B gio dc v o to

Gio trnh
Trit hc mc - lnin
(Dng trong cc trng i hc, cao ng)
(Ti bn ln th ba c sa cha, b sung)

ng ch bin:
GS, TS. Nguyn Ngc Long - GS, TS. Nguyn Hu Vui
Tp th tc gi:
PGS. TS. V Tnh
PGS.TS. Trn Vn Thy
GS, TS. Nguyn Hu Vui
GS, TS. Nguyn Ngc Long
TS. Vng Tt t
TS. Dng Vn Thnh
PGS, TS. on Quang Th
TS. Nguyn Nh Hi
PGS, TS. Trng Giang Long
PGS.TS. on c Hiu
TS. Phm Vn Sinh
Th.S. V Thanh Bnh
CN. Nguyn ng Quang

Phn I
Khi lc v trit hc v lch s trit hc
Chng I
Khi lc v Trit hc
I- Trit hc l g ?
1. Trit hc v i tng ca trit hc
a) Khi nim "Trit hc"
Trit hc ra i c phng ng v phng Ty gn nh cng mt thi gian
(khong t th k VIII n th k VI trc Cng nguyn) ti mt s trung tm vn minh
c i ca nhn loi nh Trung Quc, n , Hy Lp. Trung Quc, thut ng trit hc
c gc ngn ng l ch trit (
); ngi Trung Quc hiu trit hc khng phi l s
miu t m l s truy tm bn cht ca i tng, trit hc chnh l tr tu, l s hiu
bit su sc ca con ngi.
n , thut ng dar'sana (trit hc) c ngha l chim ngng, nhng mang
hm l tri thc da trn l tr, l con ng suy ngm dn dt con ngi n vi l
phi.
phng Ty, thut ng trit hc xut hin Hy Lp. Nu chuyn t ting Hy Lp
c sang ting Latinh th trit hc l Philosophia, ngha l yu mn s thng thi. Vi ngi
Hy Lp, philosophia va mang tnh nh hng, va nhn mnh n kht vng tm
kim chn l ca con ngi.
Nh vy, cho d phng ng hay phng Ty, ngay t u, trit hc l
hot ng tinh thn biu hin kh nng nhn thc, nh gi ca con ngi, n tn ti
vi t cch l mt hnh thi thc x hi.
c rt nhiu cch nh ngha khc nhau v trit hc, nhng u bao hm
nhng ni dung c bn ging nhau: Trit hc nghin cu th gii vi t cch l mt
chnh th, tm ra nhng quy lut chung nht chi phi s vn ng ca chnh th ni
chung, ca x hi loi ngi, ca con ngi trong cuc sng cng ng ni ring v th
hin n mt cch c h thng di dng duy l.
2

Khi qut li, c th hiu: Trit hc l h thng tri thc l lun chung nht ca
con ngi v th gii; v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y.
Trit hc ra i do hot ng nhn thc ca con ngi phc v nhu cu sng; song,
vi t cch l h thng tri thc l lun chung nht, trit hc ch c th xut hin trong
nhng iu kin nht nh sau y:
Con ngi phi c mt vn hiu bit nht nh v t n kh nng rt ra c
ci chung trong mun vn nhng s kin, hin tng ring l.
X hi pht trin n thi k hnh thnh tng lp lao ng tr c. H nghin
cu, h thng ha cc quan im, quan nim ri rc li thnh hc thuyt, thnh l lun v
trit hc ra i.
Tt c nhng iu trn cho thy: Trit hc ra i t thc tin, do nhu cu ca thc
tin; n c ngun gc nhn thc v ngun gc x hi.

b) i tng ca trit hc
Trong qu trnh pht trin, i tng ca trit hc thay i theo tng giai on
lch s.
Ngay t khi mi ra i, trit hc c xem l hnh thi cao nht ca tri thc, bao
hm trong n tri thc v tt c cc lnh vc khng c i tng ring. y l nguyn
nhn su xa lm ny sinh quan nim cho rng, trit hc l khoa hc ca mi khoa
hc, c bit l trit hc t nhin ca Hy Lp c i. Thi k ny, trit hc t
c nhiu thnh tu rc r m nh hng ca n cn in m i vi s pht trin ca
t tng trit hc Ty u.
Thi k trung c, Ty u khi quyn lc ca Gio hi bao trm mi lnh vc i
sng x hi th trit hc tr thnh n l ca thn hc. Nn trit hc t nhin b thay bng
nn trit hc kinh vin. Trit hc lc ny pht trin mt cch chm chp trong mi
trng cht hp ca m trng trung c.
S pht trin mnh m ca khoa hc vo th k XV, XVI to mt c s tri thc
vng chc cho s phc hng trit hc. p ng yu cu ca thc tin, c bit yu
cu ca sn xut cng nghip, cc b mn khoa hc chuyn ngnh nht l cc khoa hc
thc nghim ra i vi tnh cch l nhng khoa hc c lp. S pht trin x hi
c thc y bi s hnh thnh v cng c quan h sn xut t bn ch ngha, bi
nhng pht hin ln v a l v thin vn cng nhng thnh tu khc ca c khoa hc
t nhin v khoa hc nhn vn m ra mt thi k mi cho s pht trin trit hc.
Trit hc duy vt ch ngha da trn c s tri thc ca khoa hc thc nghim pht
trin nhanh chng trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm v tn gio v t ti
nh cao mi trong ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Anh, Php, H Lan, vi
nhng i biu tiu biu nh Ph.Bcn, T.Hpx (Anh), ir, Henvtiut (Php),
Xpinda (H Lan)... V.I.Lnin c bit nh gi cao cng lao ca cc nh duy vt
Php thi k ny i vi s pht trin ch ngha duy vt trong lch s trit hc trc
3

Mc. "Trong sut c lch s hin i ca chu u v nht l vo cui th k XVIII,

nc Php, ni din ra mt cuc quyt chin chng tt c nhng rc ri ca thi
trung c, chng ch phong kin trong cc thit ch v t tng, ch c ch ngha duy
vt l trit hc duy nht trit , trung thnh vi tt c mi hc thuyt ca khoa hc t
nhin, th ch vi m tn, vi thi o c gi, v.v."1. Mt khc, t duy trit hc cng
c pht trin trong cc hc thuyt trit hc duy tm m nh cao l trit hc Hghen,
i biu xut sc ca trit hc c in c.
S pht trin ca cc b mn khoa hc c lp chuyn ngnh cng tng bc lm
ph sn tham vng ca trit hc mun ng vai tr "khoa hc ca cc khoa hc". Trit
hc Hghen l hc thuyt trit hc cui cng mang tham vng . Hghen t coi trit
hc ca mnh l mt h thng ph bin ca s nhn thc, trong nhng ngnh khoa hc
ring bit ch l nhng mt khu ph thuc vo trit hc.
Hon cnh kinh t - x hi v s pht trin mnh m ca khoa hc vo u th k
XIX dn n s ra i ca trit hc Mc. on tuyt trit vi quan nim "khoa
hc ca cc khoa hc", trit hc mcxt xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip
tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc trn lp trng duy vt trit v
nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy.
Trit hc nghin cu th gii bng phng php ca ring mnh khc vi mi
khoa hc c th. N xem xt th gii nh mt chnh th v tm cch a ra mt h
thng cc quan nim v chnh th . iu ch c th thc hin c bng cch tng
kt ton b lch s ca khoa hc v lch s ca bn thn t tng trit hc. Trit hc l
s din t th gii quan bng l lun. Chnh v tnh c th nh vy ca i tng trit
hc m vn t cch khoa hc ca trit hc v i tng ca n gy ra nhng cuc
tranh lun ko di cho n hin nay. Nhiu hc thuyt trit hc hin i phng Ty
mun t b quan nim truyn thng v trit hc, xc nh i tng nghin cu ring
cho mnh nh m t nhng hin tng tinh thn, phn tch ng ngha, ch gii vn
bn...
Mc d vy, ci chung trong cc hc thuyt trit hc l nghin cu nhng vn
chung nht ca gii t nhin, ca x hi v con ngi, mi quan h ca con ngi ni
chung, ca t duy con ngi ni ring vi th gii xung quanh.

2. Vn c bn ca trit hc
Trit hc cng nh nhng khoa hc khc phi gii quyt rt nhiu vn c lin
quan vi nhau, trong vn cc k quan trng l nn tng v l im xut pht
gii quyt nhng vn cn li c gi l vn c bn ca trit hc. Theo
ngghen: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin i, l
vn quan h gia t duy vi tn ti"1.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 50.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.21, tr. 403.

Gii quyt vn c bn ca trit hc khng ch xc nh c nn tng v im

xut pht gii quyt cc vn khc ca trit hc m n cn l tiu chun xc nh
lp trng, th gii quan ca cc trit gia v hc thuyt ca h.
Vn c bn ca trit hc c hai mt, mi mt phi tr li cho mt cu hi ln.
Mt th nht: Gia thc v vt cht th ci no c trc, ci no c sau, ci no
quyt nh ci no?
Mt th hai: Con ngi c kh nng nhn thc c th gii hay khng?
Tr li cho hai cu hi trn lin quan mt thit n vic hnh thnh cc trng phi
trit hc v cc hc thuyt v nhn thc ca trit hc.

II- Chc nng th gii quan ca trit hc

1. Trit hc - ht nhn l lun ca th gii quan
Th gii quan l ton b nhng quan nim ca con ngi v th gii, v bn thn
con ngi, v cuc sng v v tr ca con ngi trong th gii .
Trong th gii quan c s ho nhp gia tri thc v nim tin. Tri thc l c s
trc tip cho s hnh thnh th gii quan, song n ch gia nhp th gii quan khi n
tr thnh nim tin nh hng cho hot ng ca con ngi.
C nhiu cch tip cn nghin cu v th gii quan. Nu xt theo qu trnh pht
trin th c th chia th gii quan thnh ba loi hnh c bn: Th gii quan huyn thoi,
th gii quan tn gio v th gii quan trit hc.
Th gii quan huyn thoi l phng thc cm nhn th gii ca ngi nguyn
thy. thi k ny, cc yu t tri thc v cm xc, l tr v tn ngng, hin thc v
tng tng, ci tht v ci o, ci thn v ci ngi, v.v. ca con ngi ho quyn vo
nhau th hin quan nim v th gii.
Trong th gii quan tn gio, nim tin tn gio ng vai tr ch yu; tn ngng
cao hn l tr, ci o ln t ci thc, ci thn vt tri ci ngi.
Khc vi huyn thoi v gio l ca tn gio, trit hc din t quan nim ca con
ngi di dng h thng cc phm tr, quy lut ng vai tr nh nhng bc thang trong
qu trnh nhn thc th gii. Vi ngha nh vy, trit hc c coi nh trnh t
gic trong qu trnh hnh thnh v pht trin ca th gii quan. Nu th gii quan c
hnh thnh t ton b tri thc v kinh nghim sng ca con ngi; trong tri thc ca
cc khoa hc c th l c s trc tip cho s hnh thnh nhng quan nim nht nh v
tng mt, tng b phn ca th gii, th trit hc, vi phng thc t duy c th to
nn h thng l lun bao gm nhng quan nim chung nht v th gii vi t cch l
mt chnh th. Nh vy, trit hc l ht nhn l lun ca th gii quan; trit hc gi vai
tr nh hng cho qu trnh cng c v pht trin th gii quan ca mi c nhn, mi
cng ng trong lch s.
5

Nhng vn c trit hc t ra v tm li gii p trc ht l nhng vn

thuc v th gii quan. Th gii quan ng vai tr c bit quan trng trong cuc sng
ca con ngi v x hi loi ngi. Tn ti trong th gii, d mun hay khng con
ngi cng phi nhn thc th gii v nhn thc bn thn mnh. Nhng tri thc ny dn
dn hnh thnh nn th gii quan. Khi hnh thnh, th gii quan li tr thnh nhn t
nh hng cho qu trnh con ngi tip tc nhn thc th gii. C th v th gii quan
nh mt "thu knh", qua con ngi nhn nhn th gii xung quanh cng nh t xem
xt chnh bn thn mnh xc nh cho mnh mc ch, ngha cuc sng v la chn
cch thc hot ng t c mc ch, ngha . Nh vy th gii quan ng n l
tin xc lp nhn sinh quan tch cc v trnh pht trin ca th gii quan l tiu
ch quan trng v s trng thnh ca mi c nhn cng nh ca mi cng ng x hi
nht nh.
Trit hc ra i vi t cch l ht nhn l lun ca th gii quan, lm cho th gii
quan pht trin nh mt qu trnh t gic da trn s tng kt kinh nghim thc tin v
tri thc do cc khoa hc a li. l chc nng th gii quan ca trit hc.
Cc trng phi chnh ca trit hc l s din t th gii quan khc nhau, i lp
nhau bng l lun; l cc th gii quan trit hc, phn bit vi th gii quan thng
thng.

2. Ch ngha duy vt, ch ngha duy tm v thuyt khng th bit

a) Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm
Vic gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc chia cc nh trit hc
thnh hai trng phi ln. Nhng ngi cho rng vt cht, gii t nhin l ci c trc v
quyt nh thc ca con ngi c coi l cc nh duy vt; hc thuyt ca h hp thnh
cc mn phi khc nhau ca ch ngha duy vt. Ngc li, nhng ngi cho rng, thc,
tinh thn c trc gii t nhin c gi l cc nh duy tm; h hp thnh cc mn phi
khc nhau ca ch ngha duy tm.
- Ch ngha duy vt:
Cho n nay, ch ngha duy vt c th hin di ba hnh thc c bn: ch
ngha duy vt cht phc, ch ngha duy vt siu hnh v ch ngha duy vt bin chng.
+ Ch ngha duy vt cht phc l kt qu nhn thc ca cc nh trit hc duy vt
thi c i. Ch ngha duy vt thi k ny trong khi tha nhn tnh th nht ca vt cht
ng nht vt cht vi mt hay mt s cht c th v nhng kt lun ca n mang
nng tnh trc quan nn ngy th, cht phc. Tuy cn rt nhiu hn ch, nhng ch
ngha duy vt cht phc thi c i v c bn l ng v n ly gii t nhin gii
thch gii t nhin, khng vin n Thn linh hay Thng .
+ Ch ngha duy vt siu hnh l hnh thc c bn th hai ca ch ngha duy vt,
th hin kh r cc nh trit hc th k XV n th k XVIII v nh cao vo th k th
XVII, XVIII. y l thi k m c hc c in thu c nhng thnh tu rc r nn trong
6

khi tip tc pht trin quan im ch ngha duy vt thi c i, ch ngha duy vt giai
on ny chu s tc ng mnh m ca phng php t duy siu hnh, my mc phng php nhn th gii nh mt c my khng l m mi b phn to nn n lun
trong trng thi bit lp v tnh ti. Tuy khng phn nh ng hin thc nhng ch ngha
duy vt siu hnh cng gp phn khng nh vo vic chng li th gii quan duy tm
v tn gio, in hnh l thi k chuyn tip t m trng trung c sang thi phc
hng.
+ Ch ngha duy vt bin chng l hnh thc c bn th ba ca ch ngha duy vt,
do C.Mc v Ph.ngghen xy dng vo nhng nm 40 ca th k XIX, sau c
V.I.Lnin pht trin. Vi s k tha tinh hoa ca cc hc thuyt trit hc trc v s
dng kh trit thnh tu ca khoa hc ng thi, ch ngha duy vt bin chng, ngay
t khi mi ra i khc phc c hn ch ca ch ngha duy vt cht phc thi c i,
ch ngha duy vt siu hnh v l nh cao trong s pht trin ca ch ngha duy vt. Ch
ngha duy vt bin chng khng ch phn nh hin thc ng nh chnh bn thn n tn
ti m cn l mt cng c hu hiu gip nhng lc lng tin b trong x hi ci to
hin thc y.
- Ch ngha duy tm:
Ch ngha duy tm chia thnh hai phi: ch ngha duy tm ch quan v ch ngha
duy tm khch quan.
+ Ch ngha duy tm ch quan tha nhn tnh th nht ca thc con ngi.
Trong khi ph nhn s tn ti khch quan ca hin thc, ch ngha duy tm ch quan
khng nh mi s vt, hin tng ch l phc hp nhng cm gic ca c nhn, ca ch
th.
+ Ch ngha duy tm khch quan cng tha nhn tnh th nht ca thc nhng
theo h y l l th tinh thn khch quan c trc v tn ti c lp vi con ngi.
Thc th tinh thn khch quan ny thng mang nhng tn gi khc nhau nh nim,
tinh thn tuyt i, l tnh th gii, v.v..
Ch ngha duy tm trit hc cho rng thc, tinh thn l ci c trc v sn
sinh ra gii t nhin; nh vy l bng cch ny hay cch khc tha nhn s sng to
ra th gii. V vy, tn gio thng s dng cc hc thuyt duy tm lm c s l lun,
lun chng cho cc quan im ca mnh. Tuy nhin, c s khc nhau gia ch ngha
duy tm trit hc vi ch ngha duy tm tn gio. Trong th gii quan tn gio, lng
tin l c s ch yu v ng vai tr ch o. Cn ch ngha duy tm trit hc li l sn
phm ca t duy l tnh da trn c s tri thc v l tr.
V phng din nhn thc lun, sai lm ca ch ngha duy tm bt ngun t cch
xem xt phin din, tuyt i ha, thn thnh ha mt mt, mt c tnh no ca qu
trnh nhn thc mang tnh bin chng ca con ngi.
Cng vi ngun gc nhn thc lun, ch ngha duy tm ra i cn do ngun gc
7

x hi. S tch ri lao ng tr c vi lao ng chn tay v a v thng tr ca lao ng

tr c i vi lao ng chn tay trong cc x hi c to ra quan nim v vai tr quyt
nh ca nhn t tinh thn. Cc giai cp thng tr v nhng lc lng x hi phn ng
ng h, s dng ch ngha duy tm lm nn tng l lun cho nhng quan im chnh tr
- x hi ca mnh.
Mt hc thuyt trit hc tha nhn ch mt trong hai thc th (vt cht hoc tinh
thn) l ngun gc ca th gii c gi l nht nguyn lun (nht nguyn lun duy vt
hoc nht nguyn lun duy tm).
Trong lch s trit hc cng c nhng nh trit hc xem vt cht v tinh thn l
hai nguyn th tn ti c lp, to thnh hai ngun gc ca th gii; hc thuyt trit hc
ca h l nh nguyn lun. Li c nh trit hc cho rng vn vt trong th gii l do v
s nguyn th c lp to nn; l a nguyn lun trong trit hc (phn bit vi
thuyt a nguyn chnh tr). Song ch l biu hin tnh khng trit v lp trng
th gii quan; rt cuc chng thng sa vo ch ngha duy tm.
Nh vy, trong lch s tuy nhng quan im trit hc biu hin a dng nhng suy
cho cng, trit hc chia thnh hai trng phi chnh: ch ngha duy vt v ch ngha duy
tm. Lch s trit hc cng l lch s u tranh ca hai trng phi ny.

b) Thuyt khng th bit

y l kt qu ca cch gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc. i
vi cu hi "Con ngi c th nhn thc c th gii hay khng?", tuyt i a s cc
nh trit hc (c duy vt v duy tm) tr li mt cch khng nh: tha nhn kh nng nhn
thc th gii ca con ngi. Hc thuyt trit hc ph nhn kh nng nhn thc ca con
ngi c gi l thuyt khng th bit. Theo thuyt ny, con ngi khng th hiu c
i tng hoc c hiu chng ch l hiu hnh thc b ngoi v tnh xc thc cc hnh nh
v i tng m cc gic quan ca con ngi cung cp trong qu trnh nhn thc khng
bo m tnh chn thc.
Tnh tng i ca nhn thc dn n vic ra i ca tro lu hoi nghi lun t
trit hc Hy Lp c i. Nhng ngi theo tro lu ny nng s hoi nghi ln thnh
nguyn tc trong vic xem xt tri thc t c v cho rng con ngi khng th t
n chn l khch quan. Tuy cn nhng mt hn ch nhng Hoi nghi lun thi phc
hng gi vai tr quan trng trong cuc u tranh chng h t tng v quyn uy ca
Gio hi thi trung c, v hoi nghi lun tha nhn s hoi nghi i vi c Kinh thnh
v cc tn iu tn gio. T hoi nghi lun (scepticisme) mt s nh trit hc i n
thuyt khng th bit (agnosticisme) m tiu biu l Cant th k XVIII.

III- Siu hnh v bin chng

Cc khi nim "bin chng" v "siu hnh" trong lch s trit hc c dng theo
mt s ngha khc nhau. Cn trong trit hc hin i, c bit l trit hc mcxt, chng
c dng, trc ht ch hai phng php chung nht i lp nhau ca trit hc.
8

Phng php bin chng phn nh "bin chng khch quan" trong s vn ng, pht
trin ca th gii. L lun trit hc ca phng php c gi l "php bin chng".

1. S i lp gia phng php siu hnh v phng php bin chng

a) Phng php siu hnh
Phng php siu hnh l phng php:
+ Nhn thc i tng trng thi c lp, tch ri i tng ra khi cc chnh th
khc v gia cc mt i lp nhau c mt ranh gii tuyt i.
+ Nhn thc i tng trng thi tnh ti; nu c s bin i th y ch l s
bin i v s lng, nguyn nhn ca s bin i nm bn ngoi i tng.
Phng php siu hnh lm cho con ngi "ch nhn thy nhng s vt ring bit
m khng nhn thy mi lin h qua li gia nhng s vt y, ch nhn thy s tn ti
ca nhng s vt y m khng nhn thy s pht sinh v s tiu vong ca nhng s vt
y, ch nhn thy trng thi tnh ca nhng s vt y m qun mt s vn ng ca
nhng s vt y, ch nhn thy cy m khng thy rng"1.
Phng php siu hnh bt ngun t ch mun nhn thc mt i tng no trc
ht con ngi cng phi tch i tng y ra khi nhng mi lin h v nhn thc n
trng thi khng bin i trong mt khng gian v thi gian xc nh. Song phng
php siu hnh ch c tc dng trong mt phm vi nht nh bi hin thc khng ri rc
v ngng ng nh phng php ny quan nim.

b) Phng php bin chng

Phng php bin chng l phng php:
+ Nhn thc i tng trong cc mi lin h vi nhau, nh hng nhau, rng
buc nhau.
+ Nhn thc i tng trng thi vn ng bin i, nm trong khuynh hng
chung l pht trin. y l qu trnh thay i v cht ca cc s vt, hin tng m
ngun gc ca s thay i y l u tranh ca cc mt i lp gii quyt mu thun
ni ti ca chng.
Nh vy phng php bin chng th hin t duy mm do, linh hot. N tha
nhn trong nhng trng hp cn thit th bn cnh ci "hoc l... hoc l..." cn c c
ci "va l... va l..." na; tha nhn mt chnh th trong lc va l n li va khng
phi l n; tha nhn ci khng nh v ci ph nh va loi tr nhau li va gn b
vi nhau2.
Phng php bin chng phn nh hin thc ng nh n tn ti. Nh vy,
phng php t duy bin chng tr thnh cng c hu hiu gip con ngi nhn thc
1
2

Sd, t.20, tr. 37.

Xem Sd, tr. 696.

v ci to th gii.

2. Cc giai on pht trin c bn ca php bin chng

Cng vi s pht trin ca t duy con ngi, phng php bin chng qua ba
giai on pht trin, c th hin trong trit hc vi ba hnh thc lch s ca n: php
bin chng t pht, php bin chng duy tm v php bin chng duy vt.
+ Hnh thc th nht l php bin chng t pht thi c i. Cc nh bin chng c
phng ng ln phng Ty thi k ny thy cc s vt, hin tng ca v tr sinh
thnh, bin ha trong nhng si dy lin h v cng tn. Tuy nhin, nhng g cc nh
bin chng hi thy c ch l trc kin, cha phi l kt qu ca nghin cu v
thc nghim khoa hc.
+ Hnh thc th hai l php bin chng duy tm. nh cao ca hnh thc ny c
th hin trong trit hc c in c, ngi khi u l Cant v ngi hon thin l
Hghen. C th ni, ln u tin trong lch s pht trin ca t duy nhn loi, cc
nh trit hc c trnh by mt cch c h thng nhng ni dung quan trng nht
ca phng php bin chng. Song theo h bin chng y bt u t tinh thn v kt
thc tinh thn, th gii hin thc ch l s sao chp nim nn bin chng ca cc nh
trit hc c in c l bin chng duy tm.
+ Hnh thc th ba l php bin chng duy vt. Php bin chng duy vt c th
hin trong trit hc do C.Mc v Ph.ngghen xy dng, sau c V.I.Lnin pht
trin. C.Mc v Ph.ngghen gt b tnh cht thn b, k tha nhng ht nhn hp l
trong php bin chng duy tm xy dng php bin chng duy vt vi tnh cch
l hc thuyt v mi lin h ph bin v v s pht trin di hnh thc hon b nht.

3. Chc nng phng php lun ca trit hc

Phng php lun l l lun v phng php; l h thng cc quan im ch o
vic tm ti, xy dng, la chn v vn dng cc phng php.
Xt phm vi tc dng ca n, phng php lun c th chia thnh ba cp :
Phng php lun ngnh, phng php lun chung v phng php lun chung nht.
- Phng php lun ngnh (cn gi l phng php lun b mn) l phng php
lun ca mt ngnh khoa hc c th no .
- Phng php lun chung l phng php lun c s dng cho mt s ngnh
khoa hc.
- Phng php lun chung nht l phng php lun c dng lm im xut pht
cho vic xc nh cc phng php lun chung, cc phng php lun ngnh v cc
phng php hot ng khc ca con ngi.
Vi t cch l h thng tri thc chung nht ca con ngi v th gii v vai tr
ca con ngi trong th gii ; vi vic nghin cu nhng quy lut chung nht ca t
nhin, x hi v t duy, trit hc thc hin chc nng phng php lun chung nht.
10

Trong trit hc Mc - Lnin, l lun v phng php thng nht hu c vi

nhau. Php bin chng duy vt l l lun khoa hc phn nh khi qut s vn ng v
pht trin ca hin thc; do , n khng ch l l lun v phng php m cn l s
din t quan nim v th gii, l l lun v th gii quan. H thng cc quan im ca
ch ngha duy vt mcxt, do tnh ng n v trit ca n em li tr thnh nhn t
nh hng cho hot ng nhn thc v hot ng thc tin, tr thnh nhng nguyn tc
xut pht ca phng php lun.
Bi dng th gii quan duy vt v rn luyn t duy bin chng, phng v
chng ch ngha ch quan, trnh phng php t duy siu hnh va l kt qu, va l
mc ch trc tip ca vic hc tp, nghin cu l lun trit hc ni chung, trit hc
Mc - Lnin ni ring.

Cu hi n tp
1. c trng ca tri thc trit hc. S bin i i tng ca trit hc qua cc giai
on lch s?
2. Vn c bn ca trit hc. C s phn bit ch ngha duy vt v ch ngha
duy tm trong trit hc?
3. S i lp gia phng php bin chng v phng php siu hnh?
4. Vai tr ca trit hc trong i sng x hi?

11

Chng II
Khi lc v lch s trit hctrc mc
A. trit hc phng ng
I- trit hc n c, trung i
1. Hon cnh ra i trit hc v c im ca trit hc n c,
trung i
iu kin t nhin: n c i l mt lc a ln pha Nam chu , c nhng
yu t a l rt tri ngc nhau: Va c ni cao, li va c bin rng; va c sng n
chy v pha Ty, li va c sng Hng chy v pha ng; va c ng bng ph nhiu,
li c sa mc kh cn; va c tuyt ri gi lnh, li c nng chy, nng bc...
iu kin kinh t - x hi: X hi n c i ra i sm. Theo ti liu kho c
hc, vo khong th k XXV trc Cng nguyn (tr. CN) xut hin nn vn minh
sng n, sau b tiu vong, nay vn cha r nguyn nhn. T th k XV tr. CN cc b
lc du mc Arya t Trung xm nhp vo n . H nh c ri ng ha vi ngi
bn a Dravida to thnh c s cho s xut hin quc gia, nh nc ln th hai trn t
n . T th k th VII trc Cng nguyn n th k XVI sau Cng nguyn, t
nc n phi tri qua hng lot bin c ln, l nhng cuc chin tranh thn tnh
ln nhau gia cc vng triu trong nc v s xm lng ca cc quc gia bn ngoi.
c im ni bt ca iu kin kinh t - x hi ca x hi n c, trung i l
s tn ti rt sm v ko di kt cu kinh t - x hi theo m hnh "cng x nng thn",
trong , theo Mc, ch quc hu v rung t l c s quan trng nht tm hiu
ton b lch s n c i. Trn c s phn ha v tn ti bn ng cp ln:
tng l (Brahman), qu tc (Ksatriya), bnh dn t do (Vaisya) v tin n
(Ksudra). Ngoi ra cn c s phn bit chng tc, dng di, ngh nghip, tn gio.
iu kin v vn ha: Vn ha n c hnh thnh v pht trin trn c s iu
kin t nhin v hin thc x hi. Ngi n c i tch ly c nhiu kin thc
v thin vn, sng to ra lch php, gii thch c hin tng nht thc, nguyt thc...
y, ton hc xut hin sm: pht minh ra s thp phn, tnh c tr s , bit v i
s, lng gic, php khai cn, gii phng trnh bc 2, 3. V y hc xut hin nhng
danh y ni ting, cha bnh bng thut chm cu, bng thuc tho mc.
Nt ni bt ca vn ha n c, trung i l mang du n su m v tn
ngng, tn gio. Vn ha n c, trung i c chia lm ba giai on:
12

a) Khong t th k XXV - XV tr. CN gi l nn vn minh sng n.

b) T th k XV - VII tr. CN gi l nn vn minh Vda.
c) T th k VI - I tr. CN l thi k hnh thnh cc trng phi trit hc tn
gio ln gm hai h thng i lp nhau l chnh thng v khng chnh thng.
H thng chnh thng bao gm cc trng phi tha nhn uy th ti cao ca Kinh
Vda. H thng ny gm su trng phi trit hc in hnh l Smkhya, Mimns,
Vdanta, Yoga, Nyya, Vai'sesika. H thng trit hc khng chnh thng ph nhn, bc
b uy th ca kinh Vda v o Blamn. H thng ny gm ba trng phi l Jaina,
Lokyata v Buddha (Pht gio).
Trit hc n c i c nhng c im sau:
Trc ht, trit hc n l mt nn trit hc chu nh hng ln ca nhng t
tng tn gio. Gia trit hc v tn gio rt kh phn bit. T tng trit hc n giu
sau cc l nghi huyn b, chn l th hin qua b kinh Vda, Upanisad. Tuy nhin, tn gio
ca n c i c xu hng "hng ni" ch khng phi "hng ngoi" nh tn gio
phng Ty. V vy, xu hng tri ca cc h thng trit hc - tn gio n u
tp trung l gii v thc hnh nhng vn nhn sinh quan di gc tm linh tn
gio nhm t ti s "gii thot" tc l t ti s ng nht tinh thn c nhn vi tinh thn
v tr (Atman v Brahman).
Th hai, cc nh trit hc thng k tc m khng gt b h thng trit hc c
trc.
Th ba, khi bn n vn bn th lun, mt s hc phi xoay quanh vn "tnh
khng", em i lp "khng" v "c", quy ci "c" v ci "khng" th hin mt trnh t
duy tru tng cao.
Nhn nh v trit hc n c, trung i
Trit hc n c, trung i t ra v bc u gii quyt nhiu vn ca
trit hc. Trong khi gii quyt nhng vn thuc bn th lun, nhn thc lun v nhn
sinh quan, trit hc n th hin tnh bin chng v tm khi qut kh su sc;
a li nhiu ng gp qu bu vo kho tng di sn trit hc ca nhn loi.
Mt xu hng kh m nt trong trit hc n c, trung i l quan tm gii
quyt nhng vn nhn sinh di gc tn gio vi xu hng "hng ni", i tm
ci i ng trong ci Tiu ng ca mt thc th c nhn. C th ni: s phn tnh nhn sinh
l mt nt tri v c u th ca nhiu hc thuyt trit hc n c, trung i (tr trng
phi Lokyata), v hu ht cc hc thuyt trit hc ny u bin i theo xu hng t v
thn n hu thn, t t nhiu duy vt n duy tm hay nh nguyn. Phi chng, iu
phn nh trng thi tr tr ca "phng thc sn xut chu " n vo t duy trit
hc; n lt mnh, trit hc li tr thnh mt trong nhng nguyn nhn ca trng thi
tr tr !
13

2. T tng trit hc ca Pht gio (Buddha)

o Pht ra i vo th k VI tr. CN. Ngi sng lp l Siddharta (Tt t a).
Sau ny ng c ngi i tn vinh l Sakyamuni (Thch ca Mu ni), l Buddha (Pht).
Pht l tn theo m Hn - Vit ca Buddha, c ngha l gic ng. Pht gio l hnh
thc gio on c xy dng trn mt nim tin t c Pht, tc t bin ln tr tu v t
bi ca Siddharta. Kinh in ca Pht gio gm Kinh tng, Lut tng v Lun tng. Pht
gio cng lun v thuyt lun hi v nghip, cng tm con ng "gii thot" ra khi vng
lun hi. Trng thi chm dt lun hi v nghip c gi l Nit bn. Nhng Pht gio khc
cc tn gio khc ch chng sinh thuc bt k ng cp no cng c "gii thot".
Pht gio nhn nhn th gii t nhin cng nh nhn sinh bng s phn tch nhn qu. Theo Pht gio, nhn - qu l mt chui lin tc khng gin on v khng hn
lon, c ngha l nhn no qu y. Mi quan h nhn qu ny Pht gio thng gi l
nhn duyn vi ngha l mt kt qu ca nguyn nhn no s l nguyn nhn ca mt
kt qu khc.
V th gii t nhin, bng s phn tch nhn qu, Pht gio cho rng khng th
tm ra mt nguyn nhn u tin cho v tr, c ngha l khng c mt ng Ti cao
(Brahman) no sng to ra v tr. Cng vi s ph nh Brahman, Pht gio cng ph
nh phm tr([Anatman], ngha l khng c ti) v quan im "v thng".
Quan im "v ng" cho rng vn vt trong v tr ch l s "gi hp" do hi
nhn duyn nn thnh ra "c" (tn ti). Ngay bn thn s tn ti ca thc th con ngi
chng qua l do "ng un" (5 yu t) hi t li l: sc (vt cht), th (cm gic), tng
(n tng), hnh (suy l) v thc ( thc). Nh vy l khng c ci gi l "ti" (v ng).
Quan im "v thng" cho rng vn vt bin i v cng theo chu trnh bt tn:
sinh - tr - d - dit. Vy th "c c" - "khng khng" lun hi bt tn; "thong c", "thong
khng", ci cn th chng cn, ci mt th chng mt.
V nhn sinh quan, Pht gio t vn tm kim mc tiu nhn sinh s "gii
thot" (Moksa) khi vng lun hi, "nghip bo" t ti trng thi tn ti Nit
bn [Nirvana]. Ni dung trit hc nhn sinh tp trung trong thuyt "t "- c ngha l
bn chn l, cng c th gi l "t diu " vi ngha l bn chn l tuyt vi.
1. Kh [Duhkha - satya]. Pht gio cho rng cuc sng l kh, t nht c tm ni
kh (bt kh): sinh, lo (gi), bnh (m au), t (cht), th bit ly (thng yu nhau phi
xa nhau), on tng hi (on ght nhau nhng phi sng gn vi nhau), s cu bt c
(mong mun nhng khng c), ng th un (nm yu t un t li nung nu lm kh
s).
2. Tp hay nhn (Samudayya - satya). Pht gio cho rng cuc sng au kh
l c nguyn nhn. ct ngha ni kh ca nhn loi, Pht gio a ra thuyt "thp nh
nhn duyn" - l mi hai nguyn nhn v kt qu ni theo nhau, cui cng dn n
cc au kh ca con ngi: 1/ V minh, 2/ Hnh; 3/ Thc; 4/ Danh sc; 5/ Lc nhp; 6/
14

Xc; 7/ Th; 8/ i; 9/ Th; 10/ Hu; 11/ Sinh; 12/ Lo - T. Trong "v minh" l nguyn
nhn u tin
3. Dit (Nirodha - satya). Pht gio cho rng mi ni kh c th tiu dit t
ti trng thi Nit bn.
4. o (Marga - satya). o ch ra con ng tiu dit ci kh. l con
ng "tu o", hon thin o c c nhn gm 8 nguyn tc (bt chnh o): 1/ Chnh
kin (hiu bit ng t ); 2/ Chnh t (suy ngh ng n); 3/ Chnh ng (ni li
ng n); 4/ Chnh nghip (gi nghip khng tc ng xu); 5/ Chnh mnh (gi ngn
dc vng); 6/ Chnh tinh tin (rn luyn tu lp khng mt mi); 7/ Chnh nim (c nim tin
bn vng vo gii thot); 8/ Chnh nh (tp trung t tng cao ). Tm nguyn tc trn c
th thu tm vo "Tam hc", tc ba iu cn hc tp v rn luyn l Gii - nh - Tu.
Gii l gi cho thn, tm thanh tnh, trong sch. nh l thu tm, nhip tm cho sc
mnh ca tm khng b ngoi cnh lm xo ng. Tu l tr tu. Pht gio coi trng khai
m tr tu thc hin gii thot.
Sau khi Siddharta mt, Pht gio chia thnh hai b phn: Thng to v i
chng. Phi Thng ta b (Theravada) ch trng duy tr gio l cng cch hnh o
thi c Pht ti th; phi i chng b (Mahasamghika) vi t tng ci cch gio l v
hnh o cho ph hp vi thc t.
Khong th k II tr. CN xut hin nhiu phi Pht gio khc nhau, v trit hc c
hai phi ng ch l phi Nht thit hu b (Sarvaxtivadin) v phi Kinh lng b
(Sautrnstika).
Vo u cng nguyn, Pht gio i tha xut hin v ch trng "t gic", "t
tha", h gi nhng ngi i lp l Tiu tha.
n , Pht gio bt u suy dn t th k IX v hon ton sp trc s tn
cng ca Hi gio vo th k XII.

II- Trit hc trung hoa c, trung i

1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Trung Hoa c, trung
i
Trung Hoa c i l mt quc gia rng ln c hai min khc nhau. Min Bc c
lu vc sng Hong H, xa bin, kh hu lnh, t ai kh khan, cy c tha tht, sn
vt him hoi. Min Nam c lu vc sng Dng T kh hu m p, cy ci xanh ti,
sn vt phong ph.
Trung Hoa c i c lch s lu i t cui thin nin k III tr. CN ko di ti tn
th k III tr. CN vi s kin Tn Thy Hong thng nht Trung Hoa bng uy quyn bo
lc m u thi k phong kin tp quyn. Trong khong 2000 nm lch s y, lch s
Trung Hoa c phn chia lm hai thi k ln: Thi k t th k IX tr. CN v trc v
thi k t th k VIII n cui th k III tr. CN.
15

Thi k th nht c cc triu i nh H, nh Thng v Ty Chu. Theo cc vn

bn c, nh H ra i khong th k XXI tr. CN, l ci mc nh du s m u cho
ch chim hu n l Trung Hoa. Khong na u th k XVII tr. CN, ngi
ng u b tc Thng l Thnh Thang lt Vua Kit nh H, lp nn nh
Thng t t Bc, tnh H Nam by gi. n th k XIV tr. CN, Bn Canh di
v t n thuc huyn An Dng H Nam ngy nay. V vy, nh Thng cn gi l
nh n. Vo khong th k XI tr. CN, Chu V Vng con Chu Vn Vng git Vua
Tr nh Thng lp ra nh Chu (giai on u ca nh Chu l Ty Chu) a ch n l
Trung Hoa ln nh cao. Trong thi k th nht ny, nhng t tng trit hc xut
hin, tuy cha t ti mc l mt h thng. Th gii quan thn thoi, tn gio v ch
ngha duy tm thn b l th gii quan thng tr trong i sng tinh thn x hi Trung
Hoa by gi. T tng trit hc thi k ny gn cht thn quyn v th quyn v
ngay t u n l gii s lin h mt thit gia i sng chnh tr - x hi vi lnh vc
o c lun l. ng thi, thi k ny xut hin nhng quan nim c tnh cht duy
vt mc mc, nhng t tng v thn tin b i lp li ch ngha duy tm, thn b thng
tr ng thi.
Thi k th hai l thi k ng Chu (thng gi l thi k Xun Thu - Chin
Quc) l thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin. Di
thi Ty Chu, t ai thuc v nh Vua th di thi ng Chu quyn s hu ti cao v
t ai thuc tng lp a ch v ch s hu t nhn v rung t hnh thnh. T ,
s phn ha sang hn da trn c s ti sn xut hin. X hi lc ny vo tnh trng
ht sc o ln. S tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c y x hi Trung
Hoa c i vo tnh trng chin tranh khc lit lin min. y chnh l iu kin lch s
i hi gii th ch n l th tc nh Chu, hnh thnh x hi phong kin; i hi gii
th nh nc ca ch gia trng, xy dng nh nc phong kin nhm gii phng
lc lng sn xut, m ng cho x hi pht trin. S bin chuyn si ng ca
thi i t ra v lm xut hin nhng t im, nhng trung tm cc "k s" lun
tranh lun v trt t x hi c v ra nhng hnh mu ca mt x hi trong tng lai.
Lch s gi thi k ny l thi k "Bch gia ch t" (trm nh trm thy), "Bch gia
minh tranh" (trm nh ua ting). Chnh trong qu trnh y sn sinh cc nh t tng
ln v hnh thnh nn cc trng phi trit hc kh hon chnh. c im cc trng
phi ny l lun ly con ngi v x hi lm trung tm ca s nghin cu, c xu hng
chung l gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. Theo Lu
Hm (i Ty Hn), Trung Hoa thi k ny c chn trng phi trit hc chnh (gi l
Cu lu hoc Cu gia) l: Nho gia, Mc gia, o gia, m Dng gia, Danh gia, Php gia,
Nng gia, Tung honh gia, Tp gia. C th ni, tr Pht gio c du nhp t n sau
ny, cc trng phi trit hc c hnh thnh vo thi Xun Thu - Chin Quc c b
sung hon thin qua nhiu giai on lch s trung c, tn ti trong sut qu trnh pht
trin ca lch s t tng Trung Hoa cho ti thi cn i.
Ra i trn c s kinh t - x hi ng Chu, so snh vi trit hc phng Ty
16

v n cng thi, trit hc Trung Hoa c, trung i c nhng c im ni bt.

Th nht, nhn mnh tinh thn nhn vn. Trong t tng trit hc c, trung i
Trung Hoa, cc loi t tng lin quan n con ngi nh trit hc nhn sinh, trit hc
o c, trit hc chnh tr, trit hc lch s pht trin, cn trit hc t nhin c phn m
nht.
Th hai, ch trng chnh tr o c. Sut my ngn nm lch s cc trit gia
Trung Hoa u theo ui vng quc lun l o c, h xem vic thc hnh o
c nh l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi, t ln v tr th nht
ca sinh hot x hi. C th ni, y chnh l nguyn nhn trit hc dn n s km
pht trin v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung Hoa.
Th ba, nhn mnh s hi ho thng nht gia t nhin v x hi. Khi kho cu
cc vn ng ca t nhin, x hi v nhn sinh, a s cc nh trit hc thi Tin Tn
u nhn mnh s hi ha thng nht gia cc mt i lp, coi trng tnh ng nht ca
cc mi lin h tng h ca cc khi nim, coi vic iu ho mu thun l mc tiu
cui cng gii quyt vn . Nho gia, o gia, Pht gio... u phn i ci "thi
qu" v ci "bt cp". Tnh tng hp v lin h ca cc phm tr "thin nhn hp
nht", "tri hnh hp nht", "th dng nh nht", "tm vt dung hp"... th hin c
im hi ha thng nht ca trit hc trung, c i Trung Hoa.
Th t l t duy trc gic. c im ni bt ca phng thc t duy ca trit
hc c, trung i Trung Hoa l nhn thc trc gic, tc l c trong s cm nhn hay th
nghim. Cm nhn tc l t mnh gia i tng, tin hnh giao tip l tr, ta v vt n
khp, khi dy linh cm, qun xuyn nhiu chiu trong chc lt, t m nm bn th
tru tng. Hu ht cc nh t tng trit hc Trung Hoa u quen phng thc t duy
trc quan th nghim lu di, bng chc gic ng. Phng thc t duy trc gic c bit
coi trng tc dng ca ci tm, coi tm l gc r ca nhn thc, "ly tm bao qut
vt". Ci gi l "n tn cng chn l" ca o gia, Pht gio, L hc, v.v. nng v m
th, ch da vo trc gic m cm nhn, nn thiu s chng minh rnh rt.
V vy, cc khi nim v phm tr ch l trc gic, thiu suy lun lgc, lm cho
trit hc Trung Hoa c i thiu i nhng phng php cn thit xy dng mt h
thng l lun khoa hc.
Nhn nh v trit hc Trung Hoa thi c, trung i:
Nn trit hc Trung Hoa c i ra i vo thi k qu t ch chim hu n l
ln x hi phong kin. Trong bi cnh lch s y, mi quan tm hng u ca cc nh t
tng Trung Hoa c i l nhng vn thuc i sng thc tin chnh tr - o c
ca x hi. Tuy h vn ng trn quan im duy tm gii thch v a ra nhng bin
php gii quyt cc vn x hi, nhng nhng t tng ca h c tc dng rt ln,
trong vic xc lp mt trt t x hi theo m hnh ch qun ch phong kin trung
ng tp quyn theo nhng gi tr chun mc chnh tr - o c phong kin phng
17

ng.
Bn cnh nhng suy t su sc v cc vn x hi, nn trit hc Trung Hoa thi
c cn cng hin cho lch s trit hc th gii nhng t tng su sc v s bin dch
ca v tr. Nhng t tng v m Dng, Ng hnh tuy cn c nhng hn ch nht
nh, nhng l nhng trit l c sc mang tnh cht duy vt v bin chng ca ngi
Trung Hoa thi c, c nh hng to ln ti th gii quan trit hc sau ny khng
nhng ca ngi Trung Hoa m c nhng nc chu nh hng ca nn trit hc Trung
Hoa.

2. Mt s hc thuyt tiu biu ca trit hc Trung Hoa c, trung i

a) Thuyt m - Dng, Ng hnh
m Dng v Ng hnh l hai phm tr quan trng trong t tng trit hc Trung
Hoa, l nhng khi nim tru tng u tin ca ngi xa i vi s sn sinh bin ha
ca v tr. Vic s dng hai phm tr m - Dng v Ng hnh nh du bc tin b
t duy khoa hc u tin nhm thot khi s khng ch v t tng do cc khi nim
Thng , Qu thn truyn thng em li. l ci ngun ca quan im duy vt v
bin chng trong t tng trit hc ca ngi Trung Hoa.
- T tng trit hc v m - Dng
"Dng" nguyn ngha l nh sng mt tri hay nhng g thuc v nh sng mt
tri v nh sng; "m" c ngha l thiu nh sng mt tri, tc l bng rm hay bng
ti. V sau, m - Dng c coi nh hai kh; hai nguyn l hay hai th lc v tr: biu
th cho ging c, hot ng, hi nng, nh sng, khn ngoan, rn ri, v.v. tc l
Dng; ging ci, th ng, kh lnh, bng ti, m t, mm mng, v.v. tc l
m. Chnh do s tc ng qua li gia chng m sinh ra mi s vt, hin tng trong tri
t. Trong Kinh Dch sau ny c b sung thm lch trnh bin ha ca v tr c khi
im l Thi cc. T Thi cc m sinh ra Lng nghi (m dng), ri T tng, ri Bt
qui. Vy, ngun gc v tr l Thi cc, ch khng phi m Dng. a s hc gi i
sau cho Thi cc l th kh "Tin Thin", trong tim phc hai nguyn t ngc nhau
v tnh cht l m - Dng. y l mt quan nim tin b so vi quan nim Thng
lm ch v tr ca cc i trc.
Hai th lc m - Dng khng tn ti bit lp m thng nht, ch c ln nhau
theo cc nguyn l sau:
- m - Dng thng nht thnh thi cc. Nguyn l ny ni ln tnh ton vn, tnh
chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng
nht gia ci bt bin v bin i.
- Trong m c Dng, trong Dng c m. Nguyn l ny ni ln kh nng bin
i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc.
Cc nguyn l trn c khi qut bng vng trn khp kn, c hai hnh en trng
tng trng cho m Dng, hai hnh ny tuy cch bit hn nhau, i lp nhau nhng m
18

ly nhau, xon ly nhau.

- T tng trit hc v Ng hnh
T "Ng hnh" c dch l nm yu t. Nhng ta khng nn coi chng l nhng
yu t tnh m nn coi l nm th lc ng c nh hng n nhau. T "Hnh" c ngha
l "lm", "hot ng", cho nn t "Ng hnh" theo ngha en l nm hot ng, hay
nm tc nhn. Ngi ta cng gi l "ng c" c ngha l nm th lc. "Th nht l
Thy, hai l Ha, ba l Mc, bn l Kim, nm l Th.
Cui Ty Chu, xut hin thuyt Ng hnh an xen. Ng hnh c dng gii
thch s sinh trng ca vn vt trong v tr. "Th mc ha an xen thnh ra trm vt",
"ho hp th sinh ra vt, ng nht th khng tip ni" (Quc ng - trnh ng). Tc l
ni nhng vt ging nhau th khng th kt hp thnh vt mi, ch c nhng vt c tnh
cht khc nhau mi c th ha sinh thnh vt mi. Tip theo l thuyt Ng hnh tng
thng, ri xut hin thuyt Ng hnh tng sinh b khuyt ch cha y ca thuyt
Ng hnh an xen.
T tng Ng hnh n thi Chin Quc pht trin thnh mt thuyt tng i
hon chnh l "Ng hnh sinh thng". "Sinh" c ngha l da vo nhau m tn ti, thng
c ngha l i lp ln nhau.
Nh vy, t tng trit hc v Ng hnh c xu hng phn tch cu trc ca vn
vt v quy n v nhng yu t khi nguyn vi nhng tnh cht khc nhau, nhng tng
tc vi nhau.
Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt h thng nh hng
sinh - khc vi nhau theo hai nguyn tc sau:
+ Tng sinh (sinh ha cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc;
Mc sinh Ha; Ho sinh Th, v.v..
+ Tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy khc Ha; Ha khc
Kim; Kim khc Mc; v Mc khc Th, v.v..
Thuyt m Dng v Ng hnh c kt hp lm mt vo thi Chin Quc i
biu ln nht l Tru Din. ng dng h thng l lun m Dng Ng hnh "tng
sinh tng khc" gii thch mi vt trong tri t v gia nhn gian. T pht
sinh ra quan im duy tm Ng c c trc c sau. T thi Tn Hn v sau, cc nh
thng tr c thc pht trin thuyt m Dng Ng hnh, bin thnh mt th thn hc,
chng hn thuyt "thin nhn cm ng" ca ng Trng Th, hoc "Phng mnh tri"
ca cc triu i sau i Hn.
b) Nho gia (thng gi l Nho gio)
Nho gia do Khng T (551 - 479 tr. CN sng lp) xut hin vo khong th k
VI tr. CN di thi Xun Thu. Sau khi Khng T cht, Nho gia chia lm tm phi,
quan trng nht l phi Mnh T (327 - 289 tr. CN) v Tun T (313 - 238 tr. CN).
19

Mnh T i su tm hiu bn tnh con ngi trn c s o nhn ca Khng

T, ra thuyt "tnh thin", ng cho rng, "thin mnh" quyt nh nhn s, nhng con
ngi c th qua vic tn tm dng tnh m nhn thc c th gii khch quan, tc
ci gi "tn tm, tri tnh, tri thin", "vn vt u c trong ta". ng h thng ha trit
hc duy tm ca Nho gia trn phng din th gii quan v nhn thc lun.
Tun T pht trin truyn thng trng l ca Nho gia, nhng tri vi Mnh T,
ng cho rng con ngi vn c "tnh c", coi th gii khch quan c quy lut ring. Theo
ng sc ngi c th thng tri. T tng trit hc ca Tun T thuc ch ngha
duy vt th s.
Kinh in ca Nho gia thng k ti b T th v Ng kinh. T th c Trung dung,
i hc, Lun ng, Mnh T. Ng kinh c: Thi, Th, L, Dch, Xun Thu. H thng kinh in
hu ht vit v x hi, v nhng kinh nghim lch s Trung Hoa, t vit v t
nhin. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr o c l
nhng t tng ct li ca Nho gia. Nhng ngi sng lp Nho gia ni v v tr v t
nhin khng nhiu.
H tha nhn c "thin mnh", nhng i vi qu thn li xa lnh, knh trng. Lp
trng ca h v vn ny rt mu thun. iu chng t tm l ca h l mun gt
b quan nim thn hc thi n - Chu nhng khng gt ni. Quan nim "thin mnh" ca
Khng T c Mnh T h thng ha, xy dng thnh ni dung trit hc duy tm
trong h thng t tng trit hc ca Nho gia.
- V o c
Nho gio sinh ra t mt x hi chim hu n l trn ng suy tn, v vy, Khng
T luyn tic v c sc duy tr ch y bng o c.
"o" theo Nho gia l quy lut bin chuyn, tin ha ca tri t, mun vt. i
vi con ngi, o l con ng ng n phi noi theo xy dng quan h lnh
mnh, tt p. o ca con ngi, theo quan im ca Nho gia l phi ph hp vi tnh
ca con ngi, do con ngi lp nn. Trong Kinh Dch, sau hai cu "Lp o ca tri,
ni m v dng", "Lp o ca t, ni nhu v cng" l cu "Lp o ca ngi, ni
nhn v ngha".
"Nhn ngha" theo cch hiu thng thng th "nhn l lng thng ngi",
"ngha" l d thy chung; bt nhn l c, bt ngha l bc; mi c khc ca con ngi
u t nhn ngha m ra cng nh mun vt mun loi trn tri, di t u do m
dng v nhu cng m ra.
c "nhn" xt trong mi lin h vi c "ngha" th "nhn" l bn cht ca
ngha, bn cht y l thng ngi.
c "ngha"xt trong mi lin h vi "nhn" th "ngha" l hnh thc ca "nhn".
"Ngha" l phn ta phi lm. l mnh lnh ti cao. Vi Nho gia, "ngha" v "li" l hai
t hon ton i lp. Nh Nho phi bit phn bit "ngha" v "li" v s phn bit ny l
20

ti quan trng trong gio dc o c.

"o Nhn" c ngha rt ln vi tnh ca con ngi do tri ph. Tnh ca con
ngi do tri ph m c bung li, th lng trong cuc sng th tnh khng th trnh
khi tnh trng bin cht theo mun vn tp tc, tp qun. Trong hon cnh y con ngi
c th tr thnh v o, dn n c nc v o v thin h v o. V vy, Khng T
khuyn nn coi trng "gio" hn "chnh", t gio ha ln trn chnh tr.
"c" gn cht vi o. T "c" trong kinh in Nho gia thng c dng
ch mt ci g th hin phm cht tt p ca con ngi trong tm hn thc cng nh
hnh thc, dng iu, v.v.. C th din t mt cch khi qut kinh in Nho gia v mi
quan h gia o v c trong cuc sng con ngi: ng i li li ng n phi
theo xy dng quan h lnh mnh, tt p l o; noi theo o mt cch nghim
chnh, ng n trong cuc sng th c c c trong sng qu bu trong tm.
Trong kinh in Nho gia, ta thy nm quan h ln, bao qut gi l "ng lun"
c khi qut l: Vua - ti, cha - con, chng - v, anh - em (hoc trng u), bu bn.
Khi ni n nhng c thng xuyn phi trau di, cn c hai ch "ng thng" trong
Kinh L, nhiu danh nho nu ln nm c (gi l ng thng): Nhn, ngha, l, tr,
tn.
Tm li, ni dung c bn o c ca Nho gia l lun thng. "Lun" c nm iu
chnh gi l "ng lun", u l nhng quan h x hi, trong c ba iu chnh l vua
ti, cha con, chng v gi l tam cng. Trong ba iu ln ny c hai iu mu cht l
quan h vua ti biu hin bng ch trung, quan h cha con biu hin bng ch hiu.
Gia trung v hiu th trung l u tin. Ch trung ng u ng lun. "Thng" c nm
iu chnh gi l "ng thng", u l nhng c tnh do tri ph cho mi ngi: Nhn,
ngha, l, tr, tn. ng u ng thng l nhn ngha. Trong nhn ngha th nhn l
ch. o ca Khng T trc ht l o nhn. Lun v thng gn b vi nhau, nhng
trn l thuyt v trong thc tin lun ng trc thng.
- V chnh tr
Ch trng lm cho x hi c trt t, Khng T cho rng trc ht l thc hin
"chnh danh". Chnh danh c ngha l mt vt trong thc ti cn phi cho ph hp vi
ci danh n mang. Vy, trong x hi, mi ci danh u bao hm mt s trch nhim v
bn phn m nhng c nhn mang danh y phi c nhng trch nhim v bn phn ph
hp vi danh y. l ngha thuyt chnh danh ca Khng T.
V cch tr nc an dn, Nho gia kin tr vng o v ch trng l tr.
"L" hiu theo ngha rng l nhng nghi thc, quy ch, k cng, trt t, tn ti ca
cuc sng chung trong cng ng x hi v c li c x hng ngy. Vi ngha ny, L
l c s ca x hi c t chc bo m cho phn nh trn di r rng, khng b xo
trn, ng thi nhm ngn nga nhng hnh vi v tnh cm c nhn thi qu.
"L" hiu theo ngha mt c trong "ng thng" th l s thc hnh ng nhng
21

gio hun k cng, nghi thc do Nho gia ra cho nhng quan h "tam cng", "ng
lun", "tht gio" v cho c s th cng thn linh. l ngi th phi hc l, bit l v
c l. Con ngi hc l t tui tr th. Vi ngha ny, "L" l ni dung c bn ca l
gio o Nho.
L vi nhng cch hiu trn l c s, l cng c chnh tr, l v kh ca mt phng
php tr nc, tr dn lu i ca Nho gio. Phng php y gi l "l tr". L, c th a
tt c hot ng vo nn np, c th ngn chn mi li lm sp xy ra. V vy, nhng
iu quy nh v l vn ra i rt sm, nhiu v t m hn nhng iu v php lut. Vi
i tng ng o l nng dn lao ng, lp tr v ph n, o Nho cho h l i tng
d sai khin th nhng quy nh v l m rm r, phin phc, cay nghit s lm cho h
mt i nhiu v phm cht con ngi.
T kinh nghim ca mnh, Khng T tng kt c nhiu quy lut nhn thc,
nhng ch yu l thc tin gio dc v v phng php hc hi. t ti "o nhn",
Nho gia rt quan tm ti gio dc. Do khng coi trng c s kinh t - k thut ca x hi,
cho nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo rn luyn o c con ngi. Nhng, t
tng v gio dc, v thi v phng php hc tp ca Khng T chnh l b phn
giu sc sng nht trong t tng Nho gia.
Nho gia c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s trung i: Hn,
ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiu biu hn c l di triu i nh Hn v nh
Tng, gn lin vi cc tn tui ca cc bc danh Nho nh ng Trng Th (thi Hn),
Chu n Di, Trng Ti, Trnh Ho, Trnh Di, Chu Hy (thi Tng). Qu trnh b
sung v hon thin Nho gia thi trung i c tin hnh theo hai xu hng c bn:
Mt l h thng ha kinh in v chun mc ha nhng quan im trit hc
Nho gia theo mc ch ng dng vo i sng x hi, phc v li ch thng tr ca giai
cp phong kin. ng Trng Th (thi Hn) ngi m u xu hng ny lm ngho
nn i nhiu gi tr nhn bn v bin chng ca Nho gia c i. Tnh duy tm thn b
ca Nho gia trong cc quan im v x hi cng c cao. Tnh khc nghit mt
chiu trong cc quan h Tam cng, Ng thng thng c nhn mnh.
Hai l hon thin cc quan im trit hc v x hi ca Nho gia thng qua con
ng dung hp nhiu ln gia Nho, o, Php, m Dng, Ng hnh v Pht gio.
im khi u ca s dung hp y l thi Hn v im chung kt ca s dung hp y l
di thi nh Tng.
c) o gia
Ngi sng lp l Lo T, h l L, tn l Nh, ngi nc S, sng vo thi
Xun Thu - Chin Quc. Lo T tip nhn t tng ca Dng Chu, ca m Dng
Ng hnh v php bin chng ca Kinh Dch sng lp nn o gia. T liu t tng
l cun o c Kinh. Trang T (khong 396 - 286 tr. CN) h Trang, tn Chu, l mt
n s. ng pht trin hc thuyt Lo T xy dng mt h thng t tng su sc th
hin trong cun Nam Hoa Kinh.
22

T tng trit hc:

Quan im v o. "o" l s khi qut cao nht ca trit hc Lo - Trang.
ngha ca n c hai mt: th nht o l bn nguyn ca v tr, c trc tri t, khng
bit tn n l g, tm t tn cho n l "o". V "o" qu huyn diu, kh ni danh
trng nn c th quan nim hai phng din "v" v "hu". "V" l nguyn l v
hnh, l gc ca tri t. "Hu" l nguyn l hu hnh l m ca vn vt. Cng dng ca
o l v cng, o sng to ra vn vt. Vn vt nh c o m sinh ra, s sinh sn ra
vn vt theo trnh t "o sinh mt, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra vn vt". o
cn l cha t vn vt v o l php tc ca vn vt. Th hai, o cn l quy lut bin
ha t thn ca vn vt, quy lut y gi l c. "o" sinh ra vn vt [v n l nguyn l
huyn diu], c bao bc, nui dng ti thnh thc vn vt (l nguyn l ca mi vt).
Mi vt u c c m c ca bt k s vt no cng t o m ra, l mt phn ca
o, c nui ln mi vt ty theo o. o c ca o gia l mt phm tr v tr quan.
Khi gii thch bn th ca v tr, Lo T sng to ra phm tr Hu v V, tr thnh
nhng phm tr c bn ca lch s trit hc Trung Hoa.
Quan im v i sng x hi: Lo T cho rng bn tnh nhn loi c hai khuynh
hng "hu vi" v "v vi". "V vi" l khuynh hng tr v ngun gc sng vi t
nhin, tc hp th vi o. V vy, Lo T a ra gii php cho cc bc tr nc l "ly v vi
m x s, ly bt ngn m dy i. lp qun bnh trong x hi, phi tr kh nhng
"thi qu" nng ci "bt cp", ly "nhu nhc thng cng thng", "ly yu thng
mnh", "tri tc" khng "cnh tranh bo ng", "cng thnh thn thoi", "d c bo on".
Trang T thi phng mt cch phin din tnh tng i ca s vt cho rng trong
phm tr "o" "vn vt u thng nht". ng ra t tng trit hc nhn sinh "t
vt", tc l i x nh mt (t nht) i vi nhng ci tng phn, xo b ng sai.
Mc ch ca ng l t ph qu, vinh nhc ra mt bn tin vo vng quc "tiu dao",
thanh m, m bc, lng l, v vi...
V nhn thc: Lo T cao t duy tru tng, coi khinh nghin cu s vt c
th. ng cho rng "khng cn ra ca m bit thin h, khng cn nhm qua khe ca m
bit o tri". Trang T xut pht t nhn thc lun tng i ca mnh m ch ra rng,
nhn thc ca con ngi i vi s vt thng c tnh phin din, hn ch. Nhng ng
ri vo quan im bt kh tri, cm thy "i c b bn m s hiu bit li v b bn,
ly ci c b bn theo ui ci v b bn l khng c". ng li cho rng, ngn ng
v t duy lgc khng khm ph c o trong v tr. Trong ba thi k: S Hn,
Ngy Tn, S ng, hc thuyt o gia chim a v thng tr v t tng trong
x hi. Sut lch s hai ngn nm, t tng o gia tn ti nh nhng t tng vn ha
truyn thng v l s b sung cho trit hc Nho gia.

B. Lch s trit hc Ty u trc Mc

Lch s trit hc Ty u c phn ra nhiu giai on: Trit hc c i trong s
23

phn k ch giai on x hi chim hu n l; trit hc trung c ch giai on x hi

phong kin; trit hc cn i ch giai on x hi t bn ang hnh thnh v pht trin.
Cn trit hc c in c ch giai on trit hc c th k XVIII - XIX.

I- Trit hc Hy Lp C i
1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Hy Lp c i
T tng trit hc ra i x hi Hy Lp c i, x hi chim hu n l vi
nhng mu thun gay gt gia tng lp ch n dn ch v ch n qu tc.
Nhng cuc xm lng t bn ngoi lm suy yu nn kinh t th cng Hy Lp.
Do thun li v ng bin nn kinh t thng nghip kh pht trin.
Mt s ngnh khoa hc c th thi k ny nh ton hc, vt l hc, thin vn,
thu vn, v.v. bt u pht trin. Khoa hc hnh thnh v pht trin i hi s khi qut
ca trit hc. Nhng t duy trit hc thi k ny cha pht trin cao; tri thc trit hc v
tri thc khoa hc c th thng ho vo nhau. Cc nh trit hc li cng chnh l cc
nh khoa hc c th. Thi k ny cng din ra s giao lu gia Hy Lp v cc nc
rp phng ng nn trit hc Hy Lp cng chu s nh hng ca trit hc phng
ng.
S ra i v pht trin ca trit hc Hy Lp c i c mt s c im nh: gn
hu c vi khoa hc t nhin, hu ht cc nh trit hc duy vt u l cc nh khoa hc
t nhin; s ra i rt sm ch ngha duy vt mc mc, th s v php bin chng t
pht; cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm biu hin qua cuc
u tranh gia ng li trit hc ca mcrt v ng li trit hc ca Platn, i
din cho hai tng lp ch n dn ch v ch n qu tc; v mt nhn thc, trit hc Hy
Lp c i theo khuynh hng ca ch ngha duy gic.

2. Mt s trit gia tiu biu

a) Hraclit (520 - 460 tr. CN)
Hraclit l nh bin chng ni ting Hy Lp c i. Khc vi cc nh trit hc
phi Mil, Hraclit cho rng khng phi l nc, apeirn, khng kh, m chnh la l
ngun gc sinh ra tt thy mi s vt. "Mi ci bin i thnh la v la thnh mi
ci ta nh trao i vng thnh hng ha v hng ha thnh vng". La khng ch l
c s ca mi vt m cn l khi nguyn sinh ra chng. "Ci cht ca la - l s ra
i ca khng kh, v ci cht ca khng kh l s ra i ca nc, t ci cht ca
nc sinh ra khng kh, t ci cht ca khng kh - la, v ngc li"1. Bn thn v
tr khng phi do cha Tri hay mt lc lng siu nhin thn b no to ra. N
"mi mi , ang v s l ngn la vnh vin ang khng ngng bng chy v tn
li". V ton b v tr ta nh ngn la bt dit, Hraclit tip cn c vi quan
nim duy vt nhn mnh tnh vnh vin v bt dit ca th gii.
1

Cc nh duy vt Hy Lp c i, Nxb. T tng, Mtxcva, 1955, tr. 48 (ting Nga).

