'itttt
( iorrrpidgnca iScnlislr.'l'lrlio bi sc trtog;r() rilsl;lvili rriz grltliliotl;l lilt
lrrrrlicion:tlnih vczlt i tlvistrosti: pt'itvilni krttgtlvi, 1'lt';tvt'i, sit't'iit;t
jcdtrost:tvnc trli'kc.
I )l'llvirc:t,
Ali tc shcnrc tr:rjrr s:rrrro stlrnovito vrijcnrc. ilirn sc I)l'()tIt('l
ri.i''t.;r, d;rk i bcz protrtjct-tc n;rjvlrlnijill I)rtt()v:t, ttcl<:t sc tltltltot'iilit
prc.sklrdu, prcslttju sluliti i proplrclajtr. Sib:rstictr Mt'rt'it'r lrilit'li
178'2. dit sc >>grad<lvi drugog i trcicg rcdlt ncosicttto l)l':lzl)('(( tl
li.orist gl:rvnog grlrd:t.('7 Frltnqtlis M:turiltc prii'lt o iccltltlttt t'ttglt's
tiorn gostu k<ljcg primit n:l sv()tn itrgtlzitp:tcltt: >l)rcsp:tvlto it' tt
Irotclu Zlifini lav u l.ang<lnu i noiu ic Sctil() usnulitn grlrcli(t'rrr. l(:rlt'
rl;r u Iinglcsk<lj takvih vi5c ncmlt. N:tS provincijski iivot jt'z:rl)r'lv()
lrrc7ivjclost, ono Sto prct>stajc od svijct:r koji ncstlric iliofi it'
tlrtrpidjc vci ncst:to. Voclim svog Iinglcrt u l\ar.;rs. Klrkltv l<ottlt'ltsl
izrrrcdu tc p()spanc sclctrclrc i njczinc golcnlc k:rtcclrlrlc, lioi;t
svjt'rlodi () vrctncnu k:rd jc gl:rvni gr:tcl ll:tzad:tislt bio tt:t1tt't'tlttlt
lriskupija. ViSc sc nc sjci:ttnt) ()r'l()!1, vrct'ncnlt k:rd jc: svitk:t lloht'ltiitt;t
tr,oril:r svi jct za scbc koji jc g,ovorio svtljirrt jcziktlrn i potlizlto svoit'
.,porrrcnikc, prolinjcn<l i lrijcrlrrhizit'ltrto druStvtl koic st' lliit' osvt'
t:rlo n:r l''trir.i njcgovtr trttttlu. (,trtlttviSni l':rt'iz koji st'n:tltt':ttti() l(,lll
rlivrrrlrn tvlrri i iscrpitl j".,.t'n
l):rriz oCito u toj prilici nijc vc(i krivltc ncg,o l.ontlttn, otlplo\,()r';rn jc jcclino opCi nltprctlltk ck<lrtomsktlg, livot:t, orl ist'r'plirrit'
sr.l<rrntlirrnc t<l('l<c gr;rtlskih mrt'l:t tl korist osntlvtrih. Ali tc glltvtlt'
Ioi'lit', krtd n;t rrjih tltttlt'rc'tl, opcl trtt'tlttsol:ntl stvltt':titt lltt't'it'tt;t
povt.C;rnoj svjt'tslioj ljcslvici. I igrlr llot'injt' izttov;t. ("1:rk tl:t ()lolirr
I ltolliir,'l'lrorrr;tsrr Mort';r, p1l;rvrti gt'ltrl Attt:ttn'otc ol<t'ttitr jtr 5.1 g,t'lttl;t.
K;rlivrr lijt'11;r gr':rrlsk:r rrrrcl:t! Svlrki jt' trtllrljt'n otl strsit'tlttilt ttt;tttft'
rxl )'1 rrrilit', lo it'st ttt:tttit' otl it'tlttog tl:ttr:t lrttl:t. S:tv lli st' l;tl t't'rl
grrorrrijt'rtio k;rrl lri st' ;lt'iit'voz ttt:tlt:tt' tltltltt ttllt'zito.

Gradou i i c iu i l,i,zu.t: i,j c :

sluiaj islama
Druga crta, zajednidka svim gradovima, koja jc doduSc ipitk u
korijcnu njihovih dubokih razlika u fizionomiji, jcst da su svi oni
proizvod svoje civilizacije . Za svaki od njih postoji prototip. O. du
Halde to rado ponavlja (L735): >Vei sam drugdje rekao da gotovo
nema rxzlike izmedu veiinc kineskih gradova i da su dosta slidni,
tako da je gotovo dovoljno vidjeti jedan od njih da bismo sworili
predodZbu o svima<.69'I'ko nc bi prihvatio te Zustre, ali ne nepromi5ljene rijcdi o gradovima Moskovske Rusije, kolonijalne
Amerike, o islamskim (Turska ili Perzija), odnosno, dodu5e s
mnogo vi5e oklijevanja, cvropskim gradovima?
Nema sumnjc da kroz islam, od Gibraltara do Sundajskog
otodja, postoji jcdan tip islamskog grada, a njegov nam primjer
sam po sebi moZc dostajati kao slika oditih vezaizmedu gradova i
civtlizaclja.To

Uglavnom su to golcmi gradovi, udaljeni jcdni od drugih.

Niske kuie u njima stisnutc su kao ko5tice u Sipku. Islam zabranjuje (osim izuzetaka: u Meki, u njezinoj luci Deddi i u Kairu)
visoke kuie, obllje:Zje mrske oholosti. U nemoguinosti da se
podiZu u visinu, zgrade zauzimajujar"rre putove, Sto muslimansko
pravo ba5 i ne brani. Ulice su uski prolazi, dva magarca sa samarima prigodice ih zakrduju.
U Istanbulu >ulice su uske kao u na5im starim gradovima<<,
kaLe jedan francuski putnik (7766); >opienito su prljave, i bile bi
wlo neudobne po lo5em wemenu da nemaju pje5adkih putova sa
svake strane. Kad se dvije osobe naclu jedna nasuprot drugoj, treba
siii s puta ili se postaviti na prag nekih wata. A tamo po vama lije
kiSa. Kuie veiinorn imaju samo jedan kat koji dini izbodinu nad
prizemljem; gotovo sve su premazane uljanom bojom. Taj ukras
dini zidove manje mradnim i manje tuZnim; ali je gotovo uvijek
koban. Sve te kuie, ne izuzimajuii dak ni one gospodske i one
najbogatijih Turaka, gradene su od drva s opekama i premazane
kredom: zbogtoga th poi,ar u kratko wijeme pohara<.71
Usprkos golemoj razlici u poloZaju, jednaka je siruacija u
Kairu, kao Sto 1782. opisuje Volney, ili u perzijskim gradovima
koje je jedno stoljeie prije (7660) nedobrohorno promatrao jcclan
drugi Frantcuz, Raphal du Mans: >Ulicc u gradovima su (...)
vijugave<<, pi5e on, >>grbavc, mjcstimicc punc jaraka kojc ti divljaci

i
I

t:

5 >/1

l)l'('nr:l z;rliortrr l,l';l\'('z;t pts,tttjt', rlrt ilt tttolit'itr'lt nc rld'ilri rrt'i'islirrur

.,tlt';tirtrli 1ro ttiittt;t,,.'/'l't'i,1.'st'llrli gotlitt;t li;tsttiit', it'rlrr;rk jt'tloilutt
( ir'rrrt'lli;r (,rrrt'r'ilt ( l trtt.l): rt lspltlt;tttrr, li;to i rr cijt'loi l't'r'ziii, rrlict'
rrisrr 1'rrllllorlllnr', z.rrto jt'zirrti lrlllto, lr ljt'ti ltnrsittlr. r'l'tr vt'lilitr
prljrrvSlirrtr joS povt't'rrvlt olri('rtj tl;r sc rrgirrtrlt'livotirrjt' lxrcrrjrr rut
rrlicc k:ro i kl'v olrilr kojc trlrij:rjtt trtcsitt'i i tl:t sc j:tvlto olxrvlj:r rrtritl;r
lirljc: god sc dovjck nuttc...< Nr:, to nijc l):rlr:rnlo, kiro Sto sc nroglrr
;rornisliti, l'alcrmo gcljc >n:rjrn;rnj;r kuCa (...) nrrclrna$rrjc nrrjlxrljc tr
ls;r;rhitnu...<7J

Istina jc da jc svaki muslirnlrnski gr:td ncrurzmrsiv sltlr:t lo$c

,tlr'Tavanih ulitica. Sto jc moguCc b<>ljc iskoriSt:rv:r sc strntlnlr, tltko
r l;r ki5a i potoci sami prcuzmu smcdc. Ali u toj zbrkanoj topogrlrli ji
lrostr>ji dosta pravilan plan. LJ srcdi$tu Vclika di:amijir, svuda oko
trflovadkc ulicc (ntkoui), stovariSta (bcmoui ili karauarx-saril'ric
ii), z:dtim sc u konccntridnim krugovima rcdaju <>brtnici prcrnil
tr':rdicionalnom rasporcdu koji uvijck v<>di ratuna o p<ljm<lvinr:r
i'ist()g i ncdistclg. '[ako su trgovci mi<>mirisima i tamjanom, >tisti
l)r'cma kanonistima jcr su posvcicni((, sasvim blizu Vclikoj dlamiji.
lllizu njih su tkadi svilc, zlatari i tako rcdr>m. Na vanjskim gradskirrr
igrrnicama koLari, kovadi i potkivadi, londari, scdlari, bojadisari,
iznajmljivadi magaraca koji hodaju bosonogi i urlajuii sc svadajtr
s:r svojim Zivotinjama.Zatim na samim vratima scljaci koji prodlrjtr
rf rcso, drvo, maslac, povric, >>zclcnjc<<, svc proizvodc sv<lga racl:r
,,ili svojih krada<. Druga rcdovita odlika: podjcla na dcwrti pr(:llla
r':rrilrma ivjerama; gotovo uvijck postoii kr56anska dctvrt, lidovsk;r
r"'r'tvrt, ova potonja opicnit<l pod za5titom vladarcva autoritct:r i
z;rlrvaljujuii tomc katkad smjcStcna u samo srcdi5tc grada, kao rr
l'lcmcenu.
Svaki grad, naravno, pomalo varira na tu tcmu, ak<l ni zlrog
r't'ga drugog, onda zbog sv<>g porijckla i svojc ffgovadkc ili olrrtrrc
r';rln<>sti. U Istanbulu jc glavna trinica, dva bezistana sagrl.tlcnl.
, rtl kamcna, grad u gradu. Kr5ianskc dctvrti l)cra i Galata su clrugi
1ir':rcl, s drugc stranc Tlatn<>g,r<>ga. tl srcdiStu Adrianopr>l;r sc rli7t.
,,llrrrzlr<<. >lllizu tc Ilurzc nallar.i sc (1(r9-1) ulica Scr:rchi, prrn:r
rlolrrih duCana sv:rkovrsnc robc i duga milju; natkrivcnu jc rl:rsli:rrrxr kojc su pol<>icnc jcdnc na drugc tako da jc izrncclu rrjilr
r rst;rvljcno nckoliko rupil sa stranc <lad<>l'l.t,i svjctlo<. lllizu tll:rrnijc'
;t' >rr:rtkrivcnir rrlicir gcljc su z.latitri<<.74

551

Ftrrutnt| thutuileI

SttukIute suukidll.lttlite'

olilGlNnl,Noli'l' '/,hlrAl)NIII
C}

ITAI)OVA

'/,u1'tadjc priliclno ritntl llio ttt'l<:t vt'stit svit'tskt: r:rsktl5i. (it'lttlovi stt
trr ilili i<lvcclcni cl<l tcrnpr:r'atrlrc koju tlrtrgclje nip<t$t<l tllt nitlltzittto.
()ni su stv<lrili vclid'irru tn:tlog kontinctrtlt, ;rli tlrj prolrlctrt, prcnttllt

poznitt, nijc ictlrrtlstrlvlll). ()clrcditi nc(:iiu sttpcri<lrnost

zrrirti p<>dsjctiti ili n:t inl'ct'i<lrtrost ili nit pr()sictn()st u oclnostr
poslijc doci tr
l)rcm,r kojima jc t<l supcrirtrnost; to znadi, prijc ili (lovtlrimg
li tr
inutan sukob s ttstalim sviict<>m ktlji razodarava.
jc,
prcma
Maxu
6tljcii, novcu, gradovima, kapiurlizmu, ncm()guic
wcbcru, izbjcci usp<>rcdbc, jcr livr<>pa sc ncprcstan<t izraLtv"r
,odnt>s<>m prcma drugim kontincntima<<.
Kakvc iu razlikc i originaln()st llvropc? Njczini gradovi su ptlcl
znakom ncujcdnadcnc sl<tb<>dc; razvili su sc k:ro auton<lmni svic:tovi i prcma vlastitoi sklonosti; nasamarili su tcritorijalnu drlavu,
k6ja jc spora u zauzimanju svojcg mjcsta, a r.atim ic rasti sam() uz
n;ih<ivuicbidnu prip<>moi, hit ic uostalom samo uveiana, dcst<r
closaclna kopija rrlih.rr" sudbinc; oni su iz vclikc visinc dominir:rli
sv<)j <rm okol icom, kc>ja za n j i h prcdstavl j a prave _koloni j alnc svj cl()vc u malom, pa tako prcma njoj i postupaju (drLave ic diniti ttr
isto ubuclu &); z.ahvaljujuii svojim p<>loLaiima i dwstim lancitrt:l
graclskih veza, <>ni su vodili vlastitu ckonomsku politiku, dcsttl
s1-r<rscrbnu da rdzbijc r.aprckc, a uvijck da stvori ili ponovo stvot'i
fovlasticc, utodiStc. I)a u ma$ti ukincmo dana5njc driavc, zittitrr
illr trg()vaakc komorc vclikih gritd<>v:r budu slob<ldnc da funkcionirzrjl na svoj nztdin, lijcpo bi nam sc pisalo!
('lak i bcz tc vrlo pr<lizvoljnc usporcdl;c, tc starc dinjcniccr
rr1.l:rdaju u <lti. N<t tlnc dtlvodc dtl kljudntlg problcnrlr k<>ji sc m<lic
liirrnuiirati na dvit ili tri razlititit n:ttina: za5tr> drugi svjctski grltdovi
rrisu upoznlrli tc razmjc:rno slobrldnc sudbinc'/ Kltkltv jc bio onlrj
ili tlni k<lji njirnir kvarc vcscljc'/ Ili pak drugi oblik istog prohlctt'llt,
ztrsto jc strtlltinlt zltp;rdnilr grltdova tr znitku prtltnjt'trr: -- otti st'
rrrijcnjlrjtr d'itk tr sv()IIl liziC'korn biiu - dok su clrtrgi gr;ttlttvi, tt
rrsltorc:cllti s trjitnlt, lrt'z p<lviit'sti, k:ttt ttkopitni tl tlugtt ncJ)()rrrid'nosti, T,lrSlo srr jt'rlrri l)()l)ut glltt'rtilt strojt'v:t, :t tlrtrgi lrtllltrt
s:rl()v,1, rl;t 1r:tt'otlit';ttrtrt l.Cvi Slt':ttrsslr'1 tlkl';rtko, krlnlpitt':tlivtt:t histgr.ijlr rr;rs irlr;rvt.zrrjt' rl;r islt':tlittto uzt'ok tilr r:rzlik:r i ltoktrilttttrt
v1l<t c.l<l[r<)

na ueliki bazar ili gktutlrt. trirtictt<, Aleksa,ndriiu, krai XVIIL

stofieta. Opis Egipta, grauira iz 1812. Kabtnet grctfike. (l;ttttt ll. N.)

,,pogted,

\\i
556

tt(,1,Ttfl

nfi ltrau(I (.t /,'t

tr-t,

At

t,rc. it,(aN tqfi tnlt('e'

uspostaviti >rn<ldcl<< titlio lrut'nc t'volrrt'ijc gt'rtrlovl tut 7,ir1llttlrr,

modcl koji bi bio dinarnitan, dok bi rnoclcl livot:r tlrugilr p1r':rtlov:r
nazemljitckao dugatkom ravnom crtom, bcz mnog,<> zaprcka kroz
wijeme.

Slobodni sujetoui
Evropske gradske slobodc su klasidna tema, prilidno dobro
osvijetljena; podnimo s njom.

i
I

Pojcdnostarmjeno moZcmo reii:

1) da jeZapadizgubio, u pravom smislu rijedi, svoju gradsku
okosnicu potkraj Rimskog Carstva, koje je, uostalom, doZivjelo
postepeno propadanjc svojih gradova jo5 prije dolaska barbara.
Nakon wlo rclati'rmc Zivosti merovin5kih wemena, nastaje prije ili
kasnije gotovo potpuni zastoj, neka wsta tabule raze;
2) dase prcporod gradova od)il. stoljeia ubrzava, nadslojava
na seosko bujanje, na mnogostruk rastpolja, vinograda, voinjaka.
Gradovi rastu u skladu sa sclima, a gradsko pravo jasnih obrisa
desto proizlazi iz zadruinih povlastica seoskih skupina. Cesto je
grad ponovljena seljadka materija, nanovo oblikovana. U topografiji Frankfurta (koji jc ostao tako seljadki do XVI. stoljeia) neke
ulice u svojim nazivima duvaju uspomenu na Sume, Sumarke i
modvare usred kojih je izrastao grad.75
To pregrupiranje sela dovelo je logidno u grad koji je nastajao
predsta'rmike politidke i dru5wene vlasti iz nezalnlenih podrudja,
gospodu, laidke i crkvene vladare;
3) da ni5ta od svega toga ne bi bilo moguie bez opienitog
pow atka zdravlj u, poveianoj novdanoj ekonomij i. Novac j e putnik
koji je moi.da clo5ao izdaleka (za Mauricea Lombarda: iz islama),
ali djeloworan, presudan. Dva stoljeia prije sv. Tome Akvinskog
Alain izLllleaje rekao: >Nije Cezar,vel ie novac sada sve<<. Novac,
a to su drugim rijedima gradovi.
Tada nastaju tisuie i tisuie gradova, ali malo njih ie imati
sjajnu buduinost. Samo se neki krajevi, dakle, urbaniziraju temeljito, i time se razlikuju od drugih, imaju odevidnu pokretadku
ulogu: krajcvi izmeclu Loire i Rajne, u gornjoj i srednjoj Italiji, na
odsudnim punktovima sredozemnih obala. Tu se brzo pojavljuju
trgovci, cehovi, industrije, prometne veze s udaljcnim mjcstima,
banke i gradanstvo, jedno odredeno gradanstvo, pa dak i odrcdcni
kapitalizam. Sudbina tih osobitih gradova vaz na jc nc s:lm() zir

i
i

l:
ti

tilr
t:

558

rlliolir'rr, rrt.go I zlr trrt'rlrrtt;tt orltttt lt'govltttt ( )ttl tit' st' ttosl;tlttttl
ptlvojiti otl sr'oskrtg tlt'rtSlv;t i sl:tt'ilt polilit'l.ilr vt'z:t. l(lrshitl it'
rrt*irrjt:1 rnilorn ili silorrr, irli rrvijt'li it'lrio ztt;tk stt;tgt', olriliit tl()v(';l
i rrro(i.
()ko tih povluslc.nilt gt':ttlttvit ttsl<ttt'tl tlt'(t' lliti tlt'iltv:t. 'l'o it'
slutaj ltalijc i Njt:rnli'kc' s politid'kitn krtt:tstt'oliurt:t tr Xlll. stoljt'drr,
( )g'rct jc jcdnont zcc lttttlijctlio kot'ttja('tr. l)r'tlgtlic, tt lrt'ltttt'ttskoi, tt
linglcskoj, u Kastiliji, tr Arirgonrr clrtprt('c:, tcritorii:rlrt:t clt'iitvlt ttitsl;rjc d<tsta rano: ct() 5t() koi'i gradovt:, zitt'obljcrrc osirtl t()gll tl
t.l<on<tmska prostranstvit lrcz vclikc livosti. 'l'u sc tlni r:rzvii:titr
sporijc ncgo drugdjc.
Ali bitno jc i ncprcclvidivo da su ncki grlrd<lvi sasvirn r:rzlrill
Politidki prostor, da sr: sc k<lnstituirali u autonon)nc svjclttvt', tt
t lr'/.a,v c-gradclvc, oborulani stctcni m i l i izn u dcni m povl rtst i t':t tl;t
l<ojc su pravi juriditki bcdcmi. Ntt >tim razloz.ima koji sc: tctrrt'ljt'
r)1r pravu<( povjcsnidar jc m<>idajutcr prcvi5c inzistirao, icr ltko st'
oni katkad mogu svrstati itnad ili usporcdo s razlozinl:t koii st'
tc'mclje na gcof4rafiji, st>cit>ltlgiji ili ck<>nomiji, t>vi p<>sljt'tlnii srr
rrrr5iroko uvaZcni. Sto ic povlastica bcz matcrijalnc srli?'
Zapravo, eudo naZa.padu ba5 nijc u tomc Sto jc nlrjpri.ic svt'
lrilo uni5tcno, ili [4,otovo uni5tcno, s propa5du u V. stoljcdu, :t z:tlitlt
yc ocl XI. stol jcda sve ponovo olivjclo. l']ovijcst jc puna tih sttlljctnih
lrglaganih polazaka i povrataka, ckspanziia, radania i prcp6raclrtnja gradova: Grdka od V. do II. stoljcia pr. n. c., P2, ako hoCctrto,
i l(im, islam podcvsi od IX. stoljcia, Kinaza dinastijc Sqng. Ali str
sv:rki put u toku tih ponovnih uzlazaka bila dva trkada, l)rlltvit i
( irad. Obidno l)r'iaxa pobjcdujc, a Grad tada ostajc podjarrnliut i
porl tc$kom Sakom. eudo k<>jc nastajc s prvim vclikim urlr:tttittt
t.vr-opskim stoljcCima u tomc jc Sto jc grad potpuno pobijcclio, lr:tl'
rr Italiji, l:landriji i Njcmatk<lj. On jc u d<>sta dugom vrctnctrskttrtt
rrrzdoblju iskusio potpuno zascban '/.iv<.tt,Sto jc kolosalan dopllttlli
liojcmu.sc gcncza nc m<tlc sigurn<> <ldrcditi. lpak, gtllcn)(: I)()slir:dicc su vidljivc.
t

Modernost gradoua
Nlr osnovi tc slolloclc, vcliki grltcltlvi i tlrugi s ktljirnir gr:ttlit*t',
liojirnlr slrric k:rtl prirnjt'r, s:tgr:ttlili su originltltrtr t'ivilizltt'iitt, t':ts;rpostrlrniti novc'tcltttikt', llilrl rlltrrovlictrt'ili 1r<lnovtl <ltkt'ivt'ttc
rr;rl<op lt.kolit<o sloljt'talt, :tli lo tliit' v:tltrrl! llilo ittt it' tllltrrt tl:t tltt

rcrrl awt lrr'{t u ( n. I /

n-*!

:t t ru N I u

t..,

sI

(iffi(Iot,t

til At l ( ( il t n l l ( tl

,.,:

,t

Ii

Egidien-r'beresienp lcttz u Niinrbergrq crtei Albrecbta Diirera, Altstadt't't't L$ eutll, Niinfi erg. (F o t o I I o c ls
b a u an t t)

i ekonomska iskustva.
Na financijskom polju, gradovi organiziraju porez, financije,
javni kredit, carine. Izmi5ljaju narodne zajmove: moglo bi se reii
da Monte Vecchio u Veneciji seie zapravo do prvih emisija novca
1167; Casa di San Giorgio, kao prvi obrazac, porjede iz 14O7. Oni
jedan za drugim ponovo otkrivaju zlatni novac, po uzoru na
Genovu, gdje se kujegenouino moLdavei od kra)aXII. stoljcia.T6
Organiziraju industriju, obrte, pronalaze ili obnavljaiu trgovinu s
udaljenim krajcvima, mjenicu, prve oblike trgovadkih i radunovodstvenih dru5tava: zapo(inju, i to ubrzo, svojc klasnc borbc.
Ako su naime gradovi >>zajcdnice<<, kao Sto sc kalc, oni su ftrkr>dcr,
u modcrnom smislu rijcdi, >>dru5tva<<, sa svojim nlrpct<lstirn:r,
kraja ostvare dosta rijetka politidka, druStvena

560

li

ll

svoiirrr lrt';tlottlril,ril.irtr t';tlrlt'ittt;l: ;rlt'tttici Pt'rtliv gt';trl;ttt;t, sit'ottt;tS

tti 1lt'otiv ltog;rlilt (),ttll Silv llill'()(1,,,ltttltttltt t,ttt,t:,'(t, 1rt'ol iv ',tlt'llt'loB
Ir:rrrrrl;1,,, l)(rl)()l(t.gl'rts.so). lkrt'llr'rt liit't'ttt'i, r'iSt'ttt'grl sttltrllti tt;t
pirnsl<i nrt('itr (tttislittto, tt:ll':lvll(), tur trtrlii'lti l(irrr), vt'f srr rr lliti
lrrctctc r-urSr:g l)r'v(),.1 irrtltrstrilsl<og, XlX. stttljc'ilt. l)t';ttttlt t:irttttlttt
( I37tt) to tloliitzttjt: sittrtlt po sclri.
Ali to druStvo, poclijcljcno iznrrtrir, sul)r'otstavljrt sc v:utjsl<oltr
ncprij;rtclju, svijcttr vclik:tS:t, vl;tdltrlt, sclj:tl<:t, svilrta koji nistr rrjt'g<rvi grad:rni. 'l'i gradclvi sll prvc >d<lmtlvinc<< Zupada, ;t njihtlv
patriotizam jc zacijcl<> smislcniji, mnogo svjcsniji ncg,t> Sto tlt'
zadugo biti tcrit<>rijalni patriotizam koji sc p<>lako javlja u prvitrt
<lrlavama. O toj tcmi molcmo ma5tati isprcd smijc5nc slikc ktlilr
prikazujc bitku niirnbcrSkih gradana 19. lipnja 75O2. pr()tiv m:trkgrofa Kasimira od llrandcnburg-Ansbacha koji napada grad. lzliSno jc pitati da li jc slika bil:r naslikana zil gradanc Nurnbcrga. ()ni
su ug,lavnom prikazani stojcii, u obidnim odijelima, bcz oklopir.
Njihov voda, on dodu5c na k<>niu, u crnom odijclu, tajn<> st:
dogovara s humanistom Wilibaldt>m Pirckhcimcrom, koji nosi
icdan od onih golcmih ScSira iz t<lg vrcmcna s nojcvim pcrjcnt i,
Stcr jc takodcr vaina pojcdinost, vodi dctu vojnika u obranu prilvlr
napadnutog grada. Brandcnbur5ki napadadi su vitczovi u tc5koj
<rprcmi i naoruZani, lica skrivcnih vizirirna Sljemova. Kao simbol
slobodc gradova protivvladarskc i velika5ke vlasti mogla bi sc uzcti
sl<upina od trojicc ljudi: dvojica gradana otkrivcnih lica ponctsn<r
st<rjc svaki s jcdne stranc vitczu u oklopu i vode ga zaroblicnog i
j e no g zb <>g toga.
1r osraml
>Gradani<, malc dclm<lvinc grtdana: to su nabadenc rijcdi,
:rpsurdnc i prikladnc. \rVcrncr Sombart jc uvelike inzistirao na
stvaranju jcdnog novog druStva, joS boljc: novog mentalitcta. >Ak<r
sc nc varam, ba5 u Irircnci ncgdjc potkraj XIV. stoljeia<<, pisao jc'
on, >>prvi put susrcicmo savr5cnog grac1aninar,.77 Ncka budc.
'/.tpravo, kad su (1 283) vlast <>svojtli Arti Mrtggioti
oni s vunotrt
jc
pobjeda
starih
i n<>vilr
- i Arte cli Calintala -bila t<l u Irircnci
lxr1.4,ata5a, pobjcda duha p<>duzctniSwa. Kao i obidno, SombartviSc
voli postaviti problcm na planu mcntalitcta, cvolucijc raci<>nalntlg,
tltrha, ncg,() na druStvcn<lnr ili dak ckonomskom planu, gdjc sc
lroj:ro da bi slijccli<t M:trxovc put()vc.
prv()g zitpacl.f :rvlja sr: novi nrcrrt;tlitc:t, trgt:tvnotn tncntatitct
rrog joS kolchljivol4 k:rpitirliztnlt, skttp pr:tvillt, ntog,u(ntlsti i r:t(tttt:t,
vit'Itinrr k:tko rl;t sc u isli trutlr lrog;tti iiivi. Uicclntl iigr:r iriziko:
Itlirri'rrc riit'd'i trgov:ri'kog govot'it,./irt"ltttt(t, t,(rtlttr(t, tttuittttt', Ttrtt1(t

l'a't'tttItttI IltlIIItIt'l

/ ,\L lIh'IItl1' \I'tth'ttttt\ttIl.

t'

clattzct, sictrt'tri t-rtzgt'ltttit':tr,:tirr r)l)irslrosli lrroliv liojilr st'v;rli:r osi

gurati. I)akako, viSc nctrxt r)i!l()v()r'a () l()llr('rl:r st'7ivi iz tl;rn;r rr tl;rn
na naain kak<> su livjcli plcnriii, pocliTuii svojrr prirnrrnjrr rrg,lrrvrrorn
na razinu trt>Skova koji vodc igru. A poslijc ncka budc Sto budc!
Trgovac ie Stedjcti svoj novac, proradunavat ic tro5kovc prcma
prihodima, a ulaganja prcma njihovoj unosnosti. I'jc5dani sat ie
okrcnut u dobrom smjcru. Stcdjct ic takodcr i wijcmc: trgovac
vei govori: chi tenxpo ha e tentpo aspetta, teinpo perde.78 Prevcdimo, netodno ali logidno: Time is monqt.
Na Zapadu su zapravo kapitalizam i gradovi bili jedno te isto.
Lewis Mumford wrdi da jc >kapitalizamu nastanku<<, nadomje5tajuii vlast >>feudalaca i cehovskih gradana< vla5iu )>nove trgovadke
aristokracije <<, ncsumnjivo razbio uski okvir srednjovjekor,nih gradova da bi se na kraju povezao s drZavom, pobjednicom gradova,
ali nasljcdnicom njihovih ustanova i njihova mentaliteta, posve
nesposobnom da preZivi bez njih.te YaLno )e da grad, premda
propao kao grad, i daljc drZi prvcnswo i jo5 uvijek vlada prelaze(i
u stvarnu iliprividnu sluZbu vladara. Bogatswo driavebitie uvijek
i njegovo: Portugal teZi Lisabonu, Nizozemska Amsterdamu, engleski primat jc primat Londona (glar,rri grad je oblikovao Englesku po svojoj volji nakon >>mirne revolucije< 1688). Kobna greSka
Spanjolske kraljevske ekonomije bila jc teLnjaprema Sevilli, gradu
pod nadzorom, trulom zbog ncsavjesnih funkcionara, gradu kojim vci odavno vladaju strani kapitalisti, umjesto prema jednom
moinom, slobodnom gradu, sposobnom da proizvodi po volji i
da samostalno vodi pra\.,u ckonomsku politiku. Isto tako, Luj)ilV.
nijc uspio osnovati >kraljcvsku banku< usprkos raznim projektirna (17O3,1706,1709), jerPariz, sudeljen s kraljevskom moii, ne
pruia za5titu poput nekog grada slobodnog u svom gibanju i
svojim odgovornostima.

Pouode

Zapada

li

se urbani oblici
za, nekim >uzororn<<?

Zamislimo daklc povijest ewopskih gradova koja obuhva1a cjelokupni niz njihovih oblika, od grdkog gradado grada XVIII. stoljcia,
odnosno sve Sto je Ewopa mogla izgraditt na svom podrudju i
iman njega, prema moskovskom istoku i prck<> Atlantika. Ilil() bi
tisuiu nadina da sc ta obilna grada svrst:r, prcma politii'kirn,
562

(tlrttlttl'

rLoilr)tlt:,1\ilil tlr.lru:,1\'('nln /n,l(,tll\,uu.r l'utrlrt=l.r' r,rzlrl,,rr,,rlr 1,,l,tv

tt('llt;l(lrrvt', lvtrl.t\'r', ul)t'ttlttlr'llt ,t(lovr'1 l)1111r:,rrrt:,lrr lt.Itlr.r'.t
l',lirlttotttslit': t':tzlili.or':rli lrrl.r', k,u:l\';trrslir' 1gr':rtlovt', lr 1ior,.r(lrr. 11r.r
<lot,t', il)(lustl'iislit'lirltlr)\'(', r)ovilrrsli:r srt'rliil;r. I)r'rrslvt.rrt.: n;tpt';l
liti llopis gr':rrlor,;l lio;i pr i1l;rrllr jtr rt.rrtijt'r'irrr;r, t'r'ltr,i, tlvor.rr,
r rlrrtrricirrlr... 'l'rrlt<l srn() us\'ojili rriz li;rtt,gorij;r lx,t. it,n crlrtlt.rr j;r,

rl;cljivilr nlr ;rotlvrstc, klrrlrc tl't'ttdr),c sv(.vrst('loli:rlnilr

r':rz

rrrrlil<osti. l'odjcl;r t:rkvc vrstc int;r 1'lrcrlrrosti, rrr: toliko 7.;t prol rlr'rrr
1ir':rcl:t vidcn u njcgovoj c.icloktrgtnosti, koliko zlr ltrorri;rr,:rnit. ovt'
rli onc ck<ln<tmijc, dvrsto <lgr:rnitcnc u vrcll)cnrr i ;rros(onr.
Napr<>tiv, nckc opicnitijc r:rzlikc, p()n()v() stuvljcnc u sr.t.tliSrc
lir-ctanja davnih cv<llucija, dov<ldc do pocljclc korisnijc z;r nrrirr
svrhu. I'ojcdnost:rvnjcn<t, /.npad jc tijckorn sv<ljih iskusl;rvlr rrpoz
ruro tri bitna tipa gradova: otv()rcnc gradovc, to jcst <lnc koji st. rrr.
rrrzlikuju od sv<>jc ncza5tiicnc okolicc i tak sc s njonr stirp:rjrr (A),
r:ltvorcnc gradovc, <tgradcnc u najstroZcm smislu rijci'i, liojirrr;r
ziclinc jo5 vi5c ograniduju biic ncgo tcritorij (ti); napokon, gr.;rrlt r
vc pod skrbni5wom, a pod tim razumijcvamo cijclu p()zn:rru ljt'stvi
t u potdinjcnosti vladaru ili drZavi (C).
Uglavnom,Aprcthodi I)-u, Ilprcthodi C-u. Ali utorn por.t.tlirr
ncma strogog slijcda; rijcd jc vi5c o smjcrovima, o dimcnzij;rrrr;r rr
liojima sc krcic zamr5cna sudbina zapadnlh gradovzr koji sc rrisrr
svi razvili u isto vrijcmc niti na isti nadin. I,oslijc icmo virljcti tlrr li
t;r j >gralik<>n<< va:Zi zit p<>djclu gradov:r cijclog svijcta.
Prui tip: antiaki grad, grtki ili rimski, koji sc ()rvaril pr('rn;r
sr,<ljoj okolici, jcdnak jc s nj<>m.8o Atcna prima kao puno[)1.:rvn(.
rir';rd;rnc unutar svojih tidinl cupaffidc, uzgajiva(.c k<tnja, jt:rlrr;rlir r
k:ro i sitnc scljakc vinogradarc, dragc Aristofanu: dim sc dignt.tlirrr
rzrurcl Pnyxa, scljak na taj znirk dolu) u grad i u Narodnu sktr pSt ir rr r,
ritljc ic zasjcdati pokraj svojih vclikaSa. U podetku pckrporrr.sltog
r;rtrr cijcla sc scosk;r Atika s:rnra od scbc cvakuira u vcliki gr.rtl,
rr;rstlrnjdjc sc ondjc, za vrijcmc dok Spartanci pustoSc poljlr, rrr;rs
lirril<c, kuic. A kad sc oni s d<llaskom zimc povuku, muli st'oslii
r r;rrocl yt<tlaz.i nzltl'all u svojtr star;r obitlrvlrli$t:r. (lrC'ki gracl jc z:rl)r-;rv(,
N.r str':rn;uu:t 564f 5(t5:

l't,1ilt'rl ttrt /l'lttsl Nttlt't -"1)rutrt: rt l'ttriztt, s ttjt1qottittr ttlsttLittt kttt,ttttttt

l.',,ft't't'sct'rtiititcl: lTtiT.Ntttlt.sttrtj rtltrtll,rtltliz.itti'l'r-,qtt(itt"ut,,.qrtlt'tttrt
Ir.t<ttttttt,it'r'tt:.lii'itttttt ntltttttt: i.itrtttt, rlrt,,tttt i sl.it'ttottt. (it-rtt,it'tt i:..\t////.
t t t tl it't t t, lll t t slt' (,'t t t't t rt t,tt lt't. ( l;r tt t t ll t t I lt y; )

l:r,l.1r t 1r I I lt,

t t t,

lr.l,,'

\tt

tt

l.' t t t t

i' \ t . t l-' l, l, t i,t I I t t

ii;l

r,"

ri iri

*."

lfil,

nli
trll'

fr[

::',TIWffiffi

';.ffi
.,ifr
ii#*:
,"iHturr,q,,:.lt,.j
,,

ff

:ll i::::

:i

't

,1

rr,rl

.l I ,11,.;

i;.]tl;*itl

l;r't't

ttttt

I I it, t t t t I t' I /

.\ I t

tt

I' t t t t

t' \ t't t l,' I t I t t v t I I t t'

i rrjcgovc Siroli.t'oltolit't' A lo;t'z:tlo ilrt.qt'rttlttt'i tt'/,:

itg su t'tctstctli (jcdr-ro ili clvlr stoljct';r zr)lti'c III;tl() r)il tol llt'slvit'i),
tck sto su sc izdv<>jtli iz scoskc sumltglicc; ()siIn tog:r, nijc sl)()l'I'l:l
podjcla industrijskih djclatnt)sti, ta jabuka razdora ktlju ic Lrpo7.nati buduinost. Atcna dodu5c ima prcdgraclc Kcramiku, gdic
stanuju grndari, ali oni raspolaZu samo malim radionicama. U
z.br<>j g,l',lcltr

Pireju ima takoclcr i svoju luku gdjc r,rvi od nteteka' osloboclcnih

robova i robova, i gdjc se afirmira obrtnidka djclatnost, nemojmo
reii industrija niti prcdindustrija. Protiv te djelatnosti stoje prcdrasude posjednidkog druSwa kojc iu prezire; ona jc dakle swar
stranaca ili robova. Pogotovo Sto atensko blagostanje ne traie dosta
dugo da dru5wcni i politidki sukobi ondje dozriiu i izbace na
pow5inu sukobc >na fircntinski nadin<<. ZapaLamo jedva nckoliko
simptoma. Uostalom, sela imaju svoje obrtnike, kovadnice gdje se
zimi dovjck moZc ugodno ogrijati. Ukratko, industrija je elementarna,tuda, ncnametljiva. Isto tako, ako obiclemo ru5evine drevnih
rimskih gradova, naglo se zatidcmo u polju dim zakoradimo kroz
wata; nema predgracla, ato zna(i da ncma industrije, ni aktirmog,
dobro organiziranog obrta koji ima vlastito podrudje.
Tip zatuore',xog grctda, jcdinica sama za sebe, liliputanska
domovina, ekskluzirma, to jc srcdnjovjckor,rri grad: prijeii njegov
bedcm, slidno je kao da prelazimo jednu od ioS uvijck strogih
granica dana5njcg svijeta. Kad jednom prijedete barijeru, slobodno se izrugujctc susjcdu: on vam vi5c niSta ne moZe. Scljak koji se
otrgne sa zemlje i dodc u grad, ondje odmah postaje drugim
dovjekom: slobodan jc, to jest, napustio je poznata, omraLena
robovanja da bi prihvatio druga kojima unaprijed joS ne nazire
sadr'zaj. Ali, nije vaLnol Neka ga njegov gospodar samo zahtrieva,
tome se moZc smijati ako ga je grad usvojio. Takvi zahticw mogu
se jo5 duti u Slcskol u XWII. stoljeiu, a u Moskovskoj Rusiji jo5 i u
XD(, dok su drugdje neuobidajeni.
Istina je da, prcmda gradovi lako owaraju svoja wata, nije
dosta uii u grad da bi dovjek smjesta i doista postao njegovim
dijelom. Punoprarrni gradani su manjina kojoj zavide, grad u
malom unutar samoga grada. U Veneciji ie L297. nastala citadela
b ogata5 a p o di gn uta zahv aljuju (i s er a t i, zawar aniu Ve I ikog iich.
Venecijanski nobili postaju zarrorena kasta, i to ie potraiati stoljeiima. Vrlo su rijetki oni koji ie uii na njihova wata. Ispod njih,
kategorija obidnih cittadinct nesumnjivo je gostoljubivija. Ali Signoria jc wlo rano stvorila dva grarlanska prava: ono cle in hs i ono
de intus et extra, prvo djclomidno, a drug<l potpuno. l)lr ip:rk it:
566

r'or';r'l.u l)()ltr'lrtt,r l'r 1'1,, ltrr.t lrot ,tt'1,.t rl.t ttttt lttttlt'tlo;ltilt'ntt
ttrtllrli ./..1 l)t \'o, .r .l'r l,urllrr,t r,t rlt tr1lo J\l,rlo ;r' tzuzt't.t[,t orl 1o1,,
1rl'ltvillt liojr' rrljt' r.tttto lot trt,tltto, tr('llo orllit)\',lt.l :,l,ttr()\'rl()l :,(rltt
rriir'ltvrlsli: jcrltt;t otlltrl.:r St'rr,rt.t iz I lli(r i;rli z;tlrt;tttirrlt' rr(tvrtrr
linrrllrrtint:r (rrliljrri'ivst i ont'lioji irn;r;u l)ulto 1it';ttl:tttslio pt:tvo) rl.t
rr Vcrrcciji izt';tvtto trgtr jrr s tt jr'rtt;tiliittt tt'grlvt'ittt:t, rtt l;ttttrlt'< rt tlt'i
'l
t,dasclti ili izvlrrr rr jcpilr. A1:rli ljrrrli rr gt'lttlrr ttisrr ttt:tn jt' lr('l)ov jt'r l;ivr
r ncprijatcljski rirspololctti l)r'('lIl;l prirloilit'rrtnlt. l'r'r'rulr iVl:rrrrrrr
Srrnudu, u lipnju 152O. ptrl< s('r);l trlit'i polrrlilto slr st'li;rcirn;r l!()lr
srr tck stigli s kopt-xt, pril<trllljcrri ktto l'olrijlrSi ili li;rr) \'()1u(
-l'oltronio, vidu int, rtuttla (tr(tr<. Kttl<:tvit'c, itlitc ot'ltti!'il
Naravno, Vcnccij:t jc ckstrcrrrni prirnjcr. Iiosl:tlr)rn, ()nlr ( ('
zlrhvaljivati sv()m arist<>kratskotn i vt'rrSl<i t'cltl<ciorltt'trorrr rt'zirrrrr,
:r isto toliko i <>svajanju kopn:t poictkotn XV. stolyt'rl;t, lioic lr'
rr jczinu vlast pro5iriti do Alpa i llrcscic, dlr jc tlo 1797. srtr"rrv:tl.r
svoj ustav. Ona ic bitiz.adnii lxtlis 7.upatla. No rllr lri sc tlolrilo Sli, r'tr r
rlodjcljivano pravo gradanstv:t, u Mltrscillcu u XVl. stolit'tirr ll't'lr;r
irn:rti >>dcsctgodina boravka, p<tsjcdov;tti nekrr:tnirrc i Iriti ozt'rrit'rr
fu'nom iz mjcsta<<. Inatc ittvjck tlstttjc u ttutsi ,,st'littt'itt;t,,, ltt'
*r':rdskih stanovnika grada. 'l'a.i uski pojltttt grltdltttskoll l)r-;rv;r l)()s
vuda jc pravilo.
U tijcku toga golcmog razvitk:r ncprcstttn() sc oprtl;t j:tlrrrli:r
r;trlfora komu pripadaju industrija, obrti, njihtlvc 1>ttvlrrslit't', rrii
lrovi profiti? Zapravo gradu, njcgovirn vl:rstim:t, njcgovittr lrotlrrzt't
riicima. Oni ic odluditi trcba li scoskom p<ldrudju grurlit orlrrzt'ti
ili poku5ati oduzcti prav() da prcdc, tka i boji, ili nrtr jc:, n:tpt'olir,,
ii<rrisno to prcpustiti. Ll toi gui.vi svc jc moguic, kao ito pol<;rzrr;r'
1r<rvijcst svakog grada u7.cta z:tscbno.
Unutar zidina, Sto sc tiic rad:t (trc usudujcnro sc t-l()vorili rr
irrrlustriji) svc jc srcdcn<l ili bi trchalo d:r budc srcdcno talio rl;r st'
z;rcl<lvoljc cchovi k<lji ulivlrju c:kskltrzivnc, spojivc rrtottopolt' i
lrr-rrnc ih ogortcno i divljc dttT nc1-rrcciznih grutricrt kofc l;rlirr
rrzr'<lkuju smijc5nc sukobc. (lradskc: vlusti nisu uvijck gosporl:rri
sittr:rcijc. Onc prijc ili kasnijc clopuStlrjtr tlrt sc uz I)()rIl()(i rtovr':r
;rrrlvrdc o('it:t, priz.naLa, i;tsn:t prv(:nstv:1, posvc(r't'r:l ttovt't'rn ili
rrroii: ocl 1625. >Scst ccltovrt< rr l):tt'iztr i'ini grrrtlsktr ll'govirt'lirr t'lilrr
(srrkn:rri, sitnii'irri, izrlttlivrtt'i krojli'kog pt'iltont, kr"zrurri, li:rp:rri,
zl;rl;rri); rr lrir-t'nt'i At'lc rlc lrt Lrrrrrr i Artc tli (,'rrlirtrttlrr (koj;r st'lr;tvi
lrojt'rrit'nr rrrlrtlijsliog srrlitt:t Slo sc rrvozilo sit'ovo). Ali rrigtlit'sc lt'
rrcli:rrl:rirrjt'prililit'rtt'r,irlt'lroljc rtcgo tr ttjt'ttt;tdkirtt 1ir';rrlsliirtr
rrrrrzcjirrr:r: u lllntrr, rt:t 1rt'itttjr't', sr,:tlio rrrlt'rrit'ttjt';rosjr'rlrrir'trclirr
r

;e,llt r t n r I I lr. t, k I d

/'\

l,'

tt

k t t t,\' t t t

t A,

h IttI

I I t'

vrstu slikc, podijc:ljcrrc: rr:r trilltilr: rr:t lrolxrt'ttittt slik:tttut, pl'izot'i

karaktcristi(niz.a sam obrt. IJ srcdiStu, kito u trckotrt dritgocjc:not'n
porodidnom albumu, bczbr<>jni mali portrcti ovjck<>vjcduju ptlkoljenja majstora kclji su sc u udruZcnju izmjcnjivali tijckom stoljcii.
JoS bolji primjer, londonski City i njcgovi ancksi (na rubu
njegovih zidina) u XVIII. stoljeiu joS su lcno svadljivih, zastarjclih
i moinih udruZcnja. Ako \i/estminster i prcdgracla ncprckidno
rastu, blljcLi jedan mudri ckonomist (1754), tome je razlog odit:
>Ta predgrarla su slobodna i pruZaju slobodno poljc rada svakom
radinom gradaninu, dok London u svojim njedrima ll,rani 92
ckskluzivna druSwa (korporacijc) svake vrstc, a njihovi se brojni
dlanovi svakc godine vidaju kako s razuzdanom pompom ukraSavaju budno gradonadclnikovo slavljc<.82 Zaustavimo se na toi
lijcpoj slici, i ostavimo po strani, na drugoj obali organizacije rada,
oko Londona i drugdjc, slobodne obrte, i:zvan cehovskih starje$instava i njihovih okvira, koji su u isti mah smetnja i z.aititaP o s lj e dr! ct. k a. t egor| a; gradovi p o d s krb ni5tvom, p rvi m o derni gradovi. Zapravo, dim je driava dvrsto stala na svojc poziciie,
disciplinirala je gradove silom ili milom, s nagonskom Zestinom,
kamo god bacimo poglcd diljcm llvrope. Tako rade, a da se nisu
dogovorili, Habsburzi jednako kao i pape, njemadki kncZevi jednako kao Medici ili kraljcvi Francuske. PosluSnost se nameie
svuda osim u Nizozcmskoj, osim u Engleskoj.
Poglcdajte Firencu: Mcdici su jc polako pokorili, zavriieme
Lorenza sve se dogadalo gotovo clegantno, ali nakon L532. i
powatka Mcdicija na vlast dogada)i se ubrzavaiu. U XVII. stoljeiu
Fircnca jc jo5 samo dvor Vclikog vojvode: on ie prigrabio sve:
novac, pravo dazapovijcda, dadijeli dasti. Od palade Pitti na lijevoj
obali Arna vodila ie galerlia, Tapravo tajni put, koja je omoguiavala
Princu da prijecle rijeku i dode u Uffizi.'fa otmjena galerlia,koia
postoji jo5 i danas na Ponte Vccchiju, nalikuje na nit pauka koii iz
visine svoje mre:ie nadglcda zar<>blieni grad.
U Spanjolskoj con"egidor, taj gradski >nadstojnik<, prcdaje
>>opiine<< na milost i nemilost Kruni. Ona dakako prepu5ta malim
mjesnim plcmiiima profite, koji nipo5to nisu osrednji, i podasti
mjesne uprave; ona saziva delegate regidoresa iz gradova (koji
podmiiivanjem mogu zadobitr poloZaje) svaki put kad se sastaiu
cortesi, naduti sabori koji rado predoduju svoje ialbe, ali svi kao
jedan glasaju za namet kralju. U Francuskoj >dobri gradovi<
uLivaju povlasticu vlastite upravc i mnogostrukih porcznih olakSica: prcmda su u StalcZima, dcklaracijom od 21. pr<lsinca l(t47.
568

linttltts'l
ttr lvoslru( lrt('r';tt ittt' t rlosrrtlrrjt'rt'lri rritlrovrr rlolrlrr
poltlvit'rr. l'lrliz, l;tli.rlrlt't rr Sl.tlt'zirrr:r, ('('slo lrrisilit'rt rl;r lrorrr;rlt'
ll'ltljcvsl<rr lrl;tg;r jrrtr, l;tliorlt't' jt' osttr)v;l zl vt'lilirr opt'r'lrciirr s t'('n

lit';tlit'r,slilt t'l;tsl

l;rnra z:rl<ljtrt'crrirrr z:r ( imtlsli,rr viit'tlrrit'tr. ('.;rl< rri l,tr j XIV rrr. rr;rllrrsllr
gllrvni g,rrtcl, Vct's:rillcs sc zill)l';r\,() rtt' orlv:tj:r orl golcrrrog olrlilrrjt'tr4
gr';rclit, :r kr:rljcvsk:r vlutlrr jc otlrrvijck irn:rl;r olrii':rj tlrr sc vrli ol<o
rrroinog grutdrt kojcg sc i bt>jlrla; prcllivulu jc tr l;ont:rirrt'lrlr':rrrtr, rr
S;rint-Gcrmainu, u S:rint*(,loudu; u l.t>tlvt'crr jc nlt rrrhrr, l rr
'f 'uilcrijama gotov()
iz.van srtm()!a, l'uriz.a. Nijc li po7cljno bru' lrovrL:rncn() upravljati tim prcgust<l nascljcnim grurclovinr:r izcllrlt.l<:ri
l;ilip II. jc stalno u l]scorialu, u Madric[ jc tck u z:tdctku. I]:rvirrsl<i
lincZcvi su kasnijc u Nymphcnburgu; lrridrik ll u I'otsdantu;c:lr(.vi
rr Schonbrunnu kraj tlcda. [.]<>stalom, da sc vratim<> l,ujr-r XlV, orr
ilrrrk nc zaboravlja samom Paritu p<lkazati svoju mo( iu rrjt'rrrrr
r.adriati svoj uglcd; za njcg<>va kraljcvanja gradc sc clv:r vt'lik:r
l<r'aljcvska trga; 'frg pobjcdi i 'l'rg VcndOmc; zapodinjc >r'lrskoSrrir
ir,gradnja<< D6mc dcs invalidcs. Zahvaljujuii njcmu, Pariz st., po
uz()ru na barokne gradovc, otvara prcma okolici Sirokint pl.illtr,rrim putovima po kojima vozc kola i prircduju sc v<tjnidki nrinlolrodi. S na5cg jc glecli5ta zapravo joS vaZnijc da jc 1(r(r7. osnovrrno
rrrjcsto upravnika policije s prckomjcrnim ovlastima. I)rugi nosilrrc tc dasti, markiz Argcnson, imcnovan na taj visoki pol<lilrj .io
godina kasnijc (1697), >pokrcnuo jc ma5incriju, nc ba5 tirkvu
Ii;rkvapostoji danas<<, tumadi Sdbasticn Mercicr, >ali jc prvi izurnio
rrjc:zini glavnc oprugc i zupdanikc. eak sc govori cla sc ta m:r$int.r'ij:r danas okrcic sama od scbc,,.8'l

Ilazne euolucije
Ali sasvim jc razumljivo da cvolucijzr gru)'t nc nastajc sama od
sc'lrc, da nije ertdogena pojava koja sc rlvvija izoliran<>. ()na jc
rrvijck izrazdruirva kojc na nju vr5i pritisak, iznutra ali i izvanlr, p:r
i(' s tog gledi5ta, ponovirno to, n;r5a podjcla prcjcdnostavna. Kako
r rrr:r onda funkci<>nir,l. izvan strogc domcnc z.npadnc llvnrpc?

Grudoti kolrtLijalne Arn.arikc. Morali bisnro rcCi ilrcr- ost;rjr: po sturni: oni
rlit' Amcrikc, jcr slrr{'rrj cnglc:skilr gr:rdovrr
rrrrl':ijtr i.ivit'li s;ttni otl scllr', it,a(i i'r. svojc tt,iltlurtrs.s tl:r lri sr'
'a)

lol<op:rli lirol<og svijt't;r; lo str srt'rlrr jrlvjckovrri gr:ttlovi, :rko rrroir.ilrt't'skt'Arttt't'ikc itturli srr jt'tlrrosl;rvrrijtr, vi(t'

rrro l:tko t'r'tli. ( it';ttlovi

1a'()

(it,trIrtt'l
l;t't't t r t t t r I I tn

*
ti
il

t t t, I r'l

/,\

tt

I' I t t t't'

t't t l,'

Ir

Irt i ttI Ir

r'

skutcnu suclbir-ru. 'l'o srr llllrniz()llslii gt'lttlovi, gt'tttlt'tti popttl t'itttskih tabora izmcdu tctiri zcmlj;tn;t zitln, iz.gub ljcni usrccl Sirokih
ncpriiatcljskih prostranstava, uzaiamn() p()vczani p()lagltnim prometom koji se vude prcko golcmih pustih prostora. U doba kad jc
sredniovickor,rri grad povlaStcnih praktidki osvojio cijclu Iivropu,
u cijcloj hispano-portugalskoj Americi za(udo pravladava antidki
uzor, osim u vclikim gradovima, gdie su sjcdi5ta vicekraljeva:
Mexico Cityju, Limi, Santiagu de Chile, San Salvadoru (Ilahia), to
jest u sluZbcnim, veC parazitskim organizmima.
U takvoj Amcrici nema sffogo trgovadkih gradova ili onih u
manjc vrijcdnom poloZaju; na primjcr Recife - grad trgovaca diic se pokraj aristokratskog grada Olinde, grada velcposjednika
plantaLa, sertbor"es de engenlto.s, i robovlasnika. To je, ako hoiete,
Pirej ili lralcron prcma PcriklovojAteni. BucnosAires nakon svoga
drugog osnutka G)ravog, 1580) takoder je trgovadki gradii, to je
Megara ili Egina. Imao je nczgodu da oko scbe ima samo BrauoIndijance, divljake, pa se njcgovi stanovnici Lale da u toj Americi,
gdje su bijclci rentijcri, moraju zaradivatt >kruh u znoju lica
svoga<<. Ali s Anda , iz Limc, stiZu karavane rmazgi ili ve like drvene
dvokolice, i to je jedan od nadina da sc dode do srebra iz Potosija;
izL)razlla jcdrenjacima stiZe 5e6cr, a uskoro zattm i zlato; zahvaljujuii krijumdarenju kojem sc odaju, brodari-prijevoznici crnog
roblja dolaze u vczu s Portugalom i Afrikom. Ali Buenos Aires
ostajc izuzctak usred >>barbarswa< Argentine koja se rada.