24

Di con mt ca Hraclit, mi s vt trong th gii ca chng ta u thay i,

vn ng, pht trin khng ngng. Lun im bt h ca Hraclit: "Chng ta khng th
tm hai ln trn cng mt dng sng".
Hraclit tha nhn s tn ti v thng nht ca cc mt i lp nhng trong cc
mi quan h khc nhau. Chng hn, "mt con kh d p n u nhng vn l xu nu
em so n vi con ngi"2. V tr l mt th thng nht, nhng trong lng n lun lun
din ra cc cuc u tranh gia cc s vt, lc lng i lp nhau. Nh cc cuc u
tranh m mi c hin tng s vt ny cht i, s vt khc ra i. iu lm cho
v tr thng xuyn pht trin v tr mi khng ngng. V th u tranh l vng quc
ca mi ci, l quy lut pht trin ca v tr. Bn thn cuc u tranh gia cc mt i
lp lun din ra trong s hi ho nht nh.
b) mcrt (khong 460 - 370 tr. CN)
mcrt l i biu xut sc nht ca ch ngha duy vt c i. Ni bt trong trit
hc duy vt ca mcrt l thuyt nguyn t.
Nguyn t l ht vt cht khng th phn chia c na, hon ton nh b v
khng th cm nhn c bng trc quan. Nguyn t l vnh cu khng thay i trong
lng n khng c ci g xy ra na. Nguyn t c v vn hnh dng. Theo quan nim
ca mcrt, cc s vt l do cc nguyn t lin kt li vi nhau to nn. Tnh a dng
ca nguyn t lm nn tnh a dng ca th gii cc s vt. Nguyn t t thn, khng
vn ng, nhng khi kt hp vi nhau thnh vt th th lm cho vt th v th gii vn
ng khng ngng.
Linh hn, theo mcrt, cng l mt dng vt cht, c cu to t cc nguyn
t c bit c hnh cu, linh ng nh ngn la, c vn tc ln, lun lun ng v sinh ra
nhit lm cho c th hng phn v vn ng. Do linh hn c mt chc nng quan
trng l em li cho c th s khi u vn ng. Trao i cht vi mi trng bn
ngoi cng l mt chc nng ca linh hn v c thc hin thng qua hin tng th
ca con ngi. Nh vy linh hn l khng bt t, n cht cng vi th xc.
mcrt phn nhn thc con ngi thnh dng nhn thc do cc c quan
cm gic em li v nhn thc nh l tnh.
Nhn thc em li do c quan cm gic l loi nhn thc m ti, cha em li
chn l. Cn nhn thc l tnh l nhn thc thng qua phn on v cho php t chn
l, v n ch ra ci khi nguyn ca th gii l nguyn t, tnh a dng ca th gii l do
s sp xp khc nhau ca cc nguyn t.
mcrt c nhng quan im tin b v mt o c. Theo ng, phm cht
con ngi khng phi li ni m vic lm. Con ngi cn hnh ng c o c.
Cn hnh phc ca con ngi l kh nng tr tu, kh nng tinh thn ni chung, nh
cao ca hnh phc l tr thnh nh thng thi, tr thnh cng dn ca th gii.
2

Cc nh duy vt Hy Lp c i, Nxb. T tng, Mtxcva, 1955, tr. 49 (ting Nga).

25

c) Platn (427 - 347 tr. CN)

Platn l nh trit hc duy tm khch quan. im ni bt trong h thng trit hc
duy tm ca Platn l hc thuyt v nim. Trong hc thuyt ny, Platn a ra quan
nim v hai th gii: th gii cc s vt cm bit v th gii nim. Theo ng, th gii
cc s vt cm bit l khng chn thc, khng ng n, v cc s vt khng ngng sinh
ra v mt i, lun lun thay i, vn ng, trong chng khng c ci g n nh, bn vng,
hon thin. Cn th gii nim l th gii ca nhng ci phi cm tnh, phi vt th, l
th gii ca ng n, chn thc v cc s vt cm bit ch l ci bng ca nim.
Nhn thc ca con ngi, theo Platn khng phi l phn nh cc s vt cm bit ca
th gii khch quan, m l nhn thc v nim. Th gii nim c trc th gii cc
vt cm bit, sinh ra th gii cm bit. V d: ci cy, con nga, nc l do nim
siu t nhin v ci cy, con nga, nc sinh ra. Hoc khi nhn cc s vt thy bng
nhau l v trong u ta c sn nim v s bng nhau.
T quan nim trn, Platn a ra khi nim "tn ti" v "khng tn ti". "Tn ti"
theo ng l ci phi vt cht, ci c nhn bit bng tr tu siu nhin, l ci c tnh th
nht. Cn "khng tn ti" l vt cht, ci c tnh th hai so vi ci tn ti phi vt cht.
Nh vy, hc thuyt v nim v tn ti ca Platn mang tnh cht duy tm
khch quan r nt.
L lun nhn thc ca Platn cng c tnh cht duy tm. Theo ng tri thc, l ci
c trc cc s vt cm bit m khng phi l s khi qut kinh nghim trong qu trnh
nhn thc cc s vt . Do vy nhn thc con ngi khng phi l phn nh cc s vt
ca th gii khch quan, m ch l qu trnh nh li, hi tng li ca linh hn nhng ci
lng qun trong qu kh.
Trn c s , Platn phn hai loi tri thc: tri thc hon ton ng n, tin cy
v tri thc m nht. Loi th nht l tri thc nim, tri thc ca linh hn trc khi nhp
vo th xc v c c nh hi tng. Loi th hai ln ln ng sai, l tri thc nhn
c nh vo nhn thc cm tnh, khng c chn l.
Nhng quan nim v x hi ca Platn th hin tp trung trong quan nim v nh
nc l tng. ng ph phn ba hnh thc nh nc trong lch s v xem l nhng
hnh thc xu. Mt l, nh nc ca bn vua cha xy dng trn s kht vng giu c,
ham danh vng a ti s cp ot. Hai l, nh nc qun phit l nh nc ca s t
k giu c p bc s ng, nh nc i lp gia giu v ngho a ti cc ti c. Ba
l, nh nc dn ch l nh nc ti t, quyn lc thuc v s ng, s i lp giu ngho trong nh nc ny ht sc gay gt.
Cn trong nh nc l tng s tn ti v pht trin ca nh nc l tng da
trn s pht trin ca sn xut vt cht, s phn cng hi ho cc ngnh ngh v gii
quyt mu thun gia cc nhu cu x hi.
d) Arixtt (384 - 322 tr. CN)
26

Cc nh sng lp ch ngha Mc coi Arixtt l b c bch khoa nht trong s cc

nh t tng c i Hy Lp. Trit hc ca ng cng vi trit hc ca mcrt v Platn
lm nn giai on pht trin cao nht ca trit hc Hy Lp.
L b c bch khoa, Arixtt nghin cu nhiu ngnh khoa hc: trit hc, lgc hc,
tm l hc, khoa hc t nhin, s hc, chnh tr hc, o c hc, m hc.
S ph phn ca Arixtt i vi Platn l s ng gp quan trng trong lch s trit
hc. c bit l s ph phn i vi hc thuyt nim ca Platn.
Theo Arixtt, nim ca Platn l khng c li cho nhn thc ca con ngi, v
n thuc v th gii bn kia - l ci phi thc th, do n khng c li cho ct ngha tri
thc v cc s vt ca th gii quanh ta, da vo n con ngi khng th nhn bit
c th gii bn ngoi.
Gi tr ca trit hc Arixtt cn th hin quan im v th gii t nhin. T nhin
l ton b nhng s vt c mt bn th vt cht mi mi vn ng v bin i. Thng
qua vn ng m gii t nhin c biu hin ra. Vn ng khng tch ri vt th t
nhin. Vn ng ca gii t nhin c nhiu hnh thc: s tng v gim; s thay i v
cht hay s chuyn ha; s ra i v tiu dit; s thay i trong khng gian, v.v..
Quan nim v gii t nhin ca Arixtt cng biu hin s dao ng gia ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm. Gii t nhin, theo ng va l vt cht u tin, c s ca
mi sinh tn, va l hnh dng (ci a t bn ngoi vt cht). Nhn thc ca con ngi
l thu nhn hnh dng ch khng phi chnh s vt.
Nhn thc lun ca Arixtt c mt vai tr quan trng trong lch s trit hc Hy Lp
c i. L lun nhn thc ca ng c xy dng mt phn trn c s ph phn hc
thuyt Platn v " nim" v "s hi tng".
Trong l lun nhn thc ca mnh, Arixtt tha nhn th gii khch quan l i
tng ca nhn thc, l ngun gc, kinh nghim v cm gic. T nhin l tnh th nht,
tri thc l tnh th hai. Cm gic c vai tr quan trng trong nhn thc, nh cm
gic v i tng m c tri thc ng, c kinh nghim v l tr hiu bit c v i
tng. y, Arixtt tha nhn tnh khch quan ca th gii.
V cc giai on ca nhn thc, Arixtt tha nhn giai on cm tnh l giai on
th nht; giai on nhn thc trc quan (v d s quan st nht thc, nguyt thc bng
mt thng); cn nhn thc l tnh l giai on th hai, giai on ny i hi s khi
qut ha, tru tng ha rt ra tnh tt yu ca hin tng.
Sai lm c tnh cht duy tm ca Arixtt y l thn thnh ha nhn thc l
tnh, coi n nh l chc nng ca linh hn, ca Thng .
Tuy nhin, nhn chung nhn thc lun ca Arixtt cha ng cc yu t ca cm
gic lun v kinh nghim lun c khuynh hng duy vt.
Arixtt cng c nhng nghin cu su sc v cc vn ca lgc hc v php
27

bin chng. ng hiu lgc hc l khoa hc v chng minh, trong phn bit hai loi
lun on t ci ring n ci chung (quy np) v t ci chung n ci ring (din dch).
ng cng trnh by cc quy lut ca lgc: quy lut ng nht, quy lut cm mu
thun trong t duy, quy lut bi tr ci th ba. Arixtt cn a ra phng php chng
minh ba on (tam on lun), v.v..
Php bin chng ca Arixtt ngoi s th hin cc quan nim v cc vt th t
nhin v s vn ng ca chng, cn th hin r trong s gii thch v ci ring v ci
chung. Khi ph phn Platn tch ri " nim" nh l ci chung khi cc s vt cm
bit c nh l ci ring, Arixtt c gng kho st ci chung trong s thng nht
khng tch ri vi ci ring. Theo ng, nhn thc ci chung trong ci n l l thc cht
ca nhn thc cm tnh.
o c hc c Arixtt xp vo loi khoa hc quan trng sau trit hc. Trong
o c hc ng c bit quan tm n vn phm hnh.
Theo ng phm hnh l ci tt p nht, l li ch ti cao m mi cng dn cn
phi c. Phm hnh ca con ngi th hin quan nim v hnh phc. X hi c nhiu
quan nim khc nhau v o c, song, theo Arixtt, hnh phc phi gn lin vi hot
ng nhn thc, vi c vng l iu thin.
Tm li, trit hc ca Arixtt tuy cn nhng hn ch, dao ng gia ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm, nhng ng vn xng ng l b c v i nht trong
cc b c v i ca trit hc c i Hy Lp.

II- Trit hc Ty u thi Trung c

1. Hon cnh ra i v c im trit hc Ty u thi trung c
X hi Ty u vo th k II - V l x hi nh du s tan r ca ch n l v
s ra i ch phong kin. Nn kinh t ca thi k ny nm trong tay nhng ngi
tiu nng, nhng ngi khn cng, ph thuc, nhc nh v mt c nhn v ti tm v tr
tu. Thi k u trung c l thi k ca s suy i ton b i sng x hi. nhng th
k tip theo, ch phong kin cng to ra c mt s pht trin x hi cao hn x
hi c i: k thut v ngh th cng dn dn c pht trin; dn c tng nhanh, cc
thnh th ra i, to ra nhng tin cho s phc hng mi ca khoa hc v vn ha.
Nh th thi trung c l mt t chc tp quyn hng mnh, tn gio bao trm ln
mi lnh vc ca i sng x hi lm cho trit hc, lut hc, chnh tr hc bin thnh
cc b mn ca thn hc.
c im ca trit hc thi k ny l khuynh hng pht trin ca ch ngha kinh
vin. Ch ngha kinh vin Thin cha gio th hin tp trung hc thuyt ca Tmt
acanh.
Trong lnh vc trit hc, Tmt acanh c mu lm cho hc thuyt ca
Arixtt thch hp vi gio l o Thin Cha, bin trit hc ca mnh thnh c s gio
28

l ca nh th.

2. Phi duy danh v phi duy thc

Vn quan h gia nim tin tn gio v tr tu l tr, gia ci chung v ring
(gia khi nim v cc s vt n l) l nhng vn trung tm ca trit hc. Cuc u
tranh gia ch ngha duy thc v ch ngha duy danh xung quanh vic gii quyt cc vn
trung tm ca trit hc l biu hin c th ca cuc u tranh gia ch ngha duy
tm v ch ngha duy vt thi k ny.
Phi duy danh cho rng, cc s vt ring l, c bit l nhng ci c thc; cn
nhng ci ph bin ch l nhng tn gi do con ngi t ra ri gn cho chng. Chng
hn, "con ngi" l tn gi dng ch tt c nhng con ngi ring l ch khng c con
ngi ni chung; ci nh ch l tn gi ca nhng ci nh ring l, khng c ci nh ni
chung.
Phi duy thc li cho rng, ci chung mi l ci c thc v n tn ti c lp,
khng ph thuc vo ci ring v sinh ra ci ring. Ci chung l thc th tinh thn nh
thng , tinh thn th gii, l " nim". Ci chung l ci c trc v tn ti khch
quan trong cc s vt ring l. chnh l quan im duy tm, c ngun gc t thuyt
nim ca Platn.
Thin cha gio chnh thng nghing v phi duy thc. Phi duy danh c xu
hng duy vt v chng li s thng tr ca gio hi. Song, n khng thy c s
thng nht bin chng gia ci chung v ci ring.

III- Trit hc Ty u thi phc hng v cn i

1. Trit hc Ty u thi k phc hng th k XV - XVI
Th k XV - XVI Ty u c gi l thi k Phc hng vi ngha l thi k
c s khi phc li nn vn ha c i. V mt hnh thi kinh t - x hi l thi k
qu t x hi phong kin sang x hi t bn.
Thi k ny, s pht trin ca khoa hc dn dn on tuyt vi thn hc v tn
gio thi k trung c, bc ln con ng pht trin c lp. Giai cp t sn mi hnh
thnh v l giai cp tin b, c nhu cu pht trin khoa hc t nhin to c s cho s
pht trin k thut v sn xut. S pht trin ca khoa hc, v khch quan tr thnh
v kh mnh m chng th gii quan duy tm tn gio.
S pht trin khoa hc t nhin i hi c s khi qut trit hc, rt ra nhng
kt lun c tnh cht duy vt t cc tri thc khoa hc c th.
Thi k ny c nhng nh khoa hc v trit hc tiu biu nh: Niclai
Cpcnch, Brun, Galil, Niclai Kuzan, Tmt Mor, v.v..
Trong cc nh t tng th Cpcnch (1475 - 1543), ngi Ba Lan, c nh
hng ln lao n s pht trin ca trit hc v khoa hc thi k phc hng sau ny.
Thuyt mt tri l trung tm do ng xy dng ging mt n rt nng vo tn gio v
29

nh th, bc b quan im ca kinh thnh o C c v Thng sng to ra th gii

trong vi ngy. Thuyt ny nh thuyt "tri t l trung tm" ca Ptlm (ngi
Hy Lp, th k II) cho rng, tri t l bt ng v trung tm v tr, cn v tr xoay
xung quanh tri t. Cpcnch chng minh rng, mt tri trung tm v tr, cc
hnh tinh (k c tri t) di chuyn xung quanh mt tri. Thuyt nht tm kch
vo chnh nn tng ca th gii quan tn gio v nh du s gii phng khoa hc t
nhin khi thn hc v tn gio. Pht minh ca Cpcnch l "mt cuc cch mng trn
tri", bo trc mt cuc cch mng trong cc quan h x hi.
Brun (1548 - 1600), nh trit hc Italia, ngi k tc v pht trin hc thuyt ca
Cpcnch. Khi tn thnh quan nim ca Cpcnch "mt tri l trung tm", Brun b
sung thm rng, c v s th gii, xung quanh tri t c mt bu khng kh cng xoay
vi tri t v mt tri cng i ch vi cc v sao. ng chng minh v tnh thng
nht vt cht ca th gii (v tr). Theo ng c v vn th gii ging thi dng h ca
chng ta. Vi hc thuyt , Brun bc b mt quan im c bn ca tn gio v s
tn ti ca th gii bn kia, th gii thn linh. ng cn cho rng, th gii vt cht vn
ng khng ngng.
Trit hc ca Brun cng nh cc nh trit hc tin b khc thi k phc hng
b nh th ln n; bn thn Brun b to n tn gio kt n t hnh v thiu sng ti
La M. iu phn nh lch s vo thi k ny, cuc u tranh gia ch ngha duy
vt vi ch ngha duy tm v tn gio din ra gay gt.
Tuy nhin cng cn thy rng, trit hc ca hu ht cc nh t tng thi k ny
cn ln ln cc yu t duy vt vi duy tm v c tnh cht phim thn lun (chng hn,
Brun cho rng Thng v t nhin ch l mt).
Cng vi Cpcnch v Brun, cc nh trit hc v khoa hc khc nh Galil,
Kuzan, Tmt Mor... cng c nhng ng gp quan trng cho s phc hng nn
vn ha c i.

2. Trit hc Ty u cn i th k XVII - XVIII

T cui th k XVI n th k XVIII l thi k ca nhng cuc cch mng t sn
bt u H Lan, sau n Anh, Php, , o, v.v. v y cng l thi k pht trin rc r
ca trit hc Ty u. S pht trin ca lc lng sn xut mi lm cho quan h sn xut
phong kin tr nn li thi v mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut
tr nn gay gt l nguyn nhn kinh t ca nhng cuc cch mng thi k ny. Nhng
n ging mnh nht vo ch phong kin Ty u l cuc cch mng t sn Anh
(gia th k XVII) v cch mng t sn Php (cui th k XVIII). Theo li Mc, l
nhng cuc cch mng c quy m ton chu u, nh du thng li ca trt t t sn
mi i vi trt t phong kin c. Thi k ny cng l thi k pht trin mnh ca khoa
hc k thut do nhu cu ca s pht trin sn xut; th k XVII - XVIII c hc pht trin,
th k XVIII - XIX, vt l hc, ha hc, sinh hc, kinh t hc ra i. Tt c ci lm
tin cho s pht trin trit hc mi vi nhiu i biu ni ting.
30

Phranxi Bcn (1561 - 1626) l nh trit hc Anh, sng vo thi k tch ly tin t
bn. V lp trng chnh tr, ng l nh t tng ca giai cp t sn v tng lp qu tc mi,
l tng lp quan tm n s pht trin ca cng nghip v thng nghip.
Bcn t cho trit hc ca mnh nhim v tm kim con ng nhn thc su sc
gii t nhin. ng c bit cao vai tr ca tri thc. ng ni: Tri thc l sc mnh m
thiu n, con ngi khng th chim lnh c ca ci ca gii t nhin.
ng ph phn phng php trit hc ca cc nh t tng trung c ch bit ngi
rt ra s thng thi ca mnh t chnh bn thn mnh, mun thay th vic nghin cu
gii t nhin v nhng quy lut ca n bng nhng lun im tru tng, bng vic rt
ra kt qu ring t nhng kt lun chung chung, khng tnh n s tn ti thc t ca
chng. ng gi phng php y ca h l phng php "con nhn".
Bcn cng ph phn phng php nghin cu ca cc nh kinh nghim ch
ngha. ng v h nh nhng con kin tha mi, khng bit ch bin, khng hiu g c.
Trit hc ca Bcn t nn mng cho s pht trin ca ch ngha duy vt
siu hnh, my mc th k XVII - XVIII Ty u.
Tmt Hpx (1588 - 1679) l nh trit hc duy vt Anh ni ting, ngi k tc
v h thng ha trit hc ca Bcn. ng l ngi sng to ra h thng u tin ca ch
ngha duy vt siu hnh trong lch s trit hc. Ch ngha duy vt trong trit hc ca ng
c mt hnh thc ph hp vi c trng v yu cu ca khoa hc t nhin thi .
Nhn chung quan nim ca Hpx v con ngi nh mt c th sng cng mang
tnh siu hnh r rt. Di con mt ca ng, tri tim con ngi ch nh l xo, dy thn
kinh l nhng si ch, cn khp xng l cc bnh xe lm cho c th chuyn ng.
Rn cct (1596 - 1654) l nh trit hc v khoa hc ni ting ngi Php.
ng c cc nh kinh in ca ch ngha Mc nh gi l mt trong nhng ngi
sng lp nn khoa hc v trit hc ca mt thi i mi chng li tn gio, chng li
ch ngha kinh vin, xy dng nn mt t duy mi c th gip cho vic nghin cu
khoa hc.
Khi gii quyt vn c bn ca trit hc, cct ng trn lp trng nh
nguyn lun (thuyt v hai ngun gc). ng tha nhn c hai thc th vt cht v tinh
thn tn ti c lp vi nhau. ng c gng ng trn c ch ngha duy vt v ch ngha
duy tm gii quyt vn mi quan h gia vt cht v tinh thn, gia tn ti v t
duy, song cui cng ri vo ch ngha duy tm, v ng tha nhn rng hai thc th
vt cht v tinh thn tuy c lp nhng u ph thuc vo thc th th ba, do thc th
th ba quyt nh, l Thng .
cct u tranh chng li trit hc kinh vin thi trung c, ph nhn uy
quyn ca nh th v tn gio. ng mun sng to mt phng php khoa hc mi
nhm cao sc mnh l tng ca con ngi, em l tnh khoa hc thay th cho nim
tin tn gio m qung. Theo ng, nghi ng l im xut pht ca phng php khoa
31

hc. Nghi ng c th gip con ngi trnh c nhng kin thin lch, xc nh c
chn l. cct nhn mnh rng, d anh nghi ng mi ci nhng khng th nghi ng
rng anh ang nghi ng. V ng i n mt kt lun ni ting: "Ti suy ngh vy ti
tn ti".
im tin b ca lun im trn l ph nhn mt cch tuyt i tt c nhng ci g
m ngi ta m tn. Trong lun im cng th hin ch ngha duy l, v ng nhn mnh
s suy ngh, t duy. ng cho rng khng phi cm gic, m t duy mi chng minh c
s tn ti ca ch th. V t duy r rng, mch lc l tiu chun ca chn l.
Nhng lun im "Ti suy ngh vy ti tn ti" cng bc l ch ngha duy tm
ch quan ca cct, v ng ly t tng, ly s suy ngh ca ch th lm khi
im ca s tn ti.
Xpinda (1632 - 1677) nh trit hc H Lan ni ting, nh duy vt v v thn, nh
t tng ca tng lp dn ch t sn.
Trong lnh vc trit hc, ni chung Xpinda c gng khc phc nhng sai lm ca
trit hc Ty u thi trung c. Khi chng li quan im nh nguyn ca cct coi
qung tnh v t duy l hai thc th hon ton c lp, Xpinda l nh nht nguyn lun,
khng nh rng qung tnh v t duy l hai thuc tnh ca mt thc th.
ng c quan nim duy vt v th gii. Th gii, theo Xpinda, c v vn cch
thc vn ng v ng im. C nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l
c qung tnh (khong cch); c nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l
c thuc tnh t duy (th gii con ngi).
V tn gio, Xpinda quan nim rng, s s hi l nguyn nhn ca m tn tn
gio. T tng chng gio quyn ca ng th hin ch coi vai tr chnh tr ca nh
th l s lin minh ca n vi chnh quyn chuyn ch.
Nhng t tng duy vt - v thn ca Xpinda c nh hng su sc n cc nh
duy vt Php th k XVIII sau ny.
Gin Lcc (1632 - 1704) nh trit hc duy vt Anh Lcc m u nhn thc
lun ca mnh bng vic ph phn hc thuyt tha nhn tn ti cc t tng bm sinh
ca cct v mn phi theo hc thuyt trn.
Theo ng, ton b cc tri thc, chn l u l kt qu nhn thc ca con ngi
ch khng phi l bm sinh.
T vic ph phn hc thuyt tha nhn cc t tng bm sinh, Lcc a ra
nguyn l tabula rasa (tm bng sch); "Linh hn chng ta khi mi sinh ra, c th ni
nh mt t giy trng, khng c mt k hiu hay nim
no c"1.

1. Sd, t.1, tr. 188.

32

Theo tinh thn duy vt ca nguyn l tabula rasa, Lcc khng nh: "Mi tri thc
u da trn kinh nghim, v suy cho cng u xut pht t "2.
Gioocgi Bccli (1684 - 1753) nh trit hc duy tm, v linh mc ngi Anh.
Trit hc ca ng cha y t tng thn b, i lp vi ch ngha duy vt v ch ngha
v thn. ng da vo quan im ca cc nh duy danh lun thi trung c khng nh
rng, khi nim v vt cht khng tn ti khch quan, m ch tn ti nhng vt c th,
ring r; s tranh ci v khi nim vt cht l hon ton v ch, khi nim ch l ci
tn gi thun ty m thi. ng a ra mt mnh trit hc ni ting "vt th trong th
gii quanh ta l s phc hp ca cm gic". Ni tm li, theo Bccli, mi vt ch tn ti
trong chng mc m ngi ta cm bit c chng. ng tuyn b: tn ti c ngha l
c cm bit.
Trit hc ca Bccli (nh Lnin nhn xt trong tc phm Ch ngha duy vt v ch
ngha kinh nghim ph phn) l mu mc v l mt trong nhng ngun gc ca cc l
thuyt trit hc t sn duy tm ch quan cui th k XIX, u th k XX.
avt Hium (1711 - 1766) nh trit hc, nh lch s, nh kinh t hc ngi Anh.
ng l ngi sng lp nhng nguyn tc c bn ca thuyt khng th bit chu u
thi cn i.
L lun nhn thc ca Hium xy dng trn c s kt qu ci bin ch ngha duy
tm ch quan ca Bccli theo tinh thn ca thuyt khng th bit v hin tng lun
(mt hc thuyt trit hc cho rng con ngi, ch nhn bit c hin tng b ngoi
ca s vt, m khng th xm nhp c vo bn cht ca chng, tch ri hin tng v
bn cht).
Trung tm trong l lun nhn thc ca Hium l hc thuyt v tnh nhn qu. ng
gii quyt vn mi lin h nhn qu theo lp trng thuyt khng th bit. ng
cho rng s tn ti ca cc mi lin h ny l khng th chng minh c, bi v, ci
m ngi ta cho l kt qu th li khng th cha ng trong ci nguyn nhn, v mt
lgc khng th rt kt qu t nguyn nhn, kt qu khng ging nguyn nhn. Ni cch
khc, theo Hium, tnh nhn qu khng phi l mt quy lut ca t nhin m ch l thi
quen tm l.

3. Ch ngha duy vt Php th k XVIII

X hi Php na cui th k XVIII cha ng nhng mu thun su sc. Giai cp
phong kin Php ng u l vua Lu-i XVI thu tm vo tay mnh nhng quyn lc
v hn. Ch da x hi ca nh vua l cc ng cp c quyn v chim s t trong dn
c: qu tc v tng l. i sng ca i a s nhn dn lao ng, trc ht l nng dn
ht sc khn kh, nn i do mt ma honh hnh, nhng cuc ni dy ca nng dn
chng ch phong kin xy ra thng xuyn. Tt c ci l nguyn nhn kinh t - x hi
ca cuc Cch mng t sn Php (1789 - 1794). V cc nh duy vt Php th k XVIII l
2. Sd, t.1, tr. 128.

33

nhng ngi chun b v mt t tng cho cuc cch mng v chnh tr si ng .

Th k XVIII Php, vi nhng c im kinh t - x hi, chnh tr ca n cng
ng thi to nhng tin cho s ra i ca nhng t tng trit hc v t tng vn
ha ni chung.
Trit hc thi k ny c gi l trit hc nh sng vi cc i biu xut sc l La
Metri (1709 - 1751), ir (1713-1784), Hnbch (1729-1789), Henvtiuyt (17151771), Vnte (1694-1778)...
Nhng tc gi ca "Bch khoa ton th" (1751-1780) do ir lnh o (vi s
tham gia ca nhiu nh trit hc trn y cng nhiu nh khoa hc t nhin ni ting) l
nhng ngi i tin phong v mt t tng ca Cch mng t sn Php 1789.
V mt trit hc, cc nh duy vt Php, ni bt l ir, Henvtiuyt v Hnbch,
gp phn quan trng vo vic pht trin trit hc duy vt v v thn th k XVIII.
Trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, cc nh duy vt Php tha nhn
vt cht, gii t nhin l ci c trc, thc l ci c sau. Vt cht, theo cc nh duy
vt Php, tn ti vnh vin, khng do ai sng to ra v cng khng th tiu dit c,
khng th bin i vt cht thnh h v, cng khng th to nn vt cht t h v. Bc
b nh nguyn lun ca cact, cc nh duy vt Php cho rng s phong ph, a dng
ca s vt, hin tng ch l nhng hnh thc khc nhau ca tn ti vt cht do cc phn
t cu thnh. Vt cht l mt thc th duy nht, nguyn nhn tn ti ca vt cht nm
ngay trong bn thn n. Khng gian, thi gian l nhng thuc tnh c bn ca vt cht.
Theo h, vn ng biu hin hot tnh ca vt cht v gn lin vi vt cht. Nh vn
ng m gii t nhin lun lun chuyn ng t trng thi ny sang trng thi khc.
Tnh nht nguyn ca ch ngha duy vt lm cho cc nh duy vt Php th k
XVIII th hin mnh m ch ngha v thn. Tuy nhin, h cng cha thy c rng
thc khng ch l sn phm ca dng vt cht c t chc cao l b c con ngi, m cn
l sn phm ca s pht trin x hi. H c gng khc phc hn ch ca ch ngha
duy vt th k XVIII, song vn khng thot khi tnh cht siu hnh v c gii trong
quan nim v vt cht v vn ng; vn ng vn ch c hiu mt cch c gii. V,
cng nh cc nh duy vt trc kia, cc nh duy vt Php th k XVIII vn cha thot
khi duy tm trong vic gii quyt nhng vn x hi.

4. Trit hc c in c th k XVIII - na u th k XIX

Trit hc c in c ra i v pht trin trong nhng iu kin ca ch chuyn
ch Nh nc Ph. Song, thi k cui th k XVIII cuc Cch mng t sn Php
(1789) nh hng mnh n nc Ph, v Hghen l mt ngi tn dng cuc cch
mng . ng thi x hi Ph lc ny vi nhng iu kin kinh t - x hi c bit
lm ny sinh h t tng c tnh cht tiu t sn, tho hip. Tt c ci to nn nt
ring ca trit hc c in c.
c trng nhng hc thuyt duy tm ca trit hc c in c l: khi phc li
34

truyn thng php bin chng; bc chuyn t ch ngha duy tm ch quan, tin
nghim ca Cant n ch ngha duy tm khch quan ca Hghen; ph phn php siu
hnh truyn thng "l tnh"; ch n vn trit hc lch s.
Cant, Hghen, Phoibc l nhng i biu ln ca trit hc c in c ng vai
tr quan trng trong s pht trin trit hc vo cui th k XVIII v na u th k XIX
gp phn lm cho trit hc c in c tr thnh mt tin l lun trc tip cho s ra
i ca trit hc Mc.
a) Imanuen Cant (1724 - 1804)
Nt ni bt trong trit hc ca Cant l trnh by nhng quan nim bin chng
ca mnh v gii t nhin. Trong tc phm Lch s t nhin ph thng v l thuyt bu
tri ng nu gi thuyt c gi tr v s hnh thnh ca v tr bng cc cn lc v kt
t ca cc khi tinh vn. Cant cng a ra mt lun sau ny c khoa hc chng
minh v nh hng ln xung ca thu triu do lc hp dn gia tri t v mt trng
gy ra nh hng ti tri t, lm cho vng xoay ca tri t quanh trc ca n mi
ngy mt chm li. ngghen nh gi nhng phng on ca Cant l s cng ph
vo quan im siu hnh (k c trong trit hc v khoa hc).
Trit hc Cant l trit hc nh nguyn. Mt mt ng tha nhn s tn ti ca th
gii cc "vt t n" bn ngoi con ngi. Th gii c th tc ng ti cc gic quan
ca chng ta. im ny, Cant l nh duy vt. Nhng mt khc th gii cc vt th
quanh ta m ta thy c li khng lin quan g n ci gi l "th gii vt t n", chng
ch l "cc hin tng... ph hp vi ci cm gic v ci tri thc do l tnh ca ta to ra.
Nhng cc cm gic v tri thc khng cung cp cho ta hiu bit g v "th gii vt t
n". Ni cch khc, theo Cant nhn thc con ngi ch bit c hin tng b ngoi
m khng xm nhp c vo bn cht ch thc ca s vt, khng phn xt c g v
s vt nh chng t thn tn ti. Nh vy trong lnh vc nhn thc lun, Cant l mt i
biu tiu biu ca thuyt "khng th bit" (mc d c khc vi thuyt "khng th bit" ca
Hium). Nhn thc lun ca Cant c tnh cht duy tm l s phn ng i vi ch ngha
duy vt Php, l s khi phc Thng . ng ni rng, trong nhn thc cn hn ch
phm vi ca l tnh dnh cho c tin.
Khi nhn xt v tnh khng nht qun mu thun trong trit hc ca Cant, Lnin
ni rng, trit hc l s dung ho ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, thit
lp s tho hip gia hai ch ngha , kt hp hai khuynh hng trit hc khc nhau v
i lp nhau trong mt h thng duy nht.
b) Giocgi Vinhem Phrirch Hghen (1770 - 1831)
Hghen nh bin chng, ng thi l nh trit hc duy tm khch quan. Trit hc
ca ng y mu thun. Nu phng php bin chng ca ng l ht nhn hp l, cha
ng t tng thin ti v s pht trin, th h thng trit hc duy tm ca ng ph nhn
tnh cht khch quan ca nhng nguyn nhn bn trong, vn c ca s pht trin ca t
nhin v x hi. ng cho rng khi nguyn ca th gii khng phi l vt cht m l "
35

nim tuyt i" hay "tinh thn th gii". Tnh phong ph, a dng ca th gii hin thc
l kt qu ca s vn ng v sng to ca nim tuyt i. nim tuyt i tn ti
vnh vin. " nim tuyt i", theo nhn xt ca Lnin, ch l mt cch ni theo ng
vng, mt cch ni khc v Thng m thi.
Hghen c cng trong vic ph phn t duy siu hnh v ng l ngi u
tin trnh by ton b gii t nhin, lch s v t duy di dng mt qu trnh, ngha
l trong s vn ng, bin i v pht trin khng ngng. ng thi trong khun kh
ca h thng trit hc duy tm ca mnh. Hghen khng ch trnh by cc phm tr nh
cht, lng, ph nh, mu thun... m cn ni n c cc quy lut nh "lng i dn
n cht i v ngc li", "ph nh ca ph nh", v quy lut mu thun. Nhng tt
c nhng ci ch l quy lut vn ng v pht trin ca bn thn t duy, ca nim
tuyt i.
Trong cc quan im x hi, Hghen ng trn lp trng ca ch ngha
svanh, cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l "hin thn ca
tinh thn v tr mi". Ch Nh nc Ph ng thi c Hghen xem n nh
nh cao ca s pht trin nh nc v php lut.
Tm li, h thng trit hc ca Hghen (gm ba b phn chnh: lgc hc, trit hc
v t nhin, trit hc v tinh thn) l mt h thng duy tm, m thc cht ca n "l
ch ly ci tm l lm im xut pht, t ci tm l suy ra gii t nhin" (Lnin). H
thng trit hc duy tm cng vi cc quan im chnh tr phn ng ca Hghen
c cc nh l lun t sn k tha v pht trin di cc hnh thc khc nhau. Trong
thi i quc ch ngha, ch ngha "Hghen mi" tr thnh xu th in hnh ca trit
hc t sn v l mt b phn ca h t tng phtxt.
Tuy nhin, php bin chng ca Hghen mu thun vi h thng trit hc
duy tm ca ng v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun ca trit hc mcxt.
c) Ltvch Phoibc (1804 - 1872)
Phoibc nh duy vt ch ngha kit xut thi k trc Mc, i biu ni ting ca
trit hc c in c, nh t tng ca giai cp t sn dn ch c. Phoibc c cng
ln trong vic ph phn ch ngha duy tm ca Hghen cng nh ch ngha duy tm v
tn gio ni chung, khi phc v tr xng ng ca trit hc duy vt.
Khi chng li lun im duy tm ca Hghen coi gii t nhin l "tn ti khc"
ca tinh thn, Phoibc chng minh th gii l vt cht, gii t nhin tn ti ngoi
con ngi khng ph thuc vo thc con ngi, l c s sinh sng ca con ngi.
Gii t nhin khng do ai sng to ra, n tn ti, vn ng nh nhng c s bn trong
n.
Trit hc ca Phoibc mang tnh cht nhn bn. N chng li nh nguyn lun v
s tch ri gia tinh thn v th xc, ng coi thc tinh thn cng l mt thuc tnh c
bit ca vt cht c t chc cao l c ngi. T cho php khng nh mi quan h
36

khng kht gia tn ti v t duy.

Mt tch cc trong trit hc nhn bn ca Phoibc cn th hin ch ng u
tranh chng cc quan nim tn gio chnh thng ca o Thin cha, c bit quan nim
v Thng . Tri vi cc quan nim truyn thng ca tn gio v thn hc cho rng
Thng to ra con ngi, ng khng nh, chnh con ngi sng to ra Thng .
Khc vi Hghen ni n s tha ha ca nim tuyt i, Phoibc ni n s tha ha
ca bn cht con ngi vo Thng . ng lp lun rng, bn cht t nhin ca con
ngi l mun hng ti ci chn, ci thin, ngha l hng ti nhng ci g p nht
trong mt hnh tng p nht v con ngi, nhng trong thc t nhng ci con
ngi khng t c nn gi gm tt c c mun ca mnh vo hnh tng
Thng . T Phoibc i n ph nhn mi th tn gio v thn hc v mt v
Thng siu nhin, ng ngoi, sng to ra con ngi, chi phi cuc sng con ngi.
Trit hc ca Phoibc cng bc l nhng hn ch. Chng hn, khi ng i hi
trit hc mi - trit hc nhn bn, phi gn lin vi t nhin th ng thi ng lun
trn lp trng ca ch ngha t nhin xem xt mi hin tng thuc v con ngi v
x hi. Con ngi, theo quan nim ca Phoibc l con ngi tru tng, phi x hi,
mang nhng thuc tnh sinh hc bm sinh. Trit hc nhn bn ca Phoibc, do ,
cng cha ng nhng yu t ca ch ngha duy tm. ng ni rng, bn tnh con ngi
l tnh yu; tn gio cng l mt tnh yu. Do vy, khi thay th cho th tn gio tn sng
mt v thng siu nhin cn xy dng mt th tn gio mi ph hp vi tnh yu
ca con ngi.
Trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm ca Hghen, Phoibc khng
bit rt ra t ci "ht nhn hp l", m vt b lun c php bin chng ca Hghen.
Mc d cn nhng hn ch, trit hc ca Phoibc vn c ngha to ln trong lch s
trit hc v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun quan trng ca trit hc Mc.
Nhn nh v nn trit hc c in c
Trit hc c in c l mt giai on lch s tng i ngn nhng n to ra
nhng thnh qu k diu trong lch s trit hc. Thnh qu ln nht ca n l nhng t
tng bin chng t ti trnh mt h thng l lun - iu m php bin chng thi
c i Hy Lp cha c th t ti v ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty
u cng khng c kh nng to ra.
Tuy nhin, hn ch ln nht ca trit hc c in c l tnh cht duy tm, nht l
duy tm khch quan ca Hghen, cn ch ngha duy vt ca Phoibc th xt v thc
cht khng vt qua c nhng hn ch ca ch ngha duy vt th k XVII - XVIII
Ty u.
Trit hc c in c c trit hc Mc k tha mt cch c ph phn v
nng ln trnh mi ca ch ngha duy vt hin i.

37

C. Lch s t tng trit hc Vit Nam(*)

Lch s t tng trit hc Vit Nam l mt b mn khoa hc va mi ra i,
ang i hi nhng s tm ti v khm ph mi, nhng khi qut mi. Di y bc
u nu ln mt s ni dung c bn.

I- Nhng ni dung th hin lp trng duy vt v duy tm

Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong lch s t tng
Vit Nam thi k phong kin thuc mt hnh thi c bit. khng thnh trn tuyn,
khng tri ra trn khp mi vn . Ch ngha duy tm kt hp vi tn gio l th gii
quan chung, bao trm; cn ch ngha duy vt v quan im v thn ch xut hin trn
tng vn , tng im c th. Cuc u tranh khng c s cn sc. Ch ngha duy
vt v quan im v thn chng li ch ngha duy tm v tn gio ch l yu t chng
chi vi h thng, kinh nghim kho st chng chi vi l lun c b th. l s mu
thun trong bn thn th gii quan ca mt "trng phi", thm ch trong mi nh t
tng. X hi v khoa hc t nhin km pht trin l nguyn nhn ca tnh trng trn.
Lp trng duy vt hoc duy tm trong lch s t tng Vit Nam th hin
trong vic gii quyt mi quan h gia tm v vt, gia linh hn v th xc, gia l v
kh... Lp trng cn th hin trong vic gii thch nguyn nhn v ngun gc to
nn nhng s kin c bn ca t nc, x hi v con ngi, nh an nguy ca quc gia
dn tc, tr lon ca x hi, hng vong ca cc triu i, vn s mnh v bn tnh con
ngi, vn o tri v o ngi, v.v.. Ta c th tm thy cc lp trng trong
cc cun sch s, cc bi th "Thut hoi", "Ngn ch" cc cun sch din gii v tc
phm kinh in Nho, Pht, Lo, cc bi co, ch, chiu, biu, v.v..
Ch ngha duy tm trong lch s t tng Vit Nam d l khch quan hay ch
quan, u mang nng mu sc tn gio. N c ngun gc "Tam gio" v tn ngng
dn gian c truyn.
"Thin mnh" (mnh tri) l iu thng c nhc ti trong lch s. Nhng
ngi duy tm cho rng, tri sinh ra con ngi v vn vt, mi ngi c mt mnh gi l
mnh tri, con ngi phi s v phi lm theo mnh tri. H thng nhc li cu
ni ca Khng T: "Ngi qun t c ba iu s: s mnh tri, s i nhn v s li
ni ca ng thnh (Lun ng). Nhng k thng tr phng Bc thng vin vo quan
im mnh tri ca nh Nho tin hnh xm lc: "Nc nh s mnh tri th nc ln"
(Mnh T). Tng lp thng tr trong nc cng thng nhn danh mnh tri n p,
trng pht, dng tri bin h cho s thng tr ca mnh. H nu ln ci gi l "im
tri" lm mt vic no ca triu nh, ni ra ci gi l "ng thin mnh" tr v.
Khc vi ch ngha duy tm coi s mnh c tnh cht khch quan ca nh Nho, ch
ngha duy tm ch quan Pht gio li c quan nim v "nghip" v "kip". Nhng ngi
(*) Phn ny s dng ca Gio trnh trit hc Mc - Lnin do Hi ng Trung ng Ch o bin son gio trnh
quc gia cc b mn khoa hc Mc - Lnin, t tng H Ch Minh bin son.

38

theo o Pht cho rng, s mnh con ngi khng phi l do tri gy nn, m l do mnh
lm ra, do "nghip" v "kip" c bn thn to ra t qu kh. H cho rng, con ngi
c hai phn: linh hn (thc) v th xc. Th xc th mt i nhng linh hn cn mi, linh
hn sng qua cc kip khc nhau trong cc th xc khc nhau, mi kip l kt qu ca
kip trc v l nguyn nhn ca kip sau, c nh th to thnh chui nghip v cng
tn cho mi ngi. Nu ln quan im ny cng khng phi ngoi mc ch an i con
ngi, khuyn h chu ng, hoc tu nhn tch c c hnh phc kip sau.
Nh vy, ch ngha duy tm tn gio cc loi u bin h cho s thng tr, coi
thng nng lc ca con ngi v ch p ln nguyn vng ca con ngi. Chng
khng th khng gp s chng i ca nhng ngi duy vt, nhng lc lng tin b x
hi. Nhng ngi ny tuy cha bc b c tn gc ch ngha duy tm v tn gio
nhng i ch c trn tng lun im ca chng.
i lp vi quan im "mnh tri" c tnh cht thn b ca ch ngha duy tm l
mt s gii thch khc v tri v mnh tri. C ngi cho tri nh l mt lc lng t
nhin bn ngoi con ngi; c ngi cho tri ch l "chnh l", l l phi, cho l tri l
lng dn, cho vn tri c lc b, lc thi, cho mnh tri khng thng, lc th ny lc
th khc... C ngi phn lp tri vi ngi, tch ngi ra khi tri v bin ngi thnh
mt lc lng i lp vi tri. , mc thp l cho con ngi c th xut pht t mnh
mu tnh s vic ca mnh nhng cha m bo c hon ton kt qu cng vic:
"mu s ti nhn, thnh s ti thin". V mc cao l cho con ngi c th thng c
tri, sc con ngi c th lm thay i s mnh ca tri. "Xa nay nhn nh thng thin
cng nhiu" (Truyn Kiu ca Nguyn Du). Tt c nhng s gii thch , t nhiu u
lm mt tnh cht trang nghim v nh mnh ca tri, t nhiu u lm lu m vai tr ca
ch ngha duy tm tn gio.
i li vi quan im "mnh tri" cn c quan im v "thi", quan im cho
"thi" i lp vi "mnh", ch trng theo "thi" ch khng theo "mnh". ng
Dung ni: "Thi n th ngi cu c v anh hng tht thnh cng d, cn vn qua i th
ngi anh hng nut hn nhiu" (Thi lai iu thnh cng d, vn kh anh hng m
hn a). Nguyn Tri ni: "iu ng qu ngi qun t l hiu thi thng bin m
thi", "iu ng qu ngi qun t l bit thi thng bin, lng sc x mnh". Ng
Th Nhm ni: "Gp thi th, th thi phi th". y khng cn bng dng ca mnh,
khng cn s m nh ca ch mt ng tri c nhn cch.
Trong s nhng quan im chng i mnh tri ca nh Nho, "bo ng" ca nh
Pht, "m kh" ca nh o, th mnh hn c, bc trc hn c l quan im ca qun
chng nhn dn. Bng s quan st hng ngy, bng kinh nghim cuc sng v quan
im thc t, qun chng nhn dn phn ng li cc quan im duy tm bng kinh
nghim ca mnh. Nu ch ngha duy tm cho ngi no c lm vua l do mnh tri
th qun chng nhn dn nu ln lun im "c lm vua, thua lm gic"; nu ch ngha
duy tm cho con ngi ta c s truyn kip v giu sang hoc ngho hn l "con vua th
39

li lm vua, con si cha li qut l a", th qun chng nhn dn p li: "Bao gi
dn ni can qua, con vua tht th li ra qut cha"; nu Pht gio nu ln thuyt "qu
bo", cho rng lm thin th c phc, lm c th phi ha, th qun chng nhn dn
nu ln "n trm n cp thnh Pht, thnh tin, i cha i chin bn thn bt toi"; nu
o gio cho m m, t ct l ngun gc ho phc dng gian, th qun chng nhn
dn nu ln: "Hn t m bit ni nng, th thy a l hm rng khng cn". H khng
c l lun, ch nu ln s thc, mt s thc m trong cuc sng bt c ai cng c ln bt
gp, nhng do quan im duy tm chi phi m khng dm tha nhn. V th, s thc
c nu ra lm cnh tnh nhng ngi khc, c tnh chin u r rt, t ra cng lm
ngi ta phi ngm li v hoi nghi vi cc lun im ca ch ngha duy tm tn gio.
Trong sut ngn nm ca ch phong kin Vit Nam, t nc khng pht trin,
khoa hc t nhin khng c iu kin ra i; v th, cc vn u tranh trn vi ni
dung quen thuc c lp i lp li. Ch ngha duy tm t a ra c nhng iu mi m
theo pht trin ca lch s, ch ngha duy vt cng khng tin trin c g nhiu. S
u tranh ca ch ngha duy vt v ch ngha duy tm cha t ti trnh su sc v
ton din.

II- Nhng ni dung ca t tng yu nc Vit Nam

C th ni, s pht trin t tng yu nc l si ch ca lch s t tng Vit
Nam. iu c ct ngha bi nc Vit Nam tn ti v pht trin trong iu kin
u tranh chng s bnh trng v xm lc ca phong kin phng Bc cng cc
quc khc. T tng l ci phn nh tn ti c sn sinh ra v pht trin trong
iu kin phc v cho s u tranh sng cn . iu cng cho thy tnh c
th ca lch s t tng trit hc Vit Nam khng nhng th hin trong nhng h thng
l lun bn ngoi m ngi Vit Nam tip thu c v Vit ha m cn th hin trong
vic nhn thc v quy lut gi nc v dng nc.
Yu nc l mt truyn thng ln ca dn tc. Nhng yu nc c th l mt
ch, mt tm l, mt tnh cm x hi, ng thi cng c th l nhng l lun. Vi t
cch l mt b phn ca lch s t tng trit hc Vit Nam, t tng yu nc phi
c xt trn bnh din l lun, m y l l lun v dn tc c lp v quc gia c
ch quyn, v chin lc v sch lc chin thng k th, v nhn thc v vn dng quy
lut ca cuc chin tranh gi nc, tc l nhng vn l lun ln lm c s cho ch
ngha yu nc.
Ni dung ca t tng yu nc Vit Nam c th xt trn cc phng din:
Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp, nhng quan nim v Nh nc ca mt
quc gia c lp ngang hng vi phng Bc, nhng nhn thc v ngun gc v ng
lc ca cuc chin tranh cu nc v gi nc.

1. Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp

Nh bt c mt cng ng ngi no pht trin trong lch s, cng ng ngi
40

Vit u tin cng hnh thnh t mt th tc, tip th tc ny lin kt vi cc th tc

khc c quan h v huyt duyn v a l m tr thnh b lc ri lin minh b lc, v
pht trin ln thnh b tc ri dn tc. Cng ng ngi Vit c hnh thnh sm
trong lch s, c tn l Vit; phn bit vi nhiu tc Vit min Nam Trung Quc, n
c gi l Lc Vit. bo m tnh n nh ca cng ng mnh, nhiu nh t tng
trong lch s ni ti s cn thit phi gi nhng nt ring ca n so vi ngi Ng
(ngi Trung Quc) v ngi Lo.
Nh bt c mt khu vc no trn th gii trong lch s, cc cng ng ngi sng
trong u phi u tranh vi nhau tn ti. Trong cuc u tranh mnh c yu
thua c cng ng th ln ln v tr thnh b ch; c cng ng th vn duy tr c
thc th ca mnh; v cng c khng t cng ng tan r hoc b tiu dit. Trong bi
cnh , cng ng ngi Vit vn duy tr c. V duy tr c h phi u
tranh thng xuyn vi cc cng ng khc n xm ln, nht l u tranh chng li
cng ng ngi Hn ln hn, mnh hn n thn tnh. thc v dn tc v dn tc c
lp ca ngi Vit hnh thnh nn trong hon cnh nh th.
Nhn thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit l mt qu trnh. N bt
ngun t cuc chin u ca h t v v pht trin ln cng vi cc cuc chin u
. Vn t ra thng xuyn cho ngi Vit l phi lm th no chng minh c
cng ng ngi Vit khc vi cng ng ngi Hn v ngang hng vi cng ng
ngi Hn. Lc u cc nh t tng nu ln rng, Lc Vit v pha sao Dc, sao
Chn (cc sao v phng Nam), khc vi Hoa H v pha sao Bc u (sao ca
phng Bc), nn hai tc ngi phi c lp vi nhau. Tip n h chng minh rng
tc Vit pha Nam Ng Lnh; ri t lnh vc thin vn, a l, h nhn ra s thc lch
s l "Ni sng nc Nam th vua nc Nam tr v". T tng nu ln thnh nh
phn ca sch tri (quan im ca L Thng Kit) chng t tnh cht hin nhin
khng th bc b c ca s ring bit Vit, Hn.
Trn lnh vc nhn thc l lun, s bc bch ca cuc u tranh chng ngoi xm
buc cc nh t tng phi c s i su hn, khi qut cao hn, ton din hn v
khi cng ng tc Vit. Nguyn Tri l ngi thc hin c s mnh ny. Trong
cc bc th gi qun Minh v nht l trong tc phm i co bnh Ng, Nguyn Tri
chng minh rng, cng ng tc Vit c cc yu t: Vn hin, lnh th, phong tc,
lch s, nhn ti, nn n l mt cng ng ngi c b dy lch s ngang hng vi
cng ng ngi ca phng Bc, khng th ph thuc vo phng Bc. Nhn thc
ca Nguyn Tri nu ln c cc yu t cn thit lm nn mt dn tc, t c s
l lun cho s c lp ca mt dn tc.
L lun trn ca Nguyn Tri t ti nh cao ca quan nim v dn tc v dn tc
c lp di thi k phong kin Vit Nam. N to nn sc mnh cho cng ng tc
Vit trong cuc u tranh chng qun Minh xm lc u th k XV v c cc giai
on lch s sau ny. Nhng khi Php xm lc Vit Nam, l lun trn t ra bt lc.
Phi hn na th k sau, vo nhng nm 20 ca th k XX, H Ch Minh mi tm ra
41

c l lun cu nc mi v Ngi lm cho khi nim dn tc v dn tc c lp

c sc thi mi ngang tm thi i mi.

2. Nhng quan nim v nh nc ca mt quc gia c lp v ngang

hng vi phng Bc
Vit Nam trc v sau khi ginh c c lp dn tc t tay phong kin phng
Bc, phm tr dn tc nm trong h t tng ca giai cp phong kin, gn vi tnh cht
v a v, vi ch x hi ca giai cp phong kin. Ch x hi nh l hnh thc
c kt cc yu t cu thnh dn tc v l iu kin thc thi quyn dn tc.
Trc khi ngi Hn n, tc Vit c Nh nc Vn Lang v u Lc ca
mnh. Ngi Hn n, Nh nc u Lc b tiu dit, lnh th ca tc Vit bin thnh
mt b phn ca tc Hn. Ngi Vit u tranh chng li s thng tr ca ngi Hn
cng c ngha l u tranh ginh quyn t chc ra nh nc ring ca mnh, ch ring
ca mnh. Quyn xy dng nh nc ring, ch ring l mc tiu hng u ca cc
cuc u tranh ginh c lp dn tc.
Xy dng nh nc trong lc by gi khng th khng tnh ti cc yu t: quc
hiu, quc , hiu, nin hiu,... Lm sao cc danh hiu va th hin c s
c lp ca dn tc, va cho thy s bn vng, s pht trin v s ngang hng vi
phng Bc. Cc triu i c lp ca Vit Nam u ch p ng nhng yu cu trn.
Chnh v vy m sau khi qut sch l thng tr phng Bc, L B t b lun cc tn
gi m h p t cho nc ta, nh: "Giao Ch", "Giao Chu", "Nam Giao", "Lnh
Nam", v.v. nhng tn gn lin vi s ph thuc vo phng Bc, v t tn nc l Vn
Xun. Tip n nh inh gi l i C Vit, nh L gi l i Vit... Tn hiu ca
ngi ng u trong nc cng c chuyn t Vng sang chng t s c
lp v ngang hng vi hong phng Bc, nh t Trng Vng n L Nam , t
Triu Vit Vng n Mai Hc , inh Tin Hong... Kinh cng c chuyn t C
Loa n Hoa L, ri t Hoa L n Thng Long c c ni "Trung tm b ci t
nc... v tr gia bn phng, mun vt phong ph tt ti... ch t hp ca bn
phng" (Chiu di ca L Cng Un), ni xng ng l kinh ca mt nc pht
trin. Nh vy l u thi k c lp, Vit Nam - mt quc gia dn tc phong kin v
mt chnh th t quc hiu, hiu, n nin hiu, kinh , v.v. u c nhn thc y
v mi tn gi l mt t th ca s c lp, t ch, t cng.

3. Nhng nhn thc v ngun gc v s ng lc ca cuc chin tranh

cu nc v gi nc
L lun v dn tc c lp v quc gia c ch quyn l mt v kh quan trng
trong tay lc lng khng chin, song bn thn n khng lm nn chin thng. K
th c mt i qun ng o v hng mnh hn mnh gp nhiu ln, mun thng c
n cn phi c nhng hiu bit khc. Trong c nhng vn bc bch cn phi gii
p nh: Lm th no ng vin c sc mnh ca ton dn? Lm th no thy
c thc cht mi quan h gia ch v ta? chuyn yu thnh mnh, ly t ch
42

nhiu phi lm g? thy c nhng bc pht trin tt yu ca cuc chin phi lm

th no?... Ngha l nhng vn v mt khoa hc v mt ngh thut ca cuc chin
tranh gi nc phi c hnh thnh v pht trin.
Cc nh ch o cuc chin tranh gi nc trong lch s dn tc u thy s cn
thit phi c mt l lun c khi qut ln t thc t chin u. H tm nguyn nhn
ca nhng thnh cng v tht bi. H c kt kinh nghim thnh l lun, h em hiu
bit ca mt ngi truyn b cho nhiu ngi. V sau khi thng li hon ton, h u
tin hnh vic tng kt nhn nhn s vic qua cho r v c thm c s i ph
v sau. Khng phi ngu nhin m h c nhng kin trng hp. Hon cnh khc
nhau, thi im khc nhau, k th khc nhau, tng quan lc lng cng khc nhau
nhng h li i n nhng nhn nh nh nhau. Khng phi l ngi sau bt chc ting
ni ca ngi trc, m trc hay sau u l ting ni ca thc tin, ca chn l. Nhng
ting ni ging nhau y phi chng l nhng quy lut c rt ra t nhng cuc chin
u trng k dng nc v gi nc ca dn tc.
Phi coi trng sc mnh ca cng ng l iu u tin rt ra c ca cc nh t
tng. Cng ng ngi Vit l mt thc th x hi hnh thnh trong lch s v c
cng c bi nhng thnh vin ca n thc c rng h cng mt ging ni, cng mt
lnh th, cng mt sinh hot v cng mt vn mnh. Cng ng s yu t nu nhng
thnh vin khng c g gn b vi nhau, v ngc li n s tr thnh mt sc
mnh nu n c c kt vi nhau, v c iu kin c kt vi nhau. Cc nh ch o
cuc chin tranh lc by gi hiu c iu . H thy con ngi ta c quyn li th
mi c trch nhim, c phn ca mnh trong tp th th mi gn b vi tp th, c quan
h tt th mi ng lng. H nhn mnh yu t pht huy sc mnh ca cng ng.
Trn Quc Tun yu cu: "Trn di mt lng, lng dn khng chia", v "Vua ti ng
lng, anh em ho mc, nc nh gp sc gic t b bt", "c thu phc c qun lnh
mt lng nh cha con th mi dng c". Nguyn Tri ni: "Tht qun ru ho nc,
di trn u mt d cha con". T tng ny n thi cn i, c cc nh t tng
nu ln l, c "hp sc", "hp qun" th mi c sc mnh. V n thi k hin i, H
Ch Minh nu ln thnh nguyn l: "on kt, on kt i on kt - Thnh cng, thnh
cng i thnh cng".
cao sc mnh ca cng ng, cc nh t tng lm mt vic ph hp vi
yu cu gii quyt mu thun gia nhn dn ta v bn xm lc l mu thun ch yu
lc by gi. Pha ta c gii quyt c mu thun ni b, c on kt mt lng, c tr
thnh mt sc mnh hng hu th mi c iu kin chuyn ha c cc mt i lp ca
mu thun ch ta, mi c th bin k ch t mnh sang yu v ta t yu sang mnh,
mi tiu dit c k th. l thc tp th trong iu kin lc by gi.
Phi coi trng vai tr ca nhn dn l mt t tng ln trong thc dn tc cc
nh t tng. Xoay quanh vn dn ny, tng c nhng quan nim tiu cc.
Khng T cho dn l ngi sai khin. Mnh T cho dn l ngi b ngi tr v phi
43

nui ngi. D nhin ngay trong hng ng khng chin ca dn tc cng c ngi mit
th dn, nh Trn Khnh D l mt tng lnh i Trn ni: "Tng l chim ng, qun
dn l con vt, em con vt m nui chim ng th c g l l". Thng Hong Trn Minh
Tng th dt khot khng tha nhn v tr ng c ca dn nn ni: "Bn gia n d c
cht cng cng khng c d vo quan tc ca triu nh".
Nhng trong lch s t tng ca dn tc phi tnh ti cc quan im tch cc i
vi dn. L Cng Un ni: "Trn vng mnh tri di theo dn, thy thun tin th
thay i". L Pht M ni: "Nu trm h m no , th ta lm sao khng c". Ni
ln c nhng iu l do trong s nghip chung, h xc ng v vic lm cao c
ca dn thy c vai tr to ln ca dn. Trn Khm (Trn Nhn Tng) ni: "Ngy thng
th c th v hai bn, n khi Nh nc hon nn th ch c bn y (tc gia n) i theo
thi". Nguyn Tri ni: "Ch thuyn l dn m lt thuyn cng l dn". L Thng Kit
ni: "o lm ch dn ct nui dn". Nguyn Tri ni: "Vic nhn ngha ct yn dn".
n H Ch Minh, thi i ngy nay, th quan nim v dn c pht trin n mt
trnh cao hn v mang mt cht mi. Li ni tuy khc nhau, nhng h u l nhng
ngi yu nc nhit thnh, u thy cn phi nu ln trch nhim i vi dn, phi bi
dng sc dn.
T tng l c s cho ng li, t tng nhn ngha, cho i sch nhn
hu, cho nhng bin php nhm hn ch mu thun giai cp trong x hi v tin ti mt
s thnh vng no .
Thy c vai tr ca dn v nu ln c mt s yu cu dn ch ca dn i vi
cc nh t tng trn khng phi l chuyn ngu nhin. Lp trng phong kin v c
im cuc sng hn ch nhn quan ca h. Nhng l nhng nh yu nc ln, ng
nh cao ca phong tro yu nc lc by gi, h thy c yu cu phi c kt cng
ng, pht huy sc mnh ca dn tc nn vt qua c nhng hn ch giai cp vn
c ca mnh.
Nhng iu trnh by trn cho thy c mt t tng yu nc Vit Nam khc bit
vi t tng yu nc ca cc dn tc khc. N c c kt bng xng mu v bng
tr tu trong trng k lch s ca cc cuc u tranh cu nc, dng nc v gi nc.
III- Nhng quan nim v o lm ngi
Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch s c bit
quan tm l "o" (c khi gi l "o tri", "o ngi"). H phi quan tm n "o"
bi n l c s t tng hnh ng chnh tr, i nhn x th. Trong ba o truyn
thng: Nho, Pht, Lo - Trang, th sau thi k L - Trn, ngi ta hng v o Nho
trc ht.
Nho gio vi cc nguyn l chnh tr v o c ca n p ng c cc yu cu
ng thi. Do , k s u chn con ng ca o Nho v lun cao o lm
ngi ca Nho.
44

Cng u l la chn o Nho nhng mi ngi mt khc. Cc nguyn l th c

sn trong cc tc phm kinh in nhng h c s la chn khc nhau v gii thch
khc nhau. Cc nh yu nc v nhn o ch ngha nh Nguyn Tri, Nguyn Bnh
Khim, Ng Th Nhm... th thng pht huy nhng khi nim no ca nh Nho c
sc din t c ni dung yu nc, yu dn, yu con ngi v tin nng lc con ngi.
Cc nh Nho khc th ch ch trng cc khi nim, cc nguyn l ni ln tnh cht tn ti
trt t v ng cp khc nghit trong Nho gio. Do vy, cng u l nh Nho nhng
gia h c nhng lp trng trit hc v chnh tr khc nhau, thm ch i lp nhau.
Khi vo i, cc nh t tng Nho hc u khng nh o Nho, u ly o Nho
lm l tng sng ca mnh. Nhng cuc sng khin h khng th kin tr mt
mnh o Nho. Bi l khi bc ra khi lnh vc chnh tr, khi phi gii quyt cc vn
sng - cht, may - ri, phc - ha, thng - bin, nhng vn gn vi cuc sng i
thng ca mi ngi th o Nho khng p ng c. y Pht gio li c sc hp
dn. Ngi ta tm n o Pht, ly Pht gio lm ch da tinh thn. V khi tht th trn
ng danh li, h li tm n o Lo - Trang c nim an i v c t do, t ti.
Th gii quan Nho - Pht - Lo thng l th gii quan chung ca h. V vy, trong quan
nim v o, ngoi o Nho ra, cn bao hm c Pht v Lo - Trang.
Khi thc dn Php xm lc nc ta "o" c xem nh quc hn, quc tu,
c bin thnh biu tng ca truyn thng yu nc, thng ni. Yu "o" c
xem l yu nc, v o m chin u, m hy sinh. c bit bao tm gng t v o,
tc l hy sinh bo v c lp cho t nc. Nhng v "o" l th gii quan c, khng
gip hiu c xu th ca thi i, khng hiu r c k th ca dn tc, khng ch ra
c con ng hu hiu cu nc, v vy lc by gi yu "o" bao nhiu th cng
ngm ngi by nhiu. Vn t ra cho thi k ny l phi c mt "o" khc ngang
tm vi thi i. l mt trong nhng iu kin ch ngha Mc - Lnin du nhp vo
Vit Nam.
*
* *
Nhng thnh tu t c v lch s t tng trit hc ca dn tc l cng lao ca
cc nh lnh o t nc, ca cc nh l lun trong lch s. H vt qua bao nhiu
kh khn v hn ch ca thi i v ca bn thn xy dng nn l lun sc bn cho
t nc mnh, nht l trong lnh vc u tranh cho c lp dn tc v ch quyn quc gia.
Nhng khch quan m ni, l lun cn c nhiu hn ch. N khng ch trng vn
nhn thc lun v phng php t duy l nhng vn quan trng ca trit hc. N
khng dm tri vi kinh in ca thnh hin, khng bit ly thc tin t nc
kim nghim chn l, khng bit ly vic xy dng l lun cho mnh lm mc tiu phn
u; v th, khng to ra c nhng nh trit hc v nhng trng phi trit hc
ring bit.
Ngy nay, chng ta c trang b trit hc Mc -Lnin - mt trit hc khoa hc
v cch mng ca loi ngi, nh nhiu vn thc tin ca t nc c nhn
thc trn bnh din l lun, v lch s t tng trit hc ca dn tc Vit Nam c
45

iu kin chuyn sang mt bc ngot mi.

46

Chng III
S ra i v pht trin ca trit hc Mc - Lnin

I- Nhng iu kin lch s ca s ra i trit hc Mc

1. iu kin kinh t - x hi
a) S cng c v pht trin ca phng thc sn xut t bn ch
ngha trong iu kin cch mng cng nghip
Trit hc Mc ra i vo nhng nm 40 ca th k XIX. S pht trin rt mnh m
ca lc lng sn xut do tc ng ca cuc cch mng cng nghip, lm cho phng
thc sn xut t bn ch ngha c cng c vng chc l c im ni bt trong i
sng kinh t - x hi nhng nc ch yu ca chu u. Nc Anh hon thnh cuc
cch mng cng nghip v tr thnh cng quc cng nghip ln nht. Php, cuc cch
mng cng nghip ang i vo giai on hon thnh. Cuc cch mng cng nghip cng
lm cho nn sn xut x hi c c pht trin mnh ngay trong lng x hi phong
kin. Nhn nh v s pht trin mnh m ca lc lng sn xut nh vy, C.Mc v
Ph. ngghen vit: "Giai cp t sn, trong qu trnh thng tr giai cp cha y mt th
k, to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng sn xut ca
tt c cc th h trc kia gp li"1.
S pht trin mnh m lc lng sn xut lm cho quan h sn xut t bn ch
ngha c cng c, phng thc sn xut t bn ch ngha pht trin mnh m trn c s
vt cht - k thut ca chnh mnh, do th hin r tnh hn hn ca n so vi phng
thc sn xut phong kin.
Mt khc, s pht trin ca ch ngha t bn lm cho nhng mu thun x hi
cng thm gay gt v bc l ngy cng r rt. Ca ci x hi tng ln nhng chng
nhng l tng v bnh ng x hi m cuc cch mng t tng nu ra khng thc
hin c m bt cng x hi li tng thm, i khng x hi thm su sc, nhng xung
t gia v sn v t sn tr thnh nhng cuc u tranh giai cp.

b) S xut hin ca giai cp v sn trn v i lch s vi tnh cch

mt lc lng chnh tr - x hi c lp
Giai cp v sn v giai cp t sn ra i v ln ln cng vi s hnh thnh v pht
trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha trong lng ch phong kin. Giai cp
v sn cng i theo giai cp t sn trong cuc u tranh lt ch phong kin.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr. 603.