Pogled na Stari trg u llauani, Anteritki topogrc{ski ullnott, XVIII.

stokete. Kabinet gralike. (Otisctk Il. N.)

( )lltr n(l ,(' .tur, r lt l.t lir .rrl vt lo rrr.rl,'rr, 1,.'z trlt rl,rr or,.r l.r)ll slt./u
izrl;tlt'lilt. ( )rr ulrt'.tvl;:t s,ulr() solrottt, nrll\() s('lr('lrrtnr'() lll('llr)\,()l
srrrlllitti. (iosllrlrlltt i srt tttrr zt'rtrliollosjt'tlrrrt'i: oni lrr irrr;r jrr lirrct',
rlrrZ i:ijih srr lrrot't'lilr, rur rrlii'noi slr';rrri, rr:r zirlovirrur 1rrit"r,r'Sct.ni
l<olutovi ttt vc'r.unjt' kottjrt. ( )tti str ))l)()Sl('ni nrult'vi<, tts ltttttt<,tts
ltt;tts it br:rzilskih grrrclsl<ilr sktrpititt;t ili l.to<:t:trrlrrrlos ip:rrr jolsl<ilr
srrdova (cctbilckts). Mnog,o irnu rnrrlilr Sp:rrti, rtrirlih'l't'lr:r iz vt'(,ln('rra lipaminondc. Molcmo rcii du jc povijcst zap;rtlrrilr gnrrlovir rr
Arncrici podcla <ld nulc. N:trztvno, izmcclu njih i njihovc ()tv()r('r)(.
okcrlicc ncma razlikc, ncma industrijc koja bi sc clijclil:r. ()rrtljt'
gdjc sc pojavi industrija, na primjcr u Mcxico Cityjr-r, prcprrit:r st'
xrbovima ili pscud<>robovima. Srcdnj<>vjckovni gracl nc lri st'
rropic bio mogao zamisliti s obrtnicim:r-robovim:r.

i
*
$
1

i
1

b) Kctko sur"stati ntske gradoue? Naprvi poglcd ncnlr rlvojlrt':

gradovi koji opstaju ili nastaju u Moskovskojl{usiji n:rkon str;rsrrilr
liatastrofa mongolske najezde, ne ')ivc viSc na t'.rpadni nlri'in. 'l<r
su dodu5c veliki gradovi, kao Moskva ili Novgorod, ali ponckrrrl
zvjcrski drLani u pokornosti. I'oskrvica kalc joS u XVl. stoljc(rr:
"'f'ko se m<>ie suprotstaviti Ilogu i vclikom Novgorodu'/<, lrli posIovica nije u pravu. Grad jc bio surovo dovcdcn u rcd l1(27, zlrtinr
l 1*77 (mor ao jc izr utiti 3 00 kol a n at<>varcn i h z.l'at<>m) . I)ogu b l.i c: n j r,
rlcportacije i konfiskacijc slijcdile su jcdni za drugima. ()sim tog:r,
ti su gradovi ukljudeni u polaganc tokovc promct:r n:r golcmorrr
l)rostoru koji jc vci azijski i joS divlji: 7650, kao i u pro5losti, svt'
sc kreic uz uiasan gubitak vrcmcna, rijcdna plovidba, slronicr.,
liovorkc kola. icsto jc dak opasn() pribliZiti sc sclima, pa sc v:rlj:r
svakc vcdcri zaustaviti na otvorcnom, kao na balkanskim ccstlrrn:r,
r-usporcdiv5i vozila u krug tako da jc svako sprcmn() za obranu.
Zbog svih tih razloga, gradovi Mosk<>vskc Ilusijc nc n:rmc(tr
sc svojoj golcmoj okolici: ona vi5c djclujc na njih ncgo Sto oni
rxrmciu svoju volju scljadkom svijctu izvanrcdnc lri<>l<lSkc snal](',
:rli ncsrctnom, uzncmircnom, u trajn<lm p<>krctu. Yai.nt jr: i'irrjcnica da su >>')cilrc po hcktaru u cvnrpskim zcmljanra lstok;r tr
prosjcku ostalc stalnc od XVl. do XIX. stoljcia<, i to na rrisl<oj
r:tzini.84 Ncma vclikog scoskog viSka, daklc ncma ni pr:rvih irntrinil'l gradov:r. I(uski gr:rdovi tuk ncmaju u svojoj slullri ni orrt.
slrrrrcclnc grirclovc koji su ocllik:r Tapatl:. injcgov:r iivol-g J)r()ln('ttr.
Ali su z.at<t bcr.l-trojni scljrrci knrctovi, pr:rktit'ki ht'z zt'rrrljt.,
rrrsolvcnll)i r.r <li'itnrt svojilr vt'lik:rSrr ili i';rk rlriirvt'. Svt'jt'rlrro jt,
prrSlrtjtr li ilt tl;r otltt tt gt'lttlovt'ili <llt st'z;tltoslt'rr krrrt;rrrur lrog:rtilr
r

l:r't tttttttI Iit,ttt,l,'l /' \It ttl"tttt t' \t'tl"tt/'t\ttfit

l,,,t,ltn

I'

SCljlfklr. Il g,r'lttlrr t:t' 1tt):,t:tll l)l ():'l:l( 1, ll(]1,,1( 1, olrt"ttttr't kl 'llll'll l,

kaikadtrgovci i oltog,accni tvot-rrii'ltri. Alio ()stltl)tt, lrit t't'ollrlttit i tr
svojim sclima ili 6c u torbtrrcnju ili prijcv()rLr (l()j sclirr('[ioi irr'l'u ncoclol.iivu p()tragr-r
austrili1 tr;ri,iti dopunu potrcbnu z;ti.ivctt.
nista nc rno|csprilcditi, pog()tovu kad dcsto irn;r blagoslov vclil<lr5:r
k<lji u tornc nalazi korist za scbc, icr ti tlbrtnici i trgovci na sv_aki
,oai*, ost;lju njcg<tvi kmctovi, uvijck prisiljcni na dav;tnja, ma kakav
bio njihov clruBwcni usPjch.st
Tc i clrugc slikc prikazuju sudhinu ipak slidnu onoj koju jc
Zapacl dolivio u podctku svojc urbanizacijc, ncsto Sto sc rnafle
nai.!asnijc rrp,rr".liti s prckicl<>m izmeclu XI" i XIIt. stoljcia, rnecluiinorn za vriicmc kojcg g<ltovo svc pcilazi ocl scl:r i se ljadkrlg poleta.
Na;ryat rjcrno to posrcrlr-lim poloZ;rjcm izmeclu Ai C, a da sc srednja
crapa uopie niji pojavila. Odmah sc javlia Car, kao zrnai tz bajkc.
c) carski gt"acloui Istoleo. i Dctlek}gistofea. -_ Kad napustitno
llvropr-r i ckrclcrno na Isttlk, jar{jaju sc isri problcrni, ista proturjeeja, sarno clublja.
Ll isl;rmg sc tck kacl sc rusc carstva javljaju gr;tdovi icdnaki
cvl^gpskima, n;rd;rs S4ospociari svoir: sudbine"'t'acla sc obiljelavaju
lijcpi trcnuci isiam.skc civilizaci!c u korist rnarginainih graclova,
svai<ako u corclclbi ili u onirn gr;rdovima XV. stoljcia koji su bili
graclskc rcpul:likc, kaO ccr-rta prije portugalskc okupacije
pravc
'(f
+f fi-iii Oran pnll" Spor',jolskc okupacije (1509), ali su ti prekidi
,r,*,, privrcrncni.'u pravilu jc gracl vladara, grad kalifa, golemi
grad: ili llagclarl, ini Kairo.
I carski ili kraljcvski gradclvi, prcrna okolnostima, gradovi
dalckc Azi)c, golcrni'su, parazitski, rasko5na meka matcrija, Delhi
jcclnako kao victia)anagar, kao Pcking ili p_rije njcga Nanking
Neic nas
lpremcla ovaj posljcdnji zamiSljarno prilidno drukdijim).
grad,
jcdnog
proZdrc
njih
od
I
neka
vladar6..
iznenaditi goi"r, tcrct
i
drugi,
se
ili boljc "pg,rro palada, pojavljujc
_podjarmljivanje
Neic nas ni5ta vi5c zatuditi kad vidimo da su ti
.rurori, p,ifirrl".
gradovi nesposobni da od okolice prcuzffru sveukupnu masu

ijczinih obria' to su u isti mah otvoreni gradovi i gradovi pod

skrbniswom. Uostalom, u Indiji kao i u Kini druswene strukture
_

ometaju slobodnu sudbinu gradova. Ako grad nc ostvarujc svoju

nezavisnost, to nijc samo zbog mandarinovih batina ili zbog okrutnosti vlaclara prcrna trgovcima ili obidnim gradanimlt; t() ic zb()g
toga Sto jc clru$Wo sputano nckom vrstom prcth()dno stv()t'cnc
kristalizat'ijt'.

)J

*
i

1*''
,:,.

^
a

nF":''

.', I

, ,t.t.'

,,

t;
,l

i
{

"l
n

,r#""
$t
J},

rfi

*"r
'J I

ril
ri

,'

1l

',t

fl

'tp,,
trttttrbttl tt XVI. st<tljc1tt. I'oglcl trtt ZIttltti
,,t tr.f

l
, 1,.

rury (fittl1tttt:ttt). llttltitrr'l

ikc. (Otisak It. N.)

tJ lndiji sistcnr kastu dijcli i rrtrtprijt'cl konxrrlrr sv:rlitr gr';rtlslirr

jt'rlnicu. tl Kini sc lirrlt N(ttl(s(t sul)l'()lslit\,lirr olprilitit' orrorrr
rrrijt'irrnjtr kojc fc stvorilo gr';trl Z;tp;ttlrt; lrrj jt'gr':rtl 1rr':rvi st tttl /.1
l,rrl;rrrjt'sl:trilr vc'./;t,'/.;t izjcrltt;trtltr,:tttjt'groit'tlirt:tr';t, grljt'rlol:rz,rl,
,lost'ljcttili:r slvitl'il, ltli.o lttltit'lt', "itltl('l'i("'l\u(( sl'('(lirtrr, lirljt' l;rrrlr n.r
lrrrlrr2rrjrr rl:rjrr l()n, l)oli;tzrrltt tt'ttl' rtl lilt'. S rlr'rr1gt' slr':lll(', rrr;r'rlrr.r
,,r

,r'z:ryisrr:t yl;tst p(',/:l:-lrr1r:r jlrl;rtr I'rttr':'l,it',t:rrl u !ll('tlovo; r ;r'l,rl'rr1r

r',

I,rlr.

Iiennand I h'a u ilt'I

/,\

nt k I t t t'e' st u t k It h t I n I I t

nosti, prcd <lrL:'.vorn ili otitorn nroCi sclit. Scllt stt st't:tliStll itttt't't's:t
Zive aktivnc Kinc k<>ia rdzmi5lja. Grad, rczidcncijit I'unkcionltr:r i
velikasa, ne pripacla niti obrtima niti trgt>vcima; tu sc nikakv<l
gradanswo ie iaztlia lagodno. To ie graclanstvo u poloZaiu da
fanla o izdaji, odarano raskosi mandarinskog Zivota. Gradovi bi
Livieli svoj Zivot, nagovijestili bi ga, da su u njima pojedinac i
kapitalizamimali slobodno polje. Ali skrbnidkase driava tome ne
pril a go c1u j e. Htj e I a-nc htj el a, do'Livljava n ekol iko trenutaka nep ai.'
nje, potkraj XW. stoljcia iavlja se gradanstvg i poslorma q\oz,rieurort, .riogu kojih nasluiujemo u velikim kovadnicama bllgtq
pekinga, u radionicama porculana koje se ramlja)u u King-tedenu i jos vise u zamahu svilarstva u su-deu, glarrnom gradu
Kiangtsua.s6 Ali sve je to malo pa ni5ta. Nakon mandZurskog
osvaj-anja, kineska kfiza ie se razrijesiti u XWI. stoljeiu naustrb
gradske slobode.
Samo je Zapad otvoreno teZio prema svojim gradovima' Oni
su ga gurali napiil.d. Vrlo vaZan dogadaj, ponovimo, ali jo5 uvijek
stabo obla5njen u svojim dubokim razlozima. Pitat iemo se Sto bi
nastalo ocl kineskih gradova da su u podetku XV. stoljeia dZunke
otkrile Rt Dobre nade i iskoristile u punoj mjeri tu priliku za
osvajanje svijeta.

l:
i
I

I
I

574

VELIKt ( llt^l)ovl
Vclikih gradova dugo jc bilo siln'r() nir Istoku i l)alckotn islokrr. 'lo
z:rdivljcno obznanjujc Marko l)olo: Istok jc daklc strilnlt svijt'lir rrr
kojoj su carstva i golcmi gradovi. LJ XVl. stoljciu, :r jo$ visc tt tolitt
clvaju slijcdciih stoljcCa, vcliki gradovi niiu na T,nprdu prigrirlrIjujuii zascbc najvaLnijc ul<tgc i otad ic ih slavn<> z:tclr/nti.livt'oprt
jc tako nadoknadilazactstzjanjc, izbrisala ncd<>statak (lrko jc ncrkr
statka uopie bilo). U svakom sludaju, nasladujc sc u t'itskoii, tt
novim uZicima i gordini vclikih pa vci i prcvclikih gradttvlt.

je odgouoran?
Driaua

Tlzo

'l'aj zaka5njeli polet bio bi nczamisliv bcz stalnog naprctkrt rlt'l:tv:t:

()nc su dostigle galop gradova. Njihovi glavni gradovi su povl;rS
tcni, zasluiuju li to odsad ili nc. Sad sc uzajamno nltcltttt'f tt tt
rnodernosti: gdje su prvi ploinici, prvc ulidnc svjctiljkc, prvc piu'n('
crpkc, prvi kohcrcntni sustavi d<lvoda i raspodjclc pitkc voclt:, pt'vt'
rrumcracijc kuia? Svc to poznaju l,ondon i Pariz, ncgdjc tt J'rt't'tl^
vcdcrjc l(evolucijc. Nararmo, grad koji nijc iskoristio priliku osl;t jr'
nlr rubu puta. Sto njcgova stara ljuStura ostaje ned<ldirljivij;r, lo
irna vi5c izgleda da se isprazni. f)cmografski rast u XVl. slolit'(rr
ioS jc ravnomjerno favorizirao svc gradovc ma kako vcliki hili:
glavne kao i najmanjc. U XVII. stoljciu politidka srcC:t s(' lrsrcdotoduje na nckoliko gradova izuzctih od ostalih: otti ntslrr
trsprkos mrskoj konjukturi, nc prcstaju rasti niti privlaliti ljtrtlt' i
llovlasticc.
London iParizvodc pokrct, ali i Napulj, povla5tcn joS u cl:rvtr:t
vrcmcna, koji jc od kraja XVI. stoljcda brojio vci 300.0(X) litclia.
l>;rcil, koji su 1r94. francuskc svztdc m<>ida svclc nit lftO.(XX)
stun<>vnika, vjcrojatn<> (c sc udvostruditi u vrijcmc l(ichclictrl, A
z:r tim vclikim grutd<>vim:l uzilstopcc slijcdc drugi: Mrtdricl, Atttstct'rl:rm, usk<lro llcd, Mtinchcn, Kopcnlragcn, :t j<l$ vi$c S:rrrkt Pt'tt'r'slrrrrg. .fcdino Amcrik:r zuostrtjr: z:l tim pokrctonr, :tli njt'zirrrr
svctrl<rrpno st:rnovniSlvo joI jt'vrlo sl:tlrtt. Ncprilii'ln trslljclr l'olrr
sijrr (lOO.(X)0 sl:trtovnilirt olio gotlittc l(r(X)) pt'ol:tztti jt' rrslrjt'lr

l;t,rt

tr

tt

ttl

I lt't t t t t I ('l

/,\

tt

l'

!tt

t't' t

t'r t A' I r I r r

I Ir

t'

(.ily, l,irrt:r ili l{irr

ruclarskgg p()cll'ui'i:r. N{rr l<rrl<o si:rini lrili I\1t'xit'o
(

)l<o lu(X). l(irr

Janciril, ()ni za()st;rju u pril<upljrrrritr vc(lill lllilsil.
ima najvi5c 100.000 sianovnika. St,r sc tii:c grlrclovrt tr Sit'tlirticttint
DrLavama, radinih, nczavisnih, oni dalcko zitostitju z1I tim sjrtinim
uspjcsima.
'laj rasr vclikih aglomeracija, koji sc poklapa.s prvim modcrnim clriavama, cloneklc tumadi drcrmu pojavu vclikih grad()va na
Istoku i Dalckom istoku, velikih ne po gustoii stanovni5tva koja bi
bila vcia ocl onc u Evropi (znamo da jc istina sasvim drukiija),
ncgo po climenzliama moinih politidkih skupina: Istanbul ncdvojernog gr adl
b cilo im, od XVI. st<'ij e1a700. 000 stanovnika ali izagol
nalazi sc golcmo Osmanlijsko Carswo. Iza Pekinga koji bi 1793.
mogao imiti 3 milijuna stanovnika, postoji jcdna jcdinswena Kina.
Izabchiia, Sotovo jcdna jcdinswcna Indija'
Primjcr Inclijc pokazuic koliko su ti sluzbeni gradovi {o
apsurda vezani za vfadara. Politidke te5ko6e, odnosno vladarski
hirovi, u visc nawata su iskorijenili, presadili glavne gradove.
osim izuzetakakoji potvrduju pravilo - Bcnarcs, Allahabad, Delhi, Maclura, 'Irihinopolis, Multar, Handnar -_ gradovi su selili
oil"ko* ,t.ri;"iu ,ru piilitr-ro velikc udaljenosti. eak se Delhi dva ili
tri puta prcmjcstio p. rro* pol<>'Zaiu, na vrlo malu udaljenost, ali
sc prcmlcstio kao u nekom plcsu na mjestu. Glavni grad Rcngala
L5iZ. je ltajinahal, 1608. f)acca, 1704. Murshihad. Grad je ugroicn, piopaia, ponckad umirc, dim ga napustivladar. Jedna sretna
okolnosi, i on ponovo procvjcta. Godine L664. u I"ahoreu su kuie
>>mnogo visc ocl onih u Dclhiju i Agri, ali u odsutnosti dvora koji
nije pttovao onamo vei visc od dvadcset godina, veiina njih je
preworena u ruscvinc. Ostalo je samo pet ili Sest spomena wijed.rih rli.o ocl kojih su dvije ili tri dugadke vi5e od dobre milje, a i u
njima sc vicljclo dosta poru5cnih zgrada'<'87
uostalom, tu nema zabune: Delhi je gradvelikog MogulaviSe
ncgo sto jc Pariz grad Luja )ov. Ma koliko ponckad bili bogati
baikari i trgovci gla.rme ulice Chandni Tchoke, oni ne znade nista
nasuprot vlaclarJ, njcgovu dvoru, njegovoj vojsci. Kad godinc
166i. Aureng Zeb polazi na putovanje koje ie ga dovcsti dcr
Ka$mira, cijeli ga gracl slijcdi jer ne mol,eiiviettbeznjegovc milosti
i darcLljivosti: stvara sc nevjerojatno mnostvo kojc ic jcdan foancuski lijcdnik Sto ie sudjelovati u ekspediciji, procijcniti na tri ili
detiri stotinc tisuia osoba.88 MoZemo li zamisliti kako l'ariz 1672'
slijedi Luja )ov na putu za Holandiju, ili 1774.l.ujrt XV na putu za
cle

Nlt t'r't'opsLl t';l/\'( )l viir' lt' ttlrllli rrtvt'r'tttt'tti l)l'o('\';ll l;rp;tttshilt

1ir;rtlor,;r. ( iorltrrt' |(rO(), lrltrl l(otlt rlio Vivt't o ltt t'l;tzi ;tt ltilrt'l.tgottt i
rlivi tttrt s(', tt,tl\'('(t gt';trl viSt'ttt;t'Kyt)l(), sl;ll':l llrijt'strlltttt';t gtllt'jt'
(XX) sl;tttov;r'njrtv:tllt 1rt'istrlttost tttililttllt,"'' S;t st'oiilt olllrilil<t' 't(X)
(5(X).(XX)st:ttlovttililt,
jt'tr
ik totttt'
Yt'tllr
t't"tl
iz;t
tlrtrgi
rrili:r stlrvljt'tt
jt'tlrro
s ol ritt'llittut viSc ncgo tttlvoslt'ttt'tt jc
r',olcnri 1.q,:rrnizorr l<oji ztr
lrroj Titcl.jstvll, oclriosrro d'ini rrlitrl>tto ltrcko nrilijrrrr slitnovttiklt).
l'r'r'ic rrtjcsto 1tt'iptrtllt ()strl<i s -lOO.(XX) st:tnovnikrt, ()s;tklt, sltst;rl:rliStc j:rp:rnskih trll()vtlc:t, ttltlttzi st'tlocluSc prcd vt'likottl ckspltrlzijonr: 400.0(X) stanovnikrt goclinc 1749,500.000 gotlittc l78l.eo
XVll. stoljcic bit Cc u.f ap:rnu stolic(c Osakc, >burZo;tsko< stoljc(c,
rrroglo bi sc lcii na Iircntinski nltCin, uz stanovito poit'dnostitvnjcrr jc patricijsk<>g Zivota i prtlcvitt rcalistitnc knjiZevnosti, poputitrnc
s, viSc strana, pisanc nitrodnim jczikom a ne vi5e kincskim (icz.ik
rrd'cnih ljucli), koja u kr<>nici i sk:tnclltlima ictvrti cvricCit r:tdo crpi

svoju inspiraciju.9'
Ali uskoro ic pobijcditi Ycdo, glavni grad Sogtrna, slulbcni
1ir';rd s administracijom, gdjc su na okupu bogati zernliopttsjcdnici,
,lrtintyosi, koji imaju ob:tvczu da ondjc borave polir godinc, p()malo pod nadzorom, a d<>larzc u grad ili odlaze iz njt'ga rcdovito u
rlrrgim i vclidanswcnim pttvorkama. Nakon Sogurrskc rcorp;,;tniz;rcijc u podctku XVII. stoljcia, ondjc su podigli svoic nastambc, u
t t'tvrti odijcljcnoj od <lstal<)g stanovniSwa i rezerviritnc>i za plcmir'r', >.icdinc koji drZc svojc oslikan<> i pozla(eno oruljc iznad svojih
vr':rt:r<<. Ncka od tih vrata s grbovim:t stoje vi5e od 2O.000 dukata,
.rlio jc vjcrovati na5cm Spanjolskom i;zvjcstiocu ( 1609).e2 'ltrki<>
()'cd<r) otada ncic vi5c prcstati rasti. U X\{III. stolit'iu mo'ldl ic
r lv:rput tolik kao |'ariz, ali u to vrijcmc Japan ima lrrojnijc stanovrriStvo ncgo Francuska, i vladu bcz sumnje jednako ltut<lritativnu
r t'cntralistidku kao Sttl jc ona u Vcrs:rillcsu.

)cmu sluie?

I'r'crn:l zakonima jcdn<tstltvnc i prisilnc politidke aritrrtctikc, d.ini sc

r lrr, St<r jc drlavt silnij:r, ccntr:llizirltnija, glavni grad irrtlt vi$c izglcda
rl:r budc guSCr: n:tscljcn.'lir pr:rvilo vriicdi za carsktt Kitttt k:to iz;t
linglcsku I I:tttovcr:ttutc:t ili t:r 1'uri'r.l.uj:t XVI i Sibastit'rr:t Mcrcicr:t.
(".:rk i z:r Atrtstct'tl:ttn, pt':tvu 1tl'ijcstolnicu Lljcdinjctlill pokt':tiitr:t.
Viclit't (ic'rrro rllr li grlrtlovi irrutjtr golcmc tro5liovr', ttjilttlv:t sc:
r.lionrlrrrijlr rlovotli tr r':rvrrott'/,u siun() izv:tnlt, drtrgi tttot';titt 1ll;r(lrti

Me?-?
s77
57(t

njihovu t':tsl<oS. (.t'rrrrr <lni rl;rlilr'slrric ovtljt'rlr Z:rp;rtlrr, gtljt. ltir'tr

i tako sc snalno n:rrnciu!'()rri stvtrrrjrr rnrlrlt.r'nc tlrl:rvt.,:r lo jc
teLak z.adatak, tciak posa(). On i ozn :rtava j u prck rctn i cu u sv j c'ts oj
povijesti. Swaraju naci<tnalna trliSta bcz kojih bi modcrna dr'l.ava
bila dista fikcija. Zapravo, ni btitansko trZi5tc nc nastajc samo zbog
politidkog saveza Englcskc i Skotskc (1707), zbog 1nion Acta s
Irskom (1801), niti zbog ukidanja tolikih pristojbi, kojc jc samo
po sebi blagoworno, ili oZivljavanjaprijevoza, zbog >svc sile kanala<< i mora koje po prirodi podrlava slobodnu trgovinu i okruZuje
otoke, ncgo i zbog promcta robe prema Londonu i iz Londona,
goleme jezgre koja mnogo trali, koja sve usklacluje, sve potresa i
smiruje. Dodajte kulturnu, intelektualnu i dak revolucionarnu
ulogu tih klijaliSta: ona jc golema. Ali se iplafla, ubire wlo visoku
cijenu.
l<

N eur au no t e1eni suj et ou i

Sve se mora platiti, izsrana, iznutra, ili bolje, i iztana i iznutra
istodobno. Primjericc, Amsterdam je divan grad; narastao jebrzo:
30.000 stanormika godine 7530, 115.000 godine 1630,200.000
potkraj X\aIII. stoljeda. ViSe od rasko5i traZioje blagostanje, razumno Sirio svojc det\,Tti, a njegova dctiri polukruZna kanala utjelov-

\tti'tt-!uutcs Sqtrurc rt XVll.

(l;ottt

llttl1t't'

l'it tl lcl )

rrorrr dijclu, (loldct-t Sr;u:trc, Orttsvcnor Stluarc, Ilcrkclcy Stlttltt't',

lit'rl Lion Sclu;rrc, Kcnsingtrln Stltt:tt'c.')4
golcntc ltglomcr:tcijc odittl jc trg,ovirr;t
.f cdan od pokrct:ti'lt lc
r\li Wcrncr S<lmbart jc pokrtz:to tlrt jc l7(X). najviSc l(X).000 osolr:t
rrroglo iivjcti od dobiti stci'crtc tt'gttvltn jctn. Svc onc zajcdno ttt' lti
rr:r inrc dobit:rka skupilt: iznos otl 70O.000 livri, to icst visitttr

ljivala su njegov izdalan rast od 1482. do 1658. poput

koncentridnih godova na panju. Zra(an, svijetao, s drvoredima,

obalama, mirnom vodom, saduvao je prvobitnu fizionomiju. Jedna jedina greSka, ali indikativna: prema jugozapadu, detr,rti Jordaana bile su prepuStene dosta ncskrupuloznim poduzetnidkim
dru5Mma; tcmelji kuia su lo5e izvedeni, kanali uski, cijela je detvrt
smje5tena ispod razine grada.I dakako, ovdje se nastanjuje proletarijat pomijcSan sa Zidovskim doseljenicima ili maranima tzPortugala i Spanjolske, izbjeglice hugenoti, pobjegli iz Francuske,
bijednici svakowsna porijekla.e3
U Londonu, najveiem gradu Ewope (860.000 stanovnika
potkraj XVIII. stoljeia), putnik koji gleda unatrag izlaie se opasnosti da bude razo(aran Grad sc nije, ako moZemo tako reii,
polpuno okoristio Stetama odpoiara1666. godine dabi sc razumno rekonstruirao, usprkos predloZenim nacrtima, pogotovu onim
wlo lijepim, Wrenovim. Ponovo jc nikao nasumcc, a p<tljcp5ava sc
tek potkraj XVII. stoljcia kad sc dovr5avaju vcliki trgovi u z.apad578

sl<tlfc{.rt, r:ttq1lcsku Syauiru.

vl:rtlrrrskc plaic dodijcljcnc Willirrrntr lll. Lond()n zapravtt i.ivi

rr;rtlusvc <ld krunc, ocl visokih, srt'tlrriih i nilih i:intlvnika lioir'
trttlr);tv;r, visoki i'inovnici pl:r(cni str kr:tljcvski, pl:ric su inr l.(XX),
I 5(X), orlnosno 2.(XX) livri; Tivi t;tl<tttlcr iod plcrnstva i lettlt'y11
Loji sc nlrst;rnjrr jrr tr gr;ttltt, otlz:tstttpnikir I)onjcg cloma k<lji srr orl
r l;r<l;rvirrc kr;rljir.t' Anr' ( 17(o'2 -1714) uohit':t jili boraviti u l,otltlotttt
.,:r lt'nlrrrur i tljt't'orrr, orl
;lrisrrlttosli tlottosilltc:t drlltvnih <llrvt'zttir';r
l.oji str s gotlirt;ttn:t svt'lrt'oittiii. llrttrt<lTttvlt sc iclok<lni tcrcii:tt'lri
.,t'litor', lioji iskoriSl;tvlr rrjilrot,t' t't'nlt', ttjiltovc prl:r(c i vi$kovt', i
port'lnt'ttrr jt' r';rr,rrolt'7rr rttotirtog livolrt lilrglcslit'tt k<trist Lotttlott;t
.,tr':rr.;tjrrr'i rt ttjt'ttttr jr'<littslvcttrtsl i l:tlttt'1lolt't'llt'.')5
t
f

(ittttltntl

U Parizu istit siturtcij:r. (irurl u polcttr rtrSi zirlilrr., pril:rplotlu.ic

ulice vozilima, urcdujc trg<>vc i sakuplja golcntu tnasu potro$ada
koji ga zloupotrebljavaju. Od 1760. prcpun jc gradili$ta na kojima
se izdaleka vide visoki kotadi dizalica >kojc diZu u zrak golcmo
kamenje< kod Sainte-Gencvi0ve i u >Zupnoj crkvi Madclcinc<.e6
Mirabeau Stariji, >Prijatclj ljudi<, htio bi istjerati iz grada 200.000
osoba, podev5i s kraljevskim oficirima, veleposjednicima, pa sve
do parnidara koji moida ne bi taLili ni5ta bolje nego da se vrate
kuii.eT
Istina j e d a o d tih b o gata5 a i neizbj eLivih rasipn ika Livi >>mnoS tvo trgovaca, obrtnika, slugu, nadnidara< i toliko sveienika i >klerika s tonzurama<(! >>U mnogim kuiama<<, izvjeitava S6bastien
Mercier, >>nalazimo sveienika kojeg nazivaju prijateljem, a koji je
samo po5teni sluga. (...) Zatim dolaze kuini uditelji koji su takoder
sveienici<<.98 A da ne radunamo biskupe bez stalnog boravka.
Lavoisier je sastavio bilancu glavnog grada: na ime tro5kova, 250
milijuna livri za ljude, 10 milijuna za konje; u akrivi 20 milijuna
trgovadkih prihoda, 140 driavnih renti ipla(a,100 milijurtazero:,lji5nih renti ili od poduzc(.aiztanPariza.ee
Promatradi i ekonomski teoretidari ne propu5taju nijednu od
tih dinjenica: >>bogatstva gradova privlade uZitke<<, kaZe Cantillon;
>veliki i bogati<, blljeii dr. Quesnay, >>povukli su se u gradove<<;1o0
Sdbastien Mercier sastavlja beskrajni popis >>neproduktir.nih< u
golemom gradu. ,rNe,,, kazujejedan talijanski tekstiz 1797, >>Pariz
nije pravo trgovadko mjesto, previ5e se bavi vlastitom opskrbom,
a wijedi samo zbog svojih knjiga, umjetnidkih ili modnih djela,
zbog golemc kolidine novca koji njime kruii i igre bez premca
izuzevliAmsterdam
se u njemu igra oko razmjene novca.

-koja
eitava industrija tu je posveiena iskljudivo rasko5i: sagovi od
Gobelina ili iz Savonnerije, bogati pokrivadi iz ulice Saint-Victor,
Se5iri Sto se iztroze u Spanjolsku i Istodnu iZapadnu Indiju, svila,
taft, gajtani i wpce, crkvena odje(.a, zrcala (kojih Siroke plode
dolaze iz S aint-G ob aina), zlatnina, tis ak.

..

o 1

<<.

Ista situacija u Madridu, Berlinu ili Napulju. Berlin 1753.

broji 141.283 stanorrnika, od kojih garnizon (vojnici s obiteliima)
od 33.088 i 13.000 dinor.nika (sluZbenici s obiteljima), plus 1O.O74
slugu, odnosno, dodajuii tome dvor Fridrika II, 56.000 drZavnih
>>namje5tenika<<.102 Ukratko, morbidan sludaj. Sto sc tidc Napulja,
na njemu se wijedi zaustaviti.

I l,'ltt.1ttr I j tr, txl linr I.jrttsllr l)(t l(ti'(

rltt Mcx'ttl,tt,
I

N;rlltrlj tr ltrt'tlvct''t't'jt'lrr':tttt'ttslit't't'vrtltrt'iit', rr isti rtt:rlt llrljlrv i lijt'11,

rriljiv isilno lrogltt, zltsigttt'tttt livitlt:ttt ivt'st'o, ltroii '1(X).(XX), it lrt'z
..urnnjc i 5(X).(XX) st:tnovnil<tt. l)ollrzi trltktttr l,tttttlott:t, I':tt'izit i
lrt:rnltulzt, ravan jc Madridu, tctvrtotn gradu u livrtllli. l'otcvli otl
l(r()5. u 5ir<lk<lm prt>[r<>ju sc pruZio u smjcru l]orgo di Ohiajc koji
lstt'cl;r na drugi napuljski zalicv (prvi jc Marinclla), a dgntlsi kgrist
:,;urr() bogatima, jcr sc <>dobrcnjc za gradniu ir'van z'idina, izd:tntr
1717, odnosi g,otovo iskljudivo na njih.
St,, sc titc siromaha, njihovo podrudjc p<ltinjc na Sirokottt
l',rrrg<> dcl Castcllo, gdjc sc vodc burlcsknc prcpirkc oko bcspl:rtnt'
r:rspodjclc i,ivc'Lnih namirnica, pa idc svc do Msrcata koji Jc
rr jilrovo lcno, nasuprot ravnici Pctludi koja podinjc s onu strittttt
lrt'clcma. Ondjc su toliko nagruvani da im iivotzadirc i provalitr.it'
rr;r ulicu; rubljc sc kao i danas su5i s jcdnog prozora na drugi.
',Vciina prosjaka ncma kuie, ncgo nalazi noino utodi5te u nckitn
:piljama i stajama, ru5cvinama kuia ili skrovi5tima koja nisu ni5tit
lxrlja, diji vlasnici, kojima je cijeli kapital jedna svjetiljka i maltr
sl:rrnc, nude konak zaicdangrctrto (sitan napuljski novac) ili malt>
viSc na noi<. >Ondje sc mogu vidjeti<, nastavlja knez Strong<lli
t l7lJ3), >kako leZ,ekao prljave Zivotinje, bez razllke u godinama i
slrolu; molcmo zamisliti svc gadosti koieiztogaproizlaze i lijcpt:
lrotr;inkc koji sc iztoga raclajulos<. Tih siromaha, tih wlo vclikih
sir'omaha u dronjcima ima u najmanju ruku 100.000 na zavr5ctktt
stoljcia. >Oni vrvc bcz obitcl ji, s drlavom su vezani samo prcko
v jt'S:tla, a'zivc u takvoj zbrci da bi sc samo Ilog mogao snaii mcdtt
rrjirnaro4<<. Za vrijcmc vclikc gladi L763-L764. ljudi umiru n:r
rrlicrtma.

Krivnja jc u tomc Sto ih ima prcvi5c. Napulj ih zovc, ali ih nc

rrro7c svc prchraniti. Oni tu iivotarc, kad bi i to mogli! Ut niih
zivotzrrc i itgladnicli obrtnici, sitno gradanstvo u Skripcu. Vcliki
( li<rvanni llanista Vico ( l66tt-174t1, jcdan od posljcdnjih svcstrlrrriIr rlrrlr<lvuT.npttdtr,spos<lbitn dag<tv<tri clcomnire scibili, d<>lliv:r
stotirru clukittit gttdilnjc k;ro prtll'csor Nltpuljskog svcu('iliSt:t i
rrrofu' livjcti jt:clino tltko d:r ptlvcCltva broj privlrtnih sllti, tlst-ttlctr
,,tllt sti pcr-r jc i sillrzi tt-tclilrt slttb;ttt.lit.t,.loT
lzrr:ttl l(' rnlls(' liSt'rrt' !;v('gl zrtrttislitrto sttprcrtlrrrSlvo tlvorittt:t,
vr.liliilr Zt'tnljollosjrtlrrik:r, svt'tat'ttikit visokog t':ll)t4;t, trt's:tvit'sttilt

580
5,iJ,

;crnancl llru u il r I /

.\ t r

tt

k t t t n'

stu t

kl

t It t

Inl

I t'

(ixuloul

t'

*rillru*'lHi

NapuA u XV. stoljetu: ueC nxar,l.ertiti grad. Slijeua Castel del Ouo na.
saonx otoiiCu, golenta antiuuittska. turdaua Castel Nuouo, i molo koji

tli.jcli cluostrttku htku. u krlu se ura(a. eskadra galija nakon, osksbod*

tr.ju Iscltije. Nu brehttjkuVonrcro scu'ttosta,n San. Martirn. (Fotrt Sculu)

dinormika, sudaca, odvjetnika, parnidara... U pravnidkoj detr,rti

nalazi se jedna od prljavih gradskih zona, Castel Capuaro, gdje
zaqcdaVicania., neka wsta napuljskog parlamenta, gdje se pravda
prodajc i kupuje i >gdje lopovi webaju na dZepove i novdarke<<.
Kako je moguie, pita se jedan odvci razborit Francuz, da druStveno zdanje ostaje stojeii kad je >optereieno golemim Ziteljstvom,
broj nim prosj acima, rasipnom sluZindadi, znatnimsvj etovnim sveienstvom i redovnicima, vojskom od preko dvadeset tisuia ljudi,
cijelim pukom plemida i armijom od tridesettisuia sudskih dinov-

lromoinika 6tkad jc postao vojvodom<,107 ditaltc: otkad jc kupitr

lrlcmicki naslov. Ali nistc cluLni jos jcdnom vjcr<>vati na rijct
prcclsjcdniku I)c []rosscsu (Charlcs I)c l]rosscs, francuski ctnolog
i lirrgvist, pisac zbirkc pisama o Italiji. -ltcd.).'faj grad, zahvaljtritrCi
rrsobito dri,i1i, zahvaljujuii Crkvi, z:rhvaljujuCi plcmswu, zAhv:tlitrlu(i r<tbi, privtzrdi k scbi svc viSkovc Napuljskog Kraljcvswa, gcljc
irrr:r mnog<l Scljaka, pastira, nlOrnara, rudara, obrtnika, prittililcil
lionvgja, vi{.nih tc5kom radu. Grad sc hrani tim vanjskim radorn,
orlrrvijck, orl lrriclnik:r ll, Anluvinca, od spirnj<lllrclt. orkv:t, protiv
kojc: lrovjcsnii':rr (liltnnonc l7'23. pi$c dugi pantllct, lstrtria clt'llc
rl<,1 Rt'14tttt rli Ntrpoli, ;rosjcdujc u nltjmltnju ruku clvijc trc(int'
zr.rrrtjilnilr ;losjt'tl:t tr kt'lttit:vstvtt, it plctlrstvtl tlviic tlcvctitrt'. Iivo
Sfo us;lost:tvliit r:tvttolt'ltt Nltptrljlt. l't'cosl:tit', istittlt, s:llll() it'tltlir
lotl
r lrvcl i t t;t't.;t,,,qt't t I t' t i il I t t t ss t t t I i c t t t t I tt t urrlr,..

nika<<?106

Ali sistcm se odrLava, kao Sto se uvijek odri,avao, kao Sto se i

drugdje drLi, itobez muke. Ponajprije, ti povla5tcni nc uZivaju svi
Sirokogrudne nadarbine. S malo novca moile sc prijcCi u plcmidc.
>>Mesar kod kojcg smo sc opskrbljivali radi io5 samo prcktl svt>jih
582

5Nt

I\,t'rttrtrtI IInttttIt'I / ,\tt'trI'Itrt t' trttI'ItIttittIIr t'

litrrrlll llln':;lttrt'/{

l 'i:)0

5:rnlil l'r'lt'tsltttt'g,, ttovi 1ir',rrl izlir'.rrlctl 1tu (';ll('\'o1 r'olii, s,tvlSt'lttr

s

r
+

$
i:

b i lis Ne crp o lit cut ao : p len t er fi t a n ap u A s k a go sp o d a j e, rcui d Aiu a iza

"No
zastora. saoje nosiAke s ttosctiintct. (159/t). (Otisak Il.N.)

Godinc 1785, kad Fcrdinand, napuljski kralj, i njegova suprugaMarija-Karolina posjciuju velikog vojvodu Leopolda i Toscanu
>prosvj etitcl j swa<, j adni nap u I j ski kral j, v e1i I azzarone nego prosvijeicni vojvoda, dosaclujc sc lckcijama koje mu obilato dijele i
reformama kojc prcd njim hvale. >>Doista<<, rede jednoga dana
Surjaku, vclikom vojvodi Leopoldu, >nikako ne mogu shvatiti
demu ti sluZi sva tvoja znanost; titaibez prestanka, tvoj narod radi
isto Sto i ti, pa ipak, woji gradovi, tvoj glavni grad, tvoj dvor, sve je
tuLno, turobno. Ja pak ne znam niSta, a moj narod je ipak najveseliji od svih naroda<<.1oe Ali Napulj, stara prijestolnica, to je
veliko Napuljsko Kraljevstvo sa Sicilijom. U usporedbi s njim,
Toscana stanc na jcdan dlan.

58,1

lrol<:rzrrjt'lrrtrlnrlrliit'i liolovo dttrloviStrt'slt'rrlilrrt';tltl('tt('tll.lvtt(r

It.Zt.rtosti tilr vcliliilt 11t';ttlt)v;l l)l'\/()llil tltotlt't'ltog srriit'l;t. A ittt,tttlrr
lrrt'rlnos( dt 't.;t l7(X) r';rsllol;tlt'ttto tlolrt'ittt v<l<lit't'ttt ;lo 1it':ttltt i
ol<olit'i 5to gl jc rrjt'gov lut()r', Nijt'rtrlrt'.f oluttttr (ioltlit'lr (it'ot'pgt,
posvt'tio c:rrici Klrt:rrirri ll.llo llit (rc rr;rrrr rlovoljrro rl;t grt l)r'('lisl;lnl().
jc: rn:rlo koji lloloi;rj tolil<o nt'priklatl:ttt i ttt'z;tltv;tl;ut
.f ;rr-rr:rino
l,:ro on:rj nlt kojctn l)ctlrr Vcliki l(r. svilrrrjlr l7O,l. poslrtvli:t prvi
l,;r11rcn za ()n() St<l ic ltiti slitvn:t l'c:tr<lpitvltlvsk:t tvt'dltv;t. llil;r it'
potrcbna njcgov:t tvrst:t volj;t dlr bi niknutl g,r:tcl u l()lll olivit'tt
r rttrk:r, kopna na samoj raz.ini vodc, nlt olt:tli Ncvc i njczinilr d't'liriirr
pritok:t (Vclika i Mala Ncv:t, Vclik:r iM:rl:r Ncvsk:t), gtljt'st's:rrrr()
nrl.lo izdilc prcma ist<tku, u snrjcru Arscnitllt i ntitnitslit'lr Alt'li
s;rrrdrir Ncvskog, d<lk jc prcma tapadu tirk<l nisktl dlt stt ltt ttt'iz
lrjclnc poplavc. l'<>loi.aji z;r utlluniivanjc na riicci otl:tlilitr lrrz
rrrrlridajcnih signala: pucnjcvi ir. t<>ptt, danju bijclc zllsl:tv(', ll()( rr
:,t:rlno upaljcnc svjctiljkc na Adnrir:tlskom ttlrnju, zv()llll lioi;r lrt'z
lrrcst;tnka zyonc. Ali ljudi oglaSuju, a nc svlltcllrvltjr.r ()l)llsrt()sl,
t i<rtlinc L715. cijcli grad jc popl:tvljcn, i bit ic ponovo 177\ Sv:tlit'
rirrclinc mu prijcti poplava. Mora sc nck:tko iz.di6 nltd ttt sllll'lrltr
rr1'xrsnost koja mu prijcti ako ostanc na rtzini tl:t. N:tr:tvtlo, t''ittt st'
rrt'Sto iskopa, na 2 stopc, najvi5c do 7 st<lpit dubinc, vttcl:t provrtli,
t:rlio d:r jc ncmoguic imati p<>drumc isptld kuia. Kamcni tt'rrrt'lii
rrlricnito sc namciu unat()a njih<>v<tj cijcni, tak i ttt drvctlc kott
strukciic, s obzirom nirbrt<> truljcnjc grcda u vlitlnom tlu. 'l'rt'lxtlr I
1r' t;rkodcr prokopati kanalc krtlz cijcli gr:rd i obrulliti ih pt'trtlt'trt i
liticrrma od granitnih blokov:t;to su na primjcr Mojka i l;oltl:tttli;t,
liojima sc kt>ristc barkc kojc dobavljaju drvtl i livd'..
tJlicc i trgovi titkodcr su sc morltli ittlii dvijc do p('l sl()l);t,
ovisno <l mjcstim;t, funtltstieno izvcclcnim rad<lvim:t kolllttli:t, zitl;t
rr j:r opl:kom ili kamcn()m, sv<tdovimit k<lji n<tsc popltli':rnt' ttli<'t'r
rslorkrbno om<lguirtvitju <ltjccanjc v<ldc s uticc tt Ncvtt. 'l'lti izv;rrr
rt'rlrri rad p<lcluzct .ic sust:tvno poslijc 1770. podcv$i ttcl >>liit'pilt
ictvrti< Aclrrtir;rlitcl:t ttz ob:tltr Vclikc Ncvc, a pocluzctt 1;,lt it'gt'rrt'
r';rl l;r jln:rnt vorr Ilrruct'I)() zalx)vijt'tli K;rl:rrinc ll i n;t lrol;tl< (.;n'sli,t'
ict',
Ilrll;rrriz;rt'ij;r ic tl;rl<lc llil;r lrol;rg:ttt:t i sl<ttp:t. 'l't't'll:tlo ir' llotto
r,( ) t-:lzntolr"ili rurcrl rrliclr i tr'll()v:1, rlly':tttittili trr'zlptltto Sirr'rrit'litt(';t,
rllirlrrstrrrit;tli rt l<;ttttt'trtt i:tvttt'z1it';ttlt', t't'livt', li;rrl i trtlltlit'rti ltt:ttt.ts

rrzr

i(rrrt r t ttI III\

Itr

tt' I

/,\

l t', I A' l,

r('

\ l't

l.' I t ( t ( f t t I I

.'

it ttrlttt'l

rtt'l<lttltlllltlzr.trrr rl.t:,1..iltt.t l.trl:r sr' illrr/.('rrl.t.t:,tllLt'rlvntttt \'ll('tl( (.nt

rli rl2ivit'ti llo;ltttt.t. l'or,l;t'rltr;;t l('l)t('(lrrosl lrlr rlrvt'rrrlr lirrr';r Slo sr.
l;rlirt llril;rgotlrrirr, r;rli st' nl()illr rr r';t'lrrri l)t ('ltosrlr s it'tln()H lnl(.st:l
rr gl':ttltt tt;t tlt'trgo. ll slirrlrljitn lilttttt'ttirtt ktrri;rrnlr ;lrizcrrrlit', t"t'slrr
ollloZr:no grrrrilrrirn 1ll<li';rrrr;r, slrrTilo jc li;ro potll'run, :r rr rr;r jgort.rrr
slrrc:rjr.r k:to loS strrn. Voljcli srr visokc'solrt', t:rko dlr tt' ktr(tc irrr;rju
jt'rl:rn, tcsto dv;r, :r l<:rtl<:rrl (r'ijclko) tri k;rl:r.
Sankt-l)ctcrsbul'!l jc drrklc vrlo livo gr':rdiliStc. Ncvorn sliirr
l lrodi cc natovarcnc vilpnom, kamcnom, mr;rmorom (nic!l:t cl<l1lrt.rnrrju iz l,adogc ili Viborg:r), granitnim blokovima; [r:rlvuni orl
jc:lovinc d<lprcmaju sc pustanjcm nizvodno i timc, ponavlj:r st.,
strlrc bitria svojstva. Najncobitniji prizctr na gradili5tima joS rrvijt,k
str radnici, svc sami scljaci, doSljaci iz sjcvernih pokrajina, zitllrri
i tcsari. Ovi posljcdnji, pkttrtiki, d<>slovce scljaci s drvcnih spl:rvi
( na n jcmadki sc prcvodi s Flossbatrcr) nemaju drugog oruda osir rr
sjckirc; nadnidari, tcsari, zidari, svi dolazc da se sezonski z:rposlt..
Na doncdavna pustom mjcstu >nidu temelji kamene kuCc, zlrtirrr
zidovi koji rastu tako rcdi naodiglcd, puni radnika, dok sc svtrrl;r
tr<rkolo, kao u pravom sclu, diZu zemljane kolibe gdjc oni st:rrlrritr,,.