47

Khi ch t bn ch ngha c xc lp, giai cp t sn tr thnh giai cp thng tr x

hi v giai cp v sn l giai cp b tr th mu thun gia v sn vi t sn vn mang
tnh cht i khng cng pht trin, tr thnh nhng cuc u tranh giai cp. Cuc khi
ngha ca th dt Lyng (Php) nm 1831, b n p v sau li n ra vo nm
1834, " vch ra mt iu b mt quan trng - nh mt t bo chnh thc ca chnh ph
hi nhn nh - l cuc u tranh bn trong, din ra trong x hi, gia giai cp
nhng ngi c ca v giai cp nhng k khng c g ht..."1. Anh, c phong tro
Hin chng vo cui nhng nm 30 th k XIX, l "phong tro cch mng v sn to
ln u tin, tht s c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr"2. Nc c cn
ang vo m trc ca cuc cch mng t sn, song s pht trin cng nghip trong
iu kin cch mng cng nghip lm cho giai cp v sn ln nhanh, nn cuc u
tranh ca th dt Xildi cng mang tnh cht giai cp t pht v a n s ra
i mt t chc v sn cch mng l "ng minh nhng ngi chnh ngha".
Trong hon cnh lch s , giai cp t sn khng cn ng vai tr l giai cp cch
mng. Anh v Php, giai cp t sn ang l giai cp thng tr, li hong s trc cuc
u tranh ca giai cp v sn nn khng cn l lc lng cch mng trong qu trnh ci
to dn ch nh trc. Cn giai cp t sn c ang ln ln trong lng ch phong
kin, vn khip s bo lc cch mng khi nhn vo tm gng Cch mng t sn Php
1789, nay li thm s hi trc s pht trin ca phong tro cng nhn c. N m
tng bin i nn qun ch phong kin c thnh nn dn ch t sn mt cch ho bnh.
V vy, giai cp v sn xut hin trn v i lch s khng ch c s mnh l "k ph
hoi" ch ngha t bn m cn l lc lng tin phong trong cuc u tranh cho nn dn
ch v tin b x hi.

c) Thc tin cch mng ca giai cp v sn l c s ch yu nht cho

s ra i trit hc Mc.
Trit hc, theo cch ni ca Hghen, l s nm bt thi i bng t tng. V vy,
thc tin x hi ni chung, nht l thc tin cch mng v sn, i hi phi c soi
sng bi l lun ni chung v trit hc ni ring. Nhng vn ca thi i do s pht
trin ca ch ngha t bn t ra c phn nh bi t duy l lun t nhng lp
trng giai cp khc nhau, lm hnh thnh nhng hc thuyt vi tnh cch l mt h
thng nhng quan im l lun v trit hc, kinh t v chnh tr x hi khc nhau. iu
c th hin rt r qua cc tro lu khc nhau ca ch ngha x hi thi . S l
gii v nhng khuyt tt ca x hi t bn ng thi, v s cn thit phi thay th n
bng x hi tt p, thc hin c s bnh ng x hi theo nhng lp trng giai cp
khc nhau sn sinh ra nhiu bin chng ca ch ngha x hi nh: "ch ngha x hi
phong kin", "ch ngha x hi t sn", "ch ngha x hi tiu t sn"...
S xut hin giai cp v sn cch mng to c s x hi cho s hnh thnh l
1. Dn theo Cc Mc tiu s, Nxb. Khoa hc x hi, H Ni, 1975, t.1.
2. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1977, t.38, tr. 365.

48

lun tin b v cch mng mi. l l lun th hin th gii quan cch mng ca giai
cp cch mng trit nht trong lch s, do , kt hp mt cch hu c tnh cch
mng v tnh khoa hc trong bn cht ca mnh; nh , n c kh nng gii p bng l
lun nhng vn ca thi i t ra. L lun nh vy c sng to nn bi C.Mc
v Ph.ngghen, trong trit hc ng vai tr l c s l lun chung: c s th gii
quan v phng php lun. "Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v khi vt cht
ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh"1

2. Ngun gc l lun v nhng tin khoa hc t nhin

a) Ngun gc l lun
xy dng hc thuyt ca mnh ngang tm cao ca tr tu nhn loi, C.Mc v
Ph.ngghen k tha nhng thnh tu trong lch s t tng ca nhn loi. Lnin
vit: "Lch s trit hc v lch s khoa hc x hi ch ra mt cch hon ton r rng rng
ch ngha Mc khng c g l ging "ch ngha tng phi", hiu theo ngha l mt hc
thuyt ng kn v cng nhc, ny sinh ngoi con ng pht trin v i ca vn
minh th gii". Ngi cn ch r, hc thuyt ca Mc "ra i l s tha k thng v trc
tip nhng hc thuyt ca nhng i biu xut sc nht trong trit hc, trong kinh t
chnh tr hc v trong ch ngha x hi"2.
Trit hc c in c, c bit vi hai nh trit hc tiu biu l Hghen v
Phoibc, l ngun gc l lun trc tip ca trit hc Mc.
C.Mc v Ph.ngghen tng l nhng ngi theo hc trit hc Hghen. Sau
ny, c khi t b ch ngha duy tm ca trit hc Hghen, cc ng vn nh gi cao
t tng bin chng ca n. Chnh ci "ht nhn hp l" c Mc k tha bng
cch ci to, lt b ci v thn b xy dng nn l lun mi ca php bin chng php bin chng duy vt. Trong khi ph phn ch ngha duy tm ca Hghen, C.Mc
da vo truyn thng ca ch ngha duy vt trit hc m trc tip l ch ngha duy vt
trit hc ca Phoibc; ng thi ci to ch ngha duy vt c, khc phc tnh cht
siu hnh v nhng hn ch lch s khc ca n. T Mc v ngghen xy dng nn
trit hc mi, trong ch ngha duy vt v php bin chng thng nht vi nhau mt
cch hu c. Vi tnh cch l nhng b phn hp thnh h thng l lun ca trit hc
Mc, ch ngha duy vt v php bin chng u c s bin i v cht so vi ngun gc
ca chng. Khng thy iu , m hiu ch ngha duy vt bin chng nh s lp ghp
c hc ch ngha duy vt ca trit hc Phoibc vi php bin chng Hghen, s khng
hiu c trit hc Mc. xy dng trit hc duy vt bin chng, Mc ci to c
ch ngha duy vt c, c php bin chng ca Hghen. Mc vit: "Phng php bin
chng ca ti khng nhng khc phng php ca Hghen v c bn m cn i lp
hn vi phng php y na"1. Gii thot ch ngha duy vt khi php siu hnh, Mc
1. C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.1, tr. 589.
2. V.I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 49 - 50.
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.23, tr. 35.

49

 lm cho ch ngha duy vt tr nn "hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn

thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi, ch ngha duy vt lch s ca
Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc"2.
S hnh thnh t tng trit hc Mc v ngghen din ra trong s tc ng ln
nhau v thm nhp vo nhau vi nhng t tng, l lun v kinh t v chnh tr - x hi.
Vic k tha v ci to kinh t chnh tr hc vi nhng i biu xut sc l A.
Xmit v . Ricac khng nhng lm ngun gc xy dng hc thuyt kinh t m
cn l nhn t khng th thiu c trong s hnh thnh v pht trin trit hc Mc.
Chnh Mc ni rng, vic nghin cu nhng vn trit hc v x hi khin ng
phi i vo nghin cu kinh t hc v nh mi c th i ti hon thnh quan nim
duy vt lch s, ng thi xy dng nn hc thuyt v kinh t ca mnh.
Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng i biu ni ting nh Xanh
Ximng v Scl Phuri l mt trong ba ngun gc l lun ca ch ngha Mc. ng
nhin, l ngun gc l lun trc tip ca hc thuyt Mc v ch ngha x hi - ch
ngha x hi khoa hc. Song, nu nh trit hc Mc ni chung, ch ngha duy vt lch
s ni ring l tin l lun trc tip lm cho ch ngha x hi pht trin t khng
tng thnh khoa hc, th iu cng c ngha l s hnh thnh v pht trin trit hc
Mc khng tch ri vi s pht trin nhng quan im l lun v ch ngha x hi ca
Mc.
V vy, cn tm hiu ngun gc l lun ca trit hc Mc khng ch ngun gc l
lun v trit hc m c trong ba ngun gc l lun ca ch ngha Mc.

b) Tin khoa hc t nhin

Cng vi nhng ngun gc l lun trn, nhng thnh tu khoa hc t nhin l
nhng tin cho s ra i trit hc Mc. iu c ct ngha bi mi lin h khng
kht gia trit hc v khoa hc ni chung, khoa hc t nhin ni ring. S pht trin t
duy trit hc phi da trn c s tri thc do cc khoa hc c th em li. V th,
nh ngghen ch r, mi khi khoa hc t nhin c nhng pht minh mang tnh cht
vch thi i th ch ngha duy vt khng th khng thay i hnh thc ca n.
Trong nhng thp k u th k XIX, khoa hc t nhin pht trin mnh vi
nhiu pht minh quan trng. Nhng pht minh ln ca khoa hc t nhin lm bc l r
tnh hn ch v s bt lc ca phng php t duy siu hnh trong vic nhn thc th
gii. Phng php t duy siu hnh ni bt th k XVII v XVIII tr thnh mt tr
ngi ln cho s pht trin khoa hc. Khoa hc t nhin khng th tip tc nu khng "t
b t duy siu hnh m quay tr li vi t duy bin chng, bng cch ny hay cch
khc"1. Mt khc, vi nhng pht minh ca mnh, khoa hc cung cp c s tri thc
khoa hc pht trin t duy bin chng vt khi tnh t pht ca php bin chng c
2
1

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 53.
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 490.

50

i, ng thi thot khi v thn b ca php bin chng duy tm. T duy bin chng
trit hc c i, nh nhn nh ca ngghen, tuy mi ch l "mt trc kin thin ti";
nay l kt qu ca mt cng trnh nghin cu khoa hc cht ch da trn tri thc
khoa hc t nhin hi . ngghen nu bt ngha ca ba pht minh ln i vi s
hnh thnh trit hc duy vt bin chng: nh lut bo ton v chuyn ha nng lng,
thuyt t bo v thuyt tin ha ca cuyn. Vi nhng pht minh , khoa hc
vch ra mi lin h thng nht gia nhng dng tn ti khc nhau, cc hnh thc vn
ng khc nhau trong tnh thng nht vt cht ca th gii, vch ra tnh bin chng
ca s vn ng v pht trin ca n. nh gi v ngha ca nhng thnh tu khoa
hc t nhin thi y, ngghen vit: "Quan nim mi v gii t nhin c hon
thnh trn nhng nt c bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c
nh u bin thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti
vnh cu th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii t
nhin u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu"2.
Nh vy, trit hc Mc cng nh ton b ch ngha Mc ra i nh mt tt yu
lch s khng nhng v i sng v thc tin, nht l thc tin cch mng ca giai
cp cng nhn, i hi phi c l lun mi soi ng m cn v nhng tin cho s ra
i l lun mi c nhn loi to ra.

II- Qu trnh hnh thnh v pht trin trit hc Mc

1. C.Mc, Ph.ngghen v qu trnh chuyn bin t tng ca cc ng
t ch ngha duy tm v dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v
cng sn ch ngha
Cc Mc (5-5-1818 14-3-1883) sinh trng trong mt gia nh tr thc (b l
lut s), thnh ph Trev, tnh Ranh, mt vng c nhiu nh hng ca Cch mng
t sn Php. thnh ph Trev hi , o Kit l tn gio c tn; v th, cng nh
gia nh, Mc l tn Kit gio.
Nhng nh hng tt ca gio dc gia nh, nh trng v ca cc quan h x
hi khc lm hnh thnh v pht trin Mc tinh thn nhn o v xu hng yu
t do. Phm cht o c - tinh thn cao p khng ngng c bi dng tr
thnh nh hng cho cuc i sinh vin v a Mc ti ch ngha dn ch cch
mng v quan im v thn. Sau khi tt nghip trung hc (1835), Mc theo hc lut
hc i hc Bon (1835 - 1836) v trng i hc Tng hp Beclin (1836 - 1841);
ti y, Mc nghin cu c trit hc v lch s.
Mc, vic nghin cu trit hc tr thnh nim say m ca nhn thc nhm gii
p vn gii phng con ngi, thc hin dn ch, vn ti t do v s hon thin
con ngi. Nm 1837, Mc n vi trit hc Hghen nhm tm nhng kt lun c

Sd, tr. 471.

51

tnh cht cch mng v v thn, ng thi tham gia "phi Hghen tr"(*).
Thng 4-1841, Mc nhn bng Tin s trit hc. Trong lun n tin s vi ti S
khc nhau gia trit hc t nhin ca mcrit v trit hc t nhin ca piquya, tuy
Mc vn l ngi theo trit hc duy tm ca Hghen, song ng coi nhim v ca trit
hc l phi phc v cuc u tranh cho s nghip gii phng con ngi, ph b hin thc
li thi theo tinh thn cch mng ca php bin chng. "Ging nh Prmt - Mc vit
trong lun n, - sau khi nh cp la t trn tri xung, bt u xy dng nh ca
v c tr trn tri t, trit hc cng vy, sau khi bao qut c ton b th gii, n ni
dy chng li th gii cc hin tng". Lun n cng cho thy t tng v thn ca Mc
khi ng i hi trit hc phi phc v cuc sng ch quyt khng lm ti t cho thn
hc.
Nh vy, lc ny, trong t tng Mc c s mu thun v th gii quan gia ch
ngha duy tm trit hc vi tinh thn dn ch cch mng v v thn. Mu thun c
gii quyt trong qu trnh kt hp cht ch hot ng l lun vi thc tin u tranh
chng ch chuyn ch ca nh nc phong kin.
Phririch ngghen (28-11-1820 5-8-1895) sinh ra trong gia nh ch xng dt
thnh ph Bacmen. Khi cn l hc sinh trung hc, ngghen cm ght s chuyn ch
v c on ca bn quan li, ng kin tr t hc, nui ch lm khoa hc v hot
ng ci bin x hi bng cch mng. ngghen say m nghin cu trit hc, c bit l
cc tc phm ca Hghen. V vy, nm 1841, trong khi lm ngha v qun s Beclin, ng
thng xuyn d thnh cc bi ging v trit hc ti trng i hc Tng hp Bclin v tham
gia vo nhm Hghen tr. Cui nm , ngghen c Bn cht o C c; tc phm
ni ting ny ca Phoibc c nh hng mnh m n th gii quan ca ng.
Tinh thn dn ch cch mng v v thn ca ngghen th hin r ngay trong bi
bo u tin ca mnh Nhng bc th t Vesphali, cng b thng 3 nm 1839. Trong
ng ph phn nhng ch xng sng o, ng thi th hin r thin cm vi cng
nhn. Nhng tc phm ca ngghen thi k 1841 - 1842 nhm ph phn cc quan
im phn ng ca gio s Sling, mt nh trit hc c, cho thy, tuy vn ng trn
lp trng duy tm ca trit hc Hghen, nhng ng thy c s mu thun gia cch
mng v bo th trong trit hc y, ng thi thy tnh trit hn ca trit hc Phoibc
so vi Hghen. Song, ch thi gian gn hai nm sng Mansetxt (Anh) t ma Thu
1842, vic nghin cu i sng kinh t v s pht trin chnh tr ca nc Anh, nht l
vic trc tip tham gia phong tro cng nhn, mi dn n bc chuyn bin cn bn
trong th gii quan v lp trng chnh tr ca ng.
Nh vy, cho n gia nm 1842, C.Mc v Ph.ngghen vn l ngi duy tm v trit
hc v l nhng nh dn ch cch mng v quan im chnh tr. Bc ngot trong cuc
(*) Phi Hghen tr, mt mn phi trit hc gm nhng ngi c t tng cp tin v sn, s dng phng php bin
chng ca trit hc Hghen ph phn thn hc v ch phong kin c. N ng vai tr tch cc trong vic chun b t
tng cho cuc Cch mng t sn c 1848.

52

i dn n s chuyn bin t tng ca Mc din ra khi Mc i vo hot ng chnh

tr, s dng cng c bo ch u tranh ginh dn ch, t do. Bi bo Nhn xt bn ch
th mi nht v ch kim duyt ca Ph c ng vit trong khong thi gian gia
thng 1, u thng 2 nm 1842 nh du bc ngot quan trng .
S chuyn bin bc u ch thc s din ra trong thi k Mc lm vic bo
Sng Ranh. Thng 5-1842 ng bt u lm cng tc vin; thng 10 nm tr thnh bin
tp vin v ng vai tr linh hn ca t bo, lm cho n tr thnh c quan ca phi dn
ch cch mng.
Thc tin u tranh trn bo ch lm cho t tng dn ch cch mng Mc c
ni dung r rng hn, l u tranh cho li ch ca "qun chng ngho kh bt hnh
v chnh tr v x hi". Mc, lc ny t tng cng sn ch ngha cha hnh thnh.
Bc li li buc ti ca mt t bo bo th cho l bo Sng Ranh tuyn truyn ch
ngha cng sn, Mc khng nh rng, bo Sng Ranh "khng chp nhn c tnh hin
thc l lun ng sau nhng t tng cng sn ch ngha di hnh thc hin nay ca
chng, v do , li cng t mun thc hin chng trn thc tin"1. Tuy nhin, ng cho
rng, i vi hin tng "c ngha chu u" nh vy "khng th cn c vo o tng
hi ht trong chc lt ph phn m ch c th ph phn sau mt s nghin cu cn
c, su sc"2.
S chuyn bin v th gii quan trit hc din ra tng bc do vic ph phn
chnh quyn nh nc ng thi cho Mc thy rng, ci quan h khch quan quyt nh
hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca tinh thn tuyt i nh Hghen
tm cch chng minh bng trit hc, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc li
l "c quan i din ng cp ca nhng li ch t nhn"3.
Nh vy, qua kim tra l lun trong thc tin, nguyn vng mun ct ngha hin
thc, xc lp l tng t do trong thc t lm ny n khuynh hng duy vt Mc,
tinh thn dn ch cch mng su sc khng cn dung hp vi trit hc duy tm t
bin. V th, sau khi bo Sng Ranh b cm (t ngy 1 thng 4 nm 1843), Mc t ra cho
mnh nhim v duyt li mt cch c ph phn quan nim duy tm ca Hghen v x
hi v nh nc, ng thi pht hin nhng ng lc tht s bin i th gii bng
cch mng. Trong thi gian Croixnc (thng 5 n thng 10 nm 1843), Mc tin
hnh ph phn trit hc php quyn ca Hghen, qua ph phn ch ngha duy tm
trit hc ni chung ca Hghen. Trong khi ph phn trit hc Hghen, Mc nng
nhit tip thu quan im duy vt ca trit hc Phoibc. Song, Mc li thy nhng mt
yu trong trit hc Phoibc, nht l vic xa ri nhng vn chnh tr nng hi.
S ph phn su rng i vi trit hc Hghen, vic khi qut nhng kinh nghim lch
s, cng vi nh hng quan im duy vt v nhn vn ca trit hc Phoibc tng

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.1, tr. 172.
2. Sd, tr. 173.
3
. Sd, tr. 229.

53

cng mnh m xu hng duy vt trong t tng ca Mc.

Cui thng 10 nm 1843, Mc sang Pari. y khng kh chnh tr si ng v
c tip xc vi nhiu i biu trong phong tro cng nhn dn n bc chuyn
dt khot ca ng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Cc bi bo ca Mc:
Bn v vn Do Thi, Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u
trn tp ch Nin gim Php - c thng 2 nm 1844 nh du bc hon thnh qu
trnh chuyn bin .
Cng trn s tp ch ny c cc bi ca ngghen gi n t Mansetxt (Anh):
Lc tho ph phn khoa kinh t chnh tr, Tnh cnh nc Anh, Tmt Ccly, Qu
kh v hin ti. Cc tc phm cho thy, ngghen, qu trnh chuyn bin t ch
ngha duy tm sang ch ngha duy vt v t dn ch cch mng sang ch ngha cng sn
cng hon thnh. ng ng trn lp trng duy vt v cng sn ph
phn kinh t chnh tr hc ca A. Xmt v . Ricc, vch trn quan im chnh tr
phn ng ca Ccly, mt ngi ph phn ch ngha t bn trn lp trng ca
giai cp phong kin. S nht tr v t tng to nn tnh bn v i ca Mc v
ngghen, gn lin tn tui ca hai ng vi s ra i v pht trin mt trit hc mi
mang tn Mc - mt th gii quan cch mng ca giai cp v sn.
Li ni u nhm gii thiu tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn
ca Hghen c Mc son tho thi k Croixnc, d nh ng ti trong cc s tip
sau ca tp ch Nin gim Php - c. Tuy nhin, s chuyn bin mnh m trong t
tng ca Mc thi gian ng sng Pari c th hin trong Li ni u ny khin
cho n c mt ngha vt khi tnh cht ca mt li ni u.
S chuyn bin dt khot ca Mc t ch ngha duy tm v dn ch cch mng
sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn c th hin c bit r rt khi C.Mc
phn tch mt cch su sc theo quan im duy vt lch s, ngha to ln v c mt
hn ch ca cuc cch mng t sn m ng gi l "cuc cch mng b phn" hay "s
gii phng chnh tr", phc tho nhng nt u tin v cuc cch mng v sn c
gi l "cuc cch mng trit " v khng nh rng "ci kh nng tch cc" ca cuc
cch mng trit thc hin s "gii phng con ngi" "chnh l giai cp v sn".
Mc cng nhn mnh s thng nht bin chng gia l lun cch mng v thc
tin cch mng. Theo Mc, gn b vi cuc u tranh cch mng, l lun tin phong c
ngha cch mng to ln v "tr thnh mt sc mnh vt cht". Mc ch r: "Ging
nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy
trit hc l v kh tinh thn ca mnh"1.
Ngoi ra, s phn tch hai mt ca tn gio, bn cht ca tn gio vi lun ni
ting "Tn gio l thuc phin ca nhn dn"... th hin tinh thn bin chng duy vt
trong t tng trit hc ca Mc.
1. Sd, t.1, tr. 589.

54

2. Giai on xut nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v

duy vt lch s
Thi gian t nm 1844 n nm 1848 l qu trnh Mc - ngghen tng bc
xy dng nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s.
Trong tc phm Bn tho kinh t - trit hc nm 1844, Mc trnh by nhng quan
im kinh t v trit hc ca mnh thng qua vic ph phn kinh t chnh tr hc c in
ca Anh v tip tc ph phn trit hc duy tm Hghen; ng thi ng vch ra "mt
tch cc" ca n l php bin chng. Nhng quan im mi ca Mc c th hin
trong vic phn tch s tha ha ca lao ng vi phm tr "lao ng b tha ha"; t ,
Mc ct ngha t tha ha bn thn con ngi v vch ra con ng khc phc s tha ha
.
Thut ng "tha ha" c s dng rng ri trong sch bo trit hc thi y.
Hghen, l s "t tha ha" ca " nim tuyt i" thnh gii t nhin; Phoibc,
l s tha ha "bn cht tc loi" ca con ngi trong Cha. Mc mun ct ngha s
tha ha con ngi t chnh iu kin sng v cc quan h x hi ca con ngi, t
chnh hot ng th hin nng lc bn cht ca n l lao ng, Mc xem s tha ha ca
lao ng nh mt tt yu lch s: "t tha ha" ca lao ng. S tn ti v pht trin ca
"lao ng b tha ha" gn lin vi s hu t nhn. Khc vi cc nh t tng trc y,
ct ngha s ra i ch s hu t nhn t bn do tnh tham lam, ch k ca con
ngi. Mc cho rng s hu t nhn c sinh ra do "lao ng b tha ha", nhng sau
li tr thnh nguyn nhn ca s tha ha ca lao ng v s tha ha ca con ngi.
S tha ha pht trin cao trong ch ngha t bn, th hin sc lao ng b bin
thnh hng ha cng nh qu trnh hot ng sn xut v sn phm ca lao ng; t ,
dn ti "s tha ha ca con ngi khi con ngi". Bi vy, vic khc phc s tha ha y
chnh l s xo b ch s hu t sn. Vic gii phng ngi cng nhn khi "lao ng b
tha ha" di ch ngha t bn cng l khc phc lao ng b tha ha ni ring, l s
gii phng con ngi ni chung.
Vi s phn tch trn, Mc lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn
trong s pht trin x hi. Mc d s lun chng ny cn trnh cha chn mui v
l lun, song n cho php phn bit quan nim ca Mc v ch ngha cng sn vi
nhng quan nim ch ngha bnh qun vn c ca cc mn phi ch ngha cng sn
khng tng. Mc cng tin xa hn Phoibc rt nhiu trong quan nim v ch ngha
cng sn tuy vn dng nhng thut ng trit hc ca Phoibc. Theo Mc, "ch ngha
cng sn nh vy, vi tnh cch l ch ngha t nhin hon b, = ch ngha nhn o"1.
ng bc b th ch ngha cng sn bnh qun m ng gi l ch ngha cng sn th
thin, ph nhn c tnh ca con ngi, l s "quay tr v tnh gin d khng t nhin ca
con ngi ngho kh v khng c nhu cu"2.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2000, t.42, tr. 167.
2. Sd, t.42, tr. 165.

55

T gc trit hc, Mc nhn thc ch ngha cng sn nh mt nc thang lch

s cao hn ch ngha t bn, bi v n ch ngha t bn th lao ng b tha ha t ti
pht trin cao nht khin cho s ph nh ch ngha t bn tr nn tt yu vi nhng
tin do chnh ch ngha t bn to ra. Nhng hn ch v l lun ca tc phm ban
u ny tng bc s c khc phc vi s hnh thnh Mc quan nim duy vt v
lch s.
Tc phm Gia nh thn thnh do Mc v ngghen vit chung c xut bn
thng 2-1845. Cng vi vic ph phn quan im duy tm v lch s ca "phi Hghen
tr", ng u l anh em nh Bau, hai ng xut mt s nguyn l c bn ca trit
hc mcxt v ca ch ngha cng sn khoa hc. Tc phm Gia nh thn thnh cha
ng "quan im hu nh hnh thnh ca Mc v vai tr cch mng ca giai cp v
sn" v cho thy "Mc tin gn nh th no n t tng c bn ca ton b "h
thng" ca ng... tc l t tng v nhng quan h x hi ca sn xut"3.
Tc phm H t tng c, c Mc v ngghen vit chung vo cui nm 1845 u nm 1846, nh du mt mc quan trng trong qu trnh hnh thnh trit hc Mc.
H t tng c khng ch l tc phm c quy m ln nht trong thi k hnh thnh trit
hc Mc m cn c th xem nh l tc phm chn mui u tin ca ch ngha Mc(*).
Thng qua vic ph phn cc tro lu trit hc v ch ngha x hi ng thi c, Mc
v ngghen trnh by quan nim duy vt lch s mt cch h thng v nhiu nguyn
l c bn ca ch ngha cng sn khoa hc nh nhng h qu ca quan nim duy vt
lch s.
Trong tc phm H t tng c, cc ng lm sng t "th gii quan mi" ca
mnh m nhng lun im xut pht c Mc son tho trong 11 lun vo
thng 4-1845, nay c gi l Lun cng v Phoibc. Lun cng v Phoibc
ca Mc c ngghen nh gi l vn kin u tin cha ng mm mng thin ti
ca mt th gii quan mi.
T tng xuyn sut ca "Lun cng" l vai tr quyt nh ca thc tin i vi
i sng x hi; t nu ln s mnh gp phn "ci to th gii" ca trit hc Mc
(lun th 11). Vi quan im thc tin ng n, Mc vch ra "khuyt im
ch yu" ca ton b ch ngha duy vt trc kia, k c ch ngha duy vt ca
Phoibc; ng thi cng ph phn v bc b quan im ca ch ngha duy tm v tnh
nng ng, sng to ca t duy. Cng t quan im duy vt bin chng v thc tin,
Mc i ti nhn thc v mt x hi ca bn cht con ngi "Trong tnh hin thc ca
n, - Mc vit - bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi"1.
Quan nim duy vt lch s xem xt lch s x hi xut pht t con ngi. Trong H
3

. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1963, t.29, tr. 11, 13 (theo bn ting Nga).
(*) Tc phm H t tng c cha c xut bn khi Lnin cn sng nn Lnin xem tc phm S khn cng ca
trit hc l tc phm chn mui u tin ca trit hc Mc.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 11.

56

t tng c, hai ng khng nh: "Tin u tin ca ton b lch s nhn loi th d
nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi sng"2. Song, l nhng con ngi
hin thc m sn xut vt cht l hnh vi lch s u tin ca h. Phng thc sn xut
vt cht khng ch n thun l ti sn xut s tn ti th xc ca c nhn, m hn th
"n l mt phng thc hot ng nht nh ca nhng c nhn y, mt hnh thc nht
nh ca hot ng sng ca h, mt phng thc sinh sng nht nh ca h"3.
Sn xut vt cht l c s ca i sng x hi. Do , hiu c con ngi,
Mc i su tm hiu s sn xut vt cht ca con ngi trong x hi. Nghin cu bin
chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut (trong tc phm ny hai ng dng
thut ng "hnh thc giao tip"), pht hin ra quy lut vn ng v pht trin ca nn sn
xut vt cht ca x hi, trit hc Mc i ti nhn thc i sng x hi bng mt h
thng cc quan im l lun tht s khoa hc.
Vi tc phm H t tng c, quan nim duy vt v lch s Mc hnh
thnh. Quan im duy vt lch s to c s l lun khoa hc vng chc cho s pht trin
t tng cng sn ch ngha ca Mc v ngghen. Tuy vy, trong H t tng c,
hc thuyt v ch ngha cng sn c cc tc gi ca n trnh by nh mt h qu trc
tip ca pht hin mi v trit hc: quan nim duy vt v lch s. Do , mt s quan
im v ch ngha x hi khoa hc c nu ln nhng cha c c s din t r
rng; song, iu quan trng l Mc v ngghen a ra phng php tip cn khoa hc
nhn thc ch ngha cng sn. Ch ngha cng sn l mt l tng cao p ca nhn
loi, nhng l tng c thc hin tng bc vi nhng mc tiu c th no, bng
con ng no; iu ty thuc vo im xut pht v ch c qua phong tro thc tin
mi tm ra c nhng hnh thc v bc i thch hp. "i vi chng ta - C.Mc
v Ph.ngghen vit - ch ngha cng sn khng phi l mt trng thi cn phi sng to
ra, khng phi l mt l tng m hin thc phi khun theo. Chng ta gi ch ngha
cng sn l mt phong tro hin thc, n xo b trng thi hin nay"1.
Trong tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng Cng
sn (thng 2-1848), ch ngha Mc c trnh by nh mt chnh th cc quan im l
lun nn tng vi ba b phn hp thnh ca n. Trong S khn cng ca trit hc, Mc
tip tc xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l, nh
chnh Mc sau ny ni, "cha ng nhng mm mng ca hc thuyt c trnh by
trong b T bn sau hai mi nm tri lao ng".
Tuyn ngn ca ng Cng sn l vn kin c tnh cht cng lnh u tin ca
ch ngha Mc; trong c s trit hc ca ch ngha Mc c trnh by mt cch
thin ti, thng nht hu c vi cc quan im kinh t v cc quan im chnh tr - x
hi. "Tc phm ny - Lnin nhn nh - trnh by mt cch ht sc sng sa v r rng
2. Sd, t.3, tr. 29.
3
. Sd, t.3, tr. 30.
1. Sd, t.3, tr. 51.

57

th gii quan mi, ch ngha duy vt trit - ch ngha duy vt ny bao qut c lnh
vc sinh hot x hi, - php bin chng vi t cch l hc thuyt ton din nht v su
sc nht v s pht trin, l lun u tranh giai cp v vai tr cch mng - trong lch s ton
th gii - ca giai cp v sn, tc l giai cp sng to mt x hi mi, x hi cng sn"2.
Vi Tuyn ngn ca ng Cng sn, trit hc Mc v ch ngha Mc ni chung
hnh thnh v s c Mc v ngghen tip tc b sung, pht trin trong sut cuc
i ca hai ng trn c s tng kt nhng kinh nghim thc tin ca phong tro cng
nhn v khi qut cc thnh tu khoa hc.

3. Giai on Mc v ngghen b sung v pht trin l lun trit hc

T sau Tuyn ngn ca ng Cng sn, hc thuyt Mc tip tc c b sung v
pht trin trong s gn b mt thit hn na vi thc tin cch mng m Mc v ngghen
va l nhng i biu t tng va l lnh t thin ti ca phong tro cng nhn. Bng
hot ng l lun ca mnh, Mc v ngghen a phong tro cng nhn t t pht
thnh phong tro t gic v pht trin ngy cng mnh m; v chnh trong qu trnh ,
hc thuyt ca cc ng cng khng ngng c pht trin.
Cc tc phm ch yu ca Mc nh u tranh giai cp Php, Ngy mi tm
thng Sng m ca Lui Bnapct, Ni chin Php, Ph phn Cng lnh Gta...
cho thy vic tng kt kinh nghim thc tin ca phong tro cng nhn c tm quan trng
nh th no trong s pht trin l lun ca ch ngha Mc ni chung v trit hc Mc
ni ring.
Trong tc phm Ngy mi tm thng Sng m ca Lui Bnapct, C.Mc
pht trin nhiu nguyn l quan trng ca ch ngha duy vt lch s nh nguyn l u
tranh giai cp l ng lc pht trin ca x hi c giai cp i khng, nguyn l v tnh
tt yu ca chuyn chnh v sn, v thi ca giai cp cng nhn i vi nh nc t
sn trong u tranh cch mng...
Nhiu vn trit hc, c bit nhng vn phng php lun duy vt bin chng
v duy vt lch s c C.Mc pht trin trong cc tc phm nghin cu kinh t - chnh
tr, tiu biu l b T bn (vit t nhng nm 40 v xut bn tp I nm 1867). B T
bn khng ch l cng trnh s ca Mc v kinh t hc m cn l s b sung, pht
trin ca trit hc Mc ni ring, ca hc thuyt Mc ni chung. Lnin nhn xt: v
phng din trit hc, nu nh Mc khng li cho chng ta mt "lgch hc vi ch L
vit hoa" th Mc li cho chng ta ci lgch ca b T bn.
Thi k Cng x Pari (1871), C.Mc vit Ni chin Php nhm tng kt kinh
nghim u tranh ca Cng x v tip tc pht trin nhng nguyn l ca ch ngha duy
vt lch s nh v nh nc v cch mng, v tnh tt yu ca chuyn chnh v sn, v.v..
Nm 1875, C.Mc vit Ph phn Cng lnh Gta, y l tc phm l lun quan
trng nht sau Tuyn ngn ca ng Cng sn v b T bn. Trong tc phm , C.Mc
2

. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.26, tr. 57.

58

lm su sc v phong ph thm hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi, pht trin hn

na hc thuyt mcxt v nh nc v cch mng, v ln u trnh by t tng v hai
giai on pht trin ca hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha.
Trong khi , ngghen pht trin trit hc Mc thng qua vic khi qut cc
thnh tu khoa hc v ph phn cc l lun trit hc duy tm, siu hnh v c nhng
quan nim duy vt tm thng nhng ngi t nhn l ngi mcxt nhng li khng
hiu ng thc cht ca hc thuyt Mc. Vi nhng tc phm ch yu ca mnh nh
Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin, Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v
ca nh nc, Ltvch Phoibc v s co chung ca trit hc c in c, v.v..
ngghen trnh by hc thuyt Mc ni chung, trit hc Mc ni ring di dng mt
h thng l lun. Ngoi ra cng cn ch rng, nhng kin b sung, gii thch ca
ngghen sau khi Mc qua i i vi mt s lun im ca cc ng trc y cng c
ngha rt quan trng trong vic pht trin hc thuyt Mc.
Tc phm Cch mng v phn cch mng c ca Ph.ngghen phn tch
su sc nguyn nhn, tnh cht v ng lc ca cuc cch mng c nm 1848 1849, kh nng pht trin v thi ca n i vi giai cp trung gian, cng nh i vi
phong tro u tranh ca giai cp cng nhn, qua lm phong ph thm l lun mcxt
v cch mng. Tc phm cng ch ra nguyn nhn kinh t su xa ca mi cuc cch
mng l mu thun gia lc lng sn xut tin b v quan h sn xut lc hu, chng
minh tnh quy lut ca cch mng, vai tr quyt nh ca qun chng nhn dn trong
lch s, v nhiu vn quan trng khc.
Tc phm Chng uyrinh (ng Oighen uyrinh o ln khoa hc) ca
Ph.ngghen c vit vo ma thu nm 1876 n gia nm 1878, l mt trong nhng
tc phm quan trng nht nh du s pht trin ca trit hc Mc ni ring v ch
ngha Mc ni chung. Tc phm gm ba phn chnh: Phn th nht: trit hc; phn th
hai: kinh t chnh tr hc; phn th ba: ch ngha x hi. Trong tc phm ny, ln u
tin Ph.ngghen trnh by hon chnh th gii quan mcxt v ch ngha duy vt bin
chng v ch ngha duy vt lch s, kinh t chnh tr hc, ch ngha x hi khoa hc, v
ch ra mi lin h hu c gia ba b phn hp thnh ch ngha Mc.
Cn lu , tuy y l tc phm ca Ph.ngghen, nhng nh chnh ng ni
trong Li ta vit cho ba ln xut bn, mt phn ht sc ln ca cun sch l do C.Mc
t c s v pht trin, bn thn C.Mc vit chng th X trong phn Kinh t chnh tr hc
(V quyn Lch s ph phn).
Trong khong thi gian t nm 1873 n nm 1883 Ph.ngghen son tho tp
Bin chng ca t nhin (gm nhng bt k v nhng on vn cn di dng bn
tho, cha hon thnh, c xut bn ton b ln u nm 1925 Lin X).
Tc phm c vit nhm khi qut v mt trit hc nhng thnh tu v khoa hc
t nhin t c vo gia th k XIX nhm b sung v pht trin php bin chng duy
vt.
59

Sau khi C.Mc mt (1883), Ph.ngghen, mt mt, tp trung sc lc v tr tu

chun b cho vic xut bn tp hai v tp ba b T bn - mt vic lm m sau ny c
V.I.Lnin nh gi nh l vic Ph.ngghen xy dng cho ngi bn ca mnh mt
i k nim v i v trn Ph.ngghen khng ng khc lun tn tui ca mnh, mt khc, tip tc lnh o phong tro u tranh ca giai cp cng nhn v hon thnh
cc tc phm trit hc quan trng ca mnh, trong c bit c cc tc phm Ngun
gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc (1884), Ltvch Phoibc v s co
chung ca trit hc c in c (1886).
Tc phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc c
Ph.ngghen vit t thng ba n thng nm v xut bn vo thng mi nm 1884. Trong
tc phm , Ph.ngghen da vo nhng pht hin khoa hc mi nht ca Mocgng
pht trin quan im duy vt bin chng v lch s x hi c giai cp. Ph.ngghen chng
minh rng, s pht trin ca sn xut vt cht lm cho ch cng x nguyn thu tan
r v hnh thnh x hi c giai cp da trn s s hu t nhn.
S nghin cu lch s x hi nguyn thu gip Ph.ngghen khng nh thm
lun im v u tranh giai cp nh l ni dung ca lch s x hi c giai cp.
Tc phm cng ch ra qu trnh tin ha ca cc hnh thc gia nh, s hnh thnh
giai cp v nh nc. c bit, Ph.ngghen khng nh quan im duy vt lch s v
nh nc nh l sn phm ca s phn chia x hi thnh giai cp.

4. Thc cht v ngha cuc cch mng trong trit hc do Mc v

ngghen thc hin
S ra i trit hc Mc to nn s bin i c ngha cch mng trong lch s pht
trin trit hc ca nhn loi.
C.Mc v Ph.ngghen k tha mt cch c ph phn nhng thnh tu t duy
nhn loi, sng to nn ch ngha duy vt trit hc trit , khng iu ha vi ch
ngha duy tm v php siu hnh.
Trit hc Mc khc phc s tch ri th gii quan duy vt v php bin chng
trong lch s pht trin ca trit hc. C nhin, trong cc hc thuyt trit hc duy vt
trc Mc cha ng khng t nhng lun im ring bit th hin tinh thn bin
chng; song do s hn ch ca iu kin x hi v ca trnh pht trin khoa hc nn
tnh siu hnh vn l mt nhc im chung ca ch ngha duy vt trit hc trc
Mc. Trong khi , php bin chng li c pht trin trong ci v duy tm thn b ca
mt s i biu trit hc c in c, c bit l trong trit hc Hghen. Nhng ch
ngha duy vt bin chng khng phi l s "lp ghp" php bin chng ca Hghen vi
ch ngha duy vt ca Phoibc. xy dng trit hc duy vt bin chng, Mc phi
ci to c ch ngha duy vt c v c php bin chng duy tm ca Hghen, Mc
vit: "Phng php bin chng ca ti khng nhng khc phng php ca Hghen v

60

c bn, m cn i lp hn vi phng php y na"1. Gii thot ch ngha duy vt khi

tnh hn ch siu hnh, Mc lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v m rng
hc thuyt y t ch nhn thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi: "Ch
ngha duy vt lch s ca Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc"2. l mt
cuc cch mng tht s trong hc thuyt v x hi, mt trong nhng yu t ch yu ca
bc ngot cch mng m Mc v ngghen thc hin trong trit hc.
Vi s ra i ca trit hc Mc, vai tr x hi ca trit hc cng nh v tr ca trit
hc trong h thng tri thc khoa hc cng bin i.
"Cc nh trit hc ch gii thch th gii bng nhiu cch khc nhau, song vn
l ci to th gii"1. Lun im ca Mc ni ln s khc nhau v cht gia trit hc
ca ng vi cc hc thuyt trit hc trc kia, k c nhng hc thuyt trit hc tin b.
Tuy vy, Mc khng h ph nhn, tri li Mc nh gi cao vai tr to ln ca cc nh
trit hc v cc hc thuyt trit hc tin b trong s pht trin x hi. Chng hn, Mc
khm phc v nh gi rt cao ch ngha v thn trit hc ca cc nh duy vt Php
th k XVII. Song, mt hn ch v tnh thc tin l "khuyt im ch yu" ca mi hc
thuyt duy vt trc Mc nn n cha tr thnh cng c nhn thc khoa hc ci to
th gii bng cch mng. Nay n c Mc khc phc, vt qua v i ti ch ngha
duy vt lch s lm cho ch ngha duy vt tr thnh trit .
Trit hc Mc l th gii quan khoa hc ca giai cp cng nhn, mt giai cp tin
b v cch mng nht, mt giai cp c li ch ph hp vi li ch c bn ca nhn dn
lao ng v vi s pht trin x hi. S kt hp l lun ca ch ngha Mc vi phong
tro cng nhn to nn bc chuyn bin v cht ca phong tro, t trnh t pht
ln t gic. Php bin chng mcxt mang tnh cch mng su sc nht "v trong quan
nim tch cc v ci hin ang tn ti, php bin chng ng thi cng bao hm c quan
nim v s ph nh ci hin ang tn ti , v s dit vong tt yu ca n; v mi
hnh thi hnh thnh u c php bin chng xt trong s vn ng, tc l xt
c mt nht thi ca hnh thi ; v php bin chng khng khut phc trc mt ci g
c, v v thc cht th n c tnh cht ph phn v cch mng"2. Sc mnh "ci to th
gii" ca trit hc mcxt chnh l s gn b mt thit cuc u tranh cch mng ca
qun chng nhn dn ng o, nh l lun "s tr thnh lc lng vt cht".
Trit hc Mc cng chm dt tham vng nhiu nh trit hc duy tm coi trit
hc l "khoa hc ca cc khoa hc" ng trn mi khoa hc. Mc v ngghen xy
dng l lun trit hc ca mnh trn c s khi qut cc thnh tu ca khoa hc t nhin
v khoa hc x hi. Theo ngghen, mi ln c mt pht minh vch thi i, ngay c
trong lnh vc khoa hc t nhin, th ch ngha duy vt khng trnh khi phi thay i

1. C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t. 23, tr. 35.
2. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr. 53.
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 12.
2
C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t. 23, tr. 35-36.

61

hnh thc ca n. Ngc li, trit hc Mc li tr thnh th gii quan khoa hc v phng
php lun chung cn thit cho s pht trin ca cc khoa hc. Nhn xt v s pht trin
ca khoa hc t nhin thi , ngghen cng cho rng, thot khi ch ngha thn b,
php bin chng tr thnh mt tt yu tuyt i vi khoa hc t nhin, khoa hc ny
ri b a ht m trc kia trong ch c nhng phm tr c nh cng . S pht
trin mnh m ca khoa hc ngy nay cng chng t s cn thit phi c t duy bin
chng duy vt v ngc li phi pht trin l lun trit hc ca ch ngha Mc da trn
nhng thnh tu ca khoa hc hin i.

5. Giai on Lnin trong s pht trin trit hc Mc

Sau C.Mc v Ph.ngghen, trit hc Mc c Lnin b sung v pht trin mt
cch sng to trong tnh hnh mi.
V.I.Lnin (1870 - 1924) vn dng sng to hc thuyt ca Mc gii quyt
nhng vn ca cch mng v sn trong thi i ch ngha quc v bc u xy
dng ch ngha x hi. ng c ng gp to ln vo s pht trin l lun ca ch ngha
Mc ni chung, trit hc Mc ni ring.
Trong nhng tc phm ln ban u ca mnh, nh Nhng "ngi bn dn" l th
no v h u tranh chng nhng ngi dn ch - x hi ra sao? v Ni dung kinh t
ca ch ngha dn tu v s ph phn trong cun sch ca ng Xtruv v ni dung ,
Lnin vch trn bn cht phn cch mng, gi danh "ngi bn ca dn" ca phi
dn tu Nga vo nhng nm 90 ca th k XIX. V trit hc ng ph phn quan
im duy tm ch quan v lch s ca nhng nh dn tu. Trong cuc u tranh ,
Lnin khng nhng bo v ch ngha Mc khi s xuyn tc ca nhng ngi dn
tu m cn pht trin, lm phong ph thm quan im duy vt lch s, nht l l lun v
hnh thi kinh t - x hi ca Mc.
Nhng nm cui cng ca th k XIX bc sang th k XX, trong lnh vc khoa
hc t nhin c nhng pht minh ln "mang tnh vch thi i", nht l pht hin v
in t v cu to nguyn t lm o ln cn bn quan nim v th gii ca vt l hc
c in, dn ti "cuc khng hong vt l". Li dng tnh hnh , ch ngha duy tm,
trong c ch ngha Makh - mt th ch ngha duy tm ch quan - tn cng vo ch
ngha duy vt ni chung, ch ngha duy vt mcxt ni ring.
nc Nga, sau tht bi ca cuc cch mng 1905 - 1907, nhng ngi theo ch
ngha Makh cng tng cng hot ng l lun. H vin c "bo v ch ngha Mc",
nhng thc cht l xuyn tc trit hc mcxt. Trong tc phm Ch ngha duy vt v
ch ngha kinh nghim ph phn xut bn nm 1909, Lnin khng ch ph phn quan
im duy tm, siu hnh ca nhng ngi theo ch ngha Makh m cn b sung, pht
trin ch ngha duy vt bin chng v duy vt lch s da trn s phn tch, khi qut
nhng thnh tu khoa hc mi nht, trc ht l khoa hc t nhin thi . nh ngha
ca Lnin v vt cht vi tnh cch l mt phm tr trit hc, nhiu vn cn bn ca
nhn thc lun mcxt c lm su sc thm, c nng ln mt trnh mi.
62

Phng php ca Lnin trong vic phn tch "cuc khng hong vt l" c ngha
ht sc quan trng i vi s pht trin ca khoa hc t nhin hi v cho n c
ngy nay.
Vic nghin cu nhng vn trit hc c Lnin tin hnh vo nhng nm
Chin tranh th gii ln th nht nhm p ng yu cu nhn thc giai on c quyn
nh nc ca ch ngha t bn v gii quyt nhng vn cp bch ca thc tin cch
mng v sn. Tc phm Bt k trit hc - gm nhng ghi chp v nhn xt ca Lnin
khi c cc tc phm ca nhiu nh trit hc c thc hin ch yu trong nhng nm
t 1914 n nm 1915, cho thy ng c bit quan tm nghin cu v php bin chng,
nht l trit hc Hghen. Lnin tip tc khai thc ci "ht nhn hp l" ca trit hc
Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v s
thng nht ca cc mt i lp. Tinh thn sng to ca t duy bin chng cng gip
cho Lnin c nhng ng gp quan trng vo kho tng l lun ca ch ngha Mc v
trit hc x hi nh vn nh nc, cch mng bo lc, chuyn chnh v sn, l lun
v ng kiu mi, v.v.. Lun im ca Lnin v kh nng thng li ca ch ngha x hi
bt u mt s nc, thm ch mt nc ring l, c rt ra t s phn tch quy
lut pht trin khng u ca ch ngha t bn, c nh hng rt ln ti tin trnh
cch mng nc Nga cng nh trn ton th gii.
Trong khi lnh o cng cuc xy dng nhng c s ban u ca ch ngha x
hi, Lnin tip tc c nhng ng gp mi quan trng vo vic pht trin trit hc Mc.
ng thi ng nu ln nhng mu mc v s thng nht gia tnh ng vi yu cu
sng to trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc.
bo v ch ngha Mc, Lnin khng ch ph phn khng khoan nhng i vi
mi k th ca ch ngha Mc, m cn kch lit ph phn nhng ngi nhn danh l
lun ca Mc trn li ni nhng thc t l ch ngha xt li, hoc t ra xa ri hc
thuyt ca Mc. ng thi, Lnin ch trng tng kt kinh nghim thc tin cch mng
v da vo nhng thnh qu mi nht ca khoa hc b sung, pht trin di sn l lun
ca Mc v ngghen li. Vi tinh thn bin chng duy vt, xem chn l l c th, c
khi Lnin phi thay i mt cch cn bn i vi mt quan nim no ca mnh v
ch ngha x hi, khng chp nhn mi th biu hin ca ch ngha gio iu. Chnh v
th m mt giai on mi trong s pht trin ca ch ngha Mc ni chung, trit hc
Mc ni ring gn lin vi tn tui ca V.I.Lnin v c gi l trit hc Mc Lnin ni ring, ch ngha Mc - Lnin ni chung.
Ngy nay, hn bao gi ht, yu cu b sung v pht trin l lun ca trit hc Mc
- Lnin l rt cp thit.
c im ca thi i ngy nay l s tng tc gia hai qu trnh cch mng cch mng khoa hc cng ngh v cch mng x hi, to nn s bin i rt nng
ng ca i sng x hi. Trong nhng iu kin , qu trnh to ra nhng tin ca
ch ngha x hi din ra trong cc x hi t bn ch ngha pht trin c y mnh
63

nh mt xu hng khch quan. Tnh cht bin chng ca s tin ha x hi din ra

trong nhng mu thun v thng qua cc mu thun ca ch ngha t bn cng l mt
trong nhng ngun gc ny sinh nhng khuynh hng sai lm khc nhau, thm ch i
ti "xt li" trong phong tro cng sn v cng nhn th gii.
S khng hong ca ch ngha x hi lm cho yu cu pht trin trit hc Mc Lnin cng tr nn cp bch. Thc tin cuc u tranh bo v nhng thnh qu m ch
ngha x hi ginh c, nht l cng cuc u tranh bo v a s nghip xy
dng ch ngha x hi vt qua thch thc to ln hin nay v tip tc tin ln, i hi
cc ng Cng sn phi nm vng l lun ca ch ngha Mc - Lnin. Trc ht, phi
thm nhun th gii quan duy vt v phng php bin chng khoa hc ca n. C nhng
thnh cng cng nh tht hi trong qu trnh i mi, "ci t" ch ngha x hi chng t
s cn thit phi kin quyt u tranh chng ch ngha xt li, ng thi phi khc phc
bnh gio iu trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc - Lnin.
Chng ta khng th i mi thnh cng nu xa ri lp trng ca ch ngha Mc Lnin, ri vo ch ngha xt li.
Nh vy, pht trin l lun trit hc mcxt v i mi ch ngha x hi trong thc
tin l mt qu trnh thng nht, bi v "thng nht gia l lun v thc tin l mt
nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin"1.
Cu hi n tp
1. V sao c th ni s ra i ca trit hc Mc l mt tt yu lch s?
2. V sao c th ni s ra i ca trit hc Mc l mt cuc cch mng trn lnh
vc trit hc?
3. V sao chng ta gi trit hc do Mc v ngghen sng lp l trit hc Mc Lnin?
4. T lch s trit hc Mc - Lnin, anh (ch) rt ra c nhng bi hc g cho
vic nghin cu trit hc?

1. H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.8, tr 496.

64

Chng IV
Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i
T u th k XX, nht l t sau Chin tranh th gii th hai, trit hc phng
Ty hin i khng ngng phn ha thnh nhiu trng phi, nhng xoay quanh hai
tro lu ch yu, l ch ngha duy khoa hc v ch ngha nhn bn phi duy l.
Ch ngha duy l v ch ngha nhn o l hai v kh t tng ca giai cp t sn
chng li ch phong kin, thn hc v ch ngha kinh vin. Trong cuc u tranh
ca giai cp t sn nhm xc lp v pht trin ch ngha t bn, chng chuyn ch
phong kin th ch ngha duy l v ch ngha nhn o thng nht vi nhau v c vai
tr lch s tin b.
Di ch t bn, tin b ca khoa hc k thut thc y sn xut pht trin
mnh m nhng vn khng a li "t do, bnh ng, bc i". Tri li, n cn dn n cc
cuc khng hong x hi, khng hong tinh thn, khng hong sinh thi, khng hong
nhn cch ngy cng su sc, y con ngi vo tnh trng tha ha ton din v nng n hn.
Trong iu kin lch s , trit hc phng Ty din ra s tch bit v s i
lp gia ch ngha duy l v ch ngha nhn bn. Tro lu duy khoa hc v tro lu
nhn bn phi duy l dng nh l i lp nhau, nhng trn thc t li b sung cho nhau,
v chng u u phn nh nhng mu thun c bn trong lng ch ngha t bn hin
i.

1. Ch ngha thc chng

Cc trit gia thuc tro lu ch ngha duy khoa hc ch trng xy dng trit hc
theo m hnh "cc khoa hc thc chng". Theo h, trit hc khng nn nghin cu
nhng vn nh bn cht ca s vt, cc quy lut chung ca th gii, v.v. m i tm
phng php khoa hc c hiu qu nht, ng tin cy nht mi l ni dung ch yu ca
vic nghin cu trit hc.
Trong cc trng phi theo ch ngha duy khoa hc, trng phi c nh hng
ln v lu nht l ch ngha thc chng.
Cc nh trit hc thc chng cho rng, ch c cc hin tng hoc s kin, mi l
"ci thc chng", do h khng tha nhn bt c ci g ngoi hin tng, khng tha
nhn bn cht ca s vt, h mun ln trnh vn c bn ca trit hc, mun loi tr
vn th gii quan ra khi trit hc truyn thng. gut Cngt cho rng, trit hc
phi ly cc s vt "thc chng", "xc thc" lm cn c.
Ch ngha thc chng ra i t th k XIX. Cng vi s pht trin ca khoa hc
65

t nhin th k XX, nht l s ra i hnh hc phi clt, thuyt tng i, c hc

lng t, phng thc t duy truyn thng b tc ng rt mnh. Cc phng php
ton hc, phng php lgc ton tr thnh phng php c bit quan trng trong khoa
hc t nhin. Tuyt i ha iu , mt s nh trit hc cho rng, chnh vic nghin
cu cc phng php mi l nhim v, ni dung ch yu ca trit hc. Thm ch c
nh trit hc cn cho rng, vic ton hc ha, lgc hc ha trit hc mi l li thot ca
trit hc hin i.
Trong cc nh trit hc ch trng lgc hc ha trit hc c mt s ngi nhn
mnh vic phn tch ngn ng. Trng phi coi vic phn tch lgc ngn ng l ni
dung trung tm ca trit hc c gi l ch ngha thc chng mi, hoc trit hc phn
tch.
Trit hc phn tch c hnh thnh vo u th k XX. Trong s cc nh sng
lp th Rtxn* v Utgen Xten l hai ngi c nh hng ln. Rtxn coi nhim v phn
tch hnh thc v phn tch lgc l ni dung ch yu ca trit hc. ng ch trng ly
lgc ton - l hin i lm c s sng to ra ngn ng nhn to m bo s nht tr
gia cu trc c php ca mnh v hnh thc lgc ca n.
n nhng nm 20 ca th k XX, trong trit hc phn tch xut hin mt chi
phi ln: Ch ngha kinh nghim lgc, hoc cn gi l ch ngha thc chng lgc.
Ch ngha thc chng lgc s dng nhng thnh qu ca ton hc, c bit l
ca lgc ton l t u th k XX n nay, em tt c cc tri thc quy thnh cc mnh
c th dng lgc ton biu th. Trn c s , trit hc ch cn nhim v tin hnh
s phn tch kt cu lgc i vi tt c mi mnh khoa hc da trn cc ti liu thc
chng (kinh nghim).
Trc v sau Chin tranh th gii th hai, trong trit hc phn tch xut hin phi
ngn ng hc thng ngy. Cc i biu ca phi ny u l cc gio s trng i hc
Oxpho (Oxford) cho nn trng phi cng c gi l trng phi Oxpho. Nhng
ngi theo ch ngha thc chng lgc thng ph phn cc khi nim ca ngn ng t
nhin l m h, khng r rng, nn khng ph hp vi t duy chnh xc. Tri li, trng
phi ngn ng li nhn mnh tnh phong ph ca khi nim v s phn bit t m gia
cc khi nim trong ngn ng t nhin. Nu ch ngha thc chng lgc quy nhim v
trit hc thnh s phn tch lgc, th trng phi ngn ng lun lun quy trit hc thnh
s phn tch ngn ng t nhin, c hai u ph nh ngha th gii quan ca trit hc.
Cc trng phi trit hc khoa hc c nh hng ln n trit hc phng Ty,
bao gm cc i biu nh Ppp, Cun v Lacatt, v.v.. Hc thuyt, quan im ca h
khng ging ht nhau, nhng ci ging nhau h l u phn i ch ngha thc chng
lgc, v ch ngha thc chng lgc ch tin hnh phn tch lgc trng thi tnh i
* Russel Bertrand (1872 - 1970): Nh ton hc, trit hc, x hi hc, nhn vn Anh. Gii thng Nben Vn hc
1950, tng l Ch tch Ta n quc t x ti c chin tranh ca quc M Vit Nam (B.T).

66

vi l lun khoa hc, khng quan tm nghin cu s pht trin ca tri thc khoa hc,
cho rng cc tri thc khoa hc ch tch lu v lng. H cho rng khoa hc tin b thng
qua con ng cch mng trong tri thc, do phi tin hnh s phn tch lch s khoa
hc theo trng thi ng, thng qua gii quyt mu thun.
Ppp ph nh php quy np, nhn mnh rng khoa hc bt u t vn ch
khng phi bt ngun t vic quan st, thc nghim. ng nhn nh rng, phng php
khoa hc khng phi l chng thc trc tip m l chng thc bng s gi ha, tc l
ph phn sai lm ca n. ng a ra nguyn tc gi ha ca l lun khoa hc bc b
nguyn tc v tnh c th chng thc trc tip c ca ch ngha thc chng lgc.
Theo ng th s pht trin ca khoa hc bt u t vn m ra gi thuyt c tnh
quy c, tip dng thc nghim kim nghim, c gng chng thc n bng s gi
ha, sau li xut hin vn mi. Nh vy khoa hc pht trin theo phng thc
"cch mng khng ngng".
Cun dng thuyt cc giai on pht trin ca khoa hc thay th cho thuyt
"cch mng khng ngng" ca s tng trng tri thc khoa hc. ng chia s pht trin
khoa hc thnh hai thi k, thi k pht trin bnh thng v thi k cch mng. Theo
ng, ngay trong thi k pht trin bnh thng ca khoa hc xut hin nhng hin
tng tri vi bnh thng. Vic tch lu cc hin tng tri vi bnh thng, n mt
chng mc no s dn n s khng hong trong khoa hc, do to ra cuc cch
mng khoa hc.
Lacatt, trn c s tng hp cc quan im ca Ppp v Cun nu ln phng
php lun "cng lnh nghin cu khoa hc", tr li r cu hi th no l mt khoa hc,
th no l tnh hp l trong s pht trin ca khoa hc.
Chng ta u bit, trong x hi t sn hin i, mt mt ang tn ti cuc khng
hong x hi trm trng, nhng mt khc, khoa hc t nhin li c s tin b to ln.
ng trc mu thun , mt s nh trit hc cm thy b tay khng c cch g gii
quyt. V mt l lun, h chn ght loi trit hc thun ty t bin, cho rng loi trit
hc ny cn bn khng th gp phn gii quyt nhng vn x hi t ra. Trong khi
, s pht trin mnh m ca khoa hc t nhin li a n cho h nim hy vng v
ch da tinh thn mi. V vy, h chuyn hng nghin cu trit hc t phng din
th gii quan sang phng din phng php lun ca khoa hc. Mt lot trng phi
v phong tro c gi l ch ngha duy khoa hc ra i trong hon cnh .
Ngoi bi cnh x hi, cn mt nguyn nhn na xut pht t c im ca khoa
hc t nhin hin i. S pht trin nhanh chng ca nhiu mn khoa hc mi, s phn
cng trong ni b khoa hc ngy cng t m hn, s ng dng rng ri ton hc v
lgc ton, vic khoa hc ngy cng i su hn vo kt cu vt cht, vai tr ca m hnh
v kt cu l lun tng ln, v.v.. Tt c nhng iu i hi cc mn khoa hc thc
chng khng nhng phi nghin cu nhng ni dung c th m cn phi nghin cu
nhng vn chung ca khoa hc, c bit l vn phng php lun nhn thc ca
67

khoa hc. Ch ngha duy khoa hc da vo yu cu mi trong khoa hc t nhin hin

i a ra cc quan im trit hc thc chng ca mnh.
Ch ngha duy khoa hc c cng i su nghin cu v tip thu nhiu thnh qu
trong ton hc v trong cc khoa hc t nhin hin i, nu ra nhiu vn mi cho
trit hc, m ra nhiu hng mi cho s pht trin trit hc duy vt v php bin chng.
Trong , c th ni nhng nhn t tch cc, trit hc Mc c th tip thu v s dng. Tt
nhin, tro lu trit hc ny c mt mu thun, do cng l sai lm khng th khc
phc c: do mun ph v mt s cng thc ca trit hc truyn thng, nn cc
oan ph nhn ngha th gii quan ca trit hc, tc l ph nhn bn thn trit hc.
Mc d nhng nh trit hc sau Ppp v Cun ch n ngha th gii quan ca
trit hc i vi khoa hc, nhng do thiu quan im duy vt lch s nn h khng c
cch no thot khi tnh hn ch . V vy ch ngha duy khoa hc khng th m ra mt
con ng mi thc s ng n cho s pht trin ca trit hc.

2. Ch ngha hin sinh

Ch ngha hin sinh u th k XX c ci ngun t tng su xa m trc tip nht
l trit hc phi duy l th k XIX. i biu ch yu ca ch ngha hin sinh l cc nh
trit hc Hyg, Xctr, Giaxp, Macxen.
Ch ngha hin sinh l mt trng phi trit hc rt phc tp. Quan im ca
nhng i biu ca trit hc ny thng c s khc nhau rt ln. Ngoi s phn bit
v quc gia nh ch ngha hin sinh ca c, ch ngha hin sinh ca Php v ch
ngha hin sinh ca M, cn c th phn bit ch ngha hin sinh theo thi i vi
tn gio nh ch ngha hin sinh v thn v ch ngha hin sinh hu thn. Trn nhng
vn chnh tr to ln, gia nhng nh trit hc hin sinh cng c nhng khc bit ln.
Nhng tt c nhng ngi theo ch ngha hin sinh u coi s hin sinh ca c nhn l
ni dung c bn trong trit hc ca mnh.
Cc nh hin sinh phn bit hai khi nim hu th v hin hu (hin sinh). Hu
th l khi nim ch mt ci g (mt vt, mt ngi) ang tn ti, ang c mt, nhng
cha l mt ci g c th c, cha c din mo, cha c c tnh. l mt tn ti
cha sng ch thc, v hn, tc l cha hin hu. Cn hin hu l mt khi nim ch
mt ci g khng nhng l ang c mt (tn ti) m cn ang sng ch thc vi din
mo ring.
Do hin sinh khng phi l gii t nhin hoc s vt, m l con ngi. Bi v
ch c con ngi mi c th hiu c s tn ti ca bn thn v ca s vt khc, ch c
con ngi mi hin sinh. Do nhim v hng u ca trit hc l phn tch v mt bn
th lun i vi hin sinh, tc l m t s tn ti bn cht ca con ngi trong hot
ng thc phi duy l ca cc c nhn. Theo ch ngha hin sinh, mi l bn th
lun duy nht ng. Thc cht y l bn th lun trit hc duy tm ch quan.
V mt nhn thc lun, do coi vn bn th lun trung tm ca trit hc l s
68

cm th ch quan v thi ng x ca c nhn nn ch ngha hin sinh khng ch

trng nghin cu nhn thc khoa hc. Tri li ch ngha hin sinh cho rng, nhng tri
thc thu c bng khoa hc da trn l tnh l h o. Ngi ta cng da vo l tnh v
khoa hc th cng khin mnh b chi phi, t b tha ha. Theo h, t n hin sinh
chn chnh th ch c th da vo trc gic phi l tnh. Ch c trong cuc sng au kh,
c n, tuyt vng, s hi... con ngi mi c th trc tip cm nhn c s tn ti
ca mnh. Nh vy, nhn thc lun ca ch ngha hin sinh l nhn thc duy tm ch
quan phi duy l.
V lun l, ch ngha hin sinh phn i mi hnh thc quyt nh lun trong o
c, ph nhn s tn ti ph bin ca nhng nguyn tc o c.
Ch ngha hin sinh cho rng, t do l bn cht ca s hin sinh ca c nhn con
ngi. Gi tr hin sinh ca c nhn c th hin trong s la chn t do ca c nhn.
T do ca c nhn khng phc tng Thng hoc bt c quyn uy no v cng
khng chu s rng buc ca bt c tnh tt yu khch quan no. N l tuyt i. Nh
vy quan im v t do ca ch ngha hin sinh l quan im ca ch ngha c nhn cc
oan.
V quan im lch s x hi, ch ngha hin sinh xut pht t t do c nhn tuyt
i, cho rng ch c c nhn mi l hin sinh chn thc, x hi ch l mt phng thc
hin sinh ca c nhn, hn na l phng thc hin sinh khng chn thc. Bi v, khi
gia x hi v c nhn c lin h cht ch th s tn ti ca c nhn s khng cn l c
nhn thc s m l c nhn b i tng ha, b mt c tnh do b rng buc vi
ngi khc v vi x hi, l c nhn b tp th, x hi v ngi khc ln t. Do , tn
ti x hi bp cht hin sinh chn chnh ca con ngi. khi phc s hin sinh
ca mnh, con ngi cn thot khi s rng buc ca nhng ngi khc v x hi. X
hi chnh l sn vt tha ha ca con ngi, bn thn n khng phi l ci tn ti khch
quan t thn pht trin theo quy lut, m ch l mt m ngu nhin nhng con ngi b
tha ha. ng lc pht trin ca lch s tt nhin l khng nm trong x hi, m l
hin sinh mi con ngi v n cng c nh hng mnh m, rng ri i vi th gii
phng Ty, v c mt s chu lc khc.
T cui nhng nm 60 u nhng nm 70 th k XX, ch ngha hin sinh tuy
suy thoi nhng nhng t tng ca n vn tip tc c nh hng trong khoa hc nhn
vn, trit hc v khoa hc x hi nhiu nc phng Ty. Gii php ca ch ngha
hin sinh i vi cc vn x hi v c bn l tiu cc. Nhng cc nh hin sinh
ng vai tr tch cc khi h t ra v cao nhim v nghin cu cc vn bn cht
con ngi, v s tha ha do s thng tr ca k thut, v.v.. c bit cng nh vic h
thc tnh mi ngi phi trn tr v ngha ca cuc sng v v cc hin tng bt hp
l trong x hi t bn hin i.

69

3. Ch ngha Phrt
Ch ngha Phrt cng l mt trng phi c nh hng rt ln ca tro lu
ch ngha nhn bn phi duy l do nh bnh hc tinh thn, nh tm l hc ngi o, Phrt
sng lp. Hc thuyt v phng php ca Phrt, c ngha th gii quan v nhn sinh
quan trit hc, c nh hng rng ln i vi cc trng phi ca ch ngha nhn bn
trit hc phng Ty hin i.
Ch ngha Phrt hnh thnh vo u th k XX trong bi cnh ch ngha t bn
ang i vo giai on quc ch ngha, cc mu thun x hi ngy cng su sc, bnh
tm thn trong x hi pht trin nhanh. Sinh hc, sinh l hc, tm l hc, v.v., cng c
bc pht trin mnh m, khin cho nhng l lun gii thch cc hin tng sinh l v
tm l ca con ngi bng quan im c gii dn dn c thay th bng nhng l lun
mi.
L lun v v thc l b phn quan trng trong h thng phn tch tm l u tin
ca Phrt. ng chia qu trnh tm l ca con ngi thnh ba bc: thc, tim thc v
v thc. S suy ngh ca con ngi thng tin hnh gia trng thi v thc v thc.
thc l tm l nhn bit ca con ngi. Th d, mt ngi ni vi mnh rng tri sp
ma, phi mau mau v nh th suy ngh tin hnh trong trng thi thc, tun theo
nhng hnh thc lgc. Cn v thc l hin tng tm l nm ngoi phm vi ca l tr,
do bn nng, thi quen v dc vng ca con ngi gy ra. Hot ng tm l ny tin
hnh theo nguyn tc khoi cm, tc l do tnh cm v dc vng chi phi, khng b hn
ch v thi gian, khng gian v quy tc lgc ca l tr. Con ngi thng suy ngh
trong tnh trng v thc nh v c bc bi.
Tim thc l yu t trung gian, gia thc v v thc, hot ng theo nguyn
tc ca tnh hin thc. Phrt cho rng, trong v thc n giu nhng xung t bn nng,
phi thng qua s la chn v ph chun ca "tim thc" mi c th tr thnh thc.
Theo ng, thc khng phi l thc cht ca hot ng tm l m ch l mt thuc tnh
khng n nh ca hot ng tm l. V thc mi l cn c hnh vi con ngi. Phrt
nh gi cao tc dng quan trng ca v thc i vi hnh vi con ngi. ng phn tch
nhng hnh vi v thc thng ngy nh ni nhu, vit sai, qun lng, a nhm, ly nhm,
nh mt, v.v. v cho rng nguyn nhn tm l ca nhng hnh vi chnh l kt qu
ca nhng c vng b dn nn.
Phrt c cng hin quan trng trong vic xut v nghin cu vai tr ca v
thc trong h thng phn tch tm l, nhng ng sai lm l khuch i tc dng ca
v thc i vi hnh vi ca con ngi, khng nh gi ng vai tr ca thc v cc
iu kin x hi.
Trong l lun v nhn cch, Phrt a ra ba khi nim "ci y", "ci ti" v "ci
siu ti". Theo ng, "ci y" chnh l s th hin ca libi (tnh dc), l bn nng u
tin c t lc con ngi sinh ra. N l ngun nng lng tm l i hi bc l v i
hi c tha mn mt cch mnh lit. N l kt cu phi l tnh, ch tun theo nguyn
70

tc khoi cm. "Ci ti" l h thng thc, l ci ng gia "ci y" v th gii bn
ngoi, hot ng theo nhu cu ca th gii bn ngoi, iu tit s xung t gia "ci y"
v th gii bn ngoi. "Ci siu ti" l i din ca x hi, ca l tng v ca uy th bn
ngoi trong tm l con ngi. N c to thnh bi nhng chun mc x hi, nhng quy
tc lun l v nhng gii lut tn gio. "Ci siu ti" khuyn khch u tranh gia "ci ti"
v "ci y". Phrt cho rng, trng thi tm l ca ngi bnh thng l ngi gi c
s cn bng gia ba ci: "ci y", "ci ti" v "ci siu ti". Nhng ngi mc bnh tm
thn l do mi quan h cn bng gia ba ci b ph hoi.
Thuyt tnh dc cng l ni dung quan trng trong h thng phn tch tm l ca
ch ngha Phrt. Phrt cho rng, trong mi xung ng bn nng ca "ci y" th bn
nng tnh dc l ht nhn, l c s ca hnh vi con ngi. Tnh dc ng ni y c
ngha rng, gm mi loi khoi cm. Phrt cho rng, tnh dc l xung t vnh hng,
ngay c khi b thc v tin thc p ch, n vn tm cch bc l ra, c khi bng h
thng ngu trang xm nhp vo h thng thc. Do , v tm l thng c hin tng
nm m, ni nhu v nhng bnh tm thn khc. Theo ng, mt t, mt con s, mt tn
ngi hoc mt s vic hin ra trong gic m u khng phi l v c, m l s th hin
hoc s tha mn mt nguyn vng no . Phrt m rng l lun v phng php
sang cc lnh vc khc gii thch cc hin tng x hi. ng cho rng vn ha ngh
thut ca nhn loi khng c quan h g vi iu kin sinh hot vt cht ca x hi m
bt ngun t bn nng tnh dc b p ch.
Phrt coi bn nng tnh dc ca con ngi l c s duy nht cho cc hot ng
ca con ngi. Quan im trn ca Phrt d nhn t gc sinh l hc hay x hi hc
u khng th ng vng c.
Ch ngha Phrt n nay vn l mt hc thuyt c nh hng rng trn th gii,
khng nhng tr thnh mt trng phi ph bin nht ca tm l hc hin i - trng
phi tm l hc nhn bn, m cn l ngun gc lm ny sinh nhiu tro lu trit hc
phng Ty hin i.
L mt nh khoa hc, Phrt tip thu truyn thng duy vt ca khoa hc t
nhin c in v ca thuyt tin ha. Tuy nhin trong th gii quan trit hc ca ng bc
l nhng yu t duy tm khi ng em sinh vt ha nhng ci thuc v tm l ca con
ngi, em t nhin ha nhng ci thuc v loi ngi, em tm l ha nhng ci thuc
v x hi, v tuyt i ha ci tm l trong i sng ca con ngi. C th xem cng
l nhng sai lm ca ch ngha Phrt. V qu nhn mnh n bn nng tnh dc nn
ng b nhiu ngi phn i, trong c c hc tr ca ng.

4. Ch ngha Tma mi
Vo cui th k XIX mt hnh thi mi ca trit hc Thin Cha gio xut hin
phng Ty. Bt ngun t hc thuyt ca Thnh Tma Akin, h thng trit hc tn
gio ny ly Cha lm nng ct, ly c tin lm tin , ly thn hc lm cn c, v gi l
71

Ch ngha Tma mi.

V nhn thc lun: Trong s phn tch i vi tri thc, ch ngha Tma mi
mt mt tha nhn tnh khch quan ca nhn thc v tnh ng n ca cc phn on
khoa hc, mt khc li mu toan dng nguyn tc tng ng loi suy t ch tha
nhn bn th ca th gii hin thc m xc nhn bn th ca Cha. V bn th do Cha
sng to ra t phi chng minh cho bn th ca Cha nn trong s tn ti hu hn ca
th gii hin thc phi c phn ca s tn ti v hn ca Cha. T rt ra kt lun l
tri thc l tnh ph hp vi c tin ca con ngi.
V trit hc t nhin: Ch ngha Tma mi qu quyt rng, cc khoa hc t nhin
khi nghin cu th gii vt cht tt nhin phi cp cc vn trit hc nh kt cu v
ngun gc ca vt cht, v.v. do phi ly hc thuyt v hnh thc v vt cht ca
Arixtt l c s l lun cho trit hc t nhin. Theo , vt cht l bn nguyn hon
ton th ng, l kh nng; hnh thc l ch ng, l hin thc; vt cht khng th tn
ti c lp, n cn c hnh thc mi ginh c tnh quy nh ca n, mi thc hin
c s tn ti ca n. Chnh nh hnh thc nn mi xut hin tnh a dng ca phng
thc tn ti ca vt cht. Bi v Cha l hnh thc ti cao, l hnh thc ca cc hnh thc
cho nn vic nghin cu ca khoa hc t nhin l qu trnh khng ngng pht hin ra
Cha, khng nh Cha v khng ph nhn Cha. Vy l khoa hc v thn hc hp
tc rt ho thun pht hin v chng minh s tn ti vnh hng ca Cha.
V l lun chnh tr x hi: Ch ngha Tma mi ph nhn s tn ti ca cc giai
cp, ch trng thuyt tnh ngi tru tng, coi trn th l tm thi, cuc sng tng lai
mi l vnh hng. Ch ngha Tma mi ch n s kt hp vi thi i mi, bit nm
ly nhng vn bc xc ca x hi tn gio c th pht huy vai tr ca mnh trong
thi i mi. H cho rng, x hi hin nay ang ng trc nhng vn nghim trng.
Bn thn khoa hc, k thut khng m bo s tin b v hnh phc ca nhn loi.
Khi con ngi ra sc chinh phc gii t nhin th h mt i thc v cuc sng v tnh
yu i vi Cha. S bng hoi v o c trc tip uy hip cuc sng con ngi.
cu ly nhn loi ngi ta phi nh n c tin, n Cha.
Nh vy, Ch ngha Tma mi s dng nhng mu thun c thc trong x hi t
bn hin i tuyn truyn cho Cha, cao vai tr ca c tin tn gio.
Ch ngha Tma mi cng ging nh ch ngha Tma thi trung c, vn ly Cha
lm nguyn tc ti cao, lm im xut pht v im kt ca mi s vt. Ch khc nhau
gia hai ch ngha l: thch ng vi nhu cu thi i, ch ngha Tma mi tha
nhn mc nht nh vai tr ca khoa hc, i su hn vo nhn thc lun v trit
hc t nhin lun chng cho s nht tr gia tri thc v c tin, khoa hc v thn
hc.

5. Ch ngha thc dng

Ch ngha thc dng, vi t cch l mt trng phi trit hc, ra i trong cc
72

nm 1871 - 1874, khi Cu lc b siu hnh hc trng i hc Cambrit c thnh

lp. l mt hi hc thut do mt s gio vin ca trng t chc ra. Ngi sng lp
ra ch ngha thc dng l Picx v trong s nhng thnh vin ca n, ngi sau
tr thnh mt trong nhng i biu ch yu l Gimx.
Nguyn tc cn bn trong phng php lun ca ch ngha thc dng l ly hiu
qu, cng dng lm tiu chun. Mt c im lm cho ch ngha thc dng khc vi trit
hc truyn thng l n i vo trit hc t phng php. Ngi i biu ch yu ca n
c lc quy trit hc ch cn l vn phng php, tuyn b ch ngha thc dng
khng phi l l lun trit hc c h thng, m ch l l lun v phng php.
V nhn thc lun: Ch ngha thc dng ni n mt phng thc t duy c th.
Phng thc t duy khng xem xt khi nim bn thn khi nim m i su nghin
cu xem khi c s dng th n sn sinh ra hu qu g. Khi nim v l lun khng
phi l s gii p v th gii. Cc cuc tranh lun gia ch ngha duy vt v ch ngha
duy tm trong trit hc truyn thng l cc cuc u tranh c tnh cht siu hnh, chng
c ngha g. Ly hiu qu thc t m xt th d th gii l vt cht hay l tinh thn
cng chng c s khc bit g. Nu xut pht t hiu qu khng nh gi tr ca tn
gio v khoa hc th nim tin khoa hc v tn ngng tn gio u c gi tr thit thc v
c hai u l cng c t n mc ch ca i sng con ngi.
Quan nim v chn l ca ch ngha thc dng: L lun v chn l ca ch ngha
thc dng c quan h mt thit vi kinh nghim lun ca n. L lun ny cho rng t
duy ca con ngi ch l mt cch thc ca kinh nghim, l hnh vi thch ng v chc
nng phn ng ca con ngi. N khng a li mt hnh nh ch quan v th gii
khch quan. Mun xt mt quan nim no c phi l chn l hay khng, th khng
cn phi xem n c ph hp vi thc t khch quan hay khng, m phi xem n c em
li hiu qu hu dng hay khng. Nh vy, hu dng v v dng tr thnh tiu
chun phn bit chn l vi sai lm. "Hu dng l chn l" l quan im cn bn
ca Gimx v chn l.
Quan im ca iuy coi chn l l cng c, v thc cht nht tr vi quan im
ca Gimx v chn l. iuy nhn nh rng tnh chn l ca quan nim, khi nim, l
lun, v.v. khng phi l ch chng c ph hp vi thc t khch quan hay khng m
l ch chng c gnh vc c mt cch hu hiu nhim v lm cng c cho hnh vi
ca con ngi hay khng, xem chng ch l nhng gi thuyt do con ngi ty la
chn cn c vo ch chng c thun tin, c t tn sc cho mnh hay khng; ch cn
chng c tc dng tha mn mc ch m h d nh th c th tuyn b chng l chn
l c chng thc, nu ngc li chng l sai lm.
Ch ngha thc dng cng iu tnh c th v tnh tng i ca chn l n
ch tch ri tnh c th v tnh tng i ca chn l vi tnh ph bin v tnh tuyt i
ca n; v vy quan im ny ri vo ch ngha tng i, rt cuc i n ch ngha
hoi nghi v ch ngha bt kh tri.
73

*
*

Phn tch qu trnh lch s din bin phc tp ca s phn ha v tch hp ca trit
hc phng Ty hin i, chng ta c th nu ln my nhn xt sau y:
Mt l, trit hc ny c vt ln trn s i lp gia ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm. Tro lu ch ngha duy khoa hc nhn mnh vic chng "siu hnh",
tro lu ch ngha nhn bn nhn mnh vic chng "nht nguyn lun", u l nhm
ph nhn vn quan h gia t duy v tn ti l vn c bn ca trit hc. H tuyn
b chng c ch ngha duy vt v ch ngha duy tm v coi trit hc ca h l "ton din
nht", "cng bng nht", "mi nht". Trn thc t bng cch ny hay cch khc h vn
khng trnh khi gii p mt cch duy tm v vn c bn ca trit hc.
Tro lu nhn bn ch ngha, mc d ly con ngi l trung tm ca s phn tch
trit hc, nhng mt khi coi nhng thuc tnh tinh thn ca c nhn nh ch, tnh
cm, v thc, bn nng, v.v. l bn cht ca con ngi v l ngun gc ca th gii th
hin nhin cng l duy tm. Ch ngha nhn bn phi duy l cng trc tip ph nhn
vic con ngi c th nhn thc c quy lut khch quan bng l tnh, cho rng l tr
ch t n hin tng, cn trc gic thn b mi t n bn cht. Thc cht l
khuynh hng bt kh tri.
Tuy nhin, c hai tro lu ln trong trit hc phng Ty hin i coi trng
nghin cu nhiu vn mi v con ngi; khi qut v mt trit hc mt s thnh
qu ca khoa hc t nhin, v c nhng khm ph c gi tr nht nh i vi qu trnh
nhn thc khoa hc. Chng ta c th k tha c chn lc, c ph phn nhng thnh
qu .
Hai l, ph phn v t b ch ngha l tnh cc oan, siu hnh ca trit hc (phng
Ty, truyn thng) chuyn mnh sang th gii i sng hin thc vi hai loi ch
ni bt: con ngi v khoa hc. Khuynh hng th tc ha chuyn sang vn ha, trit
hc ca phng Ty hin i l mt khuynh hng tch cc v ng n. iu gii
thch v sao nhiu hc thuyt trit hc phng Ty c nh hng rng ri v mnh m
trong ng o qun chng bnh thng, vn khng thnh tho v mt l lun trit hc.
Ba l, trit hc, cng vi cc tro lu t tng phng Ty sm i vo cc vn
ton cu v d on tng lai nhn loi, a ra c nhng d bo c gi tr.
Th d th nht: Vn mi quan h gia khoa hc k thut v con ngi. Tro
lu nhn bn ch ngha hin i khi lun gii vn ny, c lc pht hin ng mt
s nhc im ca ch ngha k tr v trit hc duy l, vch ra nhng mu thun,
khng hong, nht l hin tng tha ha mi ca x hi phng Ty hin i.
Th d th hai: Vn lm th no t tm cao ca trit hc m vch ra c bn
tnh ca khoa hc v cc quy lut pht trin ca n. Trit hc v khoa hc trong trit hc
phng Ty hin i c cng t ra v x l mt lot cc vn c quan h bin
74

chng vi nhau, nh s pht kin khoa hc v s chng minh khoa hc; l lun khoa
hc v hot ng khoa hc; nhng nhn t bn trong ca khoa hc v nhng iu kin
bn ngoi ca khoa hc; s pht trin bnh thng ca khoa hc v bc thay i cch
mng ca n; phng php lgc v phng php lch s, v.v.. Nhng do cc nh trit
hc v khoa hc phng Ty b hn ch lp trng duy tm v thiu s t gic vn
dng php bin chng, cho nn h khng thnh cng trong vic tng kt v khi qut
mt cch ng n nhng quy lut pht trin ca khoa hc hin i.
Tm li, cc tro lu trit hc hin i, ngoi mcxt phn nh c mt s vn
mi ca thi i hin nay, c nhng tm ti, hn na cn t c mt s thnh
qu nhn thc nht nh. Nhng do s hn ch v lp trng chnh tr giai cp, do th
gii quan duy tm v phng php siu hnh, h vn khng a ra c cu tr li khoa
hc cho cc vn , cng khng th ch ra phng hng tin ln cho nhn loi.

75

Phn II
Nhng nguyn l c bn ca trit hc Mc Lnin
Chng V
Vt cht v thc

I- vt cht v cc phng thc tn ti ca vt cht

1. Tnh thng nht vt cht ca th gii
Nu quan st ta thy, cc s vt v hin tng trong th gii cc k a dng; mt
khc, chng cng rt gn b ht sc mt thit vi nhau, ph thuc vo nhau v hon
ton thng nht vi nhau.
Cc nh trit hc duy tm tm ngun gc, bn cht ca th gii " nim
tuyt i" hoc thc con ngi; ngc li th cc nh duy vt trc Mc c
khuynh hng chung l tm ngun gc, bn cht ca th gii ngay trong bn thn n.
Nhng do nh hng ca quan im siu hnh - my mc nn h cho rng mi hin
tng ca th gii u c cu to t nhng vt th ban u ging nhau, thng nht
vi nhau, cng b chi phi bi mt s quy lut nht nh. Quan im y khng phn nh
c tnh nhiu v, tnh v tn ca th gii hin thc.
Bng s pht trin lu di ca bn thn trit hc v s pht trin ca khoa hc,
ch ngha duy vt bin chng khng nh rng, bn cht ca th gii l vt cht, th gii
thng nht tnh vt cht. iu c th hin nhng im c bn sau y:
Mt l, ch c mt th gii duy nht v thng nht l th gii vt cht. Th gii
vt cht tn ti khch quan, c trc v c lp vi thc con ngi.
Hai l, mi b phn ca th gii vt cht u c mi lin h thng nht vi nhau,
biu hin ch chng u l nhng dng c th ca vt cht, l nhng kt cu vt cht,
hoc c ngun gc vt cht, do vt cht sinh ra v cng chu s chi phi ca nhng quy
lut khch quan ph bin ca th gii vt cht.
Ba l, th gii vt cht tn ti vnh vin, v hn v v tn, khng c sinh ra v
khng b mt i. Trong th gii khng c g khc ngoi nhng qu trnh vt cht ang
bin i v chuyn ha ln nhau, l ngun gc, nguyn nhn v kt qu ca nhau.
76

Tnh vt cht ca th gii c kim nghim bi khoa hc v bi chnh cuc

sng hin thc ca con ngi.
Nhng pht minh ca khoa hc t nhin nh thuyt t bo, nh lut bo ton v
chuyn ha nng lng, thuyt tin ha cc loi c ngha rt ln, ph b ranh gii gi
to do tn gio v ch ngha duy tm to ra gia qu t vi cc thin th, gia thc vt
vi ng vt, gia cc ging loi khc nhau, gia gii v sinh v gii hu sinh.
Khoa hc hin i tip tc chng minh nguyn l v s thng nht vt cht ca
th gii bng nhng thnh tu mi trong vt l hc, trong ha hc, trong khoa hc v
tr, trong khoa hc s sng, v.v.. Nhng thnh tu ca cc ngnh khoa hc y
lm su sc thm nhn thc ca con ngi v thnh phn, v kt cu ca th gii vt
cht, v nhng c im hot ng v pht trin ca n trn cc trnh t chc khc
nhau ca vt cht.
Khoa hc hin i i su nghin cu cu to ca vt cht v phn chia ra cc
dng vt cht khc nhau:
Trong gii t nhin v sinh c hai dng vt cht c bn l cht v trng. Cht l
ci gin on, c to ra t cc ht, c khi lng, c cu trc th bc t nguyn t cho
n cc thin th cc k ln. Cn trng l mi trng vt cht lin tc, khng c khi
lng tnh. Trng lm cho cc ht ca nguyn t lin kt vi nhau, tc ng vi nhau
v nh m tn ti c.
Ranh gii gia cht v trng l tng i, c th chuyn ha ln nhau. S pht
hin ra dng cht v trng ca vt cht v s chuyn ha ca chng cng chng t
khng c khng gian khng c vt cht, khng c vt cht di dng ny th li c vt
cht di dng khc, khng th c th gii khng phi vt cht nm bn cnh th gii
vt cht. V cng khng ch hnh dung th gii vt cht gm qu t, h mt tri, hay
mt s thin h m phi l ton b cc qu trnh t chc vt cht t cc h thng thin
h n cc vt th vi m.
Trong gii t nhin hu sinh c cc trnh t chc vt cht l sinh quyn, cc
axt nuclec (AND v ARN) v cht n bch. S pht trin ca sinh hc hin i
tm ra c nhiu mt khu trung gian chuyn ha gia cc trnh t chc vt cht,
cho php ni lin v c, hu c v s sng. Vt cht sng bt ngun t vt cht khng
sng. Thc vt, ng vt v c th con ngi c s ging nhau v thnh phn v c, cu
trc v phn ha t bo, c ch di truyn s sng...
Nhng thnh tu ca khoa hc t nhin gip cho ch ngha duy vt bin chng
c c s khng nh rng cc s vt, hin tng u c cng bn cht vt cht, th gii
thng nht tnh vt cht.
X hi loi ngi l cp cao nht ca cu to vt cht, l cp c bit
ca t chc vt cht. X hi l mt b phn ca th gii vt cht, c nn tng t
nhin c kt cu v quy lut vn ng khch quan khng ph thuc vo thc con
77

ngi. Vt cht di dng x hi l kt qu hot ng ca con ngi. Quan nim

duy vt v lch s ca trit hc Mc - Lnin ng gp quan trng trong vic
chng minh v tr hng u, u th ca cc quan h kinh t trong h thng cc quan
h x hi to c s khoa hc nhn thc ng n cc hin tng x hi,
nghin cu nhng quy lut khch quan ca x hi.
Nh vy, bn cht ca th gii l vt cht; th gii thng nht tnh vt cht.
Th gii vt cht c nguyn nhn t n, vnh hng v v tn vi v s nhng biu hin
mun hnh mun v.

2. Vt cht
a) Lc kho cc quan im trc Mc v vt cht
Vt cht vi t cch l phm tr trit hc c lch s khong 2.500 nm. Ngay
t lc mi ra i, xung quanh phm tr vt cht din ra cuc u tranh khng khoan
nhng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Ging nh mi phm tr
khc, phm tr vt cht c qu trnh pht sinh v pht trin gn lin vi hot ng thc
tin ca con ngi v vi s hiu bit ca con ngi v gii t nhin.
Theo quan im ca ch ngha duy tm th thc th ca th gii, c s ca mi
tn ti l mt bn nguyn tinh thn no , c th l " ch ca Thng " l " nim
tuyt i", v.v..
Theo quan im ca ch ngha duy vt th thc th ca th gii l vt cht, ci tn
ti mt cch vnh cu, to nn mi s vt v hin tng cng vi nhng thuc tnh ca
chng.
Vo thi c i cc nh trit hc duy vt ng nht vt cht ni chung vi
nhng dng c th ca n, tc l nhng vt th hu hnh, cm tnh ang tn ti th
gii bn ngoi. nh cao ca t tng duy vt c i v vt l thuyt nguyn t ca
Lxp v mcrt. Nguyn t l cc phn t cc nh, cng, khng th xm nhp c,
khng cm gic c. Nguyn t c th nhn bit c bng t duy. Nguyn t c
nhiu loi. S kt hp hoc tch ri nguyn t theo trt t khc nhau ca khng gian to
nn ton b th gii. Thuyt nguyn t tuy cn mang tnh cht cht phc nhng phng
on thin ti y v cu to vt cht c ngha nh hng i vi lch s pht trin
khoa hc ni chung, c bit l vt l hc khi pht hin ra s tn ti thc ca nguyn t.
T thi k phc hng c bit l thi k cn i th k XVII - XVIII, khoa hc t
nhin - thc nghim chu u pht trin kh mnh. Ch ngha duy vt ni chung v
phm tr vt cht ni ring c bc pht trin mi, cha ng nhiu yu t bin
chng.
Tuy vy, khoa hc thi k ny ch c c hc c in pht trin nht, cn cc
ngnh khoa hc khc nh vt l hc, ha hc, sinh hc, a cht hc... cn trnh
thp. Khoa hc lc ny ch yu cn dng li trnh su tp, m t. Tng ng vi
trnh trn ca khoa hc th quan im thng tr trong trit hc v khoa hc t nhin
78

thi by gi l quan im siu hnh - my mc. Quan im chi phi nhng hiu
bit trit hc v vt cht. Ngi ta gii thch mi hin tng ca t nhin bng s tc
ng qua li ca lc hp dn v lc y ca cc phn t ca vt th, theo , cc phn t
ca vt trong qu trnh vn ng l bt bin, cn ci thay i ch l trng thi khng gian
v tp hp ca chng. Mi phn bit v cht gia cc vt th u b quy gin v s phn
bit v lng; mi s vn ng u b quy v s dch chuyn v tr trong khng gian;
mi hin tng phc tp b quy v ci gin n m t chng c to thnh. Nim tin
vo cc chn l trong c hc Niutn khin cc nh khoa hc ng nht vt cht vi
khi lng, coi vn ng ca vt cht ch l biu hin ca vn ng c hc, ngun gc
vn ng nm ngoi vt cht. K tha quan im nguyn t lun c i, cc nh trit
hc duy vt cn i vn coi nguyn t l phn t nh nht, khng th phn chia c,
tch ri nguyn t vi vn ng, khng gian v thi gian, v.v..

b) Nguyn nhn dn n s b tc ca nhng quan im trc Mc

v vt cht
Cui th k XIX u th k XX, khi xut hin nhng pht minh mi trong khoa
hc t nhin, con ngi mi c c nhng hiu bit cn bn hn, su sc hn v
nguyn t. Nm 1895 Rnghen pht hin ra tia X; nm 1896, Bccren pht hin ra hin
tng phng x; nm 1897 Tmxn pht hin ra in t v chng minh c in t l
mt trong nhng thnh phn cu to nn nguyn t. Nh pht minh ny, ln u tin
trong khoa hc, s tn ti hin thc ca nguyn t c chng minh bng thc
nghim. Nm 1901, Kaufman chng minh c khi lng ca in t khng
phi l khi lng tnh, m l khi lng thay i theo tc vn ng ca in t.
Nhng pht hin l bc tin mi ca loi ngi trong vic nhn thc v lm ch
gii t nhin, n bc b quan nim siu hnh v vt cht. Nhng quan nim ng thi
v gii hn tt cng ca vt cht l nguyn t hoc khi lng sp trc khoa
hc. Vn l ch, trong nhn thc lc , cc ht in tch v trng in t coi l
ci g phi vt cht. y chnh l mnh t ch ngha duy tm li dng. Nhng
ngi theo ch ngha duy tm cho rng "vt cht" ca ch ngha duy vt bin mt,
nn tng ca ch ngha duy vt sp .
S pht trin ca khoa hc v cuc u tranh chng ch ngha duy tm i hi cc
nh duy vt phi c quan im ng n hn v vt cht qua nh ngha kinh in v
vt cht ca V.I. Lnin.

c) Quan im ca ch ngha duy vt bin chng v vt cht

K tha t tng ca C. Mc v Ph. ngghen; tng kt nhng thnh tu khoa hc
t nhin cui th k XIX, u th k XX v t nhu cu ca cuc u tranh chng ch
ngha duy tm, V.I. Lnin nh ngha:
"Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan c em li
cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh
79

v tn ti khng l thuc vo cm gic"1 (TG nhn mnh).

nh ngha ny, V.I.Lnin phn bit hai vn quan trng:
Trc ht l phn bit vt cht vi t cch l phm tr trit hc vi cc quan nim
ca khoa hc t nhin v cu to v nhng thuc tnh c th ca cc i tng cc dng
vt cht khc nhau. Vt cht vi t cch l phm tr trit hc dng ch vt cht ni
chung, v hn, v tn, khng sinh ra, khng mt i; cn cc i tng, cc dng vt cht
khoa hc c th nghin cu u c gii hn, c sinh ra v mt i chuyn ha thnh
ci khc. V vy, khng th quy vt cht ni chung v vt th, khng th ng nht vt
cht ni chung vi nhng dng c th ca vt cht nh cc nh duy vt trong lch s c
i, cn i lm.
Th hai l trong nhn thc lun, c trng quan trng nht nhn bit vt cht
chnh l thuc tnh khch quan. Khch quan, theo V.I.Lnin l "ci ang tn ti c lp
vi loi ngi v vi cm gic ca con ngi"2. Trong i sng x hi, vt cht "theo
ngha l tn ti x hi khng ph thuc vo thc x hi ca con ngi"3. V mt nhn
thc lun th khi nim vt cht khng c ngha g khc hn: "thc ti khch quan tn ti
c lp vi thc con ngi v c thc con ngi phn nh"4.
Nh vy, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin bao gm nhng ni dung c bn sau:
- Vt cht l ci tn ti khch quan bn ngoi thc v khng ph thuc vo
thc, bt k s tn ti y con ngi nhn thc c hay cha nhn thc c.
- Vt cht l ci gy nn cm gic con ngi khi gin tip hoc trc tip tc ng
ln gic quan ca con ngi.
- Cm gic, t duy, thc ch l s phn nh ca vt cht.
Vi nhng ni dung c bn nh trn nh ngha vt cht ca V. I. Lnin c nhiu
ngha to ln.
- Khi khng nh vt cht l "thc ti khch quan c em li cho con ngi
trong cm gic", "tn ti khng l thuc vo cm gic", V.I.Lnin tha nhn rng,
trong nhn thc lun, vt cht l tnh th nht, l ngun gc khch quan ca cm gic,
thc. V khi khng nh vt cht l ci "c cm gic ca chng ta chp li, chp li,
phn nh", V.I.Lnin mun nhn mnh rng bng nhng phng thc nhn thc khc
nhau (chp li, chp li, phn nh...) con ngi c th nhn thc c th gii vt cht.
Nh vy, nh ngha vt cht ca V.I.Lnin bc b quan im ca ch ngha duy
tm, bc b thuyt khng th bit, khc phc c nhng hn ch trong cc quan
im ca ch ngha duy vt trc Mc v vt cht. ng thi, nh ngha vt cht ca
V.I.Lnin cn c ngha nh hng i vi khoa hc c th trong vic tm kim cc
1

V. I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 151.
Sd, t.18, tr. 374.
3
Sd, t.18, tr. 403.
4
Sd, t.18, tr. 322.
2

80

dng hoc cc hnh thc mi ca vt th trong th gii.

- Khi nhn thc cc hin tng thuc i sng x hi, nh ngha vt cht ca
V.I.Lnin cho php xc nh ci g l vt cht trong lnh vc x hi. T gip cc
nh khoa hc c c s l lun gii thch nhng nguyn nhn cui cng ca cc bin
c x hi, nhng nguyn nhn thuc v s vn ng ca phng thc sn xut; trn c s
y, ngi ta c th tm ra cc phng n ti u hot ng thc y x hi pht trin.

3. Nhng phng thc tn ti ca vt cht

Tm hiu nhng phng thc tn ti ca vt cht nhm tr li cho cu hi: Nhng
dng c th ca vt cht biu hin s tn ti ca mnh bng cch no. Theo quan im
ca ch ngha duy vt bin chng, cc dng c th ca vt cht biu hin s tn ti ca
mnh bng vn ng, khng gian, thi gian.

a) Vn ng
Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, vn ng khng ch l s thay
i v tr trong khng gian (hnh thc vn ng thp, gin n ca vt cht) m theo
ngha chung nht, vn ng l mi s bin i. Ph. ngghen vit "Vn ng hiu theo
ngha chung nht (...) bao gm tt c mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v
tr, k t s thay i v tr n gin cho n t duy"1.
Khi nh ngha vn ng l s bin i ni chung, th vn ng "l thuc tnh c
hu ca vt cht", "l phng thc tn ti ca vt cht"2. iu ny c ngha l vt cht
tn ti bng vn ng. Trong vn ng v thng qua vn ng m cc dng vt cht
biu hin s tn ti ca mnh, Mt khi chng ta nhn thc c nhng hnh thc vn
ng ca vt cht, th chng ta nhn thc c bn thn vt cht.
Vi tnh cch "l thuc tnh c hu ca vt cht", theo quan im ca trit hc
Mc - Lnin, vn ng l s t thn vn ng ca vt cht, c to nn t s tc ng
ln nhau ca chnh cc thnh t ni ti trong cu trc vt cht. Quan im v s t thn
vn ng ca vt cht c chng minh bi nhng thnh tu ca khoa hc t nhin
v cng ngy nhng pht kin mi ca khoa hc t nhin hin i cng khng nh quan
im .
Vt cht l v hn, v tn, khng sinh ra, khng mt i v vn ng l mt thuc
tnh khng th tch ri vt cht nn bn thn s vn ng cng khng th b mt i hoc
sng to ra. Kt lun ny ca trit hc Mc - Lnin c khng nh bi nh lut
bo ton chuyn ha nng lng trong vt l. Theo nh lut ny, vn ng ca vt cht
c bo ton c v mt lng v cht. Nu mt hnh thc vn ng no ca s vt
mt i th tt yu ny sinh mt hnh thc vn ng khc thay th n. Cc hnh thc vn
ng chuyn ha ln nhau, cn vn ng ca vt cht th vnh vin tn ti cng vi s
tn ti vnh vin ca vt cht.
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 519.
2. Sd, t.20, tr. 89.

81

Da trn nhng thnh tu khoa hc ca thi i mnh, Ph.ngghen phn chia vn

ng thnh 5 hnh thc c bn. l:
- Vn ng c hc (s di chuyn v tr ca cc vt th trong khng gian).
- Vn ng vt l (vn ng ca cc phn t, cc ht c bn, vn ng in t, cc
qu trnh nhit in, v.v.).
- Vn ng ha hc (vn ng ca cc nguyn t, cc qu trnh ha hp v phn
gii cc cht).
- Vn ng sinh hc (trao i cht gia c th sng v mi trng).
- Vn ng x hi (s thay i, thay th cc qu trnh x hi ca cc hnh thi kinh
t - x hi).
i vi s phn loi vn ng ca vt cht thnh 5 hnh thc xc nh nh trn,
cn ch v mi quan h gia chng l:
- Cc hnh thc vn ng ni trn khc nhau v cht. T vn ng c hc n vn
ng x hi l s khc nhau v trnh ca s vn ng, nhng trnh ny tng ng
vi trnh ca cc kt cu vt cht.
- Cc hnh thc vn ng cao xut hin trn c s cc hnh thc vn ng thp,
bao hm trong n tt c cc hnh thc vn ng thp hn. Trong khi , cc hnh thc
vn ng thp khng c kh nng bao hm cc hnh thc vn ng trnh cao hn.
Bi vy, mi s quy gin cc hnh thc vn ng thp u l sai lm.
- Trong s tn ti ca mnh, mi s vt c th gn lin vi nhiu hnh thc vn
ng khc nhau. Tuy nhin, bn thn s tn ti ca s vt bao gi cng c trng
bng mt hnh thc vn ng c bn.
Chnh bng s phn loi cc hnh thc vn ng c bn, Ph.ngghen t c s
cho s phn loi cc khoa hc tng ng vi i tng nghin cu ca chng v ch ra
c s ca khuynh hng phn ngnh v hp ngnh ca cc khoa hc. Ngoi ra, t tng
v s khc nhau v cht v thng nht ca cc hnh thc vn ng c bn cn l c s
chng li khuynh hng sai lm trong nhn thc l quy hnh thc vn ng cao vo
hnh thc vn ng thp v ngc li.
Khi trit hc Mc - Lnin khng nh th gii vt cht tn ti trong s vn ng
vnh cu ca n, th iu khng c ngha l ph nhn hin tng ng im ca th
gii vt cht. Tri li, trit hc Mc - Lnin tha nhn rng, qu trnh vn ng khng
ngng ca th gii vt cht chng nhng khng loi tr m cn bao hm trong n hin
tng ng im. ng im, theo quan im ca trit hc Mc - Lnin, l mt trng thi
c bit ca vn ng - vn ng trong cn bng, ngha l nhng tnh cht ca vt cht
cha c s bin i v c bn.
ng im ch l hin tng tng i v tm thi.
82

ng im l tng i, v trc ht hin tng ng im ch xy ra trong mt mi

quan h nht nh ch khng phi trong mi quan h cng mt lc. Th hai, ng im
ch xy ra vi mt hnh thi vn ng trong mt lc no , ch khng phi vi mi
hnh thc vn ng trong cng mt lc. Th ba, ng im ch biu hin ca mt trng
thi vn ng, l vn ng trong thng bng, trong s n nh tng i, biu hin
thnh mt s vt nht nh khi n cn l n cha b phn ha thnh ci khc. Chnh nh
trng thi n nh m s vt thc hin c s chuyn ha tip theo. Khng c ng
im tng i th khng c s vt no c. Do , ng im cn c biu hin nh mt
qu trnh vn ng trong phm vi cht ca s vt cn n nh, cha thay i.
ng im l tm thi v vn ng c bit c xu hng hnh thnh s vt, hin
tng n nh no , cn vn ng ni chung, tc l s tc ng qua li ln nhau gia
s vt v hin tng lm cho tt c khng ngng bin i.
Ph.ngghen ch r "vn ng ring bit c xu hng chuyn thnh cn bng, vn
ng ton b ph hoi s cn bng ring bit"1 v "mi s cn bng ch l tng i v
tm thi"2.

b) Khng gian, thi gian

Trong lch s trit hc, xung quanh cc phm tr khng gian v thi gian c
nhiu quan im khc nhau. Nhng ngi theo ch ngha duy tm ph nhn tnh khch
quan ca khng gian v thi gian.
Vo thi th k XVII - XVIII, cc nh duy vt siu hnh tp trung phn tch cc
khch th v m vn ng trong tc thng thng nn tch ri khng gian v thi
gian vi vt cht.
Trn c s cc thnh tu ca khoa hc v thc tin, ch ngha duy vt bin chng
cho rng:
Bt k mt khch th vt cht no cng chim mt v tr nht nh, c mt kch
thc nht nh, vo mt khung cnh nht nh trong tng quan vi nhng khch th
khc. Cc hnh thc tn ti nh vy ca khch th vt cht c gi l khng gian.
Mt khc, s tn ti ca cc khch th vt cht cn c biu hin mc lu
di hay mau chng, s k tip trc hay sau ca cc giai on vn ng. Cc hnh
thc tn ti nh vy c gi l thi gian.
Khng gian v thi gian gn b mt thit vi nhau v gn lin vi vt cht, l
phng thc tn ti ca vt cht. iu c ngha l khng c mt dng vt cht no
tn ti bn ngoi khng gian v thi gian. Ngc li, cng khng th c thi gian v
khng gian no ngoi vt cht. Ph.ngghen vit: "Cc hnh thc c bn ca mi tn
ti l khng gian v thi gian; tn ti ngoi thi gian th cng ht sc v l nh tn ti
ngoi khng gian"3. V.I.Lnin cho rng, chng li mi ch ngha tn ngng v mi
1. Sd, t.20, tr. 740.
2. Sd, t.20, tr. 741.
3
. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 78.

83

ch ngha duy tm th phi "tha nhn mt cch dt khot v kin quyt rng nhng khi
nim ang pht trin ca chng ta v khng gian v thi gian u phn nh thi gian v
khng gian thc ti khch quan"; ""kinh nghim" ca chng ta v nhn thc ca chng
ta ngy cng thch ng vi khng gian v thi gian khch quan, ngy cng phn nh
chng mt cch ng n hn v su sc hn"4.
Quan im ca trit hc duy vt bin chng nh trn c xc nhn bi nhng
thnh tu ca khoa hc t nhin. Chng hn Lbatspxki, trong hnh hc phi clt ca
mnh bc b t tng ca Cant v khng gian v thi gian coi nh l nhng hnh
thc ca tri gic cm tnh ngoi kinh nghim. Btlrp pht hin ra nhng c tnh
khng gian l thuc vo bn cht vt l ca cc vt th vt cht. c bit thuyt tng
i ca A.Anhxtanh xc nhn rng, khng gian v thi gian khng t n tn ti, tch
ri vt cht m nm trong mi lin h qua li ph bin khng th phn chia.
Khng gian v thi gian c nhng tnh cht c bn sau y:
- Tnh khch quan, ngha l khng gian v thi gian l thuc tnh ca vt cht tn
ti gn lin vi nhau v gn lin vi vt cht. Vt cht tn ti khch quan, do khng
gian v thi gian l thuc tnh ca n nn cng tn ti khch quan.
- Tnh vnh cu v v tn, ngha l khng gian v thi gian khng c tn cng v
mt pha no, xt c v qu kh ln tng lai, c v ng trc ln ng sau, c v bn
phi ln bn tri, c v pha trn ln pha di.
- Khng gian lun c ba chiu (chiu di, chiu rng, chiu cao), cn thi gian ch
c mt chiu (t qu kh ti tng lai). Khi nim "khng gian nhiu chiu" m ta
thng thy trong ti liu khoa hc hin nay l mt tru tng khoa hc dng ch tp
hp mt s i lng c trng cho cc thuc tnh khc nhau ca khch th nghin cu
v tun theo nhng quy tc bin i nht nh. l mt cng c ton hc h tr dng
trong qu trnh nghin cu ch khng phi ch khng gian thc, khng gian thc ch
c ba chiu.

II- Ngun gc, bn cht v kt cu ca thc

Trong lch s trit hc, vn ngun gc, bn cht, kt cu v vai tr ca thc
lun l mt trong nhng vn trung tm ca cuc u tranh gia ch ngha duy vt v
ch ngha duy tm. Trn c s nhng thnh tu ca trit hc duy vt, ca khoa hc, ca
thc tin x hi, trit hc Mc - Lnin gp phn lm sng t nhng vn trn.

1. Ngun gc ca thc
C th khi qut thc c hai ngun gc: Ngun gc t nhin v ngun gc x
hi.

a) Ngun gc t nhin
Ch ngha duy tm cho rng thc c trc, vt cht c sau, thc sinh ra vt
4

. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 211 v 225.

84

cht, chi phi s tn ti v vn ng ca th gii vt cht. Hc thuyt trit hc duy tm

khch quan v trit hc duy tm ch quan c quan nim khc nhau nht nh v thc,
song v thc cht h ging nhau ch tch thc ra khi vt cht, ly thc lm im
xut pht suy ra gii t nhin.
Cc nh duy vt trc Mc u tranh ph phn li quan im trn ca ch ngha
duy tm, khng tha nhn tnh cht siu t nhin ca thc, ch ra mi lin h khng
kht gia vt cht v thc, tha nhn vt cht c trc thc, thc ph thuc vo vt
cht. Do khoa hc cha pht trin, do nh hng ca quan im siu hnh - my mc
nn h khng gii thch ng ngun gc v bn cht ca thc.
Da trn c s nhng thnh tu ca khoa hc t nhin, nht l sinh l hc
thn kinh, ch ngha duy vt bin chng cho rng, thc khng phi c ngun gc siu
t nhin, khng phi thc sn sinh ra vt cht nh cc nh thn hc v duy tm khch
quan khng nh m thc l mt thuc tnh ca vt cht, nhng khng phi l ca
mi dng vt cht, m ch l thuc tnh ca mt dng vt cht c t chc cao l b c
con ngi. B c ngi l c quan vt cht ca thc. thc l chc nng ca b c
con ngi. thc ph thuc vo hot ng b c ngi, do khi b c b tn thng
th hot ng ca thc s khng bnh thng. V vy, khng th tch ri thc ra khi
hot ng ca b c. thc khng th din ra, tch ri hot ng sinh l thn kinh ca
b c ngi.
Khoa hc xc nh, con ngi l sn phm cao nht ca qu trnh pht trin t
thp n cao, t n gin n phc tp ca vt cht vn ng, ng thi xc nh b
c ca con ngi l mt t chc sng c bit c cu trc tinh vi v phc tp bao gm
khong 14 -15 t t bo thn kinh. Cc t bo ny c lin h vi nhau v vi cc gic
quan, to thnh v s nhng mi lin h thu nhn, iu khin hot ng ca c th trong
quan h vi th gii bn ngoi qua cc phn x khng iu kin v c iu kin. Qu
trnh thc v qu trnh sinh l trong b c khng ng nht, khng tch ri, khng
song song m l hai mt ca mt qu trnh sinh l thn kinh mang ni dung thc.
Nhng ti sao b c con ngi - mt t chc vt cht cao - li c th sinh ra c
thc?. tr li cu hi ny chng ta phi nghin cu mi lin h vt cht gia b c
vi th gii khch quan. Chnh mi lin h vt cht y hnh thnh nn qu trnh phn
nh th gii vt cht vo c con ngi.
Phn nh l thuc tnh ph bin trong mi dng vt cht. Phn nh l s ti to
nhng c im ca mt h thng vt cht ny h thng vt cht khc trong qu trnh
tc ng qua li ca chng. Kt qu ca s phn nh ph thuc vo c hai vt (vt tc
ng v vt nhn tc ng). Trong qu trnh y, vt nhn tc ng bao gi cng mang
thng tin ca vt tc ng. y l iu quan trng lm sng t ngun gc t nhin
ca thc.
Trong qu trnh tin ha ca th gii vt cht. Cc vt th cng bc thang cao
bao nhiu th hnh thc phn nh ca n cng phc tp by nhiu. Hnh thc phn nh
85

n gin nht, c trng cho gii t nhin v sinh l nhng phn nh vt l, ha hc.
Nhng hnh thc phn nh ny c tnh cht th ng, cha c nh hng s la chn.
Hnh thc phn nh sinh hc c trng cho gii t nhin sng l bc pht trin mi v
cht trong s tin ha ca cc hnh thc phn nh. Hnh thc phn nh ca cc c th
sng n gin nht l biu hin tnh kch thch, tc l phn ng tr li tc ng ca
mi trng bn ngoi c nh hng trc tip n qu trnh trao i cht ca chng.
Hnh thc phn nh tip theo ca cc ng vt cha c h thn kinh l tnh cm ng,
tnh nhy cm i vi s thay i ca mi trng. Hnh thc phn nh ca cc ng vt
c h thng thn kinh l cc phn x. Hnh thc phn nh ng vt bc cao khi c h
thn kinh trung ng xut hin l tm l. Tm l ng vt cha phi l thc, n mi l
s phn nh c tnh cht bn nng do nhu cu trc tip ca sinh l c th v do quy lut
sinh hc chi phi.
thc l hnh thc cao nht ca s phn nh th gii hin thc. thc ch ny sinh
giai on pht trin cao ca th gii vt cht cng vi s xut hin con ngi. thc
l thc con ngi, nm trong con ngi, khng th tch ri con ngi.
Nh vy, thc bt ngun t mt thuc tnh ca vt cht - thuc tnh phn nh pht trin thnh. thc ra i l kt qu pht trin lu di ca thuc tnh phn nh ca
vt cht. Ni dung ca thc l thng tin v th gii bn ngoi, v vt c phn nh.
thc l s phn nh th gii bn ngoi vo u c con ngi. B c ngi l c quan
phn nh, song ch c b c thi th cha th c thc. Khng c s tc ng ca th
gii bn ngoi ln cc gic quan v qua n b c th hot ng thc khng th
xy ra.
Nh vy, b c ngi (c quan phn nh v th gii vt cht xung quanh) cng
vi th gii bn ngoi tc ng ln b c - l ngun gc t nhin ca thc.
Nhng iu trnh by v ngun gc t nhin ca thc cho thy "s i lp
gia vt cht v thc ch c ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch:
trong trng hp ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci
g l ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng cn nghi ng g
na rng s i lp l tng i"1. thc chnh l c tnh ca mt dng vt cht
sng c t chc cao m thi.

b) Ngun gc x hi
cho thc ra i, nhng tin , ngun gc t nhin l rt quan trng,
khng th thiu c, song cha ; iu kin quyt nh cho s ra i ca thc l
nhng tin , ngun gc x hi. thc ra i cng vi qu trnh hnh thnh b c con
ngi nh lao ng, ngn ng v nhng quan h x hi.
Lao ng l qu trnh con ngi tc ng vo gii t nhin nhm to ra nhng sn
phm phc v cho cc nhu cu ca mnh, l mt qu trnh trong bn thn con ngi
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 173.

86

ng gp vai tr mi gii, iu tit v gim st trong s trao i vt cht gia ngi v

t nhin. Lao ng l iu kin u tin v ch yu con ngi tn ti. Lao ng
cung cp cho con ngi nhng phng tin cn thit sng, ng thi lao ng sng
to ra c bn thn con ngi. Nh c lao ng, con ngi tch ra khi gii ng vt.
Mt trong nhng s khc nhau cn bn gia con ngi vi ng vt l ch ng vt s
dng cc sn phm c sn trong gii t nhin, cn con ngi th nh lao ng m bt
gii t nhin phc v mc ch ca mnh, thay i n, bt n phc tng nhng nhu cu
ca mnh. Chnh thng qua hot ng lao ng nhm ci to th gii khch quan m
con ngi mi c th phn nh c th gii khch quan, mi c thc v th gii .
S hnh thnh thc khng phi l qu trnh thu nhn th ng, m l kt qu
hot ng ch ng ca con ngi. Nh c lao ng, con ngi tc ng vo th gii
khch quan, bt th gii khch quan bc l nhng thuc tnh, nhng kt cu, nhng quy
lut vn ng ca mnh thnh nhng hin tng nht nh, v cc hin tng y tc
ng vo b c ngi, hnh thnh dn nhng tri thc v t nhin v x hi. Nh vy,
thc c hnh thnh ch yu do hot ng ci to th gii khch quan ca con ngi,
lm bin i th gii . thc vi t cch l hot ng phn nh sng to khng th c
c bn ngoi qu trnh con ngi lao ng lm bin i th gii xung quanh. V th
c th ni khi qut rng lao ng to ra thc t tng, hoc ngun gc c bn ca
thc t tng l s phn nh th gii khch quan vo u c con ngi trong qu trnh
lao ng ca con ngi.
Lao ng khng xut hin trng thi n nht, ngay t u n mang tnh tp
th x hi. V vy, nhu cu trao i kinh nghim v nhu cu trao i t tng cho nhau
xut hin. Chnh nhu cu i hi xut hin ngn ng.
Ngn ng do nhu cu ca lao ng v nh lao ng m hnh thnh. Ngn ng l
h thng tn hiu vt cht mang ni dung thc. Khng c ngn ng th thc khng th
tn ti v th hin c.
Ngn ng va l phng tin giao tip trong x hi, ng thi l cng c ca t
duy nhm khi qut ha, tru tng ha hin thc. Nh ngn ng m con ngi tng
kt c thc tin, trao i thng tin, trao i tri thc t th h ny sang th h khc.
thc khng phi thun ty l hin tng c nhn m l mt hin tng x hi, do
khng c phng tin trao i x hi v mt ngn ng th thc khng th hnh thnh
v pht trin c.
Vy, ngun gc trc tip quan trng nht quyt nh s ra i v pht trin
ca thc l lao ng, l thc tin x hi. thc phn nh hin thc khch quan vo
b c con ngi thng qua lao ng, ngn ng v cc quan h x hi. thc l sn
phm x hi, l mt hin tng x hi.

2. Bn cht ca thc
Trong lch s trit hc, trit hc duy tm quan nim thc l mt thc th c
87

lp, l thc ti duy nht, t cng iu tnh nng ng ca thc n mc coi thc
sinh ra vt cht ch khng phi l s phn nh ca vt cht. Cn cc nh trit hc duy
vt u tha nhn vt cht tn ti khch quan v thc l s phn nh s vt . Tuy
nhin, do nh hng bi quan nim siu hnh - my mc nn h coi thc l s phn
nh s vt mt cch th ng, gin n, my mc, m khng thy c tnh nng ng
sng to ca thc, tnh bin chng ca qu trnh phn nh.
Khc vi cc quan im trn, ch ngha duy vt bin chng da trn c s l lun
phn nh: v bn cht, coi thc l s phn nh hin thc khch quan vo trong b c
con ngi mt cch nng ng, sng to; thc l hnh nh ch quan ca th gii
khch quan.
hiu bn cht ca thc, trc ht, chng ta tha nhn c vt cht v thc
nhng gia chng c s khc nhau mang tnh i lp. thc l s phn nh, l ci phn
nh; cn vt cht l ci c phn nh. Ci c phn nh - tc l vt cht - tn ti
khch quan, ngoi v c lp vi ci phn nh tc l thc. Ci phn nh - tc thc
- l hin thc ch quan, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan, ly ci khch
quan lm tin , b ci khch quan quy nh, n khng c tnh vt cht. V vy khng
th ng nht, hoc tch ri ci c phn nh - tc vt cht, vi ci phn nh - tc
thc. Nu coi ci phn nh - tc thc - l hin tng vt cht th s ln ln gia ci
c phn nh v ci phn nh - tc ln ln gia vt cht v thc, lm mt ngha
ca i lp gia vt cht v thc, t dn n lm mt i s i lp gia ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm.
Th hai, khi ni ci phn nh - tc thc - l hnh nh ch quan ca th gii
khch quan, th khng phi l hnh nh vt l hay hnh nh tm l ng vt v s vt.
thc l ca con ngi, m con ngi l mt thc th x hi nng ng sng to. thc
ra i trong qu trnh con ngi hot ng ci to th gii, cho nn thc con ngi
mang tnh nng ng, sng to li hin thc theo nhu cu thc tin x hi. Theo C.Mc,
thc "chng qua ch l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi v c
ci bin i trong "1.
Tnh sng to ca thc th hin ra rt phong ph. Trn c s nhng ci c
trc, thc c kh nng to ra tri thc mi v s vt, c th tng tng ra ci khng
c trong thc t, c th tin on, d bo tng lai, c th to ra nhng o tng, nhng
huyn thoi, nhng gi thuyt l thuyt khoa hc ht sc tru tng v khi qut cao.
Nhng kh nng y cng ni ln tnh cht phc tp v phong ph ca i sng tm l thc con ngi m khoa hc cn phi tip tc i su nghin cu lm sng t bn
cht ca nhng hin tng y.
thc ra i trong qu trnh con ngi hot ng ci to th gii, cho nn qu
trnh phn nh hin thc khch quan vo b c ngi l qu trnh nng ng sng to
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993. t.23, tr. 35.

88

thng nht ba mt sau:

Mt l, trao i thng tin gia ch th v i tng phn nh. S trao i ny
mang tnh cht hai chiu, c nh hng, c chn lc cc thng tin cn thit.
Hai l, m hnh ha i tng trong t duy di dng hnh nh tinh thn. Thc
cht, y l qu trnh "sng to li" hin thc ca thc theo ngha: m ha cc i
tng vt cht thnh cc tng tinh thn phi vt cht.
Ba l, chuyn m hnh t t duy ra hin thc khch quan, tc qu trnh hin thc
ha t tng, thng qua hot ng thc tin bin ci quan nim thnh ci thc ti, bin
cc tng phi vt cht trong t duy thnh cc dng vt cht ngoi hin thc. Trong giai
on ny, con ngi la chn nhng phng php, phng tin, cng c tc ng vo
hin thc khch quan nhm thc hin mc ch ca mnh.
Tnh sng to ca thc l sng to ca s phn nh, theo quy lut ca s phn
nh m kt qu bao gi cng l nhng khch th tinh thn. Sng to v phn nh l hai
mt thuc bn cht thc. thc l s phn nh v chnh thc tin x hi ca con
ngi to ra s phn nh phc tp, nng ng, sng to ca b c.
thc l mt hin tng x hi. S ra i, tn ti ca thc gn lin vi hot ng
thc tin, chu s chi phi khng ch cc quy lut sinh hc m ch yu l ca quy lut x
hi, do nhu cu giao tip x hi v cc iu kin sinh hot hin thc ca con ngi quy
nh. thc mang bn cht x hi.

3. Kt cu ca thc
thc l mt hin tng tm l - x hi c kt cu rt phc tp. C nhiu cch
tip cn nghin cu v kt cu ca thc song y chng ta ch nghin cu theo
cc yu t hp thnh v theo chiu su ca ni tm.

a) Theo cc yu t hp thnh
Theo cc yu t hp thnh, thc bao gm cc yu t cu thnh nh tri thc, tnh
cm, nim tin, l tr, ch... trong tri thc l yu t c bn, ct li.
Tri thc l kt qu qu trnh nhn thc ca con ngi v th gii hin thc, lm ti
hin trong t tng nhng thuc tnh, nhng quy lut ca th gii y v din t chng
di hnh thc ngn ng hoc cc h thng k hiu khc. Tri thc c nhiu loi khc
nhau nh tri thc v t nhin, v x hi, v con ngi. Tri thc c nhiu cp khc
nhau nh: Tri thc thng thng c hnh thnh do hot ng hng ngy ca mi c
nhn, mang tnh cht cm tnh trc tip, b ngoi v ri rc. Tri thc khoa hc phn nh
trnh ca con ngi i su nhn thc th gii hin thc. Ngy nay, vai tr ng lc ca
tri thc i vi s pht trin kinh t x hi tr nn r rng, ni bt. Loi ngi ang
bc vo nn kinh t tri thc - l nn kinh t trong s sn sinh ra, ph cp v s dng
tri thc gi vai tr quyt nh nht i vi s pht trin kinh t. Trong nn kinh t tri
thc, a s cc ngnh kinh t da vo tri thc, da vo thnh tu mi nht ca khoa hc
89

v cng ngh, v vy, u t vo tri thc tr thnh yu t then cht cho s tng trng
kinh t di hn.
Tnh cm l s cm ng ca con ngi trong quan h ca mnh vi thc ti xung
quanh v i vi bn thn mnh. Tnh cm l mt hnh thi c bit ca s phn nh thc
ti; n phn nh quan h ca con ngi i vi nhau, cng nh i vi th gii khch
quan. Tnh cm tham gia vo mi hot ng ca con ngi v gi mt v tr quan trng
trong vic iu chnh hot ng ca con ngi. Tnh cm c th mang tnh cht ch
ng, cha ng sc thi cm xc tch cc, cng nh tr thnh th ng, cha ng sc
thi cm xc tiu cc. Tnh cm tch cc l mt trong nhng ng lc nng cao nng
lc hot ng sng ca con ngi. Tri thc kt hp vi tnh cm hnh thnh nn nim
tin, nng cao ch tch cc bin thnh hnh ng thc t, mi pht huy c sc mnh
ca mnh.

b) Theo chiu su ca ni tm
Tip cn theo chiu su ca th gii ni tm con ngi, thc bao gm t
thc, tim thc, v thc.
- T thc:
Trong qu trnh nhn thc th gii xung quanh, con ngi ng thi cng t nhn
thc bn thn mnh. chnh l t thc. Nh vy, t thc cng l thc, l mt
thnh t quan trng ca thc, nhng y l thc v bn thn mnh trong mi quan h
vi thc v th gii bn ngoi. Nh vy con ngi t nhn thc v bn thn mnh nh
mt thc th hot ng c cm gic c t duy, c cc hnh vi o c v c v tr trong
x hi. Nhng cm gic ca con ngi v bn thn mnh trn mi phng din gi vai
tr quan trng trong vic hnh thnh t thc. Con ngi ch t thc c bn thn
mnh trong quan h vi nhng ngi khc, trong qu trnh hot ng ci to th gii.
Chnh trong quan h x hi, trong hot ng thc tin x hi v qua nhng gi tr vn ha
vt cht v tinh thn do chnh con ngi to ra, con ngi phi t thc v mnh nhn
r bn thn mnh, t iu chnh bn thn theo cc quy tc, cc tiu chun m x hi ra.
T thc khng ch l t thc ca c nhn m cn l t thc ca c x hi,
ca mt giai cp hay ca mt tng lp x hi v a v ca mnh trong h thng nhng
quan h sn xut xc nh, v l tng v li ch chung ca x hi mnh, ca giai cp
mnh, hay ca tng lp mnh.
- Tim thc:
L nhng hot ng tm l t ng din ra bn ngoi s kim sot ca ch th,
song li c lin quan trc tip n cc hot ng tm l ang din ra di s kim sot
ca ch th y. V thc cht, tim thc l nhng tri thc m ch th c c t trc
nhng gn nh tr thnh bn nng, thnh k nng nm trong tng su ca thc ch
th, l thc di dng tim tng. Do , tim thc c th ch ng gy ra cc hot
ng tm l v nhn thc m ch th khng cn kim sot chng mt cch trc tip.
Tim thc c vai tr quan trng c trong hot ng tm l hng ngy ca con ngi, c
trong t duy khoa hc. Trong t duy khoa hc, tim thc ch yu gn vi cc loi hnh
90

t duy chnh xc, vi cc hot ng t duy thng c lp i lp li nhiu ln. y

tim thc gp phn gim s qu ti ca u c trong vic x l khi lng ln cc ti
liu, d kin, tin tc din ra mt cch lp i lp li m vn m bo c chnh
xc v cht ch cn thit ca t duy khoa hc.
- V thc:
V thc l nhng trng thi tm l chiu su, iu chnh s suy ngh, hnh vi,
thi ng x ca con ngi m cha c s tranh lun ca ni tm, cha c s truyn
tin bn trong, cha c s kim tra, tnh ton ca l tr.
V thc biu hin thnh nhiu hin tng khc nhau nh bn nng ham mun,
gic m, b thi min, mc cm, s l li, ni nhu, trc gic... Mi hin tng y c
vng hot ng ring, c vai tr, chc nng ring, song tt c u c mt chc nng
chung l gii ta nhng c ch trong hot ng thn kinh vt ngng nht l nhng
ham mun bn nng khng c php bc l ra v thc hin trong quy tc ca i sng
cng ng. N gp phn lp li th cn bng trong hot ng tinh thn ca con ngi
m khng dn ti trng thi c ch qu mc nh m c, "libio"...
Nh vy, v thc c vai tr tc dng nht nh trong i sng v hot ng ca
con ngi. Nh v thc m con ngi trnh c tnh trng cng thng khng cn thit
khi lm vic "qu ti". Nh v thc m chun mc con ngi t ra c thc hin mt
cch t nhin... V vy, khng th ph nhn vai tr ci v thc trong cuc sng, nu ph
nhn v thc s khng th hiu y v ng n v con ngi.
Tuy nhin khng nn cng iu, tuyt i ha v thn b v thc. Khng nn coi
v thc l hin tng tm l c lp, hon ton tch khi hon cnh x hi xung quanh
khng lin quan g n thc. Thc ra, v thc l v thc nm trong con ngi c
thc. Gi vai tr ch o trong con ngi l thc ch khng phi v thc. Nh c
thc mi iu khin c cc hin tng v thc hng ti chn, thin, m. V thc
ch l mt mt khu trong cuc sng c thc ca con ngi.

III. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht v

thc
Ch ngha duy vt bin chng khng nh trong mi quan h gia vt cht v
thc th: Vt cht c trc, thc c sau, vt cht l ngun gc ca thc, quyt
nh thc, song thc c th tc ng tr li vt cht thng qua hot ng thc
tin ca con ngi; v vy, con ngi phi tn trng khch quan, ng thi pht huy
tnh nng ng ch quan ca mnh.
Tn trng khch quan l tn trng tnh khch quan ca vt cht, ca cc quy
lut t nhin v x hi. iu ny i hi trong hot ng nhn thc v hot ng
thc tin con ngi phi xut pht t thc t khch quan, ly thc t khch quan lm
cn c cho mi hot ng ca mnh. V.I. Lnin nhiu ln nhn mnh khng c
ly mun ch quan ca mnh lm chnh sch, khng c ly tnh cm lm im
xut pht cho chin lc v sch lc cch mng. Nu ch xut pht t mun ch
quan, nu ly ch p t cho thc t, ly o tng thay cho hin thc th s mc
91

phi bnh ch quan duy ch.

- Nu thc c th tc ng tr li vt cht thng qua hot ng tr li vt
cht thng qua hot ng thc tin th con ngi phi pht huy tnh nng ng ch
quan.
Pht huy tnh nng ng ch quan tc l pht huy vai tr tch cc ca thc,
vai tr tch cc ca nhn t con ngi. Bn thn thc t n khng trc tip thay
i c g trong hin thc. thc mun tc ng tr li i sng hin thc phi
bng lc lng vt cht, ngha l phi c con ngi thc hin trong thc tin. iu y
c ngha l s tc ng ca thc i vi vt cht phi thng qua hot ng ca con
ngi c bt u t khu nhn thc cho c quy lut khch quan, bit vn dng
ng n quy lut khch quan, phi c ch, phi c phng php t chc hnh
ng. Vai tr ca thc l ch trang b cho con ngi nhng tri thc v bn cht quy
lut khch quan ca i tng, trn c s y, con ngi xc nh ng n mc tiu v
ra phng hng hot ng ph hp. Tip theo, con ngi vi thc ca mnh xc
nh cc bin php thc hin t chc cc hot ng thc tin. Cui cng, bng s n
lc v ch mnh m ca mnh, con ngi c th thc hin c mc tiu ra. y
thc, t tng c th quyt nh lm cho con ngi hot ng ng v thnh cng khi
phn nh ng n, su sc th gii khch quan, v l c s quan trng cho vic xc
nh mc tiu, phng hng v bin php chnh xc. Ngc li, thc, t tng c
th lm cho con ngi hot ng sai v tht bi khi con ngi phn nh sai th gii
khch quan. V vy, phi pht huy tnh nng ng sng to ca thc, pht huy vai tr
nhn t con ngi tc ng ci to th gii khch quan; ng thi phi khc phc
bnh bo th tr tr, thi tiu cc, th ng, li, ngi ch trong qu trnh i mi
hin nay.
T l lun ca ch ngha Mc - Lnin v t kinh nghim thnh cng v tht bi
trong qu trnh lnh o cch mng, ng Cng sn Vit Nam rt ra bi hc quan
trng l "Mi ng li, ch trng ca ng phi xut pht t thc t, tn trng quy
lut khch quan"1. t nc ta ang bc vo thi k y mnh cng nghip ha v
hin i ha, ng ch trng: "huy ng ngy cng cao mi ngun lc c trong v
ngoi nc, c bit l ngun lc ca dn vo cng cuc pht trin t nc"2, mun
vy phi "nng cao nng lc lnh o v sc chin u ca ng pht huy sc mnh
ton dn tc, y mnh ton din cng cuc i mi, sm a nc ta ra khi tnh trng
km pht trin, thc hin "dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn
minh""3.

. ng Cng sn Vit Nam: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi, Nxb. S
tht, H Ni, 1991, tr.5.
2

. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni,
2006, tr. 162.
3

. Sd, tr. 368.

92

cu hi n tp
1. nh ngha v ni dung ca nh ngha vt cht ca Lnin? Gi tr khoa hc v
ngha phng php lun ca nh ngha y?
2. Quan im ca trit hc duy vt bin chng v nhng phng thc tn ti ca
vt cht?
3. Ni dung quan im v tnh thng nht vt cht ca th gii ca trit hc duy vt
bin chng? ngha phng php lun ca quan im y i vi nhn thc v hot
ng thc tin?
4. Quan im ca trit hc duy vt bin chng v ngun gc v bn cht ca
thc?
5. Trnh by kt cu ca thc ?
6. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht v thc?