Dakako dapoloLaj Sankt-Petcrsburga ima i svojih prcdnosri,

drugo, a ono ncujcdnadcne usluge i ljepote njcgovc
rijckc, Sirc ncgo Sto jc Scina, uzburkanijc od same Temze, rijckc:
l<ojrr izmcdu I'ctropavlovske tvrdavc, Vasiljcvskog ostrova (Vzrsilicvski otok) i dctvrti Admiralitcta pru'Zajcdan od najljepSih gr:rdsl<ih i rijcdnih krajolika na svijctu. Neva nudi svoje ladc, svojc
lxrrktr, utjcdc u morc u Kronstadtu, a podev5i od Vasiljcvsk()g
( )(()ka, gdjc sc nalazi trgovadka dctvrt, burza i carinarnica, prctvitt.:r
sc u vrlo aktivnu morsku luku. Sankt-I']etersburg je daklc orrrrj
otv<rrcni proz.or prcma Zapadu koji je PetarVeliki htio ukljutiti rr
lrtrrni livot svog naroda. Osim toga, Ncva snabdijeva grad pitkorrr
vtrd()m z.a k<>ju kai.u da jc bcz manc.
Kad cioclc zima, ona sc z.alcdcna pretvara u put za saonicc i tr
rrr jr:sto pudkih svcdanosti .7-a,vrijcmc karncvala, u ticdnu nzctslaca,
n:r rijcci sc podilu umjctni humci, utvr5icni daskama i grcdanra,
l)ir r;c s vrha tih brcluljakrr pu5t:rju lakc saonicc na ra5tiSdcnu
rlugai'ktr pistrr, po kojoj koiij:r5 klizi ludom brzinom >da tovjcktr
st;u)(: tlrrlr<; i tlrugcljc sc urcduju t:rkvc pistc, nasumcc, u lllrrkr>
r,irrr:r ili rlvoriitiln:r ktrtia, :rli onc n:r Ncvi, kojc ntrclzirc policij:r,
tr.u'r,iv;tirr lxrsnosl<lvrrrr rr:rvlrlrr svijt'l:r: cijcli gr:rtl rkrl:rzi rltr virli
rrt'rlstltvrr.
;rkr> niSta

28. PIAN SANKT-PI]TERSBURGA 1790.

A i B: dva rukavca Ncvc; C i D: rukavci Nevske. U sredini, na sjevernoj obali
Neve, Petropavlovska twdava. Na zapadu veliki Vasiljevski otok, povezan s
Admiralitctom pontonskim mostom. Od Admiraliteta, na jwtnoj obali Neve,
lepezasto se granaju tri velike transverzale (najistodnija je Nelski prospekt).
Sirenje grada prcma jugu obiljcZcno je trima polukruZnim kanalima.

tir Aleksandra Ncvskog, a i mnogo kuia, premda je drvo zadugo

ostalo najvi5e upotrcbliavani materijal. Ono ima toliko dragocjenih prcdnosti: razmicrnu toplinu unutra5njosti, suhoiu, jcftinoiu i brzinu gradnjc! Zidoi sc nc gradc od tcsanih grctla, k:rcr
u Stockholmu, ncgo od ncobrzrdcnih trupllc,l..f cclino jc proi't'ljc
586

5,t7

l'l'rtla, r,lt

t l,-(I

II, t'l /'\

t t tL't t, t 1- \ t'(

h' t a t

(t \ tt I I t t-

l(ijcl<;r i rrjt'zirri r;rzrri lllilot i lrrt'l:rzt' s(' s;lln(, l)(,nlorrsliirrr

mostclvinra, od kojilr c[vlt llrt'rrtoSt:rr jtr Vclili.rr Ncvtr;n:r;r'lrzrrr;i l)()\'('zujc trgovadki Otok sv. V:rsilijrr s trll()rn, gtljc sc joS i rllrrr;rs, pol<r'rrj
Admiralitcta, uz.di'ic Liva i grandioznrt stlttua l)ctra Vclihog (od
Iralconncta, ili boljc prenxa. Iialconnctu). Most sc s:rstoji od '21
damca, priveT.ana s dva kraja za avrst() usidrcnc, <>ptcrcicnc [rarkc.
Prcklopni mostovi omoguiuju prolaz ladaizmcdu tih tamaca.'I'aj
su most kao i svc drugc obidavali rastaviti na podctku svakc jcseni,

il

it rttltrt,l

ali od 1779. ostavljali su ga na micstu, zarobljcna zaledcnom

rijckom. Kad jc dolazilo odledivanjc, most se sam od sebe premjc5tao, z'aLtim sc dekalcl da rijcka bude potpuno slobodna pa da

se ponovo postavi.
Po zamisli svog osnivada, grad sc imao Siriti u isti mah na jug
i na sjcvcr od rijckc, potcv5i od Pctropavlovska. Ali je Sirenje
krcnulo ncsimctridno, usporeno na desnoj obali, dosta brzo na

lijevoj obali Ncvc. Na toj povla5tcnoj obali, dctr,rti Admiraliteta i

Trg Pctra Vclikog wore jczgru grada sve do kanala Mojkc, posljednjcg koji ic na jugu dobiti kamcnu obalu. To je najuZi od gradskih
sektora, ali najbogatiji, najljcpSi, jedini gdjc su kuie od kamcna
pravilo (izuzcv5i poneko carsko zdanjc) (30 jarmih zgrada, 227
privatna kuia, kojc su icsto paladc). 'I'u se nalaze glasovite ulice
Malog i Vclikog Miliona, vclidanstvena ulica uz obalu Neve
podctak Nevskog prospckta, Admiralitet, Zimski dvorac i njegov
golcmi trg, galcrija Brmita:L Senat, mramorna crkva sv.lzaka na
istoimenom trgu koja sc tako sporo gradrla (1819-1858).ttt
Hotimidan, svjcstan zoning dijelio je bogate i siroma5ne,
bacajuii na pcriferiju tvornice ili nezgodne djelatnosti, na primjer
kolarstvo. Onc imaju svoj zasebni grad s onu stranu Ligovidkog
kanala, bijcdan, prcsjcicn praznim prostorima, sa stodnom trZnicom. Istodno od Admiralitcta nala-zi sc ljcvaonica topova (drvena
zgrada izgradcna 1713, rckonstruirana u kamcnu 1733), u susjcdswu Arscnala, koji jc kncz Orlov gradio od 1770. do 1778. Grad
takoder ima I'}aladu novca, mlinove duZ Neve, uzvodno i nizvodno
od gracla, obrtnike bolje hranjene nego u Svedskoj i Njemadkoj,
koji imaju svakog dana pravo na kavu i votku prije obroka. T'u se
izraduju izvrsne tkanine holandskog tipa, a u susjednoj Kazinki
tvornica po uzoru na Gobeline isporuduje wlo lijepu tapiscriju.
Najspornija inicijativa mora da jc bilo grupiranjc sitnidarija na
velikim trZnicama, kao u Moskvi. Od 1713. postojala jc jcdna takva
trinica na >>Petersbur5kom otoku<< (blizu I'ctropavlovskir), tatirn
jcdna druga kraj Admiralitct:r. Nakon p<>)trr koji ju jc urri$ti<r
5r9B

.,t)roika gyactctttirtct Sankt-lrctcrsbrrllcro, grtt'uiru iz XVlll. slol.it't tt, ll

,'1. (ZbirkaViollet)
7784. prcmjcstcna na jcclnu i drugu str:rnu >vt'lili()li
prOspekta<<. f'a grupiranja prisiljavaju l)ctcrsl;url:tnc trrr tlttti.r
lrodanja. Ali cilj jc postigr-rut: lijcpc ictvrti saduvrtlc str sltrilrt'tti t
strrrnbcni karaktcr.
I'o odito nc uklanj;t st:tnovit ncrcd: p()vrcnlL:llo sc prlirtv'r
Loliba pojavi pokr:rj palaic, povrtnjlrci (krtrno sc stjcitr st'lirrlr
rodom iz Ilostova) pokrlrj pcriv<lja gcljc zu drllrvnih pt'rtzttili:t
sviraju vojnc gl.tzbc. Zltr l>i i rnoglo biti drukiijc u gradu koji lrrzt I
r.rrstc, a pomalu mu visokc cijcnc, tllliljc radnih nrjcstit i tltol-1trr'

1736,btla

jc

rr<rsti,tcvolj:rvl:rdc?Sankt-l)ctcrsburgltroji 1750.-74.'273slrtttttv
rril<:r; 1781t. - 19).4t)6; l7tlg. -'217.9tttL ()cl rnornrrr';r, voirrik;r i
l,:rrlctrr (i n jihovih oltitcl.ii) u g,r:tcltt 17tl9. ).ivi 55.6'21 osolr:t, otlttos
rro viSc <l<l i'ctvrlinc njcgovil stllll()vniStv:r. 'l'tr tltrtit'ltttt stl':tllll
.rgl<rlrrt:r':rt'iit. ir,r",t't.il<l olriljcTrrjt'golt'rrtlt rlrzlik;t iztltt'tltt ltlttSlirtg i
/,(.lrsk(),.1 sllln()vlliilvlr ( l,it3.52O rtrrrsltlll'il(';l l);ll)l'ltrlt:t (r().'iltl 7t'rt:r).
l,t'lt.r-sllrrrg lt. gr':rtl g;rrnizott:t, slttgtt, rrlllrtlilr lirrtli Alio it' r';t't'or',tlt
ltrojlilttn;t lirSlt'ttj:t isrttt'ti, gr';rtl lli otl vt't'tttt'tt;t tlrt vl't'lltt'tt;t ittt.ttr

l;t,t'tttttttl tltttttrlr'l /,\'lt ttL'ltttt'\t'ttl,'l,ltti,tltt t'

jr.zt.r'tr ( )rrr.ll.r, .rlr liovr'rl,t r ()\'( (' (lol,tzc

ttli r-tcgrotlltrttc' lrt'ojl<(' tIr()Hu prt'r,:tt'ili. II sr,;rliorrt

sludaju, prctcZna smrtnost iznrcclu 20 i 25 godinlr yrol<rrzrrjr: cl:r
glavni grad obilno uvozi mladc ljudc koji dcsto pl:ri:rju clan:rk

viSak r<>dcni[r,

klimi, groznici, tubcrkulozi.

Tajval doseljenika jc mnogostruk: dinor.nici ili plcmiii lcljni
promaknu(a, najmladi sinovi obitclji, oficiri, mornari, vojnici,
tchnidari, profcsori, umjetnici, zabavljati, kuhari, strani uditelii,
guvernante i, osim toga, jo5 seljaci koji se u zbijenim rcdovima
slijeZu iz siroma5nog kraja Sto okruZuje grad.Dolaze kao nosadi,
prcprodavadi namirnica (dak ih optuZuju
- kakvc li ironije - da
su odgovorniza skupoiu na trznicama); zimikao razbijadi leda na
Nevi: odsjcdeni blokovi (to je posao Finaca) sluZe za opskrbu
hladnjaka kakvc svaka velika kufu drii u prizemlju; ili kao distadi
snijega i lcda zapola rublje dnevno: nikako im ne polaziza rukom
da dokraja ra5iistc prilaze bogatim kuiama. Ili pak kao vozadi
saonica, koiizajcdnu ili dvije kopjejke voze mu5teriju kamo Zeli
kroz golcmi grad, a stacioniraju na raskr5iima, na mjestu gdje su
kodili5i fijakcra stajali prethodnog ljeta. Sto se tide Finkinjar one
su sobarice ili kuharicc, prilagoduju se svojim duZnostima, i desto
se dobro udaju.
>'l'i stanovnici (...), sastavljeni od toliko razliditih narodnosti
(...), duvaju svoj poscbni nadin Livota<< i vjerovanja; grdke crkve
smjestcnc su krajprotcstantskih hramova i crkavaraskolnika. >>Ne
mo'Ze sc naii nijeclan grad na svijctu<<, nastavlja na5 izvjestilac
(1765), rgdje, da tako kaLcm, svaki stanovnik govori tako mnogo
jezika. Ncma nikoga, do najniZeg sluge, tko ne govori ruski,

njcmadki i finski, a meclu osobama kojc su stekle neko obrazovanje

dcsto se sreiu neki koji govorc osam ili devet jezlka (...), te od njih
ponekad dine mjc5avinu u kojoj ima nedeg zabavnogrr.ll2
Originalnost Sankt-I'}etersburga u pravom smislu rijedi dini
ta mjc5avina. Godine 179O. H. G. Georgi dolazi do toga da se pita
kakav je petersbur5ki karakter. Priznaje mu sklonost prema novom, prema promjeni, titulama, blagostanju, rasko5i, tro5enju.
Prevedimo: sklonosti Litelja glar,mog grada oblikovane su izbliza ili
ndaleka prcma sklonostima dvora. Svojim prohtjevima, svojim
svedanostima koj e s u opia vesel j a, nj ihovim velidanstveni m osvj etljenjem Sto blije5ti u isti mah na zgradiAdmiraliteta, na slulbcnim
paladama i kuiama bogataSa, dvor daje ton.
Golemi grad u srcu siroma5nog kraja ncprcstan() p()stavlia
problcmc opskrbe. Dakako, ni5ta nijc jcdnostavnijc ncgo na barkama napunjcnim vodom donijcti Zivu ribu iz. icz.cru L:rtlogrr ili
590

it tttlttt,t

tt l. l.totttt t't'.rh lz IlLt,lllttr',

Aslr.lrlr:rn;r, s l)tlrr;r, Vollit', orlrrosrro s rrrl;rl;r'rroslr orl I (XX) \'15!,t,

r':rl< iz.'l'trrslir', l svt'osl:rlo tr istoj trtlt't'1. ht'ottit tti tlt'lit it lrorltttittt;r'

:.

st'iz ( )lrrsl<c rizrrit't'igolcrnilr vclililril<ilr pt'iltotllt. S;tv ttov:tt'( ,ltt'slr,:t

stjr:i'c sc tr l<ltcTcvsliittt glttllti':tttt;t i lrog;rtirrr l<ttt';tttl:t, 1.itlic st'lttttttlt'
t;r1'riscrijc:, kotnoclc, sl<trltocjt'tti tl;tttticStlti, izt'cz.lrltt't'tllt i 1loZl:ttit'tt;t
tlpvcnlrrij:t, stropttvi oslil<ltrli "klirsid'rrirrt< stilottt; gtlit'st'slrtttovi
tlijclc n:t brojnc odvo.ict'tc Sollc, k:t<l tt l'ltriztt i l,otrtlotltt, s islrr
trrkvim mno5tv<>nt sluZind:rdi.
Najkaraktcristitniji prit<>r nit ulicitnr;t gr:tdlt i n jcgovc ol<olit't'
rrr<rlda jc budno prolalcrrjc koti.ia i kol:t, ncir.l'tici;-tilt tr gt'rttlrr
golcmih rar.mjcra, blatnih ulica i kratkih vcdrih zitrtskilr tlrttrrt
u tom ptlglcdu prilvll sv('l:l z;r
.f cdna carska r;tpttvijcd rcguliral:t ic
gcncrali
ili oni u istotlt t':lllr.l,rr
svakoga: samo glavntlkom:rndujuii
nr()gu u svoju kodiju uprcg,nuti Scst ktlnja s itl5 dvrr konj:trtili;r rr
lrratnji, osim k<tdija5a. Od viScg k nilcmu stilcmo dtl portri'rrik:r i
rlo gradanina koji imaju prav() na dv:r konja, dtl obrtnika ili tt'govt'rt
l<oji ic sc zadovoljiti samo jcdnim. Niz propisa rcgulira t:tkotlt't'
livrcju slugu, prcma rang,u gospodara. Kad sc prircdujt' t'ltt'slii
1rr-ijcm, kodijc pri dolasku napravc mali dodatni krug,, Sto sv:tltottt
ornoguiujc da vidi drugc i da buclc vidcn. 'l'ko bi sc tztcl:t ttstttli<r
irnati samo jcdna unajmljcna kola s konjima <>srcdnjc opt't'trtt' i
kodija5cm odjcvcnirn scljatki? Ali zavr5imo s jcdnom pojcclinrtltltr:
l<rrd su dvorani bili p<>zivani u dvtlr:rc Pctcrhtlfl smjc$tcn k;to i
Vcrsaillcs zapadnct od grada i izvan njcga, u Sankt-l'ctcrshttrgtt,
prida sc, nijc ostao nijcdan k<>nj.
I' redzadrj

putou anj e: Peking

N,logli bismct pt>vciati br()i putovanja a da ni5ta nc promijt:ttittto tt

z;rkljuiku: rasko5 glavnih gradov:r uvijck trcb:r da budc nolc:tt:t trrt
It'rlima drugih. Nijcdan nc m<>lc livicti od r:tda svofilr rtrl<tr.
Sil<sto V (l5tt5-1590), tvrdogt:tvi scljak, nc shvaia ltirn svoit'g
vl'('lr)L:nlr; htio lli g;l ll:ltjcrlti cl:t >>r:tcli<<, usaditi u njcglr irrtltrstriirr,
rrli stvlrrnost orlb:tcujc ttrj pro.ickt;r d:r ljudi uop{c nc ntor:tjtt tlorl:tli
svojr'.rrJ S('lrrrsticn Mt't'cit'r i ioI nckolicin:t tlrtrgilr s;tttj:titr rl;t
prcol rrlrZr. l'ltt'iz tt tnorsl<tt ltrl<u cllt lti tr nicglt trnijt'li tttlvt'tlit'l;tl
rrosli. I):r jt.to i llilrl tt)ttgtttit', l':rt'iz hi, p() tlZ()rtl tr:t l,rltttlrltl, lil(l:l
rr;riyt'r:rr svit'lsl<rt lttlirt, ()sl;l() 1l:rt':tzilsl<i gl':rtl koii livi tt;r grlxrd'i
rllrr1go1,,.

l\'rtt

ttttt

ln

t t tr

lr'l /

.\ I t

t t L'

!ttt

t'

t't

l' l,

It

i,

fIt

t'

Itlrltlrtt

-Jcdnlrko jc s;t svirtt gl:tvttittt grltrltlvirtt;r, s:l svnu gr';rrlrlvirrur

gdjc blijc5tc svjctlosti i prctjcrlur()sti civilizirt'iic, ul(us1r, tlol<olit'r',
s Madridom ili Lisabonom, I(imonr ili Vcrrccijorn kojrr s(' r.rl)()r'r)()
trudi danadLi,"t pro5lu vclidinu, s llcdom koji jc u XVll. i XVIII.
stoljciu u r,rhu cvropskc elcgancije.'l'ako jc i u Mcxico Oityu, l,imi
i Rio deJanciru, od1763. novom brazilskom glavnom gradu, koji
putnici iz godinc u godinu vi5c nc prcpoznavaju, toliko raste i, u
svom vci po prirodi rasko5nom okviru, postaje ljudski lijcpim. Pa
zatim Dclhi, gdjc daljc Livi sjai Velikog Mogula, Batavia gdje preuranjcni kolonijalizam Holandana dajc svoje najljep5e, vci otrovne cvjctovc.
Koji jc ljcp5i primjcr od Pekinga, prijestolnice mandZurskih
careva, na watima sjcl.cra i Scst mjcscci u godini u uZasnoj sibirdavolski vjctar, snijeg zajcdno s lcdom! Prekomskoj hladnodi
jcrno stanovni5tv<>, zacijel<> dva, moida i tri milijuna stanorrnika,
prilagorluje se kako-tako o5troj klimi kojoj nitko ne bi odoliobez
obilja >kamcnog ugljcna koji trajc i odriava vatru pet ili Scst puta
dule ncgo drvcni ugljcn<<,l14 niti bczkrzna obaveznih zazimske
danc. Otac dc Magaillans, dija sc knjiga pojavila tek 1688, vidio je
na okupu u kraljcvskoj dvorani palade oko 4.000 mandarina
pokrivcnih >od glavc do pctc izvanrcdno skupom samurovinom<<.
Ilogata5i se doslovcczamataju u krzno, poclstavljajuii njirne tizrne,
scdla, stolice, Satore, manjc bogati sc zadovoljavaju janjedm krznom, siromasi ovdjim koLama.ll5 Kad dodc zima, svc Zene >>nose
kapc i Sc5ire, bilo da izlazc u nosiljci ili na konju: a imaju i te kako
pravo da to dinc<<, povjcrava Gcmclli Careri, >jer meni je unatod
mantiji podstavl;'cnoj krznorn studcn bila nepodnoSljiva, preo5tra
zamene<9 dodajc on; >odludio sam napustiti taj grad (19. studenog
L697)rr.116 >Studcn jc zimi tolika<, biljeLi neki isusovac jedno
stoljeie poslijc (7777), >>da se ne moZc otvoriti nijedan prozor
prcma sjeveru, a lcd, debeo stopu i pol, zadriava sc vi5e od tri
mjeseca<.ll7 Carski kanal koji osigurava opskrbu grada zatvoren
je ledom od mjescca studcnog sve do olujka.
Godine 1752. car K'icn Long priprema slavoclobitni ulazak u
Peking da bi proslavio Sezdcseti roclendan svoje majke; svc jc bilo
predr.idcno za dolazak rijckarna i kanalima, na rasko5nim ladama,
ali prcrana studen pomuiujc svedanost; uzalud tisuic slugu udaraju po vodi da bi sprijcdili smrzavanjc, ili odvladc komadc lcda koji

se stvaraju, car
onicama<.118
592

njcgova pratnja >moraju l;rdc z;rmijcniti

su-

,)
i r[
]-].-:

til
)

,&

tP

I
@

q\
ilflil

sr lr,

i tlit tt tt l't'l itt.r.1tt .::tt lt'iit'ttrt'.trt'i

t

t'llt'litttt

trtttt.t!1, rt tti rlit,rttt.jrt tlrt lttttrlt'( (tt'. l't't,(t

.\l'lll. .tlttllt't rt, li. N., hrtltlttr'l ,tirttf il.:t'.

l;(,'t

tt t,

tt

I I ltt

tr

tI

t'

I /,\

rt

l.' t

n t' \ t',

l.'

l, l, t v t f I t

t'

lrckingrasl)r-()stil't'svrljlr tlvlt 1rr':rvilrt;l gl;l(lil, stlrt t i ttovi, t svoj;t

mnogobrojna prcdgrad:r (u r)lla'clu jctlno pt-r'tl svltliillt ,ll'it(lsl(itll
vratima, a najrazvljcnijc jc <tr-to rr:r z:tpudu, kucl:t votli vciitrlt
carskih putova) usrcd golcmc nizinc koju Sibaju vjctrgvi i, Stg jc
jo5 gore, izloiena je ncugodnim poplavama okolnih rijcka, l'}ci
Hoa i njegovih pritoka koji u trcnutku visokog vodostaja mogu
porusiti nasipc, promijeniti tok, premicstiti sc na kilomctrc udaljenosti.
Novi grad, na jugu, ima oblik ne potpuno sawScnog pravokutnika, a sa starim se spaja Sirokom sjevernom stranom. stari
grad je pravilni detverokut kojemu ie stranica kraca od duljine
pravokutnika s kojim se dodiruje. Cewerokut je stari grad iz
dinastije Ming s carskom paladom u sredistu . Zawijemc osvajania
7644. palada jc prctrpjela brojna o5tedenja, dugo wemena Vidljiva,
koja ie pobjednik brZe ili sporije popravljati. Za zamienu nekih
golcmih greda valjalo sc, naimc, obratiti udaljenim trZistima na
i, g,r, uz odlaganj a ko j a m oZcmo zamisl iti, iako ne uvij ek u spj e5no.
Vei od wcmcna Mintr4a stari grad se pokazao nedovoljnimza
smjc5taj sve brojnijcg stanor.niStva glavnoga grada, tako da je
pravokutni grad na jugu osnovan mnogo prije osvaiania_u godini
16+<, >>Od t524. imao jc zcml)ane bcdeme, z^tim od 1564. zidinc
i wata od opckc(. Ali nakon osvojcnja, pobjednik Ce za sebe
rezcrviratistari grad, otad ie to biti tatarski grad po5to Kinezi budu
preseljcni u juZni gracl.
Obratimo paLnju na to da su stari i novi grad, oba detvrtasta,
novog datuma, Sto pokazuje ncuobidajena Sirina ulica, osobito kad
su okrcnutc u smjeru od juga prema sjcveru; uglavnom su uZe u
smjeru istok-zapad. Svaka ulica ima ime, >kao Ulica Iftaljevih
rociaka, Ulica Ilijclc kulc, Zclieznih lavova, Susene ribe, Ulica
rakije itd. U prodaji je knjiga koja govori samo o imenu ipoloiaiu
ulica, i kojom se sluZe sluge kad pratc mandarine u obilaske ili na
sudove i kad nose njihove darove, pisma i zapowiedi na raznc
strane grada... (Premda trasirana od istoka prema zapadu), nailjep5a od svih tih ulica je ona koja nosi ime Cbam gan Kiai, to jest
UlicaVjednog odmora (...), obrubljena sa sjcverne strane zidovima
Kraljevske palade, a s juZne raznim sudovima i Paladom Velikc
gospode. Tako je Siroka da ima vi5e od 30 hvati (gotovo 60 m) u
Sirinu i tako glasovita da se udenjaci u svojim spisima njomc slulc
da oznate cijcli grad, uzimaju(i dio za cjclinu; icr sasvinr ic isto
reCi da je taj i taj u Ulici Vjcdnog odmora 5to i rc<li tlrt ic tt
Pe-kimu...<119
51)4

l)l,AN l)l,t l,A \/ll,t,l'. l)l') l'l',l.,tN(;

()tyu'tt/,',/,' / l"nY'tti' '/''
A, tiu

/" r /""'

l;'n ttq/ rttt,' .ll,'il4,t,/tt,' litth

,/;'l'tu,mr.itt

,t lt tt'lrr

ll,irto*/a, t),ua' ,/t, li,/,,r, ,l' / /1,,7',',,,'

lr

'/t,'/l',/ rrrr, /.t,'rt,',

'

trltt

iltt/t,."f'

/')tt)t.1
tl'nr

t\, @itthet

j"i qfi
Wru,n Tkntxnn

,'r"1;;
.;il*

e,jr,,#
tlar

t;{1

h.

r,r
..!
rn.

.t,nl.aait,.fr-

'

.,,

i
l i'a
,r,,.foi.i

rA,.

,, *-*.*
.tF

Itr
'

Xi

'nr! i r'

q,,

,.,*,t{t+f..r,I
.t,,r

'

m6*,;1,
,q., 4fo E

,ffi
.F

rr

s
"

".,*.ra

'i-{.i,

kk

,,1r,.

2().

I'liKlN(; tl XVllt. S'l'()lJ Ir(lt

,.t\ '/01'r'i

t. ...,-....-*..r
I

',lrt.rrurtsl<i PIurr ko.ji lrrikuzrrit'r;rsPort'tl trijrr gr:rtlovlt (st:tr()9, ll()v()f it;rrskoli)

A, rrtttj<'ltto lrrtltl tr 1l:rllt<Yi; l|, sv<'i':rrri rrllrzi. (lzvlrtl',tkit.()1x'r'ltttt'iir'tli

l)trt()ttu,t.f(t, sv V, I'lrriz, l74tl)

'l't'iir.olir', 1lroZr';lt'r)r'rrlicr'ltrrrrt'Str Svijt'l:r. r>N4ttrlilvo tt:tt-otl:t

;r'rr lr)ln lll:l(lrr t;tlio vt'lilio'., lrtttl:ttli ( ) tlt'l\4:rg;rill;rrrs. "<l:t st"(l l()lll
n(' ll:,lrrlrr jt'ttt 11()\'()l rli i r',rl' ll(' 7l'l:lllt li;tlto rl:r rrri lrovjIt rrlrt Svr'

l\'rtttttttl

Ilnttttlt'l

,/ ,\tt ttir'tttt t'\t'ttl'ltltti,,llt

", "q?",

''l

r"it,ii{r".

Pekinike trgouine: slijecle jethta zcl drugolrx r.t gotouo ,xeprekinr.dirlx

rtizouhna, prikriuaju1i stcrntbene ku1e koje su isto tctko niske, nentaju
proielja, na ulicu, a rasporedene su oko mtutrctirtjib duoNita i urtoua.
Kabinet grafike. (Otisak B.N.)
ulice starog i novog gradl su prepune, male kao i velike, one kojc
su u sredi5tu kao i one kojc vode prema kraju grada; a svjetina jc
svuda tako vclika da se moirc usporediti samo sa sajmovima i
procesijama u nasoj Ewopi<.12o L1735. O. du Haldc jc pak zapazio
to >>nebrojeno mno5wo naroda koje ispunjava ulicc, i nczgodu
koju prouzrokuje neodekivan broj konja, mula, magarac:I, dcv:r,
teremih kola, dvokolica, nosiljki, nc radunajuii raznc gomilc od
po sto ili dvije stotinc ljudi Sto sc skupljaju od mjcst:r do rnjt:strr drr
slu5aju gataocc, sljcparc, pjcv:rdc i drtrgc koji d'itrrjtr ili pripo596

linttlttt,l

t'

T
vi;t'rllt;rr trt'Lt'zlgorlr'lrrrl, l,trltr,'rl.t n.t:'tnt;tt tlt t rtzr',':,t'lr', tlt 1l,tl. nrl.r'
vt'sl('ll:r(lr ilr;r'r nlL:l r,lo rlr;t'lr'5\'()l(' lt;r'Lovt' r rr.ltt.tt tt;tltovt'tltvttt'
rr(irrlit'. ()solrt'L{)lr'il1sil t/. l)uh;t ttttttltlt'lli st'sr,,tl't ('.ts z.tttslltt,ll;rtt
li;rtl llrt'ti rrjirtr;r rrt'lli iS;to liottj:tttili lioji t':tzttti(t'tttttoStvo r)l)()rnr
rrlrrii g:r tllr rr:r;lr';rvi rrrjt'sl;r,..1/l l);r lri olrjltsttio z;rlit'r'r'rtosl liirrcsliilr
rrlicrr svjctirronr (1577\, rrt'ki Sp;rrrjol;tt' ttt' rt:tl:tzi lrollilr rijt't"i orl
rrvih: >l(ltd l;i sc ll:rcil() zrll(t ),il;t, ()n() t)('lri tttoglo p:tsli tr;t zt'rrr
ljtr<.122 >Sir svilr stl';lll1l(, lliljcTi crrglcsl<i 1;utrril< tlvir stoljt'trir k:rsnijr',
"r,iclc sc radnici krrko nosc <lnrrlc i tr';rlc l)()s,l() i torlr;rri k;rl<o rrrrtlr'
nlr prod:rju ro[;u<<.r2't'l'() sc nrnoStvo otito turn:ri'i vc'lil<irrr lrroit'rrr
sl:rn<rvnika godinc 1793. l'cking t:tcl:t ncma ni izd:rlt'k;t povrSirrrr
Londona, ali jc vjcrojatno dv:r ili tri puta guSic tutscljcrt.
Osim tog:r, kuic su niskc, dak i kuic [ro14atilr. Ako irrr;r jrr pct
ili Scst stanova, Sto jc icstr>, oni ncic biti jcdun i.nxl tlnrgog li:ro
rr livropi, ncgo >jcdan ita drugol3 i t>dijcljcni vclil<irrr tlvorii
rirna<<.124 l'ako da na vcliaanstvcnom Cbctttt14cttt Kirtitt nc srnii('nl(!
z:rmi5ljati niz drskih prodclja prcko puta carskc prtl:rtc. l'onrr jpriir',
lrilo bi ncprilidno postaviti takvu raskoS sutclicc crrrcvoi lirrt'i, ;r
z:rtim, uobidajcnct jc za svaku pojcdinu od tih pltl:ti:t tl:t nrt trlit'rr
irna samo vclika vrata i sa svakc stranc od njih po jcdnu closl:t ttislirr
t.gradukojuzauzimaiu slugc, trgovci, radnici. LJz rub ulicc srr zirlrr
tt'..-gc i duiani s visokim jarbolima cimcra, dcsto ukraScl'tittt z;ts
l:rvicama od tkaninc. Visokc kuic plcmi(a nalazc sc daljc ttcl rrlit't',
:r ()na jc iskljudivo trgovaaka, obrtnidka. >'l'aj obidaj slrr7i olxloi
trdobnosti; u na5im (cvropskim) gradovima, naimc(, kako hiljt'Zi
( ). dc Magaillans, >>dobar dio ulica ja zapr>sjcdnut kudarnlr zn;ur)('
rritih osoba, tako da dovjck m()ra, da bi sc snabdio ;-rotrt'lrrrirrr
stvarima, iii vrlo dalcko na'l'rg ili u Lukc, dok u l'c-kinru, ;r islo i
tr svim drugim gradovima Kinc, dovjcknalati prcd svojirrr vrrlirrr;r
svc Sto samo mo')c polcljcti da kupi tauzdri.avanjc i '/,ivot, p:r r';rli
r t'a, zabavu, jcr su tc malc kuiicc trgovinc, krimc ili radionir'(',.. r'r"
Ovaj sc priz.ctr m<>lc zatcai u svim kincskim gradovirnu. Nrr
nckoj slici iz XVI I I. stol jcia k<>jt prtkazujc niz niskih d uCan('i (:r tl r ri
jcclnc ulicc u Nunkingu, ili kuic u'l'icn 'l'sinu, otvorcnc l)r'('rn;l
rlvori5tirnzr, ili p:rk n:r k:rkvom dr:tgocjcnom >>svitkrr<< ir, Xll. stollt'itr, nul:rzirno istc prizrlrc, islc kri'mc s kltrp:rrnrr, istc tlrr(lrnt', istt'
rros;ri'c tcrctil, istc voz:t('c tlvok<llic:t sit z:tvjcs:trrt:t, islc volovslit'
zrl)rcg(:. Svrrcllr rrZtrrb:rrr '),ivol, 1-irljc {ovit'k ost:rvlj:r rrr jt'st;r s;rnr()
t'ovjcl<rr (;rl<o i lo),:r sv:r(l<o lr;rr';rl:r lll<trlvirtur otlri;rv:rirrr<i st'r-:rtlrlrrr,
slrr-r'lrrrlirltr, rrrtrjt'r't'ttoSr'rr. ( )rti livt'ni otl t't'g;t, >ittt:rirr rlivrtt'izrrrrrt'
z;l ()l)sl;ulirlt<. ,,N{;r li;rlio st'l)r'()slottt ilrcsliorisrtottt lrrid'irrj:rl;r lrcli;r

l;ct.ttrrtttl llnttttlr'l

/ ,\tt ttL'tttt t' \t,.tl'ltlrt\,tflt

t'

stvar, onaic up()tl'cl)ljiv.tii/. r)i('s('izvl;tfi liot'isl Nrr prirrrir't', \;utt()

u gradu llc-kimu ima viSc od tisrrc<rr olritclyi (oko l(r5(r) l<ojt'troprit'
nemaju drugog'/;vanja u livotu ncg() d:t pt'()d:rju Sibit't'i stiit'rrjt'z:r
paljcnje vatre. Rar isto toliko ima onih koji livc sarr"r() ocl tog;t Sto
po ulicama i mcdu pomctadima skupljaju krpicc svilcnih tk:tnina
i pamudnog i konopljinog sukna, komadc papira i drugc slitnc
stvari kojc peru i diste i zanm prodaju drugima, a ovi ih upotrcbl)avaju u razne swhc i iirvla(e iz toga korist<<.126 O. dc Las Cortes
(7626) vidio jc takocler u kantonskoj Kini trhono5c koji sc uz svoj
posao bave obraclivanjcm siiu5nogwta. Atrgovci juhama od trava
klasidni su likovi na svakoj kincskoj ulici. Poslovica kaZc: >U
Kincskom Kraljcvswu nema nideg ostavlienog<. Sve te slike pokazuju velidinu latentnog, svcprisutnog siroma5tva. A iznad njega
blista rasko5 cara, velika5a, mandarina: kao da nije s ovog svijeta.
Putnici snalno opisuju pojedinosti iz starog grada, togposebnog grada koji dini carska palada, rckonstruirana na mjestu palade
Yuana (Mongoli) i gotovo naslijerlcna od sjaja dinastije Ming,
premda je trcbalo otkriti ru5evine iz L644. da se to ustanovi. Dva
bedema, jedan unutar drugog, a oba u obliku >padetvorine<<, oba
pozama5na i wlo visoka, odvajaju je od Starog grada. Vanjski je
>>i:mana i iznutra premazan crvenim cementom ili vapnom, i pokriven sljemcnom ili kroviiem od lakiranih opeka zlatnolute boje<.

Unutra5nji bedem jc napravljen >od velikih opeka koje su sve

jcdnake i uljep5ane dobro rasporcclenim kruni5tima<<, a pred njim
se nalazi dugadak i dubok jarak, napunjcn vodom i >pun izvrsnih
riba<. lzmedu dva b edem a nalaze s c p alade r aznlh namj ena, rij eka
s mostovima, apremazapadu dosta veliko umjetno iezeto...127
Jezgra pala(.e je iza drugol4 bcdema, zabranicni grad, Grimizni grad, gdje Livi car zaia(en straZarima, nadglednicima vrata,
protokolima, bedemima, Sandevima, prostranim ugaonim paviljonima zavinutih krovova, Kicto leott. Svaka zgrada, svaka wata,
svaki mostimaju ime i narnjcnu, ako moZemo tako reii. Zabranieni
grad je velik jcdan kilomctar na 780 metara. Ali je lak5e opisati
prazne, oronule dvoranc, takve kakve je ewopska radoznalost po
milojvolji u tandine opisivala nakon 1900, ncgo njcgovu nekadaSnju djclatnostza koju slutimo da je bila silna: cijcli jc gradtciit>
tom izvoru moii i dobrodinstava.
Njihovu pravu mjeru vidimo iz bcskrajnog nabrajan j:r carskih
prihoda, koliko u novcu, toliko u naravi (zapamtitc tai dvostruki
registar). Mi uopdc nc shvaiam<t itrt m<tlc prcdst:rvljitli ><ts:tt'ltnacst milijuna Scst st()tina tistri:t st-r"brnilr Sktrtlrt,,, kolil<o izttttsi

5(),8

tt ttrlrtt'l

lil,tvrrtt;r t,tt:,Ltl1i lrr tltr,,l,t tl ll(i\'( tl rrl,rt l trtrll, ll('l,l( lltl,llll( I 1rt lltrr
,lr' li.oji, t.rl,t,rlr't tt ll()\'( tl, l,ll(lol.rzc otl l,ottlt:,lt,tr t;,t, 1ro:,lcrlrrllt
l)()r'('zit, iz rloltrt'rrt hrrrrrr' tlt l/ (.lrr( urr' tlontr'ttc N;t;o1ri1tl1tvt;;r

rr:rjttrrrlttii;t jt'ttt;tslt tl;tr';ttt;;t tt tt;tt',tvt lioi:t r'r'rlrrltkottt islrrrtttlt

l)r'()slr';lnil sl<l:rtliit;r plrl:ti't', 1rt'ilttit't it t' 'i.t,.t2ll l.l'i ,>r't't't:t' t'izr i
ziltr<, 1'xr viSc otl rrriliirrrr glrrr,;t soli, ll;r zr);rll)('kolir'ittt't'rttttt'ttict'i
l;rl<:r, suhog voi:t, h;rli svilt', littt'svilt', sit'ovt'svilc, ll:tt'Sul):1, s:tl('r):t,
rl;rnr;rst:r, purnutnilr ili korrollljirrih tkrrttir);t, r,l'citt ltolt;t (z;t t':n'slit'
l,rrrrjc), lrczllroj sl:ttnn:tti[r lrt'ct'tt;t, ),ivih t,iv<ttirri:r, tlivli:tt'i, ttli;t,
I 2n
r r r;rsllrca, mirodi j:t, sku 1-locjcni It vi tlt, svc vrst(: voi:t...
O. dc lllrg:till:rrrs sc oclu$cvljrtvit prccl tonr r:tskoStrotrt gonti
lorn prcizvoda k:to prcd l-rrp:tntlt zl:ttnih i srcbt'nih 1'rltrtlrrit'v;r
lrrrnih jcla, nasl:rganil-r jcclrrn it.nad drugog za vrijcntc c:trslirlr
r',ozlri.'fako jc bilo 9. prosinca l6(t9, n:tkon pogrcbnog obrt'tlrr ( ),
It':rn:r Adama,l29 isusovca k<>ji jc 1661. zajcdn<t s O. Vcrbicsl()nr,
.'n:r vcliko duclcnjc [)vor:t<, nlt vrh jcdnc <>d kula u pitlai'i ttspio
lrocliii gcllcmo zy()nol vcic od zvont u llrlurtu kojc jc (bcz strrrutjt'
s r)cpravom) slovilo kao najtclc i najvcic u livropi i na svijcttr. 'l'o
lrtrdizanjc zahtijcvz{t> jc izradu str()ja i rad tisuia ruku. LJ to zvonrr
rroiu su u rcdovitim razmacima udaralc straZc da nztj:tvc Lrzilrir()[)nc satovc; na vrhu drugc kulc drugi stra'Zar jc ka<l <>clgtlvor
rrtlrrrao o golcmi k<>Ln'atibubanj. Zv<>n<l kojc nijc imalo klatn:t, vct'
1t' o njcga udarao dckii, >ima tako ugodan i skladan zvuk da sc tirri
li;ro da nc dolazi od zvona ncgo prijc od nekog muzidkog itrsrrumcnta,,.130 Vrilcme sc tada u Kini rnjcrilo izgaranjcm Stapit':t
rli litilja od nckc slijcpljcnc drvcnc piljcvinc koja pravilno izgrtrrr.
'/;t1'tlrdnjak, s pravom ponosan na svojc satovc, pokazat (c, 't,;r
r :rzliku od O. de Magaillansa, samo umjcrcno divljcnjc prcma t()tI)
,,izrrrnu dostr>jnom dudcsnc vjc5tinc ovc (kincskc) nacijc<.rJl
Nczgoda jc u tomc Sto mi boljc poznajcmo tc vclid:tnstvcn('
lrrizorc u paladi ncgo ribarnicu s ribama kojc sc Zivc donosc rr
li:rc'irrn:r pr-lnim vodc, ili trlnicc divljadi gdjc ncki putnik rr;ti';ts
rrglcdlr basn<lslovno nrnoStvo srnd:tia, l'',tzana i jarcbica... Nc:uollir ;r jt'no <lvcljc idc nrr u5trb sv;rkid:r5njcg.

Itttrrlnn,: orl, lll,i,zrrlx:lc r[n (]utr,trr:rr,

III

,'\lr vr';rtirttr) s('s log rl:rlcl'r)tl l)llt:l rr lttlqlt'sl'rr, grlir'r't'l):llll slrri;tj

Iorrrlotlt rl,rlrrrslili ,l;t rlovtiitttt) o\'() l)o1',1:rvljc i s ttjrttt ()\'.r, \\'('

l;tt'tt,tttrl

llttttttltl

/ .\lt trl,'lrttt' \t,tl.'t,l,t\nltt

l,t tttlttt'l

,','i,,i;,i,
, ",,, lll,

, itiit,
III

lr I

r'

lir rlllr '

,] r l

iltr ii,lil

ir,lr

ril

',lil
I

,i

"i]lil il ii
,l

,i,'l'lll

lt

Ir

lr

s
$t

lIr
['1."
Londotrcka htko,
600

'l'tttt.r<:r, tr

drtliitti Ktttt'tlrtrltt

sr,.

l'ttt,lrt, l:tttl .\l,lll,

', 'llr't tt. l'ttt

kil_
I

?'

l;rtttrttul llnttrtlt'l / ,\tt trl,'lttt t' \t',tl'ltlttittllt t'

zak.r32

() trlrn iudr:srrorrr gr':rclslionr

r';lT.vitliu

sv('s('zrrlr ili s('rr)()z('

doznati.

Vei od lllizabctinc vladavinc promatrrrti vidc u l.onrlonu

jcdan izuzetansvijet. Za-l'h<>masa l)ckkcra, to jc >cvijct mcdu svim
gradovima<<, ncusporcdivo ljcp5i po toku svojc rijckc ncgoli sam:r
Venecija u dudcsnoj pcrspcktivi Kanala Grandc, koja jc prilidno
blijcd prizor u usporcdbi s Londonom.l33 Samucl Johnson (20.
rujna 1777) bit ie jo3 liridniji: >lliti umoran od Londona, pa to
znati biti umrlran od Zivota; jcr London ima u scbi svc Sto Zivot
moie ponuditi(.134
Itualjcvska vlada dijcli tc lluzije, pa ipak, golema prijestolnica
neprestano joj zadaie strah: u njezinim odima to je dudovi5te, pa
treba po svaku cijenu ograniditi njegov nezdrai rast. Zapravo,
upravljade i posjednikc ne prcstaje uznemirivati najezda siroma5nih, s kojima se mnoZc i potleu5icc i gamad koja prijeti
cjelokupnom stanovni5tv'u, ukljudujuii i bogate, ,>cntd so a danger
to tbe Queens otan life artd tbe sprectding of a ntortality ouer tbe
rubole ncttiort<, pi5e Stow bojcdi se za zdravlje kraljice Elizabete i
cjclokupnog pudansfra.l35 Godine 1580. pojavila se prva zabrana
novih gradnji (osim izuzetaka u prilog bogatih), druge ie slijediti
1193,1607,L62r. Rczultat je bio da su udcstale ipoticalc se podjele
postojeiih kuda, divlja gradnja od lo5e opekc u dvori5tima starih
kuia, daleko od ulica, dak i od sporednih prolaza, odnosno pota)no brzo Sirenje potlcu5ica i kuieraka na zemljiStima sumnjivih
vlasnika. Kad bi ova ili ona od tih graclevina pala pod udar zakorta,
gubitak ne bi bio vclik. Svatko dakle ku5a svoju sreiu i zbog te
dinjenice swaraju sc spletovi, Iabirinti ulidica i prolaza, kuia s
dvo struki m, tro stru ki m, d ctvcr o str u ki m ulazima lli izlazimb,. I;ondon jc 1732. imao 5.099 ulica (streets), prolaza (lctnes) i trgova i
brojio 95.968 kuia. Prema tome, plima londonskog stanor,rri5wa
nije ni suzbijena ni zaustavljcna; grad ima (vjerojatne brojke):
93.000 stano'rmika godine 7563; LZ3.OOO godine 1580; 152.OOO
godine 1593-7595;377.OOO godine L632;700.000 godine 1700. i
860.000 potkraj X\alII. stoljeia. Tada je najveei grad u Ewopi; s
njim se moLe usporediti samo Pariz.
London jc ovisan o svojoj rijeci. Njoj duguje svoj polumjesedasti oblik, >>like ct half m.oon<<. Londonski most koji spaja City
s predgradcm Southwark, jedini most koji prcmo5iujc rijcku (3O0
rlnetara od sada5njeg London Bridgca) izrazit jc znak njcgova
poloiaja. Do visinc tog mosta osjciaju sc i iskori5tavajtr plirn:r i
oscka, tako da sc uzvodno <ld mosta nirlrrzi lttxtl, blrzcrr, to it'sl
(t02

r...rt

.,n#er--ry-dfuni*-- ,.,,.,,,r, ,,-+It4S*-

.,ffi;)-,,*,,;.,il.i;.;l;;;il*,,,#ffi;;,l,;}film,:,,*;,m*i;M

ltnulort: Westntinster u uriiune Stuurta. Gruuiru iz I6'1-i. (/,ltitL:tt

l/iollet)

Iondonska luka s mnogclbr<ljnim kcjclvima, gattlvimlt, Sttttl;tttt,t

jrrrbola: L79S.bilo jc tu13.444ladc. Ovisno <> ist<>varu, ti jcclt't'rri;rci
dolazc ugljcnari iz Ncrvcltsllt'rt,
1rl<rvc ocl obalc Sv. Katarinc, kamo
tlo obalc Ilillingsgatca, ako nosc svjcZu ribu, ili pak itl<o osigtr
r':rvaju rcdoviti prijcvoz od Ilillingsgatca do Gravcscndrt i rr;rlr';trl,
(".unovi, barke, laclc prckrivcnc dcbclim platngm (tilt lxxrt.s),
sl<clc, damci, osiguravaju put od jcdnc obalc rijckc n:t dt'tt13tt, s
vclikih brodova na urcclcnc obalc, poSotovu kad sc tc ollrrlc rl;tl;tz<'
trzvodno od lukc: tako npr. Vintry'W'arf prima burad koj;r stiit' s
li:rjnc, iz lrrancuskc, Spanjolskc, Portugala, Kanarskil-r ()t()l(:1. N('
tlrrlcko ocl njcga nalazi sc Stcclyard (ili Stillyard), do 1597. gl;tvrri
itrrb l{anzcatskog s^vcza, koji >jc naktln istjcrivanj;r str:tnill tlgrr
v;tca rczcrvirzrn za dcgustaciju rajnskih vina<. -f cdan lil< iz l<ottr:rtl:r
'l'homasa l)ckkcra rcCi (c jcdn<>stavno: >Sast:tnit'tlo scr poslijt'
poclnc u rajnskoj vinariji na Stillyardu,,...rJ6
lskoristav:rnjc rijckc nastoii sc protcg,nuti svc viic i viit' rriz
v11rlnr), prcma i'n()t'u, l)()g()t()vLl jcr dtlk<lvi, ttttutl':tillji lllrzt'rti tr:t
6litrl<:rrllr rif ckc, nisu j<lS iskol;ani, osint llt'ttnsr.vii'l<og tlolilt lioiirtt
s6 l<6r'isti lndijsl<tr l<otrtp:ttlii;r (I(r5(r). I(:ro tlt'trgi tlol< t't'lriti otl
l(r()(r 17O0. i'tgrtLtlt'tt 11t'cttllttltlsl<i tlol<, z;t Iiitolovt't'. AIi vt'lilii lr:r
zt,rri rlrrlroliog, gltz:t tlrrtit':ritr iz. poslit'tlrriilr gotlitr;r XVlll. slolicr::r'
l,r'r,;r slili;r lrgo',,:ri'lit'lrrlit'tttozt'st'tlrtlliti ili rr llillirrlisli;rtctr, ili tr,r
p1i:,1;tliitrr lotttlrlll:,1\()tl'l'orvt't:t, ilr loiltolic lr:t tttt:tlir'olrr lilirl( ll()lll

\,t't tr r t t t I I ln

r r

rl /,\

t t A'

tttt

r, : t t

t A' I t

Itt I ttI Ir

r'

micstu kakvo jc Oustont I lottsc, caril)lll'tIi(':t lioj:r jt' izgorjcllr l(r(r(r,

ali ju je 1668. odmah p()n()vo izg,radio Klrrlo ll. 'l':rf sc prizor
produZujc do l(atcliffa, >>ozkrglaScnog sastaialiSta djcvojtura i
kradljivaca<, do l,imehousca, s njcgovim vapncnicama i kolarama,
do Illackwalla gdje vas uZitak da glcdatc usidrcnc ladc prisiljava
da podnositc >wlo jak zadah smolc<<... Nije ugodno vidjcti mornarski, obrtnitki i pomalo lopovski istok Londona, a njcgovi su
smradovi i previSe stvarni.
Bijcclno pudanstvo vidi pred sobom bogatswa na ladama koje
pristaju. Kakva napast! Godinc 7798. >>stra.Sna razbojsMakojima je
popri5te 'lemza, a vr5c sc nad svim wstama ffgovadkih dobara,
osobito nad zapadnoindijskim proizvodima (...), smatraju se jednom od najstraSnijih ncsrcia<. Najopasniji od tih kradljivaca uopie nisu >rijedni gusari<<, koji opcriraiu u organiziranim bandama
kraduii prema prilikama sidro lli u'Ze, nego noini duvari, istovarivadi, mornari zaposleni na tcglcnicama ili tcretnim brodovima, >ptidicc iz gllba<<, prckapadi rijcke koji toboZe ffaie staru
uiad, staro Leljezo ili izgubljcne komade ugljena, te napokon, na
kraju lanca, njihovi jataci...137 Sve one moralizatorske jadikovke,
uzcte iz jednc Policijske rctspraue (1801), saw5cno todno postavljaju sumnjivi svijctpoola, Sirokog podrudja vode, drva, jedara,
smolc, bijeclnog rada, na rub Zivota prijestolnice s kojom je povezan putovima od kojih gradanin Londona najde5ie vidi samo kraj.
.Westminstcrskog
Do izgradnje
mosta (dowsenog 775O) samo je jcdan most, kako smo vci rckli, premo5iivaoTemzu. Omeclcn trgovinama, on je nckawsta trgovadke ulice koju je ncugodno
prelazitr.Istina jc da prcma jugu vodi samo u mr5avo predgrade,
Southwark, s nekoliko gostionica, s pet zawora na Zalosnu glasu,
s nekoliko kazaliita (gdjc su prikazivani Shakespeareovi komadi,
ali nisu nadLivjeli revoluciju), i dva ili tri cirkusa (Bear Garden,
Paris Garden). Na sjeveru, na lijevoj obali rijeke, malo vi5oj od
suprotne strme obale, gdje se nalaze dvije visoke gradevine, St
Paul's Church i londonski Tower, pruia se pravi grad, poput
>>mostobrana prema sjcveru<<. U tom smjeru vodi niz ulica, prolaza,uliticakojima se London spaja s grofovijama i engleskom te5ko

obradivom zemljom. Velike osovine upravljene su prema

Manchesteru, Oxfordu, Dunstableu i Cambridgeu; svc su to starc
rimske ceste. Ovdje sc ostvaruje neka wsta trijumfa kola, dvokolica, uskoro i diliZansa, po5tanskih konja; odavdc sc kopncni i.iv<>t
Londona Siri u lcpczu dobrih put()va.
604

l)tr2r.i1t.lir.,rl,rl,lr.,.tIlrll't(.(tl(l1.,1lt.tl;t,|(./i',l.tl,rrttrlrltr.tjt'
li;tli
(

t 'rty
tr
nugotttilrttti Pt'oslot' ktrr';t' rrlit rr' 1lr';r'
"'1'll':1.:]:r'tli'tv
vitrrglttlclt.ctltrItr,'1..g.,,.'st:rr..zi.lirrt..lz11t.;ttlt.ttt.tt:lst:tt.ittrt.itttsliittt
st,l.it'<tti ttt'slltlt's ()v('slr'1ltlt'r'iit'l<t"
bcclcmim^, ()ac r,, ,.,?g,ii.'rr Xll.

gcljcsukcjtlvi,pr.istltt-riitlr,1.,.,|)'.,,]1.vt.lttt.:ttrtlllr.tlllilillt'slillt.istltt
obranu.Zzt<]ri'ltlcSuSc'nltpt.tll'iv,nltislrr.ckitllrrrtlj.lirriii,trglltvttrlllt
I ).ck.
rlr rrck.r,rirrrs stcpsir iri rlirttwcll
;;;T;r,", r.,,i^ ij",ia prckidaju
;ffi.fowcra.
Ncwgrttc,
r.udgirtc,
tu crtu:
Scclmrlra vratl
do
Aldgzrtc' l)rcko puIiishopgatc'
Alclcrsgatc, C.ippi"iot", t''rt""gotc'
mitnica oznadujc gr:tta svakih od njih, ii'it'ftt' ''' prctlgraclima'
jcstt
'fi tako pripojcna
-vclika:prcdgradlt prctl
nicu clo koje scZc'"f o'ti'""aona'
mitnica
katkicl
liberties, poarrcii"i)*^" iii:na,primjcr
na granici Smithliclcl:r'
Biphopsgatcom smjestena i9 tu
v
kro z Luclg;*c trcb a p ri i cC i t rt
zapadnoocl UolboT;;; izl asku'Icmplc
r:rvnitti
u
Bara'
do
Fleet Strcct .1, bi";;;;;"kir" stiglo
Bit ic da su'l'cntplt'
stranda.
Hrama bivsih;&;;;;;forcttu
Tako ic I-ondon, ili boljc oity'
Bar dugo bilo ouiino J."""o wata.
dotivladavinc izasao iz svoiih uskih granica
fo5 prije fliraUetine
putov:t,
sc s njima nizom
duii lokalitetc u niirr."; okolici i spajajuii
ulica omedcnih kuiama'
srcc grada zakucalo icr
U wiicmc llioitt" i Shakespcarca'
()cl
src,i*ie na osi koia sc nastavl,a
zidina.
d' i

unutar

d;]]o,e

Londonskogmostaprcmasjcveruiulicamarazliditihnazivastilc
t: rcd ulica ocl
osi
do Bishopsg,atca' Na nlcgov o1 zapadnoi
"Y:
Nevrgatcanazap'ad'udoetdgat"anaist<>ku'Ulllizabctinovrijcmt'
zapadu
," .tof,,it' btl'it'istt'cks Markcta' na krajnjcm

>kriZanje<
Lombard Strceta'
uzdiic sc l(<lyal lixNa clva t<oraka oclavcte, na C]ornhi],|u,
'l'homas Grcsham' u potctktr
changc, Sto ga je 1566' osnovao
kao uspom:l^ :o Antwcrpcnsktr
na.zvan rrallcl'sloil b'-'t'ot"
tlte ioyal Exc-hary4e' kalc lcgcnburzu (Byrsct Lo',,i'n"sis, uttlgo 'l'ai posljcdnji n3ziv slulhct'ttr
cla jcdne g.o,it""i' XVII' stoljcia)'
prava Kula babil.nsk:t' kititt
mu ic doclilclila tliizob"" SiO"l'o ic
tl u i rr
t ra .rro*. cJ<trzv.c trg.vci d ir src:
crdevici, osobito ;'k;;;"",

svojeposlovc;umctcluvrcmcnunaiclcgantniiidu{ani.tlkonicg<tvilr
clvoriStancprcstanoprivladcb<>g,atcmuStcrilc.Ncdalcktltlcll(tlylrl
vi ictli G ui l cl hal l' 7'apr i]vo l on <lonsk a.gr:tclsk rtllrtlltr'
l ixchan gca .,l
"t't"
nlripriic u'(irrtcct's
niclt, i p.r,, ",.'gil'i"t-f"tnft"' smfc*icn:r
zltttzcllt sv.itt l'ltslt,S177/t'
trgtrvi.i ,rri,',"fi1""t", 1'"'iltt.tcg.'lttt it:
ttrt zgt':ttlrt.

l:t'rtttttIrI Iltittt,lr'l / ,\It trl'!ttt r' trrtl.'Irl,titt/1, ,'

lntctrzitct lotttlottsliog livolrr or'ilrr jt'st'i n;r lrzrrit'lrrrlr, li;ro iltr

je npr. Siroki prostor Wcst Srnitltlicldsu, rr lrlizirri lrctlr.'rrur, 1-itljt' sc
ponedjeljkom i pctkom prodaju konji i stoka, zrrtirn llillingsl-i:rtc
naTemzi, ribarnica sa svjeZom ribom, ili l,cadcr I-lall, blizu srcdiSta
Citya, s olovnim krovi5tcm, nckad trgovina Litom, gdjc sc na vclik<t
prodajc mcso iz klaonicc i koZc. Ali nc molc sc rcii svc o tim
najvaLnl)im srcdi5tima, o tim krdmama, o tim rcstoranima, o tim
u gl avnom pcrifernim i zato p opu I arnim kazali5tima, i I i o tm C offee
bouseinur koji su u XVIL stoljeiu toliko posjcieni da je vlada vei
razmi5ljala da ih zabrani. Sto sc tide opasnih mjesta, zli jezici,
umi5ljanja i promjcnc dekora dovode do toga da se sumnjide sve
ulice, a ne samo oni samostani kojima je promijenjcna namjena,
gdjc sc prosjaci igraju sqttattet sa. London je mnogo uZivao u
tome da sam scbc ogovara.
Ali City nikad nijc bio sam u trci na obalama Temze. Usporeden s njim, Pariz jc imao osamljenidku sudbinu. Uzvodno od
Lond<-rna, Wcstminstcr jc sasvim nc5to drugo nego Versallles (zaka5njcla tvorcvina ex nibilo), to ic u pravom smislu rijedi stari i
Livahni grad. Pokraj Opatijc, Westminstcrska pala(a, k<lju je HenrikMII napustio, postala jc sjcdiStem Parlamenta i glar,rrih sudova:
ovdje ugovaraju sastankc pravnici i parnidari. Kraljevska kuia se
smjcstila malo dalje, u'Whitchallu, Ilijeloj paladi, uz obalu Temze.
'Wcstminstcr jc
dakle istodobno Versailles, Saint-Denis i, da
bi se odrZala ravnoteia, pariiki Parlament. To je redeno da bi se
naglasila whunska privladnost toga drugog pola u razvitku Londona. flcct Strect koji izlazi iz Citya, detr,rt je pravnika, odvjetnika
i prokurista te studcnata prava, i wrdoglavo gleda prema zapadu.
Strand, koji jc i:zvan Citya i malo dalje od Temze vodi u 'Westminster, pogotovu postaje detvrtplcmstva, ono ondje gradi kuie i
uskoro, 7609, tamo scbi owara drugu burzu, skup rasko5nih
trgovina: od kraljevanjaJakova I luduje se zatar.-:,osnjim modnim
predmetima i >>ukrasima<<.
Sirok procvat u XVII. i X\{[II. stoljeiu ponio je grad u svim
smjerovima istodobno. Na rubovima grada osnivaju se stra5ne
detvrti, desto slum.oai prljavih koliba, s industrijom koja nagrduje
(osobito bezbrojne ciglane), uzgajali5tima svinja koje se hrane
gradskim otpacima, s gomilama smeia, prljavih ulica: takva je
situacija npr. u rMhitechapelu, gdje uZurbano rade siroma5ni uZari. Drugdjc pak tkalci svile ili vunc.
Osim u zapadnim dctvrtima, gdjc sclo i zclcnilo prodiru
prcko vclikih pow5ina Hydc I'arka ili S:rint f rrrncs l,:rrl<a, i prck<r
(t0(t

itttrlttt'l

l()\/:l llgl',.rtrlt Ittt;t, :,r'lo st' rrrl,tl;tlo orl ttt'1,,r:,t t'tltlt' okoltlt' l'ott
rlrrr;t. I vliyt.rrtr,slt;tlir's1rt';tt('ll l'lllotttllr,lt I)t'l, lit't';r, gt:ttl st';oi
1;sltrrri:r<l p:r zr';l(lr;t iozt'lt'ttit'ltt ttlit'sl;t, tt;t lloli;t, tlt vt't t', 1lt,tr';l st'l;1,
grljc jc i'1y1,jr.li r)l()t{lt() loviti p;rlltt', llosit'tiiv;tli lttrlt'ttliarlt'st'osltt'
rtrirotlii;tttl:t (tt
11<lsti6trict', tt ttjittt:t llolliti ptvo illoit'sti liol;t('t's
l logsclgntr), ili /.s/ill.g ltttt tt,ltiltt /)()/, vl'stu ttttlt'llc lit't'ttlt' lioilr it'
grr6st;tvil:t st:l<l lslirrgttttt. /.:ttittt, rzt':tl< l<tlii tltliScl))() Ll vltttisl<ittr
r'ctvrtirna prijcsttllnic:c(, l)iSc lroslictlnja lliog,r:rll<irrjit 'l'ltotlt:rsrt
I)ckkcrlr, >nijc uvijck tclul< i trctist: llt'cktl k:rzltliltlt t't:t jttgtr, sit'vt'r'rr
i sjcvcr<tz;rpaclu, sv:r r:rdost Vcsclc lir-rglcskc, rrli i niczin:r litt:t i
ll-opcrava maSt;r, pr<>diru tr prcdgr:rdit...:t krgz niih u ciicli gt';ttl,,.
Vcscla Iinglcska, to jcst Iinglcska ir. skroz.-nrtskrtlz scljai'kih strr
lic(a srcdnjcg vijcka: romantidnaviziiu, ali nc i lll).nll.. Ng t;t sr('lrrrr
vczt nc(c potrajati. rJB
Londonskazajcdnica koja sc ncprcstano 5iri rascijcpit (c st',
ili boljc, dokrajditi rascjcp nadvoic. vci odavna zap<ldct pok;t'l
rrlrrzat ic sc nakon vclikog p<>lara l(t(t(>. koji jc praktitki r:tzot'itr
srcc, cla nc kaZcmt) gotovo cijcli City. I'rijc tc katastr<ll'c, Willirrrrr
l'ctty jc vei obja5njavao (1662) da l,ondtln rastc prcmlt Tltplttltr
l<ako bi izbjcga<> >>dim, isparavanja, smradr)vc svc svjctinc rt:t
isrcrku, jcr najjadi victar pusc sa zap'dda. (...) 'l'ak<l da sc pirl:rd't'
rrajvaZnijih ljudi i kuie onih koji o njima ovisc prcmic5taju prcrtt;t
Wcstminstcru, a starc lrclike r.gr,stdc Cityia p()staiu halc trgov:rC'kilr
tlrustava ili su prcWorcnc u stanovc...<,r'J9'I'ako londonsko llog:tlsrvo neosjctrro prcllazi nazapad. Ako jc jo5 u XVII. stoljciu srcdi$tt'
gracla u blizini cornhilla, danas, 1979, nijc dalcko od oharirrg
( .rossa, to jcst na krajnjcm zapadu stranda. Kolik li jc put prijc:dt'rr!
Mcdutim sc istok i nckc dctvrti na pcrif'criji svc vi$c i vist'
pr-olctariziraju. Siromastvo sc ustolidujc, ukorjcnjujc g,cljc gotl
ir;rlazi mjcsta u l<>ndonskorn svijctu. Najmradnijc stranicc odrtost'
sc na dvijc katcgorijc u pravom smislu razbastinjcnih, nlt lt'cc i
'i,itl,<>vc iz srcdnjc I:vropc.
[]pftrvo irsko doscljavanjc zapodinjc rano, nrriprijc iz n:rii;rt't'
izglrrrlnjclih podrudj,t ()t()ka. I)oscljcnici su scljrrci, kod ktr(t: ()strtlsni ntr slltb clolrod:rk rlrdi zcrnljiSnih propislt, a isttl tolikrl i r:rtli
tlr.nrogrlrl.skop;, r:tst:t ktlji dovocli ot<lk do katlrstrol:r ltl'((r. Nrrvil<li
rllr Tivc s:r stoliottr, tlijclc(i s trjorn svtljc kuicrkc, hr:tnt'st's ttl;tlrr
rrrlijr.lilt il<t'trtttl'rit':t; vii'tti stt tcrsl<tlm r:tdtt, nc prt'ltt(i rti pt't'tl
k:rlivirrr lroslorrr, r't'rlovilo srr utt;t jntljiv:rni l<lttl ;roliol'rt'ivt't'tltti t';ttl
pit'i rt;t lortrlottsltittt ;loliirtl:t, z;t sv;tlitt kositlllrr. ( )tl;rvtlt' st' ltt'lti
1r;6l rijrr rlo l,orrtlotr:r iorrrlit'st'rrli.ttt'ijcttr'. Nlrliortril:ritl s('tl lrrli;rvt'

t,t

I ;t

nt

rtt

rt

I lt't t t t r I t

/,\

I t' t t

l'

Itt

tt'

st

t t l'

Ir

Irt t rtf It

r,

potlcuSicc u opCiniSlrirrt- (iillt's, sv()nl lcrrrr sjt'vt'r'rro otl(,ity j;r,livc

po desct ili dvanacst osoba u jcclr"roj prostoriji lrcz prozor':r, llrilrr:rjuii nadnicc dalcko ispoc-l uobidajcnih tarilh, radcii kao istov:rriva(.i, raznosadi mlijcka, ciglari i dak iznajmljivadi lcltjcva.
Suprotstavljaju sc jcdni drugima u tudnjavama ncdjcljom r.a vrijcmc pijanki;jo5 se vi5c sukobljavaju u pravim bitkama s cnglcskim
proleterima koji radosno mlatc konkurente koje nc mogu udaljiti.
. Ista je tragcdija sa Zidowma iz srednje Evrope, protjeranim
iz Cc5ke 1744, iz Poljskc L772,kojibje'ie pred progonima. Godinc
L734. njih ima u IJngleskoj 5.000 ili 6.000, a 1800. samo u Londonu
20.000. Protiv njih sc razularuje najodwatniji gnjevnaroda. PokuSaji sinagoga da zaustavc opasno doseljavanje, koje ide preko
Holandije, pokazuju sc uzaludnima. Napokon, Sto mogu ti bijednici? Mjesni Zidovi im pomaZu, ali niti ih mogu potisnuti s otoka
niti im omoguiiti da tu Live. Londonski cchovi ih ne prihvaiaju,
odbacuju ih. I tako silom prilika postaju staretinari, trgovci starim
ieljezom Sto vidu ulicama vozeCi ponekad stare tadke, lupeii,
kradljivci, krivotvoritelji novca, utajivadi. Njihov kasniji uspjeh kao
profcsionalnih boksada i dak pronalaza(aznanstvenog boksa neie
r.ratiti njihov dobar glas, prcmda je slavni Sampion, l)aniel Mendoza, otvorio svoju Skolu.1ao
Tck od tog prizcmlja siroma5nih moZe se zaista shvatiti drama
Londona, njcgov obilni krirninalitet, njegovdru5weni talog, njegova tc5ka biologija. I(ccimo ipak da se materijalni poloZaj uglar,rrom
popravlja, kao i u Parizu, s poplodenjem ulica, dovodcnjem vode,
nadgledanjcm graclnji, naprctkom u gradskoj rasvjcti.
Sto da zakljudimo? Da je London, kao iPariz, dobar primjer
za ono Sto je mogao biti glavni grad prije francuske revolucije.
Rasko5 koju drugi moraju platiti, skurp nekolicine izabranlh, brojnih slugu i siromaha, koji su ipak svi povczani stanovitom kolektir,rrom sudbinom vclike aglomcracije.
Zajedni(ka sudbina? Na prim jer uiasna prljavclst i smrad
ulica, jednako poznati velika5u kao i pudaninu. Swara ih nesumnjivo masa ovih posljednjih, ali se odralava na svima. Vjerojatno
su svc do duboko u X\{II. stoljeie mnoga sela bila rrzmjerno
manje prljava ncgo vcliki gradovi, te moZemo zamisliti da jc
srcdnjovjekor.rri gradi( bio ugodniji za stanovanje i distiji od ovih
gradova, kao Sto nas opominje Lewis Mumford:141 on nijc pocllijegao broju, slavi i bijedi u isti mah, Sirok() sc ()tvara() pr-cma
okolici, nalazio vodu na licu mjcsta unutar bcdcmu i nijc rr)()l'il()
dalcko iii po nju. Golcmi gracl, z,lprilv(), nc rnolc sr. trhvrrtiti tr
60u

(inttlot,l

li()il;tt. s;r Z,t(l.rItrtr.r li(lli stl ll('lrl('f,l,lll() :,1'(' \'('( l l, l)()ll;tll)lll(',

ttsigrrr';tti t.lr.ntt'nl;ttttrr (lsl()(:lr; llr('(lttosl tttl.tllt sllllllll(tsl, lrrvtlr:t
1r;otiv llozltt'ir iltoplltvt', opslitll;t, 1rolit'i;:t. l';t li;rtllri ilrtio. ttt'tlos
t1j;rt1 lri ptrr srt'tlstvlr. II rt jcrtrrr tt:tigot't' tn:tlt't'ii;rlttt' st'lttttolt' osl;titt
1-lrrvilo.
Svc to

potjcic otl lrroiu, plt'vt'lil<og lrroi:t osolrlt. Ali vt'lilii ill

grad plivllri'i. ()rl rrjcg,ovlr nlrtttctt'ticl<og livotit svltki llttit'tlittrtt' tt:t
sv6j naiin prinr:r ltoncl<n rnrvictr, tr.r ic tlollitnik. I)tr tt tittt llovl:ti'
tcnim gradovim;r uvijck imlt ncSttl z:t plrllir(:cnjc, dokltztrit' s;tttt
lopovski stalcZ u niimlr; ()n sc ncpogrc'Sivo sktrpljlt tt tl;tipt'ivladnijim prcdjclima. Oolcluhoun l79tl. oi:tjltv:t: >Situltciirt (...) st'

potpuno prornijcnila nltk<ln prcvrirt:t starc vlltsti u lirlttrcttskoi. Svi

iupcli i z-lotinci koji su iz svih dijclova llvropc dotrrd dol:rzili rr
l,iriz,glcdaju na Lt>nd<>n kao nzr svt>jc svcopic sastaialiStc i krto ttrt
popriSic na koicm mog,u s najvisc koristi uvjclbavati svoic trtlt'tttt'
i razbojswa...<< Pariz jc uniStcn, i stakori napustaju br.tl. >,Nt'
poznavanjc cnglcskoglcztka, kojc jc za nas llilo zaStit:r (...), rriit'
vise zaprckom: nas jczik nikad nijc bitl tako opicnito r:tSit't'tt, i
nikad upotrcba fiancuskog,icztka nijc bila tak<l uobit:tjcn:t tr ()\'(,1
Ia2
zcmlji, osobito mcdu mladima-.. <

Urbanizacija, naiaua
nouog ioujeh,a
Nc kanimo oponasati sjctnog konzcrvativca kakav jc bio (.olt;rrhoun. Golcmi gradovi imaju svojc ncdostatkc i svtljc z:tslttgc. ( )tti
stvaraju, ponovimo t<>, m<ldcrnu dr7avu jcdn;rko kito Sto ()nil slv:lI';l
njih; na njihov poticaj r;rstu nacionalna trTiSta i s:rmc n:tciic; orti
su u srZi kapitalizma i ovc mcldcrnc civilizacijc kojit r-r l)vrolri svrrlti
clan sve vi5c mijc5a svt>jc razliditc br>ic.7lt ptlvjcsnii':tt'lt, otti stt
ponajprijc izvanrcdan tcst o cvoluciji livropc i drugih kontincttrttrt.
i)ob.o ga intcrprctirati znati swtlrfi cjclokupan poglcrl nrt i'it:tvtt
povijcst mlttcrij;rln()g iivotit i prijcdi njczinc uobidlrjcnc gt':tttit't'.
'l'tt stt
Irroblcm jc ug,l;rvn<lm rulst ckonomijc starog, port'tkrt.
g,r:rd1;vi prinrjcr clull<lkc ncurilvn()tclcntlsti, ncsinrctt'it*rl()!-1, l'llsl;1,
rrcplr6i6tr:tlrrilr i trt'pt'oclrtl<tivnilt ttl:tg;tt-tj:t n:t r:tzini rt:tt'iit" .f t' li zlr
I6 rltlgovot't"t;t l';tsli<li, ltllt'lil ottilt gtllt'lrtilt lrltr:rZit:t/'ltl kltlt'.f t'lttt
rr litttilrtt: >Vt'lilii gt':ttlovi ist'r'plf tritr tlt'l;tvtt t
.f rrt'r1rrt.s l(ottsst':ttr
jr.sl:tlrottt,
koit'pt'oiZvtltlt'1lt'ivitlrlrl it'ir';tt'liivo; lrr
lrog;tlslvo
d.irrr.
(ilt)

li'rt u t t t I
t

I ltr t,

t(I

(l /,\

I t'

tr

l: ! t t

tt'

t t,r t k

!t

Itt i

t t,

jc mn<>g<> novctt it nl;tl() r"ri'ittl<:t. K:rZu tlrr gt';l(l ltiu'iz vrijt'rli li,r';rljrr
Francuskc kao jcclna pc>krajina; ja pak lnislirn da g:r stoji kao
nekoliko njih; da pokrajinc u viSc ncgo jcdn()m polllcdu lrranc
l'arizi da se vciina njihovih prihoda slijcva u taj grad i ru ostajc, a
da se nikad nevraeani narodu ni kralju. Neshvatljivo jc da u ovom
stoljciu matcmatidara ncma ni jednog koji uvida da bi Francuska
bila mnogo moinija kad bi Pariz bio uni5ten(.r43
Primjedba jc pretjcrana, ali samo djelomice. A problem ie
postavljcn. Uostalom ,zar tovjcks krajaXVIII. stoljeia, koji paZljivo
prati dogaclajc svoga v'remcna, nije imao pravo da se pita nisu li te
gradske ncmani naZapadu nagovjc5taj blokiranja nalik na ono u
Rimskom Carstvu kojc jc tcLilo k IUmu, tom mrwom tcretu, ili na
ono u Kini koja je na dalckom sjeveru poclupirala golemu inertnu
masu Pckinga? lllokiranja su kraj evolucije. Mi znamo da nije bilo
tako. Zabluda jednog Sibastiena Merciera, koji je zamliliao svijet
godinc 2440,144 jest u tome Sto je vjcrovao datajbuduii svijet neie
promijeniti kriterij. On vidi buduinost u omotu sada5njice koja
mu je pred odima, to jest Francuska Luja XW. Ne nasluiuje
neizmjerne moguinosti Sto se jo5 owaraju pred monstruoznim

rl 'l,lttl'l

oltt Zttttlt l'.tt tz, ./.lltttt ( ('l',,1 :r('orlt t't I, tt vl ll('lll(' lrt,rvrlr trl.ttl.ttt1,t, rt
tirtt'isl rr11l1t'n:t n:t:,1('\'('l'tl, r'otlo1t.rrl.r rt,t:tlz.til,itll I ll('h.lllt.t tltl,rt,'tt
sliog 7r'llt'z:t. Svt' st' trl zlrir':t t';t./.ltll('l llo li;lslto. lit;tttt rtr,l!l lltlllll(
ktt.ji llrtsjctltr jtr lirrglt'slirr tr XlX. stolit't'tr, trtlirt t't'slo liritii l'i l .l:,1)( )
Iolctri, pllric st' liottt't'ttlt'ltt'iic i t'ttUol tt' itttltrslriilrlizlrt'iit', ,,1)( ):,ll('( I
lrjcg kruglt I'akllt<, rcii ic lligrpolytc"l':titlt'. No tl;t li orri ztr:tirt rl,r
jc l)nglcsklt, kao lrtva ut'llltttiz:tt'iit', gotttil:ttrjlt ljrrtli tr loit' 1it;ttlt'
nim gradovinr:r k<lji nisu stvorcrri cla tc ljtrclc lijt'po pt'itlrt', rl;t 1,'
upravo t<l buduinost Irrltttctrsl<c izctttltlj:t nil l)tllrl l)l ('lll.l lll
dustrijalizrciji? Tntju li oni koji cl:ttr:ts glctllrjtr Sjt'tlirrit'rrt' l)t z;tvt'
ili Japan, da imaju prcd otirn:r bliTu ili dlrlju btrtltr(ttr)sl vl;rslilrlr
I

zcma,lj'r?

aglomerac ijama nj egova vremena.

Zapravo se napudeni gradovi, djelomice nametnici, ne stvaraju sami od sebe. Oni su ono Sto im druStvo, ekonomija, politika
dopu5taju da budu, na Sto ih obavczuju da budu. Oni su mjerilo,
ljcsMca. Ako se u njima uporno pokazu)e rasko5, znati da su
dru5tvo, ekonomija, kulturni i politidki poredak takvi da se kapital,
da se vi5kovi tu uskladi5tavaju djclomice u nedosratku bolje upotrebe. A narodito se vcliki grad ne moie prosudivati poscbno; on
je uzct u cjelokupnoj masi gradskih sustava, on ih oLivljuje, ali ga
oni odreduju. Potkraj XWII. stoljeia zapo(.eta je postepena urbanizacija koja ie se ubrzati u slijedeiem stoljeiu. Dalje od prividnosti LondonaiPariza odvija se prijclaz od jednog umijeia, jednog
nadina Livota na novo umijcie, na drukdiji nadin iivota. Svijet
Starog poretka, vi5e od tri dewrtine seljadki, nestaie, propada
polako i sigurno. Veliki gradovi uostalom nisu jedini koji osiguravaju te5ko uvodcnje novog poretka. Cinjenica je da ie glar,rri
gradovi u svoj stvu gledalaca prisustvovati industrijskoj revolucij i
koja ie izbitt. Novo wijeme ne lansira London, nego Manchester,
Birmingham, Leeds, Glasgowi bezbroj malih proleterskih gradiia;
dak se ni kapitali, koje su nagomilali patriciii XVIII. stoljcia, ncic
ulagati u novu pustolovinu; London ie tck oko 1830. n<tvdanim
vezama okrcnuti pokrct u svoju k<lrist. Nova industrijir nlri'lrs Cc
(t

l0

lr

ZAT<LJUEAK

prccla
I(lr*u, dak i povijcsna, izmide svom autoru. ova jc trdala
njczinim
;;"il Ali Sto'cla kaiem o njezinim neposlusnos!rya,
sto bi bilo. ozbiljno I

hirorima, Stovise o njezinoi vlastitoj logici,

*il"J""i NaSa cljeca d;"l.r1,.rt svoj nadin. Ami smo ipak odgtlvor'
ni za
^^
- njihova djela.

"

r6""gclje bih bio volio viSe obja5njenja, opravdanja, primjera. Ali t"n;iga nije rastczljiva po Zclji. Pogoto\,'r'r ito bi, da sc

a p otr cb n a
zaokr uLe *., o go r#., ki s a clrZ a j i materi j al n o g iiv ota, bil
ispra'
mno5wr'r
o
sustavna, str,r{u istraZivanja, a da i ne govorimo
ili slikom
vaka. Sve to j55 nedostaie. Ono sto je redeno tekstom
ni cl
govorili
Nismo
nastavke'
dodatke,
pozivalo bi na."rp.ur",
'svim gradovima, rii o svim tehnikama, ni o svim elementarnim
dinj enlcama stanovan ia, o dlievania, iela'
ono malo lorensko selo u kojem sam odrastao bilo je jos dok
,a- Ui" aij"t" ,rlo staro mjesto: njegovo iezeto pokretalo jc starl

mlinskikotad,aputodkamena,starogkaosvijet'.obrusavasc
poputbujicenasuprotmojekuie;onajebilaobnovljena1306,u
;;iiriffi[" r."J1""", a u potoku podno livada nekoc se namakala

se ova knjiga
["""pfi". Dovolino mi je cla pomislim na to pa daispuniti
svojim
je
moZe
p""&" otvori preda mnom. Svaki ditalac
lektirl'
slikama, prema nekoj uspomeni, nekom putovaniu'.nekoj
j"J"" tii ,a knjige itegfriea i Limr.uinianin, iaiu,i u zoru po
'N-i"-rft"j dvaieietih lbaina.ovog stolje6a, ima dojam da je Jo5 u

oid"r",ogodi5njcm tofr. N, okuci jednogputa' jedng ulicc' svatko

n a p roll ost
iiiiiiftq cti ta kva v yr(aniau n atrag. Dlcvna m aterii al ckonclmlJc.
ukljudujc svoju rczidualnu prisutnostdak i uwhunskc
.l'a prisutnost ncstaJc nama naodlglcd, ali sporo, i nlkad na l$tl
natin.
6l:,

I;crntrnrl lltzt trtlt'l / ,\tt ttl'! rtt't' st'ttL'ltlttittflt t'

Ovaj prvi svczak djcla kojc irnu tri svcskil z;rcijt'lo r)('nrir
pretenziie da prtkaLc cjclokupan matcrijalni livot ()d XV. rlo XVIll.
stoljcia, i to u ditavom svijctu. On nudi sam() poku5aj da se svi ti
prizori spoznaiu u cjelini, od prehranc do stanovania, od tchnika
do gradova, i to zato da bi sc razgranitllo Sto jcst i Sto jc bict
matcrijalni Livot. Zapravo nczgodno razgrani(.enje: dak mi sc dogodilo da svjcsno prijcdcm granice da bih ih boljc spoznao, na
primjcr u vczi s presudnim dinjcnicama novca i gradova. Evo Sto
daje osnovni smisao mom pothvatu: ako ne sve vidjcti, onda bar
sve smjestiti, i to na ncizbjcZnoj svjctskoj ljeswici.
Druga etapa: nizom pcjzaLa koje povjesnidari napokon samo
a koji se smatraju oditim znakom opisne
ncjcdinswcnosti, poku5ati swstati, srcditi, svesti neujednadenu
gradu u pribliZne okvire, na pojednostavnjenja povijesnog tumadcnja.'I-o nastojanje obja5njava ovu knjigu, pridaje joj vaZnost dak
iako jc plan tu i tamo bio vi5e skiciran nego ispunjen, donekle i
zato itc> jc knjiga, namijcnjcna Sirokoj publici, kuia s koje valja
skinuti skcle. Ali i zato, ponovimo, Sto jc rijed o slabo istraZenom
podrudju, dijc bismo izvore i sami morali pronaii i provjeriti jcdan
po jcdan.
Dakako, matcrijalni Livot se ponajprije predstavlja u anegdotalnom obliku tisuia i tisuia ncvaZnih novosti. Hoiemo li redi
dogadaja? Nc, to bi znadilo uvciati njihol.u vaZnost i ne razumjeti
njihovu prirodu. Da Maksimilijan, car Svetog Rimsko-Germanskog Carstv a, za wTjemc j cdnc gozb e stavlj a ruku u zdjele (Sto nam
pokazujc crtcL), banalna je dinjenica, a ne dogadaj. Ili da Cartouchc uodi smaknuia vi5c voli da5u vina ncgo kar,'u Sto mu je
nude... To su zrnca povijesne pra5ine, mikropovijcst u smislu u
kojem je Gcorgcs Gurvitch govorio o mikrosociologiji: sitne dinjcnice kojc sc, ponavljajuii se beskonadno, zapravo potwduju
kao lanac stvarnih istina. Svaka od njih upuduje na tisuie drugih
koje probijaju gustoiu nijemih wemena i traju.
Moju painiu zadrlali su ba5 ti sljedovi, ti >>nizovi<, ta >>duga
trajanja<<: oni istidu linije prolaznosti i horizonte svih onih minulih
predjela. Unose u njih ncki red, pretpostavljaju ramoteLe, pokazuju ncprckidnost, uglarmom ono Sto je gotovo obja5njivo u tom
prividnom ncredu. >>Zakon<<, rekao je Georges Lcfebvrc, >>jcst
konstanta<. Odito jc tu rijcd o konstantama na odreclcni rr>k, dug
ili prosjcdan, od kojih su nas onc prve zadrialcjoS vi5c od drugih,
u vezi s hranjivim biljkama, odjciom, kudama, drcvnim i prcsuclnim podjclamir na gr:rdovc i scl:r... 'l'im p<ll:rganirn cvolrrcij;rrn;r

wlo rijctko prezentiraju,

(>ll

/rtl;littirtL'

ttr:tlr.r'ij.rlrri zrvol :,t' l.ll."t' lrorlvl fi,l\',t ll{'['.(] (lr rrlit :'r'l'lot t llrrl:'l'r'
povijcsli
d.ittrl;rg i6 jrrnr;ri'rro prirrriit'tio tl;t sttto lttt'tltt pt';tvtlrtrlslitttlt tt
(
prvi prlirl stlrvili orrt. l<oit.ovisc o t'iviliz:tt'iittrttlr i llrrlltrt';tttl;t )v:t st'
i<njig;r, nc ltr:z llrzloglr, nlrzivlt rtlrtt<'t'i.itrltttt <:it'ili.:ztr<'i.itt: lo it' pil;rrrit'
v('7(', t() it'sl t't'tl,
iJ;tnrrg izltoru. (iivilizut'iyc zltl)t'lv() slv:tt':titt
ttcolriilt:t' tt;t pt'vi
tr
lli(i
str
I<oj:t
izmc11,., tisuCr,r ktrltu;piI rlolr:rr':t
ovist' o tltrltrtv
kojit
pclglcd strana jcdn:r clrugitrt:r, poicv$i od onih
noJti i intcligcnciji pa d0 prcdrnctrt i orud:t svrrkitlaSnicg Tiv()t:t'
Prcma onom llnglczu koji putujc: po Kini (1793), >tl:ti()ltit'ttii;r
('cst6 it' t,
orucla (o,rcljc) imaju nc5t6 p()scbn() u k6nstrukciji;
jcdna
ttisrr
ni1'roSto
clodu$e malarazllk4 ali <>na iasno pokazujc d:r
posluzila kao uzor clrugima iako su manjc viSc prikl,lrdnlt tl:r isPt t ttt'
ist, swh,r: tako gornia strana nak<>vnja, koja ic drugcljc r:rvrt;r I
malo nagnuta, u-"Kini ima izb<tdcn oblik<. Ista prirnicttttrt o lirr
vadkim riilchovima: >Mijch jc napravljcn ka. kutii^ s 1'r.ttrii'ttittt
watima, tako prilagoclcnim da, kad sc p<lvuku prcnril llillr':lll,
praznina $to nistale u kutiji puSta unutra nalct zrakit kroz olvol'
()tv()r' sit
neke wste zaklopca, a u isto vrijcmc zrakiz.l'.rzi na drugi
suprotne strane<<.1 Dalcko smo od vclikih ktllnih ntiicltovrt t'vkovadnica.
ropskih
^ einlenica
je daje svaki svijet gustc nascljcnosti izrlrdio sl<trpinu etemcntainih oclgovora i-ima nezgodnu lamiclu d:t ilr st'
rJrLi, zahvaljujuii sili incrcijc koja jc jcdn_a od vclikih r:trlttit';t
na st;lr() tnjt'slo
povijesti. sto i" onda civilizaciia ako nc stavljanjc 'I'o_
jc poviit'stt;r
itanovitog dovjedansWa u stanovitom prostoru?
kr:rirr XV
to[S".iii prillko potrcbna pocljcla. iovjctanstvo tck t>d
j
j
u
s p j t' I r I )
c
n
i
oS
(u
tom
j
t
u
azo
e
clirts
c
stolj"eh ieLi za timda p ostan
ont t
st<lljcilt,
kroz
vraiati
daljc
Doiada,i sve vi5e i viSc Sto icmo sc
I
jc
Slitir
sv:rki
kojih
je bilo poclijclicno izmcclu razliditih plancta, od
izvot'ttos'
jedn,, iivilizacilu, ili jcdnu posc.bnu kulturu s niczinim
timai dugotrajnim izborima. Makar i bliski jcdni drugimlt, kon;tt'tti
ishodi se nc mogu Pobrkati.
Dugo trajanjc i civiliz:rciill, tc prvcnstvcno v';tL.nc kltlt:1priit.'
zahtiicuiju ckiclainu podjclu, ltitntl vcz:lnu uz dru5tv:t k6ilt stt
takoclcr .svuda prisutnlr. svc ic drustvcni porcdltk, lt 1() jt" z;t
p.vjcsnid':rrtr iti srlciotog,lt, nitptlkot-t ntis:trl tklstoitl:t l'lr l':rlisst'lt ili
isliltt' ittt;titt svoitt lt''l'itttt' N;t
li6spgtlirrlt.f ortrtlltit-t:r. Ali ll;ttlltltlt'
.i,r1i., slrrl Il()v()r'io o lrog;rlirtt;t isit'ottt;tsttittt;t, o t'ltsl<rlSi illiit'tli, rl
,lrjt'trtt, sll':llllllll;l zivollt.'l'rt stt it'tlttoZtt:ldttt'islittt', it'tltt;tlit'rr
l'.rrglt'skoi, li:to itt r)ll(,1 lrt't'lLolttttt
.;,rgr;rrrrr li;rrl itr Nt'rr.'lottovoi

I;oLttrnil Ilttt trtIrI /,\tt'ttk!

ttt

t' \,,1tL,I(l.tIttII(

Ittl'llttirtl,'

t,

bovskoj Amcrici gdjc su prijc tlolrrsl<ir Sp:rrrjolrrt'lr vrlo sn'ogt.

zabrancpropisivalc naain odijcvarrj:r d:r bi sc po njcrntr rlrzlil<ovlro
narod od svojih gospodara. Kad ih jc cvr<tpsko gospodovanjc svc
swstalo u red potladcnih >urodcnika<, propisi i razlikc su ncst:rli,
ili gotovo ncstali. 'I'kanina za njihovu odjciu gruba vuna, pamuk
ili agavino platno, mi bismo rekli sukno zawe1e
jo5 ih jc jcdva
jcdne
razlikovala
od drugih.
Ali jo5 vi5e ncgo o druituinta (ri)e(je usprkos svcmu prilidno
ncodrcclena) valjalo bi govoriti o socioekonornijanta. Marx ima
pravo: tko posjeduje sredswa za proinrodnju, zcmlju, brodove,
obrte, sirovine, gotovc proizvodc a da nema i vladaladke poloiaje?
Ipak je odito da te dvije koordinate: druStvo i ekonomija, nisu same
sebi dovoljnc; mnogolika drLava, u isti mah uzrok i posljedica,

namcie svoju prisutnost, pomuiuje odnose, iskrivljuje ih hotimice ili nehotice, igra svoju ulogu, desto nespremo, u tim arhitekturama koje moZcmo grupirati nckom vrstom tipologije raanih
svjetskih sociockonomija, jcdnc u robovc, druge u kmetove i
vclika5c, trcie u poslovne ljude i prctkapitaliste. 'I'ako se vradamo
Marxovu jezlku, ostajcmo na njcgovoj strani dak ako i odbacimo
njcgovu egzaktnu tcrminologiju i strogi redoslijed po kojcm bi
svako dru5wo ncprimjctno prelazllo iz jcdne svoje strukture u
drugu. Problem ostajc u klasifikaciji, u promi5ljenoj hijerarhiji
dru5tava. Toj nuZnosti ni5ta nc(e izbje(i
pani na planu marcrijal-

nogiivota.
**8

iinlcnica cla sc takvi problcmi

civllizaclja, dru5rvo,
- clugi rok,
ekonomija, drLava, hijcrarhijc >>druStvenih
vrijednosti<<
- nameie
natom planu skromnih rcalnosti materijalnogiivota, samapo
sebi
dokazuje da sc povijest vei ovdjc prezenttra sa svojim zagonetkama, svojim tc5koiama, Stavi5e s istima kakve susreiu sve ljudske
znanosti kad se uhvate u koStac sa svojim predmetom. Covjek se
nikad nc svodi na lik koji bi se mogao shvatiti u prihvatljivom
pojednostavnjenju. To je pogre5no ma5tanje i jednih i drugih. Tek
Sto ga shvatimo u njcgovom najjcdnostar,nijem obliku, vei se
ponovo potr.rdujc u svojoj uobidajcnoj kompleksnosti.
Uostalom, ja se zacljelo nisam tolike godinc posvciiva<) t()m
dijelu povijcsti zato Sto jc jcdnostavniji ili jasniji. tli zat<'t Sto bi bi<r
prioritetniji s glcdi5tabrctja, ili Sto ga vclika p<>vijcst <>bii'no r.ancmarujc, ili razlog koji jc doduSc bio valan u nt<ljirn oi.irn:r ,- Sto

(tl(t

I1(.on ortttlul(' lt,t lrotll.tclttot,l, tt.l l('(ltrrr r'lrollrt (tt,t:,tt, "tlvt ('lll('
rrrr) rr liolr,;, lolitr=tro, ltloz.olt;,t, tlt rril\'('ll;l /ll.ttl():'l I lll,ll('ttl.tll/ll,t
'l',t; trrr'
rt.ic tlt'lttrtn;tttiztt':tltt l)()\'ll(':,1
;rolt,tl.tl' ttl.t;r'it t zt'tttl;t lrt t
No;t'lt tttogttt't'tlollt'o sllr';tlilt
vrrk:to,:tli tttt'rrijt'o1lt't'tliir'lio.
t'kortotttslii Tivot llz('l tr t';t'lirli ;tl'o s(' 1,()ll;ri;lriit' ttt' islt;r/(' s,tllll
tcmclji ku(Ci,()vostr ti ti'rrrclji lioit'it'lrtit'l;r llostrtviti or,;t littiill;t,;t
n:r njim;t ic sc z;tsltivitti tlvi;t'krrjigc koit'slilt'tlt'itrpolprttrirtirt
cljclo.

S ck<tnontskirn livttttltrt izlttti ictrltl iz t'tttitrtl, iz ttt'svit'sttt'

svakida5njicc. Ilkonomski Tivot ipak jo5 r,rvijck saclrli 1>t':tvilttosli,
stara i naprcdna podjcla r:rda izar.iv:t nuln:t ru.dvltjttrrirt i olit'S;tit'
kojima sc odrlava aktivan i svjcst:rn sv:rkida5nji livot srt svoiittr
sitnim koristima, svojim mikrtlkltpitltlizmom koii sc tlt' i'itll ttrt:'
kim, jcr sc tck odvojio od uobid;tjcnog rad;r..f tlS i viSt', lr:t lr;rlvr',r
stupanj smjcstit icmo kapital izam i njcgovc Sirokc ori it't tl rtr i it', [.t o
i njegove igrc kojc sc vci tinc dijabt>lidnima vc6ini olridttilt sttrr I
nika. U kakvoj je vezi to solisticir:tnjc, rcii ic narn, srr slit'otttlttttt
Tivotima na dnu ljcswicc? Mold:r u vrlo uskoj, jcr ih trhlirrirr;r' rr
svoju igru. To sam poku5avao rcii vci od prvog popil;rrlirt ort'
knjige nagla5avajuii dcnivclaciju nejednakoSg suiiatu llrrtli. ll:ts lt'
nejednakosti, te ncpravdc, tc suprotnosti, vclikc ili ncztl;tltt(" l)()
kreiu sviiet, neprestano g;i prcobrai,iwaiu u vi5c struktrtt't', 1t'tlirrt'
T.itistapromjenljivc. Jedino kapitalizam, naimc, m<>i.c itrt;tti t't'lrtliv
nu slobodu krctanja. Ovisno o trcnutku, moLc uspjc5rro izvt'sli
udar udesno ili ulijcvo, naizmjcncc ili istodobno biti sklotr 1;r'oli
tima od trgovinc ili onima od manufakturc, odnosno zcrnljiirrt'
rcnte, drLavnogzajma ili lihvc. Kad jc suodcn sa sl;tbo srrvitljivirrr
strukturama, strukturama m atcri j al nog Liv otat i uobi da j ct't og, r-' li r r
nomskog Zivota, dano mu jc dzr bira podrudja kamo sc hoic i trtoZt'
umije5ati i ona koja ie prcpustiti njihovrlj sudbini, pri ttlnt nLr[)l'('s
tano ponovo proi;evodcii, podcv5i cld tih clcmcnata, svojc vlltstilt'
strukture i mijcnjajuii malo pomalo, u prolazu, <lnc tudc.
BaS jc to od prctkapitaliznttt stv()ril() ckonomsktr tlrtprtirr
svijcta, i'm<tr ili znak svih vclikih m:rtcrij:rlnih naprccl:tk:t i svilr
rrajtcZih izrabljivanja ttlvjck:t od d'ovjcklt. Nc s:ttn<l zbog prisv;r j;rrri:r
vnijcdnr>sti< ljtrclskog r:tcl:t. Ncgo i tbog ()tt()ll ltcl':tztttjt't';t
"vi5ka
snilg,zr i siturrcija zrthv;tljtritr(i koit'rn, n;r licstvici jt'tlrrr.'rl:tt'ijt' l<rro i
n:r svjctskoj ljcstvici, trvijck llosloji, vc'( pt'cttut ol<olttoslittt:t, tnit'slo
kojc sc rrrolc 'r.lrt't,t'1i,1'r<ltlrrrt' jt' lioit' sc tttoic izrlrlrljivirti, ttnosniir'
orl rlrrrgilt. l(;rlio it'golt'rrr;r llovl;tslit':t lrit':tli, tttotli llit';tli, t';tli ltlio it'
izl lot' z;ll )t'rlvo ; rt'i I ir'tt to sli r tt''t'r t!

Nttlx,,r,t'rt.'
l\. llltrtl,lnl,,gtt' \.'ttt!lt, l',lll, 1lr rl)
l(r. Krrrl 1..\l\11'ltl ( | | | , lrr'rrrr lt \\ rtttr lr,rllt
gtyltttl,lt, l()lll, ll,',lr l(rl, l(,trl lUltrrr
lllil,()Oll.,,l)rl ltcr0lkctttttg lrtttr,lt,tr tttr
Millclrtltcr'., \t /.l'tl\t l,,1ll ltit'\rtttrtlrltt
stusc/rtt.ll, lt)oo, \1,. to\ ll) /.
t 7. I'. M()Mlllill'l', rl)rt' lilttrvtcklttrtll rk r lk'
vOlkcrttttg l'iutrrpits st'tl tlt'i Mtllt' rlrs I /
Jalrr.< tt: Ztilx:ltri.ll .lilt Nttliottttlitltttttt'
mie, l<)-\(>; .1. O. ll.llStil,l,, ltrlt trtrt it'rrl
afld ,il(,dicttll I)rtlttrlttl itttt, I t)5t't; A/1.

I\TAPOMENE

zuiINIl^Itl)',I, A. AltMliN(;AtJl), .1. l)lll'AQUllJIl, /Ii.s/oira l1itttitttlc tlc ltt lxtltttltt-

tion ,nofldiale, l96lf.

18. >The tlistory ol' l'ttpulatiorr atrrl Scttk:ment in I)urasi:t<, u:'l'lse (icognrliti<ttl
Reuietr.t, 1930, str. 122-127.
19. Louis DERIIIGNY, 1-a C:l)ine et I'Occil(\t.
Le commetce d Cantott au XVllll' sitiL:lc,

Napomene uz predgouor
1.

11,

su desto napu5tale plvobitnu kartoteku,

tako da sam morao juriti za stotinama,

Prvo izdanle or knjige bilo ie dio zbirke

izdana bez napomena. Kada ie

moj izdavad prihvatio da druga i treia knjiga sadrZe napomene, ponovno izdanie
prvog dijela, ispravljeno i pro6ireno, moralo ie naravno biti po uzoru na isti model. To je bilo lako udiniti priie deset godina. Ali danas! Moje reference i odvi5e

koja

L964, str. 472475.

20. Ibid.

ie

tisuiama referentnih naslova. I ne uvi.iek

uspjelno. Ispriiavam se mojim ditaocima
povjesnidarima zbog onih nekoliko sludajeva kad >>referenca izgubljena< naialost
zamjenjuje nf,ponrcnu koiu nisam mogao

tion afticaine, 1936, str. 14

Otac Jean-Baptiste LABAT, Nortuclle Re'

lation de I'Aftique occidentale, 1728,

naii.
25.

1.

Prema Ernestu WAGEMANNU, Economict

2.

Emmanuel LE ROY LADURIE, Les Pay'

sans de Languedoc, 1.966, l, str. 139 s4.
Fernand BRAUDDL, I;r M6diterran6e et le
monde nrdditerran6en i l'6poque de Philippe II, 1966, str. 368 sq. Tatim ukratko
naznateno u Madit,

3.
4.
5.
6.

munelial, 1952, naro(.ito I, str. 59

sq.

E. \r'AGEMANN, oP. cit., I, str. 51.

Angel ROSENBLAT, Ltt' Poblaci6n intlige-

na y el llestizaje en Amdica, l, t9S<.,

srr. 102-103.
Naiosobitiia djela: S. F. COOK i L. B.
SIMPSON, >The Population of Central
Mexico in the 16th Century( u: Ibero>The
-Americana, 1948; W. BORAH,
Aborigenal Population of Central Mexico
on the Eve of the Spanish Conquest<< u:

Ibext-Americana, 1.963. Brojke Skole u

Berkeleyu sada osPoravaiu, narodito

7.

6r8

Prcma slulbcninr brojkrnra o >pas:tictos

a Indias<, 10o.ooo tijekom XVI. stolicia;
G. CESPEDES DE CASTILLO (u, Ilistotia

en el llldxico b6rb6n.ico, 1763-1810,

NOZ, La Poblaci6n de Amdrica. latina'

desde los tiempos precolombitos, 1.97!,

str'. 81.; B. -N. CFIAGNY, Vadole et cbute
de I' Empire aztique, otipkana teza,

Dijon,

9.

1"975;

Pi6rre A. DAVILLA, Historia de la

funda'

discutso de la pxtuincia de Santiago de Maxico, 1596-1625, str. 1OO,

ci6n

fla,516-517.

10. N. sANCHEz-ALBoRNoz, op. cit.,

1

11.
L2.

13.

t4

Past Gtoulls anrl l'tcsent Trends, 1937, stlr. 3A47.

2tt. Cir. dl, str. 123.
29. L. DER&IGNY, o2. crf., II, str. 4-77, 478479, 481"482.
.\O. Ibid.., slika na str. 475, i r;uspr:rva na str.

472475.

.1

eur de la Chine et en Tartatie

I'intii'
lait dttrts

II. M()lutlANl), Ittdia al

tbe l)aath

l. G. MARC.{R'I'NW,

srr.

Voyage dans

les annies 1792, 1793 et 179f... l7<)8,

IV, str. 2O9.

88.

Ibicl., str. 121-122.

A. Grenfeld PRICE, Tbe Westenr' Inuasions of tbe Paci,fic and its Continents,

.t2.

1963, str. 167.

W. S. i E. S. IIOYTINSKI, World Popukt'
tion and Production, Trenrls and Out'
took, 1953, i E. R. RMltRf l;,, lndians oJ'
lbe Americas, 1939, citirao P. A. IAI)AMII,
Le Rble des migt'alions dans le mttnd<'
librv, 1958, str. 14.
P. A. IAI)AMll, (rl. dt., stt. l('.

22, lritpontctrir l, 266.

t4. Vi(li ir.litt, lll, str'. 4.12. i tt:tpottr<'tr;t.
i5. A. li., lrtrlt's ()r., llJ, l" 157.
J(r. 'l'bc lxrlrillatli.rr, (,.1 l,ttli4 tttttl I'ttl:istiltr,
l()5 l. slr'. 14 2(,.
t/. (:ir. (YI., str" 5.1.1 541.

J.

rUf.

of Akbar, l<)20, str. l(>22.

Nar<rdit<r

l54lr, 1596.

16310:

Ibid. str. 11,

/rr t ltili\ttltttr,
18. lticttr' ()llAllNll,
!ittt,4x' ,hs I ruttt,'t,'t, l')/ l, rlr

.l{ I'

1,1

Naxrdito pr('nla istririivrtnjirrtit l). N()l(

LIJNI)A

r:t<lovinr:t'1

. l.()N(iS'lAlrlrA.

rt"

porcrli Iirnnritrrtrt'l l,li Il()Y l,AI)liltlli. //rr

toire <ltt <:litnal rltltrris I'trtr tttil, l(xr/, \lr
244-24t

48. >l)iscussion: 1:ost-glitciitl

gc<<,

u:'l'lte

rt

t t I

Moteoxtlogictl

c t'l-1t.f

t t r t

.\o<:i<:l_1t,

clitttit(it (llr;rrr
I I I lrc ll t 1', I

tL t t

rt

ttirviur, l()4(), str.

175.
49.

Iiino JU'I'IKKAI-{, >'l'hc Ott'itt lrirtttislt lrit

nrine in 16<)6-1697<, u: 'l bt 'Srrttrtlirttt

26. Op. cit., str. 148.

27. lYoilcl Population,

kr r;'r

llottttl l:.\lrt't!trt

ce.

47

586.

econ6ntica de Espafia y Arndrica, kojim upravlja J. \4NCES VI\,11S, lII,

str.393-391t) smatfa da bi ta, bro.i trcbalo
rrdvostruditi ili utrostruditi.

comerciantes

1975, str. 18, NicoLis SANCFIEZ-ALBoR-

Charles Verlinden, Tjedan u Pratu, 1979.

Pierre CILAUNU, L'Amdtique et les AmiriEres, l)64, str. 105; Abb6 PREVOST,
Histoire gindrale des uoyages, frl,-1759,

str. 9.

D. A. BRADING, Mineros

str 331. i napomena

lJsportrli knjigtr l)icrrt'a ( )()t ll{{ )l lA,

i<: rrsk<rr<r ita(i:'l'crrc tlo

V,

No, radi se o razdoblju vrlo jakc cnrigracije, usporedi Michel DllVEZIi,, L'llttxt1rc
el le monde ci la ftr. du XVIIIC sikle.

social

8.

44. Ilt'rr( (;lt()tlSSlil', llislttittt rlt ltt (;lttttr.

1957, str. 2-1.
45. Ul. ROI'KIi, I;stpli<:tttitttt t1<'t,rtttrrti.!il( tlil
tnotde modctto, l<)411, str. lo2.

str 331 s4
24.

197O,

Napomene uz poglaulje

rlo|< );t.

lrt ciuilisa'
sq.

r,nrtr l,,tll
llrf'lfrl frxl,rr I tt t'ttttllt,,lt'l
trr I l(r,', !t,t lrrrtrtlt t, lrrrrlrro',1 ;t tt lrtrt
rlor rrt, l',rr I zr r, \',lr r.,tvt, l(o1 rcr rl r,rlirt ru. I'tl,r
II ot'ilttt lror
Irrolr) \'/r'r',r rrl tt.tl,tltlIl;t
l;r'rlrr;r'rn lrtlrr ;t' .1.'rll rtttlvtlt tlit,' .'llr)
rrxlcrr;,t, rlok tt t\tl.tvo; zt'tttl;t 1ro:,lo;t t.tv

,1O. (i. Mn(;Alt'l NlrY, ryr. r'rl., lV, rtt. lll

4 t, P. ll. (). Lorrrkrn, .lO. ll. (r5, l()1, r), lt'55
ll l\4oskoviji Drl('ttlil ()sol)(' ko;;t lrru tt,t;r'
z;trlrt kilurllit osittt ttt'koltko slt;ttt,tt',t kolt
str rlrili iz IIol;rrrrlijc ili N;r'ttrirr'kr'."
4). N. SAN(ll lliz ALlt()t{N()/,, ('l'. 1tt., \tt
I8tt.
43. l'rrrrl Vll)Al, l)li l.ir lll.A(;lllt,, I'ttttr'r1t's,lL
gti<4qxt1il:i( l:trttr<tittt', 1922, slr.,l1.

46.

2l_ Vidi sliku na strani 26.

22. Leo FROBENIUS, llistoire de
23.

t',

50.

uidn licoflomic IIislotlt Rcrtitttr, lll, l')15,

I, str'. 5l-52.
It. II. SLICIllll{ VAN tlAl'l l, >lr clitrtit( r'l
lcs rdcoltcs :ru hrtut Moycn Ag<:< tt: .\r'l

timana... de Slmleto, XIII, l()(r5, s(t.

4O.l

5r. Ibitl., str. 4(034(J4.

I{hys CAIII'liN'l'ltl\, I)isttrtrIittrtiIlt i,t ( ;, 1'

ek Ciuilization 196(r, slr. 67-6tt.
53. ()ronce FlNIi, Ze.s (,'tttotts cl tl<x'ttttrttrls
ItGs arnples toilclJont I't.tsrt11tt t'l Itr.tlitltt(
des communs Almanacbs tlttc I'tnr urtttr

52"

*. Elrltrim*idns, 1551, str. .J5.

t4. Ako se zadrii br<ti rxl -J5o nrilijrrrrrr tt
IJ(X). i ietlna milijarda u l{'XX). ()vc lrrrr;'
ke de se zaLhaati

u proradunitna kt>ji slijt''

tlc.
55.

lcinriclr ltllCl l'l1il.,

Wi rl s<:lx1li sl4esclti<.lr

le l)eulschlanls t.r<ttt 16. ltis ll)..1<tlnltttttdotl, ll, 1952, str. 25-26: I k'ttttittrtt Klil.

l,liNIlljN7,, ,l)('r Aulsl i<'g K(llrrs

zrrr

Mittclirltcrli< lr<'rr I litrttlt'lstnctr'(rlx)l(',, tt:

.fttht bttcb tlrs l:illni< lrrtt (it'sthichl :

ttt'tt'itts, li)(,7, slr. I i(1.

()vr. llro;kc j<'lslr;tlrv;to llolx'rt MAN

'lllAN, /rlrllrlrll tlttrtt ltt \tllrtt.lt, rttlt,lltl
tlu .\l'll' rtrr/r'. l')(r,'. 1lr 4 l \,/
Itlt)

;tnu

rul
51

llrc, t t t l.'l

/,\

I t' t t l' I t t

tt'

t t't t I'

It

IrrI

I Ir

t'

llcinlrirrrl 'l l l( )l\4, /)lr' .\rltltrrltt lx'r I'ttt,rtt

(2-I

l;ebntar l52S),

l1)(ll

-F-

MICFIAUD, Biolqrapbie uniuerselle

ancienne et modetne, 1843, t. 41t, tlantk

)Wallenstein<.
61. Ernest LAVISSE, Ilistoire de France,
1911, \4II (1), str. 13r.
62. Louis DUPRE D'AULN,\Y, Tt'aitd gdndral
des subsislances militaires, 1744, stt.62.
63 Benedit de VASSALLIIIU zvan Nicolay
Lyonnois, Recueil du rdgletnent gdn,6ral

64.

de I'ortlre et conduite de I'afiilletie...,

1613, B. N.. Ms. fr., 592.
Ifenri LAPEYRE, G6ograplsie de I'Espagne
moisque, 1)6O.

65. Prema Robertu MANDROU u, La lirance

aux WIIe et XVIIF sidcles, 7970, str. 18318lr, obidno se prihvaia broj od 3OO.OOO.

tJO. l'. Vll)Al. l)ll lA ltl.A(:l lli, r,/,. r,r., slr. l()

ll.
ttl. (;. W. llli\)flllS,

DA (:()!)sl)((tus ol tlr<'
Workl's (lulturcs il1 I 5(X) A. I).<, rr: {./lruercil.y

82.
83.
85.
86.
87.

notnic Deuelopntettt. 196O.

66. Yidi infra, lII, str. 378.
67.

88.

68.
69. IUd., str. 786.
70. BRANToME, (Euures, 1779,[x, str. 2/t9.
71. H. LUTHY, op. cit., I, srr. 26.
72. G. NADAL i E. GIIIALT, La Population catalane de 1553 a 1717, 1960.
73. Barthel6my JOLY, Voyage efl EsPaEne,
1 60j
- 160,t, priredio L. BARITIAU-DII IIGO, 1909, str. 13: svi zanatlije u Figuerasu u Kataloniji >sont Frangois de la
74.

Haulte Auvergne<<.
Kardinal de RETZ, Mdnoircs, izd. t949,
lll, str. 226.

75. Antoine de

BRUNEL, Viaje de Espafia,

u: Viajes estranjexts por Espafia y

Portugal, II, 7959, str. 427.
Jean HERAULT, sire de Gourville, Mdmoires..., 1724, II, str. 79.
1-665,

76.

77. Louis-S6bastien
78.

MERCIER,

L'An deux

mille quah'e cent qilarante, rdue s'il en

fut jamais, 1771, str. 335.

Emmanuel LE ROY LA,DURIE, >D6mographie et funestes secrets: le Languedoc<,

w: Anna.les bistotiques de la. Rduolution
frangaise, listopad 1965, str. 397-399

str.

Davicl 1i(. CIIOSSLIIY,

Bitain 1085-1966,

1,968,

Johann Cottlieb GEORGI, Vereuch einer

8!.

90.
92.
93.

St.

Petercbutg, 1790, str. 555, 561,.