93

Chng VI
Hai nguyn l ca php bin chng duy vt
Php bin chng duy vt c xy dng trn c s mt h thng nhng nguyn
l, nhng phm tr c bn, nhng quy lut ph bin phn nh ng n hin thc.
Trong h thng nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin l hai
nguyn l khi qut nht. V th Ph.ngghen nh ngha: "php bin chng chng qua
ch l mn khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t
nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy"1.

I- Nguyn l v mi lin h ph bin

1. Khi nim mi lin h
Cc s vt, cc hin tng v cc qu trnh khc nhau ca th gii c mi lin h
qua li, tc ng, nh hng ln nhau hay chng tn ti bit lp, tch ri nhau? Nu
chng c mi lin h qua li th ci g quy nh mi lin h ?
Trong lch s trit hc, tr li nhng cu hi ta thy c nhiu quan im
khc nhau. Tr li cu hi th nht, nhng ngi theo quan im siu hnh cho rng cc
s vt, hin tng tn ti bit lp, tch ri nhau, ci ny tn ti bn cnh ci kia. Chng
khng c s ph thuc, khng c s rng buc v quy nh ln nhau. Nu gia chng c
s quy nh ln nhau th cng ch l nhng quy nh b ngoi, mang tnh ngu nhin.
Tuy vy trong s nhng ngi theo quan im siu hnh cng c mt s ngi cho
rng, cc s vt, hin tng c mi lin h vi nhau v mi lin h rt a dng, phong
ph, song cc hnh thc lin h khc nhau khng c kh nng chuyn ha ln nhau.
Chng hn, gii v c v gii hu c khng c lin h g vi nhau; tn ti c lp,
khng thm nhp ln nhau; tng s n gin ca nhng con ngi ring l to thnh x
hi, v.v..
Tri li, nhng ngi theo quan im bin chng li cho rng, cc s vt, hin
tng, cc qu trnh khc nhau va tn ti c lp, va quy nh, tc ng qua li,
chuyn ha ln nhau.
Tr li cu hi th hai, nhng ngi theo ch ngha duy tm khch quan v ch
ngha duy tm ch quan tr li rng, ci quyt nh mi lin h, s chuyn ha ln nhau
gia cc s vt, hin tng l mt lc lng siu t nhin (nh tri) hay thc, cm
gic ca con ngi.
Nhng ngi theo quan im duy vt bin chng khng nh tnh thng nht vt
cht ca th gii l c s ca mi lin h gia cc s vt hin tng. Cc s vt, hin
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 201.

94

tng to thnh th gii, d c a dng, phong ph, c khc nhau bao nhiu, song chng
u ch l nhng dng khc nhau ca mt th gii duy nht, thng nht - th gii vt
cht. Nh c tnh thng nht , chng khng th tn ti bit lp, tch ri nhau, m tn
ti trong s tc ng qua li, chuyn ha ln nhau theo nhng quan h xc nh. Chnh
trn c s , trit hc duy vt bin chng khng nh rng, lin h l phm tr trit
hc dng ch s quy nh, s tc ng qua li, s chuyn ha ln nhau gia cc s
vt, hin tng hay gia cc mt ca mt s vt, ca mt hin tng trong th gii.

2. Cc tnh cht ca mi lin h

Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, mi lin h c ba tnh cht c
bn: Tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph.
- Tnh khch quan ca mi lin h biu hin: cc mi lin h l vn c ca mi s
vt, hin tng; n khng ph thuc vo thc ca con ngi.
- Tnh ph bin ca mi lin h biu hin: bt k mt s vt, hin tng no; bt
k khng gian no v bt k thi gian no cng c mi lin h vi nhng s vt, hin
tng khc. Ngay trong cng mt s vt, hin tng th bt k mt thnh phn no, mt
yu t no cng c mi lin h vi nhng thnh phn, nhng yu t khc.
- Tnh a dng, phong ph ca mi lin h biu hin: s vt khc nhau, hin tng
khc nhau, khng gian khc nhau, thi gian khc nhau th cc mi lin h biu hin khc
nhau. C th chia cc mi lin h thnh nhiu loi: mi lin h bn trong, mi lin h bn
ngoi, mi lin h ch yu, mi lin h th yu, v.v.. Cc mi lin h ny c v tr, vai tr
khc nhau i vi s tn ti v vn ng ca s vt, hin tng.
S phn chia tng cp mi lin h ch mang tnh tng i, v mi loi mi lin h
ch l mt hnh thc, mt b phn, mt mt xch ca mi lin h ph bin. Mi loi mi
lin h trong tng cp c th chuyn ha ln nhau ty theo phm vi bao qut ca mi
lin h hoc do kt qu vn ng v pht trin ca chnh cc s vt.
Tuy s phn chia thnh cc loi mi lin h ch mang tnh tng i, nhng s phn
chia li rt cn thit, bi v mi loi mi lin h c v tr v vai tr xc nh trong s
vn ng v pht trin ca s vt. Con ngi phi nm bt ng cc mi lin h
c cch tc ng ph hp nhm a li hiu qu cao nht trong hot ng ca mnh.
Php bin chng duy vt nghin cu cc mi lin h ph bin chi phi s vn
ng v pht trin ca s vt, hin tng.

3. ngha phng php lun

Nghin cu nguyn l v mi lin h ph bin c th rt ra ngha v phng
php lun sau:
- V cc mi lin h l s tc ng qua li, chuyn ho, quy nh ln nhau gia cc
s vt, hin tng v cc mi lin h mang tnh khch quan, mang tnh ph bin nn trong
hot ng nhn thc v hot ng thc tin con ngi phi tn trng quan im ton
din, phi trnh cch xem xt phin din.
95

Quan im ton din i hi chng ta nhn thc v s vt trong mi lin h qua

li gia cc b phn, gia cc yu t, gia cc mt ca chnh s vt v trong s tc ng
qua li gia s vt vi cc s vt khc, k c mi lin h trc tip v mi lin h gin
tip. Ch trn c s mi c th nhn thc ng v s vt.
ng thi, quan im ton din i hi chng ta phi bit phn bit tng mi lin
h, phi bit ch ti mi lin h bn trong, mi lin h bn cht, mi lin h ch yu,
mi lin h tt nhin, v lu n s chuyn ho ln nhau gia cc mi lin h
hiu r bn cht ca s vt v c phng php tc ng ph hp nhm em li hiu
qu cao nht trong hot ng ca bn thn.
Trong hot ng thc t, theo quan im ton din, khi tc ng vo s vt, chng
ta khng nhng phi ch ti nhng mi lin h ni ti ca n m cn phi ch ti
nhng mi lin h ca s vt y vi cc s vt khc. ng thi, chng ta phi bit s
dng ng b cc bin php, cc phng tin khc nhau tc ng nhm em li hiu
qu cao nht. thc hin mc tiu "dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch,
vn minh", mt mt, chng ta phi pht huy ni lc ca t nc ta; mt khc, phi bit
tranh th thi c, vt qua th thch do xu hng quc t ha mi lnh vc ca i
sng x hi v ton cu ha kinh t a li.
- V cc mi lin h c tnh da dng, phong ph - s vt, hin tng khc nhau,
khng gian, thi gian khc nhau cc mi lin h biu hin khc nhau nn trong hot
ng nhn thc v hot ng thc tin con ngi phi tn trng quan im lch s - c
th.
Quan im lch s - c th i hi chng ta khi nhn thc v s vt v tc ng vo
s vt phi ch iu kin, hon cnh lch s - c th, mi trng c th trong s vt
sinh ra, tn ti v pht trin. Thc t cho thy rng, mt lun im no l lun im
khoa hc trong iu kin ny, nhng s khng l lun im khoa hc trong iu kin
khc. V vy xc nh ng ng li, ch trng ca tng giai on cch mng,
ca tng thi k xy dng t nc, bao gi ng ta cng phn tch tnh hnh c th ca
t nc ta cng nh bi cnh lch s quc t din ra trong tng giai on v tng thi
k v trong khi thc hin ng li, ch trng, ng ta cng b sung v iu chnh
cho ph hp vi din bin ca hon cnh c th.

II- Nguyn l v s pht trin

1. Khi nim pht trin
Xem xt v s pht trin cng c nhng quan im khc nhau, i lp vi nhau:
quan im siu hnh v quan im bin chng.
Quan im siu hnh xem s pht trin ch l s tng ln hay s gim i n thun
v mt lng, khng c s thay i g v mt cht ca s vt; hoc nu c s thay i
nht nh v cht th s thay i y cng ch din ra theo mt vng khp kn, ch khng
c s sinh thnh ra ci mi vi nhng cht mi. Nhng ngi theo quan im siu hnh
xem s pht trin nh l mt qu trnh tin ln lin tc, khng c nhng bc quanh co,
96

thng trm, phc tp.

i lp vi quan im siu hnh, quan im bin chng xem xt s pht trin l mt
qu trnh tin ln t thp n cao. Qu trnh din ra va dn dn, va nhy vt, a
ti s ra i ca ci mi thay th ci c. D trong hin thc khch quan hay trong t
duy, s pht trin din ra khng phi lc no cng theo ng thng, m rt quanh co,
phc tp, thm ch c th c nhng bc li tm thi.
Theo quan im bin chng, s pht trin l kt qu ca qu trnh thay i dn
dn v lng dn n s thay i v cht, l qu trnh din ra theo ng xoy c v ht
mi chu k s vt lp li dng nh s vt ban u nhng cp cao hn.
Quan im duy vt bin chng i lp vi quan im duy tm v tn gio v
ngun gc ca s pht trin. Quan im duy vt bin chng khng nh ngun gc ca
s pht trin nm trong bn thn s vt. l do mu thun trong chnh s vt quy
nh. Qu trnh gii quyt lin tc mu thun trong bn thn s vt, do , cng l qu
trnh t thn pht trin ca mi s vt.
Trn c s khi qut s pht trin ca mi s vt, hin tng tn ti trong hin
thc, quan im duy vt bin chng khng nh, pht trin l mt phm tr trit hc
dng ch qu trnh vn ng tin ln t thp n cao, t n gin n phc tp, t
km hon thin n hon thin hn ca s vt.
Theo quan im ny, pht trin khng bao qut ton b s vn ng ni chung.
N ch khi qut xu hng chung ca s vn ng - xu hng vn ng i ln ca s
vt, s vt mi ra i thay th cho s vt c. S pht trin ch l mt trng hp c bit
ca s vn ng. Trong qu trnh pht trin ca mnh trong s vt s hnh thnh dn dn
nhng quy nh mi cao hn v cht, s lm thay i mi lin h, c cu, phng thc
tn ti v vn ng, chc nng vn c theo chiu hng ngy cng hon thin hn.

2. Tnh cht ca s pht trin

Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, pht trin cng c ba tnh cht
c bn: Tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph.
- S pht trin bao gi cng mang tnh khch quan. Bi v, nh trn phn tch
theo quan im duy vt bin chng, ngun gc ca s pht trin nm ngay trong bn
thn s vt. l qu trnh gii quyt lin tc nhng mu thun ny sinh trong s tn ti
v vn ng ca s vt. Nh s vt lun lun pht trin. V th s pht trin l tin
trnh khch quan, khng ph thuc vo thc ca con ngi.
- S pht trin mang tnh ph bin. Tnh ph bin ca s pht trin c hiu l
n din ra mi lnh vc: t nhin, x hi v t duy; bt c s vt, hin tng no
ca th gii khch quan. Ngay c cc khi nim, cc phm tr phn nh hin thc cng
nm trong qu trnh vn ng v pht trin; ch trn c s ca s pht trin, mi hnh
thc ca t duy, nht l cc khi nim v cc phm tr, mi c th phn nh ng n
hin thc lun vn ng v pht trin.
97

- S pht trin cn c tnh a dng, phong ph. Pht trin l khuynh hng chung
ca mi s vt, mi hin tng, song mi s vt, mi hin tng li c qu trnh pht
trin khng ging nhau. Tn ti khng gian khc nhau, thi gian khc nhau, s vt
pht trin s khc nhau. ng thi trong qu trnh pht trin ca mnh, s vt cn chu
s tc ng ca cc s vt, hin tng khc, ca rt nhiu yu t, iu kin. S tc ng
c th thc y hoc km hm s pht trin ca s vt, i khi c th lm thay i
chiu hng pht trin ca s vt, thm ch lm cho s vt tht li. Chng hn, ni
chung, ngy nay tr em pht trin nhanh hn c v th cht ln tr tu so vi tr em
cc th h trc do chng c tha hng nhng thnh qu, nhng iu kin thun li
m x hi mang li. Trong thi i hin nay, thi gian cng nghip ha v hin i ha
t nc ca cc quc gia chm pht trin v km pht trin s ngn hn nhiu so vi
cc quc gia thc hin chng do tha hng kinh nghim v s h tr ca cc
quc gia i trc. Song vn cn ch, s vn dng kinh nghim v tn dng s h
tr nh th no li ph thuc rt ln vo nhng nh lnh o v nhn dn ca cc
nc chm pht trin v km pht trin.
Nhng iu kin nu ra trn cho thy, d s vt, hin tng c th c nhng giai
on vn ng i ln nh th ny hoc nh th khc, nhng xem xt ton b qu trnh
th chng vn tun theo khuynh hng chung.

3. ngha phng php lun

Nguyn l v s pht trin cho thy trong hot ng nhn thc v hot ng thc
tin con ngi phi tn trng quan im pht trin.
Quan im pht trin i hi khi nhn thc, khi gii quyt mt vn no con
ngi phi t chng trng thi ng, nm trong khuynh hng chung l pht trin.
Quan im pht trin i hi khng ch nm bt nhng ci hin ang tn ti
s vt, m cn phi thy r khuynh hng pht trin trong tng lai ca chng, phi
thy c nhng bin i i ln cng nh nhng bin i c tnh cht tht li. Song
iu c bn l phi khi qut nhng bin i vch ra khuynh hng bin i chnh
ca s vt.
Xem xt s vt theo quan im pht trin cn phi bit phn chia qu trnh pht
trin ca s vt y thnh nhng giai on. Trn c s y tm ra phng php nhn
thc v cch tc ng ph hp nhm thc y s vt tin trin nhanh hn hoc km hm
s pht trin ca n, ty theo s pht trin c li hay c hi i vi i sng ca con
ngi.
Quan im pht trin gp phn khc phc t tng bo th, tr tr, nh kin trong
hot ng nhn thc v hot ng thc tin.
Vi t cch l nhng nguyn tc phng php lun, quan im ton din, quan
im lch s - c th, quan im pht trin gp phn nh hng, ch o hot ng nhn
thc v hot ng thc tin ci to hin thc, ci to chnh bn thn con ngi. Song
thc hin c chng, mi ngi cn nm chc c s l lun ca chng - nguyn l v
98

mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin, bit vn dng chng mt cch sng
to trong hot ng ca mnh.
Cu hi n tp
1. Phn tch nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin?
2. Phn tch cc nguyn tc phng php lun rt ra t nguyn l v mi lin h
ph bin v nguyn l v s pht trin.

99

Chng VII
Nhng cp phm tr c bn ca php bin chng duy
vt
I- Mt s vn chung v phm tr
1. nh ngha phm tr v phm tr trit hc
suy ngh v trao i t tng cho nhau con ngi thng phi s dng nhng
khi nim nht nh, chng hn khi nim ci cy, ci nh, thc vt, ng vt,
con ngi, v.v.. Nhng khi nim l hnh thc ca t duy phn nh nhng mt,
nhng thuc tnh c bn ca mt lp nhng s vt hin tng nht nh ca hin thc
khch quan.
Ty theo mc bao qut ca khi nim m chng ta c cc khi nim rng hay
hp khc nhau. Khi nim rng nht th c gi l phm tr. Vy, phm tr l
nhng khi nim rng nht phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h
chung, c bn nht ca cc s vt v hin tng thuc mt lnh vc nht nh.
Mi b mn khoa hc u c mt h thng phm tr ring ca mnh phn nh
nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn v ph bin thuc phm vi khoa
hc nghin cu. Th d, trong ton hc c phm tr "s", "hnh", "im", "mt phng",
"hm s", v.v.. Trong vt l hc c cc phm tr "khi lng", "vn tc", "gia tc", "lc",
v.v.. Trong kinh t hc c cc phm tr "hng ha", "gi tr", "gi c", "tin t", "li
nhun", v.v..
Cc phm tr trn y, ch phn nh nhng mi lin h chung trn mt lnh vc
nht nh ca hin thc thuc phm vi nghin cu ca mn khoa hc chuyn ngnh.
Khc vi iu , cc phm tr ca php bin chng duy vt nh "vt cht", " thc",
"vn ng", "ng im", "mu thun", "s lng", "cht lng", "nguyn nhn", "kt
qu", v.v. l nhng khi nim chung nht phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng
mi lin h c bn v ph bin nht khng phi ch ca mt lnh vc nht nh no
y ca hin thc, m ca ton b th gii hin thc, bao gm c t nhin, x hi v
t duy. Mi s vt, hin tng u c nguyn nhn xut hin, u c qu trnh vn ng,
bin i, u c mu thun, c ni dung v hnh thc, v.v.. Ngha l u c nhng mt,
nhng thuc tnh, nhng mi lin h c phn nh trong cc phm tr ca php bin
chng duy vt.
Gia phm tr ca trit hc v phm tr ca cc khoa hc c th c mi quan
100

h bin chng vi nhau. l quan h gia ci chung v ci ring.

2. Bn cht ca phm tr
Trong lch s trit hc, cc trng phi trit hc a ra cch gii quyt khc
nhau v vn bn cht ca phm tr.
Nhng ngi thuc phi duy thc cho rng: Phm tr l nhng thc th nim,
tn ti bn ngoi v c lp vi thc ca con ngi. Ngc li nhng ngi thuc
phi duy danh li cho rng: Phm tr ch l nhng t trng rng, do con ngi tng
tng ra, khng biu hin mt ci g ca hin thc. Cant v nhng ngi thuc phi
ca ng li coi phm tr ch l nhng hnh thc t duy vn c ca con ngi, c trc
kinh nghim, khng ph thuc vo kinh nghim, c l tr ca con ngi a vo gii
t nhin.
Khc vi cc quan nim trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng:
Cc phm tr khng c sn trong nhn thc ca bn thn con ngi mt cch bm
sinh, tin nghim nh Cant quan nim, cng khng tn ti sn bn ngoi v c lp
vi thc ca con ngi nh quan nim ca nhng ngi duy thc, m c hnh
thnh trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi. Mi phm tr
xut hin u l kt qu ca qu trnh nhn thc trc , ng thi li l bc thang cho
qu trnh nhn thc tip theo ca con ngi tin gn n nhn thc y hn bn
cht ca s vt. V.I.Lnin vit: Trc con ngi, c mng li nhng hin tng t
nhin. Con ngi bn nng, con ngi man r, khng t tch khi gii t nhin. Ngi
c thc t tch khi t nhin, nhng phm tr l nhng giai on ca s tch khi ,
tc l s nhn thc th gii, chng l nhng im nt ca mng li, gip ta nhn thc
v nm vng c mng li1.
Cc phm tr c hnh thnh bng con ng khi qut ha, tru tng ha
nhng thuc tnh, nhng mi lin h vn c bn trong ca bn thn s vt. V vy ni
dung ca n mang tnh khch quan, b th gii khch quan quy nh, mc d hnh thc
th hin ca n l ch quan. V.I.Lnin vit: Nhng khi nim ca con ngi l ch
quan trong tnh tru tng ca chng, trong s tch ri ca chng, nhng l khch quan
trong chnh th, trong qu trnh, trong kt cuc, trong khuynh hng, trong ngun gc2.
iu ny tri vi quan nim ca phi duy danh trong lch s trit hc, h coi phm tr l
nhng t trng rng khng c ni dung hin thc.
Cc phm tr l kt qu ca qu trnh nhn thc ca con ngi, l hnh nh ch
quan ca th gii khch quan. Th gii khch quan khng ch tn ti c lp vi thc
ca con ngi, m cn lun vn ng, pht trin, chuyn ha ln nhau. Mt khc, kh
nng nhn thc ca con ngi cng thay i mi giai on lch s. Do vy cc phm
tr phn nh th gii khch quan cng phi vn ng v pht trin. Khng nh vy, cc
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 102.
2
. Sd, tr. 223 - 224.

101

phm tr khng th phn nh ng n v y hin thc khch quan c. V vy, h

thng phm tr ca php bin chng duy vt khng phi l mt h thng ng kn, bt
bin, m n thng xuyn c b sung bng nhng phm tr mi cng vi s pht
trin ca thc tin v ca nhn thc khoa hc.
Trong cc chng trc, chng ta nghin cu mt s phm tr ca trit hc nh
phm tr vt cht, thc, phn nh, v.v.; chng ny chng ta nghin cu mt s
cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt.

II- Ci ring v ci chung

1. Khi nim ci ring v ci chung
Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng tip xc vi nhng s vt, hin
tng, qu trnh khc nhau nh: Ci bn, ci nh, ci cy c th, v.v.. Mi s vt
c gi l mt ci ring, ng thi, chng ta cng thy gia chng li c nhng mt
ging nhau nh nhng ci bn u c lm t g, u c mu sc, hnh dng. Mt
ging nhau ngi ta gi l ci chung ca nhng ci bn.
Vy ci ring l phm tr ch mt s vt, mt hin tng, mt qu trnh nht nh.
Ci chung l phm tr trit hc dng ch nhng mt, nhng thuc tnh khng nhng c
mt kt cu vt cht nht nh, m cn c lp li trong nhiu s vt, hin tng hay
qu trnh ring l khc.
Cn phn bit ci ring vi ci n nht. Ci n nht l phm tr ch
nhng nt, nhng mt, nhng thuc tnh... ch c mt s vt, mt kt cu vt cht, m
khng lp li s vt, hin tng, kt cu vt cht khc. Th d, th H Ni l mt
ci ring, ngoi cc c im chung ging cc thnh ph khc ca Vit Nam, cn c
nhng nt ring nh c ph c, c H Gm, c nhng nt vn ha truyn thng m ch
H Ni mi c, l ci n nht.

2. Quan h bin chng gia "ci ring" v "ci chung"

Trong lch s trit hc c hai quan im tri ngc nhau v mi quan h gia
ci ring v ci chung:
Phi duy thc cho rng, ci ring ch tn ti tm thi, thong qua, khng phi l
ci tn ti vnh vin, ch c ci chung mi tn ti vnh vin, tht s c lp vi thc
ca con ngi. Ci chung khng ph thuc vo ci ring, m cn sinh ra ci
ring. Theo Platn, ci chung l nhng nim tn ti vnh vin bn cnh nhng ci
ring ch c tnh cht tm thi. Th d, bn cnh ci cy ring l, c nim ci cy ni
chung; bn cnh ci nh ring l, c nim ci nh ni chung, v.v.. Ci cy, ci nh
ring l c ra i, tn ti tm thi v mt i, nhng nim ci cy, ci nh ni chung th
tn ti mi mi. T Platn cho rng ci cy, ci nh ring l l do nim ci cy, ci
nh ni chung sinh ra. Nh vy theo Platn ci ring do ci chung sinh ra.
Phi duy danh cho rng, ch c ci ring tn ti thc s, cn ci chung l nhng
102

tn gi trng rng, do con ngi t ra, khng phn nh ci g trong hin thc. Quan
im ny khng tha nhn ni dung khch quan ca cc khi nim. Chng hn nh, h
cho khi nim con ngi, giai cp, u tranh giai cp, cch mng x hi, ch ngha t
bn, ch ngha quc, v.v., khng c ngha g trong cuc sng ca con ngi, ch l
nhng t trng rng, khng cn thit phi bn tm tm hiu. Ngay n c nhng khi
nim nh vt cht, ch ngha duy vt, ch ngha duy tm, v.v., h cng cho l nhng t
khng c ngha. Nh vy ranh gii gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm b
xa nha v con ngi khng cn phi quan tm n cuc u tranh gia cc quan im
trit hc na.
C quan nim ca phi duy thc v phi duy danh u sai lm ch h tch ri
ci ring khi ci chung, tuyt i ha ci ring, ph nhn ci chung, hoc ngc li.
H khng thy s tn ti khch quan v mi lin h khng kht gia chng. Php bin
chng duy vt cho rng ci ring, ci chung v ci n nht u tn ti khch quan,
gia chng c mi lin h hu c vi nhau. iu th hin ch:
Th nht, ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring m biu hin
s tn ti ca mnh. Ngha l khng c ci chung thun ty tn ti bn ngoi ci ring.
Chng hn khng c ci cy ni chung tn ti bn cnh cy cam, cy qut, cy o c
th. Nhng cy cam, cy qut, cy o... no cng c r, c thn, c l, c qu trnh ng
ha, d ha duy tr s sng. Nhng c tnh chung ny lp li nhng ci cy ring
l, v c phn nh trong khi nim cy. l ci chung ca nhng ci cy c th.
R rng ci chung tn ti thc s, nhng khng tn ti ngoi ci ring m phi thng
qua ci ring.
Th hai, ci ring ch tn ti trong mi lin h vi ci chung. Ngha l khng c
ci ring no tn ti tuyt i c lp, khng c lin h vi ci chung. Th d, mi con
ngi l mt ci ring, nhng mi ngi khng th tn ti ngoi mi lin h vi x hi
v t nhin. Khng c nhn no khng chu s tc ng ca cc quy lut sinh hc v
quy lut x hi. l nhng ci chung trong mi con ngi. Mt th d khc, nn kinh
t ca mi quc gia, dn tc vi tt c nhng c im phong ph ca n l mt ci
ring. Nhng nn kinh t no cng b chi phi bi quy lut cung - cu, quy lut quan h
sn xut ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, l ci
chung. Nh vy s vt, hin tng ring no cng bao hm ci chung.
Th ba, ci ring l ci ton b, phong ph hn ci chung, ci chung l ci b
phn, nhng su sc hn ci ring. Ci ring phong ph hn ci chung v ngoi
nhng c im chung, ci ring cn c ci n nht. Th d, ngi nng dn Vit Nam
bn cnh ci chung vi nng dn ca cc nc trn th gii l c t hu nh, sn xut
nng nghip, sng nng thn, v.v., cn c c im ring l chu nh hng ca vn
ha lng x, ca cc tp qun lu i ca dn tc, ca iu kin t nhin ca t nc,
nn rt cn c lao ng, c kh nng chu ng c nhng kh khn trong cuc sng.
Ci chung su sc hn ci ring v ci chung phn nh nhng thuc tnh, nhng
103

mi lin h n nh, tt nhin, lp li nhiu ci ring cng loi. Do vy ci chung l ci

gn lin vi ci bn cht, quy nh phng hng tn ti v pht trin ca ci ring.
Th t, ci n nht v ci chung c th chuyn ha ln nhau trong qu trnh
pht trin ca s vt. S d nh vy v trong hin thc ci mi khng bao gi xut hin
y ngay, m lc u xut hin di dng ci n nht. V sau theo quy lut, ci mi
hon thin dn v thay th ci c, tr thnh ci chung, ci ph bin. Ngc li ci c lc
u l ci chung, ci ph bin, nhng v sau do khng ph hp vi iu kin mi nn
mt dn i v tr thnh ci n nht. Nh vy s chuyn ha t ci n nht thnh ci
chung l biu hin ca qu trnh ci mi ra i thay th ci c. Ngc li s chuyn ha
t ci chung thnh ci n nht l biu hin ca qu trnh ci c, ci li thi b ph nh.
Th d, s thay i mt c tnh no y ca sinh vt trc s thay i ca mi trng
din ra bng cch, ban u xut hin mt c tnh mt c th ring bit. Do ph hp
vi iu kin mi, c tnh c bo tn, duy tr nhiu th h v tr thnh ph bin
ca nhiu c th. Nhng c tnh khng ph hp vi iu kin mi, s mt dn i v tr
thnh ci n nht.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

V ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring biu th s tn ti
ca mnh, nn ch c th tm ci chung trong ci ring, xut pht t ci ring, t nhng
s vt, hin tng ring l, khng c xut pht t mun ch quan ca con ngi bn
ngoi ci ring. Th d, mun nhn thc c quy lut pht trin ca nn sn xut ca
mt nc no , phi nghin cu, phn tch, so snh qu trnh sn xut thc t nhng
thi im khc nhau v nhng khu vc khc nhau, mi tm ra c nhng mi lin h
chung tt nhin, n nh ca nn sn xut .
Ci chung l ci su sc, ci bn cht chi phi ci ring, nn nhn thc phi nhm
tm ra ci chung v trong hot ng thc tin phi da vo ci chung ci to ci
ring. Trong hot ng thc tin nu khng hiu bit nhng nguyn l chung (khng
hiu bit l lun), s khng trnh khi ri vo tnh trng hot ng mt cch m mm,
m qung. Chnh v vy s nghip i mi ca chng ta i hi trc ht phi i mi
t duy l lun. Mt khc, ci chung li biu hin thng qua ci ring, nn khi p dng
ci chung phi ty theo tng ci ring c th vn dng cho thch hp. Th d, khi p
dng nhng nguyn l ca ch ngha Mc - Lnin, phi cn c vo tnh hnh c th ca
tng thi k lch s mi nc vn dng nhng nguyn l cho thch hp, c vy
mi a li kt qu trong hot ng thc tin.
Trong qu trnh pht trin ca s vt, trong nhng iu kin nht nh ci n
nht c th bin thnh ci chung v ngc li ci chung c th bin thnh ci n
nht, nn trong hot ng thc tin c th v cn phi to iu kin thun li ci
n nht c li cho con ngi tr thnh ci chung v ci chung bt li tr thnh
ci n nht.
104

III- Nguyn nhn v kt qu

1. Khi nim nguyn nhn v kt qu
Phm tr nguyn nhn v kt qu phn nh mi quan h hnh thnh ca cc s vt,
hin tng trong hin thc khch quan.
Nguyn nhn l phm tr ch s tc ng ln nhau gia cc mt trong mt s
vt hoc gia cc s vt vi nhau, gy ra mt bin i nht nh no . Cn kt
qu l phm tr ch nhng bin i xut hin do tc ng ln nhau gia cc mt trong
mt s vt hoc gia cc s vt vi nhau gy ra. Chng hn, khng phi ngun in l
nguyn nhn lm bng n pht sng m ch l tng tc ca dng in vi dy dn
(trong trng hp ny, vi dy tc ca bng n) mi thc s l nguyn nhn lm cho
bng n pht sng. Cuc u tranh gia giai cp v sn v giai cp t sn l nguyn
nhn a n kt qu l cuc cch mng v sn n ra.
Khng nn hiu nguyn nhn v kt qu nm hai s vt hon ton khc nhau.
Chng hn cho dng in l nguyn nhn ca nh sng n; giai cp v sn l nguyn
nhn ca cuc cch mng v sn... Nu hiu nguyn nhn v kt qu nh vy s dn
n ch cho rng nguyn nhn ca mt s vt, hin tng no y lun nm ngoi s
vt, hin tng v cui cng nht nh s phi tha nhn rng nguyn nhn ca th
gii vt cht nm ngoi th gii vt cht, tc nm th gii tinh thn.
Cn phn bit nguyn nhn vi nguyn c v nguyn nhn vi iu kin. Nguyn
c v iu kin khng sinh ra kt qu, mc d n xut hin cng vi nguyn nhn. Th
d cht xc tc ch l iu kin cc cht ho hc tc ng ln nhau to nn phn ng
ho hc.
Php bin chng duy vt khng nh mi lin h nhn qu c tnh khch quan, tnh
ph bin, tnh tt yu.
Tnh khch quan th hin ch: mi lin h nhn qu l ci vn c ca bn thn
s vt, khng ph thuc vo thc ca con ngi. D con ngi bit hay khng bit, th
cc s vt vn tc ng ln nhau v s tc ng tt yu gy nn bin i nht nh.
Con ngi ch phn nh vo trong u c mnh nhng tc ng v nhng bin i, tc
l mi lin h nhn qu ca hin thc, ch khng sng to ra mi lin h nhn qu ca
hin thc t trong u mnh. Quan im duy tm khng tha nhn mi lin h nhn qu
tn ti khch quan trong bn thn s vt. H cho rng, mi lin h nhn qu l do
Thng sinh ra hoc do cm gic con ngi quy nh.
Tnh ph bin th hin ch: mi s vt, hin tng trong t nhin v trong x
hi u c nguyn nhn nht nh gy ra. Khng c hin tng no khng c nguyn
nhn, ch c iu l nguyn nhn c nhn thc hay cha m thi. Khng nn
ng nht vn nhn thc ca con ngi v mi lin h nhn qu vi vn tn ti
ca mi lin h trong hin thc.
Tnh tt yu th hin ch: cng mt nguyn nhn nht nh, trong nhng iu
105

kin ging nhau s gy ra kt qu nh nhau. Tuy nhin trong thc t khng th c s vt

no tn ti trong nhng iu kin, hon cnh hon ton ging nhau. Do vy tnh tt yu
ca mi lin h nhn qu trn thc t phi c hiu l: Nguyn nhn tc ng trong
nhng iu kin v hon cnh cng t khc nhau bao nhiu th kt qu do chng gy ra
cng ging nhau by nhiu. Th d: c kt qu ca nhng ln bn tn trng ch th
cc yu t nh hng n qu trnh bn tn ca x th phi ging nhau.

2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu

a) Nguyn nhn sinh ra kt qu, xut hin trc kt qu
Tuy nhin khng phi hai hin tng no ni tip nhau v mt thi gian cng l
quan h nhn qu. Th d, ngy k tip m, ma h k tip ma xun, sm k tip
chp, v.v., nhng khng phi m l nguyn nhn ca ngy, ma xun l nguyn
nhn ca ma h, chp l nguyn nhn ca sm, v.v.. Ci phn bit quan h nhn qu
vi quan h k tip v mt thi gian l ch nguyn nhn v kt qu c quan h sn
sinh ra nhau. Nguyn nhn ca ngy v m l do s quay ca tri t quanh trc Bc Nam ca n, nn nh sng mt tri ch chiu sng c phn b mt tri t hng v
pha mt tri. Nguyn nhn ca cc ma trong nm l do tri t, khi chuyn ng trn
qu o, trc ca n bao gi cng c nghing khng i v hng v mt pha, nn
hai na cu Bc v Nam lun phin chc ng v pha mt tri, sinh ra cc ma. Sm v
chp u do s phng in gia hai m my tch in tri du sinh ra. Nhng v vn
tc nh sng truyn trong khng gian nhanh hn vn tc ting ng, do vy chng ta
thy chp trc khi nghe thy ting sm. Nh vy khng phi chp sinh ra sm.
Nguyn nhn sinh ra kt qu rt phc tp, bi v n cn ph thuc vo nhiu iu
kin v hon cnh khc nhau. Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Th d,
nguyn nhn ca mt ma c th do hn hn, c th do l lt, c th do su bnh, c th
do chm bn khng ng k thut, v.v.. Mt khc, mt nguyn nhn trong nhng iu kin
khc nhau cng c th sinh ra nhng kt qu khc nhau. Th d, cht ph rng c th s
gy ra nhiu hu qu nh l lt, hn hn, thay i kh hu ca c mt vng, tiu dit
mt s loi sinh vt, v.v., nu nhiu nguyn nhn cng tn ti v tc ng cng chiu
trong mt s vt th chng s gy nh hng cng chiu n s hnh thnh kt qu, lm
cho kt qu xut hin nhanh hn. Ngc li nu nhng nguyn nhn tc ng ng thi
theo cc hng khc nhau, th s cn tr tc dng ca nhau, thm ch trit tiu tc dng
ca nhau. iu s ngn cn s xut hin ca kt qu. Do vy trong hot ng thc
tin cn phi phn tch vai tr ca tng loi nguyn nhn, c th ch ng to ra iu
kin thun li cho nhng nguyn nhn quy nh s xut hin ca kt qu (m con ngi
mong mun) pht huy tc dng. Th d, trong nn kinh t nhiu thnh phn, hot ng
theo c ch th trng, nh hng x hi ch ngha nc ta hin nay, mi thnh phn
kinh t u c v tr nht nh i vi vic pht trin nn kinh t chung. Cc thnh phn
kinh t va tc ng h tr nhau, va mu thun nhau, thm ch cn cn tr nhau pht
trin. Mun pht huy c tc dng ca cc thnh phn kinh t pht trin sn xut, lm
cho dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh, th phi to iu kin
106

cho cc thnh phn kinh t u c iu kin pht trin, trong thnh phn kinh t nh
nc phi sc gi vai tr ch o, hng cc thnh phn kinh t khc hot ng theo
nh hng x hi ch ngha; phi tng cng vai tr qun l ca Nh nc i vi nn
kinh t bng lut php, chnh sch, v.v. thch hp. Nu khng nh vy, nn kinh t s tr
nn hn lon v nng lc sn xut ca cc thnh phn kinh t c th trit tiu ln nhau. Do
vy phi tm hiu k v tr, vai tr ca tng nguyn nhn.

b) Nguyn nhn v kt qu c th thay i v tr cho nhau

iu ny c ngha l mt s vt, hin tng no trong mi quan h ny l
nguyn nhn, nhng trong mi quan h khc li l kt qu v ngc li. V vy,
Ph.ngghen nhn xt rng: Nguyn nhn v kt qu l nhng khi nim ch c ngha
l nguyn nhn v kt qu khi c p dng vo mt trng hp ring bit nht nh.
Nhng mt khi chng ta nghin cu trng hp ring bit y trong mi lin h chung
ca n vi ton b th gii, th nhng khi nim y li gn vi nhau trong mt khi
nim v s tc ng qua li mt cch ph bin, trong nguyn nhn v kt qu lun
thay i v tr cho nhau. Chui nhn qu l v cng, khng c bt u v khng c kt
thc. Mt hin tng no y c coi l nguyn nhn hay kt qu bao gi cng trong
mt quan h xc nh c th.
Trong nhng quan h xc nh, kt qu do nguyn nhn sinh ra, nhng sau khi xut
hin, kt qu li c nh hng tr li i vi nguyn nhn. S nh hng c th din
ra theo hai hng: Thc y s hot ng ca nguyn nhn (hng tch cc), hoc cn
tr s hot ng ca nguyn nhn (hng tiu cc). Th d, trnh dn tr thp do kinh
t km pht trin, t u t cho gio dc. Nhng dn tr thp li l nhn t cn tr vic p
dng tin b khoa hc k thut vo sn xut, v vy li km hm sn xut pht trin.
Ngc li, trnh dn tr cao l kt qu ca chnh sch pht trin kinh t v gio dc
ng n. n lt n, dn tr cao li tc ng tch cc n s pht trin kinh t v gio
dc.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

Mi lin h nhn qu c tnh khch quan v tnh ph bin, ngha l khng c s
vt, hin tng no trong th gii vt cht li khng c nguyn nhn. Nhng khng phi
con ngi c th nhn thc ngay c mi nguyn nhn. Nhim v ca nhn thc khoa
hc l phi tm ra nguyn nhn ca nhng hin tng trong t nhin, x hi v t duy
gii thch c nhng hin tng . Mun tm nguyn nhn phi tm trong th gii
hin thc, trong bn thn cc s vt, hin tng tn ti trong th gii vt cht ch khng
c tng tng ra t trong u c ca con ngi, tch ri th gii hin thc.
V nguyn nhn lun c trc kt qu nn mun tm nguyn nhn ca mt hin
tng no y cn tm trong nhng s kin nhng mi lin h xy ra trc khi hin
tng xut hin.
Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Nhng nguyn nhn ny c vai
107

tr khc nhau i vi vic hnh thnh kt qu. V vy trong hot ng thc tin chng ta
cn phn loi cc nguyn nhn, tm ra nguyn nhn c bn, nguyn nhn ch yu,
nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi, nguyn nhn ch quan, nguyn nhn khch
quan... ng thi phi nm c chiu hng tc ng ca cc nguyn nhn, t c
bin php thch hp to iu kin cho nguyn nhn c tc ng tch cc n hot ng v
hn ch s hot ng ca nguyn nhn c tc ng tiu cc.
Kt qu c tc ng tr li nguyn nhn. V vy trong hot ng thc tin chng ta
cn phi khai thc, tn dng cc kt qu t c to iu kin thc y nguyn
nhn pht huy tc dng, nhm t mc ch. Th d, chng ta cn phi tn dng nhng
kt qu t c trong xy dng kinh t, pht trin gio dc, v.v., ca qu trnh i
mi va qua tip tc y mnh cng cuc i mi, nhm xy dng thnh cng ch
ngha x hi nc ta.

IV- Tt nhin v ngu nhin

1. Khi nim tt nhin v ngu nhin
Tt nhin l phm tr ch ci do nhng nguyn nhn c bn bn trong ca kt
cu vt cht quyt nh v trong nhng iu kin nht nh n phi xy ra nh th
ch khng th khc c.
Ngu nhin l phm tr ch ci khng do mi lin h bn cht, bn trong kt cu
vt cht, bn trong s vt quyt nh m do cc nhn t bn ngoi, do s kt hp nhiu
hon cnh bn ngoi quyt nh. Do , n c th xut hin, c th khng xut hin, c
th xut hin nh th ny, hoc c th xut hin khc i.
Th d gieo mt con xc xc s c mt trong su mt p v mt trong su mt
nga l tt nhin, nhng mt no sp, mt no nga mi ln tung li khng phi l ci
tt nhin m l ci ngu nhin.
Cn ch phm tr tt nhin c quan h vi phm tr "ci chung", nguyn nhn,
tnh quy lut, nhng khng ng nht vi nhng phm tr . Ci tt yu l ci chung,
nhng khng phi mi ci chung u l tt yu. Nu ci chung c quyt nh bi bn
cht ni ti ca s vt, khi ci chung gn lin vi ci tt nhin, l hnh thc th hin
ca ci tt nhin. Nu ci chung khng c quyt nh bi bn cht ni ti, m ch l
nhng s lp li mt s nhng thuc tnh khc n nh no y ca s vt, khi ci
chung l hnh thc th hin ca ci ngu nhin. Th d, mi ngi sinh ra u c nhu cu
n, mc, , i li, hc tp. y l nhng nhu cu lin quan n s tn ti ca con ngi.
Do vy y l ci chung tt yu. Nhng s ging nhau v s thch n, mc... khng phi
l ci lin quan n s sng cn ca con ngi m do mun ch quan ca mi ngi
quyt nh, do vy y l ci chung ngu nhin.
Khng phi ch c ci tt nhin mi c nguyn nhn, m c ngu nhin v tt
nhin u c nguyn nhn. ng thi cng khng nn cho nhng hin tng con ngi
cha nhn thc c nguyn nhn l hin tng ngu nhin, cn nhng hin tng con
108

ngi nhn thc c nguyn nhn v chi phi c n l ci tt nhin. Quan nim
nh vy s ri vo ch ngha duy tm ch quan, v tha nhn s tn ti ca ci ngu
nhin v tt nhin l do nhn thc ca con ngi quyt nh. Tt nhin v ngu nhin
u c quy lut, nhng quy lut quy nh s xut hin ci tt nhin khc vi quy lut
quy nh s xut hin ci ngu nhin.

2. Mi quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin

a) Tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan, c lp vi thc
ca con ngi v u c v tr nht nh i vi s pht trin ca s
vt
Trong qu trnh pht trin ca s vt khng phi ch c ci tt nhin mi ng
vai tr quan trng m c tt nhin v ngu nhin u c vai tr quan trng. Nu ci tt
nhin c tc dng chi phi s pht trin ca s vt th ci ngu nhin c tc dng lm
cho s pht trin ca s vt din ra nhanh hoc chm. Th d; c tnh ca lnh t mt
phong tro l yu t ngu nhin, khng quyt nh n xu hng pht trin ca phong
tro, nhng li c nh hng lm cho phong tro pht trin nhanh hoc chm, mc
su sc ca phong tro t c nh th no...

b) Tt nhin v ngu nhin u tn ti, nhng chng khng tn ti

bit lp di dng thun ty cng nh khng c ci ngu nhin thun
ty
Tt nhin v ngu nhin tn ti trong s thng nht hu c vi nhau. S thng
nht hu c ny th hin ch: ci tt nhin bao gi cng th hin s tn ti ca mnh
thng qua v s ci ngu nhin. Cn ci ngu nhin l hnh thc biu hin ca ci tt
nhin, ng thi l ci b sung cho ci tt nhin, Ph.ngghen nhn xt: s xut hin
cc nhn vt xut sc trong lch s l tt nhin do nhu cu x hi phi gii quyt nhng
nhim v chn mui ca lch s to nn. Nhng nhn vt l ai li khng phi l
ci tt nhin, v ci khng ph thuc trc tip vo tin trnh chung ca lch s. Nu
gt b nhn vt ny th nhn vt khc s xut hin, thay th. Ngi thay th ny c th
tt hn hoc xu hn, nhng cui cng nht nh n phi xut hin. Nh vy y ci
tt yu nh l khuynh hng chung ca s pht trin. Khuynh hng khng tn ti
thun ty, bit lp, m c th hin di hnh thc ci ngu nhin. Ci ngu nhin
cng khng tn ti thun ty m lun l hnh thc th hin ca ci tt nhin. Trong ci
ngu nhin n giu ci tt yu.

c) Tt nhin v ngu nhin c th chuyn ha cho nhau

Tt nhin v ngu nhin khng nm yn trng thi c m thay i cng vi s
thay i ca s vt v trong nhng iu kin nht nh tt nhin c th chuyn ha
thnh ngu nhin v ngc li. Th d: vic trao i vt ny ly vt khc trong x hi
cng x nguyn thy lc u ch l vic ngu nhin. V khi lc lng sn xut thp
km, mi cng x ch sn xut cho ring mnh dng, cha c sn phm d tha.
Nhng v sau, nh c s phn cng lao ng, kinh nghim sn xut ca con ngi cng
109

c tch ly. Con ngi sn xut c nhiu sn phm hn, dn n c sn phm

d tha. Khi s trao i sn phm tr nn thng xuyn hn v bin thnh mt hin
tng tt nhin ca x hi.
S chuyn ha gia tt nhin v ngu nhin cn th hin ch, khi xem xt trong
mi quan h ny, thng qua mt ny th s vt, hin tng l ci ngu nhin, nhng
khi xem xt trong mi quan h khc, thng qua mt khc th s vt, hin tng li l
ci tt yu. Nh vy ranh gii gia tt nhin v ngu nhin ch c ngha tng i. Do
vy khng nn cng nhc khi xem xt s vt, hin tng.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

V ci tt nhin gn vi bn cht ca s vt, ci nht nh xy ra theo quy lut ni
ti ca s vt, cn ci ngu nhin l ci khng gn vi bn cht ni ti ca s vt, n c
th xy ra, c th khng. Do vy trong hot ng thc tin chng ta phi da vo ci tt
nhin, m khng th da vo ci ngu nhin. Nhng cng khng c b qua hon ton
ci ngu nhin. V ci ngu nhin tuy khng chi phi s pht trin ca s vt, nhng n
c nh hng n s pht trin ca s vt, i khi cn c th nh hng rt su sc. Do
vy, trong hot ng thc tin, ngoi phng n chnh, ngi ta thy c phng n
hnh ng d phng ch ng p ng nhng s bin ngu nhin c th xy ra.
V ci tt nhin khng tn ti thun ty m bc l qua v vn ci ngu nhin. Do
vy mun nhn thc c ci tt nhin phi thng qua vic nghin cu, phn tch so
snh rt nhiu ci ngu nhin. V khng phi ci chung no cng l ci tt yu, nn khi
nghin cu ci ngu nhin khng ch dng li vic tm ra ci chung, m cn phi tin
su hn na mi tm ra ci chung tt yu.
Ci ngu nhin trong iu kin nht nh c th chuyn ha thnh ci tt nhin.
Do vy trong nhn thc cng nh trong hot ng thc tin, chng ta khng c xem
nh, b qua ci ngu nhin, mc d n khng quyt nh xu hng pht trin ca s vt.

V- Ni dung v hnh thc

1. Khi nim ni dung v hnh thc
Ni dung l phm tr ch tng hp tt c nhng mt, nhng yu t, nhng qu
trnh to nn s vt. Cn hnh thc l phm tr ch phng thc tn ti v pht trin
ca s vt, l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca s vt
.
Th d, ni dung ca mt c th ng vt l ton b cc yu t vt cht nh t
bo, cc kh quan cm gic, cc h thng, cc qu trnh hot ng ca cc h thng...
to nn c th . Hnh thc ca mt c th ng vt l trnh t sp xp, lin kt cc t
bo, cc h thng... tng i bn vng ca c th. Ni dung ca qu trnh sn xut l
tng hp tt c nhng yu t vt cht nh con ngi, cng c lao ng, i tng lao
ng, cc qu trnh con ngi s dng cng c tc ng vo i tng lao ng, ci
110

bin n to ra sn phm cn thit cho con ngi. Cn hnh thc ca qu trnh sn xut l
trnh t kt hp, th t sp xp tng i bn vng cc yu t vt cht ca qu trnh sn
xut, quy nh n v tr ca ngi sn xut i vi t liu sn xut v sn phm ca
qu trnh sn xut.
Bt c s vt no cng c hnh thc b ngoi ca n. Song php bin chng duy
vt ch ch yu n hnh thc bn trong ca s vt, ngha l c cu bn trong ca ni
dung. Th d, ni dung mt tc phm vn hc l ton b nhng s kin ca cuc sng
hin thc m tc phm phn nh, cn hnh thc bn trong ca tc phm l th loi,
nhng phng php th hin c tc gi s dng trong tc phm nh phng php kt
cu b cc, ngh thut xy dng hnh tng, cc th php miu t, tu t... Ngoi ra, mt
tc phm vn hc cn c hnh thc b ngoi nh mu sc trnh by, kh sch, kiu
ch... Trong cp phm tr ni dung v hnh thc, php bin chng duy vt ch yu mun
ni n hnh thc bn trong gn lin vi ni dung, l c cu ca ni dung ch khng
mun ni n hnh thc b ngoi ca s vt.

2. Mi quan h bin chng gia ni dung v hnh thc

a) S thng nht gia ni dung v hnh thc
V ni dung l nhng mt, nhng yu t, nhng qu trnh to nn s vt, cn hnh
thc l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca ni dung. Nn
ni dung v hnh thc lun gn b cht ch vi nhau trong mt th thng nht. Khng
c hnh thc no tn ti thun ty khng cha ng ni dung, ngc li cng khng c
ni dung no li khng tn ti trong mt hnh thc xc nh. Ni dung no c hnh thc
.
Ni dung v hnh thc khng tn ti tch ri nhau, nhng khng phi v th m
lc no ni dung v hnh thc cng ph hp vi nhau. Khng phi mt ni dung bao gi
cng ch c th hin ra trong mt hnh thc nht nh, v mt hnh thc lun ch cha
mt ni dung nht nh, m mt ni dung trong qu trnh pht trin c th c nhiu hnh
thc th hin, ngc li, mt hnh thc c th th hin nhiu ni dung khc nhau. Th
d, qu trnh sn xut ra mt sn phm c th bao gm nhng yu t ni dung ging
nhau nh: con ngi, cng c, vt liu... nhng cch t chc, phn cng trong qu trnh
sn xut c th khc nhau. Nh vy, ni dung qu trnh sn xut c din ra di
nhng hnh thc khc nhau. Hoc cng mt hnh thc t chc sn xut nh nhau nhng
c thc hin trong nhng ngnh, nhng khu vc, vi nhng yu t vt cht khc
nhau, sn xut ra nhng sn phm khc nhau. Vy l mt hnh thc c th cha ng
nhiu ni dung khc nhau.

b) Ni dung gi vai tr quyt nh i vi hnh thc trong qu trnh

vn ng pht trin ca s vt
V khuynh hng ch o ca ni dung l bin i, cn khuynh hng ch o
ca hnh thc l tng i bn vng, chm bin i hn so vi ni dung. Di s tc
ng ln nhau ca nhng mt trong s vt, hoc gia cc s vt vi nhau trc ht lm
111

cho cc yu t ca ni dung bin i trc; cn nhng mi lin kt gia cc yu t ca

ni dung, tc hnh thc th cha bin i ngay, v vy hnh thc s tr nn lc hu hn
so vi ni dung v s tr thnh nhn t km hm ni dung pht trin. Do xu hng
chung ca s pht trin ca s vt, hnh thc khng th km hm mi s pht trin ca
ni dung m s phi thay i cho ph hp vi ni dung mi. V d, lc lng sn xut
l ni dung ca phng thc sn xut cn quan h sn xut l hnh thc ca qu trnh
sn xut. Quan h sn xut bin i chm hn, lc u quan h sn xut cn l hnh thc
thch hp cho lc lng sn xut. Nhng do lc lng sn xut bin i nhanh hn nn
s n lc quan h sn xut lc hu hn so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut
v s tr thnh yu t km hm lc lng sn xut pht trin. m ng cho lc
lng sn xut pht trin, con ngi phi thay i quan h sn xut c bng quan h sn
xut mi ph hp vi lc lng sn xut. Nh vy s bin i ca ni dung quy nh s
bin i ca hnh thc.

c) S tc ng tr li ca hnh thc i vi ni dung

Hnh thc do ni dung quyt nh nhng hnh thc c tnh c lp tng i v
tc ng tr li ni dung. S tc ng ca hnh thc n ni dung th hin ch: Nu
ph hp vi ni dung th hnh thc s to iu kin thun li thc y ni dung pht
trin; nu khng ph hp vi ni dung th hnh thc s ngn cn, km hm s pht trin
ca ni dung. Th d, trong c ch bao cp nc ta trc y, do quan h sn xut
cha ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut nn khng kch thch c
tnh tch cc ca ngi sn xut, khng pht huy c nng lc sn c ca lc lng
sn xut ca chng ta. Nhng t sau i mi, khi chng ta chuyn sang xy dng nn
kinh t hng ha nhiu thnh phn, hot ng theo c ch th trng, nh hng x hi
ch ngha, quan h sn xut ph hp vi trnh ca lc lng sn xut nc ta, do vy
to iu kin thun li thc y sn xut pht trin. Nh vy hnh thc c tc ng tr li
i vi ni dung.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

V ni dung v hnh thc lun gn b vi nhau trong qu trnh vn ng, pht
trin ca s vt, do vy trong nhn thc khng c tch ri tuyt i ha gia ni
dung v hnh thc. c bit cn chng ch ngha hnh thc. Cng mt ni dung trong qu
trnh pht trin ca s vt c th c nhiu hnh thc, ngc li, mt hnh thc c th
cha ng nhiu ni dung. V vy trong hot ng thc tin ci to x hi cn phi ch
ng s dng nhiu hnh thc khc nhau, p ng vi yu cu thc tin ca hot ng
cch mng trong nhng giai on khc nhau.
Ni dung quyt nh hnh thc, do vy nhn thc v ci to c s vt, trc
ht ta phi cn c vo ni dung, nhng hnh thc c tnh c lp tng i v tc ng
tr li ni dung, do vy trong hot ng thc tin phi thng xuyn i chiu gia ni
dung v hnh thc v lm cho hnh thc ph hp vi ni dung thc y ni dung pht
trin.
112

VI- Bn cht v hin tng

1. Khi nim bn cht v hin tng
Bn cht l phm tr ch s tng hp tt c nhng mt, nhng mi lin h tt
nhin, tng i n nh bn trong s vt, quy nh s vn ng v pht trin ca s
vt. Hin tng l phm tr ch s biu hin ra "bn ngoi" ca bn cht.
Th d: Bn cht mt nguyn t ha hc l mi lin h gia in t v ht nhn,
cn nhng tnh cht ha hc ca nguyn t khi tng tc vi cc nguyn t khc l
hin tng th hin ra bn ngoi ca mi lin kt gia in t v ht nhn. Trong x hi
c giai cp, bn cht ca nh nc l cng c thng tr giai cp, bo v li ch ca giai
cp thng tr. Nhng ty theo tng quan giai cp v a v ca giai cp trong lch s
m s thng tr c th hin di hnh thc khc nhau.
Bn cht quan h gia giai cp t sn v giai cp cng nhn trong ch ngha t
bn l quan h bc lt. Giai cp t sn bc lt gi tr thng d do ngi cng nhn lm
ra. Nhng biu hin ca quan h ny ra ngoi x hi l quan h bnh ng, hai bn c
t do tha thun vi nhau. Ngi cng nhn c quyn k hoc khng k vo bn hp
ng vi nh t sn. Thm ch nh t sn cn chm lo n sc kho ca ngi cng
nhn v gia nh h nu iu c li cho vic tng khi lng gi tr thng d.
Phm tr bn cht gn lin vi phm tr ci chung, nhng khng ng nht vi
ci chung. C ci chung l bn cht, nhng c ci chung khng phi l bn cht. Th d:
Mi ngi u l sn phm tng hp ca cc quan h x hi, l ci chung, ng thi
l bn cht ca con ngi. Cn nhng c im v cu trc sinh hc ca con ngi nh
u c u, mnh, v cc chi... l ci chung, nhng khng phi bn cht ca con ngi.
Phm tr bn cht v phm tr quy lut l cng loi, hay cng mt bc (xt v
mc nhn thc ca con ngi). Tuy nhin bn cht v quy lut khng ng nht vi
nhau. Mi quy lut thng ch biu hin mt mt, mt kha cnh nht nh ca bn cht.
Bn cht l tng hp ca nhiu quy lut. V vy phm tr bn cht rng hn v phong
ph hn quy lut.
Bn cht v hin tng u tn ti mt cch khch quan. Quan im duy tm
khng tha nhn hoc khng hiu ng s tn ti khch quan ca bn cht v hin tng.
Nhng ngi duy tm ch quan cho rng, bn cht khng tn ti tht s, bn cht ch l
tn gi trng rng do con ngi ba t ra, cn hin tng d c tn ti nhng ch l
tng hp nhng cm gic ca con ngi, ch tn ti trong ch quan con ngi. Nhng
ngi theo ch ngha duy tm khch quan tuy tha nhn s tn ti thc s ca bn cht
nhng khng phi l ca bn thn s vt m theo h ch l nhng thc th tinh
thn. Th d: Platn cho rng, th gii nhng thc th tinh thn tn ti vnh vin v bt
bin l bn cht chn chnh ca mi s vt. Nhng s vt m chng ta cm nhn c ch
l hnh bng ca nhng thc th tinh thn m thi. Nhng quan im ny khng c
khoa hc v thc tin tha nhn.
113

Tri vi cc quan im trn y, ch ngha duy vt bin chng cho rng, c bn

cht v hin tng u tn ti khch quan l ci vn c ca s vt khng do ai sng to
ra, bi v s vt no cng c to nn t nhng yu t nht nh. Nhng yu t ny lin
kt vi nhau bng nhng mi lin h khch quan, an xen, chng cht. Trong c
nhng mi lin h tt nhin tng i n nh. Nhng mi lin h tt nhin to thnh
bn cht ca s vt. Vy, bn cht l ci tn ti khch quan gn lin vi s vt; hin
tng l biu hin ra bn ngoi ca bn cht, cng l ci khch quan khng phi do cm
gic ca ch quan con ngi quyt nh.

2. Mi quan h bin chng gia bn cht v hin tng

Ch ngha duy vt bin chng khng ch tha nhn s tn ti khch quan ca bn
cht v hin tng, m cn cho rng, gia bn cht v hin tng c quan h bin chng
va thng nht gn b cht ch vi nhau, va mu thun i lp nhau.

a) S thng nht gia bn cht v hin tng

S thng nht gia bn cht v hin tng trc ht th hin ch bn cht lun
lun c bc l ra qua hin tng; cn hin tng no cng l s biu hin ca bn
cht mc nht nh. Khng c bn cht no tn ti thun ty ngoi hin tng; ng
thi cng khng c hin tng no hon ton khng biu hin bn cht. Nhn mnh s
thng nht ny, V.I.Lnin vit: "Bn cht hin ra. Hin tng l c tnh bn cht"1.
S thng nht gia bn cht v hin tng cn th hin ch bn cht v hin
tng v cn bn l ph hp vi nhau. Bn cht c bc l ra nhng hin tng tng
ng. Bn cht no th c hin tng y, bn cht khc nhau s bc l nhng hin tng
khc nhau. Bn cht thay i th hin tng biu hin n cng thay i theo. Khi bn
cht bin mt th hin tng biu hin n cng mt theo.
Tm li, bn cht v hin tng thng nht vi nhau, chnh nh s thng nht ny
m ngi ta c th tm ra ci bn cht, tm ra quy lut trong v vn cc hin tng bn
ngoi.

b) Tnh cht mu thun ca s thng nht gia bn cht v hin

tng
Bn cht v hin tng thng nht vi nhau, nhng y l s thng nht ca hai
mt i lp. Do vy khng phi bn cht v hin tng ph hp nhau hon ton m lun
bao hm c s mu thun nhau. Mu thun ny th hin ch: bn cht phn nh ci
chung, ci tt yu, quyt nh s tn ti v pht trin ca s vt, cn hin tng phn
nh ci ring, ci c bit. Cng mt bn cht c th biu hin ra nhiu hin tng khc
nhau ty theo s thay i ca iu kin v hon cnh. V vy hin tng phong ph hn
bn cht, cn bn cht su sc hn hin tng. Bn cht l ci tng i n nh, t bin
i, cn hin tng l ci thng xuyn bin i. Nhn mnh iu ny, V.I.Lnin vit:
"Ci khng bn cht, ci b ngoi, ci trn mt, thng bin mt, khng bm chc,
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 268.

114

khng ngi vng bng bn cht2.

Mu thun gia bn cht v hin tng cn th hin ch, bn cht l mt bn
trong n giu su xa ca hin thc khch quan; cn hin tng l mt bn ngoi ca hin
thc khch quan . Bn cht khng c biu l hon ton mt hin tng m biu
hin rt nhiu hin tng khc nhau. Hin tng khng biu hin hon ton bn cht
m ch biu hin mt kha cnh ca bn cht, biu hin bn cht di hnh thc bin
i, nhiu khi xuyn tc bn cht.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

Bn cht khng tn ti thun ty m tn ti trong s vt v biu hin qua hin
tng, v vy mun nhn thc c bn cht ca s vt phi xut pht t nhng s vt,
hin tng, qu trnh thc t. Hn na bn cht ca s vt khng c biu hin y
trong mt hin tng nht nh no v cng bin i trong qu trnh pht trin ca s
vt. Do vy phi phn tch, tng hp s bin i ca nhiu hin tng, nht l nhng
hin tng in hnh mi hiu r c bn cht ca s vt. Nhn thc bn cht ca s
vt l mt qu trnh phc tp i t hin tng n bn cht, t bn cht t su sc n
bn cht su sc hn. V.I.Lnin cng vit rng: "T tng ca ngi ta i su mt cch
v hn, t hin tng n bn cht, t bn cht cp mt, nu c th ni nh vy, n bn
cht cp hai, v.v., c nh th mi"1.
V bn cht l ci tt nhin, ci tng i n nh bn trong s vt, quy nh s vn
ng pht trin ca s vt, cn hin tng l ci khng n nh, khng quyt nh s
vn ng pht trin ca s vt. Do vy nhn thc khng ch dng li hin tng m
phi tin n nhn thc c bn cht ca s vt. Cn trong hot ng thc tin, phi
da vo bn cht ca s vt xc nh phng thc hot ng ci to s vt khng
c da vo hin tng.

VII- Kh nng v hin thc

1. Khi nim kh nng v hin thc
Hin thc l phm tr ch nhng ci ang tn ti trn thc t. Kh nng l phm
tr ch ci cha xut hin, cha tn ti trn thc t, nhng s xut hin, s tn ti thc
s khi c cc iu kin tng ng.
Kh nng, nh ni trn, l ci hin cha c, nhng bn thn kh nng c
tn ti khng? C, song l mt s tn ti c bit: ci s vt c ni ti trong kh
nng cha tn ti, song bn thn kh nng th tn ti.
Cn phn bit khi nim hin thc vi khi nim hin thc khch quan. Hin thc
khch quan l khi nim ch cc s vt, vt cht tn ti c lp vi thc ca con ngi.
Cn hin thc bao gm c nhng s vt, hin tng vt cht ang tn ti mt cch
2

. Sd, tr. 137.

1. Sd, tr. 268.

115

khch quan trong thc t v c nhng g ang tn ti mt cch ch quan trong thc
ca con ngi. Tuy nhin y khng nn quan nim khi nim hin thc rng hn khi
nim hin thc khch quan m y l nhng khi nim trit hc phn nh nhng mt khc
nhau ca th gii trong chng ta ang sng.
Kh nng l "ci hin cha c" nhng bn thn kh nng vi t cch "ci cha c"
li tn ti. Tc l cc s vt c ni ti trong kh nng cha tn ti, nhng bn thn
kh nng xut hin s vt th tn ti. Th d: Trc mt ta c g, ca, bo, c,
inh... l hin thc. T ny sinh kh nng xut hin mt ci bn. Trong trng
hp ny, ci bn l cha c, cha tn ti trn thc t nhng kh nng xut hin ci bn
th tn ti trn thc s. Nh vy du hiu cn bn phn bit kh nng vi hin thc l
ch: kh nng l ci cha c, cn hin thc l ci hin ang c, ang tn ti. Ni n
du hiu ca kh nng, chng ta cng cn phi phn bit kh nng vi tin , hoc iu
kin ca mt s vt no . Tin hay iu kin ca mt s vt no u l nhng ci
hin ang tn ti tht s l nhng yu t hin thc trn c s xut hin ci mi. Cn
kh nng khng phi l bn thn cc tin , iu kin ca ci mi m l ci mi ang
dng tim th, ch trong tng lai vi nhng iu kin thch hp n mi tn ti thc.
Kh nng cng khng ng nht vi ci ngu nhin v phm tr xc sut.
Mi kh nng u l kh nng thc t ngha l kh nng thc s tn ti do hin
thc sinh ra. Nhng c kh nng c hnh thnh do quy lut vn ng ni ti ca s
vt quy nh, c gi l kh nng tt nhin. C kh nng c hnh thnh do cc tng
tc ngu nhin quy nh c gi l kh nng ngu nhin. Th d: Gieo ht ng
xung t, kh nng ht ng s ny mm, mc thnh cy v li cho ta nhng ht ng mi
l kh nng tt nhin, nhng cng c kh nng ht ng b chim n hoc b su bnh ph
hoi nn khng th ny mm, khng th pht trin thnh cy, cho ht c. Kh nng
ny do nhng tc ng c tnh ngu nhin quy nh nn c gi l kh nng ngu
nhin. Trong kh nng tt nhin li bao gm kh nng gn, ngha l c hoc gn
nhng iu kin cn thit bin thnh hin thc v kh nng xa, ngha l cha
iu kin cn thit bin thnh hin thc cn phi tri qua nhiu giai on qu na.
Th d nhn dn ta c truyn thng yu nc, cn c lao ng, c ng Cng sn
lnh o ra ng li i mi ng n, c Nh nc x hi ch ngha tht s l nh
nc ca dn, do dn v v dn, c nhng iu kin quc t thun li th kh nng hon
thnh thng li cng cuc cng nghip ha, hin i ha l kh nng gn v kh nng
xy dng thnh cng ch x hi cng sn ch ngha l kh nng xa hn.