Johan BECKNLANN, Beitrtige zur Economie..., 1,781,IV, str. 8. U vezi bonifikecijcr
mo&zra u vojvoclstvu Brme: >[,es petitzrs
villages (de 25 i3O feux) sont plus faciles
i r6duire i l'ob6issance que les grands,
i ce que dit l'exp6rience.<
Denis DIDERO'I', SuPpl4ment ail uoyage
rle Bougainuille, 1.958, str. 322.
Ibicl.
Aclam MAURIZIO, Ilistoire de l'alitnentation udgdtale, 1932, srr. L5-16.
Alfonso dc ESCRAGNOLLE TAUNAY, Ili.s-

toria. geral das bandeiras paulistas,

1924,5. knjiga.
91r. Georges CONDOMINAS, Nous auons
mangd la fordt de la. Pierre-Gdnie

G6o..., 1957.
Ishwari PRASAD, L'Inde du VIIe au XVIe
si6cle, 1930, u: Histoire du m.on.de, priredio E. Cavaignac, MIII, str. 459460.
96. Maximilien SORRI, Ies.ltrondements de la
gdograpbie buma.ine, til, 1,952, str. 439.
97. P. \'IDAL DE L\ BLACHE, oP. cit., stt.35.
98. G. CONDOMINAS, op. cit., str. 19.
99. P. de IAS CORTES, Relaci6n del uiaje,
naufragio y captiuerio..., l62L-1-626, British Museum, Sloane, 10O5.
1OO. Rijkmuseum, Amsterdam, Azijski odjel.
1ol. Bescbreibung des japoniscben Reicbes,
1794, str. 42.
102. J. A. MANDELSLO, Voyage aw Indes odentales, 1659, ll, str. 388. Izvjcstaj 'W.
BOLTSA, A. N., A. E., Brrr, 459, r9. mr:sidor:a god. V.
1O3. G. MACARI'NIY, o2. cil., lll, srr. 12.
104. C. F. CIlMIll-l.l (lAltllltl, Vo.ytrlqe tltt tour

95.

rlu rnonlc, 17)7, I, str.

54ti.

lt l'Alt'\l' r'l' r/'' V' rtr )l(t

2/*

l05 ()l,r(f

' ",'

., ,.,

"(

ll(i\Nl l'll'l l(' tlt" tt'!tttlt'rlllttltt

I'ttl

"""'

:l;l''11;i',i,il";.1;'' l,l,li,."'1,,1,,1,1'
,,'
",lll,
r,,,,,,i,,', I rinr'.r2,, t)at t)tttttr14s1itt';rr14t
rr.
",,, lr,,lnLi,Till,i'lJ; '.' ''..'.'
tttttl tltt\ 'l(ttl\.ln'l/ttlk' lr)('l' slr'
(K<rll>crl1.,-,.,',
^ttt'u
/.
stt
(174/)'
lll
cit''
ro7. i;ir(' l'li(iv()s'I, ttlt'"'!,".'i',',,,i;,]ll,
Iu0-ltil.i645;V,'t'i'ltri'ttt'i''rrrrlst:Altl)()'"is'('ritttliVttt'tttta'
l(t(rlt' slr' 4()2
srtlrs
llltl. l()urrt(tl d'tttt lttttttyutis r/<r /'rlrls'
(; l'I(ANZ ' olt' tit'' rtr' 5l-5J'
(ltarlcs VI tl (lsttrlts 11t, lrZt), \tr'. l50, I tl.
'llibttttrtttx et gens de
l r r' iit''t"'tf r;t ri'ru('ti'
Scttlis d la
:104, 309.
lnilliage
la
(l
1"''i':" tltttts
'Jittt
l55o)'
l09. Gllsl.()n IL()tJl'Nlll', t tt Villt l't '''t'ttl'(tl<'
'dc
A14e (tters l\8o-uet's
lll'5'ttt
nitPostr'.
.lti,
'lrt str' 57'
ne a,t XVII. siiclL, 1955,
l9(r'l'
mcna 117'
.,
des auss<ttts l'tlttt:itttt t'l4 wiltrc'tm AllEL' Die wiis'tufigen
t lo. Albert BAlltiAU' I-e villrtllc
Mitlclalters' 195:.' sm' 74-75'
o"i'""i'"
ntt1"'nt"".tt
i'
'1'
str'
't4
Rtiginte, 191 5,
('id'vrr- lJ5'ilOtlEAU'
Reclserches el considdrations
-' Maurice BA[.Ml:l.l.l:,,ir,'ffe,i'rlu
de la France' 1778' str'
popt'iatton
la
r>'rtnsur
ti*t[t"tt
;i::
uclan et le capita'nc
264'
t95i'
textile
-.i"' c""gtAt de Mcndc'
p, q'
1:C' iitt'E"is DORNIC' L'Industfie
l11. A. N., Maurepas,
"'
i

160.

Rescbreibung der.,. Residenzstadt

91.

Andrea NAVACIIRO. Il Viaggio fatto in.

Spagna, L563.
Karl Julius BELoCII, cit. dl., str. 7a3-7a4.

A. P. USIIER, cir. dl., stl'. 131.

ll. BUCI l'fLL, ol,. cit.. str.2\-26.
Jean FOURAS1'|D, Macbinisme et bian-Atre, 1962, str. 4o-41.
Daniel DEFOR, A Reuieu of lbe State of
the Btitisb Nation, 1709, str. 11t2, cirirali
I'be Wealtb of

ra.diye koristi broj 20O.OOO. \f. G.

SCOVILLII takoder vjeruje da su gubici za
Tbe

Ukoliko se svjctskonr st:rrrovrriitvu J:ripisule 4OO ili JOO nriliiun:r st:urovnika.

K. J. BDLOCII, cit. dl., str. J6, naponrcnir

Syclney POLLARD

F{. LUTHY, La Banque protestaflte, stt.

francusku ekonomi.ju precijenjeni:

of (ldortdo Sltulies, br. 4, l<)54,

str. l-22.

11.

84.

26,

Persecrttion of lltrgenots and Ftench Eco-

rlr:

lrtDiltn1.\.

Peter LASLII'I'l', I.ltt /ll<tntlc tltt( tt.rtts

auons Perdu, 1969, str. 16.
59. M4dit., ll, str. 394-396.'fodiur pxrr:rdrrn
.ie nemogui (vidi H{R'|I,AUB i QI"iAIU'[),
ali turcka flota brojila je 230 galija, kr5ianska 208 i 6 venecijanskih galconzr. Radunajuii ubijene, ranjene i zarobljene,
Turci su izgubili 48.00O ljudi.

58

60. J.

i't ,\nl()rn( rlr' \,\lNl t,Xlll'l l(\'. lltr

ii. lr'..'o^.itc,

Lo' Massifs a:

t!.c::"!:

173'

v",.ni., lgJl', Il. str" lJ7. Yvls-Maric uERC6' Itistoite des croqrt'""
(1194iit" siicle dans le -sud-ouest de la
ll4'
Por ]isP(ttta- y Pot'til|al
" ' viaje
Frnnce, 1974' I' str".16'
iliSl,'195 l, str. 42.
insukladnitr
vi5c
ftiir-gLAiCU, ,,Oie \W1rtschaftspolitischc
f:S.
bilicika,.li
I t5. lzgubljena
tlctttsclse
dcr Komnrission zur BekimpDcr
i'lt'uz'
Tiitigkcit
Giinlllcr
dikacija u:
sq'
Flungcrc-not in Bohmen und
ae'
79
stt'
funf
Bauentktieg, 1972'
u: vieflcljabri'd'
ei.Petse'
(77i-17.72)"'
vu1'ngi
iltfrt;;
'scltrift
r r.6. I. -8. T VERNIER,
wirlscbaJtsge'
'^" 'C;;it';;t1r'tiopnit"' iez' tlatuma str'
fir sozia! und 1'969'
stt' 29956' 3' tistopad
4143'
'ct'iittti'
Ii(/ILLAEKI'
correspon
L'
i
33r.
rrz. ir. lossoN
de Ia Corn' 139.;i;a,,acco di econotnia di Toscana dcl
clance de Ferdinant!Vcrbiesl,
str'
l9J8'
(1623-168s).
jngiin auyt,ts
ailno 1791, Fi'cnca, l79l' citirano u:
'lio-lgt.
Cbaflrcttsc n1 ,1u

Mddit..', I, stt' 301' --

"lv1atOUl-St-O,

op. cit., Il, str. 523' ,

t4O.'U"V"...t1i' A. d. S. Vcnise, BrcI'a, 51,
i.';.
des uoyages ".- irz r", tizro. u Amiensu: Picrre DEYoN'
iclation
conr:,u'
ii;.'r.;;rq;r
--'
sur
rle F).angois coroal anx Indes occiden-'
ii"t,,ir,- "nlrirntn ptouinciale. Etude1967
'i"'t""iira
irbaini au XVIP siacle'
i'"t"t.' iip"it 1666 jtrstlu'en 1697' 1736'
'
I, str. 40.
str. 14. i napomena.
_...-^:A^
Docuut
ie ctaude Haton.
rzo. ri.gi""iJ" de LII4ARMGA',f?:^Y'.n:: t,rt."i'i-"i,"''
"r,"rr,

I18.

dci-Perri, Tucunr{n' Rio dc la

Plataychk
7909'll'

i,Adits de l'bistoire de France' ll'

lndias'

iaii, .". 727-72s'

in
r!16?)'
y":!y,:,,f
tti voyase ttu capitaine xl' l7'J' str' 32_'14' lii.
f lr?Ylffil"?;*;i"'i;\\'naition,
'-"
"-''ioi,nn*
Inctia (looo-15ooA' D')' 1936'
.r''pnlvosT,ilt' cit '
or.,..'"'.-tt'tt,...111-';, str. 3o8.
f 22. R. de LIZAIIMGA,
Rei'sc-duta:D il127-12a'
123. valrher KII{cI'lNIln, Ei,,e
razr. *. ri. MoRELAND, op. cit.,
oiil-f.{^,li1xif.:"1.;;fi1',,1,'?z;il'^'ji i;; opt" r; v'"
ii;t'"'i"dorcs

L'.,,^u,
su'. 6/t4'

de

'il;::;t:'trx;;;I3}!'

,,"n

I'-.- .--.
stt. 2ll-212.
255-!.:(::.
s-enNren, vovases"' co"tena"t
r46.;;,.;;;"
utter
'"'
llancrkttnllen
(i()ttl
Otl()R()l'
Joh.
i)--'a'nr"riplion des btitt-'du Crand Mrt'
'iiiru ;,, I{rrssis<',br* P.'i''h, l' 1775' str"
,,,1..., taip, I, srr. 2(}2.
22-24.
,?.\ )7( t47. iii1,r.Jlt't:tKKAlA, cit. dl., str. 4tl.
i'ii;;
;Yi;t:;i;,;,,!;,,"',';;,,',u *:,!:'
l;:: il flttl,),iJlii,l,1i;,i:,Jli. ,i,'',1;,11'li

PRI'lv()s'l', oP' cil , xvlll' str'-7

r25.;;;', tu. ir>- nusii",7' 17-74'.t"'

ili

rlcs lllrtrtt's (itrrrl<'s' Vl sckcilit'

(itok'
r'il'' slr ' ltl5
t;k':':;til":':'"";''t4"""l'.''l't"
ltt. Williirrn PIi'l-lY' ('/'
ll(). liliclr KIiYslil(,
l)t'ttlttltltttttlt, t'l'1l' srr lii't \Vtlltt'l"r

ffi

l ltt'
l4() (; ll()til'Nl;'1" <'lt ''it ' sit J5' ttitP.trt.tt;t

lo4'

(t.l I

620

t,tttt

rtt

I lht t

t.

d /,\

t,', t l'

t,'t' s n

I'

It

Irt\ ttI It

t'

(;Atll)lil.li'l'n, A4s. 7,lt'|, ltrlrl. Irr

jon, str. !4, citir':ro (;. lt()tll'Nl:1., t'1,. t tl.,

15O. l)n<'vnik

str. 35, nap()nrcn:r lO5.

de Cl6nettl tr7tcl:ctt:1... crrrtl rl'I[ottbes (1628-1658), prirc<lio l]. tX)(JGARD, 1880, Il, str. 142.
152. P. de SAINT-IACOB, o?. cit., str. 196.
153. JoS u 1867, jedanput ili dvaput mjescdno

l5l.Jountal

na milanskom selu, I'aolo MANTEGAZZA,,

Igiene della ctrcina, 7867, str. 37.
154. Ncva-Zna opaska ali korisno potvnlena od

strane Enriquea F'LOITDSCAN!r, Precios

del maiz ? crisis agticolas en lI6xico,
17OA- laLO, 1969, koji usporcdujc (slika
na strani 161) datume glaclnih rnzcloblja

raznih cpirlcmija u l\4eksiku u XVIII. sto-

lfeiu.
155. Sanruel TISSOT, Auis att Pe,Qle sltr sa
santd, L775, str. 221*222.
156. Mirko D: GRMDK, >>ltr'6limintrires <l'une
6tudc historiquc clcs malaclies<<, u: Anttales, E. S. C., 1.969, br. 6, str. 1473-14a3.
157. G. IfOUPNLI-, o.p. cit., srr. 28*29.
158. L. S. MLllCIEll, o?. cit., III, srr. 186-187.
159. Dtienne PASQUIDR, Les Recbercbes de la
l;rance, 1643, str. tll.
16O. Pierre de LBSTOILE, lldntoires et Joutnal..., u: lllttnoitvs Pottr senir it I'ltistoire de France, 2. serija, t. I, 1837., str.

26r.
161. FI. IJAIISER, Lebrbncb der Gescbicbte der
Medicin, III, 1882,..str. 325 -s4
-L62.
L. <1. S. Genova, Spanjolska,-11, Cesale
Giustiniano DuZdtr, l4aclrid, 21. kolovoza
1.t97.

163.

llenri

S1'EIN, >Commcnt on luttait autrcfois contre les 6picl6mics<, rtt Atiltraitc

bulletin

<le

la sociitti de I'llistoire

de

Frartce, 1918, str. 130.

164.

M. T. JONES-DA!'IES, Un l)eintrc de la

aie lotrdonienne, Tbonas l)ekker, 1958,

srr. 334-335.
165. Dru5wo naro<la, Rd?port dpiddniologique tle Ia section d'b1'giine, br. 48,'i,eneva, 24. travnja 1923, str. 3.
166. A. D. S. Fircnca, ostavstina NIedici, 2. ruj-

na

1603.

167. A. G. PRICE, 01. cit., str. 162.

16a. Ibid., srr. 172, i M. T. JONIIS-DA\4ES, op.
crf., str. 335, napontena 22).
1,69. M. T. JONES-DAVIES, op. cit., str. 162.
170. Malherbe, citimo John GIIAND*CAR'IE-

PGT, L'I{istoire, la uie, les mouts et la

curiosil6 par I'inage..., 145O-1900,

1927.11, stt.322.
PiRtlZ, 1948, 2. iz<lanie, str. 5O.
172. M. T. JONESDA\4DS, op. cit., str. JJ5.
17J. Erich WOEIII-KENS, Pest und Rubr int
16. und l/../ohr, 1)54.
174. A. L., M. i I)., Itusi,a, 7, 1"298.
771. Antonio

l. \r.rrl/,, tl l ,llltt,ttt,!ut',
Vllll. lt)51), str. .l(x) il.rlx,Ir(.r.1 l, I r l(.
Nl(;( )l.nS, ltt Vie tltrttlitlit,n,t' .,,t .\tu\t-

r'5 l'rlr rr'

(.1

l,\l lNl

itt..., l<)Jt), str'. I l().

176. Sirnttrr:l l)lil)YS, 7b<r /)irl1,,

i7111111;.'

11t1,,",,-

lcy, 1u97, v, str. 55-56.

t77. Miclrcl rlc M()N'lAl()Nli, /.cs /i.ssrl.s, iz<lanje I'l6iaclc, 1962, str- IOIti*IO19.
178. Nicolas VIlliSOltls, Lit.n'e de raisott, ptiterlio G. FAGNIEZ, 1aA5, srt'. 23-211.
179.

Eticnnc

FERRIEIIES,

citirao Gillcs

CAS-

le Cottnrerce du ltaslel et de I'ipiceie d Toulouse, 1750-1561, 1962, str.

TER,
247.

l8O. Jean-Paul SARTIUI, Les Temps modetnes,

listopad 1957, str. 6!6, naponrena 15; J.

R. NICOL,S, op. cit., str. 12J.

18.1. IIenri S'lIIN, cit. dl., str. 133.
182. Grof clc FORBIN, >Un gentilhonrme avignonais au XVIe sidcle. FmnEois-Dragonet
de Fogasses, seigneur de Ia Bastie (15361599)<, ut Mdmoires cle I'Acaddmie de
Vaucluse,2. serija, IX, 1909, str. 173.
183. Daniel DEFOEJounal de I'annde de la
peste, 1722, izd. Joseph Aynarcl, 19lr3, str.
L84.

24,31, 32, 48,66.

Ibid., predgovor, str. 13, citat Thomasa
CRUMBI-EA, La uie du giniral Llortk,
1672, srr. 264.

prcrlntlu vidi <lobar ilunak Rcnda

BAlllllullA, >Epid6nrie ct tcn'eur': hisro-

I I I ll\l(llll lt. l',rtt tt,tl ltt\lt't ttlttt' I t

tt,ltt tlttlttlttr ,ltt tr',r;t| 'l, l,,trtt \l', llt I '
:lr I lrt
l1)(' ,1rtlr/, l, ',lr 11,(!
l,)/. (;. l\,14(1,\l{lNl\'. r,/r .r,, Ill, '.lr .'(,,'
l()lt. l'f('frr' (i()()lll l(1. /h'rI('rrrr rl lt llt,rrr
tt
tt.tist\ .lr l(tOO tl Lr ll) ('tt,tlttl,ttltt,tt
I'ltislttitt' trtt.t,rlt ,lt ltt I ttrtrrt rltt \'l ll''
sii't'lr', I()(rO, str, '1 L.
l()'). Miclrr:l A4()l.l.A'1, (r: ll(l()tlrrl(l l'lrl(lt()Y. /.r'
llloltt:tt A14t', l()51, sll. .l()l{ .1o1).
2OO. (icrnrrrirt llltl(lt:, Norrlr'llr I)<'s<'t iltli,ttt tlc
ln uille rlc l'.tt'is d tlc lttttl t't' tlrt'tlla cttttlictrl de lrltts n',)t(ttlltt.tblc, lll,1725, str'.
120- t 2.t.
20 1. .J()lrIr NICK()l,l,S, R.tttt(tr(ltt(s -srtr' /r's r/<;saLtantoses el Ics iltla,tldgt's tlo Itt I;rltt<'t'
el de la ()randc-lltclrtgttc, 175'i, str. )J.
202. FranE<ris CORliAl,, Rdttli<ttt 1lp5 1ttt.'lttt14t's
au-x Indes occilutlttles, 17.16, I, str. 95;
Ciusten NlIjI]IJIltt, V<t.7,<r1111 ,',, tlubia cl
en d'autt'es prt.)'s de l'(-)'ic'tt, l78o' ll' str'
401; CIIAITDIN, Vol,ags ett Pt'rse el fltt-\
Indes otiettlalc.s, l6116, IV, str' 46: >lcs
grandes cl6bauchcs tlc l'iarrtlc ct tlc brcuvage mortcllcs aux In<k:s<< ztt lrnglczc...
203..John II. CROSD, 1l L)o)'aqe to lltc llast ltrrlies utills obserDatiorrs o.[ uariorrs lnrls
tberv, 1757, I, str. 3J.
204. 'f. O\4NGTON, A Voyage to Sttrat, 16119,

lf)i

str. 87, citilao I'ercival SPIIAII' 'l'l.to Na'

185. O tonr

irc et sociologic<<, u: Annales bis!oti(lues

de la R6uoltttion frangaise, 1951, br.
122. srr. 113-1,46.
186. Venecija, Marciana, Ms. ital., III, 1r.
187. Otac Mirurice de TOLON, Ptiseruatifs et
retnddes colltre la Peste, olt le Capttcitr
cl:atitable, 1,668.
188. Pledgovor AYNARDA u D. DEFOE, op.

cil., str.13.

189. M. I.OSSEYELTX, >Les 6pid6mies de peste

i Paris<, u: Ilillletitl de la Sociriti d'bistoirc de la mddecine, XII, 1913, srr. 119,
citirao J. AYNARD, Prcdgouor u D. DEIrOE, op. .cit., str. 14.
190. C. CARIUURE, M. COURDURItr, F. REBUFFNf , Marceille, uille mofte. La peste de
1720, 1968, srr. 302.
191. Pismo Monsiniora de Belsuncea, biskupa

Marseillea, J. rujna 1720, citirao AYNARD, u: D. DIIFOI, op. cit., str. 14.
l!2. Jean-Noel BIRABEN, Les llommes et la
peste en France et dans les Pays eut'opiens et midilen'andens, 1976, II, str.

bobs, 1963, stt. 5.

o7-r. cir., I, str. "121. Ctxrk
Bougairrville su, za vriicmc z-atlr'Z:rvanj:t
u Bataviii, >zenrlji koja ubija<, inlali svaki
viSe mrtvih i bolesnil-r nrcdu posatlonr ncgo za iit:rvo preostalo vrijcntc l)ut()vilnjili

205. G. MACARI'NDY,

Abbi PREVOS'f Strlltlilnattl .16

str. 314 i 581,.

t'o.vaq"s,

)O(,

206. Bcrnard FAY, Georgc lYosbittston Se,tlilbotntne, 1932, str. 40.

2o7. Abb( PRfvOS't, o?. cit., lX, str' 25o (citiraiuii iirviestai Loubcrca).
208. Jean-Claude FIACIINI, Obsental ittrts srtr
le cotttntetce el les afis d'tttte 1nflie dc
I'Eut'ope, rle I'Asie dc I'Afriqtr<t... 1766, l,

str.1r51.
2O!. Osman AGA, <lrrevnik koji su gxl rlitzivont per Gefangetre der (ii<tttt t:tt..., izdirli
R. KnLUTIII- i Orto SPIIS, 1962, str. 2lO-

ll) I hl \",t l{, llt|illl,'rt /.fr,r:\,rr|t. ltit l,lr I t(il

ltr lrltrrttlt, l', I l, ',lr lll l, rrlr r lrlrt, .1.
rrr,,1ir,tl',1.t t,trl 1',t,trlilr.t ttr /l'll l lr r tr
rlrrllr'rtrr \\' .'()A1tl,1l(1, l)r,,,ttt,lrtttt
ll, \lt I l.'I
h,tlttl,tlt\ttttt\,
l)tt t'itlllttltr
,ll I lrrfr.trr l'r'lcr Sll\SNlll.l.ll,
I )t.lnuu.q
tttrsi,'tt,lrt
ttt tlctt l'ctiltr,lrt
tttt'ttttltltt lu'tt (,tv ltlq /r/r..., I z'(r1, l, :tr
5l t.
).1). l'tcrrl rlc SAIN'1 .1.\(l()lt, Ic\ lt!tlt\tt,t\.lr
Nrtttl tttt thtt,ttt't \trtlr
Itt !kttttyttllrtr'tltt
tlt l'Att<'it'tt ltr'.qrrrlr', l(X)O, slt. fi1
21.J. l'r<'rrlt pttlrlikrtcrl.rrrtit (i;ttlttcl,t VlN,A.',\ I
Ititrttrirtit l'A'/A, Rtltttittttt's r/t' /or ltttrl,lrtt
tl<, l:slttriitr, lt)41) lt)<t3.
214. l,'lttt'ttsirttt Xt't'rrtttt,i.l,tt' cl ltt fitt ,la I l rtr

,'

pirc, ltlt)1, ll, srr'..122

sr1.

tl<'r Kliq4skrtttsl ittt litrlttrr, tr

l\rlilistltrrt (it's<'l.tichlt. l()oo, l, rlr

215. (i<:s<:lti<'ltlt
(1.,,'
47

sq.

216. It('chi(l SAlrlrlil A'lnlllNl:N, ( tt,tt,tl,ttttttt,

ti ttttc ltislttitt:

sitr<:i'rc

tl','lllill,

l().1'1.

217. I lcrrri l'lltliNNIl, LL:s Vill<'s (t l(s i,t\ttttt

tiotrs rril:rritrcs, l9-l(), I, str. .lO(r .JO/.

218. (;ttzdlc l<t lixtttt:o, 165(1, lxtsstttt.

2l<). (ies<:biclslc dcs ettnlilis(l.t(rt,\l.t(tl(,tsl'\

lcrns

tlo,t I192-1t59, l()l(), str. I

r,1

220.7;r ovc <lctirljc iotro ito slijttlr trslrrrcrlr,

Alcxarrtlt:r i l:trgt'rt Klll,lS(;l ll:l(, Atrriqs

un(l lVilndc,ziilqc, lVcltgts<'hirltlr ttlt

kcrlxtu rc8u trq. 19 3 ).
221. ()ilO von K()'t'7-lilltJll, Rti.sc tttn rlit ll','lt
it; dett./ctlstcrt IB2.l. 21, 2rtttt.l :(r, 1tl..\tl,
V6l

I, str'. 47.
222.

1:.

J. l'UlLNIlll,'l'l.te I;ttttttier itt,'lrrrt't'icrttt

IIistory, l)21.

22.i. Putovanjc lijcdnika .|:rkob:t l:lllliSA, iztliro

KIllCllNlllt, oP. ciI.,

1955.

22/t. John I\DI,L, Ii'auels ltrnn .\1. l'clttt'sltttt'y

lo diuerse patls of Asitt, 176.i, I, str'. 2l().
2)i. Ozruiujtii poietkc ovilr istritZiv:ttrjit vtrlt:
\V. IIDNSEL i A. CIIjYSZ.'I()l\, lts Rech't
cbes archeologiqtres en I''(rl(rgrt(, lt)\tl.

str.18. i

66.

226. Ik>ris NOLDE, La liottttrtliort dc l'lirrtl,itt'

ntsse, 2. knjig^, 1952.
22-7.lwddit., I, str. 175.
228. Midil., I, str. 1OO-lO1 i nrtpotncttit.
229. (i. I:. GIIMIILLI CARIllll, ol,. cit,, lll, stt.
166.

211..

Napomene uz poglaulje 2

185.

de la peste. Essai st.rt' les q)icl,imies en bist<titr-, 197t1.

t94. Ping-'l'i I [o, >'l'hc Intr()(lucti()tr oI Arrrt'rican Ir<xxls l)lan(s ir)t() Olrirr:r<, rt: tltncri-

193. I.e Temps

ciln Aillhrolr(r/()fisr, trilviill, l()55, str.

t.

M()N'flis(ltltljtl, /)r: l'lisltt'il tl* lrtis, k'

rtyigir XXll, 1rrtg. l'1, rt: (l'.ttt'tt's <'t,,ttltl.'11'\,
l

()64

sl

r'. (l)O.

l.
\

()vir, Poskrvi<1itil izrilz (\i,ti st' rlit it' tlttttt

1.. A. ljl:l llrllltA( )l IA.
llttl'lrt1,1'r l/o1,r1s1's, i'rtl. lt)l'/, l, \lr '1'l l,

,14fi,l,lt)

t94--11)7.
I

622

t.'

I,

t'rrt

tI

t,

I llrt

4.
5.

6.
7.

I I I t I t'

I /,\ L

l I A'

I I l r'.', I t' t I L'

I(

r.

I. t \ r' l

.',

P. (;()tJlllrlt'1, ttlr. (t1., str. lOll. r I I l.

K. C. (ll IANO, /'rxrrl itt Oltittt'srr (;ttllrrtt',

1977, str. 7.
Claude N{,{NCEIiON, Ic.s Vingt Atts dtr
Roi, L972, str. 611r.
Wilhelm ABEL, >Wandlutrgen dcs Irleischverbr?uchs und (ler Flcischvc|sorgung in
Deutschland seit dem ausgclrenclen Mittelalter( u: Beicltte iiber Landui.rtscbafl,

)O(I, 3, 1937, str. ttll452.

Abb6 PI{EVOST, o?. cit., D(, str'. 342 (putovanje Beaulieua).

o
A. I\trA.URIZIO, oP. cit., str. 168.
10. Dr. Jean CLAUDI.AN, Uvodni referat n:r
8.

Meclunarodnoj konfcrenciji F. I. P. A. L.,

Pariz, 1964, daktilogram, str. 7-8, 19.
11. Marcel GRANET, Danses et l6gendes de
la Cbine ancienne, 1926, str.8 i 19, napomena.
J. CLAUDIAN, cit. dl., str. 27.
t3. J. J. RUTLIGE, Essai strt' le caractdrc et
1.2.

17.
18.

les rxpttts rles Frangois canrpartes i cel'

les des Anglois, 1776, str. 32.
M. SoRRE, op. cit., I, str. 162-163.
Piene GOUROU, )La civilisation <lu l'ig6tal<< u: Indontsie, br. 5, str. 385-396 i c.
r. L. FIIB\4iEA, u: t|tnales E. S. C., 19119,
str. 73 sll.
P. de LA.S CORTES, doc. cit., P 75.
Abb6 PI{6VOS1', op. cit., V, str. /186.
G. F. GEMILLI CAREIU, o1. cir., IV, str.

19.
20.

Ibid., ll, str. 59.

Izvjestai o luci oczaskof i o tlgovini

1.4.

L5.

16.

70

2'1.

za
koju bi mogla sluZiti kao stovariite. A. E.,
M. i D. RUSSIE, 7, P 229,
A. 8., M. i D. RUSSTE, t7, P 78 i 1,94-1"96.

22.

V. DANDOLO, Sulle Cause dell'auoilitn-

ento delle nostre gr"anaglie e sule industrie agrarie..., 1820, XL, str. 1 sr7.
23. Ilistoire du cornrnerce de Marseille, uredio G. RAMBERT, 1914, IV, str'. 625 s4
24. ftienne JUILT-ARD, La Vie nu'ale dans la
plaine de Basse-Alsace, 1953, str. 29; J.
RT'WET, E. IIELIN, F. I,ADRIER, L.
BIJYTEN llltrt'cbd des cdrdales ci. Rurenofide, Luxenboutg, Namur et Diest,
XVIIe et XVIIIe sidcles, 1)66, str. 44, 57
sq., 28J-28tt, 299 sq.; Daniel FAUCIIER,

J2.

CZE'igSKI, 1961, str.

31'

34. lrlddit., II, srr.

30' Mddit.,

J., 3. izd., 1954, str.

l, str. 544. i

1.

napomcna 1.

116.

35. Oko 174O.

37.

barem 5O.OOO ba&'i od kojih

sv:rka od 4OO funti, Jacques SAVARY, Dictiottttaite uniuetsel de commerce, d'ltistoirc naturclle et des arts et mitierc, J.
knjiga, 1759-176r, N, o<ljeljak 563.
Ibid., IV, odjeljak 565; A. N., G7, 16a5,
P275; A. N., G7, 1695, P29.
Marciana, Kronika Girolama Savina, f"365

38.

sq.
P. J.

la

B. LE GRAND D'AUSSY, Ilistoire de

uie ptiude des Frangais, 1782, I, str.

109.

39.

Abb6 PR6V0ST, op. cit.,Y, str. 468 (puto-

vanic CEMELLIJA CAITLRIJA); VI, str. 142

(putovanje Navarrettea).

1rO. Vidi

infra,

str.

14.
41. N. I'. DUPI{E DE SAINT-ItrA.UR, Essai sut"
les mottnoies ou RdJle.xions sur le raltPort etrtre I'argent et les denrees..., 1746,

42.

'r'l

11,

str. 182. i napomena

a.

Pitanje ostaie oworeno jer se kroz objavljene trZnc izvjestaje (narodito Michdle
BAULANT i Jean MEUVRET,

Pix

eles cdr6-

ales et:traits de la nercutinle cle Patis,

1520-1698, 196O) vrlo neredovito prate
odnosne promjene iita i zobi. Vidi grafikon na str. 88.
43. MadiL, I, str. 38. i napomena 4.

44. Piere

'r\.

,7.

und 17. Jabrhundefi, 196O, str'. 29, nap.

36.

',\

MAR-

JJ. Jacob van KLAVERtsN, Europiiiscbe

Wit'tscbaflsgesclticbte Spaniens in 16.

DEFFON'IAINES, Les llom.mes et

leuts trararac dans les pays de la. ltloyenne Gaxtnne, 1932, str. 231.

45. L. P. GACIIARD, Retraite et mort de

ltttltttrr r't rt
rt, I lttlrt tt.tlltttt,tl"l
I'tr,i .ll ll'(l
,t."ttltlttt.
'll
./ "('r'rrrr \r' l'l rl I"'
lrr,rrrl ,/\ ll\!l\\lr
tt
l.ur,l, ll,,lrr rrrr'r. I lrrrrl',rr\ 'rrrtl
lt)'1,"lo\'rl"l'r"
ltt\lt'ttt,t,
I l,t l't'lt',tt.tt
"lr "'l
lt'\ l'ttlt\tttt\ tlr I tttt
I II l(()\' l.\l)lll(ll,
t
tl
ll.
ttl,
,
'.lr tl i') ll'r''; l, rlt
,
1;rrt,l,,,
,r1t
:ttt l'' t-tt1'rtttttrr tlt ltt
Itl)
l'tsrrr lntltltrlttr
Nrtrtru'llr lisltrrl4rtt, lttl l, ll, slr .ll1(t'
l:. l.ll l(()Y lAl)llltll), I'l' ttt, ll, str' tlll
lil.
tlt. I rrltl rlttit,s, lllO /,9.f(), l(Xr-l, str ' l(r'
u.l. I l. I l. wA()l l'l lrt(, r7r .rI , slr. l4'J'
rtrltttittisttit(iott
tl4. .lt'irrt (;l.liNISS()N,,lJrtl'
rrrirlilvitlc iltlx l)fis('s itvt'r' lit tlis<'l(<' l;t
(lrl('sli('tl rlt s lrltrs tlittts lt's lrtlrvtttt t s tl'tll,l,t,r. s .1,' I'lltrrt lrrrltilir'rrl t'rr I J74- l -171" '
\tt L.t llltr.),.ttt A14tt, 1.47,195 1, str' -JO'J

5(r.

,ia..., oP. cil., str. -15-l--l16; -lt'atr-rrittlq-tr

(,t
is <lc IlOtJlt(lOlNG, Nor/.,c(,/t V(r.)t(t8(
str'
50'
lll'
t7ti9,
IlsPagne...,

tl5. lltrggit'ro ll()MAN(), >A prol;os <ltt cottrnr.iiii.' ,1,, bl(: <l:rns l:r M(:tli(crratl(:t: <ics
XVI' ct XV'' si<'rclt:s<, tr: I ltttrnrtttllt: ti I tt-

1a54, str. 4).

46. Sljedodanswo

Lesdiguidrea, upravnika
Dauphin6a, citirao Il. Sf)E, Esquisse tl'une bistoire dconornique et sociale de la
Ft'ance, 1929, str. 25o; L. LfMERY, op.

cit, str.

110.

47. Archivo General dc Simancas,

48.
49.

60. P. G. POINSO'l', l,'Ami rlescrtllittill(ttt-s'

str. 40.
6f . U: Marc l\l,OCll,Mdlanges ltistot'itlrttts' ll'
Iuo6,

62.

11,

1963, str. 664'

lmiesttrii i7 7796' citirao

ires en Etrtrtpe, X/IIe-XXe

64.

s', l97J' str'

65.

A. R. LE PAIGII, Dictionnaire tol'osraPbi'

que dtt .LIaine, 1777, ll, str' 28'
'm:rl ncccsJacques MULLIEZ, >Du bl6,

agriculture, 1750-1850(, rs: Rettue d'ltistiit'e tnodente el conlen4)o''aine, 1979'

str. 3o-31.
66. Ibidern, Passilrt.

Ibid., sfl.. 32-311.

Ibid., s:r. 36-38.
69. Ibid., srr.3O. i narodito 47'

67.
6ri.

f ('t.

Olivicr dc SDIlllIS, I-e T'b6dtre d'ttgricttl'

des cbamlts", 1605, str'

tutc et ,nesflage
-/1.

89.
ti'angdis Quesnay et la pblsiocralie,
I' N' E' l)'' 1958' II' str' 470'

iul'

72. P. rtc SAIN'l-JACOI], ol. cit'' str' 152'

1'()tJ'lAIN, cit. dl', str' u7'
7.J. .1.
'/4. '7;t-C.
sv(: ()v('broikc, llans llclmtrt VA(lll'l'll

l(,

()-s/7rrrll.s

Midit., I, str.

I I tt-

s is

17.

<:

ls c

I ) o t tt

ti

t t 1's

1 11; 11

ts

ktt

./al:rl:und<tr', l95tl' str'

t5. .1. M. ttt(lt l^ltl), cit. il., slr" l7-ltt'

/(r. l;r.trtlt,is ()tt(srt(tl' , t'J"'it', str' 4(r I '
/l.

! 26.

ti6.

r:i<:tt
.f<:an

((\lrrrrirk,,r,r'rrirrs' rr Ilrrciklolxrliji)'
t t lrrrxlrtt tiviti' tlt' l /'t ottorl'trxlttcltotl
'lt1't\i1'"tt'
ttttr' .t['ttr',rlr t tt l'olo11ttr'" \t:

l;cbltrt, l<)54, ll, str. I 49-l

5(;'

MIlLJVItlif, iiludes d'lsislrtire dattttt'

miryta, l<)11, str. 200'

Ai. Midit., l, str. JO2.

Utl. Iluggicro ROMANO, Cctttntetce et l'i;\ drt
bti-i Maneille au Xlllf sidclc, 1!56, str"
89.
90.
91.

7(v77.
A. N., A. Il., Br, 4. vcljade 17lo'
An<lrca MIilllA, It lllentorc perfello itt'tttt
?oziqilti, 1797, V, str. 15'
-Clautlc
NOI{DMANN, Gtandeur et libcrlt;

de la Suide' 1660-1792,1971, str' 45'

i napomcna.
92. Verncr SOMBART, Dermotletne Klltiltr

lisnrus, 1921-l !28, II, str. lO35' Kolittirr<'

iTtc:.cnc iz Englcskc nak()n 1697' i nrll('

.sairt'. R6flexions sur lcs progr6s <lc l'

irn l(t. rtttd

Lumiircs, 1978, str. 2ttti.

,0. J. RUWIII i <1r., Marrhd des ctirial<rs...,
o?. cil., str. 57 sr7.
51. P. <lt' IAS O()ll.'l'lrS, loctttttcttl cil{ l'' f 5.

lMlllll(CIAI)O-

146.

Estado

518.

l'

lll, La Cantpagna loscaila ncll'700'

1953, str. 171.
63. R. II. sllclItsR vAN llAIII, stotia oqro'ia
dell'Eut'opa occidenlale, 1972, su' 2/152r2,338 s4.; \Tilhelm ABEL, Crfses agra-

Castilla, 139.
Jean GIiORGI|LIN, Yenise au siicle des

r t,rrltrr

tttt Srttttti<' tttt Xl/lll'sii'r'lr', lr)l l ' slr' 28().

s7. .f(rlr:trrtr (;()ltli('l) (;l:()l((;1, rtl'' til'' str'
579.
5tt- ll(:na' llAltllltl)1,, IJttc ("rttissttttt't l(t Il'tsse-Pt'tttttttt<'a ntralc (litt r/z XVl'' sii'clt'
J789), i!6 I , str. l-J6- lJ7'
5(). l]. II. Sl.lOlllilt VAN llA'lll, Stttria agrtt-

Cbarles Qrrirrt au monastite de \'uste, I,

Plaines et bassins clu Rb6ne moyen,

des 19.

t959" ut Ilistoiru quantitatiue de I'ico-

nonie frangaisa, uretluje Jcan

ll ll | \lll ' /""/'/"t'tt \ '/tl"tt' tt tt''

lrrlrll "lr i I 1'l
t'tt\ ltttt tttt t't t't'"tltlt'"
ltrtr'tt'trr 'rrr
Irr t't't'ttlt
Nl I)t llltl1\lI
l') l!)
ttt'rlittttl. ct lqtrill"'trtr'tr\r'
f, rirr,, l'l tll tlt' llt't\t llt'tttttt lltt\l"ttt
rr1
I /\1 :tt
tltY
"I
t.ott
"'l lrrcrrl' rl'lltrt
.1. M. t(l(.llAl(l).
1''l{1"
I
(
I
1"
lasr('rr
ilt
ttllt'trt
' tt
rt11t ir
tlt I'lit.ttlt tlt: ('!ttrtte:'
lli!tli,tllti',yte
I tt()2, str . 9.
It rttlqois Vlil(MAl'll, /'r's (,'/rrss"s lrrr''rl''r

I ltr trrr,

pro(luit dc I'agriculturc franq';risr: tlc I7O0

VAN

1926, str. 3L7.

25. M. SORRE, op. cit., \ mapa str. 241; podrutje koje se Siri ditavim Mediter:rnom i
srednjom i juZnom Evropom.
26. M6dit., I, srr. 539. i 54O.
)1 B. N., bakrorezi, Oe 74.
24. M6drt., \ stt. 223.
?o
Hans HAUSSFIDRR, Wi t7 scb aJt sgescb i c bt e
elor Neuzeit, uom des 1.7. bis zur II6be

l,rrr: I I A'll l(\', I r,rtlr ,lt't ttlt,,tt,t!\. t,tl

l'tttt ltttrtrq,ltt tltffttt,trtl tt lt tlnttt,1tt'rtrt
rlttl .frtitt' tlt tlttt<'tttt rl'ttt.t att l,.uli(tali(!'..., lfl\1, s(r. I l.l.
tJslxrrtrli talx'ltr l-. -(;. 'l()tl'lAtNA, >lr:

rikc u

93.

1770.

llilan<:i gcnenrli' 2. scrija, I, 1, 1912, stt'

35-'37.

91t. Jcan NlCo'l', Ctntespondance inirlile'

priredio Il. IiAl.(;Alll()l.l,ll, 1897' str' 5'

95.
96.

97.

J. NICKOI.l,S, oP. cit', str' 357'

Moskva, A- ll. 4., tltil3-261, I'' 21, Livotno. Jo. oZujkr l7()5.
Werncr SOMI)ARl'' Kieg und Krtltitulis'
mus, l)l!, str- 137-1-lti'

9U. J. SAVARY, Dictionnairc"', V, orljt'lj:rk

579-580.

SOMBART, Dcr ttoderne Krrltiltrlis

mus, oP. cir., II, str'. l0-12-lO-).J'

99. \f.

100. Fritz WX;NtiR, t: Iltttdbu<:b ltt'' t:rltt

plliscben Geschicbte' iz<l:to 'l h' Sclti<rk'r''

l9(rli, lV, str. l07lOl. Yv('s IllrN()t)ARI), >(lnt' r'xp1'rlitiorr rk'

c'1'r('rrlt's tlt's I'otrill<'s...<<, ttt llt;l't'tPt'\
I'ttr<:h(ttlogi<t ct tl'hisloint'le
.littttl'trist' tlt Rrtttrt, l<).)(>'
lO.l. U0. S()MltAl('1 , /)rl trttt'letttt
trtttl, ttl, rrl., ll, slr. lO.ll'

l'llttlt

Ktrltil'tlts

(,-'l

624

t'1-r

alatraal

lllJ.,lltirlil., I, str. i I I i li

lO4. 'liri'irr.r izvor tz1',rrlrl;t rr.

lO5. C) ()rgirniT-itciji < ttt'it',tlttt'rr (rtos.ti't 1' tt"p
()rcdi ltidit-, l, str. 525-52u.
706. A,Iedit..., I, str. 527.
1O7. A,IAdit..., I, str. 577.
1O8.
1O9.

Ilistoitrt dn commercc de lllarseille, t4t'

cil,, lV, str. 365 s{.
A. P. USI{EIl, T'lte Ilistory oJ tlse grain
trarle in Ftance, 1'!OO-1710' 19l.l, str'
125.

1lO. V. S. LUBI-INSKY, >Voltairc et la gucrre

cles farines<<, u: tlnnales lsistoiqrtcs de

la Riuolution ft'angaise, br. 2, 1959' str'

127-t45.

111. Opat Ntr\BLY, >>Du commcrce clcs gr:rins<

u, (Llrrr., coil1ilites, XIII, 1795, slir. 144-

146.
>>\{'agcs antl Subsis'
112. Eall J. IIAMILTON,-I'reasurc
SIlips, 15O3tcnce on Spanish
1660 <<, u: ./o urtr

1.929.

113. Sve prorzrdune

of l' ol i t i c tr I licon otn y,

i;.,I.;:r';iloti('.,",tii,,,',r,,,,,,ti(,tt

3.

127.lmor izgublien.
l2rl. O. AGA, of. cit., srt. 6445.
r29. N. F. t)uPllli Dli s^lNT-l\t\uR, oP. cit.,
srr. 23.
t30. Altred IrltANKLlN, La Vie Ptiude d'autrefois. lII. La cttisine,1888, srr. 91.
131. l-on<l<rI'r, P. R. O. 30, 25, 157' Giornalc

tcmps tle Lavoisicr< u: Annales D' S' C '

X\,'I, 1961, tabcla bez oznake str:rnicc izmedu stranica 572- i 573. Pazite na grcSku na posljednjoi tabelir trcba Pis:rti 58%
unriesto 50.
111. Armand IIUSSON, Les Cottsornnratitttts

de Pais,1856, str. 79-1,06.

116. Proraiun je nadinjcn prcn.ra dokumentima Muzeia Correr, Don:i dellc Rose, 218,

fos 142 sq. Iz jednog promduna u rattrrgotlinanra 16O3-1604, "1604-1605'

skim

1608-1609, uzimaiuii u obzir bilancu Zitnih zaliha, prosjedna potro5nia Vencciie

iznosila ie oko zr5O.OO0 stara. Stanovniswo grada broii I5O.OOO ljudi, p-otro5nia
po osobi izno.si 3 stara, tj. po 60 kg po
itaru, znadi 180 kg' ovc brojke, uostalom, izni.lela ie zvanitna arlkcta 1760' (3
starzLita- ili 4,5 kukuruza)' P. CEORGELIN, oP. cit., str' 2o9.
117. \Xrirold KIJLA, Tb6otie dcortonique du
systd/ne Iaodal..., Xyle-XVIIIe s'' 197O'
118. Rotrert PFIILIPPE, >Une op6ration pilote:

l'6tude du ravitaillement de I'aris

au

tenrps de Lavoisier< t: Pttt'tr r'rne hisloirz

de I'alinentation, ptited'io Jean-.|ac<1ues
FIIIMAITDINQIJIII{, 1970, 511. (5, tabcla

5;

A. rIUSSON, oP. cit., srr. 106.

119. Louis-S6bastien MEI{CIER, Tableau de
Patis,1782, lV, str. 132.
12O. E. Il. PTIELPS BLO\(/N i Slrcila V' IIOPKINS, >Scven Ccnturics o[ Builtling V/a-

e,

qu

lsi st o

ti

qr

e, d:rrt

t r

ol ogi q t r e, 1n.l

iti

qtrc

it pltltsirpe'le I'I;.,ttli'lz de la Olsitte ttl

di ti fritnri" chinttisc, 17-15, ll, str' 6t'
l6l. P. dc I-AS COI{'l'llS, cir' (l()k', f 12'l v''
162. Pierre

CoUIIOU' 1.'1lsie' 195'1, str' J2'

t6J. lbid., str. 3o-32.

69. U KanrborlTi. Iivt lirrc P()ltl-li-l\1'\SI'[RO, Eturlnt srrr' /es itas agraires des
Cambodgiens, 1942,'1, str' 2tl; P' COUROu, /-,4-sic, oP. cit', str' 74'
v"'
165. P. de LAS ColiTES, cit' tlok', t' 43

SAVARY,

Dictionnaile..', op. cit., lY,

133. L. -S. MERCIER, oP. cit

au

Vitli likovr: tra stritllilnl:l lllJ-129'

roil. t. -u. tltt I IALI)ll, I)ascrlttitttt l4tiograpbi159.

J.

calorics<<,

l'6tude tlu ravitaillcment dc Paris

rt'

I [t

i,,r,.

d'autrefois: proPol'tions et calculs cn

568-574.
111r. Robert PIIILIPPE, >Unc op6ratiol-r pilote:

r,...,,.,,., .t t'r'tttt
t,,.lttt .ll,r
(
'11
'l l( "';l " t "1 'r,r" " 't
l ti I l:;(tl
ct l llt '1" I r'rrt'r
'rrllt l' lt |rl
llt(lli'
rr l"'t'l ttt t ltr
l'ri V.t'l lll'll r lr'rrrrr" ll"l
(" ('ll\N(;
i'/'
ttr'*'('trltrrtt'
lttttr rl*r l(
r'" ' sll -\o() \r/
tt"r'r tz'l'ttt;r"
155' I'it'rrt (;()lJl(()lJ' /'llrr"
lt)7 l' str' ttl 8(''

'r

autogl'irfo l:ranccsca Contariniia od Vcnecije do Matlricla.

132.

u: Ailrrales E. S. C., 1961, str'

It
'

L't crtisitte
iRtttne,lg(rl,str'62-(r-l'15(r"ltrlt'sSl()N"'lsir"lrstilttttsstttts'ltlio'
l92lJ' s(r' 't4
125. J. -M. I{ICllAlu, cit. dl., str'. 21.
l57 lr' w' M()'l ti' tr: l\xttl itt clsittt's<t()rrllrttt"
'
126.Jean MEYIllL, La Noblesse btctotrtte att'
-\7/11c sidcle, 1966, str. /r49, napomcnn
rrr. i1',i1ii;,ili'i,,'?,f,. ,'r., .,r. n.,.

124.

F'

koji sli.lcdc nadinio ic

C. SPOONIIR, >Rd'gimes :rlimcntaircs

62(t

lrria.
l"i.,' '.lr
krrlo\('/
L'rl'rr.r
ll'..,, rr lr,,rt,'trrt,.r,
"rr
l!).r .,(xr
l.'t l' rlr' :,\l\l
l.\(.()tt, iy'' ,/t, \lr ')1()
I'l(,\'l(), ltt l'tl.t t'tttttt'ttttttt ttt
l,',,) (;rr!\(ltt(
l()(,lJ.
rttttrtt rt srcrtltt.\l'///,
l'trilttt,tlt'ilt
l2-1. I'rrrrl flA\/l)Atl, /:ssrtr.sltl ltt silttrtlittrt t;<:tttttltti<1tttt trl !'tilrtl sttt:itrl t'tt l'ttiltttt rttt
Xyl. sil\cl(', l9-Jl, str.6.l (r5.

odjelj.

10.

1.r4. A. N., AD

, XlI, str.

242.

XI. .18, 225.

135. Dcnis DIDEIiOT, dlanak >bouillie<<, SttP'

pldment i I'Ettqtclttpddie, ll U76, sil. 34.

136. 1,. -S. Mlli{clEll, op. cit., vIII, str. 154 sq.
137. L. -S. MllRClllR, ibid., XlJ, str. 24O.
138. Prenra dokumentinra koje sanl pleglerl;ro
u arhivima Klakova.
1.]9. N. DEI-{MARI', Traitd de police, II, 1710'

tl S1i",,,, D. KiI'll'l:lil{. Ilistttirc ttalrrrol'

1e... de I'Ltttl,itc tltt.lttl\ut' l7J2' l' str'

o2 cil ' Ill, str' Z87t Dictionnaire ax:hiologiqtte dcs teclsttiqtres'

1964, l, str. 214-215; ll, str' 52o'

l(16. G. N'I-{CARI-NIIY,

rWILl" >D6nro167. Michel CAII'IIDR, Picrrc E'

graphic et instituti()r]s en Chinc:

str. 895.

l4O.

Ibid., iz"tlanie 1772, ll, stt. 2/t6-247; A.

IIUSSON, olr. cit., str. 8O-81.

14t. A. d. S. Vcneciia, Papadopoli, 12' P 79\f.
142. Muzei Con'er, Doni delle Rose, 218, P
'I4O Y".

Korcspondencija de Conrpansa, fi'ancuskog konzula u Gcnovi, A. N., A. E., 81,

51r.
144. Antoine PARMENTIER, Le Parfdit Bou'
langer, 1778, str. 591-592'
1115. Jean MEYER, La Noblesse bt'etonne au
X711,1' sidcle, oP. cit., stt. /r47- i napome-

,temo[tairl:ie ltistttrique,

146. NECKER, Ldgislation et

grain s, poglavlie XXIV.

connerce

147.'biai tlella cittri di Palenno dal

eles

secolo

XVI at XlX, priredio Cioacchino di Itr{RZo, kniiga )ilV, 1875, stt. 247-248.
148. N. DEIAMARE, oP. cit., Il. str. 1039.
149. Gazette de France, Rim, 11. kolovoza
1649, str. 749.
li0. R. CROUSSET,Ilistoirc de la (lsitte, op'
cit.

Godi5niak I:. A. ()., 1977.

152. G. MA(lAll'lNI:Y, <yr. ('ir', ll, slr' 2.12'

l5l.

197

l, str' 212-

2ta i 230-231.

l'es l)d)'so'ts drr dclla

tonkinois, 19J6, str' 38)-387'
109. Dctalii koii sliictit' 1>ostltlt'ni su trtl livt'-

l68 Picrre Gouttou'

linc PoRdD-I4ASPliilo. ol'' cit ' l' lt)42'

14.1.

na.

c<ln-

iributions i l'analysc <les rccenscntcnts

de I'dpoque imp6r'ialc', t: Annales de

srr. 32

.s{.

l7O. Jean CIIARDIN, Voltages en Pet'sc'

18ll'

ry. srr'. lo2-105.

l7l. J. FOUI{As'l'lt, Alacltittistrte at bittt-itrc'
ob. cit.. slu. 40.
172. tji.rrc C()URO1J, /.'zlsie, lgsj' str' 55'
iif. pi."'" GotJItOU, Les Pays troPicttux' 4'
izd., 1966, sLt. 95174. J. Si'liNCE, tt: Iiood in Cltinese Cullure'
orirctlio K. C. (:l IANC. 1977' str" 27O'
rz5. ibtxr l'lttlvos'l . ol'. cit , vltl' str' 5J6 i
537.

l7(r.J. -I}. du IIALI)lr, op' cit', II, str' 72'

tTf .i'. <k: l.AS C()ll'l'llS, cit' (l()k f"" 54 i 60'

Voltrtgt:s ti I)ikitt, Mrmille et I'lle de

J2O'
l,r,ittt,:... t1til- tll()1, o!t. cil., l, stl
-74' 262'
| /() f' (;()tJlt()ll, /..1srr'. ryr' rit ' slt'

l7t\.

lHo. t. A. M,\Nl)l:l.SI.( ). t'l'' e il ' ll slr: -261t'

lltl I. SA\'.\l{Y. rtlt cil', lV, <xllt'lirrk 561'

lll.'

l).

rlt'

l.AS

(;()lt'l'liS, cit' rkrk l'' 55'

ll{\ l\l,rl',1rr,f I \l\l/\\\''\, llh' l't'ttrltttlttttt "l

ltl'' /' "ll
,llott,'y I t tttttttttlt ttt lttl't't
'r{} i I
lll.i I' rtc l.A5 (,()ltllrS, r'rl rl'rL l" i i
1115. f,trrgrtts (;lrllNli'l' lt Alotr'l'' 'lttrt"tt'
l()72. str. 2tt l. r ,1,'J2. i (r"itt; Wollr'rrrr
l)lll:l{l l'\ltl)' tl Ilislttt''1t ttf <"ttttrrr' '1 ull '
l\)77. s|t. Zr5.

It](r. lj. W. l\'l()'l'l:, r'r: l:<xxl itt ()lsittt'st ("rrll trtt"

ol,. t:it., str. l9lt-2(X).
187. I: st'l:N(;l:. ibitl.. srt- 261 . t )7 l '
It{11. .^hlxl I'l{l:V()S'1 . ttlt. t'i1.. VI. str' 452' 451
io I l;rltlcu).
llJ(). .1. (;liltNIil', Lc tltottda clsittttis' r/r' < rl'' str '
65-66; Dictionnaire arcls&tlogitprc rlts
1964' ll. slr' 5Z()'
teclsttiottcs,
'BIilfA'lf
D. I.cs Nat'igtrtiotrs tl'lll1'*'
190. Victor
se, Il. Pdndlope et les Barons des ilas'
1928, str. 318, 319.
191. G. I;. GDMULI-I CARIlllI, ol'r. cit', lV, srr'
102.
192. G. Il. SAI\{SON, 'I'be Westent World arrd

taoatt.

195O,

srr- 241.

r9]. Michcl Yll:, Itistoirc dt Japon' 1969' srr'

99; Thonras C. SMI'flI, T-he Agraian Oi'
gitrs of Modent .JaPan, 1959, str' 102'
194. 1'h. sMrflI, ibid., str.. 82' )2 st1.
195.

Ibid., str. 68 srJ., 116, 2O8' 211; Matsuy<r

TAKIZA,\(/A. Tbe Penetration of tnont:.1'
econonty in Japan, 1927, str' 3\-JJi 7576,9(\-9): Receill treilds it japanese his'
to i o4ra?b)t: bi bl i ogtaltbi cal es"sa7s, XII I
kongieJ poviiesnih znanosti u Moskvi'
197(r, 1, str. 4344'

196. Vi(li in!'a, lI, str. 433. i 441442'

197. G. B. SAMSON, oP cit., srt' 237'
l9S. Opisano ie uVie de Colomb pat' sott .fils'
5. studenog 1492, kao ))neka vrst:r Zilil
zxonog n oize koic je bilo vrlo ukustr<r

kuhzrt-ro u peii ili osu5eno i usitnicno tt

brasno<., A. MAURIZIO, oP' cit', str' 'l'J9'
199. If. S. MAC NIIISH' Iti,sl annual ''el'o'7 o.l
bol att i ttt I
I he T'eb u acan nrcbaeol ogi ca I

Project, 1961, i Second attntml '|'el'ort'

1962.
2oo. G. I'. GEMELI.I CARIlzu, olD cir', vl, str'
3o.

2Ol. F. COREAL, oP. cit., I, str. 23'

2O2. P. VIDAL DE I-A BI,ACIIE, oP' cit', stt'
r37.
2OJ. Jean-Pierre BER'lliE, >>Producti()n ct pr()-

ductivit6 agricoles au Mcxiquc, XVI''

XMII" sidcles< u: Ttoisiitne Cttn.liit'ttrt
t"
i il I efit at i ofl a I e d' hi st o i''e it: tt tr tttrt i t
1

t t

M0nchen, 1965.
2o4. Ir. M^RQUEZ MIRANI),\, >oivilisatiotts
pr6colombiennes, t:ivilisatiorr tltt tttrtis<'
,r, A lrnunrt les Anhirltt<ts Ittlittt:s' ittl;trttt
(
'ltltitt t
P(xl v(xlstvom Luci<'rr;r l:lillVI{llA'
()() l(X)'
des Attnales, br' 4' str'

(t.t'

lrt'ttt t nil lln t w I il

2O5.

/,\

t t'

tr

tt

t,

t t t t l,

IrIt

t I ttI

Maric I ll:l.Mlilt, "1.<'s lrxlr<'rrs rk.s 1rl.rtr.

aux antlins<, tt: Lttbi<,ts tl'otrltt:ttrt:r, ln.

,.

8, 1949,

",r.
r>Note bri'vc sur lcs In2O6. Marie I'I[LMI]R,
diensYuras<<, \tlournal de la socield das
2O7.

amdticanistes, 1966, str. 244-246.

Alexandre de IIUMOLDT, Volage ausc
rAgions dquinoxiales du Nouueau Continent

str. 6.

2O8.

fait

en 1799 et 18OO, izd. iz 1.961,

A. de SAINT-IIILAIRE, Voyages dans

I'intitieur du lltisil, 1. dio, I, 1830, str.
6448.

2O!. Rodrigo de VTVIlltO, DuJapon et clu bon

gouuernernenl de I'Dspagne et des lndes,

prireclila Juliette MONBIIIG, 1972, str.

2t2_213.
210. Earl

lYa(lr1 ttl,l-rr1'

t r,

J. F[ANIIL1'ON, Arnetican Treastue

and Ptice Reuolulion in SPain, 193lr, str.

213, napomena 1, naklzi rajdicu od 16O8.
u prchrambenim kupovinama u Andalu-

ziii.

211. Ceorges i Genevidve FRtCIIE, Le P'l,x

des grains, cles uitts et des ldglnnes d

Toulouse, (1.186-1868), 1967, stt. 201)

212. Carl O. SAUER, )Maize into Europe<<, u:

Akten des 34. Intentalionales Amerikaniscben Kongrzsses, 1!6O, str. 781.
213. O. de SEIIRES, Le Tbddtrc de I'agticulture..., oP. cit., ll, stt. 1r.
214. A. BOURDE, Agronomie et agronomes en
France au XVIIIe sidcle, 1,967,1, stt. 185.
215. Traiao STOIANOVICII, >[,e ma'[s dans les
Balkans<, u: Annales E. S. C., 1966, str.
1027. i napomena 3, srl'. 1029. i nlpomena 1
216. J. GEORGELIN, op. cit., srr. 2O5.
217. C. ANTHONY, L'Industrie de la. toile ti

2.ff) (.rtl.r(r f(. l\1. IIAI{lWIrl.l., llr ltr,lusttt,tl

Rflqtltrlttttt tttttl rtttttttttttt (;r\)uttlr, ltt I l,

str.

2-JO.

c.

FRiCI-IE, op.

231. Johann

B. N., Ms. fr.

Basse Nzrvarre, 17OO,

4287, F6.

220. Moskva, A. E. A., 72/5, 254, t "29.

221. P. de SAINT-JACOII, op. cit., srr. 398.
222. Jr6nte i Jean TIIAIIAUD, La Rataille de

Scutari, 24. izcl., 1927, str. 'L0l.

223. J. GEORCETJN, op. cit., str. 2O5.

224.

G.I

225.

G. FRECTIE, op. cit., str. 36.

225. Filipp<t PIGAFETTA

i Duarre

I.OPEZ, Des-

[Io,

he Introduction of American foocl plants into China<, cit. il.

228. Betthold IAUFER, Tlse American Plant
227. Ping-Ti

>f

Migralion, Ilse Polttlo, 79-\tl.

(t2u

Gottlicb CEORGI, o1,. cit., str.

232. B. IAUFER, op. cit., srr" 102-1O5.

l\'l llrttl . tt t,r

.rii I I rlr llt )[ll . ,,/, , /, . 'rr r)ll
l1(r (ii'rrr11'r lt.\l.ANl )ll !(, /rt I !' tlilttlttltrtt,tt'
.ut tlrlttuilut' ,lr \rrtttrt ,ltt \l l'' ,rrr XVlll'
sri'(l(', ltX'!, slr / / ill
257. Al>b(: l'lllilv()S't , I'1,. t'tl , Xll, sl!. ,a/'l
258. l,orris Attlorrrc rk' lt()tJ(iAlNVll.l-l:, l'r,1tt
Be d,tl(nt, tltt ttt,tttrle, iz(1. iz lt)5u, sll.

u: Past and Present, bt. 23, studeni

l)62, str. J7-71.

236. Prema Dunkcrqueu (17L2): A. N., c7,

1698, f" 61t; prema Porrugalu (1765)t L.
N., Fr2, F" 143 s4
237. A<lam SMITI-I, l!r:e Wealtb oJ tbe Natiotts,
1937, str. 161.
238. E. ROZE, Ilistoite de la pomnte de tetre,

18!8, str. 162.

239. J. BECKILA.NN, Beitrlige zur Oekonomie,
oP. cit., v, str. 28O.
24O. Ch. VANDERBROEKE, >Cultivation and
consumption of the potato in the 17th
and 18th Centuries<<, u: Acta bistoiae

120.

Napomene uz poglaulje 3
1. John
2.

Ibid., srr. 21.

Ibid. srr. 35.
Ibid., srr. 28.
A. SMffH, T'be Wealtb of Nations, izd.
1863, str. 35, citirao POLLARD and
CROSSLEY, op. cit., str. 157.
245.lnuis SWIOND, Voyage d'un Frangais en.
Aflgleter're pendant les anndes LBIO et
1811, I, str. 160; citiram, sreiom, jeclan
241.
242.
243.
244.

mali detali (Gabriel SAGARD, Le Grand

Voyage du pays cles l{urons, l)J6):
1623. brod kojim putuje prema Kanadi,
zarobljava jedan mali engleski brod na
kojem se nalazi badva krumpira >en for-

me de gros naveaux ntais d'un go0t

beaucoup plus excellent< (str. 16).
246. G. F. GEMIILLI CARDRI, op.

cit., Iv, srr.

80.

247. I./\BLT, Nouueau Voyage aux isles de I'

Amdrique, 1722, l, srr. 353.
248. G. F. GEMELLI CARDRI, op. cit., yt, str.
25.

249. Ibid., \al, srr. 89.

250. Ester BOSERUP,

4.
,.

Cuen'e et

le

prctS4ris

ltu'

EMZMO, La Ciuilitd n,otdle dcs en.fants,

str.11.

port Prdliilindire, str. 34.

L. A. CARACCIOLI, Dictiottnaire oilique,
pittorcsque et sententieux, pt'oprc ci fairc
connoitre les usages du sidcle, ainsi que
ses bizanuies, 1768, l, str. 2/t.
Cer6nimo deUT:IARIZ, Teoria y prdctica
de cometrio

349.

6. B. de
7.
8.
9.

cle

rtatina,

7724,

str.348-

LAFFEMLS, Reiglement gdndral

pourdresser les manufacturcs en ce ,oy.tume...,, 1597, slr. 77.

tovanje du tlaldea).
L. -S. MERCIER, L'An deux nille qtmtrc
cent quarante, oP. cit., str. 368, napomena a.
Werner SOMBART, Lttt:tts uttd KdPitalis-

mus, 1,922, str.

tion,

1.966,

in

str. 369.

Cbinese Cultlu"e, priredio

K.

17-79,

stt'. 23.

21. A. ,I(ANKLIN, op. cit., lll, srr. 47 4u.

22. l.t llltinagier de l'ais, !raili dr mrtr',rlr
ol tl' (t<:onornie donrastiqile cotillr.tsl t)t,t \
l.l,).J, ltl46, II, str. 9J.
23. Miclrcl de MON'IAlGNll,, Joutn<tl th' ru,
.|'flX( en Italie, iz<|. l'lcjadc, l9(r7, str.
l l.lr.
24. ltAltlil,AIS, Pantagruel, knjiga lV, poyil.
Llx i Lx.
f

2!.

I'hilip1re MANI'ELLIER, ,>M6moix' srrr lir

vak'trr dcs pl'incipalcs denr(r<'s... rlrri sr'
vcr)(liiicnt-.. en la villc d'Orl(:ans<, tr: Ift;moircs de la. socittd arcbeologitlttc rlt

l'Orlttnais,

1862, str'. 121.

26. Oazdte de Ft'ance, 1763, str. 385.

27. I krrnr:rnn VAN DER VDE, >'llpologi<' rI's
28.

C.

CfLA,NG, op. cir.

X,

notabili e mostruose cose d'Italia, bez

datuma str. 5-,6.

Dvoyage de J6r6me Lippomano<, u. Relations des anbassadeure uinitiens sur les

2).

cris('s ct changements dc structrrr<'s ;rrrx

Pays-li:rs (X\ie-Xrv1e sic\clcs)<, tt: Att n t I c t
Ii. S. (;., 1963, br. l, str. 216.
!(/. Alilil,, >rWandlungcn dcs lil<'isclrvt'rlr

srr. 575.

(lSttti) izd. 1888, str. 24.

Crises agraires en liu,1rJ,(,

31. '0f. AItlll,,

Xlll''-XXe sidcle, op. cit., str. l5O.

32. tlgr

'l'tJCCI, >L't.lnghcria c gli approvviIIi()nanrcnti vcnczizrni di lxrvini rrt'l ( ]rrr(lu('c('nto(<, u: Sludia llutttttttilttlis, )1

R.tlrltorli uenelo,tnBheresi all'e1xx'<t <lrl

1ti38, str. 6<lJ (7.birkt ncobiavljcnih dokunrcnal,r () povijcsti Irritncuskc).

16. A. IrltANKLlN, qr. cir., Ill, str. 205.

17. L. -S. Mlllt(;llil\, 'l'abi<:rttt tl<: l'ntis,

r;rtrr:lrs und dcr Fleischvcrs()rgunll i')

[)r'trtschland...<, u: I]ericbte iilttr Itrtt,l
tttirtscbalt, cit., str. 415.
Voyage de Jdrdme l.i1t1tonano, (1,. cil.,

30. l ll()INOT ARBEAU, Ox:hisogntll.tit

affaires de l;rance au XVI'| sic\clc, II,

lfl.

l)it:liotrttlittt... s.',ttt,,t
cil., I, str. )4<)t lll, str. .l/O,

A. (lAliAOCl()1,1,

L. -S. MIItCIER, Tableatr de Pais, 1.782,

srr. 345-346.
1.3. Food in Chinese Cultut'e, oP. cit., str. 75,
271., 280.
14. Ortensio ,l-AllDl, Contmentaio delle pin

15.

1..

tit,tt.\.... (4r.

I, str.47.
2O. Mirlkiz rlc I'AULMY, l'rit:is tl'trttt hislrtttt,
14<intirule de la uie lrtitti<, (lcs Iir.tn\'.tt\,

2.

DOBZIJANSKY, L'IIomme en 6uolu'

11". Food

12.

19.

Abbd PREVOST, op. cit., VI, str. 142. (pu-

10. Th.

sq.

Jean-Frangois de ROME, Za Fondation

de la mission des Caltucinsau Royaume
de Congo, prijev. Bontinck, 1964, srr. 89.
252. OtLo von KOTZIIIUE, Rer.se un die
Welt..., op. cit., l, str-. 711-71.
253. Pir:rre COtIR()tl, L'Amitiqtu, t,.,l,it.ulc ct
ttttslrale, l<)76, str- 2<)--J2.

lzl

'J"9i/r, str. 2/t-2J.

3. Dr. Jean CIAUDI N, Rencontre intcrnationale f. I. P. A. L., studcl-ri 1,)64, Rap-

iuolution agraire et
ptession. cl|mograpbique, L970, sv. 23
P.

NEI',

main,
1613,

neerlandica, V, 1971, str. 35.

251.

,''r') l,rflrr ( l)(lh, a,ttttuttlt,lr lt'rtlrt,1, 1,1/1,

rrr l,'t l,'l
.'(ilr lltttl . .,rt l(,,1
.'(rl ll'r,1 . l. :tr lOt)
./r'\ r{rl,rr.q,'|r,
,'(,,',\lrlxr f'l(l.V()S 1,.\ttlllttnattt
XX. \tr I l(r.
,l('1 ()lt ttl , XV,str'. I sri.
)-(t,1. lltrtl. str. tj7.

D.

I,1,\TIILErJ, L'Ancien Rdgime dqns la

prouince ele Lon'aine et Banoig 787),
srr. 323.
215. K. II. CONNELL, >The Potato in Ireland<<,

234.

ciption du xtyaume de Congo, 1591,

prijevocl W. Bal, 1973, srr.76.
226. P. \fERGER, Dieux d'Afiique, 1954, str.
168, 176, 180.

l"

585.

cit., stt. 20-22, 34-

2l9.lmieitaj o Biarnu i

t-1O7,

11).

Pau et en Baary, 7961, str. 17.

218. G. i
37'

I 27.

Arhivi Klirkova, izvoli Oz:rrtoryski,

Rinttscintenlo, 1975, str.

l5-j l7l;

A. rl.

I" l(r2l llistoirt,

tlu ctttnrtert:c lc Mttrsaille, lll. I lSl
15.)t), t\. C()t.t.ilIt .1. Ilil.t.t()UI)ti, tr)5t,
S. Vt'nisc, Oin<1uc Savii, 9,

<tJt.

(:i/., V, slr. 7().

A. (:Atl,l.()'l', Mintrtitt's lntur st'tt,it',i l'ltislttitt' tk's trttt'ur'\ (l ltrrrlt's r/r's l;t-tttt1'ttis,
lll2l, ll, str. l,1ll.

tt.

s.r. 144.145.
1,. l)lil.lSLIi, liltttl.I sur ltt .'tt,,tlili.,rt .l(

l.t tltt\s., tttr4ti<tlt d I 'ilttt tle l'ttUtt, rtl

(t.")

l\,rrttrtul tl,'tt,ttl(l / '\lt'ttL'l

ttt

lu,v ril N(t,1tt(t,t.lir (ttt rllrrlr'tr .lg,'.

srr.26.
31t.

E. I-E ROY

L\t)tJRIll, l.cs

l';t1'srttts

tlt

ll'r

l.;trt-

guedoc, 2. iztl., l)6(t, I, st(. 177*17<).

35. '0f. ABEL, cit., dl. str. 4,10.
36. Nodl rlu FAIL, ProTxls ,ltstiqtrcs et fac637.

tieilx, ild.1856, str. 32.

G. tlc COUBERVILI-E, Joutnal..., 1,8)2,
str.461+.

ol. cit., str. 279.

39. W. ABEL, Crises agrtrires et, EuroPe..., oP.
c/r., str. 198-2OO.
40. Anclr6 PLAISSE, La Ratonnie du Nett'

38.

Nrllu ttttt'ttt'

t' \,'ttL't(ltt<,tll. t'

C. lL{TON, llI6ntoircs...,

botug, 1)6li Pierre CIIAIJNIJ, >Le Ncu-

bourg. Quattc sidclcs tl'histoirc ttot nlflnde, XIV'-XMI[e<<, u: tlttttules ,8. .1. C.,
1p61, str. r152-1168.
41. R. GR-ANDAN{Y, >l;r glandt-' r6plcssion.

Flypothdsc sur l'6volution clcs prix rdcls

iL la75<, u: Ptix cle uente et Pix

de 1375

de reuient (13. serija), 1,952, stt. 52.

42. A. I{USSON, Les Consorttmatiotts de Paris, oP. cit., str. 157; Jean-Claucle TOUTAIN, u: Ilistoite qunntitdtiue de l'6cottomie ft'angaise, l, Cal:ien cle l' I. S. D. A.,
1961, str. t64-l6J; L,VOISIER, >De la richesse de la France<< i >Dssai sur la popu-

lation de la villc de Paris<<, u: llldlanges

cl'dconomie politique, l, 1,966, str. 597-

59A. i 602.
43. rJf, AIIEL, Cises agraires en Euro?e...,

oP.

cit., atr. 353-354.

44. J. Mn-LEIfnT, De la rddrrction du thoit

sur le sel, '1829, str. 6. i 7.
4t. fmile MIREAIIX, fJne Prouitrce rt'angaise
au tenPs du Grand Roi, la lltie, 1958,

str.131.
Michel MORINEAU, >Rations tle marine
(Angleten'e, Ilollantlc, Sudde ct Russie)(,
w: Annales E. S. C., 1965.
47. Pau[ ZUMTIIOR, La Vie qttotidiettne en
Ilollande dt.. tetnps de Retnbt'arttlt, 7919,
str. 88 s4.

'rl1 ll,r I'lllN (.llllN. /r'liotrt,rrr,ltt l,llr,'t.

l()t1, \rr. i1, 161., I /tl
5i). (;. lr. (;l:l\'llil.l.l t:.\l(lrl(l rt/t. ( /r., l\/, str.
liott tht Itr Chitttr, l(r8tl.
str'. 177* 7t|.

60. Il. MAN'I'I(AN, /.s1nlDrrl lttts la st:conde

trrctitid clu XV1le siiclc, ()l). cit., str'. 196.
61. G. I. CiIIMELLI CAlLEIll, olt. cir..I, str. 6J64.

62. Ibid., Y, str. 305.

63. ll. BAEIIRBL, Une Croissance; la Basse-

Pt'ot)ence ntrale..., o?. cit., str. 173.

6zr. L. SIMOND, Voyage d'un Fratteais en
Angleten'e..., ol. cit., II, str. 332.
o). L. -S. lllllRclu\, op. cit., 1783, V, str. 77.
66. Ibid., str.79.
o/. A. FRANKIIN, o?. cit., III, str. 139.
68. Ivtidit., l, srr. 139.
69. L. -S. MDRCIER, V, str. 252.

70. Ibid., srr.85.

71. Voyage de Jbbme LipPotnano, oP. cit.

sier, izd. Cheruel, 1858-1859, III, str.

339.

52. Abb6 PR-6voST, op. cit., x, str. 128-129

(putovanje Taverniera).
53. R. de VTVEIIO, op, cit., str. 269.
54. F. BERNIER, Voyages..., op. cit., 1699, ll,

sv. 252.

55. P. de LAS CORTES, cit. dok., str. 54.

56. G. F. GEMELLI CARIIRI, o/). cil., IV, str
474.
57. Mimoircs concenlanl I'ltisloire, Ies scien'
ces, les atts, les tttottrs des Cbiilois lar
les missionnaires de P6kirr,IV, 1779, str.

32r-322.

6Jo

ll,

srr. 609.
72. M. de MONTAIGNE, Joumal de uol,tage
en ltalie, oP. cit., str. 1118.
73. Ibid., str. 1131.
71t. Nfred FRA,NKLIN, La. vie prioAe d'autre;fois. D(: Vati1tbs gasttonomiqu.es, 1891,

75.

str. 6o.

M. de MONTAIGND,JouInal de uoyage...,

str.1136.

76.
77.
78.

46.

48. L. LfMERY, op. cit., str. 235-236.

49. P. rfe SAINT-.IACOB, ol). cit., str. 54o.
50. P. J. GIIOSLEY, Londott, 1770, I, str. 29O.
5L. Mdmoircs de Mademoiselle de lilottlpen'

(1>isrrrro l(r(rt|),

M. de MONTAIGNE, Essais, izd. Plciade,

1962, str. 1,054. i 1077.
Les Voyages du Seigneut' de Villamont,

1609, str. 473; Coryate's Ct'udities,

(1.6Ll), iz<1. 1776, I, str. 107.

Alfrecl rIL{NKLIN, op. cit., l, La ciuilit4,

l'qtiquette et Ie bon ton, 1,908, str. 289291.

79. Alfrcrl GO'I'TSCIIALK, Ilistoire de l'ali80.

mentation et de la gastxtnomie..., 1)48,

II, str. 168. i 184.
M. de MoN'IAIGNE, /ssa/s, op. cit., str.

81.

1054.
C. DUCLOS, trIdmoircs sur sa uie, u: (Ett'

ores, 182O, I, str. L)C.

82. G. F. GEMELLI

CAREIII, op.

cit., lI, str.

6L.

83. J. -8.
8/r.

85.
86.

LABAT, Nouuelle Relation de

r
I

A Il(ANhllN. l'r I rr' !'ttt't't 'l ttttltrlttt\'

I tl t llt\lrttt, ltlt t tl , '.lt 1,'. 1 1, 'X'l
lir) Atr,ltl , l. ,tt I lll. I il.tl'il!rI il,l I
r)() Ar lrn't tl lhrtlt llt r rllt l(lr')trr"t, 'ttlttttl 'tll
l('t tl M.lrs( rll( rr. lt lX, l'l
'rl. l. SAVAItY, ol'. ttl., ll, orl;r'l1,rL /z'll'
t)1. 1,. l.i:Mlrt(Y, .1,. (tl , str. .1O 1
().J. A. N., .t 15, Al' 2, ,1 /, l.orrrkrtr, l4. o)rr1k,r

Itll

1718.

()4. (;. ll. (;llMl,l.l.l (;AIlliltl, ll' str'. 7 /.

1)5. Vo.ltttg<'..., le lll. rlc (irrrgrrr's, ttlt cil ' I'
sr r. .l7tl.
96. P:rrlick O()l.QtJt !()tlN, ?irrirri srtr lrt lxtli'
ce l<: l.<tn<lr<'s, l lio7, I' l2t
97. llartolonrC l'tNl IIilli() l)A Vlil(;4, >l'it (irt .

tc (l(' lrcliPc lll<, tt: Viryir.s dc c:tlrtttti<'ttts

Porllsltatia )t l'ttrltrgal,ll, l()59, str. l.J0
1.37.

9u. L. l,liMlilfY, ol,. cit., str.295.

99. Antonio dc lllNI'lS, Voltrlgs t1'' t:arrlitral
d'Aragon,.. (t517-15 ltl), l)t'ir(:(lila
Madclcinc IIAVAIII) DII l-A M()N'lh(lNli'

1913, str. 119.

lOO. J. SAVAIfY, op.
odjellak 465.

lO1. CARACCIOI,l, Dictionnaire'.- senle'nci-

et$, oP. cit,, l, slr. 24.

102. Giuseppe PAIUINI'I, l'ime Ricerche sttlla
riuoluzione dei. pt'ezzi in l;ircnze' 7939,
str.

21.
104. Joutnal de uoyage en ltalie, op. cil', stt'
1152.
105. MONTESQULEU,Voyages en [u'a'?e, st('
2A2.

106. G. F. GIIMELLI CAIUIRI, op. cit., ll, stf .

475.
I 07. A. IRANKLIN, op. cit., lX, Vaiatas gasttrt'
nomitpte, 1891, str. 135.

l08. Jacqu6s ACCARIAS DE sflluoNNll , I'rt Riclseise de lct llollande, l77tl,l' str' 14' i
192.
t09. P. BOISSONNADE, >>[-e Mouvcnlcnt commercial entre la France ct lcs iles llritanniqucs au XMe sidcle<, ut RcLnrc bisto'iqu.e,7),2O, str.8; II' BIICII'l't,l-, oP cit',

II, str. 53. Napu5tanje ribolova u

l'-

I,

1784, str.

15OO-1610, Wirtschaft trntl I'olil ik,

1965, str. 4146.
87. Dr. CI.\tlI)lAN, I)tv:t nr<'<lttnltxrtltt:t konfcrcncija [:. I. I'. A. l,-, l()('4, ttvorltti r<'fcrill, slr..l9.

Scho-

I lO. Uartolom6
II

PINIllillto DA VtilGA, ol'. cil''

str. 137-.1 3ti.

l. J. SAVAIIY, (4). cit., lll, txljt:lj:rk l(X)2 s'1;
(llr. rlc L\ Motta,rut:lillttl, Ilistriro dc tt
pt

<:

lt

t .fit t t t 1: r t i sc

I c I a tt

,iqtt? stltt(illritttrttlc,
145

s21.,

Ifl
I l'r
I l('
I I /.

n)()fu('s Pt:st'trt :tPtis sitlitisrttt 25 (lllltll,l

trx (jtrl;rrr kvintrrl = 50kg)' Lrr ltts lrllll
<lorttrt: 6O t1x :ttt ntillc, l:l ttroyt'tlttt' .l'r t l
lir 1x:titc l0 <1x<.
I lu. N. l)lll^MAltl), ryr. <'it., lll, 172), stt. (",
ll9. M<rskva, A. It. 4., 7215-295, I'' 2[], l.r:.,t

bon, 15. oittjkrr l7()1.

rle UZ'l'Al\\7', oP. cit', ll, str' 44
l2l. N. I)lil^MAnll, 02. cit., l, l7o5' slr'. 'rl'l

120. G.

(1603).
722. Vaddtds, op. cit., l, 316.
t2"1. A. ITIIANKLIN, .{.a Vie lnirte

d'trttnfrttt.
lll, La Crdsittc, .'lt. cit., stt'. t(). i tt.rp"
nrcna. Anbroise iLRi (Ettrn-t'.s, 16o7, rlr

t rt

l' A' t <i'

krrjilirr, str'

rt r tt ( I t t, t s

l<)(>2'

l.

o sitovottl lr:tkillrttrr; stt. l(rl

t24. N. Dlll,\MAlttl,

o2.

.cit.,

lll,

1719, srt. (,5.

Dll SIlltlONNll, I'tr liicln'sst

de la Iloll.ande, (rP. cil.,l, str. 14. i l().1.
(DS ArJ, I I a m btt rgs O ril I t t, I :
1 26.'ifl an d a
fabfl artl Walf scl:fang trttcl lloblx'trsrlt
lag uon 17-19 Jal:rbundefl, 1955.
127. P.I. -8. I-L CMNI) D'AUSSY, Ilistttitt tlr'
la uie priude rles l;r'angais, ol. cil , ll,:,tt

125. J. AC(XlftAS

t r

I 68.

128. Kamala MAIiKANIACIA, Le lliz el

son, 1956.
129. J. ANDIfti,

rt

Id ttttttr:

Alirnenltrlion cl crtisittc ti lirt

me, (4,. cit., str. 207-2

11.

cit., 1761, ltt, otlj<'ljilk 7o4,

takotlcr sc kzrZc >>nlilnigrtt'tl<'. itt;tli
>mani(lu(:ttc<<. A. N., Irt2, 70, l'' l50.
131. SIIMPIII{EY ClAl.lNl)(), llistttt'irr ltl lrt.t"
y de lrts lqtcs srrttttrrtti(rs, 17,88, ll, :'ll.

130. J. SAVAIIY, oP.

2, napomcna l.

nanu 1473.

111.

Ch. GfRARD, L'Ancienne Alsace d table,

1877, st.2)).
Prema arhivima Stockhalpcna i Alaina
DUBOISA, Die Salzuetsotgung des Wallis

1065.

120.

l03. G. F. GEMELLI CAIIERI' o1t. cit., Yl, str'

Afique occidentale, op. cit., I, str. 282.

Barun de TOTT, Mimoircs,

cit', V, otljcljak ltt2; I'

tttt ,1,)l,ttl ,ltt \\'ll', l'l.l''. "lr I ,' lll

f,'rl I .'1. I :,.'\\','\ll\', t.lt , tl , lll. ,',11, lt,rl
llllx)
| \A\/Al(\', t'lt ttt, lll, orllr'l1,rk 'r't'
ll N, il ir,')lllir, \'rl( / l(.rzrlly l(rrltIlrIrr,
/(r rlllrl( il1 l(','('.
A N , A. lr., lt tll, 'l'1.1.
t'.rrrl I rtr( ll lAlt[41], Lt (.'(,,nltlt,it' ,l'tttt trr,rr
r.lutn,l rtu,\I'l/'' stt:tl<' tl'.tptt:s llll(' (ol
rcslxrtrrl.tntC ittirlttt', li)lO, sll. r)t) I l(1,
N. l)lilAMAttlt, 'l'trtil( tlc !\'li((, .t'l'. (t1.,
l, str. (ro7; olr. rl<' l.A N4tlltANIlllil{li, rtlt
('ir., l, slt. l: l.<'s pi'tlt<'ttts D{lis( lll (()trl
ilrrn('llt: i'rri lrris tlt: lit ttttltttt'l\ 25 poltt
rrrillt', ct: (ltti v('rlt tlilt: r;ttt'tttillt'rlc lr''.

s17,

o sttit'ttotlt ll.tk,tl:tt tt.

I 12. A. N., st ri;:t K (r'trtti'tttt Sp:rrr;rtllko;), rzv()t il('lt(,llltlll.
Id (t"tt
IIt li. Il(()(lN'lli t l\1 I)lll.Al;()\:il;,
,tt'tt t' tl,t l','l,ut ,l, l,t lttt ,ltt \t' rr'" /r'

1'32. Le Mirtctl4icr de l'aris, (/, (:rr,, ll, sll

t25.

tlc Illtl'l'(), llislrttitt lrrtgitrt ttrtr

tititnd, l5<)8,ll, str. 4l(rr Abbl' l'l(l1V()S'1
<,/'. dt., XIV, str'. Jl4.
I.i4. I)r. (llAtll)lAN, littl,lx,tl 1tt{littrittrtirt', t'it
llitttitk, str..l7.
/, 4 (r.1, l'' (r5 sr7.
| .t 5. A. N., M;t rit tt' Ii
I i(,. MAlll.Y, l)a ltt silttttlit'rt l\tliti.ltt( ,l( l,t
I'rtl,,7itrt', | / /(,, sl t (tlt (rr),
I 1/ lt()ll liAll, ,frr/rl'r, trtl. (i.trrttt t l'l.tttttrt.t
r!,il, lrX,'), \/r/rrr'lll, \ll (r,f \,/

l.J-J. (itrrrrt:z

(t i I

l;t,trtt t rul lltt t t t t lcl /,\

t t' t t A,

n't, s t't t l, I t I t t \ t t I I t

r.

l-tt. K. (ll,AMANN, /)rrrcfi ttsittlic 'l trrrlt,

1620-l7.IO, l95tl, t:rt;clrr br.2, s(r'.

14.

139. Drnst Luclwig CAI{L, 'l't'aitd do l<r ti<:ltcsst:

des princes et de l"-urc ilats et los ntoyens simples et ,latt rels poltr y para,eilir.,

157.

1722-1723, str. 236; John NICKOLLS, Re,narques sut'les auantages el disauan-

'159.

tages de la France et de la Grande-Urctagne, oP. cit., str, 253.

140. K. GLAMANN, op. cit., str. 153-159. Ki-

neski Seier nestaie sa evropskog trii5ta

nakon 1661.
141. G. I\,IACARTNEY, op. cil., II, srr. 186.
142. A. ORTELIUS, Tb<1dtrc de I'uniuers, -!.J72,

str. 2.

(daktilogram), ff.

'1"4/t. Iman't

l2

sq.

povjeren.ja u ono Sto sam proditao

o Cipru. Golena prodaja 1464.

je oko

8OO kvintala:

iznosila

L. tle MAII-{'I'RIII,

IIistoirc de I'ile de Chlpte, lll, 18!1r, str.

-1,2.

aa-9o;
olujkt 146J. venecijanska gallja niie naila Seiera za utovar, Sto je dokaz o neznatno.j proiin'otlnji, A. d. S. Venise, Senato nrar, 7, P 107 v'.
l45.lnrd SIIEFFIEI-D, ()bsentations on tlse
commerce
str. 89.

ol lbe Ametican Slates, 1783,

brojke prenta Lt'oisieru u:

R. PIilLIPPE, cir. dl., tabcla I, srr. 569, i
Arnrand FIUSSON, Les Corlsoritmatiot s
de Paris, oP. cit., str. 330.
'1"47. Pierre IIELON, Les Obseruatiotrs de plusieuts sitrgulatitez et clJoses tttdmoraltles
trouudes on Grdce, Asie, ltd4e, ilg'lne,
1-46. Ove pariskc

Arabie et autrcs pals atranges, 1553, str.

106. i 191.
148. Opat Ii.\\T{AL, Ilistoire ltbilosophique et
politique des itablissements et du commetce des Eurcpieils dans les deux Indes, 1775, III, str. 86.

M9.Vf

SOMBART,

mu\

it.
1..

-S. Mlilt(lll1ll,

.:it., Vlll, lTtt-1,

srr..

158. B. PINrIHRO DA VlllGA, o1r. cil., srr. l-18.

Food irt C'binese Culture, olr. cit., stt.
229-230.

760. Ibid., str. zgt.

16l. B. PINIIEIRO, op. cit., srr. 138.
162. A. N., A. E., B t, 8gO, 22. tipnia
de

M, de Malestx)it sur

noyes,1568,Plr'.

le

faict

V.rll,r,l,,ll,l... rt l',tut rntr ltt\ltttttt .lr I .tlt

,ilrill.tltt,,t.
J J lllll.\lll)lN
Prrrrlril
(.)tll'l(, r,/, r,/, il! i.'
ll{1. llrrlir'r l)l()N, //rt/rrtir' tl.' l.t t't.tttr rl .ltt
ttitt t'tt l,tttt|,',
ltlii). 1lt 1{}i 1l I
It2.1,.
S. Nll:l((illrl{. llrltlrrttt tlr l'tt,t\. ttlt

(r/., l, str'. )/l )/.'..

Itt.l. (;. Ir. (;lii\llrl.l.l (:Al(l;l(1, t,/). ,//., Vl, srr.

.t87.

.1.754.

cles tnon-

dc ROCLIEC}IOUART, Souaenirs sur

la Rduolutiott, I'Enpire eI la Restaura-

tion, 7889, srr. 110.

165. Irrancis DRAKE, Le Voyage cutieux

faict

autour du monde..., 1641, str. 32.

166. G. F. CEMELLI C,\RERI, op. cit., II, str.
103.
167. R. LL{KLUYT, I'be

Ptincipal Nauigations,
Voyages, Tnrffrlues and Discoueties oJ
the English Natiorr, 1599-16OO, 11, str.
98'

Ilistoirv de Louys XII rtty

str. 12.
169. Fdlix et Tbonas Platter d. Montpelliet,

168. Jcan d'AUTON,

de France, 1620,

1552-1559 et 1595-1599, notes de uoyage cle deux itudiaflts bdlois, lB)2, str.
48, 126.
l7o. fiIddit., I, srr. 18O. i 1gO.
17 L. l* Inyal Serwiteur, La TrisJoyeuse et trOs
Plaisante llistoire composde par le Loyal
seruitel,r des faits, gestes, tliompbes du
bott cbeualier Bayard, priredio J. -C. BU172.

IU4. A. IltJSS()N,

16J. Jean BODIN, La. Rdponse... nu Paradoxe

CllON, 1872, srr. l06.

J. BECKIVLANN, op. cit., V, srr. 2. prema
jednom dokumentu iz 'L723. >depuis un
certain tems que I'usage est venu de met-

tre les vins en flacons de gros verre, il

Iilre,

<tlr.

21,1.

lixut it, (,lti,t.'s(

(.ul

.rr., s(r'.,lO.

-tl. !.li (;l(ANI) I)'AtlSSY, rt1t. cit , ll,

str. -JO4.
187. lltid.
Iti8. .t/orid della tct:ttolt44irr, plirt'rlio Olt. SINGDI\ i rhLryi, l<)(>2, ll, stt. 144.
Itl9. Ibid., srr. 14/r-7/t5, i .f . lllit)KlvlANN, /lci.
ItJ6. l'. J.

trdge zur Ockonotnie, l7ul, V, str'. 2uO.

l9O. C. Macaulay 1'ltEVIl.YAN, llist<tt1t ttl ll11gland, 1,)43, str'. 2t]7, n:rpom<:na l.
l9l. Ren6 PASSE'|, l.'lttduslie ltns la gittiralild de llordeau.t..., l<)r4, su'. 24 sq.
192. Ilistoirc de llordeatm, prircrlio Oh. IllGOUNET, op. cit., IV, srr'. 5(X). i 520.
19J. P. J. -8. LE CltANt) I)'AIJSSY, ol,. cit., ll,

str. 307-308.
t94. Ibid., II, srr.

315.
195. A. IIUSSON, oP. cit., str. 212. i 2ltl.
196. A. N., A. E. Il1, 757, 17. srpnja l(itt7. l'is-

mo Bonrcpausa Scigncla)'u.
197. A. N., Marine, 87, ,l.J6, P 75.
l!8. Usporedi npr. N. DIiLAMAI\LA,, oP. cit.,ll,
str. 97 5. i 97 6, ili Odluku Parlitlncnt:trtrog
suda o zabrani za vrijcntc gla<li u rrrjnu
1740.
Votrt Biu'brauen, IlfIulth, 575.
200. Izvor izgubljerr.
2of . ESTEIIANII-LO-CoNdI-EZ, >virla y ht'
chos(, u: La Nouela ?iclr'esca cslntlolrr,
1966, str. 1779. i 17<)6.

l)).

2O2.

M. GACHARD, Relraite et ,no,l de (,llttrles Quint..., oP. cit., ll, str. I l4 (1. vclyaclc

Ilisloirc de Bot'deaux, priredio Ch. HIGOUNET, Ilt, 1,966, srr. 1o2-1o3.

203.

Andr6 PIAISSE, La llaxtnttic lu Neubourg. Essai d'lsisloirt' ilXr.tir't', .;ctr-

G7, 1.706, P 177.

1557).

nomique el sociale, 196 l, str. 202; .lrrk:r;

SION, 1le.s I'ays471s de la Nortnttndie oientale: 6tude gdograplsiqtte sur l..s lx\iltItrtiotrs rurales du Catm el <lu l)nq1,, tlrr

174. Archivo General de Simancas, Guerra antigua, X\aI, Mond6jal Karlu Petom, 2. pro-

sinca 1539.
175. J. SAVARY, op. cit., V, odjel,iak 121,5_t2t6i
Enqtclo26die, 1765, YVil,str. 29O, dlanak
>>Vin<<.

176.

Cui

178.

J.

PATIN, Zerrr?s, op. cit., I, srr. 211.

(2. prosinca 1650.)
177. L. -5. MERCIER, op. cit., VIII, 1783, srr.
225.
"179.

t.it., str.

faire et

s'est mis toutes sortes de gens

173.

1,1,.

Iu5. K. O. (ll IAN(;, tt:

venrlre des bouchons de lidge<. A. N.,

I)er llloderne Ka?italis-

op, cit., I?, str. 1031.

15O. J. -F. cle ROME, o?. cit., str. 62.
151. M. PRINGLE, Obsentatiorts sur les maladies des arm6es, dans les carnl)s et dans
les prisons, franc. prijev., 1755, I, str. 6.
152. J. A. FRANQA, Une Wlle des Lumiires: la
Lisbonne de Pombal, 1965, str. 48; Suzanne CI{ANTAL, La Vie q,totidienne au
Portugal apris le ttemblement de tene
tle Lisbonne de 1755,1962, st.232.
153. Jean DELUMEAU, Vie dconomique et sociale de Rome dans la seconde moitii
du XVIg sidcle, 1957, str. 337-339; za Genorrr usporediJ. de LALANDIJ,Voyage en
Italie, Yll.]., str. 494495.
154. Vatidtds, lI, str. 223, nzrponrena 1.
155. J. CROSLEY, Londrcs, op. cit., l, srr. l.lu.

t,1,.

34{0.

162r. Grof

143. Alice Piffer CANAIIR{VA, A indtrstia do

aeucar" ,1fls ilbas inglesas e francesas do
mar das Antilbas (1697-1755), 1946,

6,J2

l5(r 1,. li. Ml:lt(:llrlt. l',1,t .l(il.\ ruillr ,Ir,ttt!

tt,ill tlutt,ttillt,, trl,. (i1., stt.,1 l, il.rlxrrrrr.rlr

Nttlxttttt,ttr'

SAVARY,

op. cit., IV, odjcljak 1222-

1,223.

L. A. C^RACCI()I-1, op. cit., III, str. lt2.

l8O. []artt>lom6 I]IINNASSAII, >1,'irlinr<.rrtirrion
rl'unt' capit:rl<: <'sJrirgrrolc irrr XVk' sii.<.tr':

Vexirt nonnand et <lc

ltt

t.urll<fu

lu lt

sd-

ne,1909, str.154.

2t)4. .f . Sl()N, i/,i/

2O5. llcn(' M t.lSSIil', I -u I I tt s - hl t t i tt t', til tt lt 14tit t grafl:it1ttL, l() 17, srr'. .lo4 _1o5.
2(Xr. A. lltlSS()N, (t1,. it., str'. 214, 2lt, ).21.
2117.

.lttttitr lclltt lt't'ttoltry4i.t. .tlr. rit., str.

)-lltl.

(,ll trt >r t i t t t t's

1

Xll,

sr r

. 4.t

t I

I i tt

is

t1, t/r litt t;t' I /

145.

tl('8,

,l,t.

lO(). M, MAL()lllN. lrtttlr'tlL

).(tt

t t

tl,t,,ttr,

|/l't,ntl

\ltttttt tlr'lltt lrtnt,ltryt.t, ttlt ttt. ll. \tt

tlr,,r, ,ltt gtltt,tttt
I l,', I ll,ilt! l()l(,,
lltin tult tt'g' t,tlrr vlt,t,l
, l.l,l, r ttr
lilllrt ,/r/r/, \ll l'1./ I ttitlntttr il;t / I
.fl I l.trrrlrr 5ll Il.l l(, /rr l'r/tr ttlltttt, rl lt t'ttt
rtt t,,,ltttrtt tt lttu'1,,\ 7.', t1.1 /,'1, lt)irr
I I I l(, l'Asslr'l , t,lt I tl , \tr .r(, .'l
.'|.1. lltl.tttt t lqttntttli, Ir) I/, ll, rtr I X\\'lll
.f 1,1. f . SA\/,\ltY, t'!t rtt, V, rrl;r'l;.rk l.l/
l.lrl
,'l5. lzr';r'(t.r; ko;r s<' rxlrrrr:r n,t lnt('nrl,llturu
'l'roirtc lrrskrtp.r M('tlir, lirrrl,r t \/r'rrlrrrr,r,
l(rr)u, ll. N., I\4s, lr, 4llt5, 1".1 I v .l .t
2 l(r. ( ltrrll:rrrrrrt. (;ai.RAl ll r I'Al(ltAt,l l,\. / r, r ,r,r
tttttt'e tlts ttitts t,t th's t(ua.\ tlc a'tr ril I ttil
Nll.'.1.t<' stttts l',,ltr<'irtr Rtilqttttt, lr,''ll, .ilt
2()tt. i -i(Xr .1O7.
.'ltl

217. lbitl., str.7l.

).lll.

.Sftnitt

tlrlltt

lr't'ttttlt44i.t, .t!t.

rf. lll. rtr

t2.

2l(). .fcittr (;lRAllt)lN, Nttltt, hittl4t ttJ'ltt.lut' \u,

lil ht rt tt ttl,ltl tt ttt, I H\h.
22O. 1.. l,l',Mljl{y, .tlt. (t1., slr'. 1Or)
221..f. f'lllN(;l.lt, ()ltscrtutlrttt,\ \ut l.'\ r,t.tllt
tlits lcs ttttttt;t,s,.,.t1,. ttl , ll. rlt | 11, t,
str'. 14, I.l4 I.J5,.11/.t.ln,

22). 1.. -5. ,\'11:lt(lllrR, litltlttu tlr l'ttttt. rt!t

(:r/., Jl, str. I r) s./.
22.t. 1.. l.l'MlillY, t,l', (tt., str, 5l.l
224. Cui l'A'l lN, /.r,//rls, ttlt. t il , l, \tr. t(11
225. Atll)l(;l:lt, ltt llttisrttt tl9lr(, l(r)l
226. J. SAVAItY, (r1,. cit., ll, rxll<'ly. llt, ,t.l i
)27, l7 lO. trgovrrctkir utlr.tr)t'rr;.r Nor rrr,rrrlrlr

pr'()tcstilirju l)r'()tiv I)rr'su(l(' krr;,r

z,rlrr,r

njrrjt'r:tkijtr kojrr nijc rr;rrrrn;r'rr.r orl rnr.r

A. N., (;7, t(>)J, f' 1t12.
22u. I'rr:nrir N. l)lilAMAltlrtl, trl,. I tt., I / l(1, rrt
971. i lt: l'()'l-l'llill l)li l.A llllS'l'l(())', ,\
N., (j7, 16u7, lp ltt( l7(rl), l:rj ,,i7r1111,, 11'1
jcc:ro l>i iz XVl. sl.
229..1. SAVAItY, tl'. (it.,ll, rxlycly.

lott (ll,lr,rlr

>rirkijrr<.< ).

tlc l.l:llY, //i.r/oirr tl'trtr 1,1t1,11.11q' lttrr I ur

la lcrrc tlrt lltt;sil, l5[to, stt. l],i
2.31. l'. I)iego rlt'llAlil)(),'ll4x44ttt1lttrt c lttt
Iotirt 14<,ttt'ntl rle tltytl, l(rll, l'' tl{
232. .1. A. tlt' MANI)l:l-SL('t, tlt. t it., ll, rtr l,'.'
2.JJ. li. KAMl,Il)\, ttlt. rit., lll, slr'. / lr I l, ..tr
l-JO. .J.

-7

2.

2J4. Mdnroittts cortl:(,t,tul l'ltislrttn,, lts s, r,'rt

<'as, lcs tt<lrttt-s, /cs lrsrrg1,., tlt, r/lt t ltt
,ors, gx'kirrikih rrrisiorrit[ir, V, I /ll0, rlr

467-474,478.

1.r5. (;. MAOAII'l'NliY, ryr. r'll., ll, su. lttl

2.i(r. Alrl>(. f'ltliV()S'1, ! listttitt, lqltu,r lb tlrt t,,t
yrr,q(s, XVlll, l7(rtl, str. .t.t4 .t t5.
2.17. l'rrrrrit oznirkrrnrir rrrog kok'g< t lrrrl,rtll;,r
Ali MA:/AilHU.IA.
,1.\tl ltnxl tn (,hittst, (,ttltrttt,, I'tit(.{lr(! h (

(lllAN(;, Itl,. t,l , \rr. l/,1, l1(', ,'(t,'

.'1r) lirrkrrrr l)r\,ln;l r,rlxrr( rr,r Alr.rr,r lAl(A
,'ll) lzlor tzgulrllr'rr

(, i i

;tnt

tt

tt t

24

I I ln t

tt

I t'

.\ l t'

t t At

l,

l,'t'

\,'t

I A' I t

It I s

I I t'

t'

l. Mt'trtoirri goslxxltt t' (l(' M()nllx trsrr , ( rlr

ra<r A. I'llANKl.lN, /.rr l'rc l,tttt(t( tl'.tttltt'
fitis, le caJi, le tlsi. le cl.xr<ttlttl, ltt().1, str'.
166-167.

2/r2.

Bonavcntul'e d'AIICONN I),,4ftilarrgc.s

tl'bistoirc ct de litliralurv, 1725, l, str.

4.
2113. Pisma

od I 1. veljadc, 15. travnja, 1J. svibnia, 25.listoparl:r 167 l, 15. sijcinja 1672.
244. A. rIL{NKI.IN, oP. cil., str. 171.
245. llrrhivi Amsterdama, Koopmansarchicf ,
Aron Colace Stariii.
246. G. F. Clll\4llLLI CAltEli.I, op. cit., l, str.

,t/l ll'rtl, rlr. l(r.

)/,1 l)r l'rts,t1ic tltt rttft', tlrt llr','l tltr tlttrrt
/rrlr', ;rrrlrrrrrrrti ltulor, l(r/ l, rlr. .1.1.
275. n. lrllANKl.lN, r/r. (,r., sl,. ,15. i .l4lt.
276.'/,ir t\it:tr' 1;itritgr':tl' koji slijt'tli ttsport'rli
-lciln LI)(;l-AN'l', ,l,r: c:rfrr ct lt's crrlils i'r I':r-

ris (1644*16)J),,, u Atutal<r.s /:. .t. (,.,

1951, srr. l-14.
277. A. liltANKLIN, ryr. <:it., str. 255.
278. Suzannc CIIANIAl-, La Vie qilotididrile
au Porlugal..., oP. cil., str. 256.
279. l'. J.-Il. LE CIL{ND D'AIJSSY, o1t. cit., [],
str. 1,25-126.
'l'abletru de Paris,
-S. MllRCIIjlf,
cit., IY, str. 154.

28O. 1,.

140.

L. DER-lvltCNY, o/. cit., l, srr. 3-19.

248. Coi PATIN, /-cllrus. I, str. 3ttj, i II, str.

2217.

360.
2119. San-ruel PDI\S,
srr. 50.

Joumal, izdanja. 1937, l,

250. L. DEIiMICNY, o1i. cir., I, str. 381.

2r1. A. FRANKLIN, o7.r. cit., str. 122-1211.
252. L. DDRMIGNY, Zrz Cbine el l'Occidettl. Le

contrilerce a cantotl..., op, cit,, :tlbum u

dodatku,slike4i5.

253. G. I\'IACAI{'INIIY, oP. cit., l, str. 30--ll i

lV, stt. 227.
254. S. POLIARD I D. CROSSLEY, The rVealtlt
of Brilain, oP. cit., stl'. 166.
25i. G. MACAIUNEY, op. c'ir., IV, str. 218; L.
DIIILMIGNY, oP. cit., Il, str'. 596 .s{.
256. Leniiogrtnlski arhivi, toin:r refercnca iz-

gubljcna.
257. Food itr Cbinese Ctlturc, oP. cit., slr.70.

i 122.
258. Pierre COUI{OU, L'Asie, oP. cil,, str. 133.
259. Cirirao J. SAVARY, op. cit., IV, odjeljak

992.
260. G. MACARTNI]Y, o2. c/., II, str. !6.
261. J. SAVARY, op. cit., IV, odiclj. !!1.
262. Totan iivor izgubljcn. Analogna prirrjedb:r kod J. BARROVA, IlI, 1805, str. 57.

263.P. de IAS CORTES, citir;rni clokument.

264. J. SAVARY, o!. cit., lV. o<ljclj. 99J.
265.

C. <|e UZ'lARl7., oP. cit., fr:rrrc.

pri.icv..

II, str. 90.

266.Detalii koji slijede su prema Antoineu
GALIANDU, De I'origine et du ?roqrez
1753,

du cufd. Sur un ntanttsctit (arutlte) dc la

Bibliotbdqne du Ro1,, t699; Abb6 PREVOST, o/r. cir., X, str. 304 sr7.
267.l. -8. TAVERNIER, op. cit., ll, s|]I. 249.
268. De plantis AegJ,pti liber, 1592, pogl. )O1I.
269. Pietro della VALLE, Les Fameux Voyages..., 167O, I, str. 78.
27O. Prema svjedodansvu nicgovog sina, Jean

de LA ROQUE, Le Voyage de lArabie beuret$e, 1716, str. 364.

271. A. IiRANKIIN, La Vie lniude d'autrefois,
le caJ6, le tb6, le cbocolat. op. cit., str.
33.
272. Ibid., str. 22.

21.

jO2. L. t)lll(Ml(iNY, rrlr. ( i/., lll, 5tr'.

F. COUBIIIIT', Ileauuais el le llottttt.tctisis

de 16oo a 1730..., oP. cit., str' 2.Jo.
Bartolonr6 IIENNASSAII, Valladolitl trrt
Siicle d'or, Une uille de Castille el de sa
car?rlragfle att XVIe sidclc, 1967, str. 147-

Dictionnaire dn commetce et des narcbandises, priredio M. GUILLAUMIN,

1841, l, str. 4O9.
28lr- O rzrznim kvalitetamzr kzrvc vidi korespondenci.fu Arona Colacea, Gemeemte Archief Amsterdafi, passim, godine 1751-

1752.
2a5. M. MORINDAU, >Trois contributions au
colloque de Gdttingen(, u: De I'Ancien

prire-

rlio A. CIIEMER, 1978, str. 4OBLIO9.