2. Mi quan h bin chng gia kh nng v hin thc

a) Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h cht ch vi nhau, khng tch
ri nhau, thng xuyn chuyn ha ln nhau trong qu trnh pht trin ca s vt. iu
c ngha l trong s vt hin ang tn ti cha ng kh nng, s vn ng pht trin
ca s vt chnh l qu trnh bin kh nng thnh hin thc. Trong hin thc mi li
ny sinh kh nng mi, kh nng mi ny nu c nhng iu kin li bin thnh hin
116

thc mi. Qu trnh c tip tc, lm cho s vt vn ng, pht trin mt cch v
tn trong th gii vt cht.
Quan h gia kh nng v hin thc c tnh phc tp. iu th hin ch
cng trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt c th tn ti nhiu kh nng
ch khng phi ch mt kh nng. Th d: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX
ca ng, sau khi phn tch tnh hnh trong nc, tnh hnh th gii v khu vc nhn
nh rng, t nc ta hin nay ang "c c c hi ln v thch thc ln", nhng c hi
ln to iu kin chng ta c kh nng "tip tc pht huy ni lc v li th so snh,
tranh th ngoi lc - ngun vn, cng ngh mi, kinh nghim qun l, m rng th trng
- phc v s nghip cng nghip ha, hin i ha1. Nhng thch thc ln l nhng
nguy c m ng ta ch r nh nguy c tt hu v kinh t, chch hng x hi ch
ngha, nn tham nhng v quan liu, "din bin ho bnh" do th lc th ch gy ra.
Nh vy chng ta thy hin nay ang cng tn ti rt nhiu kh nng (c thun li, c kh
khn) pht trin t nc ta. iu i hi ton ng, ton dn ta phi nhn thc r
ch ng tranh th thi c vt qua thch thc a t nc vng bc i ln theo
nh hng x hi ch ngha.
b) Ngoi nhng kh nng vn sn c, trong nhng iu kin mi th s vt s xut
hin thm nhng kh nng mi, ng thi bn thn mi kh nng cng thay i theo s
thay i ca iu kin. Th d: Nc ta vn l nc kinh t km pht trin, mc sng
ca nhn dn cn thp, nhng li phi tri qua cuc cnh tranh quc t ngy cng quyt
lit hi nhp. Nu chng ta khng nhanh chng vn ln th kh nng cng tt hu
xa hn v kinh t so vi cc nc trong khu vc v trn th gii v s bt li v m
rng sn xut kinh doanh, trao i bun bn cng ln.
c) kh nng bin thnh hin thc, thng cn khng phi ch mt iu kin m
l mt tp hp nhiu iu kin. Th d mt ht thc c kh nng ny mm, cn mt
tp hp cc iu kin nh nhit , m, nh sng, p sut... hoc cuc cch mng
x hi ch ngha n ra, nh V.I.Lnin ni: 1. Giai cp thng tr tr nn thi nt, khng
gi nguyn s thng tr nh trc na; 2. Giai cp b tr bn cng qu mc bnh thng;
3. Tnh tch cc ca qun chng nhn dn tng ln ng k; 4. Giai cp cch mng c
nng lc tin hnh nhng hnh ng cch mng mnh m sc p tan chnh
quyn ca giai cp thng tr. l nhng iu kin cn v cho cuc cch mng x
hi ch ngha n ra v thng li.
Trong i sng x hi, hot ng c thc ca con ngi c vai tr ht sc to ln
trong vic bin kh nng thnh hin thc. N c th y nhanh hoc km hm qu trnh
bin kh nng thnh hin thc; c th iu khin kh nng pht trin theo chiu hng
nht nh bng cch to ra nhng iu kin tng ng. Khng thy vai tr ca nhn t ch
quan ca con ngi s ri vo sai lm hu khuynh chu b tay, khut phc trc hon
1. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni,
2001, tr. 67.

117

cnh. Tuy nhin cng khng c tuyt i vai tr ca nhn t ch quan m xem thng
nhng iu kin khch quan. Nh vy chng ta d ri vo sai lm ch quan, mo him,
duy ch.

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

V hin thc l ci tn ti thc s, cn kh nng l ci hin cha c, nn trong
hot ng thc tin cn da vo hin thc nh ra ch trng, phng hng hnh
ng ca mnh; nu ch da vo ci cn dng kh nng th s d ri vo o tng. Theo
V.I.Lnin, ngi mcxt ch c th s dng lm cn c cho chnh sch ca mnh
nhng s tht c chng minh r rt v khng th chi ci c.
Kh nng l ci cha tn ti tht s nhng n cng biu hin khuynh hng pht
trin ca s vt trong tng lai. Do , tuy khng da vo kh nng nhng chng ta
cng phi tnh n cc kh nng vic ra ch trng, k hoch hnh ng st hp
hn. Khi tnh n kh nng phi phn bit c cc loi kh nng gn, kh nng xa, kh
nng tt nhin v ngu nhin... T mi to c cc iu kin thch hp bin kh
nng thnh hin thc, thc y s vt pht trin.
Vic chuyn kh nng thnh hin thc trong gii t nhin c thc hin mt
cch t ng, nhng trong x hi, iu ph thuc nhiu vo hot ng ca con
ngi. V vy, trong x hi, chng ta phi ch n vic pht huy ngun lc con ngi,
to ra nhng iu kin thun li cho vic pht huy tnh nng ng sng to ca mi con
ngi bin kh nng thnh hin thc thc y x hi pht trin. Trn ngha ,
ng ta ch trng ly vic pht huy ngun lc con ngi lm nhn t c bn cho s
pht trin nhanh v bn vng ca t nc. Tuy nhin cng cn trnh hai thi cc sai
lm, mt l: tuyt i ha vai tr nhn t ch quan; hai l: h thp vai tr nhn t ch
quan trong vic bin kh nng thnh hin thc.

Cu hi n tp
1. Phm tr l g? Phn tch vai tr ca phm tr trong qu trnh t duy?
2. Phn tch quan nim ca trit hc Mc - Lnin v mi quan h bin chng gia
"ci ring" v "ci chung", ngha phng php lun ca n i vi nhn thc v hot
ng thc tin?
3. Phn tch quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu. ngha phng
php lun ca vic nghin cu quan h nhn qu?
4. Phn tch quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin. ngha phng
php lun ca vic nghin cu mi quan h ny?
5. Phn tch quan h bin chng gia ni dung v hnh thc. ngha phng php
lun ca vic nghin cu mi quan h ny?
6. Phn tch quan h bin chng gia bn cht v hin tng. ngha phng php
118

lun ca mi quan h ny?

7. Phn tch quan h bin chng gia kh nng v hin thc? ngha phng
php lun ca mi quan h ny?

119

Chng VIII
Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt
I- Mt s vn l lun chung v quy lut
1. Khi nim "quy lut"
Trong i sng hng ngy, ng sau cc hin tng mun hnh mun v, con
ngi dn dn nhn thc c tnh trt t v mi lin h c tnh lp li ca cc hin
tng, t hnh thnh nn khi nim "quy lut". Vi t cch l phm tr ca l lun
nhn thc, khi nim "quy lut" l sn phm ca t duy khoa hc phn nh s lin h
ca cc s vt v tnh chnh th ca chng. V.I.Lnin vit: "Khi nim quy lut l mt
trong nhng giai on ca s nhn thc ca con ngi v tnh thng nht v v lin h,
v s ph thuc ln nhau v tnh chnh th ca qu trnh th gii"1.
Vi t cch l ci tn ti ngay trong hin thc, quy lut l mi lin h bn cht,
tt nhin, ph bin v lp li gia cc mt, cc yu t, cc thuc tnh bn trong mi mt
s vt, hay gia cc s vt, hin tng vi nhau.
Cc quy lut ca t nhin, ca x hi cng nh ca t duy con ngi u mang
tnh khch quan. Con ngi khng th to ra hoc xa b c quy lut m ch nhn
thc v vn dng n trong thc tin.
Cc quy lut c phn nh trong cc khoa hc khng phi l s sng to ty ca
con ngi. Cc quy lut do khoa hc pht hin ra chnh l s phn nh cc quy lut
khch quan ca t nhin, x hi cng nh t duy con ngi.

2. Phn loi quy lut

Cc quy lut ht sc a dng. Chng khc nhau v mc ph bin, v phm vi
bao qut, v tnh cht, v vai tr ca chng i vi qu trnh vn ng v pht trin ca
s vt. Do vy, vic phn loi quy lut l cn thit nhn thc v vn dng c hiu qu
cc quy lut vo hot ng thc tin ca con ngi.
- Cn c vo mc tnh ph bin, cc quy lut c chia thnh: nhng quy lut
ring, nhng quy lut chung v nhng quy lut ph bin.
Nhng quy lut ring l nhng quy lut ch tc ng trong phm vi nht nh ca
cc s vt, hin tng cng loi. Th d: Nhng quy lut vn ng c gii, vn ng
ha hc, vn ng sinh hc, v.v..
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 159 - 160.

120

Nhng quy lut chung l nhng quy lut tc ng trong phm vi rng hn quy lut
ring, tc ng trong nhiu loi s vt, hin tng khc nhau. Chng hn: quy lut bo
ton khi lng, bo ton nng lng, v.v..
Nhng quy lut ph bin l nhng quy lut tc ng trong tt c cc lnh vc: t
t nhin, x hi cho n t duy. y chnh l nhng quy lut php bin chng duy vt
nghin cu.
- Cn c vo lnh vc tc ng, cc quy lut c chia thnh ba nhm ln: quy lut
t nhin, quy lut x hi v quy lut ca t duy.
Quy lut t nhin l nhng quy lut ny sinh v tc ng trong gii t nhin, k c
c th con ngi, khng phi thng qua hot ng c thc ca con ngi.
Quy lut x hi l nhng quy lut hot ng ca chnh con ngi trong cc quan
h x hi. Nhng quy lut khng th ny sinh v tc ng ngoi hot ng c thc
ca con ngi. Mc d vy, quy lut x hi vn mang tnh khch quan.
Quy lut ca t duy l nhng quy lut ni ln mi lin h ni ti ca nhng khi
nim, phm tr, nhng phn on. Nh , trong t tng ca con ngi hnh thnh tri
thc no v s vt.
Vi t cch l mt khoa hc, php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut
ph bin tc ng trong tt c cc lnh vc t nhin, x hi v t duy ca con ngi.
Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt phn nh s vn ng, pht trin
di nhng phng din c bn nht. Quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng
thnh nhng thay i v cht v ngc li cho bit phng thc ca s vn ng, pht
trin; quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp cho bit ngun gc ca s
vn ng v pht trin; quy lut ph nh ca ph nh cho bit khuynh hng ca s
pht trin.

II- Quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng

s thay i v cht v ngc li
1. Khi nim cht v khi nim lng
a) Khi nim cht
Bt c s vt, hin tng no cng bao gm mt cht v mt lng. Hai mt
thng nht hu c vi nhau trong s vt, hin tng.
Trong lch s trit hc xut hin nhiu quan im khc nhau v khi nim
cht, lng cng nh quan h gia chng. Nhng quan im ph thuc, trc ht v
ch yu vo th gii quan v phng php lun ca cc nh trit hc hay ca cc trng
phi trit hc. Php bin chng duy vt em li quan im ng n v khi nim cht,
lng v quan h qua li gia chng, t khi qut thnh quy lut chuyn ha t
nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li.
121

Cht l phm tr trit hc dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s

vt, l s thng nht hu c ca nhng thuc tnh lm cho s vt l n ch khng phi
l ci khc.
Mi s vt, hin tng trong th gii u c nhng cht vn c, lm nn chnh
chng. Nh chng mi khc vi cc s vt, hin tng khc.
Thuc tnh ca s vt l nhng tnh cht, nhng trng thi, nhng yu t cu
thnh s vt,... l nhng ci vn c ca s vt t khi s vt c sinh ra hoc c
hnh thnh trong s vn ng v pht trin ca n. Tuy nhin nhng thuc tnh vn c
ca s vt, hin tng ch c bc l ra thng qua s tc ng qua li vi cc s vt,
hin tng khc. Chng ta ch c th bit nhit cao hay thp ca khng kh thng qua
s tc ng qua li ca n vi c quan xc gic ca chng ta. Cht ca mt ngi c th
ch c bc l thng qua quan h ca ngi vi nhng ngi khc, vi mi trng
xung quanh, thng qua li ni v vic lm ca ngi y. Nh vy, mun nhn thc ng
n v nhng thuc tnh ca s vt, chng ta phi thng qua s tc ng qua li ca s
vt vi bn thn chng ta hoc thng qua quan h, mi lin h qua li ca n vi cc
s vt khc.
Mi s vt c rt nhiu thuc tnh; mi thuc tnh li biu hin mt cht ca s
vt. Do vy, mi s vt c rt nhiu cht. Cht v s vt c mi quan h cht ch, khng
tch ri nhau. Trong hin thc khch quan khng th tn ti s vt khng c cht v
khng th c cht nm ngoi s vt.
Cht ca s vt c biu hin qua nhng thuc tnh ca n. Nhng khng phi bt
k thuc tnh no cng biu hin cht ca s vt. Thuc tnh ca s vt c thuc tnh c
bn v thuc tnh khng c bn. Nhng thuc tnh c bn c tng hp li to thnh
cht ca s vt. Chnh chng quy nh s tn ti, s vn ng v s pht trin ca s
vt, ch khi no chng thay i hay mt i th s vt mi thay i hay mt i.
Nhng thuc tnh ca s vt ch bc l qua cc mi lin h c th vi cc s vt
khc. Bi vy, s phn chia thuc tnh thnh thuc tnh c bn v thuc tnh khng c
bn cng ch mang tnh tng i. Trong mi lin h c th ny, thuc tnh ny l thuc
tnh c bn th hin cht ca s vt, trong mi lin h c th khc s c thm thuc tnh
khc hay thuc tnh khc l thuc tnh c bn. Trong mi quan h vi ng vt th cc
thuc tnh c kh nng ch to, s dng cng c, c t duy l thuc tnh c bn ca con
ngi cn nhng thuc tnh khc khng l thuc tnh c bn. Song trong quan h gia
nhng con ngi c th vi nhau th nhng thuc tnh ca con ngi v nhn dng, v
du vn tay,... li tr thnh thuc tnh c bn.
Cht ca s vt khng nhng c quy nh bi cht ca nhng yu t to thnh
m cn bi phng thc lin kt gia cc yu t to thnh, ngha l bi kt cu ca s
vt. Trong hin thc cc s vt c to thnh bi cc yu t nh nhau, song cht ca
chng li khc. V d, kim cng v than ch u c cng thnh phn ha hc do cc
nguyn t cc bon to nn, nhng do phng thc lin kt gia cc nguyn t cc bon
122

l khc nhau, v th cht ca chng hon ton khc nhau. Kim cng rt cng, cn than
ch li mm. Trong mt tp th nht nh nu phng thc lin kt gia cc c nhn
bin i th tp th c th tr nn vng mnh, hoc s tr thnh yu km, ngha l
cht ca tp th bin i. T c th thy s thay i v cht ca s vt ph thuc c
vo s thay i cc yu t cu thnh s vt ln s thay i phng thc lin kt gia cc
yu t y.

b) Khi nim lng

Lng l phm tr trit hc dng ch tnh quy nh vn c ca s vt v mt s
lng, quy m, trnh , nhp iu ca s vn ng v pht trin cng nh cc thuc tnh
ca s vt.
Lng l ci vn c ca s vt, song lng cha lm cho s vt l n, cha lm
cho n khc vi nhng ci khc. Lng tn ti cng vi cht ca s vt v cng c tnh
khch quan nh cht ca s vt.
Lng ca s vt biu th kch thc di hay ngn, s lng nhiu hay t, quy m
ln hay nh, trnh cao hay thp, nhp iu nhanh hay chm,... Trong thc t lng ca
s vt thng c xc nh bi nhng n v o lng c th nh vn tc ca nh sng
l 300.000 km trong mt giy, mt phn t nc bao gm hai nguyn t hyr lin kt
vi mt nguyn t xy,... bn cnh c nhng lng ch c th biu th di dng tru
tng v khi qut nh trnh tri thc khoa hc ca mt ngi, thc trch nhim cao
hay thp ca mt cng dn,... trong nhng trng hp chng ta ch c th nhn thc
c lng ca s vt bng con ng tru tng v khi qut ha. C nhng lng
biu th yu t quy nh kt cu bn trong ca s vt (s lng nguyn t hp thnh
nguyn t ha hc, s lng lnh vc c bn ca i sng x hi), c nhng lng vch
ra yu t quy nh bn ngoi ca s vt (chiu di, chiu rng, chiu cao ca s vt).
S phn bit cht v lng ca s vt ch mang tnh tng i. C nhng tnh
quy nh trong mi quan h ny l cht ca s vt, song trong mi quan h khc li
biu th lng ca s vt v ngc li. Chng hn, s lng sinh vin hc gii nht nh
ca mt lp s ni ln cht lng hc tp ca lp . iu ny cng c ngha l d s
lng c th quy nh thun ty v lng, song s lng y cng c tnh quy nh v
cht ca s vt.

2. Mi quan h gia s thay i v lng v s thay i v cht

a) Nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht
Bt k s vt hay hin tng no cng l s thng nht gia mt cht v mt
lng. Chng tc ng qua li ln nhau. Trong s vt, quy nh v lng khng bao gi
tn ti, nu khng c tnh quy nh v cht v ngc li.
S thay i v lng v v cht ca s vt din ra cng vi s vn ng v pht
trin ca s vt. Nhng s thay i c quan h cht ch vi nhau ch khng tch ri
nhau. S thay i v lng ca s vt c nh hng ti s thay i v cht ca n v
123

ngc li, s thay i v cht ca s vt tng ng vi thay i v lng ca n. S

thay i v lng c th cha lm thay i ngay lp tc s thay i v cht ca s vt.
mt gii hn nht nh, lng ca s vt thay i, nhng cht ca s vt cha thay i
c bn. Chng hn, khi ta nung mt thi thp c bit trong l, nhit ca l nung c
th ln ti hng trm , thm ch ln ti hng nghn , song thi thp vn trng thi
rn ch cha chuyn sang trng thi lng. Khi lng ca s vt c tch lu vt qu
gii hn nht nh, th cht c s mt i, cht mi thay th cht c. Khng gii hn
gi l .
l phm tr trit hc dng ch khong gii hn trong s thay i v
lng ca s vt cha lm thay i cn bn cht ca s vt y.
l mi lin h gia lng v cht ca s vt, th hin s thng nht gia
lng v cht ca s vt. Trong , s vt vn cn l n ch cha bin thnh ci khc.
Di p sut bnh thng (atmotphe) ca khng kh, s tng hoc s gim nhit trong
khong gii hn t 00C n 1000C, nc nguyn cht vn trng thi lng. Nu
nhit ca nc gim xung di 00C nc th lng chuyn thnh th rn v duy
tr nhit , t 1000C tr ln, nc nguyn cht th lng chuyn dn sang trng thi
hi. l s thay i v cht trong hnh thc vn ng vt l ca nc.
im gii hn nh 00C v 1000C th d trn, gi l im nt.
im nt l phm tr trit hc dng ch im gii hn m ti s thay i v
lng lm thay i v cht ca s vt.
S vt tch lu v lng ti im nt s to ra bc nhy, cht mi ra i.
Bc nhy l phm tr trit hc dng ch s chuyn ha v cht ca s vt do
s thay i v lng ca s vt trc gy nn.
Bc nhy l s kt thc mt giai on pht trin ca s vt v l im khi u
ca mt giai on pht trin mi. N l s gin on trong qu trnh vn ng v pht
trin lin tc ca s vt. C th ni, trong qu trnh pht trin ca s vt, s gin on l
tin cho s lin tc v s lin tc l s k tip ca hng lot s gin on.
Nh vy, s pht trin ca bt c s vt no cng bt u t s tch lu v lng
trong nht nh cho ti im nt thc hin bc nhy v cht. Song im nt ca
qu trnh y khng c nh m c th c nhng thay i. S thay i y do tc ng
ca nhng iu kin khch quan v ch quan quy nh.

b) Nhng thay i v cht dn n nhng thay i v lng

Cht mi ca s vt ra i s tc ng tr li lng ca s vt. S tc ng y th
hin: cht mi c th lm thay i kt cu, quy m, trnh , nhp iu ca s vn ng
v pht trin ca s vt. Chng hn, khi sinh vin vt qua im nt l k thi tt nghip,
tc cng l thc hin bc nhy, sinh vin s c nhn bng c nhn. Trnh vn
ha ca sinh vin cao hn trc v s to iu kin cho h thay i kt cu, quy m v
124

trnh tri thc, gip h tin ln trnh cao hn. Cng ging nh vy, khi nc t
trng thi lng sang trng thi hi th vn tc ca cc phn t nc cao hn, th tch ca
nc trng thi hi s ln hn th tch ca n trng thi lng vi cng mt khi
lng, tnh cht ho tan mt s cht tan ca n cng s khc i, v.v..
Nh vy, khng ch nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht m
nhng thay i v cht cng dn n nhng thay i v lng.

c) Cc hnh thc c bn ca bc nhy

Bc nhy chuyn ha v cht ca s vt ht sc a dng v phong ph vi
nhng hnh thc rt khc nhau. Nhng hnh thc bc nhy c quyt nh bi bn
thn s vt, bi nhng iu kin c th trong s vt thc hin bc nhy.
Da trn nhp iu thc hin bc nhy ca bn thn s vt c th phn chia thnh
bc nhy t bin v bc nhy dn dn.
Bc nhy t bin l bc nhy c thc hin trong mt thi gian rt ngn lm
thay i cht ca ton b kt cu c bn ca s vt.
Chng hn, khi lng Uranium 235 (Ur 235) c tng n khi lng ti hn
th s xy ra v n nguyn t trong chc lt.
Bc nhy dn dn l bc nhy c thc hin t t, tng bc bng cch tch
lu dn dn nhng nhn t ca cht mi v nhng nhn t ca cht c dn dn mt i.
Chng hn, qu trnh chuyn ha t vn thnh ngi din ra rt lu di, hng vn nm.
Qu trnh cch mng a nc ta t mt nc nng nghip lc hu qu ln ch
ngha x hi l mt thi k lu di, qua nhiu bc nhy dn dn. Qu trnh thc hin
bc nhy dn dn ca s vt l mt qu trnh phc tp, trong c c s tun t ln
nhng bc nhy din ra tng b phn ca s vt y.
Song cn lu rng, bc nhy dn dn khc vi s thay i dn dn v lng
ca s vt. Bc nhy dn dn l s chuyn ha dn dn t cht ny sang cht khc,
cn s thay i dn dn v lng l s tch lu lin tc v lng n mt gii hn nht
nh s chuyn ha v cht.
Cn c vo quy m thc hin bc nhy ca s vt c bc nhy ton b v bc
nhy cc b. Bc nhy ton b l bc nhy lm thay i cht ca ton b cc mt,
cc yu t cu thnh s vt. Bc nhy cc b l bc nhy lm thay i cht ca nhng
mt, nhng yu t ring l ca s vt.
Trong hin thc, cc s vt c thuc tnh a dng, phong ph nn mun thc hin
bc nhy ton b phi thng qua nhng bc nhy cc b. S qu ln ch ngha x
hi nc ta ang din ra nhng bc nhy cc b thc hin bc nhy ton b, tc
l chng ta ang thc hin nhng bc nhy cc b lnh vc kinh t, lnh vc chnh
tr, lnh vc x hi v lnh vc tinh thn x hi i n bc nhy ton b - xy dng
thnh cng ch ngha x hi trn t nc ta.
125

Khi xem xt s thay i v cht ca x hi ngi ta cn phn chia s thay i

thnh thay i c tnh cht cch mng v thay i c tnh tin ha.
Cch mng l s thay i trong cht ca s vt bin i cn bn, khng ph
thuc vo hnh thc bin i ca n. Tin ha l s thay i v lng vi nhng bin
i nht nh v cht khng c bn ca s vt.
Song cn lu rng, ch c s thay i cn bn v cht mang tnh tin b mi l
cch mng. Nu s thay i c bn v cht lm cho x hi tht li th li l phn cch
mng.
T nhng s phn tch trn c th rt ra ni dung ca quy lut chuyn ha t
nhng s thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li nh sau: Mi s
vt u l s thng nht gia lng v cht, s thay i dn dn v lng ti im nt
s dn n s thay i v cht ca s vt thng qua bc nhy; cht mi ra i tc ng
tr li s thay i ca lng mi li c cht mi cao hn... Qu trnh tc ng din
ra lin tc lm cho s vt khng ngng bin i.

3. ngha phng php lun

T vic nghin cu quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng thnh nhng
thay i v cht v ngc li c th rt ra cc kt lun c ngha phng php lun sau
y:
- S vn ng v pht trin ca s vt bao gi cng din ra bng cch tch lu dn
dn v lng n mt gii hn nht nh, thc hin bc nhy chuyn v cht. Do
, trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, con ngi phi bit tng bc
tch lu v lng lm bin i v cht theo quy lut. Trong hot ng ca mnh, ng
cha ta rt ra nhng t tng su sc nh "tch tiu thnh i", "nng nht, cht b",
"gp gi thnh bo",... Nhng vic lm v i ca con ngi bao gi cng l s tng
hp ca nhng vic lm bnh thng ca con ngi . Phng php ny gip cho
chng ta trnh c t tng ch quan, duy ch, nn nng, "t chy giai on" mun
thc hin nhng bc nhy lin tc.
- Quy lut ca t nhin v quy lut ca x hi u c tnh khch quan. Song quy
lut ca t nhin din ra mt cch t pht, cn quy lut ca x hi ch c thc hin
thng qua hot ng c thc ca con ngi. Do , khi tch lu v s lng phi
c quyt tm tin hnh bc nhy, phi kp thi chuyn nhng s thay i v lng
thnh nhng thay i v cht, t nhng thay i mang tnh cht tin ha sang nhng
thay i mang tnh cht cch mng. Ch c nh vy mi khc phc c t tng bo
th, tr tr, "hu khuynh" thng c biu hin ch coi s pht trin ch l s thay
i n thun v lng.
- Trong hot ng con ngi cn phi bit vn dng linh hot cc hnh thc ca
bc nhy. S vn dng ny ty thuc vo vic phn tch ng n nhng iu kin
khch quan v nhng nhn t ch quan, ty theo tng trng hp c th, tng iu kin
126

c th hay quan h c th. Mt khc, i sng x hi ca con ngi rt a dng, phong

ph do rt nhiu yu t cu thnh, do thc hin c bc nhy ton b, trc ht,
phi thc hin nhng bc nhy cc b lm thay i v cht ca tng yu t.
S thay i v cht ca s vt cn ph thuc vo s thay i phng thc lin kt
gia cc yu t to thnh s vt. Do , trong hot ng phi bit cch tc ng vo
phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt trn c s hiu r bn cht, quy
lut, kt cu ca s vt . Chng hn, trn c s hiu bit ng n v gen, con ngi
c th tc ng vo phng thc lin kt gia cc nhn t to thnh gen lm cho gen
bin i. Trong mt tp th c ch qun l, lnh o v quan h gia cc thnh vin
trong tp th y thay i c tnh cht ton b th rt c th s lm cho tp th vng
mnh.

III- Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp

Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp (quy lut mu thun) l ht
nhn ca php bin chng. V. I. Lnin vit: "C th nh ngha vn tt php bin chng
l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca
php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng gii thch v mt s pht trin
thm"1.

1. Khi nim cc mt i lp, mu thun, s thng nht v u tranh

ca cc mt i lp
Tt c cc s vt, hin tng trn th gii u cha ng nhng mt tri ngc
nhau. Trong nguyn t c in t v ht nhn; trong sinh vt c ng ha v d ha; trong
kinh t th trng c cung v cu, v.v.. Nhng mt tri ngc nhau php bin chng
duy vt gi l mt i lp.
Mt i lp l nhng mt c nhng c im, nhng thuc tnh, nhng tnh quy
nh c khuynh hng bin i tri ngc nhau. S tn ti cc mt i lp l khch quan
v l ph bin trong tt c cc s vt.
Cc mt i lp nm trong s lin h, tc ng qua li ln nhau to thnh mu
thun bin chng. Mu thun bin chng tn ti mt cch khch quan v ph bin trong
t nhin, x hi v t duy. Mu thun bin chng trong t duy l phn nh mu thun
trong hin thc v l ngun gc pht trin ca nhn thc.
Cc mt i lp va thng nht vi nhau li va u tranh vi nhau.
S thng nht ca cc mt i lp l s nng ta vo nhau, khng tch ri nhau
gia cc mt i lp, s tn ti ca mt ny phi ly s tn ti ca mt kia lm tin .
Cc mt i lp tn ti khng tch ri nhau nn gia chng bao gi cng c
nhng nhn t ging nhau. Nhng nhn t ging nhau gi l s "ng nht" ca cc

1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 240.

127

mt i lp. Vi ngha , "s thng nht ca cc mt i lp" cn bao hm c s

"ng nht" ca cc mt . Do c s "ng nht" ca cc mt i lp m trong s trin
khai ca mu thun n mt lc no , cc mt i lp c th chuyn ha ln nhau.
Cc mt i lp khng ch thng nht, m cn lun lun "u tranh" vi nhau.
u tranh ca cc mt i lp l s tc ng qua li theo xu hng bi tr v ph nh
ln nhau. Hnh thc u tranh ca cc mt i lp ht sc phong ph, a dng, ty
thuc vo tnh cht, vo mi quan h qua li gia cc mt i lp v ty iu kin c th
din ra cuc u tranh gia chng.

2. Mu thun l ngun gc ca s vn ng v s pht trin

S thng nht v u tranh ca cc mt i lp l hai xu hng tc ng khc
nhau ca cc mt i lp to thnh mu thun. Nh vy mu thun bin chng bao hm
c "s thng nht" ln "u tranh" ca cc mt i lp. S thng nht gn lin vi s
ng im, vi s n nh tm thi ca s vt. S u tranh gn lin vi tnh tuyt i
ca s vn ng v pht trin. iu c ngha l: "S thng nht (...) ca cc mt
i lp l c iu kin, tm thi, thong qua, tng i. S u tranh ca cc mt i
lp bi tr ln nhau l tuyt i, cng nh s pht trin, s vn ng l tuyt i"1.
Trong s tc ng qua li ca cc mt i lp th u tranh ca cc mt i lp quy
nh mt cch tt yu s thay i ca cc mt ang tc ng v lm cho mu thun pht
trin. Lc u mi xut hin, mu thun ch l s khc nhau cn bn, nhng theo khuynh
hng tri ngc nhau. S khc nhau cng ngy cng pht trin v i n i lp.
Khi hai mt i lp xung t gay gt iu kin, chng s chuyn ha ln nhau,
mu thun c gii quyt. Nh m th thng nht c c thay th bng th thng
nht mi; s vt c mt i s vt mi ra i thay th. V.I.Lnin vit: "S pht trin l
mt cuc "u tranh" gia cc mt i lp"2. Tuy nhin, khng c thng nht ca cc mt
i lp th cng khng c u tranh gia chng. Thng nht v u tranh ca cc mt
i lp l khng th tch ri nhau trong mu thun bin chng. S vn ng v pht
trin bao gi cng l s thng nht gia tnh n nh v tnh thay i. S thng nht v
u tranh ca cc mt i lp quy nh tnh n nh v tnh thay i ca s vt. Do ,
mu thun chnh l ngun gc ca s vn ng v s pht trin.

3. Phn loi mu thun

Mu thun tn ti trong tt c cc s vt, hin tng, cng nh trong tt c cc giai
on pht trin ca chng. Mu thun ht sc phong ph, a dng. Tnh phong ph, a
dng c quy nh mt cch khch quan bi c im ca cc mt i lp, bi iu
kin tc ng qua li ca chng, bi trnh t chc ca h thng (s vt) m trong
mu thun tn ti.
Cn c vo quan h i vi s vt c xem xt, ngi ta phn bit cc mu thun
1. Sd, tr. 379 - 380.
2

. Sd, tr. 379.

128

thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi.

Mu thun bn trong l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i
lp ca cng mt s vt. Mu thun bn ngoi i vi mt s vt nht nh l mu thun
din ra trong mi quan h gia s vt vi cc s vt khc.
Vic phn chia mu thun thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi ch l
tng i, ty theo phm vi xem xt. Cng mt mu thun nhng xt trong mi quan h
ny l mu thun bn ngoi, nhng xt trong mi quan h khc li l mu thun bn
trong. Th d: Trong phm vi nc ta, mu thun trong ni b nn kinh t quc dn l
mu thun bn trong; cn mu thun v kinh t gia nc ta vi cc nc khc trong
ASEAN l mu thun bn ngoi. Nu trong phm vi ASEAN th mu thun gia cc
nc trong khi li l mu thun bn trong. V vy, xc nh mt mu thun no
l mu thun bn trong hay mu thun bn ngoi trc ht phi xc nh phm vi s vt
c xem xt.
Mu thun bn trong c vai tr quyt nh trc tip i vi qu trnh vn ng v
pht trin ca s vt. Tuy nhin, mu thun bn trong v mu thun bn ngoi khng
ngng tc ng qua li ln nhau. Vic gii quyt mu thun bn trong khng th tch
ri vic gii quyt mu thun bn ngoi; vic gii quyt mu thun bn ngoi l iu kin
gii quyt mu thun bn trong. Thc tin cch mng nc ta cng cho thy: vic
gii quyt nhng mu thun trong nc ta khng tch ri vic gii quyt nhng mu
thun gia nc ta vi cc nc khc.
- Cn c vo ngha i vi s tn ti v pht trin ca ton b s vt, mu thun
c chia thnh mu thun c bn v mu thun khng c bn:
Mu thun c bn l mu thun quy nh bn cht ca s vt, quy nh s pht
trin tt c cc giai on ca s vt, n tn ti trong sut qu trnh tn ti cc s vt.
Mu thun c bn c gii quyt th s vt s thay i cn bn v cht.
Mu thun khng c bn l mu thun ch c trng cho mt phng din no
ca s vt, n khng quy nh bn cht ca s vt. Mu thun ny sinh hay c gii
quyt khng lm cho s vt thay i cn bn v cht.
- Cn c vo vai tr ca mu thun i vi s tn ti v pht trin ca s vt trong
mt giai on nht nh, cc mu thun c chia thnh mu thun ch yu v mu
thun th yu.
Mu thun ch yu l mu thun ni ln hng u mt giai on pht trin nht
nh ca s vt, n chi phi cc mu thun khc trong giai on . Gii quyt c
mu thun ch yu trong tng giai on l iu kin cho s vt chuyn sang giai on
pht trin mi.
Mu thun c bn v mu thun ch yu c quan h cht ch vi nhau. Mu thun
ch yu c th l mt hnh thc biu hin ni bt ca mu thun c bn hay l kt qu
vn ng tng hp ca cc mu thun c bn mt giai on nht nh. Vic gii quyt
129

mu thun ch yu to iu kin gii quyt tng bc mu thun c bn.

Mu thun th yu l nhng mu thun ra i v tn ti trong mt giai on pht
trin no ca s vt, nhng n khng ng vai tr chi phi m b mu thun ch yu
chi phi. Gii quyt mu thun th yu l gp phn vo vic tng bc gii quyt mu
thun ch yu.
- Cn c vo tnh cht ca cc quan h li ch, ngi ta chia mu thun trong x
hi thnh mu thun i khng v mu thun khng i khng.
Mu thun i khng l mu thun gia nhng giai cp, nhng tp on ngi c
li ch c bn i lp nhau. Th d: mu thun gia nng dn vi a ch, gia v sn
vi t sn, gia dn tc b xm lc vi bn i xm lc.
Mu thun khng i khng l mu thun gia nhng lc lng x hi c li ch c
bn thng nht vi nhau, ch i lp v nhng li ch khng c bn, cc b, tm thi.
Chng hn mu thun gia lao ng tr c v lao ng chn tay, gia thnh th v nng
thn, v.v..
Vic phn bit mu thun i khng v khng i khng c ngha trong vic xc
nh ng phng php gii quyt mu thun. Gii quyt mu thun i khng phi
bng phng php i khng; gii quyt mu thun khng i khng th phi bng
phng php trong ni b nhn dn.
T s phn tch trn c th rt ra ni dung quy lut thng nht v u tranh ca
cc mt i lp nh sau: Mi s vt u cha ng nhng mt c khuynh hng bin i
ngc chiu nhau gi l nhng mt i lp. Mi lin h ca hai mt i lp to nn mu
thun. Cc mt i lp va thng nht vi nhau v chuyn ho ln nhau lm mu thun
c gii quyt, s vt bin i v pht trin, ci mi ra i thay th ci c.

4. ngha phng php lun

Vic nghin cu quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp c ngha
phng php lun quan trng trong nhn thc v hot ng thc tin.
nhn thc ng bn cht s vt v tm ra phng hng v gii php ng cho
hot ng thc tin phi i su nghin cu pht hin ra mu thun ca s vt. Mun
pht hin ra mu thun phi tm ra trong th thng nht nhng mt, nhng khuynh
hng tri ngc nhau, tc tm ra nhng mt i lp v tm ra nhng mi lin h, tc
ng qua li ln nhau gia cc mt i lp . V. I. Lnin vit: "S phn i ca ci
thng nht v s nhn thc cc b phn ca n..., l thc cht... ca php bin
chng"1.
Khi phn tch mu thun, phi xem xt qu trnh pht sinh, pht trin ca tng
mu thun, xem xt vai tr, v tr v mi quan h ln nhau ca cc mu thun; phi xem
xt qu trnh pht sinh, pht trin v v tr ca tng mt i lp, mi quan h tc ng
1. Sd, tr. 378.

130

qua li gia chng, iu kin chuyn ha ln nhau gia chng. Ch c nh th mi c

th hiu ng mu thun ca s vt, hiu ng xu hng vn ng, pht trin v iu
kin gii quyt mu thun.
thc y s vt pht trin phi tm mi cch gii quyt mu thun, khng
c iu ho mu thun. Vic u tranh gii quyt mu thun phi ph hp vi trnh
pht trin ca mu thun. Phi tm ra phng thc, phng tin v lc lng gii
quyt mu thun. Mu thun ch c gii quyt khi iu kin chn mui. Mt mt,
phi chng thi ch quan, nng vi; mt khc, phi tch cc thc y cc iu kin
khch quan lm cho cc iu kin gii quyt mu thun i n chn mui. Mu thun
khc nhau phi c phng php gii quyt khc nhau. Phi tm ra cc hnh thc gii
quyt mu thun mt cch linh hot, va ph hp vi tng loi mu thun, va ph hp
vi iu kin c th.

IV- Quy lut ph nh ca ph nh

1. Khi nim ph nh v ph nh bin chng
Bt c s vt, hin tng no trong th gii u tri qua qu trnh pht sinh, pht
trin v dit vong. S vt c mt i c thay bng s vt mi. S thay th gi l
ph nh.
Ph nh l s thay th s vt ny bng s vt khc trong qu trnh vn ng v
pht trin. Trong lch s trit hc, ty theo th gii quan v phng php lun, cc nh
trit hc v cc trng phi trit hc c quan nim khc nhau v ph nh. C quan
im cho rng, s vt mi ra i thay th s vt c hu nh lp li ton b qu trnh ca
s vt c. C quan im coi s ph nh l s dit vong hon ton ca ci c, chm dt
hon ton s vn ng v pht trin ca s vt. Ch ngha duy vt bin chng, cho rng
s chuyn ha t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht, s u tranh
thng xuyn ca cc mt i lp lm cho mu thun c gii quyt, t dn n s
vt c mt i, s vt mi ra i. S thay th din ra lin tc to nn s vn ng v pht
trin khng ngng ca s vt. S vt mi ra i l kt qu ca ph nh s vt c. iu
cng c ngha s ph nh l tin , iu kin cho s pht trin lin tc, cho s ra
i ca ci mi thay th ci c. l ph nh bin chng.
Ph nh bin chng l phm tr trit hc dng ch s ph nh t thn, l mt
khu trong qu trnh dn ti s ra i s vt mi, tin b hn s vt c.
c trng c bn ca ph nh bin chng l tnh khch quan v tnh k tha.
Ph nh bin chng mang tnh khch quan v nguyn nhn ca s ph nh nm
ngay trong bn thn s vt. chnh l kt qu gii quyt nhng mu thun bn trong
s vt. Nh vic gii quyt nhng mu thun m s vt lun pht trin, v th, ph nh
bin chng l mt tt yu khch quan trong qu trnh vn ng v pht trin ca s vt.
ng nhin, mi s vt c phng thc ph nh ring ty thuc vo s gii quyt
mu thun ca bn thn chng. iu cng c ngha, ph nh bin chng khng ph
131

thuc vo mun, ch ca con ngi. Con ngi ch c th tc ng lm cho qu trnh

ph nh y din ra nhanh hay chm trn c s nm vng quy lut pht trin ca s vt.
Ph nh bin chng mang tnh k tha v ph nh bin chng l kt qu ca s
pht trin t thn ca s vt, nn n khng th l s th tiu, s ph hu hon ton ci
c. Ci mi ch c th ra i trn nn tng ca ci c, l s pht trin tip tc ca ci c
trn c s gt b nhng mt tiu cc, li thi, lc hu ca ci c v chn lc, gi li, ci
to nhng mt cn thch hp, nhng mt tch cc, b sung nhng mt mi ph hp vi
hin thc. S pht trin chng qua ch l s bin i trong giai on sau bo tn tt
c nhng mt tch cc c to ra giai on trc v b sung thm nhng mt mi ph
hp vi hin thc.
Trong qu trnh ph nh bin chng, s vt khng nh li nhng mt tt, mt
tch cc v ch ph nh nhng ci lc hu, ci tiu cc. Do , ph nh ng thi cng
l khng nh.
Nhng iu phn tch trn cho thy, ph nh bin chng khng ch l s khc
phc ci c, s vt c, m cn l s lin kt gia ci c vi ci mi, s vt c vi s vt
mi, gia s khng nh vi s ph nh, qu kh vi hin thc. Ph nh bin chng l
mt khu tt yu ca mi lin h v s pht trin.

2. Ni dung ca quy lut ph nh ca ph nh

S vt ra i v tn ti khng nh chnh n. Trong qu trnh vn ng ca s vt
y, nhng nhn t mi xut hin s thay th nhng nhn t c, s ph nh bin chng
din ra - s vt khng cn na m b thay th bi s vt mi, trong c nhng
nhn t tch cc c gi li. Song s vt mi ny s li b ph nh bi s vt mi
khc. S vt mi khc y dng nh l s vt tn ti, song khng phi l s trng lp
hon ton, m n c b sung nhng nhn t mi v ch bo tn nhng nhn t tch
cc thch hp vi s pht trin tip tc ca n. Sau khi s ph nh hai ln ph nh ca
ph nh c thc hin, s vt mi hon thnh mt chu k pht trin. Ph.ngghen
a ra mt th d hiu v qu trnh ph nh ny: "Hy ly v d ht i mch. C
hng nghn triu ht i mch ging nhau c xay ra, nu chn v em lmbia, ri tiu
dng i. Nhng nu mt ht i mch nh th gp nhng iu kin bnh thng i vi
n, nu n ri vo mt ming t thch hp, th nh nh hng ca sc nng v m,
i vi n s din ra mt s bin ha ring, n ny mm: ht i mch bin i, khng
cn l ht i mch na, n b ph nh, b thay th bi ci cy do n ra, y l s ph
nh ht i mch. Nhng cuc sng bnh thng ca cy ny s nh th no? N ln
ln, ra hoa, th phn v cui cng sinh ra nhng ht i mch mi, v khi ht i mch
chn th thn cy cht i, bn thn n b ph nh. Kt qu ca s ph nh ny l
chng ta li c ht i mch nh ban u, nhng khng phi ch l mt ht m nhiu
gp mi, hai mi, ba mi ln"1.

1. C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni 1994, t.20, tr. 193.

132

V d trn cho thy, t s khng nh ban u (ht thc ban u), tri qua s ph
nh ln th nht (cy la ph nh ht thc) v s ph nh ln th hai (nhng ht thc
mi ph nh cy la), s vt dng nh quay tr li s khng nh ban u (ht thc),
nhng trn c s cao hn (s lng ht thc nhiu hn, cht lng ht thc cng s thay
i).
S pht trin bin chng thng qua nhng ln ph nh nh trn l s thng nht
hu c gia lc b, bo tn v b sung thm nhng nhn t tch cc mi. Do vy, thng
qua nhng ln ph nh bin chng s vt s ngy cng pht trin.
Ph nh ca ph nh lm xut hin s vt mi l kt qu ca s tng hp tt c
nhn t tch cc c v pht trin trong ci khng nh ban u v trong nhng ln
ph nh tip theo. Do vy, s vt mi vi t cch l kt qu ca ph nh ca ph nh
c ni dung ton din hn, phong ph hn, c ci khng nh ban u v kt qu ca s
ph nh ln th nht.
Kt qu ca s ph nh ca ph nh l im kt thc ca mt chu k pht trin
v cng l im khi u ca chu k pht trin tip theo.
Trong hin thc, mt chu k pht trin ca s vt c th c th bao gm s lng
cc ln ph nh nhiu hn hai. C s vt tri qua hai ln ph nh, c s vt phi tri
qua ba, bn, nm ln ph nh,... mi hon thnh mt chu k pht trin. Ni cch khc,
s vt phi tri qua t hai ln ph nh tr ln mi hon thnh mt chu k pht trin.
iu ph thuc vo tng s vt c th. Chng hn:
Vng i ca con tm: trng - tm - nhng - ngi - trng. y vng i ca tm
tri qua bn ln ph nh.
Quy lut ph nh ca ph nh khi qut xu hng tt yu tin ln ca s vt - xu
hng pht trin. Song s pht trin khng phi din ra theo ng thng, m theo
ng "xoy c".
S pht trin theo ng "xoy c" l s biu th r rng, y cc c trng
ca qu trnh pht trin bin chng ca s vt: tnh k tha, tnh lp li, tnh tin ln.
Mi vng ca ng "xoy c" dng nh th hin s lp li, nhng cao hn, th hin
trnh cao hn ca s pht trin. Tnh v tn ca s pht trin t thp n cao c
th hin s ni tip nhau t di ln ca cc vng trong ng "xoy c".
T s phn tch c nu ra trn, chng ta khi qut v ni dung c bn ca
quy lut ph nh ca ph nh nh sau:
Quy lut ph nh ca ph nh nu ln mi lin h, s k tha gia ci khng
nh v ci ph nh, nh ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin; n bo
tn ni dung tch cc ca cc giai on trc v b sung thm nhng thuc tnh mi
lm cho s pht trin i theo ng "xoy c".

133

3. ngha phng php lun

Nghin cu v quy lut ph nh ca ph nh, chng ta rt ra mt s ngha
phng php lun sau y:
Quy lut ph nh ca ph nh gip chng ta nhn thc ng n v xu hng
pht trin ca s vt. Qu trnh pht trin ca bt k s vt no cng khng bao gi i
theo mt ng thng, m din ra quanh co, phc tp, trong bao gm nhiu chu k
khc nhau. Chu k sau bao gi cng tin b hn chu k trc.
mi chu k pht trin s vt c nhng c im ring bit. Do , chng ta phi
hiu nhng c im c cch tc ng ph hp vi yu cu pht trin.
Theo quy lut ph nh ca ph nh, mi s vt lun lun xut hin ci mi thay
th ci c, ci tin b thay th ci lc hu; ci mi ra i t ci c trn c s k tha tt
c nhng nhn t tch cc ca ci c, do , trong hot ng ca mnh, con ngi phi
bit k tha tinh hoa ca ci c, trnh thi ph nh sch trn.
Trong gii t nhin ci mi xut hin mt cch t pht, cn trong x hi ci mi
ra i gn lin vi hot ng c thc ca con ngi. Chnh v th, trong hot ng ca
mnh con ngi phi bit pht hin ci mi v ng h n. Khi mi ra i ci mi lun
cn yu t, t i, v vy, phi to iu kin cho n chin thng ci c, pht huy u th
ca n.
*
*

Mi quy lut c bn ca php bin chng duy vt cp n nhng phng din

khc nhau ca qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Trong thc t, s vn ng v
pht trin ca bt c s vt no cng l s tc ng tng hp ca tt c nhng quy lut
c bn do php bin chng duy vt tru tng ha v khi qut ha. Do , trong hot
ng ca mnh, c hot ng nhn thc ln hot ng thc tin t cht lng v hiu
qu cao, con ngi phi vn dng tng hp tt c nhng quy lut mt cch y ,
su sc, nng ng, sng to ph hp vi iu kin c th.

Cu hi n tp
1. Trnh by ni dung quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng thnh
nhng thay i v cht v ngc li? ngha phng php lun ca vic nghin
cu quy lut ny?
2. Phn tch ni dung quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp?
ngha phng php lun ca vic nghin cu quy lut ny?
3. Phn tch ni dung ca quy lut ph nh ca ph nh? ngha phng
134

php lun ca vic nghin cu quy lut ny?

Chng IX
L lun nhn thc
I- Bn cht ca nhn thc v vai tr ca thc tin i vi nhn thc
1. Bn cht ca nhn thc
a) Quan nim v nhn thc ca mt s tro lu trit hc trc Mc
Xut pht t ch ph nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht, ch ngha
duy tm ch quan cho rng nhn thc ch l s phc hp nhng cm gic ca con
ngi; ch ngha duy tm khch quan li coi nhn thc l s "hi tng li" ca linh
hn bt t v "th gii cc nim" m n tng chim ngng c nhng b lng
qun, hoc cho rng nhn thc l s "t thc v mnh ca nim tuyt i".
Khc vi ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm khch quan, nhng
ngi theo thuyt hoi nghi coi nhn thc l trng thi hoi nghi v s vt v bin s
nghi ng v tnh xc thc ca tri thc thnh mt nguyn tc ca nhn thc. n thi k
cn i, khuynh hng ny ph nhn kh nng nhn thc c th gii ca con ngi
hoc hn ch cm gic b ngoi ca s vt.
i lp vi nhng quan nim , ch ngha duy vt tha nhn kh nng nhn thc
c th gii ca con ngi v coi nhn thc l s phn nh hin thc khch quan vo
trong u c ca con ngi. Tuy nhin, do s hn ch bi tnh trc quan, siu hnh, my
mc m ch ngha duy vt trc Mc coi nhn thc l s phn nh trc quan, n
gin, l bn sao chp nguyn xi trng thi bt ng ca s vt. H cha thy c vai
tr ca thc tin i vi nhn thc. Chnh v th m C.Mc nhn xt rng: "Khuyt
135

im ch yu ca ton b ch ngha duy vt t trc ti nay k c ch ngha duy vt

ca Phoibc l s vt, hin thc, ci cm gic c, ch c nhn thc di hnh thc
khch th hay hnh thc trc quan, ch khng c nhn thc l hot ng cm gic ca
con ngi, l thc tin; khng c nhn thc v mt ch quan"1.
Nh vy c th ni, tt c cc tro lu trit hc trc Mc u quan nim sai lm
hoc phin din v nhn thc, nhng vn v l lun nhn thc cha c gii quyt
mt cch khoa hc, c bit l cha thy c y vai tr ca thc tin i vi
nhn thc.

b) Quan nim v bn cht nhn thc ca ch ngha duy vt bin

chng
S ra i ca ch ngha duy vt bin chng to ra mt cuc cch mng trong l
lun nhn thc. Bng s k tha nhng yu t hp l, pht trin mt cch sng to v
c minh chng bi nhng thnh tu ca khoa hc, k thut, ca thc tin x hi,
C.Mc v Ph.ngghen xy dng nn hc thuyt v nhn thc. Hc thuyt ny ra i
da trn nhng nguyn tc c bn sau:
Mt l, tha nhn th gii vt cht tn ti khch quan c lp i vi thc ca con
ngi.
Hai l, tha nhn kh nng nhn thc c th gii ca con ngi. Coi nhn thc
l s phn nh hin thc khch quan vo trong b c ca con ngi, l hot ng tm
hiu khch th ca ch th. Khng c ci g l khng th nhn thc c m ch c ci
con ngi cha nhn thc c nhng s nhn thc c.
Ba l, khng nh s phn nh l mt qu trnh bin chng, tch cc, t gic v
sng to. Qu trnh phn nh y din ra theo trnh t t cha bit n bit, t bit t n
bit nhiu, i t hin tng n bn cht v t bn cht km su sc n bn cht su
sc hn.
Bn l, coi thc tin l c s ch yu v trc tip nht ca nhn thc, l ng lc,
mc ch ca nhn thc v l tiu chun kim tra chn l.
Da trn nhng nguyn tc c bn , ch ngha duy vt bin chng khng nh:
V bn cht, nhn thc l qu trnh phn nh tch cc, t gic v sng to th gii
khch quan vo b c ngi trn c s thc tin.

2. Thc tin v vai tr ca thc tin i vi nhn thc

a) Phm tr "thc tin"
Phm tr thc tin l mt trong nhng phm tr nn tng, c bn ca trit hc
Mc - Lnin ni chung v ca l lun nhn thc mcxt ni ring. Trong lch s trit
hc khng phi mi tro lu u a ra quan nim mt cch ng n v phm tr
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 9.

136

ny. Chng hn ch ngha duy tm ch hiu thc tin nh l hot ng tinh thn sng
to ra th gii ca con ngi, ch khng xem n l hot ng vt cht, l hot ng lch
s x hi. Ngc li, ch ngha duy vt trc Mc, mc d hiu thc tin l mt
hnh ng vt cht ca con ngi nhng li xem l hot ng con bun, tin, bn
thu. N khng c vai tr g i vi nhn thc ca con ngi.
Khc phc nhng yu t sai lm, k tha v pht trin sng to nhng yu t hp
l trong nhng quan nim v thc tin ca cc nh trit hc trc , C.Mc v
Ph.ngghen a ra mt quan nim ng n, khoa hc v thc tin v vai tr ca n
i vi nhn thc cng nh i vi s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi. Vi
vic a phm tr thc tin vo l lun nhn thc, cc nh kinh in ca ch ngha Mc
- Lnin to nn mt bc chuyn bin cch mng trong trit hc ni chung v trong
l lun nhn thc ni ring.
Vy thc tin l g?
Thc tin l ton b nhng hot ng vt cht c mc ch, mang tnh lch s - x
hi ca con ngi nhm ci bin t nhin v x hi.
Khc vi hot ng t duy, hot ng thc tin l hot ng m con ngi s dng
nhng cng c vt cht tc ng vo nhng i tng vt cht lm bin i chng theo
nhng mc ch ca mnh. Nhng hot ng y l nhng hot ng c trng v bn
cht ca con ngi. N c thc hin mt cch tt yu khch quan v khng ngng
c pht trin bi con ngi qua cc thi k lch s. Chnh v vy m thc tin bao gi
cng l hot ng vt cht c mc ch v mang tnh lch s - x hi.
Thc tin biu hin rt a dng vi nhiu hnh thc ngy cng phong ph, song c
ba hnh thc c bn l hot ng sn xut vt cht, hot ng chnh tr x hi v hot
ng thc nghim khoa hc.
Hot ng sn xut vt cht l hnh thc hot ng c bn, u tin ca thc tin.
y l hot ng m trong con ngi s dng nhng cng c lao ng tc ng vo
gii t nhin to ra nhng ca ci v cc iu kin thit yu nhm duy tr s tn ti
v pht trin ca mnh v x hi.
Hot ng chnh tr x hi l hot ng ca cc t chc cng ng ngi khc
nhau trong x hi nhm ci bin nhng mi quan h x hi thc y x hi pht
trin.
Thc nghim khoa hc l mt hnh thc c bit ca thc tin. y l hot ng
c tin hnh trong nhng iu kin do con ngi to ra gn ging, ging hoc lp li
nhng trng thi ca t nhin v x hi nhm xc nh cc quy lut bin i v pht
trin ca i tng nghin cu. Dng hot ng thc tin ny ngy cng c vai tr quan
trng trong s pht trin ca x hi, c bit l trong thi k cch mng khoa hc
v cng ngh hin i.
Mi hnh thc hot ng c bn ca thc tin c mt chc nng quan trng khc
137

nhau, khng th thay th c cho nhau song gia chng c mi quan h cht ch vi
nhau, tc ng qua li ln nhau. Trong mi quan h , hot ng sn xut vt cht l
hot ng c bn nht, ng vai tr quyt nh i vi cc hot ng khc. Bi v, n l
hot ng nguyn thu nht v tn ti mt cch khch quan, thng xuyn nht trong
i sng ca con ngi v n to ra nhng iu kin, ca ci thit yu c tnh quyt
nh i vi s sinh tn v pht trin ca con ngi. Khng c hot ng sn xut vt
cht th khng th c cc hnh thc hot ng khc. Cc hnh thc hot ng khc suy
cho cng cng xut pht t hot ng sn xut vt cht v phc v cho hot ng sn
xut ca con ngi.
Ni nh th khng c ngha l cc hnh thc hot ng chnh tr x hi v thc
nghim khoa hc l hon ton th ng, l thuc mt chiu vo hot ng sn xut vt
cht. Ngc li, chng c tc ng km hm hoc thc y hot ng sn xut pht
trin. Chng hn, nu hot ng chnh tr x hi mang tnh cht tin b, cch mng v
nu hot ng thc nghim khoa hc m ng n s to cho hot ng sn xut pht
trin. Cn nu hot ng chnh tr x hi m lc hu, phn cch mng v nu hot ng
thc nghim m sai lm, khng khoa hc s km hm s pht trin ca hot ng sn
xut vt cht.
Chnh s tc ng qua li ln nhau ca cc hnh thc hot ng c bn lm cho
thc tin vn ng, pht trin khng ngng v ngy cng c vai tr quan trng i
vi nhn thc.

b) Vai tr ca thc tin i vi nhn thc

Vai tr ca thc tin i vi nhn thc c th hin trc ht ch: Thc tin l
c s ca nhn thc, l ng lc ca nhn thc, l mc ch ca nhn thc v l tiu
chun kim tra chn l.
S d nh vy v thc tin l im xut pht trc tip ca nhn thc. N ra nhu
cu, nhim v, cch thc v khuynh hng vn ng v pht trin ca nhn thc. Chnh
con ngi c nhu cu tt yu khch quan l gii thch v ci to th gii m buc con
ngi phi tc ng trc tip vo cc s vt, hin tng bng hot ng thc tin ca
mnh. S tc ng lm cho cc s vt, hin tng bc l nhng thuc tnh, nhng
mi lin h v quan h khc nhau gia chng, em li nhng ti liu cho nhn thc,
gip cho nhn thc nm bt c bn cht, cc quy lut vn ng v pht trin ca th
gii. Trn c s m hnh thnh nn cc l thuyt khoa hc. Chng hn, xut pht t
nhu cu thc tin ca con ngi cn phi "o c din tch v ong lng sc cha ca
nhng ci bnh, t s tnh ton thi gian v s ch to c kh" m ton hc ra i v
pht trin. Hoc s xut hin hc thuyt mcxt vo nhng nm 40 ca th k XIX cng
bt ngun t hot ng thc tin ca cc phong tro u tranh ca giai cp cng nhn
chng li giai cp t sn by gi. Ngay c nhng thnh tu khoa hc mi y nht l
khm ph v gii m bn gen ngi cng ra i t chnh hot ng thc tin, t nhu
cu i hi phi cha tr nhng cn bnh nan y v t nhu cu tm hiu, khai thc nhng
138

tim nng b n ca con ngi... C th ni, suy cho cng khng c mt lnh vc tri
thc no m li khng xut pht t thc tin, khng nhm vo vic phc v, hng dn
thc tin. Do , nu thot ly thc tin, khng da vo thc tin th nhn thc s xa ri
c s hin thc nui dng s pht sinh, tn ti v pht trin ca mnh. V vy, ch th
nhn thc khng th c c nhng tri thc ng n v su sc v th gii.
Thc tin l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc cn l v nh c hot ng
thc tin m cc gic quan ca con ngi ngy cng c hon thin; nng lc t duy
lgc khng ngng c cng c v pht trin; cc phng tin nhn thc ngy cng
hin i, c tc dng "ni di" cc gic quan ca con ngi trong vic nhn thc th
gii.
Thc tin chng nhng l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc m n cn
ng vai tr l tiu chun kim tra chn l. iu ny c ngha l thc tin l thc
o gi tr ca nhng tri thc t c trong nhn thc. ng thi thc tin khng
ngng b sung, iu chnh, sa cha, pht trin v hon thin nhn thc. C.Mc vit:
"Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t ti chn l khch quan hay khng,
hon ton khng phi l vn l lun m l mt vn thc tin. Chnh trong thc
tin m con ngi phi chng minh chn l"1.
Nh vy, thc tin chng nhng l im xut pht ca nhn thc, l yu t ng
vai tr quyt nh i vi s hnh thnh v pht trin ca nhn thc m cn l ni nhn
thc phi lun lun hng ti th nghim tnh ng n ca mnh. Nhn mnh vai tr
ca thc tin, V.I.Lnin vit: "Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan
im th nht v c bn ca l lun v nhn thc"2.
Vai tr ca thc tin i vi nhn thc, i hi chng ta phi lun lun qun trit
quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic nhn thc phi xut pht t thc tin,
da trn c s thc tin, i su vo thc tin, phi coi trng cng tc tng kt thc tin.
Vic nghin cu l lun phi lin h vi thc tin, hc i i vi hnh. Nu xa ri thc
tin s dn n sai lm ca bnh ch quan, duy ch, gio iu, my mc, quan liu.
Ngc li, nu tuyt i ha vai tr ca thc tin s ri vo ch ngha thc dng, kinh
nghim ch ngha.

III- qu trnh nhn thc v cc cp ca nhn thc

1. Bin chng ca qu trnh nhn thc
Nhn thc l qu trnh din ra rt phc tp, bao gm nhiu giai on, trnh ,
vng khu khc nhau song y l qu trnh bin chng i t trc quan sinh ng n t
duy tru tng v t t duy tru tng n thc tin.

a) Trc quan sinh ng

1. Sd, t.3, tr. 10.

2
. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 167.

139

Trc quan sinh ng cn c gi l giai on nhn thc cm tnh; y l giai

on con ngi s dng cc gic quan tc ng trc tip vo cc s vt nhm nm
bt cc s vt y. Trc quan sinh ng bao gm 3 hnh thc l cm gic, tri gic v biu
tng.
Cm gic l s phn nh nhng thuc tnh ring l ca cc s vt, hin tng khi
chng ang tc ng trc tip vo cc gic quan ca con ngi. Cm gic l ngun gc
ca mi s hiu bit, l kt qu ca s chuyn ha nhng nng lng kch thch t bn
ngoi thnh yu t ca thc. Chnh v th m Lnin vit: "Cm gic l hnh nh ch
quan ca th gii khch quan"1.
Tri gic l hnh nh tng i ton vn v s vt khi s vt ang trc tip tc
ng vo cc gic quan. Tri gic ny sinh da trn c s ca cm gic, l s tng hp
ca nhiu cm gic. So vi cm gic th tri gic l hnh thc nhn thc cao hn, y
hn, phong ph hn v s vt.
Biu tng l hnh thc phn nh cao nht v phc tp nht ca giai on trc
quan sinh ng. l hnh nh c tnh c trng v tng i hon chnh cn lu li
trong b c ngi v s vt khi s vt khng cn trc tip tc ng vo cc gic quan.
Biu tng c hnh thnh nh s phi hp, b sung ln cho nhau ca cc gic quan
nhng c s tham gia ca cc yu t phn tch, tng hp v t nhiu mang tnh cht
tru tng ha.
Nh vy cm gic, tri gic v biu tng l nhng giai on k tip nhau ca hnh
thc nhn thc cm tnh. Trong nhn thc cm tnh tn ti c ci bn cht ln khng
bn cht, c ci tt yu v ngu nhin, c ci bn trong ln bn ngoi v s vt.
Nhng y, con ngi cha phn bit c ci g l bn cht vi khng bn cht,
u l tt yu vi ngu nhin, u l ci bn trong vi ci bn ngoi. Yu cu ca nhn
thc i hi phi tch ra v nm ly ci bn cht, tt yu, bn trong, ch c chng mi
c vai tr quan trng cho hot ng thc tin v nhn thc ca con ngi. Nh vy, dng
li nhn thc cm tnh s gp phi mu thun gia mt bn l thc trng cha phn
bit c u l ci bn cht, tt yu, bn trong, u l ci khng bn cht, ngu nhin
bn ngoi vi mt nhu cu tt yu phi phn bit c nhng ci th con ngi mi
c th nm c quy lut vn ng v pht trin ca s vt. Khi gii quyt mu thun
y, nhn thc s vt ln mt trnh mi, cao hn v cht, l t duy tru tng.

b) T duy tru tng

T duy tru tng l c trng ca giai on nhn thc l tnh.
Nhn thc l tnh l giai on phn nh gin tip, tru tng v khi qut nhng
thuc tnh, nhng c im bn cht ca i tng. y l giai on nhn thc thc
hin chc nng quan trng nht l tch ra v nm ly ci bn cht c tnh quy lut ca
cc s vt, hin tng. Nhn thc l tnh c th hin vi ba hnh thc: khi nim,
1. Sd, t.18, tr. 138.

140

phn on v suy l.
Khi nim l hnh thc c bn ca t duy tru tng, phn nh nhng c tnh bn
cht ca s vt. S hnh thnh khi nim l kt qu ca s khi qut, tng hp bin
chng cc c im, thuc tnh ca s vt hay mt lp s vt. V vy, cc khi nim
va c tnh khch quan va c tnh ch quan, va c mi quan h tc ng qua li vi
nhau, va thng xuyn vn ng v pht trin. N chng nhng rt linh ng, mm
do, nng ng m cn l "im nt" ca qu trnh t duy tru tng, l c s hnh
thnh phn on.
Phn on l hnh thc ca t duy lin kt cc khi nim li vi nhau khng
nh hoc ph nh mt c im, mt thuc tnh no ca i tng. V d cu: "Dn
tc Vit Nam l mt dn tc anh hng" l mt phn on. Bi v c s lin kt
khi nim "dn tc Vit Nam" vi khi nim "anh hng". S lin kt y khng nh
thuc tnh "anh hng" trong dn tc Vit Nam.
Theo trnh pht trin ca nhn thc, phn on c phn chia lm ba loi l
phn on n nht (v d: ng dn in), phn on c th (v d: ng l kim loi)
v phn on ph bin (v d: mi kim loi u dn in). Phn on ph bin l hnh
thc th hin s bao qut rng ln nht v i tng.
Suy l l hnh thc ca t duy lin kt cc phn on li vi nhau rt ra tri thc
mi bng phn on mi. V d, nu lin kt phn on "Kim loi th dn in" vi
phn on "ng l kim loi" ta rt ra c mt phn on mi l "ng dn in".
Ty theo s kt hp cc phn on theo trt t no (t phn on n nht qua
phn on c th, ri ti phn on ph bin hoc ngc li) m ngi ta c c hnh
thc suy lun quy np hay din dch.

c) Mi quan h gia nhn thc cm tnh, nhn thc l tnh vi thc

tin
Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l nhng nc thang hp thnh chu trnh
nhn thc. Trn thc t, chng thng din ra an xen vo nhau trong mt qu trnh
nhn thc; song chng c nhng nhim v v chc nng khc nhau. Nu nhn thc cm
tnh gn lin vi hot ng thc tin, vi s tc ng ca khch th cm tnh, l c s
cho nhn thc l tnh th nhn thc l tnh, nh c tnh khi qut cao, li c th hiu bit
c bn cht, quy lut vn ng v pht trin sinh ng ca s vt; gip cho nhn thc
cm tnh c nh hng ng v tr nn su sc hn.
Tuy nhin, nu dng li nhn thc l tnh th con ngi mi ch c c nhng
tri thc v i tng, cn bn thn nhng tri thc y c chn thc hay khng th con
ngi cha bit c. Trong khi , nhn thc i hi phi xc nh xem nhng tri thc
y c chn thc hay khng. thc hin iu , nhn thc nht thit phi tr v vi
thc tin, dng thc tin lm tiu chun, lm thc o tnh chn thc ca nhng tri thc
t c trong qu trnh nhn thc.
141

2. Cp ca qu trnh nhn thc

C nhiu cc tip cn tm hiu v cc cp ca qu trnh nhn thc. Nu cn
c trn mc thm nhp vo bn cht ca i tng nhn thc, c th chia nhn thc
thnh nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun; nu cn c trn tnh cht t pht hay
t gic ca qu trnh nhn thc, c th chia nhn thc thnh nhn thc thng thng v
nhn thc khoa hc, v.v..

a) Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun

Nhn thc kinh nghim l loi nhn thc hnh thnh t s quan st trc tip cc s
vt hin tng trong t nhin, x hi hay trong cc th nghim khoa hc. Kt qu ca
nhn thc kinh nghim l nhng tri thc kinh nghim. Tri thc ny c hai loi l tri thc
kinh nghim thng thng v tri thc kinh nghim khoa hc. Tri thc kinh nghim
thng thng l loi tri thc c hnh thnh t s quan st trc tip hng ngy v cuc
sng v lao ng sn xut. Cn tri thc kinh nghim khoa hc l loi tri thc thu c
t s kho st cc th nghim khoa hc. Hai loi tri thc ny c quan h cht ch vi
nhau, xm nhp vo nhau to nn tnh phong ph, sinh ng ca nhn thc kinh
nghim.
Nhn thc l lun (gi tt l l lun) l loi nhn thc gin tip, tru tng v
khi qut v bn cht v quy lut ca cc s vt, hin tng. Nhn thc l lun c chc
nng gin tip v n c hnh thnh v pht trin trn c s ca nhn thc kinh
nghim. Nhn thc l lun c tnh tru tng v khi qut v n ch tp trung phn nh
ci bn cht mang tnh quy lut ca s vt v hin tng. Do , tri thc l lun - kt qu
ca nhn thc l lun - th hin chn l su sc hn, chnh xc hn v c h thng hn.
Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun l hai giai on nhn thc khc nhau,
nhng c quan h bin chng vi nhau. Trong mi quan h th nhn thc kinh
nghim l c s ca nhn thc l lun. N cung cp cho nhn thc l lun nhng t liu
phong ph, c th. N gn cht trc tip vi thc tin to thnh c s hin thc kim
tra, sa cha, b sung cho l lun c v tng kt, khi qut thnh l lun mi. Tuy
nhin, nhn thc kinh nghim cn hn ch ch n ch dng li s miu t, phn loi
cc s kin, cc d kin thu c t s quan st v th nghim trc tip. Do , n ch
em li s hiu bit v cc mt ring r, b ngoi, ri rc, cha phn nh c ci bn
cht, nhng mi quan h c tnh quy lut ca cc s vt, hin tng. Cho nn, nhn thc
kinh nghim "t n khng bao gi c th chng minh c y tnh tt yu"1. Ngc
li, mc d c hnh thnh t s tng kt nhng kinh nghim, nhng nhn thc l lun
khng xut hin mt cch t pht t kinh nghim. Do tnh c lp tng i ca n, l
lun c th i trc nhng d kin kinh nghim, hng dn s hnh thnh nhng tri
thc kinh nghim c gi tr, la chn nhng kinh nghim hp l phc v cho hot
ng thc tin, gp phn lm bin i i sng ca con ngi. Thng qua m nng
nhng tri thc kinh nghim t ch l ci c th, ring l, n nht tr thnh ci khi
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr 718.