286. R. PARIS, u: Ilistoire du cotrrtrrerce de
287. I-. -S. lllEI{CIIIR, Tableau de Paris, l, srr.
224_229.
288.Journal cle Barbier, pritedio A. <le LA
VICEVII.LE, 2!. stucleni 1721.
289. Citirao Issac de PIN'fO, Iraird de la circulation et du ctidit, 1771, str. 5.
290. L. *S. MERCIER, L'An deux mille quatrc

cent quarante, op. cit., str. 359.

291. A. d. S. Venisc, Cinque Savii,

9,

257

(1693).

2!2. Jules MICFIELET, Ilistoire de France,

1877, )O/II, str. 171,-U4.
293. L. LEMERY, op. cit., str. 476, 479.
294, An<lrd TIIEVET, Les Singulaitez de la.
Ft"ance antarctiqile, 1558, priredio P.
GAI.FAREL, 1878,

295.

str. 157-159.

Stoia della tecnologia, Po. cil., lll, str.

9.

296.

L. DERMIGI{Y, op. cit., lil, 1964, str.

1252.

297.Prema Joan TI{IRSK, neobjavlien izvleStai, Tie(lan u Pratu, L!7!.

2!8. Riied u A. 'l-t{EVE-l-lJ, t4r. cit.. srr. l5tl.
299. J. SAVARY, op. cit., V, <xljclj. r.t6.t.
3oll. Minoirc o<l M. rlc M()NSI:(;tlltA ( lTOIJ),
Il. N., Ms fr. 24 2)t], l'2O6; l,rri11i l](ll.-

.f. A. rlt' Ml,Nl)lil.Sl.(), l(t5t), tlt t'lt , ll.

srr. 270.

(;. MA(;Alt'l NIiY, 1,1,. cit., lll, slr . /(nr, Nl

<fc OLJI(iNl1S, Vtt.y,t114. ,i ,'ril'I,,,q . , llllll{,

151.

2).

4.
5.

Jean-Birptiste'IAVIIltNlllf, Lcs Six lkt.)'ages..., 7682, I, str'. 350.

Osobno sjeianie i fotografija.
G. F. GEMELLI CARERI, oP. cit., ll, str.

II, srr. I I, ltO. i l,tssi,n.

L. S. YnN(;, /.(r.1 As/rr'('rs tit'ttrtttrlit!ttr\ tl(\
trotnroi l,tll)li<'s tltttts lrt <,:ltittt' ttttl,t't tttlc,

24.

6.

S. I{ERCIER, Tableau de

3.

7.
8.

-t-5.

Pais,

oP. cit.,

I, srf. 21. i II, srr. 281.

Ibid., lV, str. 11t9.

E.J. F. BARBIER, Jountal bistorique

et

anecdolitpre du rdgtte de Lottis XV, olr.

cil., l, str. 4.
Gaston ROUPNEL, La Ville et la canptgne au XVIF sidcle, 1955, str. l15.

Marseille, ureduje G. R{MBEIIT, Y, 1957,

str.559-561.

2l
22

283.

i la R,tructlution ft'anqaise,

125.J.

Napomene uz poglaulie 4
1.

38.

282. Pierre-FranQois-X.Mer de CILA,RLEVOIX,

Ilistoire de I'Isle Espagnole ou de S. Domitgue, 1731, il, str. 49O.

Rdgine

1 ( lt[,ril I I rl llfll(,n-1', 1/,rrl, lll, rtr l ,,i t

\lll lltt,l. rr,ltxrrrr n,r (r
\t!i ,\1,1" l'lll \r( )',1 , t'lr t tl . \'1. '.lr i lr, ( l l'r
ilr lot'o lrtllr,l,llrl(. l(t('lt)
lll() :!u/.urrt ( ll l,'\N l,\l I tt l tt tlttttlt.ltiltttt
(ttt I'tttltt!{tl . ttlt (tl. :'ll ,r')lr
1(),/. l'. rk' SAIN'l l,'\(.( )ll, 1,1, t tl , '.tr 1'l l
l0t{. Alrlx l'l(irv()S'1, t'l) t,1., Xl\', rll 'llt.'
$()(). IIslxrrcrli ttt.ltrt, lll, slr, .1,/i),

ltt

o1t.

281. Caston MARTIN, Nantes au X7111e sidcle.

L'dre clcs n6griers, 1714-1774,1931, str'.
1

/rr,/rrr
l'l'l(l I ll I ( l,rrtrll'r ( {rN',1'\Nll\l
ltt I l!:lttltt tttll cl,t rltl
Ittt, t' tt,ttltltrttltt
/,ril,/) lrrl'("'lr
lit\t,tlit,ilrttltt
ll.'ltll
,l lll I tr). lt tuttrc rlc l,\ I '\\l rl . lit,',rtlr'
I /'ll(', l\, ',lr \tr'
ttt llttltt
tl tt,t ttttlttt!!(ttt.
]()1. (ittrrl,ic SANI), /r'lltlr
iztl. ( iitt tttIt I l.ttttttl.tl lorr, s{l . /l'; l'r'ltlt
Atrllniltry4ir.h' l.t (t!!tt?tl1', l()i(), rlr. .l{)

o
10

X. de PI-ANIIOL, >>Excursion <lc g6ographie agraire. Ille partie: llt Lot'raitre nl6ridionale<<, uz G4oS4taltbie el bisloirc agra'

ites, actes dt colloque intcntalional rle

l'Ilniuenit4 rle Natrcy, rtI0moire ,t". 21,

11.

1919, srr. 35-36.

F. VERMALE, op. cit., str. 287-288.

na-

pon.lene.

12. P. de SAINT-JACOB, oP. cit., str. 159.

13. Ren6 TRESSE, >>La f:rbrication dcs faux cn
France<<, u: Annales Ii. S. C., 1955, str.
14.
15.

'16.

356'

A. de MAYIIRBEI{G, Relation cl'un uoltage

en Moscot)ie, 1688, str. 1O5.

M. de GUIGNIIS, op. cit., ll, str. 174-175.
Abb6 PIi[VOS'I', oP. cit., Vl, str. 24.

17. Ibid., sL(.26.

18. Ibid., str. 69-70.
f

9.

A. rlc MAYIiRllliR(;, olt. cil.,

s(r. lo5 l(x)-

20. l.a I\tlol4tttt au XV!ll'' sii'clt' prrl tltt ltrtic('l)(('ttr ltrttlqitis, I lLtlrcr'l Virtttlitt, pt itr'<lilrt Mrrli:t (ll l()l.l)\Y() l;l,ANl)lN' l(X)()'

slr. 80

tl l .

l!64, str.

-rlt|.

, So1;lrit' (;l lAlll'l1N lll.lt.

L' llaltitrtlion ln<4 thttts lts rrllt,tttt,lt
Vicnliatte cl l<t l.<,n(tilX I'ntlnut11, ltl/\
25 Voyaga rlu ()ltuurlicr (,:l\tnlitt rtr l'n tr',
.l8ll, lV, str'. I ll sr7.
26. Noel <lu lrAIl,, .,1,. dl., str'. ll(r lllt.
27. J<rlrann (lottlit'lt (;lt()R(;1, l\'tsrrrlt rtrttt
llosclsrailttttt14 lct Rttssisclt Xrtl'trt lt, lrtt

2fl.

lricrrc

OLI1MIiN'1

Residen.zstttll .\t. l'dt't's|ilt,N..., I 7()(), \lr

)') )- ) )(r.
Ilclnrarln K()l,ltSOIl, l)ettlsclrct lltrttt't tr
!urrt ir)t I;.lsass. Iltlx' tttttl VrtTtlltcltltrtru,
1941, str. 18. >1,<ttst;tt'tttt t('ttillr(r('r vorl
(lra c()trslrtrir(' s:t t));tisott, il tttt ttrlt,t 1
(tr<>rncs) (l()nt ttl Iittlt':ttt, ttttt r,t
blit)rc, tmr: pirrrrrt" liritii'rc t't tlcttx p.ttt

Iliilzer
q()nS.(

29. lr. VllllMAl.ll, ol). (i1,, str'. 25.i.

-JO. Ilomain IlAli()N, >l;t lxrtttllt oistc tlt' V,tt
zy au XVll': sit"clt'. tt: rlttttttlcs ,lc ll,'ttt
g<rgle, srp:rrtj-rujirn l()(r4 , stt . l() I
!1. Ar<:bfulogie du ttilltlit tltist'tlt', J krr;r1iir,
Oahicrs dcs Arrn;tlt's br. 27,lt)lll
.J2. X. tlc PLANI l()1. i .1. S(;l lNllll)lrlt, ,,lrrr ttt
siotr cn ltrrrilitt<' st'ptcttlrtott:tlt', vrll,r11 r
ct t('rr()irs ltrrt:litts., tr (;i\t8,rtl,l,t( (l I'l\
loirc agtttitrs, tt<:lts tltt <<tllrulttc tttitt
ttrtlittttrtl dc l'(lttiut'rsittt .l( Ntttt. l', ltr
,iltri,\t ,t" 2 l, l()5(), slr'. .lr).
.1.1. l)rrktrrt l.orris Ml:ltl,ll, ltt llltltttr tr (l
l'<ttuilttlitrtt rtl.4t ttitt' tlc ltt litilittt lutrlt'r,t
,r(,, l()5ll,1xr;il. Ill, slr ,/5 r,1
\4. llirttt lx' sullt tlttn,ttt' t rttttlt ttt ll,tlr,t,
( :('n(.tl /,1
lrt 0t tt'',tt'.tt lll' r'l tto1,,'iht
1rt ttrrlio
.

(r i

6.]4

35.

gc()gtrrlii(', Svr.rrrrrlrilr. u lr[r'il( i, ln)(r.Itl

od l9-I.).
I{enri ltAtJl.lN 1.il .\.tt\ri<t (l()77), grrr,:r knjiga zbirkc L'A rc ls i t ec I u tu t. t t ra I c .li-r t t t t ise, Cotl)t.,s des gcnres, des tJ'lxrs el dcs
uariantes, zbirka koja ic prcuzeti poclatke jedne ncobiavlicne ankere provcdene
izmedu l)42. i 7)45, pocl voclsrvom p. L.
q-

36.

DUCII,ARTREA I C. II. RMEREA.

O. BALDACCI, I.a casa. rurale itt Sardeg-

na,1952, br.9 od: Ricercbe sulle dimorc

ra,

37.

ra I

39.
40.
41.
42.
43.

i,

citifana. 7,birka.

C. SAIBENE, La casa ntrale nella pianura e nella collina lotnbarda, 1955; p.WLAR,

38.

Ia

Catalogne et I'Espagfle..., op. cit.,

II.
Jacques }IIU,IRET,

Dictioilndire bistoriqrrc des ntes de Pais, 6. izrl., 1963, l,

str. 453-454, 553-554, 1.31.
Madeleine JURGENS i Pierre COUPERIE,
>k logement i. Paris aux XVIe er XVIIe
siecles(, vt Atrflales E. S. C., 1962.
ZA sve Sto prethodi, S. MERCIEII, op. cit.,

I. srr.

1l i

34'

1963,

58.

toire, 1)64, srr. 485-486.

Peter LASLETT, {Jn monde qr,e noils
auons pexlu, op. cit,, str. 7-8.

46.

Louis DtrRl[GNY, Les Mdrnoircs de Cbar-

47.

les de Conslant sur le comnerce i la

Cbine, 1)64, str. 145, i l{. de GUIGNES,
oP. cit., III, srr. 51.
S. POLLARD i D. CITOSSLDY, Tbe Wealtb

of Bitain, srr. 97. sq: M. W. IIARLEy, u:

Tbe Agraian llistoty of England and
l7ales, pliredila Joan 1'IIIRSK, lV, L967,

str.745

sq.

49.

64.

66.

tes-Etudes<<.

Pierre Daniel HUET, Mdttoirc touclrant

83. llenri ltAVAltt), l)ictiottnairc da I'a'

meublcmettl et dc la dicoratitttt"', ltl<)O,
IV, str. 345; J- WIt.lllll.M' l'a Vie tlttoti'
dienrte au Marais, aL, Xyl/('sic\clt:, l9(16,

i Otto SPIES, pod naslovom: Der Gefangene der Giaueten, 1962, str. 15O.
Rodrigo de VIVERO, DuJapon et du bon
gouaerflemeflt de I'Espagne et cles Indes,
180.

67. C. F. GEMELLI

CARIRI, op. cif., II, srr.

17.

68. LeJapon tlu XVIile

sidcle vu par un botanistc su6dois, priredio Claude GAUDON,

69.
70.
71.
72.

1966, str. 241-242.

lf. de GUIGNES, op. cit., II, str. 178.
CrIARDIN, op. cit., IV, str. l2O.
Ibid., IV, srr. 19-20.

Arntdnag SAKISIAN, >>Abdal Khan, seigne-

ur kurde de Bitlis au X\{Ie sidcle et

tr6sors<<, u: Journ

73.

str. 265.

.
74.
75.

84.

al

ses

asioti que, travani-li-

panj 1.937, str. 255-267.

Rijed >biologija<, koja se nekim mojinr
kritidarima udinila pretleranom, naravno
ne treba uzimati u doslovnom smislu. AIi
nijedan odtastao Evropljanin niie u stanju, bez posebne obuke, sjediti sarima u
odijelu (Charctin, koji je livio deset godina u Perziji, navikao se i osjedao se u
njentu sasvim udobno). Obl.nuto je takoder istinito: Indijci i Japanci su mi povjenvalida bi u nekom pariskonr kinu, rajno u mraku podvijali noge pod sebc na
naslonjadu, u poloZaj koji im jc udobniji.
C. F. CEMELI.I CARIRI, olt. cit., t, sir.

257.

John BARIIOW Voyttge en (.:binq |105,

I, str. I 50.

str. 6546.

A. ITR NKLIN, op. cir.' lX:Vatidtis gastto'

notniqr,,es, sv. 16.

85. Ibid., str. 19.

gZ. N. -L. cle I-1r FRAMllolsliittll, o,ru,?s"',
1,613,

l, str.

115.

87. J. SAVARY, o?. cit.' N (1762), otljcliak

903.

88. Ibiel., ll (1760), ocljeljak 11zt'

89. Villiam LIARRISON, >An historical

7)OJ, 51. 2t13.

Osman AGA,Jotnzal, izdali R. KREUTEL

prircdila Julierre MONBEIC, op. cit., str.

5O. Fynes MORYSON, An ltinerary, t617,I,

636

Daniel DEliOE,Jownal cle l,annde de la

pe.sfe, priredioJ. AYN RD, 194j, str. 1lr.

le nigoce et la nauigatiotr des llollandais... en 1699, priredio p. J. BLOCK,

Marc VIINARD, Bourgeois et paysarls a,t

Bernardo Gomes de Bl\l'lO, llistoia tragico-madtima, WIL 1905, str. 74.

52. Bernardino de ESCALANTE, pimeircr.
llistoia de China (1r77), t9r9, str. 37.
53. Abb6 PREVOST, op. cit., V, str.5O7_508
(putovanje Isbranda Idesa, 1693).
54. Mdtnoires..., pekin5kih misionara, o?. cit.
ll, 1777, str. 648449.

str.. 146.

ttlt ttt. I /rrr. l, !,lt t/,'

M rlr'(,lll(rNl',,
M.tttr' I'rrrl' rt(lll(,1 /, \/l'/'r tl l tttttl'(
lt\ltttHtt.', lt)('1, ',tr 'r /
7tl. K()tl\lllll ltl lll('('rl;t lrtlt oltt'titrt ltttrt ttt
Ictirttittt )'( l!'lll/,1( ll,tlll,l"
79. .1. ll. l-^ll^'l , t'1, t tt , ll, str ' .lll iltt'
tl0. (;illx'tt() lrtlt:Yt(l:' (,ustt (ittrtrtlt t' \r'rrrr'
la, 1953; .\obrailos c lllrtt trntlxts, lt)'\(t'
U1. J. *l). LAIIA'1 , o/r. (ril., IV, str' "ltio'
82. C. OIJLM()N'l', /,n lttloisrtn, 1929, str' lO'

/tt
//.

sq.

1779.

51.

stt. 29.

60. Mddir..., I, str. 415.

67. Ibid., str. 2J4.
62. Citirao I-ouis CARDAILI-A.C, Morisques et
cltrdtiens, IJn affron tetnen t pol6m i que,
1977, str. 388.
6J. Prema svjedodanswr,r Branislave TENENTI, upraviteljice radova u >6cole des Hau-

X711e sidcle. Recherches

sur le r6le des

boulgeois parisiens dans la vie agr.icole
au sud de Paris, 1957.
William WATTS, The Seats of tbe Nobility
and Gentty in a collection of tbe most
ifl teresti?rg and picturesque uieuts...,

55.J,

Ot'donnance de Louis XtV... sur le lait

des eanx et forvsts, IJ aofit 1669, 1703,

59.

IIol-

Circ a b.auer-s, I'bis-

()lJ.

r{r, (.,/,, srr.

59.
Le (ittide rlu pil<tin le Stittl-.lttcqttts lt
Cotnlrost el I c, prircrlila Jcannc VI Iil,l.lAll.l),

57.

65.

G. ROUPNEL, op. cit., srr. 114-115.

P. ZUMTFIOR, La Vie quotidienne en

SAIN'l --.lAO()l|,

t,rt

P. COUBERT, op. cit., srr. 230, naponrena

44. I*wis MUMF'ORD, Ia

48.

XVI'' srt\elr.s, l(X)tl, s(r'.

56. l'. rlc

270.

lande..., op. cit., str. 55-56.

45.

15 A'l (;()N()N, I tt l'l/tt .!1.ttt.lir1,tt,

l.l,rtttttttts tl'trlrt\t\ lrs ltsttttttttttt,,\ll.'

90.
9r.

De-

scription of the Iland of Britaine(, u: I{'

TIOIINSHED, Clsronicles of England,
Scotla.nd and heland' 1901, l, str' 357'
M. <te MONTAIGNE' Jortntal de t'olage
en ltalie, oP. cit., str. 1154.
S. POLLAIID

i D.

CIIOSSLIry, rYealtb oJ

Britain..., oP. cit., str. 98.

92.

93.

112.

M.GACIIARD, Reh'aite et rno't de Cbar'

les Quint, oP. cit., II, srr. 11.
U. rle MON'IAIGNE, Jountal de uoyage

en ltalie, op. cit., str. 1129.

94. i,Iie BIL{CKENIIOFFDP., VO',AGE DN
FRANCE 16:13-16'14, 1'927, srr. r43'
95. British Museum, Ms. Sloane, 42' 10'
96. E. BRACKDNHOFFIIR, oP' cit', stf'
97. Markiz de PAUI-IVIY, op' cit.' str' 132'
98. Encyctopddie populaire serbo-croato'
sloudne, 1925-1929,I11' str' 447' ove podatke sam, izmerlu ostalog' pribavio zahvaljujuii gospodi Br:rnislavi Teneti'

99. M. de

MONI'AIGNE,

Journal de uoyage

efi ltdlie, oP cit., str. 1130.

1oo. Ednrond ttL'\FFff, Le Mobilier ciuil en Rel'

gique au Moyen Age, bez datuma'r str' 4546.
irOL.

Z^ paragraf koii prcthodi, ibid', stt' 48'

49.
102. Charles MOItAZli, u, Euentail de I'bistoirc uiuanle, 1953' Zbornik Lucien Febvre
I, str'. 90.

l().i. Cospo<Ja Palrttinc, citirao doktor CAIIANIiS, Mcprrrs inlirnas du passd.

1958,

str. 44. i 46.

l'

trl( )N I Al(,Nl',

118. .tfor7a della lecnologirr, Jrtircrlio (i. 5lN

GIllt i dr., ol. cil., ll, str'. (,5.1.
119. Il. MAI:FIII, ol,. cit., str. 5; .J. SAVAIIY, '4'
cir., III, (xlicliak U4O i Il, <xllt'lllk l/4
120. Il. MAlrlrEl, ibid., srr. 4.
121.

Andri G. l IATJI)RIO()[JIl'l',

i l'

6tuclc

>(

irtttr rlrrrttoI

tlu nttl(t'tlr ltttltt:tttt", tl: "1""r'

les d'lsistoire socittlc, tl;lvirlrl lr)'1o, 1ll

1l1.
122. E. M FIrlll, op. cit., str. l4 sq.
123. Ibid., str. 27-2t1.

FIl NKt.lN, t'l' (i1.,lX lirrt"lr'r

gaslronoriliquo.s, str. li. i 9.

124. Citirao A.

Il. MAITFEI, oP. cit., str'" .l().

1,26. Ch. OIILMONT, I'rt Mrtistttt,
68.

125.

.'l' t tl , \tt

l27.To je smisao liicpc kniigt'Mirri;it

(La

l'l(A7A

I;ilosofa dell'an'edant<'trr(), l(x'4)

sljedeie dviie stranicc obiltto sitttt st' rlrt

iio nienim

Podacirn:r.

128. Princeza PAL4.'I'INII, I.ettxts, ittl lr)(r4, 5lr

353, Pisnro od 14. travrtia l7l9'
129. Kuia na trgu Vend6mc st()ii 175 l ,'1{l
1O1l.oOO

franakr; gotlinc l7t]tl' ktrr'rr tt ttli

ci 'femple 432.OoO fran:tka. I to s;ttlto p,t tt

bi ra<lovi. Ch. Otll-M()N'l', lt fllttistttt, ttlr

cit., slr. 5.
l3o. lbid., str. 3O.
131. Ibid., srr. 31.

112. L. MUMI:OI\D, I.a Citd .l tr't,ttex l'l'i\ttt

ire, oP. cil., str. 487'
133. GUDIN, Aust udnes de l.ottis XV, r'itilrttr
Ch. OULMON'I', o1r' cir., str. t.
134. Ibid., srr. 9.
135. L. -S. MERClllR, |'ableau <lo l"t'is, t'l'

cir., II, str. 185.

136. Anoniman aulor, l)ialo&iltts sttt'

ltt

lrtttt

turz, cititao Ch. OtJl,M()N'l', .'l'. 'il , |tt

scrija'

l04. ch. M()n^i/.fi, cit. al.' str. 90-92.

lO5. L. -S. MlillOIIilt, 'l'ttbltat dt I'trtis, ttlt'
r:i/., XIt, str. .1.J6.
lO(r. Izvor izllrthlictr.

ltttttttttl tlt t'ttl',tHt' rrt ll,t

llll) ll1.'
lt(,ttl, ttl,\tt
lllr I lllt\( l(l Nll()l I I lt, rrlr r,r. "rr ')l
llO (.rlrr,rr) (.nltANlS, .tl) tt! , \tt l"
I I I //r,/. 5lr t5
ll.l. lt. N.. Ms. lr. tt. t (t)'//' l" 'lll (lvt5)
I l.t. (;AltAi:N S, rtlt. cil , slr ' .l7 l lrrrlxrrrr('rril
I 14. 1.. --S. MtiROllill., 'l'rtlilctttt tlc l'ttt'is, ttlt'
r:il., Xll, str'. .1.J5.
I15. llirl., x, str. .Jo.l.
I l(r. Or<rficir (l'Atil,N()Y' I rt (.ttttt d l.t tillr tl!
Maditl; tvltlitttt tltt 1'<t.1ta1111' tl'l:sltttllttt',
iz<1. I'lon, ltl-74-lt1-/(), str. 4tt7
I 17. A. r0fl()[,ll, A ttistuy o.l' ,\<'it:ttt't" I'tt ltnttl
ogy and I'lsil<tsopl.tlt it tl.tc lllllt ( t'ttltttl',
19r2, str. 547-541).

frrll

M. PltA7,, Ltt I:iloxtlia lcll'tnvtltrtttt'trtrt,

o?. <:it., str. 62-6.1. i l4tl.
l.ltt. (:itirk) M. l'ltA;/., lltitl., str. 146.
l.I). 1,. MtJMI'()lll), r7r, r'i!., str' 4lJft

f .17.

(r l,'

l4O. 1,. -S. N4lrlt(:llrlt, llrltl*tu .lr l'tt,t\. t'l'

cr1., V, stt. 2l. r Vll, srr'. ll5.

VI()l.l.li'l l.l)--l)tlO, I )iclittttttttitt,

raisottrrd d'trcLtiologic Jirtn\'.tisc tltt Xlt'
au XVIe sidclc, lll5zr-llJ6lJ, VI, str. t(r-1.

141. Ilugdnc

142. G. CASTIR, Le Comnet'ce du ltastel ct de

l'ipicede i Titulottse, l.l50-1561, olr.

cir., str. 309.
l43.Jottnral d'utt curd de cantpagne att XVIF
sidcle, priredio

II.

PL,\TELI-E, 1965, str.

).1.4.

l44.Markiza ac SfVICNE Leilrcs, iztl. 1,8t8,

VII, str. 386.
145. G. MACARTNIJY, op. cil., III, srr. 3i3.
1.46. J. SION, Asie des inoilssolts, op. cit., str.
215.
1,47. K. M. PANIKKAR,

Ilistoirp de I'Inde, L9JB,

srr. 257.
148. Mouradj d'OIISSON, Tableau

gindral

de

I'Empirc oltornatr, citirao Georgcs ivL{RQAIS, Ze Costune ntusttlntan d'Alger,

1930., srr. 91.
149. G. I!f,ARqAlS, Ibid.. str. 91.
150. P. de MAGAILI-{NS, Nolnrclle Relation de

la Cl:ine, op. cit., str.

175.

151. R. de VTV'ERO, op. cit., str. 235.

152. VOLNDY, Voyage en Syrie s1 sn igJpte
penrlant les anndes 178:1, 175.1 et 1785,
1787, I, str. 3.
153. J. -8. L{BA'I', o1r. cit., I, srr. 268.
151r.

Jean-Baptiste SAY, Col,-s cornplet

d'iconomie politique pt'atiqile, V, 1829,

str.1O8.

BERl'tlE'f, ,ittrcles historiques, 6conomiques, sociales des Rousses(<, u: A tt'duets les uillages du Jura,
1963, str. 263.

155. Opat Marc

156. MOHEAU, op.

1.57.

cit., srr.

262.

Ibid., srr. 261-262.

l(r/ ,/rtt,r/r rrt I t;r.lc s Irlo rrrololr rltr,.tr,,trr

lxrllrl.llolt, (l()sl.t ( rlr'(|tt.n(., k01t. str itrttlr.
vt rrccr;,rrrskr. i(.l.tit( (. rxl vl.r,irto11 tl,r.
l(rti. l.orrrlorr 1,. l{. (). -iO 25 l5l, (iioru,rlt.
itUt()llrilli) tli rlrrrt.t.st.rt (irrr(irr.irrr tl.r Vr,I

nczirr a Mirtlritl.
69. S. l,()CA'f l.,l,t,l, Voy ct gs I e I ; rr r n e, tt t r t t.s
et cottturncs ft.rtrtgaises, 166.1* t (t65...,
<

<:

I, str. 280.
f71. L. -S. MDRCIER, Tableau de Pais, op.
cir., l, srr. 1,66-167.
172. R. de VIVERO, op. cit., str. 226.
17). Voyage du clteualier. Cbardin..., op. cit.,

W, srr. l.
174. Ibid., IV, srr. 89.

un de

ses arzy's,

d'un Sicilien

ci

priredio V. DUFOUR,

1883, srr. 27.

L76. Marktz de PAULMY, op. cit., str. 211.
177. Ernst SCHULIN, op. cit., str. 22o.

Carlo PONI, >Contpdririon monopolisre,

mode et capital: le march6 international
ries tissus de soie au XMIIe sidcle<, daktil., Ilefcrat sa seminara u Bellagiu.
179. J. *P. MARANA, op. cit., srr. 25.
l8O. I-. -S. MERCIIIR, Tableau de Paiq op.

cit., \11, str. 160.

181. J. SAVARY, op. cit., V, odjeljak 1262; Ntb
PREVOST, op. cit., \rl, str. 225.
182. P. tte MAGALLIANS, op. cit,, str. 175.
rbid.
184. L. -S. MERCIER, cirirao A. GOTTSCFIALK,
1.83.

Ilistoirc de I'alirnentation..., op. cit., II,

srr. 266.
185.J. -J- RUTLIGE, Essai sr.n le caractire

et les nteuts des FranEois compardes d

celles des Anglois, 1776, str. 35.
186. Doktor CAaANES. M(put.s itttimes du pas.si, 2e s6rie, Lr vic aux bains, 1954, str..

161.

1.87.
1,88.

L62. Ary RINAN, Le Costttfie en France, bcz

datunra, srr. 107-108.
16J. Frangois BOUCIIER, Ilistoirc du costume

en Occiclent, 1965, str. 1,92.

1.64. Jacob van KLAVEREN, Europdiscbe lYi,tschaftsgescbichte Spaniens int 16 und 17
jabrbundefi, l!6O, usporrdi >>mode<< u
indeksu i na str. 16O. naponrenu 142;
Wajes de extranjeros por Espaiia, op. cit.,
lI, str. 427.
165. Am6<l6e FR6ZIER, Relation tlu uoltags ds
la met" du Sutl, 1716, stt. 2)7.
166. ESTIBANILLO-GONZALEZ, Vitta .y becbos..., o: La Nouela picarvsca espafiola,
oP. cit.,

srr.

1812.

Na.ponr,ctL(: tt,z
l.

).

1,59.

Ibid., str. 238-239.

Ibid., str. 284 sq.
189. Ibid., str. 332. sq.

1!0. Jacques PINSET i Yvonne DESI-{NDRIS,

Ilistoire cles soins de beaut6, 1p6O., str.
164.

1!1. Doktor CABANiS, op. cit., str.168, napomena-

192. L. MUMFORD, op. cit., srr. 586.

193. L. A. CARACCIOLI, op. cit., III, str. 126.
f 94. A. FR NKI-IN, Les Magasins de nouuaaurd"s, II, str. 82-pO.

r95.

l. I.RUTLIGE, op. cit., srr.

4.

l,t I tl,'t,'lt,t

l'l(\/,

.l, ll,rtrt,l,rttr,'n1,,

"197.

L1 r'lva p:rragr;rfa koji slijr:tlc us1><>rrrli A.

I:AN(;ll, Menoirus lxttrt' scttir ti l'hisloittt

al trrrllttttlxtltt,rltt.

Marc Ill.(X)l l, >l'trrlrli'rttt's tl'ltistoitt rlcs

t<'chrirlrrt's<. lzvj<'itrtj o: Konr:trtrlitrrt l(rchar<l LlllrllllVltli I)lls N()li'l"t lis.,'1.'Arr('lagc, lc cht:vrtl tlc sr:llt'i\ llitv< ts lls iilics.
Contri[>utiort i l'histoilt' <lt' I't'scl,tv:r1it'.,
\: Annales rl'lsislrtittt <i<'ttttrttttirlttt tl stt-

tt

t t

I <:

s t l' Lt i s I i lt'
<

>

ti<' t

t rr t t

5.

6.

niqlte ct sttcitle, 19.15, str. 564-58.t.

I.ynn Vl ll'l'll, >Ctrlturirl clirlalt:s anrl t<'chnological arlvanccs in tlrt: Mirlrllc
Ages<<, u: Vialor, kniiga ll, 197 I, str. 74.
Od 1730. <lo 1787. niz o<lluka P:rriskog
Parlamenta branio jc zanrjcnjivanjc kosc
srpom: Robclt llllsNlltR, (;ottrc dc dxil,
1963-1964, str. 55. 'l'akotlcr virli llcnrl
TRIISSE, u, Anilalcs E. S. (,:. 1955, str'.
341-358.

Izvor izgubljerr, nroZtl;r sc rarli o k<>nli:renciji u Pirenneu.

Yidi inft'a, III, str. 4!l .sr7.
7.
ft.
Abbot P. USIIDII, llisto,ia dt: las ittuenciones mecinicas, 194I, str. 28O.
Citimo M. SOlfRD, op. cit., It, str. 220.
9.
lo. Izvor izgubljcn.
Il E. LE ROY I-{DUItlll, Les l'ays<uts de lnttguedoc, oP. cil., I, str. 468.
t2. L. -S. MHICIEI\, 'fableart rlc Pais, o1t.
cit, IV, str. 30.
13. P. G. POINSO'I, L'Atni des culliuatettx,
op. cit., II, srr'. 39J1.
t4. IzvjeStai I'aris,r I)uvcrncya, A. N., Fl2,
647448 (plijcdlog iz L750. tl:r sc oslobode poreza >zcnrlje oblit<livanc rukom<).

I5.

16.
17.

G. MACAIII'NEY, op. cit., III, str. .i6tt;

Abb6 PR.riV()S'l" oP. cit., vl, 126.
l'. rlc MACAll,lnNS, (4,. cit., str. l4l, l4ll.
G. F. (lliMlil.l.l OARIiRI, o/. cil., IV, srr'.
487.

tt.

t9.

.{r.

25. Nicoliis

SAN(:l

ll:Z Al,lt( )ltN( )2, I tt

\tt1 ,t

tle tuttlrts th, .*tlltt ttl l'ct tt, I / /:1 l!il)rl

ptrblikrrtij:t IJrrivcrsrrl.rrl N;rlrorr,rl rlrl I tto
Iirl, Silrtl:r Irr', ArgCrrlirrir, lr)()1, \tt .'(,1
.t 12.

26. (;()NO()1.()lt(:()ltV(), ltitrcrtritt tlr !lrt

tttts Aints it l.ittttt. l()(rl, Ptr.rllrrvor l.r;,r
srto M;tlt'<'l Ilirtitilkrrr, str, I L
27. l,tt I;.t-tttttrtttitt t,slrttnt,l.t sr,,r4tttt,,l,,,rtt,'
.h'.l,,tlt,S .y ltrttttrt.lttr lttt rts .l( I /tttt, lttttll,
srr. Vlll. i XVll.
2tJ. N. Srirrclrt'z ALIX)ltN()2, t'1,. (il , \tt ;'t(t
29. (;. Ir. (;llMl,l,l,l (:Altl)l(1, t'lt. t tt., lV, \tt
211

.lO. Iinrilit'rrnt' l)tiA{()ll(;lr()1,,,1.r' r'lr.rrrrr'.rrr

(:t l'AIri(lu('<ltt N0Il tr)iltiilil(.(, lt ,lI
tttlcs li..t (,., l()6(), lrr. 2, str'. l4,l
-J[. Xavit:r tlt: I)IANII()1., >Norrrirrk's (.t I'tt,j
tcurs. l. O<'rti'st' r't <lillirsiorr rlu rr,rrrrrl
tlisnrc Jr:rstor:rl tl:rrrs I'Arrtit.lr Morrrlr,,., rr
Rctttut Xtittgrttlthiqrtr tlc l'lisl, l>r..1, lt)('1.

str'.295.

.J2. M. <lt: (itll(iNliS, t,lr. <:it.,l, ltt()tl, slr'. 111

J-J. I I<'nri I'lillllS, >lk'lirti<)ns ('ntr'(' lt. l,rlrl,rk.t
ct l<: Sou<lirn il tr:rv<'r's lr. Slrlr;rlirr rr ,4lrr
Ittn14es... oLli:tls ti li. lt. (;ililtit',', lr).1./, str
4o<)-4

t4

-14. 'l'rtlrn izvol ltisirnt rrtolliur rritr(i. ll(./ rurr

njt: A. N., A. 1,., ll lll. [] svrrkorrr slrrr!,r;rr.
prinr,({lbu i(: p()tvrrli(}.1. Il,'lAVllltNllllt,
ol). cil., l, str. lOtl.

<,1,. t'it., Xl, slr. (rtt<r,

-\6. Libxt ie atrgti<:ultttt'tt, i.trl. i't. l5r)11,

-15. Abb{' I'ltl,V()S'I,

srr

.llrcob IIAXA, (iuntwirr IllltJl INS, Zrrr;lrz

-t6ti .sr7.
.t7. (). IIS'IlliNNIi i.1. l.llillAtll, l.'rllqttt ultrtt,'
tl ttt<tisott rilsli.lnt,, 1764, l" 21.
Jt). l;rtt,1'ois Qtr{siltt.1t d 1., Itl,ysttt.',ttltr, .tlt

<rvilr t'lcnrcrt(ltrrrilt slrrrjt'vit: lltt1,t17rr' rr,r.,

lr

Ibid., su.

4(>0.

itrt Lclx:n lcrViilktr, 1967, str. .J5. S()NNliltA'l' je' n:ldirri() (l()slir pr<'t'iztrc ertr';It'
Itt<lrs ot'it,ttlttlts cl tt ltt (,hitrt, 17t12,

str. lOtl. (;rilvulir

)ll

.'.1. I'il1()v;il1,(' lrilrrrqors.t ltlrl(Nllrl(A, rr/r r l/.

l(lX), ll, s(r'..1(,/.
!"). L. S. ,\'llilt(:llal\, lltltlnrtr tlr l'tt,t\, ol'
r'tl., Vlll, str'.,1.
2.J. A. rlc IltJN4ll()l.l)1, l:.sstti 1xtltlt,1trt,srtt lr
,\,.1t.ilt,il1' tla ltt Nttttr,(llr lt.s!nrurrr, tlt t tl
Il, str'. (rtl.J.
24. A. tk' SAIN'| . llll.Alltla, t'lt t tt , l, rtr rr I

l[, str. Zt7-

L- A. CARACCIOLI, o?. cit.,

ltolllnuljt

M. MAtJSS,,\tx'ittlogit
I9.17, str. J7 I .

g<ruvcrna i l<, tt: tl

165.

1,96.

2t8.

I't,r l!

ciale, l<)32, str. 4tt.J-4{J4.

.1. G. l-{ ROirtUIl, rrl{:s trrlsft)r'nlati()r)s (ltt

17t1.

158. P. de SAINT-JACOB, op. cit., str'. J111.

159. Luigi dal PANE, Stoia. del lauoro in ltalia, 195a, srr. 49O.
16O. Voyage deJdrdme Lippomano, olr. cit., il,

str. 557.
Orclelic YlTltL, Ilistoirae ecclesiastirel
libri trcdecin, 1845, XI, str. 3211.

r,'l
tlt ltr l,trrl,r ,lr I l,,,rrntrr. I ' i
"lr
,'(,r). l(l \
l()li. Nl.rrlrrz rlr l'.\l I ll\', ',/, r,/, 1lr lrrt

1905, srr. 45.

170. M. T. JONDS-DAVIES, IJn Peintrv de lct
aie londonientre, Tbomas Dekker, 1958,

175. Jean-Paul Itu\ILA,NA, Lettre

NtllxrlSll'111'

l,

.15,

llletttoitt's.., 1x'ktttrlkrlt nrrrron;uir, ry, r'rl..

lt)l/.11. rtr.4ll.

/., l, st r. 4 .1 I sr1.
ll. N. listrtrtt;r's, 1576 kirrlc i plirrrovt
(ic l) l(r()2(r i l(l).17.
l'. rlc IAS (l()lt'l liS. ( llniur rlokurrnr

ci

).

,lo

ttislt Mttscttnt. l.orrrlr rrr.

l. rk' (illltiNlrS, o/r rrr., lll. str l

llr

ll

6.J8

(, l,)

Iit,ttt t tttrI lln

42.
43.
44.

t t tt

IrI /,\

l,', t lt l,

tv

t t t t I' Ir It t I t t I I t

Abbt Pl{l',V()S'| ,.,1,. (it..Vl, str'..lll ..ll.l.

J. -B. I)U ll^l.l)11, ol). dt., il, srr.. 57.
P. <le Itr\GAILIANS, op. cir., s(r. 5.J-54.
Abbe PREVOST, Vo1,ignt..., op. cit., Yl,

srr. 525 (Gerbillon).

Yidi inft'a, lI, sti. 1O9.

45.
46. MAdit..., l, str. 427.
47. Abbe PRfVOST, op. cit.,y:l,t,s:tr.263-264
(putovanla Pyrarda, 16O8)
48. Les Six Volages de./ean-Raptiste T'etuet
nier, op. cil., II, str. 59.
49. Giovanni BOTERO, Relationi uniuersali,
Brescia, 1599, lI,srr. 31.
50. G. F. GEMDLLI CAIII,RI, op, cit., 11, str.
1)

51. Relazione di Gian Francesco llotttsini,

bailo a Costarrtinopoli, 1585, u: Le Relazioni degli ambasciatoi ueneti al Senafo, priredio E. ALIlfzu, seri.jzr III, knjiga
III, 1855, srr. 305.
52. Madit..., I, srr. 318.

53. Th6ophile CAUTIER,

54.
55.

Constailtinople,

1853, srr. 166.

J. LICLERCQ, De Mogador i Biskra, Maroc et Algdrie, 1881, srr. 123.
A. BABEAU, Le Village..., op. cit., stt. 3O8,
343-3/14.

56. O ovim kupovinama u Engleskoj,

Irskof,
Spanjolskoj, AlZiru, Tunisu, l{aroku, Ara-

biji, Napul.iu, Salcliniji, Danskoi, NorveSkoj, vidi A. N., 01, ocl 896. do 9OO.
57. A. d. S. Mantova, A' Conzaga, Ccnova

58.

757.

Prema mojirn sieianjim:r na ditanje medidejskih arhiva. A. d. S. Firenca.

59. J._8.-FI.

LE COUTI]ULX DE O\NTELEU,

Etude sur I'ltistoire du cheual arabe,

1885, narodito srr. 33-34.
Madit..., I, srr. 260.

60.
61. Jules MICIIELET, Ilistoirc
62.
63.

Renconrre,

V,

1,966,

str.

de li-ance, iz<l.
114.

VASSDLIEIJ, z'ran Nicolay, Rigletnent 96-

ndral de I'attillerie... 16L3.

I-AVOISIER, >De la richesse terriroriale

du royaunre de Francc<, u: Collection des

Ptincipaui dcoflomistes, XIV, ponovo tiskano l)66, str. 59r.
64. P. QUIQUEMN DE BEAUJEU, La Prouence loude, 1,614. P:zlika u cijeni, nakon
obrade breiuljaka, postaje prerjerana.
1718. mazga vrijecli dvostruko vi5e od konia. R. BAEFIREL, Une Cxtissance: la Basse-Ptouence tarale, op, cit., stt. 1.73.
65. R. BAEIIRIL, ibid., str. 6547.
66. IAVOTSIER, op. cit., srr. 595; R,flexions
d'un citoyen-propridtaire, 1792, B. N.,
Rp 8577.
67. L. -S. MERCIER, Tableau de Pais, o?.
cir., I, str. 151; IV, str. 148.
68. L. *S. MERCIER, Tableau de I'cttis, o!t.
cif., III, srr. 300-301, 307-308.

640

t
('() 1.. S. Allllt(lllrl\, lttlilctrrt tlr l'tt,t\, t,l,

.rt., lX, str'. I

2.

llti<l., X, str. 7 ).
7t. li. J. lr. IlAIllrll;.1\,
7(t.

72.

<,1,.

(it., I, s(r.. t-2.

1.. MAKKAI, >>lrr<>rlrrcrivit6

('t (.xl)l()itilti()n

des sources rl'Cncrgic,

Xtl(-XVll(<, rrc<lbiavfieni izviestai, 'Ijedna u I't.ttltt, t)Jl.

73. Greffin AFFAGART, Relotion de T-erre

Saittte (|JJJ-1JJ.1), priredio J. CIIAVANON, 1902, srr. 20.
74. F. BILAUDDL, >>Gendve en 16O3<<, u: Milanges d'bistoite... en bomntage au professeur Antbotty Babel, 1)6J, str. 322.

Robert PIIILIPI,E, Ilistoirc et tecbnologie,

daktilogram, 1978, srr. 18g.
/ tJ, E. KAIVIPFER, op. cit., I, str.. 10.
77. Storia. della tecnologia, priredio C. SIN75.

78.

GDR, o1r. cit, II, str. 62L. Z,a Poljsku statistika niie nadena. Nepotpune brojke u
T. RUTOtifSKI, L'Industie des moulins
en Galicie (na polfskom), 1886.
Uostalonr, to je prociena Yaubana, projet
d'une dime rcyale, 17O7, str. 76-77.
L. IVL{KIiA,I, cit. dl.

79.
80. .lloria della tecnologia, Il,np. cif.,

srr.
625427, i Jacques PAYEN, 11isloirz des
sourres cl'<1nergie, 1)66, str. 14.

81. Lynn 'rX/HI1'E,

82.

Tecbnologie mddiduale,

1969, srr. 108.

Don Quichotte, citirala L.

WIIITE, i.bid.., str. tO); Diuine Com6die,
CERVANTDS,

Infento, )C<XN, ibid., str. 1o9; I)iuine Comdclie, Infetno, )OO(V, 6.

83. Stoia della tecnologia, op. cit., str. 6JO.
84. ZA dva paragrafa koji sliiede, ibid.,llt, st.
94

sq.

85. Model izlo1en u

86.

umu, u Ulmu.

Deutsches Brormuse-

Ruggiero ROMANO,

>>Per

una valutazione

della flotta mercantile europea alla fine

del secolo X\IIII<, u: Studi in onotv di
Amintore Fanfani, 1,)62, Y, str. 573-591.
87. Svi prethodni proraduni nadin.jeni su na
osnovi informacija koje mi fe dao J. -J.

88.
89.

\ri rllrr.rrri rl,rlttlr'1ir.trrr, "tt

l( l'llllll'l'l
li
ltrt.l\tlr \,,tr,rl ililtl l\ttt
')5. lr. l.lll(,l
sclt,tflt,tr't, Ittt ltlr', lt')t'tt, \tt 1 ti
()(r. ll<'ttt.ttrl (;ll.l l .Ir'r (t,t.tltttt'\,lr l,t g,rtr
tlc ttttlttlltttl4rr' t'tt l ttt,tt r', l()'i /', "tt (")
i f 4.
97. A. KliOK, tl: l',r1 is tl lttslttttt' tlcs ttttttt':
Slrr. /r,s lt,,.,.iltri,.t,s ltttlttttttis ( rr.r pol;skonr), l()(r0, str. lO5. Atttotrrrlir Klr(ll(OWA, /.t'.s .\ttlittt's rb l(ttl'Xi1t,t tlt (,rttrrt-

I'An XIL
Paul !f. BAMFORD, Fotcsts ancl Frencb
Sea. Pottet, 1660-1789, 1956, str. 69,
2O7-2O8. i passim za poclatke iz prethocl-

na clva paragrafa.
FranEois LEMAIRE, Ilistoiw et arrtiquitis
cle la uille et duchd d'Ot-l6ans, 16/t5, str.

44; Michel DEViZtt, La Vie de ta !n-6t

frangaise au XVlc sidclc, 2. knjiga, t9(rI.
93. J. SION, Les Paysats le la Nortnttntlie
oriortlnle..., ol,. cit., izrl. l9O(), slr. l()1.

tll('s ('t r((;llil((s). ttt lrtftttrnttlitttt\ .'l ti

tlitvitlti l()7tl, lrt. l, kolr'rc orl,r

rtj;rjtt rt:t l'tl'I NAM()Vtl krr;rgrr /irlr;i1' trt
lln.lirlttttt, ()n tt<' tlttvtxli lt l)rlitrrl(' .'llt
gt'tsku 1r<xlit'ltr kojtt ;rt lttttlttrt, ;rlt I ) rrrlrll
rl;r i<' t'rrt'rgijrr tIt ritsJrolitgitttIt lltl(llrrrit tr
pnrlirrtlttstt ijsko tlob;t hilrt ttttlttrllt /tr,rr''li
nija nt'g<l sc to ohi<rtto lttislt, itlt stl l!'')rrl
rasipirli,2) tlir sc tltrvtt;t ktirit tr XVI rt, rt

./h'.tlorts,

dobivcnc <xl Michclirtt' IIA(JI"{N'1 , rt 1>tr'mzr o<llukanrir Ijrc<lit gritrlit l'rrrizit.

99. Michcl Dlryt',7,lt,, rrcol>j:tvljt'rri izvit'itaj,
Ticclan u l'ratu, 19721OO. P.

de MACAILI"\NS, ol,. cil., s(r.

16.1.

1,O1. Midit..., I, srr. 1ll, .154, l5u.

1O2. Thonras PL{I-l'liR, olr. cit., str. 2o4.
103. Antonio <lc CUIIVAItA, tpislrcs <loxics'

morales et fantiliircs, t: IlilslioleL:a tle

auto,es espaitoles, 1850, XIII, str. 9-1.

104. B. L. C. JOIINSON, >>L'influcncc tlcs b:tssins houillcrs sur I'cnrplzrccnrcnt <lt:s usincs i fcu cn Anglctcrrc av:tnt cit t'it
171,7<<, u: Attnales de I'Est, 1956, str. 22O.

Iz,or izgtrbljcn.
lO6. Citirao S. MllRclllll, oP. cit.,vll, srr'. 147.
1O7. P. de SAINII-JACOII, o?. cit., str. 48u.
LO8. Dictionnaite du corttrnette ct des nar
1.o5.

cbandises, priredio M. Ctlll.l.ALlMIN'

1841, I, str. 295.
109. J. -C. TOUTAIN, >l.e pro(luit tle I'agriculture frangaisc de 1700 i 1958: I, Ilstinration du produit au XVII[': s.<< u: CaLriers
de l'IS. E. A., srPanj 1961, str. 1J1t;
IAVOISIER, oP. cit., str. 60.1.

110. P. de MACAILLANS, op. cit-, str. l2-lJ.

11.1. M,idit..., I, str. 2OO.
112. Guy TIIUILLIDII, Geotgas Dufartd et les

ddbuts du grand caPitdlisrne dans Ia

m'italltttgie, en Niuentais arr X,/X: siiclc,
1959,

str. 122. i rt'[t'r'cncc u napotttt'ni.

Drugi prinrjcri kocl l.ttuisa'l'llllNAlll)A' u:

Charbttn el Scieilces btnttcrirtcs, 1966, str
53 sq' '

Bartolonreo CRESCENTIO, Nautica medi-

pour

tltrcs;r I A( )( )S l li,A, " lk''t r rs1 x'r'l tvt' it tt' t 11tl

lirltt<' rtt<ttrliitl<' sttr lottlltt<' lxlttrxlr' (ttty

ietirk n:t trjt'ttrrtlkortr, l()(r().

9a- L1 prcth(xlltc lxttrtgr;tft: vitli irllirrrrritciit'

'172 sq.

Meuse

,lt l,t (,ttttttlt' llt,'t,r1itt,'. t'1, t tl \tl

llr
lltt ll,t,l, \tt I lt'
1 ltt lsrlr rttltrr, lll, ',lr 'l',o \,/
l,'(l lolrrr I I Nl:l; ','l'r'r lrrrol,,lry ,lrtrl r lvrll/tl
Ir([r,,, ili .\tll,lt iil ttrttrt( tli,lrrrtrtlt,rr l',trt
Itttti, lt)(t.,., V, tt,tttx'tltt slt 4ul 4rrl
1.,1. ()vt lrrrrritr'ilrtt stt sttt;r'lt r l[('ilr.t lorlr'
slxlill. (':rl.tv lrtoltlt'ttt lrt'lr,tlrr lrt lxrllrrlrr
olrlitrliti oslrttt;itjttCi s(' ll;l stlll('111,(' l;l(

uia, XVt"*XYlll" sii'clt's, trit lxrliskottt, sit-

Maurice LOMBARD, L'Islam dans sa pre-

miite grandeur, L971, str.

)O. Annuairc statistique de la

!2.

r)l

ItEMARDTNQUER.

ter'ranea, 1607, str. 7.

91.

Nttlttttttt'ttt'

I 13.

Mu PlllNlll',

>>I,'inclustric

tlu scl cn l;rirn-

che-Comt(: avant la con<;u6tc fratrqaisc<<,

u: Mimoirus de la sociilt d'dnulttiott

dtt l)oulx, ltt97, str. 199-2(X).
I I4. M. ltOLJIrlt, Lt:s Mitas dc charbon en
lir.dil(.) au XVl//. sii:clc, 1922, str. -l(rti-ltt6. i 4ltt.
I l5..ft'rrrr l,lflatlNl,, !.rt !\tttrtttlirttt lrt ctrltilttlisrttc fio(l(rrtt' lttts ltt lttittt'i1t<rttli th'
l,i.;Rc t.tt lt//'' siitlt', l().J(), str'. 172 l7('.
| 16. llltltlil..., l, 7('l.
lll..1. NI(:K()l ,1.\, Rtilrtrrtlttes srtr lct ttt',tttl
rrg|r .l /r'r tlr\tlt'.trtlttNr\ tlr ltt l'trtttt t tl

svir.l'l r.tjt'ttinr

oltlicinlt ttto)r' ttslrrtt rltli

r,t

nitftrtont krizonr koitt ltti ptrr)tvll.tr',tttrl

Ilisfoirc gtinintle (l(s lt'(lrtti.lttr\, Ittitt'

dio M. I)A[]MAS, l9(r5, ll, srr. .111.
12.J. Abl;i' l'ltl1V()S'1 , ol,. t:it., VI, slt . .t,'t
124. tJsgrrccli itt.fin, lll, str'. 4J4 s.7.
125. k:wis M()lt(;AN, An('i('tlt S(x i('ly, lll ,' /,
str.4.l.
126 Stcf:rrr KtJlt()t00sKI, Ilislttt'1tcttt1t ltrrtr tt
122.

t27.

tt))tt'ost,t goslro(ld r(:a.'q.r, I t)(t.\'

I1. WA(;liMANN, /:'r:orrorrrl(t rrttttt.lt.tl,

t'l'

cir., l, str. 127.

12U. P. I)ltY()N, tbniens, <'tt!tilttlc Itt.rtttrtt ttt

cil, str. l-J7.

Irerrlinantl'l'RIiMIil,, l)tts ll,ttth'ltl,rt, lt
des ./udenbutger Ktttt.litttttrtttts (.lttttt'ttt
1e..., o1t.

129.

Kdrber' 1526-

I5

18' l\)6(l'

130. A. -G. I lAtJDl(lO()(Jlfl', >l;t lirtttc crr ( .lrt

nc: C)onlntcnt l:t c<ltrtlltissittrr'<' tk' l;t lilttlt'

er pu vt'nir tlt: l:t (llrirrt' itttli(lrri' 'l

l'Iluropc nri'tli6valc<, tt: M<iltrtt.t t'l rtt'tll
satiotts, ll, 1946, str. -J7-4 l.

tlc fcr

l'31. Voyage du cbeualiar (,llxtrtlitt,

olt ril., lY,

str. 1.17.
132. N. 'l'. lllllAlllW, >>Sur lt' 'tlittttits' ott< ttl;tl
ct les lanrcs tlanrass(t's< tt. lll<;ltttt.t' t'l rt
uilisati<ms, I, l.)45, str. lO_16.
l.l-1. A. MATAI IIIRI, >k' sitl)r(' c()ltl l (' l'1'1x':t' ot t
I'origint'chinoisc rlc 'l'rtcit'r ittl t tctts<'l',,,
rt: Attnak:s ,i. .t. (,'., l95tt.
1.i4. .J. \X/. (;ll,l,liS, >k:s [ouillt's rtttx t'lttpl,ttr'
nrt'nts <lt's :ttrcictrttt's forgcs rlirrts lit t(:;"it
on rlt'l:t Sicg, <lt'lit I;tlttt ct rl<'l;t llrll.
tt: l,c l\tr ti lrttttct\ /r'.s ri8,'s, l()5(,: Allllrls
tir I ltillli, >lr li'r ct s('s ;lttti(ltl('s ('xl)lt)ll,l
tirttrs rl;ttts l<' S1'ttotrilis cl lt'.lrtvttttt'tt,. tt
ll,tlldiil 1t1 t11 v11 11t!qi tlts :t tIttt.rs ltttlrtt i

tlrttt . ,lr l'l'tttrttt', lr).1.1, slr. .li ,,( )1 1p,1j11'

('t lorntittt(rtt tltt lt'l rlittts k'Sr'ttottittr,,,
,/r,,/. lt)lr), \tl li r17, A (;()l,l),\ltll,
(t I I

:rt't tt t tu

Iltz :ul

rl /,\

t'u l, I tt

tv

tut

l' I tI t t I

I It

>Notc suf I'r'x;rlortlrlrort rlcs 1,,rst'rrrt'rrts rlc

scories dc Ii'r'rlirrrs k'rl('pitrtcrrr<'rrt rlc l'Yonne<<, u: llullciin de la Socitlrj d'arclsiologie de Sens, 1936, str. 151-l8t].
135. J. w. GILLES, cit. dl.
136. J. -8. LABAT, op. cif., II, srr. 305.
1,37. Histoire gdnira.le des tecbnirlues, op. cit.,
priredio M. DAUMAS, II, str. 56-57.
138. Ferdinand TREMEL, Der Friibkapitalismus in Inneriisteneich, 1954, str. 52 sq.
1,39. Ibicl., str. 53. i sl. 87.
140. Auguste BOUCIIAYER, Les Chafireux,

maitres de foryes, 1,)27.