142

qut, ph bin.
Vic nm vng bn cht, chc nng ca tng loi nhn thc cng nh mi
quan h bin chng gia chng c ngha phng php lun quan trng trong vic u
tranh khc phc bnh kinh nghim ch ngha v bnh gio iu. Bi v, trong hot ng
nhn thc cng nh trong hot ng thc tin, nu tuyt i ha vai tr ca nhn thc
kinh nghim, coi thng nhn thc l lun s ri vo ch ngha kinh nghim. iu
c Ch tch H Ch Minh khng nh: "C kinh nghim m khng c l lun, cng
nh mt mt sng, mt mt m"2. Ngc li nu tuyt i ha vai tr ca nhn thc l
lun, h thp kinh nghim, khng quan tm n nhn thc kinh nghim s dn n cn
bnh gio iu.
Do nhn thc c mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim v nhn
thc l lun nn trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, ng ta lun lun ch
ng "thng xuyn tng kt thc tin pht trin l lun; d bo tnh hnh v xu th
pht trin ca th gii, khu vc v trong nc; cung cp lun c khoa hc cho vic
hoch nh ng li; ch trng, chnh sch ca ng v Nh nc"1. l mt trong
nhng yu t lm nn thng li trong cng cuc i mi nc ta.

b) Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc

Nhn thc thng thng (nhn thc tin khoa hc) l loi nhn thc c hnh
thnh mt cch t pht, trc tip t trong hot ng hng ngy ca con ngi. N phn
nh s vt, hin tng xy ra vi tt c nhng c im chi tit, c th v nhng sc
thi khc nhau ca s vt. V vy, nhn thc thng thng mang tnh phong ph, nhiu
v v gn lin vi nhng quan nim sng thc t hng ngy. V th n c vai tr thng
xuyn v ph bin chi phi hot ng ca mi ngi trong x hi.
Nhn thc khoa hc l loi nhn thc c hnh thnh mt cch t gic v gin
tip t s phn nh c im bn cht, nhng quan h tt yu ca i tng nghin cu.
S phn nh ny din ra di dng tru tng lgic l cc khi nim, cc quy lut khoa
hc. Nhn thc khoa hc va c tnh khch quan, tru tng, khi qut li va c tnh h
thng, c cn c v c tnh chn thc. N vn dng mt h thng cc phng php
nghin cu v s dng c ngn ng thng thng v thut ng khoa hc din t su
sc bn cht v quy lut ca i tng trong nghin cu. V th, nhn thc khoa hc c
vai tr ngy cng to ln trong hot ng thc tin, c bit trong thi i khoa hc v
cng ngh hin i.
Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc l hai nc thang khc nhau v
cht ca qu trnh nhn thc t ti nhng tri thc chn thc. Gia chng c mi quan
h cht ch vi nhau. Trong mi quan h , nhn thc thng thng c trc nhn
thc khoa hc v l ngun cht liu xy dng ni dung ca cc khoa hc. Mc d
2
. H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.5, tr. 234.
. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2006,
tr. 99.
1

143

cha ng nhng mm mng ca nhng tri thc khoa hc, song nhn thc thng
thng ch yu vn ch dng li nhng b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca i
tng v t n khng th chuyn thnh nhn thc khoa hc c. Mun pht trin
thnh nhn thc khoa hc cn phi thng qua kh nng tng kt, tru tng, khi qut
ng n ca cc nh khoa hc. Ngc li, khi t ti trnh nhn thc khoa hc th
n li c tc ng tr li nhn thc thng thng, xm nhp vo nhn thc thng
thng v lm cho nhn thc thng thng pht trin, tng cng ni dung khoa hc
cho qu trnh nhn thc th gii ca con ngi.
Nh vy, vic t ti nhng tri thc khoa hc trong qu trnh nhn thc din ra
theo nhng cp khc nhau t nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh, t nhn thc
kinh nghim n nhn thc l lun, t nhn thc thng thng n nhn thc khoa hc.
Mi cp nhn thc c nhng ni dung v ngha khc nhau, khng ng nht vi
nhau. Tuy nhin, d c din ra theo trt t no th vic t ti nhng tri thc v bn cht
ca s vt vn cha dng li m nhn thc phi tip tc tm hiu xem nhng tri
thc c phi l chn l hay khng. Chnh v th m vn chn l c xem l mt
trong nhng ni dung c bn ca l lun v nhn thc.

III- Vn chn l
1. Khi nim chn l
Cc nh trit hc c nhng quan im khc nhau v chn l v v tiu chun ca
chn l.
Ch ngha duy vt bin chng cho rng, chn l l nhng tri thc ph hp vi
hin thc khch quan v c thc tin kim nghim. Quan nim nh vy v chn l
cng c ngha xc nh chn l l sn phm ca qu trnh nhn thc. N c hnh
thnh, pht trin dn dn tng bc v ph thuc vo iu kin lch s c th, vo hot
ng thc tin v hot ng nhn thc ca con ngi. V.I.Lnin nhn xt "S ph hp
gia t tng v khch th l mt qu trnh: t tng (= con ngi) khng nn hnh
dung chn l di dng mt s ng im cht cng, mt bc tranh (hnh nh) n gin,
nht nht (l m), khng khuynh hng, khng vn ng"1.

2. Cc tnh cht ca chn l

Chn l c tnh khch quan, tnh tng i, tnh tuyt i v tnh c th.
Tnh khch quan ca chn l l tnh c lp v ni dung phn nh ca n i vi
thc ca con ngi v loi ngi. iu c ngha l ni dung ca nhng tri thc ng
n khng phi l sn phm thun ty ch quan, khng phi l s xc lp ty tin ca
con ngi hoc c sn trong nhn thc m ni dung thuc v th gii khch
quan, do th gii khch quan quy nh.
V d, lun im cho rng "tri t quay xung quanh mt tri" l mt chn l. Chn
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr. 207.

144

l y c tnh khch quan bi v ni dung ca lun im phn nh ng s kin c

thc, tn ti c lp i vi mi ngi, khng l thuc vo thc ca mi ngi.
Khng nh chn l c tnh khch quan l mt trong nhng c im ni bt dng
phn bit quan nim v chn l ca ch ngha duy vt bin chng so vi ch ngha
duy tm v thuyt khng th bit. ng thi cng l s tha nhn s tn ti khch
quan ca th gii vt cht.
Chn l khng ch c tnh khch quan m n cn c tnh tuyt i v tnh tng
i. Tnh tuyt i ca chn l l tnh ph hp hon ton v y gia ni dung phn
nh ca tri thc vi hin thc khch quan. V nguyn tc, chng ta c th t n tnh
tuyt i ca chn l (chn l tuyt i). Bi v, trong th gii khch quan khng tn ti
mt s vt, hin tng no m con ngi hon ton khng th nhn thc c. Kh
nng trong qu trnh pht trin l v hn. Song kh nng li b hn ch bi nhng
iu kin c th ca tng th h khc nhau v bi iu kin xc nh v khng gian v
thi gian ca i tng c phn nh. Do chn l li c tnh tng i.
Tnh tng i ca chn l l tnh ph hp nhng cha hon ton y gia ni
dung phn nh ca nhng tri thc vi hin thc khch quan. iu c ngha l gia ni
dung ca chn l vi khch th c phn nh ch mi ph hp tng phn, tng b
phn, mt s mt, mt s kha cnh no trong nhng iu kin nht nh.
Tnh tng i v tnh tuyt i ca chn l khng tn ti tch ri nhau m c s
thng nht bin chng vi nhau. Mt mt, tnh tuyt i ca chn l l tng s cc tnh
tng i. Mt khc, trong mi chn l mang tnh tng i bao gi cng cha ng
nhng yu t ca tnh tuyt i. V.I.Lnin vit: "Chn l tuyt i c cu thnh t
tng s nhng chn l tng i ang pht trin; chn l tng i l nhng phn nh
tng i ng ca mt khch th tn ti c lp vi nhn loi; nhng phn nh y
ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng i, vn
cha ng mt yu t ca chn l tuyt i"1.
Nhn thc mt cch ng n mi quan h bin chng gia tnh tng i v
tnh tuyt i ca chn l c mt ngha quan trng trong vic ph phn v khc phc
nhng sai lm cc oan trong nhn thc v trong hnh ng. Nu cng iu tnh
tuyt
i
ca
chn
l,
h thp tnh tng i ca n s ri vo quan im siu hnh, ch ngha gio iu,
bnh bo th, tr tr. Ngc li, nu tuyt i ha tnh tng i ca chn l, h thp
vai tr ca tnh tuyt i ca n s ri vo ch ngha tng i. T dn n ch
ngha ch quan, ch ngha xt li, thut ngy bin, thuyt hoi nghi v khng th bit.
Ngoi tnh khch quan, tnh tuyt i v tnh tng i, chn l cn c tnh c
th. Tnh c th ca chn l l c tnh gn lin v ph hp gia ni dung phn nh
vi mt i tng nht nh cng cc iu kin, hon cnh lch s, c th. iu c
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr. 383.

145

ngha l mi tri thc ng n bao gi cng c mt ni dung nht nh. Ni dung

khng phi l s tru tng thun ty thot ly hin thc m n lun lun gn lin vi
mt i tng xc nh, din ra trong mt khng gian, thi gian hay mt hon cnh
no , trong mt mi lin h, quan h c th. V vy, bt k chn l no cng gn
lin vi nhng iu kin lch s - c th, cng c tnh c th. Nu thot ly nhng iu
kin lch s c th th nhng tri thc c hnh thnh trong qu trnh nhn thc s ri
vo s tru tng thun ty. V th n khng phi l nhng tri thc ng n v
khng c coi l chn l. Khi nhn mnh c tnh ny V.I.Lnin vit: ""khng c
chn l tru tng", rng "chn l lun lun l c th""1.
Vic nm vng nguyn tc v tnh c th ca chn l c mt ngha phng php
lun quan trng trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. N i hi khi xem
xt, nh gi mi s vt, hin tng, mi vic lm ca con ngi phi da trn quan
im lch s - c th; phi xut pht t nhng iu kin lch s c th m vn dng
nhng l lun chung cho ph hp. Theo V.I.Lnin, "bn cht, linh hn sng ca ch
ngha Mc: l phn tch c th mt tnh hnh c th"2. Rng phng php ca Mc trc
ht l xem xt ni dung khch quan ca qu trnh lch s trong mt thi im c th
nht nh.
Qun trit nguyn tc , ng ta vn dng mt cch sng to nhng nguyn
l ph bin ca ch ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh vo trong nhng
iu kin lch s c th ca t nc. ng thi lun lun xut pht t nhng iu kin
lch s c th ca t nc ra ng li ng n cho cch mng Vit Nam.
Nh vy, mi chn l u c tnh khch quan, tnh tng i, tnh tuyt i v
tnh c th. Cc tnh cht ca chn l c quan h cht ch vi nhau, khng tch ri
nhau. Thiu mt trong cc tnh cht th nhng tri thc t c trong qu trnh nhn
thc khng th c gi tr i vi i sng ca con ngi.
Cu hi n tp
1. Trnh by bn cht ca nhn thc?
2. Thc tin l g? Phn tch vai tr ca thc tin i vi nhn thc?
3. Phn tch con ng bin chng ca qu trnh nhn thc?
4. Chn l l g? Cc tnh cht c bn ca chn l?

1. Sd, t.42, tr. 364.

2

. Sd, t. 41, tr. 164.

146

Chng X
Hnh thi kinh t - x hi
I- X hi - b phn c th ca t nhin
1. S tc ng qua li gia x hi v t nhin
T nhin, theo ngha rng l ton b th gii vt cht v cng, v tn. Qu trnh
pht trin ca t nhin sn sinh ra s sng v theo quy lut tin ha, trong nhng
iu kin nht nh, con ngi xut hin t ng vt.
S hnh thnh con ngi gn lin vi s hnh thnh cc quan h gia ngi vi
ngi, qu trnh chuyn bin t ng vt thnh ngi cng l qu trnh chuyn bin t
cng ng mang tnh by n, hnh ng theo bn nng thnh mt cng ng mang tnh
by n, hnh ng theo bn nng thnh mt cng ng mi khc hn v cht, ta gi l x
hi.
Vy x hi l biu hin tng s nhng mi lin h v nhng quan h ca cc c
nhn, "l sn phm ca s tc ng qua li gia nhng con ngi"1.
H thng t nhin - x hi l mt chnh th trong nhng yu t t nhin v
nhng yu t x hi tc ng qua li ln nhau, quy nh s tn ti v pht trin ca nhau.
T nhin va l ngun gc ca s xut hin x hi va l mi trng tn ti v
pht trin ca x hi.
L mi trng tn ti v pht trin ca x hi v ch c t nhin mi cung cp
c nhng iu kin cn thit nht cho s sng ca con ngi v cng ch c t nhin
mi cung cp c nhng iu kin cn thit nht cho cc hot ng sn xut x hi.
X hi gn b vi t nhin thng qua qu trnh hot ng thc tin ca con ngi,
trc ht l qu trnh lao ng sn xut. Lao ng l c trng c bn u tin phn bit
hot ng ca ngi vi ng vt. Song, lao ng cng l yu t u tin, c bn nht,
quan trng nht to nn s thng nht hu c gia x hi v t nhin bi "lao ng
trc ht l mt qu trnh din ra gia con ngi v t nhin, mt qu trnh trong ,
bng hot ng ca chnh mnh, con ngi lm trung gian, iu tit v kim tra s trao
i cht gia h v t nhin"1.
Trong qu trnh trao i cht ny, nu con ngi khng kim tra, iu tit vic s
dng, khai thc, bo qun cc ngun vt cht ca t nhin th khng hong sinh thi s
1. C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.27, tr. 657.
1. Sd, t.23, tr. 266.

147

xy ra, s cn bng ca h thng t nhin - x hi b ph v, s sng ca con ngi v

x hi loi ngi b e da.
Chnh v vy, gi c mi trng tn ti v pht trin ca mnh, con ngi
phi nm chc cc quy lut t nhin, kim tra, iu tit hp l vic bo qun, khai thc,
s dng v ti to cc ngun vt cht ca t nhin m bo s cn bng ca h thng
t nhin - x hi.
Ngc li, nu con ngi bt chp quy lut ph v cn bng h thng t nhin x hi th con ngi s phi gnh chu hu qu khn lng. "S vic nhc nh chng
ta tng gi tng pht rng chng ta hon ton khng thng tr c gii t nhin nh
mt k xm lc thng tr mt dn tc khc, nh mt ngi sng bn ngoi t nhin, m
tri li, bn thn chng ta, vi c xng tht, mu m v u c chng ta, l thuc v
gii t nhin, chng ta nm trong lng gii t nhin, v tt c s thng tr ca chng
ta i vi gii t nhin l ch chng ta, khc vi tt c sinh vt khc, l chng ta nhn
thc c quy lut ca gii t nhin v c th s dng c nhng quy lut mt
cch chnh xc"2.
Vic nhn thc quy lut ca gii t nhin v s dng nhng quy lut mt cch
c hiu qu m bo s cn bng h thng t nhin - x hi khng tch khi vic
nhn thc quy lut ca x hi v s dng nhng quy lut x hi.

2. c im ca quy lut x hi
Vi t cch l mt b phn c th ca t nhin, x hi va phi tun theo nhng
quy lut ca t nhin, va phi tun theo nhng quy lut ch vn c i vi x hi.
Cng nh cc quy lut t nhin, cc quy lut x hi mang tnh khch quan. Song, lch
s pht trin ca x hi, v cn bn khc vi lch s pht trin ca t nhin mt im:
"Trong t nhin (chng no chng ta khng xt n nh hng ngc tr li ca con
ngi i vi t nhin) ch c nhng nhn t v thc v m qung tc ng ln nhau,
v chnh trong s tc ng ln nhau y m quy lut chung biu hin ra... Tri li, trong
lch s x hi, nhn t hot ng hon ton ch l nhng con ngi c thc, hnh
ng c suy ngh hay c nhit tnh theo ui nhng mc ch nht nh, th khng c g
xy ra m li khng c nh t gic, khng c mc ch mong mun"1.
Do vy, quy lut x hi chng qua ch l quy lut hot ng ca con ngi theo
ui mc ch ca mnh. Mc d vy, quy lut x hi vn mang tnh khch quan.
Tnh khch quan ca quy lut x hi th hin ch, tuy quy lut x hi c biu
hin thng qua hot ng ca con ngi nhng n khng ph thuc vo thc, ch
ca bt k mt c nhn, hay mt lc lng x hi no. Bi v, bng hot ng thc tin,
con ngi to ra x hi, lm nn lch s; song, nhng hot ng ca con ngi c thc
hin trong nhng iu kin sinh hot vt cht nht nh, trong nhng mi quan h nht
2

. Sd, t.20, tr. 655.

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.21, tr. 435.

148

nh gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi gii t nhin, m nhng iu
kin v nhng mi quan h l khch quan i vi mi thi i, mi dn tc, mi th
h, mi con ngi khi h theo ui mc ch ca bn thn mnh.
Mt khc, thng qua hot ng ca con ngi tnh khch quan ca quy lut ni
chung c nhng biu hin c th quy lut x hi. Quy lut x hi thng biu hin ra
nh l nhng xu hng, mang tnh xu hng. Nhng mi lin h v s tc ng ln
nhau v cng phc tp gia ngi v ngi to ra nhng hot ng khc nhau trong
x hi. Tng hp nhng lc tc ng ln nhau to thnh xu hng vn ng ca lch
s. Xu hng ny l khch quan, khng c mt th lc no c th thay i c.
Tnh tt yu v tnh ph bin l nhng c trng ca quy lut ni chung, cng l
nhng c trng ca quy lut x hi. Tuy nhin, ty thuc vo phm vi v cp ca cc
mi quan h x hi m cc quy lut th hin chng cng c mc tt yu v ph bin
khc nhau.
Ngoi nhng c trng ca quy lut ni chung, quy lut x hi cn nhng c
im ring:
Quy lut x hi tn ti v tc ng trong nhng iu kin nht nh. Khi nhng
iu kin tn ti tt yu ca quy lut x hi mt i, th quy lut cng khng cn tn ti.
Chng hn, u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc ca lch s, l quy lut ca
cc x hi c s i khng giai cp. Quy lut u tranh giai cp s chm dt hot
ng khi x hi chm dt hon ton s phn chia thnh nhng giai cp i khng.
S tc ng ca quy lut x hi din ra thng qua hot ng ca con ngi. ng
lc c bn thc y con ngi hot ng trong mi thi i, mi x hi l li ch ca ch
th hot ng. Do vy, li ch tr thnh mt yu t quan trng trong c ch hot ng
ca quy lut x hi v trong s nhn thc ca con ngi v n.
Mt c im na ca quy lut x hi l nhn thc c n cn phi c
phng php khi qut ha v tru tng ha rt cao. Bi v, s biu hin v tc ng
ca quy lut x hi thng din ra trong mt thi gian rt lu, c khi l trong sut qu
trnh lch s, do khng th dng thc nghim kim tra nh nhng quy lut ca t
nhin, cng khng th dng li suy din lgc mt cch n thun. ng nh C.Mc
vit: "khi phn tch nhng hnh thi kinh t, ngi ta khng th dng knh hin vi hay
nhng cht phn ng ha hc c. Sc tru tng ha phi thay th cho c hai ci
"1.
Quy lut x hi mang tnh tt yu khch quan. D con ngi c nhn thc c
hay khng, c t gic vn dng hay khng, th quy lut x hi vn lun tc ng ngoi
nguyn vng v ch ca con ngi. Khi con ngi cha nhn thc v cha vn dng
c quy lut th chng tc ng nh mt lc lng t pht v bin con ngi thnh n
l ca tnh tt yu. Khi con ngi nhn thc c quy lut khch quan v nhng iu
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.23, tr. 16.

149

kin hot ng ca chng vn dng chng vo cc hot ng c mc ch ca mnh,

th con ngi lm ch c tnh tt yu, ngha l con ngi t n t do. Nh vy, t
do khng c ngha l hnh ng ty tin, bt chp quy lut, tri li, t do l nhn thc
c quy lut v lm theo quy lut. Qu trnh pht trin ca x hi cng l qu trnh con
ngi tng bc vn ti t do.

3. Sn xut vt cht - c s ca s tn ti v pht trin x hi

Sn xut l hot ng c trng ca con ngi v x hi loi ngi. Sn xut x
hi bao gm: sn xut vt cht, sn xut tinh thn v sn xut ra bn thn con ngi. Ba
qu trnh gn b cht ch vi nhau, tc ng qua li ln nhau, trong sn xut vt
cht l c s ca s tn ti v pht trin ca x hi. Theo Ph.ngghen, "im khc bit
cn bn gia x hi loi ngi vi x hi loi vt l ch: loi vt may lm ch hi
lm, trong khi con ngi li sn xut"2.
Sn xut vt cht l qu trnh con ngi s dng cng c lao ng tc ng vo t
nhin, ci bin cc dng vt cht ca gii t nhin nhm to ra ca ci vt cht tha
mn nhu cu tn ti v pht trin ca con ngi.
Trong qu trnh tn ti v pht trin, con ngi khng tha mn vi nhng ci
c sn trong gii t nhin, m lun lun tin hnh sn xut vt cht nhm to ra cc t
liu sinh hot tha mn nhu cu ngy cng phong ph, a dng ca con ngi. Vic sn
xut ra cc t liu sinh hot l yu cu khch quan ca i sng x hi. Bng vic "sn
xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh, nh th con ngi gin tip sn xut ra
chnh i sng vt cht ca mnh"1.
Trong qu trnh sn xut ra ca ci vt cht cho s tn ti v pht trin ca mnh,
con ngi ng thi sng to ra ton b cc mt ca i sng x hi. Tt c cc quan h
x hi v nh nc, php quyn, o c, ngh thut, tn gio, v.v. u hnh thnh, bin
i trn c s sn xut vt cht. Khi qut lch s pht trin ca nhn loi, C.Mc kt
lun: "Vic sn xut ra nhng t liu sinh hot vt cht trc tip v chnh, mi mt giai
on pht trin kinh t nht nh ca mt dn tc hay mt thi i to ra mt c s, t
m ngi ta pht trin cc th ch nh nc, cc quan im php quyn, ngh thut
v thm ch c nhng quan nim tn gio ca con ngi ta"2.
Trong qu trnh sn xut vt cht, con ngi khng ngng lm bin i t nhin,
bin i x hi, ng thi lm bin i bn thn mnh. Sn xut vt cht khng ngng
pht trin. S pht trin ca sn xut vt cht quyt nh s bin i, pht trin cc mt
ca i sng x hi, quyt nh pht trin x hi t thp n cao. Chnh v vy, phi tm
c s su xa ca cc hin tng x hi trong nn sn xut vt cht ca x hi.

2
. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1998, t.34, tr. 241.
Sd, t.3, tr. 29.
2
Sd, t.19, tr. 500.
1

150

II- Bin chng ca lc lng sn xut v quan h sn xut

1. Khi nim phng thc sn xut, lc lng sn xut, quan h sn
xut
a) Phng thc sn xut
Sn xut vt cht c tin hnh bng phng thc sn xut nht nh. Phng
thc sn xut l cch thc con ngi thc hin qu trnh sn xut vt cht nhng giai
on lch s nht nh ca x hi loi ngi.
Mi x hi c c trng bng mt phng thc sn xut nht nh. S thay th
k tip nhau ca cc phng thc sn xut trong lch s quyt nh s pht trin ca x hi
loi ngi t thp n cao.
Trong sn xut, con ngi c "quan h song trng": mt mt l quan h gia
ngi vi t nhin, biu hin lc lng sn xut; mt khc l quan h gia ngi vi
ngi, tc l quan h sn xut. Phng thc sn xut chnh l s thng nht gia lc
lng sn xut mt trnh nht nh v quan h sn xut tng ng.

b) Lc lng sn xut
Lc lng sn xut biu hin mi quan h gia con ngi vi t nhin trong qu
trnh sn xut. Trong qu trnh sn xut, con ngi kt hp sc lao ng ca mnh vi
t liu sn xut, trc ht l cng c lao ng to thnh sc mnh khai thc gii t
nhin, lm ra sn phm cn thit cho cuc sng ca mnh.
Vy, lc lng sn xut l nng lc thc tin ci bin gii t nhin ca con ngi
nhm p ng nhu cu i sng ca mnh.
Lc lng sn xut l s kt hp ngi lao ng v t liu sn xut, trong "lc
lng sn xut hng u ca ton th nhn loi l cng nhn, l ngi lao ng"1.
Chnh ngi lao ng l ch th ca qu trnh lao ng sn xut, vi sc mnh v k
nng lao ng ca mnh, s dng t liu lao ng, trc ht l cng c lao ng, tc
ng vo i tng lao ng sn xut ra ca ci vt cht.
Cng vi ngi lao ng, cng c lao ng cng l mt yu t c bn ca lc
lng sn xut, ng vai tr quyt nh trong t liu sn xut. Cng c lao ng do
con ngi sng to ra, l "sc mnh ca tri thc c vt th ha", n "nhn" sc
mnh ca con ngi trong qu trnh lao ng sn xut. Cng c lao ng l yu t
ng nht ca lc lng sn xut. Cng vi qu trnh tch lu kinh nghim, vi nhng
pht minh v sng ch k thut, cng c lao ng khng ngng c ci tin v hon
thin. Chnh s ci tin v hon thin khng ngng cng c lao ng lm bin i
ton b t liu sn xut. Xt n cng, l nguyn nhn su xa ca mi bin i x
hi. Trnh pht trin ca cng c lao ng l thc o trnh chinh phc t nhin
ca con ngi, l tiu chun phn bit cc thi i kinh t trong lch s.
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1977, t.38, tr. 430.

151

Trong s pht trin ca lc lng sn xut, khoa hc ng vai tr ngy cng to

ln. S pht trin ca khoa hc gn lin vi sn xut v l ng lc mnh m thc y
sn xut pht trin. Ngy nay, khoa hc pht trin n mc tr thnh nguyn nhn
trc tip ca nhiu bin i to ln trong sn xut, trong i sng v tr thnh "lc lng
sn xut trc tip". Sc lao ng c trng cho lao ng hin i khng cn ch l kinh
nghim v thi quen ca h m l tri thc khoa hc. C th ni: khoa hc v cng ngh
hin i l c trng cho lc lng sn xut hin i.

c) Quan h sn xut
Quan h sn xut l quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut (sn
xut v ti sn xut x hi). Quan h sn xut gm ba mt: quan h v s hu i vi t
liu sn xut, quan h trong t chc v qun l sn xut, quan h trong phn phi sn
phm sn xut ra.
Quan h sn xut do con ngi to ra, nhng n hnh thnh mt cch khch quan
trong qu trnh sn xut, khng ph thuc vo mun ch quan ca con ngi. C.Mc
vit: "Trong sn xut, ngi ta khng ch quan h vi gii t nhin. Ngi ta khng th
sn xut c nu khng kt hp vi nhau theo mt cch no hot ng chung v
trao i hot ng vi nhau. Mun sn xut c, ngi ta phi c nhng mi
lin h v quan h nht nh vi nhau; v quan h ca h vi gii t nhin, tc l vic
sn xut"1. Quan h sn xut l hnh thc x hi ca sn xut; gia ba mt ca quan h sn
xut thng nht vi nhau, to thnh mt h thng mang tnh n nh tng i so vi s vn
ng, pht trin khng ngng ca lc lng sn xut.
Trong ba mt ca quan h sn xut, quan h s hu v t liu sn xut l quan h
xut pht, quan h c bn, c trng cho quan h sn xut trong tng x hi. Quan h s
hu v t liu sn xut quyt nh quan h v t chc qun l sn xut, quan h phn
phi sn phm cng nh cc quan h x hi khc.
Lch s pht trin ca nhn loi chng kin c hai loi hnh s hu c bn v
t liu sn xut: s hu t nhn v s hu cng cng. S hu t nhn l loi hnh s
hu m trong t liu sn xut tp trung vo trong tay mt s t ngi, cn i a s
khng c hoc c rt t t liu sn xut. Do , quan h gia ngi vi ngi trong sn
xut vt cht v trong i sng x hi l quan h thng tr v b tr, bc lt v b bc lt.
S hu cng cng l loi hnh s hu m trong t liu sn xut thuc v mi thnh
vin ca mi cng ng. Nh , quan h gia ngi vi ngi trong mi cng ng l
quan h bnh ng, hp tc, gip ln nhau.
Quan h t chc v qun l sn xut trc tip tc ng n qu trnh sn xut, n
vic t chc, iu khin qu trnh sn xut. N c th thc y hoc km hm qu trnh
sn xut. Quan h t chc v qun l sn xut do quan h s hu quyt nh v n phi
thch ng vi quan h s hu. Tuy nhin c trng hp, quan h t chc v qun l
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.6, tr. 552.

152

khng thch ng vi quan h s hu, lm bin dng quan h s hu.

Quan h v phn phi sn phm sn xut ra mc d do quan h s hu v t liu
sn xut v quan h t chc qun l sn xut chi phi, song n kch thch trc tip n
li ch ca con ngi, nn n tc ng n thi ca con ngi trong lao ng sn
xut, v do c th thc y hoc km hm sn xut pht trin.

2. Quy lut s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin

ca lc lng sn xut
Lc lng sn xut v quan h sn xut l hai mt ca phng thc sn xut,
chng tn ti khng tch ri nhau, tc ng qua li ln nhau mt cch bin chng, to
thnh quy lut s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn
xut - quy lut c bn nht ca s vn ng, pht trin x hi.
Khuynh hng chung ca sn xut vt cht l khng ngng pht trin. S pht
trin xt n cng l bt ngun t s bin i v pht trin ca lc lng sn xut,
trc ht l cng c lao ng.
Trnh lc lng sn xut trong tng giai on lch s th hin trnh chinh
phc t nhin ca con ngi trong giai on lch s . Trnh lc lng sn xut
biu hin trnh ca cng c lao ng, trnh , kinh nghim v k nng lao ng
ca con ngi, trnh t chc v phn cng lao ng x hi, trnh ng dng khoa
hc vo sn xut.
Gn lin vi trnh ca lc lng sn xut l tnh cht ca lc lng sn xut.
Trong lch s x hi, lc lng sn xut pht trin t ch c tnh cht c nhn ln tnh
cht x hi ha. Khi sn xut da trn cng c th cng, phn cng lao ng km pht
trin th lc lng sn xut ch yu c tnh cht c nhn. Khi sn xut t ti trnh c
kh, hin i, phn cng lao ng x hi pht trin th lc lng sn xut c tnh cht x
hi ha.
S vn ng, pht trin ca lc lng sn xut quyt nh v lm thay i quan
h sn xut cho ph hp vi n. Khi mt phng thc sn xut mi ra i, khi quan
h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. S ph hp ca quan
h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l mt trng thi m trong
quan h sn xut l "hnh thc pht trin" ca lc lng sn xut. Trong trng thi ,
tt c cc mt ca quan h sn xut u "to a bn y " cho lc lng sn xut
pht trin. iu c ngha l, n to iu kin s dng v kt hp mt cch ti u gia
ngi lao ng vi t liu sn xut v do lc lng sn xut c c s pht trin
ht kh nng ca n.
S pht trin ca lc lng sn xut n mt trnh nht nh lm cho quan h
sn xut t ch ph hp tr thnh khng ph hp vi s pht trin ca lc lng sn
xut. Khi , quan h sn xut tr thnh "xing xch" ca lc lng sn xut, km hm
lc lng sn xut pht trin. Yu cu khch quan ca s pht trin lc lng sn xut
153

tt yu dn n thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi ph hp vi

trnh pht trin mi ca lc lng sn xut thc y lc lng sn xut tip tc
pht trin. Thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi cng c ngha l
phng thc sn xut c mt i, phng thc sn xut mi ra i thay th. C.Mc
vit: "Ti mt giai on pht trin no ca chng, cc lc lng sn xut vt cht
ca x hi mu thun vi nhng quan h sn xut hin c... trong t trc n nay
cc lc lng sn xut vn pht trin. T ch l nhng hnh thc pht trin ca lc lng
sn xut, nhng quan h y tr thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi
bt u thi i mt cuc cch mng x hi"1. Nhng ri quan h sn xut mi ny
s li tr nn khng cn ph hp vi lc lng sn xut pht trin hn na; s thay
th phng thc sn xut li din ra.
Lc lng sn xut quyt nh quan h sn xut, nhng quan h sn xut cng c
tnh c lp tng i v tc ng tr li s pht trin ca lc lng sn xut. Quan h
sn xut quy nh mc ch ca sn xut, tc ng n thi ca con ngi trong lao
ng sn xut, n t chc phn cng lao ng x hi, n pht trin v ng dng khoa
hc v cng ngh, v.v. v do tc ng n s pht trin ca lc lng sn xut. Quan
h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l ng lc thc y
lc lng sn xut pht trin. Ngc li, quan h sn xut li thi, lc hu hoc "tin
tin" hn mt cch gi to so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut s km hm
s pht trin ca lc lng sn xut. Khi quan h sn xut km hm s pht trin ca lc
lng sn xut, th theo quy lut chung, quan h sn xut c s c thay th bng quan
h sn xut mi ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut thc y lc
lng sn xut pht trin. Tuy nhin, vic gii quyt mu thun gia lc lng sn xut
vi quan h sn xut khng phi gin n. N phi thng qua nhn thc v hot ng
ci to x hi ca con ngi. Trong x hi c giai cp phi thng qua u tranh giai cp,
thng qua cch mng x hi.
Quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l
quy lut ph bin tc ng trong ton b tin trnh lch s nhn loi. S thay th, pht
trin ca lch s nhn loi t ch cng x nguyn thu, qua ch chim hu n l,
ch phong kin, ch t bn ch ngha v n x hi cng sn tng lai l do s
tc ng ca h thng cc quy lut x hi, trong quy lut quan h sn xut ph hp
vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l quy lut c bn nht.

III- Bin chng ca c s h tng v kin trc thng tng

1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tng
Quan h sn xut c hnh thnh mt cch khch quan trong qu trnh sn xut
to thnh quan h vt cht ca x hi. Trn c s quan h sn xut hnh thnh nn cc
quan h v chnh tr v tinh thn ca x hi. Hai mt ca i sng x hi c khi
1. Sd, t.13, tr. 15.

154

qut thnh c s h tng v kin trc thng tng ca x hi.

C.Mc vit: "Ton b nhng quan h sn xut y hp thnh c cu kinh t ca x
hi, tc l ci c s hin thc trn dng ln mt kin trc thng tng php l v
chnh tr v nhng hnh thi thc x hi nht nh tng ng vi c s hin thc "1.

a) C s h tng
C s h tng l ton b nhng quan h sn xut hp thnh c cu kinh t ca mt
x hi nht nh.
C s h tng ca mt x hi c th bao gm quan h sn xut thng tr, quan h
sn xut tn d ca x hi c v quan h sn xut mm mng ca x hi tng lai.
Trong , quan h sn xut thng tr bao gi cng gi vai tr ch o, chi phi cc quan
h sn xut khc, n quy nh xu hng chung ca i sng kinh t - x hi. Bi vy,
c s h tng ca mt x hi c th c c trng bi quan h sn xut thng tr trong
x hi . Tuy nhin, quan h sn xut tn d v quan h sn xut mm mng cng c
vai tr nht nh.
Nh vy, xt trong ni b phng thc sn xut th quan h sn xut l hnh thc
pht trin ca lc lng sn xut, nhng xt trong tng th cc quan h x hi th cc
quan h sn xut "hp thnh" c s kinh t ca x hi, tc l c s hin thc, trn
hnh thnh nn kin trc thng tng tng ng.

b) Kin trc thng tng

Kin trc thng tng l ton b nhng quan im chnh tr, php quyn, trit
hc, o c, tn gio, ngh thut, v.v. cng vi nhng thit ch x hi tng ng nh
nh nc, ng phi, gio hi, cc on th x hi, v.v. c hnh thnh trn c s h
tng nht nh.
Mi yu t ca kin trc thng tng c c im ring, c quy lut vn ng
pht trin ring, nhng chng lin h vi nhau, tc ng qua li ln nhau v u hnh
thnh trn c s h tng. Song, mi yu t khc nhau c quan h khc nhau i vi c
s h tng. C nhng yu t nh chnh tr, php lut c quan h trc tip vi c s h
tng; cn nhng yu t nh trit hc, tn gio, ngh thut ch quan h gin tip vi n.
Trong x hi c giai cp, kin trc thng tng mang tnh giai cp, trong , nh
nc c vai tr c bit quan trng. N tiu biu cho ch chnh tr ca mt x hi
nht nh. Nh c nh nc, giai cp thng tr mi thc hin c s thng tr ca mnh
v tt c cc mt ca i sng x hi.

2. Quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng

a) Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng
C s h tng v kin trc thng tng l hai mt ca i sng x hi, chng thng

1. Sd, t.13, tr. 15.

155

nht bin chng vi nhau, trong c s h tng ng vai tr quyt nh i vi kin

trc thng tng.
Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng trc ht th
hin ch: Mi c s h tng s hnh thnh nn mt kin trc thng tng tng ng
vi n. Tnh cht ca kin trc thng tng l do tnh cht ca c s h tng quyt
nh. Trong x hi c giai cp, giai cp no thng tr v kinh t th cng chim a v
thng tr v mt chnh tr v i sng tinh thn ca x hi. Cc mu thun trong kinh t,
xt n cng, quyt nh cc mu thun trong lnh vc chnh tr t tng; cuc u
tranh giai cp v chnh tr t tng l biu hin nhng i khng trong i sng kinh t.
Tt c cc yu t ca kin trc thng tng nh nh nc, php quyn, trit hc, tn
gio, v.v. u trc tip hay gin tip ph thuc vo c s h tng, do c s h tng
quyt nh.
Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng cn th hin
ch: c s h tng thay i th sm hay mun, kin trc thng tng cng thay i theo.
C.Mc vit: "C s kinh t thay i th ton b ci kin trc thng tng s cng b
o ln t nhiu nhanh chng"1.
Qu trnh din ra khng ch trong giai on thay i t hnh thi kinh t - x
hi ny sang hnh thi kinh t - x hi khc, m cn din ra ngay trong bn thn mi
hnh thi kinh t - x hi.
Tuy s thay i ca kin trc thng tng cng gn vi s pht trin ca lc
lng sn xut, nhng lc lng sn xut khng trc tip lm thay i kin trc thng
tng. S pht trin ca lc lng sn xut lm thay i quan h sn xut, tc trc tip
lm thay i c s h tng v thng qua lm thay i kin trc thng tng.
S thay i c s h tng dn n lm thay i kin trc thng tng din ra rt
phc tp. Trong , c nhng yu t ca kin trc thng tng thay i nhanh chng
cng vi s thay i c s h tng nh chnh tr, php lut, v.v.. Trong kin trc thng
tng, c nhng yu t thay i chm nh tn gio, ngh thut, v.v. hoc c nhng yu t
vn c k tha trong x hi mi. Trong x hi c giai cp, s thay i phi thng
qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi.

b) Tc ng tr li ca kin trc thng tng i vi c s h tng

Tuy c s h tng quyt nh kin trc thng tng, kin trc thng tng ph
hp vi c s h tng, nhng khng phi l s ph hp mt cch gin n, my mc.
Ton b kin trc thng tng, cng nh cc yu t cu thnh n u c tnh c lp
tng i trong qu trnh vn ng pht trin v tc ng mt cch mnh m i vi c
s h tng.
Tt c cc yu t cu thnh kin trc thng tng u c tc ng n c s h

1. Sd, t.13, tr. 15.

156

tng. Tuy nhin, mi yu t khc nhau c vai tr khc nhau, c cch thc tc ng khc
nhau. Trong x hi c giai cp, nh nc l yu t c tc ng mnh nht i vi c s
h tng v l b my bo lc tp trung ca giai cp thng tr v kinh t. Cc yu t
khc ca kin trc thng tng nh trit hc, o c, tn gio, ngh thut, v.v. cng
u tc ng n c s h tng, nhng chng u b nh nc, php lut chi phi.
Trong mi ch x hi, s tc ng ca cc b phn ca kin trc thng tng
khng phi bao gi cng theo mt xu hng. Chc nng x hi c bn ca kin trc
thng tng thng tr l xy dng, bo v v pht trin c s h tng sinh ra n, chng
li mi nguy c lm suy yu hoc ph hoi ch kinh t . Mt giai cp ch c th gi
vng c s thng tr v kinh t chng no xc lp v cng c c s thng tr v
chnh tr, t tng.
S tc ng ca kin trc thng tng i vi c s h tng din ra theo hai chiu.
Nu kin trc thng tng tc ng ph hp vi cc quy lut kinh t khch quan th n
l ng lc mnh m thc y kinh t pht trin; nu tc ng ngc li, n s km hm
pht trin kinh t, km hm pht trin x hi.
Tuy kin trc thng tng c tc ng mnh m i vi s pht trin kinh t,
nhng khng lm thay i c tin trnh pht trin khch quan ca x hi. Xt n
cng, nhn t kinh t ng vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng. Nu kin
trc thng tng km hm pht trin kinh t th sm hay mun, bng cch ny hay
cch khc, kin trc thng tng c s c thay th bng kin trc thng tng mi
tin b thc y kinh t tip tc pht trin.

IV- Phm tr hnh thi kinh t - x hi v ngha phng php lun

ca n.
1. Phm tr hnh thi kinh t - x hi
Gia cc mt trong i sng x hi thng nht bin chng vi nhau to thnh cc
x hi c th tn ti trong tng giai on lch s nht nh. Cc x hi c th c
ch ngha duy vt lch s khi qut thnh phm tr hnh thi kinh t - x hi. Hnh thi
kinh t - x hi l mt phm tr ca ch ngha duy vt lch s dng ch x hi tng
giai on lch s nht nh, vi mt kiu quan h sn xut c trng cho x hi , ph
hp vi mt trnh nht nh ca lc lng sn xut, v vi mt kin trc thng
tng tng ng c xy dng trn nhng quan h sn xut y.
Hnh thi kinh t - x hi l mt h thng hon chnh, c cu trc phc tp, trong
c cc mt c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut v kin trc thng tng. Mi
mt ca hnh thi kinh t - x hi c v tr ring v tc ng qua li ln nhau, thng nht
vi nhau.
Lc lng sn xut l nn tng vt cht - k thut ca mi hnh thi kinh t - x hi.
Hnh thi kinh t - x hi khc nhau c lc lng sn xut khc nhau. Suy n cng, s pht
trin ca lc lng sn xut quyt nh s hnh thnh, pht trin v thay th ln nhau ca
157

cc hnh thi kinh t - x hi.

Cc quan h sn xut to thnh c s h tng ca x hi v quyt nh tt c mi
quan h x hi khc1. Mi hnh thi kinh t - x hi c mt kiu quan h sn xut c
trng cho n. Quan h sn xut l tiu chun khch quan phn bit cc ch x
hi. .
Kin trc thng tng c hnh thnh v pht trin ph hp vi c s h tng,
nhng n li l cng c bo v, duy tr v pht trin c s h tng sinh ra n.
Ngoi cc mt c bn nu trn, cc hnh thi kinh t - x hi cn c quan h v
gia nh, dn tc v cc quan h x hi khc. Cc quan h u gn b cht ch vi
quan h sn xut, bin i cng vi s bin i ca quan h sn xut.

2. ngha phng php lun ca phm tr hnh thi kinh t - x hi

a) S pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l qu trnh lch s t nhin
X hi loi ngi pht trin tri qua nhiu hnh thi kinh t - x hi ni tip
nhau. Trn c s pht hin ra cc quy lut vn ng pht trin khch quan ca x hi,
C.Mc i n kt lun: "S pht trin ca nhng hnh thi kinh t - x hi l mt qu
trnh lch s - t nhin"2.
Hnh thi kinh t - x hi l mt h thng, trong , cc mt khng ngng tc
ng qua li ln nhau to thnh cc quy lut vn ng, pht trin khch quan ca x hi.
l quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng
sn xut, quy lut c s h tng quyt nh kin trc thng tng v cc quy lut x hi
khc. Chnh s tc ng ca cc quy lut khch quan m cc hnh thi kinh t - x
hi vn ng pht trin t thp n cao.
Ngun gc su xa ca s vn ng pht trin ca x hi l s pht trin ca lc
lng sn xut. Chnh s pht trin ca lc lng sn xut quyt nh, lm thay i
quan h sn xut. n lt mnh, quan h sn xut thay i s lm cho kin trc thng
tng thay i theo, v do m hnh thi kinh t - x hi c c thay th bng hnh
thi kinh t - x hi mi cao hn, tin b hn. Qu trnh din ra mt cch khch quan
ch khng phi theo mun ch quan. V.I.Lnin vit: "Ch c em quy nhng quan
h x hi vo nhng quan h sn xut, v em quy nhng quan h sn xut vo trnh
ca nhng lc lng sn xut th ngi ta mi c c mt c s vng chc quan
nim s pht trin ca nhng hnh thi x hi l mt qu trnh lch s - t nhin"1.
S tc ng ca cc quy lut khch quan lm cho cc hnh thi kinh t - x hi
pht trin thay th nhau t thp n cao - l con ng pht trin chung ca nhn
loi. Song, con ng pht trin ca mi dn tc khng ch b chi phi bi cc quy lut
1. Xem V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1974, t.1, tr. 159.
2. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.23, tr. 21.
1

. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1974, t.1, tr. 163.

158

chung, m cn b tc ng bi cc iu kin v t nhin, v chnh tr, v truyn thng

vn ha, v iu kin quc t, v.v.. Chnh v vy, lch s pht trin ca nhn loi ht sc
phong ph, a dng. Mi dn tc u c nt c o ring trong lch s pht trin ca
mnh. C nhng dn tc ln lt tri qua cc hnh thi kinh t - x hi t thp n cao;
nhng cng c nhng dn tc b qua mt hay mt s hnh thi kinh t - x hi no .
Tuy nhin, vic b qua cng din ra theo mt qu trnh lch s - t nhin ch khng
phi theo mun ch quan.
Nh vy, qu trnh lch s - t nhin ca s pht trin x hi chng nhng din ra
bng con ng pht trin tun t, m cn bao hm c s b qua, trong nhng iu kin
nht nh, mt hoc mt vi hnh thi kinh t - x hi nht nh.

b) Gi tr khoa hc ca hc thuyt hnh thi kinh t - x hi

Trc Mc, ch ngha duy tm gi vai tr thng tr trong khoa hc x hi. S ra
i hc thuyt hnh thi kinh t - x hi a li cho khoa hc x hi mt phng
php nghin cu thc s khoa hc.
Hc thuyt ch ra: sn xut vt cht l c s ca i sng x hi, phng thc
sn xut quyt nh cc mt ca i sng x hi. Cho nn, khng th xut pht t
thc, t tng, t ch ch quan ca con ngi gii thch cc hin tng trong i
sng x hi m phi xut pht t phng thc sn xut.
Hc thuyt cng ch ra: x hi khng phi l s kt hp mt cch ngu nhin,
my mc gia cc c nhn, m l mt c th sng sinh ng, cc mt thng nht cht
ch vi nhau, tc ng qua li ln nhau. Trong , quan h sn xut l quan h c bn,
quyt nh cc quan h x hi khc, l tiu chun khch quan phn bit cc ch x
hi. iu cho thy, mun nhn thc ng i sng x hi, phi phn tch mt cch
su sc cc mt ca i sng x hi v mi quan h ln nhau gia chng. c bit phi
i su phn tch v quan h sn xut th mi c th hiu mt cch ng n v i sng
x hi. Chnh quan h sn xut cng l tiu chun khch quan phn k lch s mt
cch ng n, khoa hc.
Hc thuyt cn ch ra: s pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l mt
qu trnh lch s - t nhin, tc din ra theo cc quy lut khch quan ch khng phi
theo mun ch quan. Cho nn, mun nhn thc ng i sng x hi phi i su
nghin cu cc quy lut vn ng pht trin ca x hi. V.I.Lnin vit: "X hi l mt
c th sng ang pht trin khng ngng (ch khng phi l mt ci g c kt thnh
mt cch my mc v do cho php c th ty phi hp cc yu t x hi nh th
no cng c), mt c th m mun nghin cu n th cn phi phn tch mt cch
khch quan nhng quan h sn xut cu thnh mt hnh thi x hi nht nh v cn phi
nghin cu nhng quy lut vn hnh v pht trin ca hnh thi x hi "1.
K t khi hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Mc ra i cho n nay, loi
ngi c nhng bc pht trin ht sc to ln v mi mt, nhng hc thuyt vn
1. Sd, t.1, tr. 198.

159

l phng php thc s khoa hc nhn thc mt cch ng n v i sng x hi.

ng nhin, hc thuyt "khng bao gi c tham vng gii thch tt c, m ch c
mun vch ra mt phng php... "duy nht khoa hc" gii thch lch s"2.
Gn y, c nhng quan im i n ph nhn hc thuyt hnh thi kinh t - x
hi v cho rng phi thay th bng cch tip cn vn minh. Cch tip cn ny phn chia
lch s pht trin nhn loi thnh vn minh nng nghip, vn minh cng nghip, vn
minh hu cng nghip (hay vn minh tin hc, vn minh tr tu). Thc cht y l phn
chia da vo cc trnh pht trin kinh t, da vo trnh khoa hc v cng ngh. R
rng, cch tip cn ny khng th thay th c hc thuyt hnh thi kinh t - x hi, n
khng vch ra mi quan h gia cc mt trong i sng x hi v cc quy lut vn
ng, pht trin ca x hi t thp n cao.

3. Vn dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi vo s nghip xy dng

ch ngha x hi nc ta
Hc thuyt hnh thi kinh t - x hi c C.Mc vn dng vo phn tch x
hi t bn, vch ra cc quy lut vn ng, pht trin ca x hi v i n d bo
v s ra i ca hnh thi kinh t - x hi cao hn, hnh thi cng sn ch ngha, m giai
on u l ch ngha x hi. Ch ngha x hi hnh thnh pht trin t sau Cch
mng Thng Mi Nga.
Vn dng ch ngha Mc - Lnin vo iu kin c th ca nc ta, ng ta khng
nh: c lp dn tc v ch ngha x hi khng tch ri nhau. l quy lut pht trin
ca cch mng Vit Nam, l si ch xuyn sut ng li cch mng ca ng. Vic
ng ta lun lun kin nh con ng tin ln ch ngha x hi l ph hp vi xu
hng ca thi i v iu kin c th ca nc ta.
Tuy nhin, t thc tin, nht l thc tin qu trnh i mi, chng ta ngy cng
nhn thc r hn con ng i ln ch ngha x hi nc ta.
"Con ng i ln ca nc ta l s pht trin qu ln ch ngha x hi b
qua ch t bn ch ngha, tc l b qua vic xc lp v tr thng tr ca quan h sn
xut v kin trc thng tng t bn ch ngha, nhng tip thu, k tha nhng thnh tu
m nhn loi t c di ch t bn ch ngha, c bit v khoa hc v cng
ngh, pht trin nhanh lc lng sn xut, xy dng nn kinh t hin i.
Xy dng ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha, to ra s bin i v
cht ca x hi trn tt c cc lnh vc l s nghip rt kh khn, phc tp, cho nn phi
tri qua mt thi k qu lu di vi nhiu chng ng, nhiu hnh thc t chc kinh
t, x hi c tnh cht qu . Trong cc lnh vc ca i sng x hi din ra s an xen
v u tranh gia ci mi v ci c"1.
Vn dng quy lut s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc
lng sn xut. "ng v Nh nc ta ch trng thc hin nht qun v lu di chnh
sch pht trin nn kinh t hng ha nhiu thnh phn vn ng theo c ch th trng
2
. Sd, t.1, tr. 171.
1. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia H Ni,
2001, tr. 84 - 85.

160

c s qun l ca Nh nc theo nh hng x hi ch ngha; chnh l nn kinh t

th trng nh hng x hi ch ngha"2.
Theo quan im ca ng ta, "kinh t th trng nh hng x hi ch ngha c
nhiu hnh thc s hu, nhiu thnh phn kinh t, trong kinh t nh nc gi vai tr
ch o; kinh t nh nc cng vi kinh t tp th ngy cng tr thnh nn tng vng
chc"2.
Xy dng v pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha va
ph hp vi xu hng pht trin chung ca nhn loi, va ph hp vi yu cu pht
trin ca lc lng sn xut nc ta; vi yu cu ca qu trnh xy dng nn kinh t
c lp, t ch kt hp vi ch ng hi nhp kinh t quc t.
Nc ta tin ln ch ngha x hi t mt nn kinh t ph bin l sn xut nh, lao
ng th cng l ph bin. Chnh v vy, chng ta phi tin hnh cng nghip ha, hin
i ha. Trong thi i ngy nay, cng nghip ha phi gn lin vi hin i ha. Cng
nghip ha, hin i ha nc ta l nhm xy dng c s vt cht k thut cho ch
ngha x hi. l nhim v trung tm trong sut thi k qu tin ln ch ngha x
hi nc ta.
Gn lin vi pht trin kinh t, xy dng nn kinh t th trng nh hng x hi
ch ngha, y mnh cng nghip ha, hin i ha t nc, phi khng ngng i
mi h thng chnh tr, nng cao vai tr lnh o v sc chin u ca ng, xy dng
Nh nc php quyn x hi ch ngha, nng cao vai tr ca cc t chc qun chng,
pht huy sc mnh i on kt ton dn trong s nghip xy dng v bo v T quc.
ng thi vi pht trin kinh t, phi pht trin vn ha, xy dng nn vn ha
tin tin m bn sc dn tc nhm khng ngng nng cao i sng tinh thn ca
nhn dn; pht trin gio dc v o to nhm nng cao dn tr, o to nhn lc v bi
dng nhn ti; gii quyt tt cc vn x hi, thc hin cng bng x hi nhm thc
hin mc tiu: "Dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh".
Cu hi n tp
1. Ti sao ni sn xut vt cht l nhn t quyt nh s tn ti v pht trin ca
x hi. T rt ra ngha phng php lun g?
2. Phn tch ni dung quy lut quan h sn xut phi ph hp vi trnh ca lc
lng sn xut?
3. Phn tch mi quan h gia c s h tng v kin trc thng tng.
4. Hnh thi kinh t - x hi l g? V sao ni s pht trin ca hnh thi kinh t x hi l mt qu trnh lch s t nhin?
5. Vn dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi vo s nghip xy dng ch
ngha x hi Vit Nam hin nay?
2

. Sd, tr. 86.

. Sd, tr. 87.

161

Chng XI
Giai cp v dn tc
I- Nhng hnh thc cng ng ngi trong lch s
1. Nhng hnh thc cng ng ngi trc dn tc
tn ti v pht trin, con ngi phi gn kt vi nhau thnh nhng cng ng.
Trong qu trnh pht trin ca x hi, trc khi dn tc ra i, cc hnh thc cng ng
ngi cng bin i t th tc n b lc, b tc.

a) Th tc
L cng ng ngi (gm khong vi trm ngi) c cng mt huyt thng. Th
tc l mt n v sn xut v l mt hnh thc tn ti c bn ca x hi nguyn thu. Do
trnh ca lc lng sn xut cha pht trin, ngun sng ch yu da vo trng trt
v chn nui, v vy vai tr ca ngi ph n trong th tc c mt v tr c bit. Ch
qun hn thi k u v a v c tn ca ngi ph n trong sn xut chnh l c s
hnh thnh hnh thc th tc mu quyn u tin trong lch s. S pht trin ca lc
lng sn xut lm thay i v tr ca ngi n ng trong ch th tc. Hnh thc
th tc ph quyn ra i thay th hnh thc th tc mu quyn. Th tc l hnh thc
cng ng ngi u tin trong lch s.
Ngoi c trng chung v huyt thng l ch yu, th tc cn c nhng quan h
cng ng v ngn ng, tp qun, tn ngng, vn ha. Mi th tc c khu vc c tr,
vng sn bt v tn gi ring.
C s tn ti v kinh t ca th tc l quyn s hu chung v t liu sn xut v
ti sn. H cng lao ng v mi sn phm c chia u cho tt c cc thnh vin
trong th tc.
Lnh o th tc l mt hi ng th tc, ng u l tc trng c mi ngi
bu ra. Vic qun l iu hnh th tc da trn ngh quyt ca hi ngh th tc gm cc
nam n thnh nin trong th tc. Khi tc trng c bu, cc thnh vin trong th
tc tn knh v chp hnh s iu khin ca tc trng mt cch t nguyn.

b) B lc
L mt tp hp dn c c to thnh t nhiu th tc do c quan h huyt thng
hoc quan h hn nhn lin kt vi nhau, trong c mt th tc gc to thnh b lc
gi l bo tc.
c trng ca b lc l c cng ngn ng, phong tc tp qun, vn ha, tn
162

ngng v cng chung sng trn mt vng lnh th. Mc d cha tht s n nh nhng
vic xc lp ch quyn v mt lnh th l c trng mi ca b lc so vi th tc.
B lc c hnh thc s hu cao hn th tc. Ngoi s hu ring ca th tc, b lc
cn c nhng s hu khc bao gm vng lnh th, ni trng trt, sn bt v chn nui...
Lnh o b lc l mt hi ng cc tc trng. Trong b lc c mt th lnh ti
cao nhng mi quyn hnh qun l b lc u do hi ngh ca hi ng cc tc trng
v th lnh qun s quyt nh. Hnh thc pht trin cao nht ca b lc l lin minh b
lc c hnh thnh t s lin kt nhiu b lc.
Trong x hi nguyn thu, b lc l hnh thc tt nht pht trin sn xut.
Chnh trong thi k ny, cng c sn xut bng kim loi c hnh thnh to nn hnh
thc phn cng lao ng x hi u tin gia trng trt v chn nui, nng nghip vi
th cng nghip... l tin khch quan ca s xut hin s hu t nhn. Da trn
s hu t nhn, b tc ra i thay th cho hnh thc b lc v lin minh cc b lc.

c) B tc
L mt cng ng dn c c hnh thnh t s lin kt ca nhiu b lc v lin
minh cc b lc trn cng mt vng lnh th nht nh. B tc ng o hn b lc.
Mi b tc c tn gi v c nhng c im v kinh t, vn ha ring. Khc vi b lc
v th tc, b tc c vng lnh th tng i n nh, dn c a dng v an xen, a
ngn ng v vn ha, trong ngn ng ca b lc no chim v tr trung tm ca s
giao lu v pht trin kinh t s tr thnh ngn ng chung ca c b tc.
Thi k hnh thnh b tc l thi k nh du s tan r hon ton ca x hi cng
x nguyn thu; s hu t nhn v ch t hu ra i thay th s hu tp th ca th
tc, b lc. Nh nc, t chc chnh tr x hi c giai cp u tin c hnh thnh.
Phm vi thng tr ca nh nc c th khng trng vi b tc. C nh nc mt b
tc, cng c nh nc nhiu b tc, sc tc. S xut hin nh nc gp phn rt quan
trng vo qu trnh pht trin kinh t - x hi, thc y s thng nht v kinh t v vn
ha, m rng giao lu gia cc b tc... Di tc ng ca cc quan h mi; c bit l
quan h giao lu v kinh t, khun kh cht hp ca b tc khng cn thch hp cho s
pht trin. Nhng nhn t khch quan trn y thc y qu trnh hnh thnh mt
cng ng ngi mi thay th b tc, l s xut hin dn tc.

2. Dn tc
L mt cng ng dn c hnh thnh t mt b tc hoc t s lin kt ca tt c
cc b tc sng trn cng mt vng lnh th.
Cng nh b tc, dn tc l hnh thc cng ng ngi gn lin vi x hi c
giai cp, c cc th ch chnh tr v nh nc.
Nu trong b tc cc cng ng dn c lin kt vi nhau cha da trn nhng
nguyn tc php l, cha thc s l mt cng ng dn c n nh v bn vng; th
163

ngc li, dn tc l mt cng ng dn c c tnh thng nht cao, n nh v tng i

bn vng da trn nhng nguyn tc php l cao.
Do c im pht trin ca nn kinh t th trng, giai cp t sn ngy cng xo b
s phn tn v t liu sn xut, v ti sn v v dn c, lin minh ca cc b tc vi
nhng li ch, lut l, chnh ph v cc vng ct c lnh th ring khc nhau, phi
nhng bc cho s hnh thnh "... mt dn tc thng nht, c mt chnh ph thng
nht, mt lut php thng nht, mt li ch dn tc thng nht, c tnh giai cp v mt
hng ro thu quan thng nht"1.
Nh vy, dn tc l mt cng ng dn c gm c nhng c im chung
thng nht rt cht ch:
- Th nht, cng ng v lnh th
Lnh th l s biu hin c th v mt ch quyn ca mt dn tc trong quan h
vi cc quc gia dn tc khc. Lnh th bao gm ch quyn c v vng t, vng tri,
vng bin v cc hi o, thm lc a... Trong mt quc gia nhiu dn tc th lnh th
quc gia gm lnh th ca tt c cc dn tc thuc quc gia y hp thnh. Ch quyn
quc gia dn tc v lnh th l kt qu lao ng kin to ca c mt dn tc trong sut
qu trnh hnh thnh dn tc. N c th ch bng lut php quc gia v quc t. Lnh
th l ch quyn khng th chia ct, l ni sinh tn pht trin v l nn tng hnh thnh
nn t quc ca mi quc gia dn tc.
- Th hai, cng ng v kinh t
Cng ng chung v kinh t l nhn t bo m cho s tn ti v thng nht ca
mi quc gia dn tc. C.Mc v Ph.ngghen chng minh rng, ng lc gn kt cc dn
tc thnh mt nh nc, mt quc gia thng nht chnh l yu t kinh t. Trong mi mt
dn tc thng tn ti nhiu giai cp, nhiu tng lp x hi c li ch ring khc nhau,
thm ch i lp nhau. Mc d vy, trong s khc bit y vn phi c nhng tng ng
nht nh v mt li ch. Lch s cho thy, s tng ng v ph hp v li ch cng
ln, tnh thng nht ca dn tc cng cao, s cch bit v i lp v li ch gia cc b tc
dn tc cng cao, nguy c tan r dn tc cng ln. Mt quc gia thng nht, mt dn tc
thng nht phi c bo m v phi da trn c s cng ng chung v kinh t. Tnh
thng nht, tnh tng ng v n nh chung v kinh t lun lun l nhn t bo m cho
s thng nht ca mi quc gia dn tc.
- Th ba, cng ng v ngn ng
Ngn ng l cng c quan trng nht trong giao tip ca cc dn tc. Mi dn tc
u c ngn ng ring ca dn tc mnh, nhng trong mt quc gia nhiu dn tc bao
gi cng c mt ngn ng chung thng nht. Ngn ng c chn lm ngn ng thng
nht thng l sn phm v l kt qu tt yu ca mt qu trnh pht trin lu di v
1. C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr. 603.

164

kinh t - x hi ca cc dn tc trong mt quc gia.

X hi cng pht trin, ngn ng cng phong ph. Mt dn tc c th s dng
nhiu loi ngn ng trong quan h v giao tip vi cc quc gia dn tc khc, nhng
ting m - ngn ng chung ca mt dn tc, mt quc gia thng nht l c trng bn
cht v l nhn t kt ni cc dn tc thnh mt quc gia c ch quyn. Ngn ng l nn
tng vn ha, ng thi l di sn tinh thn ca mi dn tc.
- Th t, cng ng v vn ha, v tm l
Vn ha l yu t c bit trong s gn kt cng ng dn tc thnh mt khi
thng nht. Lch s pht trin vn ha ca mi dn tc rt phong ph v a dng. Ngay
t thi nguyn thu, mi th tc, b lc, b tc... c nhng iu kin sinh sng ring,
nn vn ha cng c nhng sc thi ring. Vn ha ca mt dn tc phn nh khi qut
tnh a dng chung ca cc sc tc, cc cng ng dn c trn cng mt vng lnh th.
c trng chung ca vn ha dn tc l thng nht trong tnh a dng. N c cht lc
tri di trong sut lch s u tranh sinh tn ca mi dn tc. Trong qu trnh pht
trin, cc thnh vin ca dn tc thuc cc tng lp x hi khc nhau, mt mt gi gn
bo v nhng di sn vn ha ring ca mnh, mt khc tham gia vo s sng to ra nhng
gi tr vn ha chung ca c cng ng. X hi cng pht trin nhu cu v vn ha cng
cao. Hn th na, vn ha cn l ng lc ca s pht trin, l cng c bo v c lp
v ch quyn ca mi quc gia. u tranh bo v ch quyn dn tc phi c th hin
thng qua cuc u tranh chng li nguy c ng ha v vn ha. Giao lu vn ha
gia cc dn tc va l nhu cu, va l ng lc khng th thiu c ca s pht trin.
Thng qua giao lu v vn ha, mi dn tc t nng mnh ln, t hon thin mnh nh
hc hi nhng tinh hoa vn ha ca dn tc khc.
Trong x hi c giai cp, mi giai cp c nhng iu kin vt cht ring nn vn
ha cng khng ng nht. Mc d vy, cc giai cp, cc lc lng x hi y vn phi
chu s tc ng v chi phi bi nhng yu t vn ha chung ca cng ng. Mi dn
tc cn c tm l li sng v nhng nt tnh cch ring. Tm l v nt tnh cch ring
ca mi dn tc trc ht l s phn nh nhng iu kin kinh t, iu kin a l, dn
c v nt c th vn ha ring ca dn tc y.
Cng ng v lnh th, cng ng v kinh t, cng ng v ngn ng, v vn ha,
tm l v tnh cch l bn c trng khng th thiu ca mi dn tc. chnh l nhng
yu t c mi quan h ni lc mnh m. N va kt dnh dn tc thnh mt khi va
to ra ng lc lin kt v pht trin cho mi quc gia dn tc. Vi nhng c trng
trn, dn tc hnh thnh thng gn lin vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca giai
cp t sn v ch ngha t bn, song cng c nhng dn tc hnh thnh khng gn vi s
ra i ca ch ngha t bn. Vit Nam v Triu Tin l mt v d.
Cc hnh thc cng ng chung ca dn tc c vai tr rt to ln i vi s pht
trin ca con ngi v x hi. Dn tc hnh thnh thc s to ra ng lc cho s pht
trin. u tranh chng li s n dch v p bc dn tc chnh l u tranh v s pht
165

trin v tin b chung ca nhn loi.