141. B. GUEN6E,Tribuna*x et gens dejustice

dans le bailliage de Senlis ci la fi.n de

Mq)en Age (uers 1i80-uerc 1550), op.

cit., str. 33, napontena 22.
1-42. Storia. della tecnologia, priredio C. SINGER, op, cit., I]I, str. 34; M. FRANQOIS,
)Note sur I'industrie sid6rurgique...<< u:

T
lllt'tntrlr\'\ tlt ltt ytr'it'lr' rtttltttilttlt tl.\ (ut
tirlrtttitt's tlr l:ttttrtt,, lr),i5, str. ltl.
14.1. Nis;rrrr 1rn>rr:tiit0

lr.t't.rri rkrktrrrrr.r)t u V(.-

ncciji (A. rl. S. ili l\lrrsrrr (i)r'r(.r) rr [:ojr.nr

sc nirlazi broj r':rdnik:r koji ol>lrrlrrjrr icljezo. Dobri opisi ovc aktivnosti 1527,
1562. i 1572. u: Relaziorti di ,'clto,i trcneti in. Terrafetma, XI, 1978, srr. 16-17,
78-80, 117.
144. Richard GASCON, Grand cotnntetce et
uie urbaine au XVIe sidcle; Lyon et scs

2.
3.
4.

Aldo MIELI, Panorama general de bistoria de la. sciencia, ll, 1946, str. 238, napomena 16.
Carlo M, CIPOLLA! Guns and scti.ls i.n the

eaily pbase of european Dxpansion

1400-1700, 1965, srr. 104.

Storia d.ella tecnologict, priredio C. SINGER, op. cit., ll, str. 739.
Friedrich LUTGE, Deutscbe Sozial-tmd
Wi.rtscbaltsgeschichte, 1966,

5. Storia d.ella.
6.
7.
8.

str.

2Og.

tecnologia, priredio C. SINcER, op. cit., str. 739.

Lynn WHITE, Medieueil Tecbnologt and
Soci.al Cbange, 1!62, str. 10L.
Jorge de EHINGEN, Viage..., w: Viajes
estranjeros por Espafia y Pottugal, priredio J. GARCIA MENDOZA, 1912, str. 245.
C. M. CIPOLI-A, Guns and sails i.n tbe

earlypba.se of Europeern expafisi.on..., op.

cit., str.1,06-1"07.
9. C. de RENNEMLLE,Voyages..., op. cit.,Y,
str. 43.
10. SANUDO, op. ci.t., [I, UO sq.
11. Michel MOLIAT, D, Histoire d.u Moyen
Age, izd. E. PERROY, op. cit., str. 463.
1,2. i 13. Ikrl RANDI, Ka.iser Ka.rl Y 1937, str.
132.

L4. W. SOMBART, Krieg und Kapitalisnus,

op. cit., str. 84-85.
1,5. Chroniques d.e Froissart, izd. 1888, VI[,

str.37

sq.

16.

SANUDO,

Diarii,l,

17.

Ralph DA\4S, >>Influences de I'Anglctcrre

sur le ddclin de Venise au XMIe sidclc<,

1879, odjeljak 1071-

1,O72.

It,
\ i.
.ttt.
\t).
4O.
41.

marchands, 1971, str. 133-134.

1,45.81i HECKSCIIER, >)Un grand chapitle clc
I'histoire du fer: le monopole su6dois<,

u: Annales d'ltistoirc dconomique et sociale, L932, str. 131-133.

146. Op. cff.. statistiika tabela izvan rcksra.
147.

Arturo UCCELLI, Storia. della tecnica,

1945, str. 87.

42.

lil,rrrt tlll\l(1, lt, Il\llll\). I \llt't'i

ttttrt tlu lt|rr'. l't'l , 'st I I I
"
ll,r,l . ',tr '1.' I I '
lltt,l., ',tt I I
lln,l , rrr ;lt
lltirl., srt 'l(r.
f. lr. (:Al('llllt, llr lttlt'trlrrtrt rtl 1't11111,1.t'
in (,llitttt .Itt.l tls \lttttttl tt'rsltlttttl, l'1"\,
lt.tssi,rl, i ttlttrxYiltt sll. 2l I ll8'
l.trys l.l') ll()Y, /)r' ltr l/itissilrrtlt rrrt l/ttt'it'lt;
dcs cbttst's t'tr l'llttit't'ts, 157()' sl! l(X),
citir:rrr llt'rri ti t lt;[41]l.l:, ()rttrttttisstttts
rtotts la (,llsitte?, l')64' st. 4l).
L. Irlillvltll, tl..1. N'lAt(l'lN, (Y'. (:r/, str' 60

44. Ibid., str.

18.
1p.

1872, srr. 28O.

2O. Blaise de MONLUC, Commentaires, izd.

Plejade, 7965, srr.34, 46.

21.

22.

Z.a dva

prethodna pan'agrafa usporedi W.

SOMBART,

Kieg und Kapitalistntc, op.

cit., str.78

sq.

Migwel de CASTRO, Videt del soldado espafrol Miguel de Castro, 1949, str. 5L1.
23. M. de MONTAIGNE, Joutnal de uoyage
en ltalie, op. cit., str. 1155.

24. Medir..., II, srr. 167.

25. lztie*aj Savorgnana de Blazza o posljednjim godinama X\4. st., ili u DrTavnom
arhil.u ili u Muzeju Correr u Veneciji,
26. w. SOMBART, op. cit., str. 88.
27. Ibid., srr. 93.
28. F. BREEDVELT van VEEN, Lottis de Geer
1587-1655 (na holandskom), 19J5. str.

29.
30.

40.

84.

Oko 1555? Srara serija K arhiva AN iz Pariza, preseljena u Simancas.

M6dit..., II, srr. 168.

31. Mddit..., II, srr.

134.
l-AS CORTES, citirzrni <lokumcnr.

32. P. de
33. G. F. GEMELI-I

CAIiIIRI, o?. cit., tV, str.

374.

34.

A. Ill.tJM, l.es Otilliru,s dtt 1tt4ti<,r, tlc l'itrt-

pimhic el dc la gnttttrtv,

7
7

1. Ablxl l'llliv()S'| , t,!,. cil., Vl, slr. I /ll

2. 14t-1,111q1r tltt trti<lccitt.f . /iit's, izrl,ro V. l(llt

73

lNl:lt, (rlr. (i1., str. 7.1 74.

O()N(;()1.()ltO()l{Vt), o/r. ( ir., str 5(' ')./

74

lbid., str. 56.

Ol
1.J4.

15.

45. Ibid., srr. 262

75

sr1.

46. Ibid., str. .168.

47. Ibid., str. 301.
48. Ibid., srr. 176-188.
49. Jean POUJADD, l,a Rottte
5t.

u: Decadenza economica Veneziana. nel

secolo XVII, 1957, str. 214-215.
Izvje5taj viteza de \\azillya kardinalu Richelieuu, 26. studenog 1626, B. N., Ms.
n- a., 9389' P 66 \P.
Odani sluga, La Tris Joyeuse et Trds Plaisa.n.te Histoire... de Bayard, op. cit., izd,

\"ir h
l,trrlttr', tll I lt'., rt ,,lr'. llr,ruilli
rr,n llnrr '. rl,ltt', lr tttotttlt !'\" \lV rtr
\rr' ( r'ttllt( \ rl ltt'.lrrttt' lrr.lllllrlll
' lr'..,,
1,rrri, rtr ,r/
r,r, l( rlr' \'l\'l l(( ), o/r t tl , \tt ,t)
(ti
I lll.l.l(S, rlr,,lr'\
fit.tttrlr': \'r)lr'\ rrr,rrrlr
lll('\...,,, t tt tYl., stt. .,2
(,If. l'. Vll ),\1. I )lr l,A ltl.A(:l llt, I'rrttr rltt't tlc
Ntlt!,ttltlti.' ltttttt.tlttt', t)lt ttl., slt -'(,(r
(rr). .los<'Plt Nlilil)t lAl\4, tt lctitl tl;t Sotlxrttl
/o. M. rlr' ( il ll( iNliS, l/o1't1111' ,, I'tl'ttr1; , rtlt
('rr., t, stt. .i5.1 .J54.

(,'t

sq.,72-95.

43. Ibid,, str.

dcs Intles el

scs

nauires, 1)46.
,0. \vtidit..., I, str. /t99.

Napomene uz poglaulje 6
1.

tl

Pitanje ostaje sporno, bar u odinra ic<ln<lg

strudnjaka kakrv je Paul Atl:trn. I1:ak, na
egipatskoi freski koia prcdstavlja ckspe-

diciju kraljice flatchepsut u zcnllii l'unt

(na Cffenon moru) na mene .ic poscbnn
do.janr ostavilar iedna mala

lokalna batka

s trokutastitn jedtom, porctl egipatskih

bro<tova sa detvcrokutnim iedrima. O tom

7(t.

256.

77. l'. d<: MA(;All.lANS, .,1,. (it , slt 4 / rr;

7ll. G. F. (iliMIll.t.l OAI(llltl, (Y,, (r/., lll. slr
22-23.
7). (icorg I:ltllil)lll(lOl, lil (;ttttittt'r tlcl ,ltt
cubtitnienltt y de lt ctttttlttisltt tlt tltrtnt
ca, Spanjolsk<> iz-tlitrrit', l()7.1, str. . l,'
(;Altlil(1, ({,. (l/., Vl,

80. C. l:. CIIMIILI-l

81.

1953, str. 722.

5/t.

o pretlmetu vci

od
dlankr P. PELLIOTA >I-es gtatrtlcs voyagcs

Znaiaina litcratura

maritimes chinois au ti6but du XVe sidcle<< u: T'ot.rttg Pzro, XXX, 1933' str. 2-17452.

55.

Alexandre dc IIIJMIIOLD'| , Exantnten

critique de l'bistoirv de la g6ogtapltie dtt

nouinnu cofltiflefll el dcs Pt'ogris de

I'astt'ortotnie nautique atx t1t'tinzidtne et

seizidme sidc/es. 1836, I, str. 337.
Jean BODIN, La llQtublique, 1576, str.

57.
5ti.

630.

'I'hom6 CANO, rlrre 2rrra fabticor... ttttrts

de guena y mercbante, 16ll, str. 5 l'.
I;rurcnt Yl'l'A!,, Prcniet'Volaqe de Char'
les Quint eil lis?ttSrrc, lti| l, str. 279-2lla.
Muzcj Ozartoryski, Kr:tkov, .i5' f* .-t5 i 55'

5!.
((). (i. tlc Ml;Nl)()7,A, Ilisloixt tlu grttnd
,'(r.y(tttttc <lc

la ('lltiutt..., l6(X), stl.

2-ltt'

(rl. l(. rlt'VlVlilt(), tt!t. cit., slr'. l()4.

61.. .1. ll. rlrr IlAl.l)li, ttlt cil, ll, str. l()o.
(r-t. l. llAlll{( )V,
str.

(r2.

Vo1'111.31'

t'tt (,littr', ttlt ' tl ' I'

(r,1 (;. M,\(:,\l( I NlrY. d/r .,' , ll, rlt . /'l /'t

.l.t 5.
.1. I llllrllS,

fl2.

5rr

>l,t:s gr:ttr<lt:s v()i('s llr;lr ll

1,. S(;l lt,ltZ,
I'be .lllrrnila Golleott, lt)5(.).

nrcs...((, cit.

detaliu sam uzalud traZio obja5njcnje

kod egiptologa'
52. Yidi infra, III, str. 93.
53. Richarcl IIENNIC, 1'errac incogtlitae, Ill,

Vtt-1,ttge -ftricl lr(tr',tt.r.lt Ititrtt' I rtt ttlrlt171,

rljr:lonric\no iztl:to li. (;l.l,ltAY, ttr /.!'t'rrl
rl'hisl<titrt dililotttttl itlttt', I()2 I , slL' / /ll
G. l:. (iliMlil.l.l (;Al(lil(1, (,/,. ( rt,, l, 1lr

il., str. l(r-17; V.

Jcan-lrranEois IlllltCIlilt, l.t's ltttirt't

GertOue el l'(ctttt<ttttitt ittlttt'ttttlittttttlt

la Renaissance, l\)63, str. 2ltl

tlt
tlt

r11.

83. M. POS'IAN, u:'l'be (;atnlt'itl14t li*ttrrttrrtt

Itistotlt oJ'Iluxspa, II, s(r. I4o. i l4l.
8/r. Ottcr S'l'Ol,Z, >>7,ur Iirrtwickltlrtgslit'sr lttt lt
te dcs Zollwcsclrs ilrtrt rltitllr tlt's .tltt tt
l)ctttsclrcn llcichs<, tt: Vitrltlitrltrstlttrll
* u n d lV i rl s lt a.f t s tt t s t i t I t,
fii t' Sozi a I '18.
i nagotllt'tlit.
1954, str.
85. Ger6nimo de ll7;l'1\l\17,,'lltitnie cl l'trttt
que du cotnmerce el de ltt tnttrittt', I J\.\,
L:

I t

t I

str.255.

U6. M. POSI'AN, u: |'be (ktnbtitlq( I;.(,,tt,,tttt

Ilisloty of F-urcpe, II, str. 149' l50.
f]7. 1,. tlu IIAt-DIl, op. cit., ll, s(r'. l5lt l5().
titi. P. de MAGAILIANS, (rr. cir., slr. l5tl l5r),
t62, t64.
U9. (). Ir. (lltMIil.l,l OARliRl, (r7,. {',r', lV, srr'.
-J

19.

9(). (;. MA(IAll'l'NIiY, 1r1,. t:it., lV, str. l7; lll,

str..l6ti.
()1. (;. lr. (;liMlil.l.l (:Altliltl, (r1,. (i|., lll, stt
2<).

()2. frr((fu('s Illililts, ('tirtt's.t,t IL^ rir:,'lr',

lr)(rl, slr'. l/,1 ttlt fil*lrl., l, sll. 1.1 /
') I llttl., str ll l.

lt)-\5.

(t I I
(;,12

it,r'n.tnil lltt t tul r l rl,\

t At I t t

t\,

r, \

t ln I t

I t,

r, I

l.'

Izvic$taj () ziruzt'((rr sirir .lolurir ltlll(lt()

UGIIA, It. IIAKLtJY'lA, 'l'Ltc l't'itt<i1utl Nttuigations..., izd. 1912, V, str'. 66 .sr7. ; Al-

94

frecl de STIIRNI]trCK, llistoite dcs .flibttstiets, 1931, str. 158 s{.

95. M6dit..., l, srr. 254, 260.
96. H. CAVAILLES, La Route ft'angaise, son

bistoirc, sa fonction, L91L6, srr. 86-94.

97. Flenri SEE, I{istoire 6cononiryle de la
France, l, 1939, str. 294.
98. L. -S. MIIRCIER, Tableau de Pais, op.
cir., V, str. 331.
99. MACAUIAY, citirao J. M. KULISCHIR, .9roia economica..., olr. cit., II, str. !J2; Sir

Walter BESANT, London in tbe time of

tbe Stuarts, 19O3, srr. 338-344.
Arthur YOUNG, Volags s17 France, 1793,
I, str. 82.
A. SMITH, op. cit., II, str. 382.

1OO.

lol.

1O2. L. DERMIGNY, Za Cbine et I'Occident. Le

cornmerce ci Canton au XVIIIe sid.cle,

1719-1833, op. cir., IIl, str. llJl s4
lO3. Vidi inlt'a ll, str. 306 s{.
1O4.
1O5.

H. BECHTEL, lYittschaftsgescbicbte Deutscblands, op. cit., I, srr. 328.

Armando SAPORI, Una. Cotnltagnia. di

Calimala ai pimi del Trecento, l))2,

srr. 99.
1O6. P. de SAINT-JACOB, o?, cit., str. 164.
LO7. Stoict. della tecnologia, prirrclio C. SINCER, op.

T
lt. lrAY, (.'1,il, s ..t,nltltl tl'it tt,ttilrur
l\tltlt.lt..,!ttttlttlttr', rzrl ltX,t', ll, stt ,1()/,

lOtl. I.

rt:tJxlrIt rr;t 2.

109. /)rr'ril.rl(n,( Ktr!titttlismrts, trlt, (it., ll,

str. 2-l l-420.
I lt). Vitli itrlru, ll, srr. .Jo6 .si1.
111. \4di in-[ra, ibid..
112. Marcel I(OUFI:, I.es Mines rle rlsurbotr en

I;rance au XVIIIe siicle (1744-179t),

7)22, str. 368 sq.

du Cbeualier Cbardin..., op. cit.,

11.J. Voyage

IV, str'. 24. i t67-169.

L1.4. Thierry GAUDIN, L'Ecoute tles silences,

r978.
115.

Stotia della tecnologfa, ptiredio C. SINCER, op.

crl, III, str. 121.

116. A. d. S. IIENDCIJA, Senaro rerra.

117. Marc BLOCH, Mdlanges bistodeptes,
1963, lr, srr. 836.
118. Arhiv Simanczrs, E" Flandes, 559.
119. A. WOLF, A llistory of Science, Technology and Pbilosopby in tbe t6tb and 17tlt
centuries, srr. 332 s{.
120. D. SCFIWENTER, Deliciae physico-ma-

tbamatical oder matbematiscbe und

pltilosopltiscbe Ezquick stttttd.en, |6)6.
121. A. N., A. E., B lll,423,L[ag,7. rujna 1754.
I22. Gerhard MENSCII, Das tecbnologiscbe
Patt, 1977.

2.
3.
4.

A. N., H 2933, P3.

G. F. GtrMELLI C,ARDRI, op. cit., I, str. 6,
70 sq i passim.

otkriia optoka

krwi:

6. William PETTY, >Verbum sapienri<

8.

9.

644

28.
29.

10.
11,

t2.

(1691), u: Les (Euures dconomiques, l,

1905, srr. 132.

L. F. de TOLLENARE, Essai sur les entraoes que le commerre dlnouue en Emope,

1820, srr. 193. i 2lO.
Ja mislim na Some Considerations on tbe
Consequences of tbe Louteting of Intercst

and Raising the Value of Money, 1.6)1,

usporedi Eli I{ECKSCHER, La Epoca mercantiliste4 1943, str. 64a sq,,
Jacob van KLAIIEREN, >>Rue de Quincampoix und Exchange Alley, die Spekulationsjahre 1719 und l72O in Iirankreich

402.

Frangois I-A BOtil,L\YE, I-Qs VoyoSes et

obsetarations du Siaur dc lct lloulla),e...,
1653, stt. 73-74.
C. L. LESUR, Desplogris de la /trtissttnce

russe, 1,812, str. 96, naponrcna 4.

-1J,

Referenca izgubljena.

pacl 7963, str. 329-359.

Princeza PAIATINE, Lettres.., de 1672 d
1722., 1964, str. 419, pismo od 11. lipnja
1720.

34.

cos coloniales. Ensayo nt.ttrtismdtico,

1935, str. 4. i ,.
32. Ibid., str. 13-17. Meksiko nijc inrao bakrenu monetu priic 1814.

-15.

Vidi infra, II, str. 355

s4.
Scipion de GRAMMONT, Le Denier roTtal,
162O, str. 2O. ViSe autora spominje tu sla-

nu monetu koju opisuju oblikom malih

opeka, raznih velidina, ovisno o mjesru.
13. J. -8. I1\BAT, op. cit., III, srr. 235.
14. Ibid., str.3O7.
15. Monum

en

ta. mission

Antonio BRASIO, 1955, stt.

4O5.

LI CHIA-JUI, dlanak na kineskom na ko.ji

je upozorila Rez,ue bibliog.aphique de sinologie, l)JJ.
17. Clanak u talijanskoj Stanrpi.
18. Paul EINZIG, Pimitiue nonE, in its etbnologicetl, bislotical and econontictl as-

pects, "l)48, s|r. 2-/ l_27 2.

E. CIAVIfRE iJ. -P. Blusso'|,I)e la ltran.ce et des Etats-unis, 1787, str. 24. i na-

pomena 1.
Alfons DOPSCII, Nat uraluirlscltttfl uncl

Gelduirtscbaft in der lYeltpiescbicb!e,

181O.

i na Kozici: Mddit..., I, str. :,51, napomena,2.

36. f ako
37.

Muzej Correr, Dona dcllc ltosc,

l[tl,

62.
-18.

aria africanct, Afri-

ca ocidental, yl, 1611-1621, priredio

16.

u: Annales D. S. C., 1957, str. -19-l-

Sozi a I

und England<, u: Vietteljabrscbrifi fiir

- un d Wit"t scbafi sgesclt i cb t e, listo-

1628.

7.

27.

3O.

386.

I'Iarweyevog

r.rcs<<,

31.

cit., ll, str. 534.

N. du FAIL, Pxtltos t'ttstiques et facdtierut,

op. cit., sr.r. 32, 33, 34.
Markiza de sfvIGN6, op. cit., VII, srr.

5. Datum

llrr,l,*r ,lt \'1., I IN(,lll',(lll.,.\\',tttt

ltlltt,tttrl lll lll'.lt'r1,. tt lrrr,'tt,.ttt littltt
,?r// \r, I tlll t
.fO. W. (;. t, ltANl)l I\, / .lrrr trtt lit,l't,tttttr tltt
(.itttgtt rles (tttNtttt'\ ,r l,r fttr r/rr ,\/.\' rrr'
clr', l()(rt'|, str /l /)..
I L (;. ttAl.ANl )llll(, /..r l'i( t!ttt'lttlt(,t,tt' .ttt ,\,
.)rttttttt( th,Atrrlttr,,,, ttlr. ttl., str. ll'1.
22. Vitolirto MA(;Al,l lAliS (;()l)lNll(), /.'/:irr
nontio tlc l'litttJtirtt lt.tt!ttN.tis rrrr ,\l'n <'t
XVI('sit':clt's, l()(l), str. .Jr.rO sq.
23. G.ll^l-{Nt)llilt, olt. t:it., str. ll) 124.
2/t. Arlam SMI'l'll, Rrr:,brlrbos strt' ltt ttttlttnt
et les cattscs lc la iclsasst tl<ts tt<tlitttts,
izcl. 1966, l, str. 29.
25. Pierrc Vll.\lt, Olcl ntotttttric l<rtts l'lsisloire, 7971r, str. .121.
26. ISAAC CIIIVA, ii^'icitai u str()i()l)istr t)
Korzici; i Cernrainc'l'll,l-l()N, >l):tns I'Attrds: le dlanre dcs civilisations arcl'raiql',

W. LEXS, >Beitrage zur Statistik der Edclmetalle<, u: Jabrbiicber fiir Natiutal6konomie und. Slatislik, 1t179, str. 365.
Ruggiero ROMANO, >>Une 6cononlie coloniale: le Chili au X\{IIe sidclc<, u: rlrrnales E. .t C, 1960, str. 259-2t15.
Manuel ROMEIIO DE lllllRllRo, L<ts 7'la'

Napomene uz poglaulje 7
L.

Nttlxtttttrttt'

_r9.

M. IAKIZAVA, Tbe l'e.nelration of Montlt

economy in ./alxtrt..., oP. cil., slr. -l.l .s4

Ibid., stt. 38-39.

An<lrca Mli'f'ltA, Il Metttorv 1x:r{etlo .lc'rtc!<ozianli, olr. cil.t Ill, str. 125.
4t_ Vcn(:cii:r MAlt(;IANA, ,\<:,illttftt... otl) c at'
'l
14t:ttl<t, Yll M()OXVIll, l(r7 l; llgo tlt){)1,
>lrs t(rrtissiorts ntrtttri(ititt's tk' Vt'ttist' t'l
4(\.

4)

rlr' I'ot",
l('s ilt()uv('l[('ills Ir(('Ititlloltitttx
tt: litttttt' luttttrrtlttt, lt) /8.
A. N., A. lj., ll lll, .l(r1 ( l(,ll(r), Mt'itttottct
llit rrtr,r ux

v M.\(,,\lll.'\l r,()l )lN!l(), l lrttttttilttt

"
tlr I l rttltttt I't,,tnv,tt\
rt, \lr r I \\'l'
(
rlr'r l|r, olr lt , 1lr 1l,' 1I I
I r llu,l , ,,rt t1 I tltl
,t\ lltttl , ttt llll r,/
'l(r (i. l' (;l1l\4l1l,l,l (:Al(l.l(1. r,/, i,r, lll, \lr
rt

)-

tt.

,l/. llttl., lll, rtr'. L

4lt. llt,l., lll, sfu'. ll().
4r). v, MA(;n l,t l^liS (;( )l )lNl
50.

51.

52.

s{
54.
55.

J\7, 444 st1.

llitl., str. 52.1,4(t/

llirl., srt. .15(r .15tt.

l(

), ,{, (,/ . \tr

st!

lr. IIALI)tl(;(ll l'li(;()1,(rl-l l, l'ttttit tt tlrll,r

,r,ct\:illnt'il, 1766, str. .t 4.
7:t Jrr<'tlrrxlrrt' pirrirllirlc vr(li V. MA(;Al
IlAIis-(;()l)lNl l(), rr/r. r'iI., srr" .l,r,,,l(x)

I'. rlr: MAOAII-l-ANS, Nolrrr,//r, R.'lttll.til tlr

la (lltitta, olr. <:it., str'. l(r().

v. MA(;ALI l^lis.,(;()l)lNll(), (/,. .t,,

rtr

5lt].
)(r. Mitcstr() MANlllQ(,1,, llitttrttt itt .lt lttt
rtIisiott<'s q,,e biz<, trl Ittttlt| l;. .!/|\t\lttlt,,

Itlandqttc, 1649, str. 2tI5.

57. ll. N., Ms. fr. n. r. 75tt!, l'' 46.
58. I'. rlc lAS (;()R'l l;S, cit. rkrk, l'' ll5 r lt1
v'.

59. Citirani <lokunrcnt, lrirlxrrrrcrrir 5/.

60. G. l'. OIlMlil.l.l (lAltllltl, (lt. (tt., lv, \tl
43.

61. >Ml'nrt>irc sur I'irrtl'r'i't rlr'I'irr'1,,r'rrt ln

Clrinc< u: Mdnoin:s cott<'t:t'ttttttl I'lttirt
ire, les sciertccs, (f/(:." Jx'kirrikrlr rrrrsrc
nar:r, IV, 177.), sr(. .lo9-.il l.
62. L. DEI{MIGNY, /.a (,lltitnt tl l'()ccitlorl. Lt
con,rnetce i Cttttlon..., (4t. (i1., l, rlt
431-433.

6J. Opat lr. CALIANI, l)cll<r /l,lotttltt, I l\tt,

str.2l4.

64. G. Lle U7:lAl\lZ, ol,. cit., str'. l7l.

65. C. Ir. CtiMDLl.l OAI(IiRl, (y,. (',/., Vl, srr
353-354 (iz<t. t7t9).

66. Vidi inlra, 1ll, poglavljt: IV, slr. .l(x).

67. O Kipper-und lViltltotz<'ir, lr. l.il'l'(ill,
Deutsclte Sozial-und lVitlx lutllsgttt lrr
cble, oP. cir., str. 2ll). sq.

68. Ilarl J. IIAMIL'f()N,

>Anrt'ricittt

'liotsttr'

zrnd An<lalusiart I'ric<'s, 15O.1 l(r(ro,,, rr'

./outrrttl of liconoruic ilrtl llusinos\ lli\

tory, I, l92tl, str. 17. i .J5.
(t<). Ilaplrrr('l rltr MANS, listttt lL lt, l'rt\{ .'rt
1660, pri,<'di<> oh. Sol ll:lrlil{, r/r r'll., rtr
t9.t.
711. Krrrl MAltX, l.c()ttlritrtl

,lil.

srxrrrlcr, lr)1O,

l, slr. l(Xr. rlt;rorrrcnit l.

'1
l. lrriurk Sl'()()Nl:.11, l.' litrtttnrrit, ttutiltlittlr
ol ltr lrttltltot tneiltilttn.t\ til l:tttttr t,
I ttrl l(il|(), lt)\(,51r /1,1.
l] lliltl .tr ll
(t l't

IiarnttntI llrutttrIcl / ,\n'ttI'I trt't' tt'ttllItIttIttIIt t'

7:3. JoscI KLJl.lS(;l

ll:.1\, tll I 74t t t r ci

t r

sgescl:icble des tVlittcldltars

zeit, 1965,Il, str. J-]0.

t'

ll/ i t t s ( l' ll t
1

ltttl ,ltr

Ncrr'

74. P. dc SAINT-JACOI], o? cit., str. -Jo6.

75. Antonio dclla ROWI{E, La Ctisi tilo,,etaia siciliana (1531-1802), priredio Car-

nrclo T'RASSIjLL,1, 1964, str. JO s4.

76. E. J.I:. BAItllI[lt, op. cit., I, str. 185.
77. Vidi ittfi'a,II, pogl. II, str. 188 s4.
78. O dct:rliima iz ovog paraglafa vi<li inrt'a,
III, str'. 398.
7p. >Mnxinres g6nirales< vi FrartEois Quesnay et la pl4rsiocratic, iztl. I. N. Il. D.'
op cit., ll, str. 95/t. i naPonrena 7.
8O. 'Jilernel SOMBAI{T, I'e Routgeois, l)26,
srr. 38-39.

81.

F. CALL NI, Della Moileta' op. cit., stt.

E
1)1.

A. 5(:lllll!11'l:ll:l(,,\lorrrt rlrll'tttrrrlr:t
.'.triltrtlttt.t, l()1(), I, s(t. .JlJ()
9(r. l:. (;Al.lANl, l)tlltr lltttttltt, r,/r' rrl., slt.
27tt.

oP. cit., str.

Lmd Rent-Cammer, 1686,

cit.

86.
87.
88.
89.

Genriniano MON'IANARI

cit., stt. 652453.

de SAINT-JACOB, oP. cit., str. 212.
102. Vitli inft'a,ll, pogt. lI, str. 119 sq.
103. M. <le MALESTROIT, >Mdmoires sttr le
faict des ntoilnoyes-.k' u: Paradot;es inddils du seigneur de lltalesh'oit, priredio
Luigi EINAUDI, 1937, str. 105

La Zecca, 1683,

cil., str. 14'

B. N., Ms. fr., 5581, f" 8J; takodcr usporedi Il llentore Perletlo tle'negozittttti,
o?. cit., V, dlan:rk r>Sutilte<<, str. 3O9'
F. SPoONLR, oP. cit., str. 17o s{.
Josef KULISCTIER, Allgemeine Wirtscbaftsgescbicbte des trlittelallers und
der Neuzeit, 1965, Il, str. 344-345.

90. Ibid.
p1": Luigi EINAUDI, pretlgovor izclanja kniige
Paradoxes in,idits dtt seigneur de l[ales'

92.
93.

94.

>>Essai sur la balance du commercc((, u: Mdlanges d'6co11o1rtie Politi'

104. D. I{UME,

qt,e, oP. cif., str- 93.

u: Economisti del Cittque e Seicento, pri'

re<lio A. GR{ZL\NI, 19']3, s:r. 264.
I. cle PIN'IO, 7'ttrit,6 de la circulalion et
elu crddil, oP.

Eli

LIECKSCIIER, oP.

d[.

A4. Ibid.

85.

citilao

1O1. P.

ttp.

metalle<,

.14.

tr"oit, 1937, str. 23.

E. PASQUIIIII, Ies Reclterches cle

la l;ratt'

ce, op. cit., str. 719.

f. BIL{UDEL i F. SPOONER >Prices in Eu-

1,45O to 1750., u: Cambtidge

econontic bisloty ol Dutope, N, stt. 4/tJ;
brojke koje se odnose na ameridko zlato
i srebro su, naravno, l);rrlzr J. IJzrmiltona'
l. cle PINTO, Irairti de la citculation. .,
op. cit., str. 33.

rope from

105. L. S. MERCIER, op. cit., rx, str. 319-320'

106. S. D. GOTTIN, >'I'he Cairo Geniza as a
source for the history of Muslim civilization<<, u: Studia islamica, 1Il, str.75'91,
1O7. fl. I,AURIIN'| , La Loi de Gtesbam au rtIo'
1O8.

yefl Age,1932, str. lozt-105.

John LAW, >Premier nrdmoirc sur les

>L'id6otogie allemande<, (18/16) u: Karl

Pre-capi I ali st Dcon o m i c Fonn a ti'

ozs, priredio Eric IIOBSBVAM, 1964, srr-

bantlucs<<,

u:

ptit cipes stn'le Num,trraitc, le Cotttnerce,

le Cridit et les Banques, 1790, str. 197.
1O9. B. SCI INAPPDR, Ies Rezfe.s at XV1" sidcle.
Flistoire d'un instrument de cr6<1it, 1957,

str.

16-1.

110. Vidi infi'a, ll, pogt. V, str. 466

]11. Mddit..., l, str.

IL2. Ibid., str. 528.

sq.

527.

1l-1. Ln'or izgubljen.

1,I4.J. L. SCIIUMPETER, talijansko izcJ.' op.

cit., I, str.392,

115. Ibid,, str. 392.

.L16.

Recbercbes sur le conrtnerce,1778, str.

\,I.

117. S. <le GIL\MON'I', Le Denier rcya|,162O,

str. 9.

127.

tl.

lt ll,\lt(|N,,,1,r l',,rrr11rrri',lr tlt \,rtr/t'rrtt

XVll'' rtr'r lr"', tt 'lrtrr'rl' t 'lt llttrrtrirtIrtr.
( tt. al , lll
l('l ,'(lll, lr,tl('r llil rll ll'1
I8l , /Oll
l'. l)l.ANl, W A ( (\ll.lltrlttlr Irrttrt'ttrt'
<,11ttt'llt. lr)(r'1, rlr, / ll
ll. (iAS(:()N, tr llt\lt't'\' rtttttttt'tttlttt' t'l
sttt:iale tlt ltt !itttrtt't', lrttti rltlt ltltAtil)lrl'
i IAIllt()l JSSI:, lr' str . 4O.l
I l. Illl()l l'l'lil., lVittsrltrt.lrss/l/ r/r's tlrtrlstlr
cs Sltllltrtitlcl(tllc|s l.l50- I5Oo, lt'.\ll'
str. -i4 s{.

<). Cabiars tla tlolritrtt<:tts tlts ltrttttisst's tltr

bailtiage <!e'l'ttt-1'tts lxtrrr l<'s t:lrtls lltirtti'
raux le /(r/.f, prir'<:tlio Yv('s l)(JltANl)'
1966, stt. 7.

10. O. SPI!N(]l.rill, I'c l)(icli,t dc l'()ccitl<'ttt,

1948, Il, str. 90 .ri{.
11. J. Il. tlu IIAl.l)tl, l)csctiltliott 14iogxr1ilsi'
qtre, bistoiqtte, cbrottr>logiqttc' lx'lil iqttc
et phys[qus de I'lirttPire dc lu ('ll:itttt cl
de la Taflafie clsittoise, l7ti5' I' s(r' -l'
12. E. KliMPlillll, o/. cil., III, str. 72.'
13. J. KULISCIIDI{, c}P. cit., taliialrsk() iztlanie,
II, str. 15-16.
14. R. CANIILLON, o,P. cil., str. 26; M. IUIINFL{RDT, >ll population dcs villcs"'", u:
Popr.tlaliott, tlav:rrri l!54, !, str' 2tl7'
15. J. kULISCIlEll,, t/r. crl.; za lltrsiiu brojkc

3,6% (gradskr populacij:t od 5(X)'t){X))

daje I3. T. UIUANIS (na ruskotl.t, Moskva,
I!661 citlrao V' l. PAVI.OV, Ilisttttical 1ue'
mises for India's lr'fl)tsiliot, lo coPila'
o<1

lism, 1.978, str. 68.

16. C. BRIDIINBAIJCII, Cities itt tbe Wilrlerness, 19J5, str. 6. i I l; za .fa1;an, prof'
FURUSTIIMA, citirao 'f' C. SMIl-l{, ?7:e
Agraian otigins ol moder'rl .Jal'an, 1959,
str. 68.

'l'lte
Jan de VRlIlS,

Dtrtcb tttral economy

in tbe golden age, L5OO-17O0, 1974, sli'
ka str. 86.
18- M. CLOUSCARD, L'iltre et le code, 1972,
str.165.
1!. Jane JACOlls, 'I'be llconotn.l' ttf cilies'
t970.
20. Citirao J. -ll. SAY, Cours d'icotto,nie l)o'
litiqile, oP'. cil., lv, str. 4l(41a.
21. F. LUTGII, oP. cit., str. J/t9.
)) R. GASCON, ur llistoite 6ctttt<tnique et

17.

sociale de la li'ance, Pril'edili IIRAUDI|L

i LlllROIlSSIi, rl, str. J6O.
23. Prcma W. AIIELU, refcrcncit i r:rspr:tvir irr-

)4.
3.

Mao(.,

U pruonr izdanju tog dicla, str. 37o.

-t.

(Euures... coiltenarrt les

Napomene uz poglaulje 8
t.

(r.

Ibitl., str. 14, napomena.

99. A. N. F12, 2175, lll. l)okunrcnti iz 181O.

i 1811. o neplaianju tlugova nadinicnih
za vrijcnie opsade.
lOO. F.'J7. von SCIIROTTtsR, Fiistlicbe Scbatz

)o'

82. L. -S. N{DRCIEI(, T'ableatt de Pais,

cit., l, str. 46.
83. \J(. LIXIS, >Beitriige zur Stalistik der Eclel-

.1.

97. l. de l'lN'l'O, Tirrrl<i tle la <:itt:trltttittrt...,

98.

4.

lJ: Toulrts and societies, prir<:tlio Philip

AIIMMS i Il. A. VRICLIIY' 1978' str. 9'

17,24-25.

d'lb,t ltallAta, prirc<lio Vitrct'trt

M()N'l'llll., 196<), l, str. (r7-4().

f'a, Ill, str. 240.

bcolg S't lilNl lAtJSItN, (icscbicbte ict
deulscbett Kullur, 1904, stI'. ltl7.

25. Ld

Cit)iliti

rllilir

tt<ttrrtzirttrrr

lirrrtlitt

257.

Voyages

2(t.

id

Srllt'<'t'ttlt>,

1:r'i-

ii:t (iiorgio ()irri, l(Xro' str'

lzvol izlitrlrl;r'tr.

\rr lrlrrr (,r lll lill rl. rrllll,lllr n\, I \lttllrtt

It't ,1,' l',tt ttrt'1,r. l\:

rlr' (,tlrt,tltitt.., tt lrr'r /ir'/,trllrtlr

r t lt'll ,l| lrlrrr,: lilliltr rr
t tttlorrrr,,, lllllr)
.", .'llr,lrl , l, \lt ,'l1
lo tr',ilf I'tJ:'5(ll, -lrtttttrttlttr Itll t,trt,tttttr\,
llt1,/. slr. l(,.
tl. lltttst l.ttrlrvrl', (:Al(1,, 7)?l,i' .l( l.t tttl'(\\t'
tlts lttttrr'r's r'l tle lcrtt's r'r,rrs, I /l 1, ll, slr.
l().1. i l()5.
.12. A. rlt'MAYliltlllilt(i, (,/,, (,/., slr. ))o )).1.
J-J, Virli ittfttt, lll, slt .lli(r s11.
.i4. (;. NIA(l^lllNliY, r{r, (i/., ll, str'..J1(,.
.t5. L. - S. Ml,lt(;ll:l\, 'l'ttltluttt <lt l'tnts, ttlt
cil., lX, str. l(r7-l(rtl; Vl, stt. ttl tl.1; V,
str.2tl2.
36. lllitlit..., I, srr. .ll-1.
-17. O. -ll. l'l:l{lllN, >[,c tltr>it tlt' lrotttll'otrtr'
ct I'irlrnrigt'ittiotl tttr:tlt'i Mt'tz irtr Xlll"
sii'cltr<, tt: Anntttitt: dt l.t ,\ttt il;lr tt'ltt\
toire el rl'arcllfutlttgic tl<, ltt l(tt'tttt,tt',

.'ll,,',,tro

Irrtlttttr tt;, .,( itl.

XXX, 1921, str. 569.

3S. ll. J. Ill{UCMANS, Oes<:lsictlattis tttttt ,1,,t

slerdatrt, 8. krrjiga, l9-to- l9.t.t.
J9. Vi(li sttln'a, pogl. I, nalxrmt'ltit -lr)
40. Oitir;ro Ilttgucs dc M()N'l'llAS' ltt l'ttlrrt
lrdtisieiltre sous Lottis XVI , l()4t), sll'. lll I
4 t. l-. -S. MIllfCllilf , 'l'ablcart tl( l'.,tl\' ttl'
cir., lll, srr'. 226-227, 212, 239.
42. Ibid.. str. 2-19.
4-1. (1. It. CIlMlll.LI OAltlllfl, <r1,. t'it., l. ttl
'370.

44.

Vo.yags... de

srr.32.

45. IIans

Pierte l,escal(,1,i(t" 1'l' ttl

MAUEII.SUIjII(), Witls<'brt.lls tttt,l

Sozi a I ge sclti clsl

Z en I t'a

Ic

t ttt lttt

Is

t lt t t

St(i{lte it1 neilereil 7'eit, l<)6('l,, str' u)

46. Voyage de M. de Gttil4tttts' (,1,. 1:i1., l, ,tt

47.

360'
J. A. dc IvtAltlDIll.Sl-O, ol).

dt., ll,

slr'.

/lr

48. l'. cle MAGAILIANS, olr. cit., s(r.' l7 ltl.

4!. L6crpolcl l'ORlUlS IiALI},\S, tllgttttos Aslt'r
tos del mudcjatisttto ttiltrttttt tttttlittull,
1954, stt. "ll.
50. C. F. GIlMIll.l.I CAItIiRl, (,/'. (ril., lV, slr

'

lo5.
51. P. IAVLI)AN i J. IIUCtJI:.NltY, l.'lltlxttrit
me au Moyet Age' l<)74' str' ti4 85 I sl
)70
52. Charles IIIGOLJNII'l', >rll:s 'lt'rlt' trttttv<"
florcntincs du XI\A' si<':clt:s<' rt: ,\lrttlr ttr
on<tre di Anitlttt-o l;rtn-littti,lll, l()(rl, slr"
z-17.
5.J. L. -S. Mlllt(;llll\, (4,. <:it., Xl, str. 4
14. M. 'l'. .l()NltS l)AVlliS, (,1,. <:it., l, slr. ltX)
55. Ii. (l()lllinl,, Rdutirttt tlcs tut.1'ttgt's tttr't ltt
lcs o<'<-irlcnlttlt's, trlt.1il., ll, str. l5l. i 151.
5(r

l. (:()ltl )llill, "l.t (irtrtp.t1",rtt<' Itl tlssl('rrrr('

rl'lirrrlxl<'rr rrrr XVlll' sri'r'lr'", tt: l'r,rttr11

/'rro. XlX, lirl(,, 5ll .

,l'1

lt I '
6.4(t

l\,rn.t

nt I

llftt u tl t, [ /,\ I rt, k I t t t'/l li t tt I

It It t

l il I I t'.'

'

57. C. I:. (;liMl,l.l.l (:AIlllltl, .r,. (,/.. lV, str'.

120.

58. G. F.

GEMEI-LI CAlulltl, op.

cit., t, stt.

230.

59. L. -S. MIIRCIER, Tableatt de Patis, o1t.

cir., VI, str. 221; V, str. 67t N. str, 275.
60. J. SAVARY, Dictionnaire..., op. cit., V,
61.

odjeljak 381.

Vu QUOC TI{UC, u: Les Villes..., prircdilo

Soci6t6 Jean Bodin, 1954-1957, II, str.
206.

62. lzuor izgubljen.

63. Prenra Padr6n iz

7561, Archivo Ceneral

de Simancas, aL?edientcs de bacienda,

r70.

64. G. F. GEMIILLI

CARERI,

op. cit., vt, str.

366-367.

65. Rudolf [{APKE, Ilriigges Entuticklung

66.

zum

m itt el a It efl icben Wcl tnt arkt..., l9OB.

B. GUENf E, Ttibunaux et gens (le justice
dans le bailliage de Senlis..., op, cit., str.
4a.
L. S. MERCIER, op. cit., ilt, UB2, stt. 124.
ilanak u Stampi, todzrn izvor izgubljen.
P. du FL{LDD, op. cit., I, srr. 109.

67.
68.
69.
70. 7a obia5njcnia kola sliicdc uporrijcbio
71.
72.

sam neobjavljcni rarl iz Ecolc dcs I lautes

Etucles, M. odjeljak, Les Villes, 1958.
R. MANTRI"\I, Islanbul dans la secoude

moitia du

sidcle, op. cit., slJ.27.

Raphael du MANS, Estat de la Perce en
166O..., priredio Clr. SCTIEFIR, 1890, srr.
X711e

33.

73. G. F. GIIMELLI CAII-ERI, o?. cit., It,

98'

74. G. F.

GEMELLI CARERI, op.

str.

cit., t, str.

262.

75.

W. ABEL, Cescbicbte det'deutscbet Land-

76.

Giovanni PECLE i Ciuseppe FELLONI, Ie

Moflete genouesi, 1975, stt. 27-30.
U/. SOMIIART, Le Boutgeois, op. cit., str.

77.

uirtschafi,1962, srr. 4a i

49.

729.

tltl. lltitl., str'. l().J.

ttr). llrxllrlio tlt. VlVlrlt(), l)tt.ltt!xtn t,t .lu l\'rl
X(r,ntt,t'r,.,tnotl tl( I'lislmlirt( r,l tlcs I utle s,
1;riltrlil:r .luli('trc M()Nlll,l(;, l()72, srr.
6(t-(>7.

Social Cbange aud thc CiUt irt

./apan,7)68, srr. 1J3, 134,1j7, rJrJ, t-tg.
91. R. SIEITFIIRT, La LittarattoY japonaise,
1961, srr. 110 s{.
92. R. de VTyllRO, op. cit., srr. 58. i 1Bt.
93. L. MUMFOI\D, La Citd ti trauets l'bistoire, op. cit., str. 554-557.

90.

Weber.
SANUDO,

81. M.

Diaii, ){/iYlll, l8!O,

odje-

ljak 625.

82. J. NICKOLLS, Rematque sur les

83.

auant-

ages ele la France..., op. cit., str. 215.

L. -S. MERCIER, Tableau de Pais, op.

cit., Y[1, str. 163.

84. B. Il. SLICIIER VAN BATII, l'ield Ratios,
810-1820, op. cit., rtr. 16.
85. Yidi inft"a, III, str. 386 s.?.
86. J. CERNET,Iezllonde cbinois, op. cil., str.
371.
87. Abb6 PREVOST,Voyages..., op. cit., X, str.

104, prema Bernieru.

648

YA^SAKI,

94.

P. IAVDDAN

iJ.

TIUCUENEY,

Ilistoi,e de

l'Urbanisne, op. cit., srr. 383.

95. W. SOMIIART, Lttxus uttd Kapitalismus,
op, cit., srr. 37 s.7.
96. L. -S. MERCIER, Tableau de Pais, op,
cit, MII, srr. 192.
96. L. -S. MDRCIER, Tableau de Pais, op.
cit., Ylll, str. L92.
97. Mirabeau ottrc, L'An i des llommes ou
Traiti de la population,1756, 2. dio, str.
154.

98. L. -S.

MERCIIIR, Tableau de Pais, op.

cir., I, srr. 286.
99. I,AVOISIER, De la icbesse tenitoriqle d.u
,olailtte de France, iztl. L966, str. 605606.
1OO. F. QUESN.{Y, >Quesrions inr6ressantes
sur la population, l'agriculture et commerce...<( ut F. Quesna), et la pbysiocra.tie, op. cit., II, srr. 664.
101. A. METRA, Il llentore pe1fetto..., op. cit.,

V,srr. 1i2.

ll(r (r li (,1']\lllll (Altll(1,,'/' ,/,, l\r,:lr

l.lr' r 41r)
I I /. l't ktrtl"kl llll:lo!l.ll l, )lltrrtttttt'\ t ttttt rt tt.t,tI
l'ltitlttttr,, /,,r s, l, tl, t'\, lr\ trtt.'ttt \ , t'll
crl., lll, I / ltt, :rr. 4)4.
I ltl. l)isrtto l'. Attttot;t, lr<'kirrli, lt). lrrtolrrrl,t
1752, tt: Lclltt's itlilittttl(\ rl (tt,tt'tt\(\
c<:tilcs lts trll.sstort.s rillrrrlSrilt's, XXIll,
llll I, str. l.l.l..-1.14.
I 19. I'. <lc MA(;AII.IANS, olt. (it., stt'. 176 177.
120. lltil., str. 27{J.
l2l. J. -l]. <ltr llAt.l)ll, ol,. cil., I, str. I 14.
122. G. <lc MIINI)()7"4, Ilisloit'c <ltt gratttl
,'oyaurne cle la Clsine..., t\t' cil., str'. 195.
123. MACAR1'Nl:.Y, o?. cit., Ill, str'. 145.
f 24. P. SONNIRAr, op. cif., II, str. l-1.
125. P. dc I!'I"ACAILL,\NS, oP. cit., stt'. 217 )7tr.
126. opat PRI1VOST, oP. c:t., vl. str. 126.
P. rle llagaillans, oP. cit., slr'. 27ti s+
128. P. de Magailltrtts, oP. cit., str. 268-271.
1,29. Ibid., str. 272-273.
13o. Ibid., str. l5o-151.
131. Ibid., srr. l5J-154.
132. 7a stranice u nastavku koristio sanr slictleia djela: \{illiam BESANT, London in llte
Eigbteentb Ceiltltry, 1902; Anclrd l'Al(ltti'
AllX, La Vie quotidienne en Anglcten'e art
temps de George III; L6oncc Pllll.l,AltD,
-1.27.

Londtes au le,ill,s
de Nelson et de lVellington, 1774-1852,

La Vie qnotidienne

Biljeika

uz

lrrr'lt. I l'^l( f NNll l(. I tt I tr ,luttlttlt(ililt,

ttt .ltrglrlrr tt, trrttt I Ir tttl*llt, | | l(l I I
rtl I rttt,lrtrt,rlltt
I ),\\\',\\'. I lr, litl'ttlrltttH
ll\' a,t(ttt l.tt!, ltllll. I l\' ,ltttl,t,lttltt, tt,
tltr' \lrttrXr,U,'\ I t\illtttiltttrt ,r, tt lt\,t ttl
I tirrlrtu, I 7H.1, ( i|ot1',r's l\l)lllt., lltt,,tt|tt,l
(;lr()l(
,til l 1,tt.l(rr,, lt)7l; M. lx)lt()lll\'
(ilr., lttntlrttt lilt rtt lhr lityltt*'ttllt (.lttr
I to''1', 1t11t4 '

l.t.t. M. '1 ..1()Nl:S l)AVlliS, olt. til., l, slr. lr)1,

1.14. M. 'l'. .,()NliS l)AVllili, .'l' tit, I, slr'. l4i)
t-15. .frrlrn S'l'()W, rl .\unr'.1t o.l lttntlrttt (l(il\.\),
1720, ll, str'. .14.
1.t6. M.'1 ..1()NllS l)AVlliS, ttlt. cit., l, str'. 177,
l-17. l'. (:()l,Q(Jll()lJN, ryr. r'll, l, str'. )t).\ .\27,
l.ltt. M.'1 ..1()NllS l)AVll:S, trl,. (it.. I, str. l(r(r.
1.19. W. l'li'l'lY, 'ltttilti r/r'.s /rr.r?s tl <'rDtldltrt
/lrrrrs, tt: Lts (littutt,s tictttttttttirlttcs tlt .\it
Willitrtrt l'ltll.l,, lt)(15, I, str. -19-.4O.
I4O. l'. (;()l.Qtll l()t)N, rrlt, (:ir., l, str. l(r(r l(rtl,

2to-251.
l4 l. L. MLjMlr()ltl), 1.rr L:i!i <i trilue,\ l'bi\t.rire, ol. cil., str. .175 sr7.
142.

l'. (;()t.QtJI l()tlN, ol. cit., ll, str.

.Jol

-1o2.

l4-)..fcan-Jac<1ucs l{()tJSSIiAtl, >l'inril<'<, tr:

(litttttvs contpldles, lV, iz<1. l'l6iir<l<', l()6(),

str.

t15

l.

144. S. MliRCIlll\, l.llrt

qudrnrtle, (rl). cil.

lctu mille qudtrc ((,tt

zakljuiak

102. W. SOMBART, Lttxtts ttttd Kapita.lismus,

op. cit., str.

3O.

1O3. Princ STRONCOLI, Ragionamerrti economici, politici e militad, 1783, I, str. 51,
citirao L. dal PANE, \: Storia del lauoro

1.

G. IItrA.CARTNEY, op. cit., IU, str. 159.

in ltalia, op. cit., str. 192-193.

104. Ibid.
105. Ren6 BOUVIER

i Andr6 I-AFFARGUE, Ia

Vie napolitaine au XVIIF sidcle, 1956,

srr. 84-85.

78.

C. BEC, Les lrlarcbattds dctiuctitts ti llorcnce, 1375-1434, 1967, srr. 319.

79. L. MUMFORD, op. cir., str. 328-329.
8O. Slijedeia dva paragr:rfa inspirirao ie Max

N.tlrfilltt',rt'

^t

106. Ibid.,

s$. 273.

1O7. C. de BROSSES, Lettres histotiques et citiques sur I'ltalie, g<td. VII, II, srr. 14j.
1O8. R. BOLMER i A. LA,]rFARGUE, op. cit., str.
273.

Ibid., str. 237.

llO.Johann Gottlieb GEORGI, Venuch einer

1,O9.

Bescbrcibung der... Residenzstadt St. pe-

ll1.
f 12.

tenbutg, op. cit., upotrijebljen je za

paragrafe koii slijede.

sve

Cuide Baedeker Rzssie, 1!O2, str. 88.

J.

SAVARY,

Dictionnaire..., op. cit.,

odieliak 639.

113. J. DELUMEATJ, o2. cir.,

114. P. dc MACAILIANS,

'l15. Ibid., str. l7(>t77.

srr. 5Ol

.srl.

of. cit., srr.

12.

(t l')