II- Giai cp v u tranh giai cp

1. Giai cp
a) Khi nim giai cp
Trong tc phm Sng kin v i, Lnin nh ngha: "Ngi ta gi l giai cp,
nhng tp on to ln gm nhng ngi khc nhau v a v ca h trong mt h thng
sn xut x hi nht nh trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng thng th
nhng quan h ny c php lut quy nh v tha nhn) i vi nhng t liu sn xut,
v vai tr ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc nhau v cch thc
hng th v v phn ca ci x hi t hoc nhiu m h c hng. Giai cp l nhng
tp on ngi, m tp on ny c th chim ot lao ng ca tp on khc, do ch
cc tp on c a v khc nhau trong mt ch kinh t x hi nht nh"1.
Nh vy, s ra i, tn ti ca giai cp gn vi nhng h thng sn xut x hi
nht nh. S khc nhau v a v ca giai cp trong h thng sn xut l do:
Th nht, khc nhau v quan h ca h i vi vic s hu nhng t liu sn xut
ca x hi.
Th hai, khc nhau v vai tr ca h trong t chc qun l sn xut, t chc qun
l lao ng x hi.
Th ba, khc nhau v phng thc v quy m thu nhp nhng sn phm lao ng
ca x hi.
Trong nhng s khc nhau trn y, s khc nhau ca h v s hu i vi t liu
sn xut c ngha quyt nh. Tp on ngi no nm t liu sn xut s tr thnh
giai cp thng tr x hi v tt yu s chim ot nhng sn phm lao ng ca cc tp
on khc. l bn cht ca nhng xung t giai cp trong cc x hi c giai cp i
khng.
Trong cc x hi c giai cp, ngoi giai cp thng tr v giai cp b tr, cn c cc
giai cp v tng lp trung gian khc. B phn ny khng c v tr c bn trong phng
thc sn xut, n thng xuyn b phn ha. Nhn t chi phi s phn ha ca cc tng
lp trung gian l li ch. Cc giai cp v tng lp trung gian ng v pha giai cp thng
tr hay b tr l ty thuc vo v tr li ch ca h.
Giai cp thc cht l mt phm tr kinh t - x hi c tnh lch s. N lun lun
vn ng bin i cng vi s bin i ca lch s.

b) Ngun gc hnh thnh giai cp

Trong x hi c nhiu nhm x hi khc nhau. S khc nhau y c phn bit
bi nhng c trng khc nhau nh gii tnh, ngh nghip, chng tc, dn tc... Nhng
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1977, t.39, tr. 17-18.

166

khc bit y t n khng to ra s i lp v mt x hi. Ch c nhng giai cp xut

pht t s khc bit cn bn v li ch mi to ra nhng xung t x hi mang tnh cht
i khng. Mc ch ra rng: "S tn ti ca cc giai cp ch gn vi nhng giai on
pht trin lch s nht nh ca sn xut"1. S phn chia mt x hi thnh giai cp trc
ht l do nguyn nhn kinh t.
Trong x hi nguyn thu, lc lng sn xut cha pht trin, nng sut lao ng
rt thp, sn phm lm ra cha nui sng ngi nguyn thu. tn ti h phi sng
nng ta vo nhau theo by n l thuc nhiu vo t nhin, giai cp cha xut hin.
Sn xut ngy cng pht trin vi s pht trin ca lc lng sn xut. Cng c
sn xut bng kim loi ra i thay th cng c bng , nng sut lao ng nh tng
ln ng k, phn cng lao ng x hi tng bc hnh thnh, ca ci d tha xut hin,
nhng ngi c chc quyn trong cc th tc, b lc chim ot ca ci d tha lm
ca ring; ch t hu ra i, bt bnh ng v kinh t ny sinh trong ni b cng x,
chnh l c s ca s xut hin giai cp.
Do c ca ci d tha, t binh bt c trong cc cuc chin tranh khng b git
nh trc. H c s dng lm n l phc v nhng ngi giu v c a v trong x
hi, ch c giai cp chnh thc hnh thnh k t . Nh vy, s xut hin ch t
hu l nguyn nhn quyt nh trc tip s ra i giai cp. S tn ti cc giai cp i
khng gn vi ch chim hu n l, ch phong kin v ch t bn ch ngha.
Ch ngha t bn pht trin cao li to tin khin cho s th tiu ch t hu, ci
c s kinh t ca s i khng giai cp tr thnh xu th khch quan trong s pht trin
x hi. l lgc khch quan ca tin trnh pht trin lch s.

c) Kt cu x hi - giai cp
Cc x hi c i khng giai cp ln lt thay th nhau trong lch s. Mi kiu x
hi c kt cu x hi - giai cp ring ca n. Mi kt cu x hi - giai cp ca mt x
hi nht nh bao gm hai giai cp c bn i lp nhau. l ch n v n l trong ch
n l, a ch v nng
n trong ch phong kin, t sn v v sn trong ch t bn ch ngha. Hai giai cp
c bn ca mi ch kinh t - x hi l sn phm ch thc ca ch kinh t - x hi
, ng thi l nhng giai cp quyt nh s tn ti, s pht trin ca h thng sn
xut trong x hi . Giai cp thng tr l giai cp tiu biu cho bn cht ca ch
kinh t - x hi ang tn ti. Ngoi hai giai cp c bn, mi kt cu x hi - giai cp
cn bao gm mt s giai cp khng c bn v tng lp trung gian. Trong nhng tp
on x hi ny c tp on l tn d ca phng thc sn xut c (nh n l trong
bui u ca x hi t bn), c tp on l mm mng ca phng thc sn xut
tng lai (nh giai cp t sn v giai cp cng nhn cng trng th cng trong giai
on cui ca x hi phong kin). Ngoi ra bt c x hi c giai cp no cng c mt

1. C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.28, tr. 662.

167

s tng lp trung gian l sn phm ca chnh phng thc sn xut ang thng tr, l
kt qu ca qu trnh phn ha x hi khng ngng din ra trong x hi. l tng
lp bnh dn trong x hi n l, cc tng lp tiu t sn thnh th v nng thn trong
x hi t bn. X hi c giai cp no cng tn ti mt tng lp x hi c vai tr quan
trng v kinh t, x hi, chnh tr, vn ha, l tng lp tr thc.

2. u tranh giai cp
a) Khi nim u tranh giai cp
Trong x hi c giai cp tt yu ny sinh u tranh giai cp. V.I.Lnin nh ngha
u tranh giai cp l "cuc u tranh ca qun chng b tc ht quyn, b p bc v lao
ng, chng bn c c quyn, c li, bn p bc v bn n bm, cuc u tranh ca
nhng ngi cng nhn lm thu hay nhng ngi v sn chng nhng ngi hu sn
hay giai cp t sn"1.
Thc cht ca u tranh giai cp l cuc u tranh gii quyt mu thun v mt li
ch gia qun chng b p bc, v sn i lm thu chng li giai cp thng tr, chng li
bn c quyn, c li, nhng k i p bc v bc lt.
u tranh giai cp c nguyn nhn khch quan t s pht trin mang tnh x hi
ha ngy cng su rng ca lc lng sn xut vi quan h chim hu t nhn v t
liu sn xut. Biu hin ca mu thun ny v phng din x hi: Mu thun gia mt
bn l giai cp cch mng, tin b, i din cho phng thc sn xut mi, vi mt bn
l giai cp thng tr, bc lt, i biu cho nhng li ch gn vi quan h sn xut li
thi, lc hu.

b) u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc pht trin ca x

hi c giai cp
nh cao ca cuc u tranh giai cp tt yu s dn n cch mng x hi, thay
th phng thc sn xut c bng mt phng thc sn xut mi tin b hn. Phng
thc sn xut mi ra i m ra a bn mi cho s pht trin ca sn xut x hi. Sn
xut pht trin s l ng lc thc y s pht trin ca ton b i sng x hi. Da vo
tin trnh pht trin ca lch s, C.Mc v Ph.ngghen chng minh rng, nh cao ca
u tranh giai cp l cch mng x hi. Cch mng x hi nh l n by thay i cc
hnh thi kinh t - x hi.
u tranh giai cp gp phn xo b cc th lc phn ng, lc hu, ng thi ci
to c bn thn giai cp cch mng. Giai cp no i biu cho phng thc sn xut
mi, giai cp s lnh o cch mng. Thnh tu m loi ngi t c trong tin
trnh pht trin ca lc lng sn xut, cch mng khoa hc v cng ngh, ci cch v
dn ch v tin b x hi... khng tch ri cuc u tranh giai cp gia cc giai cp tin
b chng cc th lc th ch, phn ng.
u tranh giai cp gia giai cp v sn v giai cp t sn l cuc u tranh sau
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1979, t.7, tr. 237 - 238.

168

cng trong lch s x hi c giai cp. N l cuc u tranh khc v cht so vi cc cuc
u tranh trc trong lch s. Bi v mc tiu ca n l thay i v cn bn s hu t
nhn bng s hu x hi.
Trc khi ginh c chnh quyn, ni dung ca u tranh giai cp gia giai cp
v sn v giai cp t sn l u tranh kinh t, u tranh t tng, u tranh chnh tr. Sau
khi ginh chnh quyn, thit lp nn chuyn chnh ca giai cp v sn, mc tiu v hnh
thc u tranh giai cp cng thay i. V.I.Lnin vit "Trong iu kin chuyn chnh v
sn, nhng hnh thc u tranh giai cp ca giai cp v sn khng th ging nh trc
c"1.
Trong cuc u tranh ny, giai cp v sn phi bit cch s dng tng hp mi
ngun lc, vn dng linh hot cc hnh thc u tranh. Mc tiu ca cuc u tranh ny
l gi vng thnh qu cch mng, xy dng v cng c chnh quyn ca nhn dn; t
chc qun l sn xut, qun l x hi, bo m to ra mt nng sut lao ng x hi cao
hn, trn c s th tiu ch ngi bc lt ngi, xy dng mt x hi mi, cng
bng, dn ch v vn minh. V vy, trong khi khng nh rng "u tranh giai cp tt
yu dn n chuyn chnh v sn", C. Mc cng ch r: "bn thn nn chuyn chnh ny
ch l bc qu tin ti th tiu mi giai cp v tin ti x hi khng c giai cp"2.
Vit Nam, u tranh giai cp trong giai on qu hin nay cng l mt tt
yu.
Ni dung ch yu ca u tranh giai cp trong giai on hin nay nc ta l
thc hin thng li s nghip cng nghip ha, hin i ha theo nh hng x hi ch
ngha, khc phc tnh trng nc ngho, km pht trin, thc hin cng bng x hi,
chng p bc, bt cng, u tranh ngn chn, khc phc nhng t tng v hnh ng
tiu cc, sai tri, u tranh lm tht bi mi m mu v hnh ng chng ph ca cc
th lc th ch; bo v c lp dn tc, xy dng nc ta thnh mt nc x hi ch
ngha phn vinh, nhn dn hnh phc. ng thi ng ta cng khng nh: ng lc
ch yu pht trin t nc l i on kt ton dn trn c s lin minh gia cng
nhn vi nng dn v tr thc do ng lnh o, kt hp hi ho cc li ch c nhn, tp
th v x hi, pht huy mi tim nng v ngun lc ca cc thnh phn kinh t, ca ton
x hi.

III- Quan h giai cp - dn tc

1. Quan im ca ch ngha Mc - Lnin
Giai cp v dn tc quan h mt thit vi nhau song l nhng phm tr ch cc
quan h x hi khc nhau, c vai tr lch s khc nhau v khng th thay th c nhau.
Giai cp v dn tc sinh ra v mt i khng ng thi. Trong lch s nhn loi ni
chung, giai cp c trc dn tc hng nghn nm song khi giai cp mt i th dn tc s
vn cn tn ti.
1. Sd, t. 39, tr. 298.
2
. C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.28, tr.662.

169

S khng hiu c bn cht ca vn dn tc, mi quan h phc tp gia giai

cp v dn tc nu khng nhn r vai tr ca nhn t kinh t - x hi, ca nhn t giai
cp. Quan h giai cp - vi t cch l sn phm trc tip ca phng thc sn xut
trong x hi c giai cp - l nhn t xt n cng c vai tr quyt nh i vi s hnh
thnh dn tc, i vi xu hng pht trin ca dn tc, quy nh tnh cht mi quan h
gia cc dn tc.
Bn cht x hi ca dn tc c quy nh bi phng thc sn xut thng tr
trong dn tc, bi quan h giai cp do phng thc sn xut y sn sinh ra.
p bc giai cp l nguyn nhn cn bn, su xa ca p bc dn tc. Hin tng
dn tc ny thng tr, p bc dn tc khc trong lch s, v thc cht l giai cp thng
tr ca dn tc ny p bc bc lt dn tc khc m b phn b p bc, bc lt nng n
nht l nhn dn lao ng. Nhn t giai cp l nhn t c bn trong phong tro gii
phng dn tc. Giai cp no lnh o phong tro; nhng giai cp, lin minh giai cp no
l lc lng nng ct ca phong tro l nhng vn trng yu ca cch mng gii
phng dn tc.
Trong khi nhn mnh vai tr ca nhn t giai cp, trit hc Mc - Lnin khng
xem nh nhn t dn tc. Vn dn tc l mt trong nhng vn quan trng hng
u ca cch mng v sn song n ch c nhn thc v gii quyt ng n trn lp
trng ca giai cp cch mng nht - giai cp cng nhn.
Cuc u tranh ca giai cp cng nhn v bn cht mang tnh cht quc t v
on kt quc t l mt trong nhng nhn t quyt nh thng li cui cng ca s
nghip gii phng nhng ngi lao ng. C. Mc - ngghen v V.I. Lnin thng xuyn
nhn mnh rng giai cp cng nhn cc nc, trc ht l cc nc t bn ln, phi
thot khi nhng thin kin ca ch ngha dn tc t sn. Cc nh sng lp ch ngha
Mc - Lnin ch r rng ng ca giai cp cng nhn khng lc no c coi nh vic
gio dc ch ngha quc t chn chnh cho qun chng nhn dn, nhng giai cp cng
nhn khng c qun rng cuc u tranh gii phng ca h c tnh cht dn tc. Dn
tc l a bn trc tip ca cuc u tranh giai cp ca giai cp cng nhn. V vy, "giai
cp v sn mi nc trc ht phi ginh ly chnh quyn, phi t vn ln thnh giai
cp dn tc, phi t mnh tr thnh dn tc"1.
Nu nh p bc giai cp l nguyn nhn su xa ca p bc dn tc th p bc
dn tc tc ng mnh m tr li i vi p bc giai cp. N nui dng p bc giai
cp v lm su sc thm p bc giai cp. T gia th k XIX, C.Mc phn tch cho
thy vic Anh thng tr Ailen khng lm nh bt ch p bc giai cp Anh m tri li
cn lm cho n trm trng thm. ng nhn mnh rng: mt dn tc i p bc dn tc
khc, dn tc y khng th c t do c. Tc ng tr li ca p bc dn tc i vi
p bc giai cp ( "chnh quc") cng th hin r trong thi i quc ch ngha.
Ch ngha quc phi ly vic bc lt cc dn tc chm pht trin lm tin tn ti

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr.623-624.

170

ca n.
Mi quan h gia u tranh giai cp v u tranh dn tc khng phi ch c mt
chiu l u tranh giai cp tc ng vo u tranh dn tc m cn c chiu ngc li:
u tranh dn tc tc ng vo u tranh giai cp. Nu dn tc cha c c lp thng
nht th giai cp i biu cho phng thc sn xut mi mun tr thnh "giai cp dn
tc" phi i u trong cch mng gii phng dn tc, phi thc hin trc tin nhim v
khi phc c lp, thng nht dn tc. V vy, thnh qu u tin ca cch mng t sn
gia th k XIX cc nc Italia, c, o, Ba Lan l c lp, thng nht dn tc. Giai
cp t sn khi cn l giai cp cch mng nu cao vn dn tc tp hp qun
chng u tranh ginh v gi chnh quyn t sn. Khi giai cp t sn tr thnh giai cp
thng tr th "li ch dn tc" m giai cp t sn nu ln ngy cng l r thc cht ca
n l li ch t sn, ch yu l li ch ca i t sn.
Trong thi i quc ch ngha, cc cuc u tranh gii phng dn tc c vai tr
ht sc to ln i vi s nghip cch mng ca giai cp cng nhn trn ton th gii. T
tng bin chng v gii quyt mi quan h gia u tranh gii phng dn tc v u
tranh gii phng giai cp trn phm vi ton cu cng nh trong tng quc gia dn tc
trong thi i quc ch ngha l mt b phn quan trng ca ch ngha Lnin. Nm
1920, V.I.Lnin a ra khu hiu ni ting m ngy nay vn gi nguyn gi tr: "V sn
tt c cc nc v cc dn tc b p bc on kt li". ng nh gi ng n vai tr
cch mng c ngha thi i ca cc dn tc b p bc, ch ra s mnh lch s ca giai
cp cng nhn, cc dn tc b p bc l nm ngn c dn tc lnh o qun chng
lm cch mng. ng thi ng cn ch r nhim v ca giai cp cng nhn cc nc t
bn, quc l v li ch cn bn ca chnh mnh, phi ra sc ng h cch mng gii
phng dn tc. Mun a phong tro cch mng tin ln, giai cp cng nhn mi nc
v chnh ng ca n phi t mnh chng t l ngi i biu chn chnh ca dn tc,
phi kt hp cht ch li ch giai cp v li ch dn tc, u tranh giai cp v u tranh
dn tc.

2. S vn ng sng to quan h giai cp - dn tc trong t tng H

Ch Minh
H Ch Minh, nh cch mng tiu biu nht ca cc dn tc b p bc trong thi
i ngy nay, vn dng v pht trin sng to t tng Mc - Lnin v quan h bin
chng gia giai cp v dn tc, u tranh giai cp v u tranh dn tc. T nhng nm
20 ca th k ny, H Ch Minh nhn nh rng cch mng v sn cc nc t bn v
cch mng gii phng dn tc phi nh: "i cnh ca mt con chim". Qua nghin cu
l lun v tng kt thc tin, H Ch Minh i n kt lun ht sc c bn: "Mun cu
nc v gii phng dn tc khng c con ng no khc con ng cch mng v
sn"1. H Ch Minh d kin mt cch thin ti rng, cch mng gii phng dn tc
thi i ngy nay khng phi l nhn t b ng, ph thuc mt chiu vo cch mng v
sn cc nc t bn pht trin; tri li, nu ng ca giai cp cng nhn c ng li
1. H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1996, t.9, tr.314.

171

ng n, bit pht huy nhn t bn trong v iu kin quc t, nm vng thi c, th

cch mng nc thuc a c th thnh cng trc cch mng "chnh quc". Mt
trong nhng bi hc ln nht ca cch mng Vit Nam l bi hc v s kt hp cht ch
nhun nhuyn u tranh giai cp v u tranh dn tc, gii phng dn tc v gii phng
x hi. l im ct li ca t tng H Ch Minh.
Quan im ca giai cp cng nhn i vi vn giai cp dn tc cn th hin
vic gii quyt ng n mi quan h dn tc v quc t, li ch dn tc v li ch quc
t, gia m rng giao lu quc t vi gi gn c lp, bn sc dn tc. Li ch dn tc
chn chnh v li ch quc t ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng cc nc
khng i lp nhau m thng nht vi nhau. ng cch mng chn chnh ca giai cp
cng nhn, ch trng tng cng s hiu bit ln nhau, s on kt cc dn tc trn
th gii trong cuc u tranh v ho bnh, c lp dn tc v tin b x hi, kin quyt
chng mi biu hin ca ch ngha svanh ch k dn tc, ch ngha b quyn p dt
cho cc dn tc ci trt t th gii phc v cho li ch ch k ca mt nc nay mt
nhm nc c u th v kinh t, qun s v thng tin.
Trong lch s u tranh gii phng dn tc v xy dng x hi mi theo ng li
ch ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh, nhn dn Vit Nam ngy cng thu c
nhng thng li to ln c ngha lch s. l thng li ca ng li nm vng ngn c
c lp dn tc v ch ngha x hi.
Cu hi n tp
1. Phn tch nh ngha giai cp ca Lnin?
2. u tranh giai cp l g? Cc hnh thc c bn ca u tranh giai cp?
3. Ti sao c th ni u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc pht trin ca x hi
c giai cp?
4. Phn tch mi quan h gia giai cp v dn tc trong thi i ngy nay?
5. Quan im ca ng ta v c im v ni dung ca u tranh giai cp nc ta hin
nay?
6. Nu ln ci mi v quan h giai cp - dn tc trong t tng H Ch Minh.

172

Chng XII
Nh nc v cch mng x hi

I- Nh nc
1. Ngun gc v bn cht ca nh nc
a) Ngun gc ca nh nc
Lch s cho thy khng phi khi no x hi cng c nh nc. Trong x hi
nguyn thu, do kinh t cn thp km, cha c s phn ha giai cp, cho nn cha c
nh nc. ng u cc th tc v b lc l cc tc trng do nhn dn bu ra, quyn
lc ca nhng ngi ng u thuc v uy tn v o c, vic iu chnh cc quan h
x hi c thc hin bng nhng quy tc chung. Trong tay h khng c v khng cn
mt cng c cng bc c bit no.
Lc lng sn xut pht trin dn n s ra i ch t hu v t x hi
phn chia thnh cc giai cp i khng v cuc u tranh giai cp khng th iu ho
c xut hin. iu dn n nguy c cc giai cp chng nhng tiu dit ln nhau m
cn tiu dit lun c x hi. thm ho khng din ra, mt c quan quyn lc c
bit ra i. l nh nc. Nh nc u tin trong lch s l nh nc chim hu n
l, xut hin trong cuc u tranh khng iu ho gia giai cp ch n v giai cp n l.
Tip l nh nc phong kin, nh nc t sn.
Nguyn nhn trc tip ca s xut hin nh nc l mu thun giai cp khng th
iu ho c. ng nh V.I.Lnin nhn nh: "Nh nc l sn phm v biu hin ca
nhng mu thun giai cp khng th iu ho c. Bt c u, h lc no v chng
no m, v mt khch quan, nhng mu thun giai cp khng th iu ho c, th nh
nc xut hin. V ngc li: s tn ti ca nh nc chng t rng nhng mu thun
giai cp l khng th iu ho c"1. Nh nc ch ra i, tn ti trong mt giai on
nht nh ca s pht trin x hi v s mt i khi nhng c s tn ti ca n khng cn
na.

b) Bn cht ca nh nc
Nh nc ra i ta h ng ngoi x hi, lm cho x hi tn ti trong vng trt
t nht nh nhng trn thc t, ch giai cp c th lc nht - giai cp thng tr v kinh
t mi c iu kin lp ra v s dng b my nh nc. Nh c nh nc, giai cp
ny cng tr thnh giai cp thng tr v mt chnh tr, v do c thm nhng
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 9.

173

phng tin mi n p v bc lt giai cp khc. V th, v bn cht Nh nc

chng qua ch l mt b my ca mt giai cp ny dng trn p mt giai cp khc1,
l b my dng duy tr s thng tr ca giai cp ny i vi giai cp khc, l c quan
quyn lc ca mt giai cp i vi ton x hi, l cng c chuyn chnh ca mt giai
cp. Khng c v khng th c nh nc ng trn cc giai cp hoc nh nc chung
cho mi giai cp. Nh nc chnh l mt b my do giai cp thng tr v kinh t thit lp
ra nhm hp php ha v cng c s p bc ca chng i vi qun chng lao ng.
Giai cp thng tr s dng b my nh nc n p, cng bc cc giai cp khc
trong khun kh li ch ca giai cp thng tr. l bn cht ca nh nc theo nguyn
ngha, tc nh nc ca giai cp bc lt.
Theo bn cht , nh nc khng th l lc lng iu ha s xung t giai cp,
m tri li, n cng lm cho mu thun giai cp ngy cng gay gt. Cng theo bn cht
, nh nc l b my quan trng nht ca kin trc thng tng trong x hi c giai
cp. Tt c nhng hot ng chnh tr, vn ha, x hi do nh nc tin hnh, xt cho
cng, u xut pht t li ch ca giai cp thng tr.
Thc t lch s chng minh rng, cho d c che giu di hnh thc tinh vi
nh th no, cho d c b khc x qua nhng lng knh phc tp ra sao, nh nc trong
mi x hi c giai cp i khng cng ch l cng c bo v li ch ca giai cp thng
tr.
Tuy nhin cng c trng hp, nh nc gi c mt mc c lp no i
vi c hai giai cp i ch, khi cuc u tranh gia chng t ti th cn bng nht
nh; hoc nh nc cng c th thc hin s tha hip v quyn li tm thi gia nhng
giai cp chng li mt giai cp khc. Nhng trng hp trn l c tnh cht ngoi l v
tm thi. S pht trin ca nn kinh t - x hi ni chung v ca cuc u tranh giai cp
ni ring s ph v th cn bng gia cc giai cp th ch vi nhau, s ph v s tho
hip tm thi gia cc giai cp vi nhau v tt yu s tp trung quyn lc vo tay mt
giai cp nht nh.

2. c trng c bn ca nh nc
Cc nh nc c t chc mt cch khc nhau. Song, bt k nh nc no cng c
ba c trng c bn sau:

a) Nh nc qun l dn c trn mt vng lnh th nht nh:

Khc vi t chc th tc, b lc thi nguyn thy c hnh thnh trn c s nhng
quan h huyt thng, Nh nc c hnh thnh trn c s phn chia dn c theo lnh
th m h c tr. Quyn lc nh nc c hiu lc vi mi thnh vin trong lnh th
khng phn bit huyt thng. c trng ny lm xut hin mi quan h gia tng ngi
trong cng ng vi nh nc. Mi nh nc c xc nh bng mt bin gii quc
gia nht nh.
1

C. Mc v ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.22, tr. 290 - 291.

174

b) Nh nc c mt b my quyn lc chuyn nghip mang tnh

cng ch i vi mi thnh vin trong x hi
Khc vi cc c quan iu hnh cng vic chung trong th tc, b lc, nh nc
ca giai cp thng tr no cng c mt b my quyn lc chuyn nghip. B my quyn
lc bao gm cc i v trang c bit (qun i, cnh st, nh t, v.v.) v b my
qun l hnh chnh. Nh nc thc hin quyn lc ca mnh trn c s sc mnh cng
bc ca php lut v dng cc thit ch bo lc php lut ca mnh c thc thi
trong thc t.

c) Nh nc hnh thnh h thng thu kha duy tr v tng cng

b my cai tr
Nh nc khng th tn ti nu khng da vo thu kha, quc tri v cc hnh
thc bc lt khc. l nhng ch ng gp c tnh cht cng bc nui sng b
my cai tr. H thng thu kha, cng np nh vy hon ton khng c trong hnh thc
t chc x hi th tc, b lc. N ch tn ti gn lin vi hnh thi t chc nh nc.
Bng cc hnh thc khc nhau nh vy, nh nc ca giai cp bc lt khng nhng l
cng c trn p giai cp m cn l cng c thc hin s bc lt cc giai cp b p bc.

3. Chc nng c bn ca nh nc
Bn cht giai cp ca nh nc c th hin cc chc nng ca n. Ty theo
gc khc nhau, chc nng ca nh nc c phn chia khc nhau. Di gc tnh
cht ca quyn lc chnh tr, nh nc c chc nng thng tr chnh tr ca giai cp v
chc nng x hi. Di gc phm vi tc ng ca quyn lc, nh nc c chc nng
i ni v chc nng i ngoi.

a) Chc nng thng tr chnh tr ca giai cp v chc nng x hi

Chc nng thng tr chnh tr ca giai cp - chc nng giai cp - l chc nng nh
nc lm cng c chuyn chnh ca mt giai cp nhm bo v s thng tr giai cp
i vi ton th x hi. Chc nng giai cp ca nh nc bt ngun t l do ra i ca
nh nc v to thnh bn cht ch yu ca n.
Chc nng x hi ca nh nc l chc nng nh nc thc hin s qun l nhng
hot ng chung v s tn ti ca x hi, tha mn mt s nhu cu chung ca cng ng
dn c nm di s qun l ca nh nc.
Trong hai chc nng th chc nng thng tr chnh tr l c bn nht c vai tr
chi phi chc nng x hi phi ph thuc v phc v cho chc nng thng tr chnh tr.
Giai cp thng tr bao gi cng bit gii hn kin ton cch thc hin chc nng x hi
trong khun kh li ch ca mnh. Song, chc nng x hi li l c s cho vic thc
hin chc nng giai cp; bi v chc nng giai cp ch c th c thc hin thng qua
chc nng x hi. Ph. ngghen vit khp ni, chc nng x hi l c s ca s thng
tr chnh tr; v s thng tr chnh tr cng ch ko di chng no n cn thc hin chc

175

nng x hi ca n1.

b) Chc nng i ni v chc nng i ngoi

S thng tr chnh tr v s thc hin chc nng x hi ca nh nc th hin
trong lnh vc i ni cng nh trong i ngoi.
Chc nng i ni ca nh nc nhm duy tr trt t kinh t, x hi, chnh tr v
nhng trt t khc hin c trong x hi. Thng thng iu phi c php lut ha
v c thc hin nh s cng bc ca b my nh nc. Ngoi ra, nh nc cn s
dng nhiu phng tin khc (b my thng tin, tuyn truyn, cc c quan vn ha,
gio dc...) xc lp, cng c t tng, ch ca giai cp thng tr, lm cho chng tr
thnh chnh thng trong x hi.
Chc nng i ngoi ca nh nc nhm bo v bin gii lnh th quc gia v
thc hin cc mi quan h kinh t, chnh tr, x hi vi cc nh nc khc v li ch ca
giai cp thng tr cng nh li ch quc gia, khi li ch quc gia khng mu thun vi
li ch ca giai cp thng tr. Ngy nay, trong xu th hi nhp khu vc v quc t, vic
m rng chc nng i ngoi ca nh nc c tm quan trng c bit.
C hai chc nng i ni v i ngoi ca nh nc u xut pht t li ch ca
giai cp thng tr. Chng l hai mt ca mt th thng nht. Tnh cht ca chc nng i
ni quyt nh tnh cht chc nng i ngoi ca nh nc; ngc li tnh cht v
nhng nhu cu ca chc nng i ngoi c tc ng mnh m tr li chc nng i ni.

4. Cc kiu v hnh thc nh nc

Kiu nh nc l khi nim dng ch b my thng tr thuc v giai cp no,
tn ti trn c s ch kinh t no, tng ng vi hnh thi kinh t - x hi no.
Mi kiu nh nc li c th tn ti di cc hnh thc khc nhau. Hnh thc nh
nc l khi nim dng ch cch thc t chc v phng thc thc hin quyn lc
nh nc. Ni cch khc l hnh thc cm quyn ca giai cp thng tr.
Hnh thc nh nc b quy nh bi bn cht giai cp ca nh nc, bi tng
quan lc lng gia cc giai cp, bi c cu giai cp - x hi, bi c im truyn thng
chnh tr ca t nc...
Tng ng vi ba ch x hi c i khng giai cp trong lch s l hnh thi
kinh t - x hi chim hu n l, hnh thi kinh t - x hi phong kin v hnh thi kinh t
- x hi t bn ch ngha l ba kiu nh nc: nh nc chim hu n l, nh nc
phong kin v nh nc t sn. Ty theo tnh hnh kinh t - x hi c th ca mi quc
gia m mi kiu nh nc c t chc theo nhng hnh thc nht nh. Nh nc x
hi ch ngha mang bn cht "giai cp v sn", nhng li l mt kiu nh nc c bit.
Nh nc chim hu n l. y l nh nc ca giai cp ch n thi c i m

1. Sd, t.20, tr. 253.

176

tiu biu l cc hnh thc lch s nh nc ch n Hy Lp v La M c i nh chnh

th qun ch v chnh th cng ho, chnh th qu tc v chnh th dn ch. Cc hnh
thc ny ch khc nhau v cch thc v c ch hot ng ca t chc b my nh nc,
cn bn cht ca chng u l nh nc ca giai cp ch n, nhm thc hin s chuyn
chnh i vi n l.
Nh nc phong kin. y l nh nc ca giai cp a ch phong kin. Nh nc
phong kin cng c t chc di nhiu hnh thc khc nhau. Ni chung, phng
Ty, hnh thc qun ch phn quyn l hnh thc nh nc ph bin. Quyn lc nh
nc c chia thnh quyn lc c lp, a phng phn tn. Mi cha phong kin l
mt ng vua trn lnh th ca mnh. Mi lin h thc s gia cc cha phong kin chu
u ch yu c thit lp bng cc hnh thc lin minh ca cc nh nc ct c, trong
Thin Cha gio tr thnh mi quan h tinh thn thing ling gia cc tiu vng
quc phong kin.
phng ng (tiu biu l Trung Quc v n ), hnh thc qun ch tp quyn
l hnh thc nh nc ph bin da trn ch s hu nh nc v rung t. Trong
nh nc ny, quyn lc ca vua c tng cng rt mnh, hong c uy quyn
tuyt i, ch ca vua l php lut.
D tn ti di bt k hnh thc no, nh nc phong kin cng ch l chnh quyn
ca giai cp a ch, qu tc, l c quan bo v nhng c quyn phong kin, l cng
c ca giai cp a ch phong kin dng p bc, thng tr nng n.
Nh nc t sn. Nh nc t sn cng c t chc di nhiu hnh thc khc
nhau, nhng ni chung, ch c hai hnh thc c bn nht l hnh thc cng ho v hnh
thc qun ch lp hin. Hnh thc cng ho li c t chc di nhng hnh thc khc
nhau nh cng ho i ngh, cng ho Tng thng trong hnh thc cng ho i
ngh l hnh thc in hnh v ph bin nht. Trong thc t, nhm thch ng vi iu
kin lch s c th ca mi quc gia, cc hnh thc c th ca nh nc t sn hin i
li c s khc nhau kh ln, v ch bu c, ch t chc mt vin hay hai vin, v
nhim k tng thng, v s phn chia quyn lc gia tng thng v ni cc.
Hnh thc ca nh nc t sn l rt phong ph nhng khng lm thay i bn
cht ca n - l cng c ca giai cp t sn dng p bc thng tr giai cp v sn
v qun chng lao ng bo v li ch v quyn thng tr ca giai cp t sn. ng
nh V.I.Lnin ch ra: Nhng hnh thc ca nh nc t sn th ht sc khc
nhau, nhng thc cht ch l mt: chung quy li th tt c nhng nh nc y, v lun
th no, cng tt nhin phi l nn chuyn chnh t sn"1.
Tuy nhin c th thy trc khi c nn dn ch v sn th nn dn ch t c
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 44.

177

trong ch ngha t bn l nc thang kh quan trng trong s tin ha ca nn dn ch

trong lch s. S ra i ch dn ch t sn l mt bc tin v cht trong s pht
trin ca nh nc. , n kt tinh c nhng gi tr dn ch c sng to ra
trong thi k trc khi giai cp cng nhn cm quyn, ng thi th hin c nhng
nhn t mang tnh nhn loi, mang tnh nhn dn cha ng trong mt s chun mc
dn ch ang c thc hin cc nc t bn ch ngha. S pht trin hp quy lut
ca cc gi tr l nhng nhn t ni ti dn ti ph nh ch ngha t bn. Nn dn
ch v sn vi t cch l nn dn ch cao v cht so vi dn ch t sn cng ch ra i
mt khi bit k tha, pht trin ton b nhng gi tr dn ch m loi ngi sng to
ra trong lch s, c bit l nhng gi tr dn ch t c trong ch ngha t bn.
Nh nc v sn. Nh nc v sn l mt kiu nh nc c bit trong lch s.
Tnh cht c bit ca n trc ht l ch n ch tn ti trong thi k qu ln ch
ngha cng sn, n l kiu nh nc cui cng trong lch s ca x hi loi ngi.
C.Mc khng nh: "Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha l mt
thi k ci bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt
thi k qu chnh tr, v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn
chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn"1.
S tn ti ca nh nc v sn trong thi k qu ny l tt yu v trong thi k
qu x hi cn tn ti cc giai cp bc lt v cc lc lng x hi, chng chng li
s nghip xy dng ch ngha x hi khin giai cp cng nhn v nhn dn lao ng
phi trn p chng bng bo lc. Hn na, trong thi k qu cn c cc giai cp v
tng lp trung gian khc. Do a v kinh t - x hi ca mnh, h d dao ng gia giai
cp v sn v giai cp t sn, h khng th t mnh tin ln ch ngha x hi. Giai cp
v sn phi tm mi cch thu ht lc lng ng o v pha mnh. y, chuyn chnh
v sn ng vai tr l thit ch cn thit bo m s lnh o ca giai cp cng nhn
i vi nhn dn.
Tnh cht c bit ca nh nc v sn cn th hin ch chc nng c bn nht,
ch yu nht ca n khng phi l chc nng bo lc m l chc nng t chc xy dng
kinh t x hi. Khi cp ti vn ny, V.I.Lnin cho rng chuyn chnh v sn
khng phi ch l bo lc i vi bn bc lt, v cng khng phi ch yu l bo lc m
mt c bn ca n l t chc, xy dng ton din x hi mi - x hi x hi ch ngha
v cng sn ch ngha.
Cng v nhng tnh cht c bit nh vy ca nh nc v sn m nhng nh kinh
in ca ch ngha Mc - Lnin khng nh rng nh nc v sn l mt kiu nh
nc c bit trong lch s; l "nh nc khng cn nguyn ngha", l nh nc "na
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.19, tr. 47.

178

nh nc". Sau khi nhng c s kinh t, x hi ca s xut hin v tn ti ca nh nc

mt i th nh nc s khng cn. S mt i ca nh nc v sn khng phi bng con
ng "th tiu", "xa b" m bng con ng "t tiu vong". S tiu vong ca nh
nc v sn l mt qu trnh rt lu di.
Tnh cht c bit ca nh nc v sn cn th hin c s quyn lc ca nh
nc - l nn tng lin minh cng - nng lm nng ct cho s lin minh vi mi tng
lp nhng ngi lao ng khc trong x hi.
thc hin s mnh ca mnh, giai cp cng nhn cn c s h tr, cng tc, lin
minh, vng chc v ngy cng cng c vi nhng ngi lao ng khc. Do vy,
chuyn chnh v sn l mt loi lin minh c bit gia giai cp cng nhn vi qun
chng lao ng khng v sn. Nh nc v sn do vy phi l chnh quyn ca nhn
dn, l nh nc ca dn, do dn, v dn. Cng do , ch dn ch v sn l ch
dn ch theo ngha y nht ca t ny. l nn dn ch bao qut ton din mi
lnh vc ca i sng x hi, n ly dn ch trn lnh vc kinh t lm c s. Ch ngha
x hi khng th tn ti v pht trin c nu thiu dn ch, thiu s thc hin mt
cch y v m rng khng ngng dn ch. "Pht trin dn ch n cng, tm ra nhng
hnh thc ca s pht trin y, em th nghim nhng hnh thc y trong thc tin, v.v."1
l mt trong nhng nhim v cu thnh ca cch mng x hi ch ngha, l mt vn
c tnh quy lut ca s pht trin v hon thin nh nc v sn.
Giai cp cng nhn khng ch c s mnh lch s lnh o cuc u tranh
gii phng dn tc mnh, m cn c vai tr lch s ton th gii. Do vy, chuyn chnh
v sn cn phi lm ngha v quc t ca mnh, bng vic gip t mi phng din
c th c cho cuc u tranh ca cc dn tc v ha bnh, c lp dn tc, dn ch v
tin b x hi.
Nh nc v sn l t chc, thng qua , ng ca giai cp cng nhn thc hin
vai tr lnh o ca mnh i vi ton x hi. Khng c s lnh o ca ng Cng
sn, nh nc khng gi c bn cht giai cp cng nhn ca mnh. Do vy, bo
m vai tr lnh o ca ng Cng sn i vi nh nc l nguyn tc sng cn ca
chuyn chnh v sn. S lnh o ca ng i vi nh nc khng ch l yu t bo
m bn cht giai cp v sn ca nh nc, m cn l iu kin gi tnh nhn dn
ca nh nc . y cng l mt tnh cht c bit ca nh nc v sn
Nh nc v sn c th tn ti di cc hnh thc khc nhau. Cng x Pari nm
1871 sn sinh ra nh nc v sn kiu Cng x. Hnh thc th hai ca chuyn chnh
v sn l Xvit. mt s nc, nh nc v sn cn tn ti di hnh thc nh nc
dn ch nhn dn v.v..
Thc tin xy dng ch ngha x hi mang li cho nh nc v sn nhiu hnh
thc mi. Tnh a dng ca nh nc ty thuc vo iu kin lch s c th ca thi
1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.33, tr. 97.

179

im xc lp nh nc y, ty thuc vo tng quan lc lng gia cc giai cp v khi

lin minh giai cp to thnh c s x hi ca nh nc, ty thuc vo nhim v kinh t chnh tr - x hi m nh nc phi thc hin, ty thuc vo truyn thng chnh tr ca
dn tc. Hnh thc c th ca nh nc trong thi k qu c th rt khc nhau, nhng
bn cht ca chng ch l mt: chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn.

II- Cch mng x hi

1. Bn cht v vai tr ca cch mng x hi
a) Khi nim cch mng x hi
Theo ngha rng, cch mng x hi l s bin i c tnh cht bc ngot v cn
bn v cht trong mi lnh vc i sng x hi, l phng thc thay th hnh thi kinh t
- x hi li thi bng hnh thi kinh t - x hi cao hn.
Theo ngha hp, cch mng x hi l vic lt mt ch chnh tr li thi,
thit lp mt ch chnh tr tin b hn.
D theo ngha rng hay ngha hp, ginh chnh quyn vn l vn c bn ca mi
cuc cch mng x hi. Bi v, ch khi no ginh c chnh quyn, giai cp cch mng
mi xc lp c nn chuyn chnh ca mnh, tin ti bo m c quyn lc ca
mnh trn mi lnh vc ca i sng x hi.
Tin ha x hi cng l hnh thc pht trin ca x hi. Nhng khc vi cch
mng x hi, n l qu trnh pht trin din ra mt cch tun t, dn dn vi nhng bin
i cc b trong mt hnh thi kinh t - x hi nht nh. Song tin ha x hi v cch
mng x hi thng nht bin chng vi nhau: cch mng x hi ch tr thnh tt yu
lch s khi nhng tin ca n c to ra nh tin ha x hi. Ngc li, cch mng
x hi m ng cho tin ha nh l nhng qu trnh k tip nhau khng ngng trong
s pht trin ca x hi.
Ci cch x hi cng to nn s thay i v cht nht nh trong i sng x hi,
nhng khc v nguyn tc vi cch mng x hi ch: ci cch x hi ch to nn
nhng bin i ring l, b phn trong khun kh ch x hi ang tn ti; nhng ci
cch x hi c ngha thc y qu trnh tin ha to tin dn ti cch mng x hi.
Kinh nghim lch s cho thy, trong cc ch x hi c i khng giai cp, phn ln
nhng ci cch x hi l kt qu ca phong tro u tranh ca lc lng tin b, v
trong nhng hon cnh nht nh, chng tr thnh nhng b phn hp thnh ca cch
mng x hi.
o chnh l th on ginh quyn lc nh nc bi mt c nhn hoc mt nhm
ngi nhm xc lp mt ch x hi c cng bn cht. o chnh khng ng n ch
x hi v khng phi l phong tro cch mng ca qun chng, cho nn o chnh
khc hon ton vi cch mng x hi.

b) Nguyn nhn ca cch mng x hi

180

Nguyn nhn su xa ca cch mng x hi l mu thun gia lc lng sn xut

v quan h sn xut. Lc lng sn xut pht trin n mt mc nht nh th quan
h sn xut c tr nn li thi, km hm s pht trin ca cc lc lng sn xut. T
ch l nhng hnh thc pht trin ca cc lc lng sn xut, nhng quan h y tr
thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi bt u thi i mt cuc
cch mng x hi1.
Trong x hi c giai cp, mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut
biu hin v mt x hi thnh mu thun gia giai cp cch mng, i biu cho lc
lng sn xut mi vi giai cp thng tr dng mi th on, c bit l s dng cng
c nh nc c trong tay bo v, duy tr quan h sn xut li thi. thay th quan
h sn xut c bng quan h sn xut mi cao hn v lm cho n tr thnh quan h sn
xut thng tr nhm gii phng mnh, giai cp cch mng phi tin hnh u tranh
chng li giai cp thng tr, phi ginh ly chnh quyn nh nc. Do vy, cch mng
x hi l nh cao ca u tranh giai cp v l bc nhy vt tt yu trong s pht trin
ca x hi c giai cp; vn chnh quyn l vn c bn ca mi cuc cch mng x
hi.

c) Vai tr ca cch mng x hi

Cc cuc cch mng x hi c vai tr to ln trong i sng x hi. Ch c cch
mng x hi mi thay th c quan h sn xut c bng quan h sn xut mi, tin b,
thc y lc lng sn xut pht trin; mi thay th c hnh thi kinh t - x hi c
bng hnh thi kinh t - x hi mi cao hn. Cch mng x hi l bc chuyn bin v
i trong i sng x hi v kinh t - chnh tr - vn ha - t tng. Trong cc thi k
cch mng x hi, nng lc sng to ca qun chng nhn dn c pht huy mt cch
cao , nh C.Mc ni: cch mng x hi l u tu ca lch s.
Lch s nhn loi chng minh y v r nt vai tr ca cch mng x hi qua
bn cuc cch mng x hi a nhn loi tri qua 5 hnh thi kinh t - x hi ni tip
nhau l: Cuc cch mng x hi thc hin bc chuyn t hnh thi kinh t - x hi
nguyn thu ln hnh thi kinh t - x hi chim hu n l; cuc cch mng chuyn ch
n l ln ch phong kin; cuc cch mng t sn lt ch phong kin, xc lp
ch t bn ch ngha; cuc cch mng v sn lt ch ngha t bn, xc lp ch
x hi ch ngha v tin ln cng sn ch ngha.
Cuc cch mng v sn l mt kiu cch mng x hi mi v cht. Nu tt c cc
cuc cch mng x hi trc ch l s thay th hnh thc ca ch chim hu t nhn,
thay th hnh thc ngi bc lt ngi, th cch mng v sn nhm xy dng x hi mi
khng c giai cp gii phng trit con ngi. l s chuyn bin su sc nht
trong lch s nhn loi.

d) Tnh cht, lc lng v ng lc ca cch mng x hi

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.13, tr. 15.

181

Tnh cht ca mt cuc cch mng x hi c xc nh bi nhim v gii quyt

mu thun kinh t (mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut) v mu thun
x hi (gia giai cp b bc lt vi giai cp bc lt) tng ng. N phi gii quyt
nhng mu thun giai cp no, xo b ch x hi no, xc lp ch x hi no.
Chng hn, cuc cch mng 1789 Php l cuc cch mng t sn v giai cp t sn v
cc tng lp lao ng do giai cp t sn lnh o thc hin nhim v lt giai cp
a ch phong kin, xo b ch phong kin, xy dng ch t bn.
Tnh cht v nhim v ca mt cuc cch mng x hi quy nh lc lng v
ng lc ca cch mng. Lc lng ca cch mng x hi l nhng giai cp v tng lp
nhn dn c li ch t nhiu gn b vi cch mng v thc y cch mng x hi pht
trin. Lc lng cch mng do tnh cht ca cch mng quyt nh v cn do c nhng
iu kin lch s c th ca mi cuc cch mng x hi quyt nh. C nhng cuc cch
mng x hi cng mt kiu, nhng do hon cnh lch s c th trong nc v trn th
gii khc nhau, nn c nhng lc lng cch mng khc nhau.
ng lc ca cch mng x hi l nhng giai cp c li ch gn b cht ch v lu
di i vi cch mng. Ty theo iu kin lch s c th, ng lc ca cch mng x hi
cng thay i.
Vai tr lnh o trong cch mng x hi thuc v giai cp ng v tr trung tm
ca thi i, l giai cp i biu cho phng thc sn xut mi, l giai cp tin b nht
trong s cc giai cp ang tn ti. Chng hn, giai cp t sn l giai cp lnh o trong
cch mng t sn, giai cp v sn l giai cp lnh o trong cch mng v sn.

2. Quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan trong cch

mng x hi
Cch mng x hi ch c th n ra, vic ginh chnh quyn ch tr thnh nhim v
trc tip, khi c nhng iu kin khch quan cn thit chn mui to thnh tnh
th cch mng.
Tnh th cch mng l s chn mui ca mu thun gia lc lng sn xut v
quan h sn xut, ca mu thun giai cp trong x hi dn ti nhng o ln trong nn
tng kinh t - x hi, to nn mt cuc khng hong chnh tr su sc khin cho vic
thay th th ch chnh tr bng th ch chnh tr khc tin b hn nh l mt thc t
khng th o ngc.
Kinh nghim lch s chng minh rng nu cha c nhng iu kin khch
quan cho mt cuc cch mng x hi th khng c mt n lc no ca ngi cch
mng c th a cch mng n thng li. Nhng mt khi iu kin khch quan cho
cuc cch mng chn mui, th vn mnh ca mt cuc cch mng li hon ton ty
thuc vo nhn t ch quan v lc nhn t ch quan l nhn t ch o.
Mun cho cch mng x hi n ra v ginh thng li, ngoi tnh th cch mng,
cn phi c s chn mui ca nhn t ch quan v s kt hp ng n nhn t ch quan
182

vi iu kin khch quan.

S chn mui ca nhn t ch quan trong cch mng x hi biu hin trnh
cao ca tnh t chc, mc quyt tm n nh im ca giai cp cch mng sn
sng tin hnh nhng hot ng cch mng mnh m nht, kin quyt nht lt
chnh quyn ng thi, xc lp chnh quyn cch mng do giai cp lm ch th.
Nhn t ch quan gn lin vi mi kiu cch mng x hi v mc pht trin ca n
trong mi kiu cch mng cng rt khc nhau.
Cch mng x hi khng th n ra v thng li khi iu kin khch quan khng
cho php. Nhng giai cp cch mng khng th th ng ngi ch, m phi chun b
lc lng v phi tc ng lm cho iu kin khch quan chn mui. V khi iu kin
khch quan chn mui, tnh th cch mng xut hin th giai cp cch mng phi kp
thi chp ly thi c, pht ng qun chng ng ln lm cch mng, ginh chnh
quyn v tay. V.I.Lnin nhc nh ngi mcxt chn chnh phi bit kt hp tnh sng
sut khoa hc hon ton trong vic phn tch tnh hnh khch quan v s tin ha khch
quan, vi vic tha nhn mt cch ht sc dt khot tc dng ca ngh lc cch mng,
tnh sng to cch mng v tnh ch ng cch mng ca qun chng, - v d nhin l c
ca nhng c nhn, nhng tp on, nhng t chc v nhng chnh ng bit pht hin
ra v thc hin s lin kt vi nhng giai cp ny hoc giai cp khc1.

3. Hnh thc v phng php cch mng

Cch mng x hi c th din ra di nhiu hnh thc khc nhau, nhng d di
hnh thc no, cch mng cng khng th t ti thnh cng nu khng c bo lc cch
mng lm iu kin.
Bo lc cch mng l hnh ng cch mng ca qun chng di s lnh o ca
giai cp cch mng vt qua khi gii hn php lut ca giai cp thng tr ng thi
nhm lt nh nc li thi, xc lp nh nc ca giai cp cch mng.
Bo lc cch mng l tt yu, bi v giai cp thng tr li thi khng bao gi t
nguyn t b a v thng tr ca mnh. Trc phong tro cch mng ca qun chng,
li ch b uy hip, n sn sng s dng quyn lc ca nh nc vi b my bo lc
n p phong tro cch mng. V vy, lt giai cp thng tr v ginh chnh quyn,
giai cp cch mng khng c cch no khc l phi dng n bo lc cch mng. C.Mc
cho rng bo lc l b cho mi x hi c ang thai nghn mt x hi mi, bo lc l
cng c m s vn ng x hi dng t m ng cho mnh v p tan nhng hnh
thc chnh thc cng v cht.
Phn tch c im nh nc t sn trong thi i quc ch ngha, V.I Lnin i
ti kt lun v tnh tt yu ph bin ca cch mng bo lc: Nh nc t sn b thay th
bi nh nc v sn (chuyn chnh v sn) khng th bng con ng "tiu vong" c,

1. V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1976, t.16, tr. 29.

183

m ch c th, theo quy lut chung, bng mt cuc cch mng bo lc thi1.
Trong lch s nhn loi, cha c giai cp cch mng no ginh c chnh quyn
nh nc bng con ng t b bo lc. Ngay c khi cch mng c thc hin di
hnh thc tng i ho bnh, do giai cp thng tr li thi khng cn kh nng s
dng sc mnh gi nh nc ca n, th giai cp cch mng vn phi dng bo lc
lm hu thun, lm iu kin sn sng p tan s phn khng ca giai cp thng tr,
nu n dng bo lc chng li.
Trong khi khng nh cch mng bo lc, nhng ngi mcxt khng ph nhn
kh nng a cch mng x hi tin ln bng phng php ho bnh, k c vic s dng
con ng ngh trng"; song n ch c th c bo m khi c sc mnh ca phong
tro qun chng - bo lc cch mng - lm hu thun.
Xu th t i u chuyn sang i thoi hin nay khng bc b quan im mcxt
v bo lc cch mng. Xu th c to ra bi chnh s ln mnh ca cc phong tro
cch mng v ho bnh, bi tng quan lc lng gia cch mng v phn cch mng.
Trong khi khng ngt ru rao v s cn thit phi gii quyt xung t bng con ng
i thoi, nhng lc lng quc vn lun sn sng s dng bo lc ht sc tn nhn
nhiu khu vc trn th gii p t quan im ho bnh, dn ch, nhn quyn
ca h.
Trong thi i hin nay, trc s tc ng ca cuc cch mng khoa hc cng
ngh, s bin i phc tp ca cc tro lu cch mng, c bit l tnh trng tm thi khng
hong ca ch ngha x hi, cc nh l lun t sn ln ting bc b l lun cch
mng x hi ca ch ngha Mc - Lnin.
Tuy nhin, d cc l lun gia t sn c bc b th no i vi l lun cch
mng x hi th cng khng th bc b c tnh quy lut vn ng, pht trin ca
cc hnh thi kinh t x hi l phi thng qua cc cuc cch mng x hi. Hnh thi
kinh t-x hi t bn ch ngha khng th l hnh thi kinh t x hi vnh vin ca
lch s, n tt yu s b ph nh bi s ra i ca mt hnh thi kinh t - x hi cao
hn l hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha v iu ch c c nh vo
cuc cch mng v sn.
Nhng bin i to ln trong thi i ngy nay, mt mt ngy cng chng minh
tnh tt yu ca cc cuc cch mng x hi, mt khc cng cho thy cuc cch mng
v sn trong thi i ngy nay ch c th thnh cng nu giai cp cch mng tm
c nhng hnh thc v phng thc mi thch hp vi nhng bin i ln lao ca
thi i ngy nay. cng l mt nhim v kh khn v phc tp ca khoa hc v
ch ngha x hi.

1. Sd, t.33, tr. 27.

184

cu hi n tp
1. Hy phn tch ngun gc, bn cht ca nh nc, nu cc kiu v hnh thc nh
nc?
2. Nhng c trng v chc nng c bn ca nh nc v sn khc vi cc
nh nc trong lch s nh th no?
3. Ti sao ni cch mng x hi l phng thc thay th hnh thi kinh t - x hi
ny bng hnh thi kinh t - x hi khc cao hn, tin b hn?

Chng XIII
thc x hi
I- Tn ti x hi v thc x hi
1. Khi nim tn ti x hi v thc x hi
a) Khi nim tn ti x hi
185

Tn ti x hi l ton b sinh hot vt cht v nhng iu kin sinh hot vt cht

ca x hi.
V.I.Lnin khi nghin cu tn ti x hi vi tnh cch va l i sng vt cht
va l nhng quan h vt cht gia ngi v ngi cho rng: vic anh sng, anh hot
ng kinh t, anh sinh con ci v anh ch to ra cc sn phm, anh trao i sn phm,
lm ny sinh ra mt chui tt yu khch quan gm nhng bin c, nhng s pht trin,
khng ph thuc vo thc x hi ca anh v thc ny khng bao gi bao qut c ton
vn ci chui .
Cc yu t chnh to thnh tn ti x hi l phng thc sn xut vt cht, iu kin
t nhin - hon cnh a l, dn s v mt dn s... trong phng thc sn xut
vt cht l yu t c bn nht.

b) Khi nim v kt cu ca thc x hi

thc x hi l mt tinh thn ca i sng x hi, bao gm ton b nhng quan
im, t tng cng nhng tnh cm, tm trng,... ca nhng cng ng x hi, ny sinh
t tn ti x hi v phn nh tn ti x hi trong nhng giai on pht trin nht nh.
- Cn thy r s khc nhau tng i gia thc x hi v thc c nhn. thc
ca c nhn u phn nh tn ti x hi vi mc khc nhau. Do , n khng th khng
mang tnh x hi. Song thc c nhn khng phi bao gi cng th hin quan im t
tng, tnh cm ph bin ca mt cng ng, mt tp on x hi, mt thi i x hi
nht nh.
thc x hi v thc c nhn tn ti trong mi lin h hu c, bin chng vi
nhau, thm nhp vo nhau v lm phong ph nhau.
Lnh vc tinh thn ca i sng x hi c cu trc ht sc phc tp. C th tip
cn kt cu ca thc x hi t nhng phng din khc nhau.
Theo ni dung v lnh vc phn nh i sng x hi, thc x hi bao gm cc
hnh thi khc nhau: thc chnh tr, thc php quyn, thc o c, thc tn
gio, thc thm m, trit hc,...
Theo trnh phn nh c th phn bit thc x hi thng thng v thc l
lun.
thc x hi thng thng l ton b nhng tri thc, nhng quan nim... ca
nhng con ngi trong mt cng ng ngi nht nh, c hnh thnh mt cch trc
tip t hot ng thc tin hng ngy, cha c h thng ha, khi qut ha thnh l
lun. Trong thc x hi thng thng, tm l x hi l b phn rt quan trng.
thc x hi thng thng, thng phn nh sinh ng, trc tip nhiu mt cuc
sng hng ngy ca con ngi, thng xuyn chi phi cuc sng . thc thng
thng tuy l trnh thp so vi thc l lun, nhng nhng tri thc kinh nghim
phong ph c th tr thnh tin quan trng cho s hnh thnh cc l thuyt x hi.
186

 thc l lun l nhng t tng, quan im c h thng ha, khi qut ha

thnh cc hc thuyt x hi, c trnh by di dng nhng khi nim, phm tr, quy
lut. thc l lun (l lun khoa hc) c kh nng phn nh hin thc khch quan mt
cch khi qut, su sc v chnh xc, vch ra cc mi lin h bn cht ca cc s vt v
hin tng. thc l lun t trnh cao v mang tnh h thng to thnh cc h t
tng.
Quan h gia tm l x hi v h t tng.
Tm l x hi bao gm ton b tnh cm, c mun, tm trng, tp qun... ca
con ngi, ca mt b phn x hi hoc ca ton x hi hnh thnh di nh hng
trc tip ca i sng hng ngy ca h v phn nh i sng .
c im ca tm l x hi l phn nh mt cch trc tip iu kin sinh sng
hng ngy ca con ngi, l s phn nh c tnh cht t pht, thng ghi li nhng mt
b ngoi ca tn ti x hi. N khng c kh nng vch ra y , r rng, su sc bn
cht cc mi quan h x hi ca con ngi.
Nhng quan nim ca con ngi trnh tm l x hi cn mang tnh kinh
nghim, cha c th hin v mt l lun, yu t tr tu an xem vi yu t tnh cm. Tuy
nhin, khng th ph nhn vai tr quan trng ca tm l x hi trong s pht trin ca
thc x hi. C.Mc, Ph.ngghen, V.I.Lnin v H Ch Minh rt coi trng vic nghin
cu trng thi tm l x hi ca nhn dn hiu nhn dn, gio dc nhn dn, a nhn
dn tham gia tch cc, t gic vo cuc u tranh cho mt x hi tt p.
H t tng l trnh nhn thc l lun v tn ti x hi, l h thng nhng quan
im, t tng (chnh tr, trit hc, o c, ngh thut, tn gio), kt qu ca s khi
qut ha nhng kinh nghim x hi. H t tng c hnh thnh mt cch t gic
ngha l to ra bi cc nh t tng ca nhng giai cp nht nh v c truyn b
trong x hi.
Cn phi phn bit h t tng khoa hc v h t tng khng khoa hc. H t
tng khoa hc phn nh chnh xc, khch quan cc mi quan h vt cht ca x hi. H
t tng khng khoa hc tuy cng phn nh cc mi quan h vt cht ca x hi, nhng
di mt hnh thc sai lm, h o hoc xuyn tc.
Vi tnh cch l mt b phn ca thc x hi, h t tng nh hng ln n s
pht trin ca khoa hc. Lch s cc khoa hc t nhin cho thy tc dng quan trng
ca h t tng, c bit l t tng trit hc i vi qu trnh khi qut nhng ti liu
khoa hc.
Tm l x hi v h t tng x hi tuy l hai trnh , hai phng thc phn nh
khc nhau ca thc x hi, nhng c mi quan h tc ng qua li vi nhau, chng c
cng mt ngun gc l tn ti x hi, u phn nh tn ti x hi. Tm l x hi to
iu kin thun li cho cc thnh vin giai cp tip thu h t tng ca giai cp. Mi
lin h cht ch gia h t tng (c bit l t tng khoa hc tin b) vi tm l x
187

hi, vi thc tin cuc sng sinh ng v phong ph s gip cho h t tng x hi, cho
l lun bt x cng, bt sai lm. Tri li h t tng, l lun x hi, gia tng yu t tr
tu cho tm l x hi. H t tng khoa hc thc y tm l x hi pht trin theo chiu
hng ng n, lnh mnh c li cho tin b x hi. H t tng phn khoa hc, phn
ng kch thch nhng yu t tiu cc ca tm l x hi pht trin.
Tuy nhin, h t tng khng ra i trc tip t tm l x hi, khng phi l s
biu hin trc tip ca tm l x hi.
Bt k t tng no khi phn nh cc mi quan h ng thi th ng thi cng
k tha nhng hc thuyt x hi, nhng t tng v quan im tn ti trc . Th
d, h t tng tn gio thi trung c Ty u th hin li ch ca giai cp phong kin,
nhng li ra i trc tip t nhng t tng trit hc duy tm c t thi c i v nhng
t tng ca o C c thi k u Cng nguyn. H t tng Mc - Lnin cng
khng trc tip ra i t tm l x hi ca giai cp cng nhn lc ang t pht u
tranh chng giai cp t sn, m l s khi qut l lun t tng s nhng tri thc ca
nhn loi, t nhng kinh nghim ca cuc u tranh giai cp ca giai cp cng nhn,
ng thi k tha trc tip cc hc thuyt kinh t - x hi v trit hc vo cui th k
XVIII, u th k XIX...
Nh vy, h t tng x hi lin h hu c vi tm l x hi, chu s tc ng ca
tm l x hi, nhng n khng phi n gin l s "c c" ca tm l x hi.

c) Tnh giai cp ca thc x hi.

Trong x hi c giai cp, cc giai cp c nhng iu kin sinh hot vt cht khc
nhau, nhng li ch khc nhau do a v x hi ca mi giai cp quy nh, do , thc
x hi ca cc giai cp c ni dung v hnh thc pht trin khc nhau hoc i lp nhau.
Tnh giai cp ca thc x hi biu hin tm l x hi cng nh h t tng.
V mt tm l x hi, mi giai cp u c tnh cm, tm trng, thi quen ring, c thin
cm hay c cm vi tp on x hi ny hoc tp on x hi khc. trnh h t
tng th tnh giai cp ca thc x hi biu hin su sc hn nhiu. Trong x hi c
i khng giai cp bao gi cng c nhng quan im t tng hoc nhng h t tng
i lp nhau: t tng ca giai cp bc lt v giai cp b bc lt, ca giai cp thng tr
v giai cp b tr. Nhng t tng thng tr ca mt thi i bao gi cng l t tng
ca giai cp thng tr v kinh t v chnh tr thi i .
Nu h t tng ca giai cp bc lt thng tr ra sc bo v a v ca giai cp
th h t tng ca giai cp b tr, b bc lt th hin nguyn vng v li ch ca qun
chng lao ng chng li x hi ngi bc lt ngi, xy dng mt x hi cng bng
khng c p bc bc lt.
Ch ngha Mc - Lnin l h t tng khoa hc v cch mng ca giai cp
cng nhn, ngn c gii phng ca qun chng b p bc, bc lt, phn nh tin trnh
khch quan ca s pht trin lch s. H t tng Mc - Lnin i lp vi h t tng t
188

sn - h t tng bo v li ch ca giai cp t sn, bo v ch ngi bc lt ngi.

Cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn v giai cp v sn hng th k nay din ra
gay gt trn tt c cc lnh vc, trong c lnh vc h t tng.
Trong iu kin x hi ngy nay, cuc u tranh giai cp trn lnh vc thc h
vn ang tip tc din ra. Trc nhng kh khn v th thch trn con ng pht trin
ca ch ngha x hi, cc th lc th ch ang ra sc tin cng vo ch ngha Mc Lnin, mun ph nhn, xo b n. Do vy bo v v pht trin ch ngha Mc - Lnin
trong iu kin th gii ngy nay, l mt nhim v quan trng ca cuc u tranh v
mc tiu c lp dn tc, dn ch v ch ngha x hi ca nhn dn ta v nhn dn tin
b trn th gii ni chung.
Khi khng nh tnh giai cp ca thc x hi, ch ngha duy vt lch s ng
thi cn cho rng, thc ca cc giai cp trong x hi c s tc ng qua li vi nhau.
Trong x hi c p bc giai cp, cc giai cp b tr do b tc ot t liu sn xut, phi
chu s p bc v vt cht nn khng trnh khi b p bc v tinh thn, khng trnh khi
chu nh hng t tng ca giai cp thng tr, bc lt. C.Mc v Ph.ngghen vit:
"Giai cp no chi phi nhng t liu sn xut vt cht th cng chi phi lun c nhng t
liu sn xut tinh thn, thnh th ni chung t tng ca nhng ngi khng c t liu
sn xut tinh thn cng ng thi b giai cp thng tr chi phi"1. Tuy nhin, mc
nh hng ca t tng giai cp thng tr i vi x hi ty thuc vo trnh pht trin
thc cch mng ca giai cp b tr.
Khng nhng giai cp b tr chu nh hng t tng ca giai cp thng tr, m
tri li giai cp thng tr cng chu nh hng t tng ca giai cp b tr. c bit
thi k u tranh cch mng pht trin mnh, thng thy mt s ngi trong giai cp
thng tr, nht l nhng tr thc tin b t b giai cp xut thn ca mnh chuyn sang
hng ng giai cp cch mng, chu nh hng t tng ca giai cp . Mt s ngi
cn tr thnh nh t tng ca giai cp cch mng.
thc c nhn trong x hi c phn chia giai cp, v bn cht, l biu hin mc
ny hay mc khc thc giai cp, do a v v nhng iu kin sinh hot vt cht
chung ca giai cp quyt nh. Nhng mi c nhn li c nhng hon cnh sinh sng
ring nh hon cnh gio dc, trng i m h tri qua, nh hng t tng chnh tr
v t tng khc do h tip thu c khi sng trong mi trng thn cn (gia nh, bn
b, ng nghip), v.v.. Tt c nhng ci lm cho thc ca mi ngi va biu hin
thc giai cp va mang nhng c im c nhn, to thnh nhng c tnh v nhn cch
ring ca c nhn, lm cho th gii tinh thn ca c nhn ny khc vi th gii tinh thn
ca nhng c nhn khc cng giai cp.
Tuy nhin, qu nhn mnh nhng iu kin sinh hot ca c nhn, thi phng mt
c nhn trong thc ca con ngi s dn ti hiu sai bn cht ca thc c nhn. V
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 66.

189

vy, khi nh gi cc hin tng thc trong x hi c giai cp phi nm vng mi

quan h bin chng gia thc giai cp v thc c nhn.
Trong x hi c giai cp, thc x hi khng ch mang du n ca nhng iu kin
sinh hot vt cht ca giai cp, m cn phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn
tc; nhng iu kin lch s, kinh t, chnh tr, vn ha, x hi, iu kin t nhin hnh
thnh trong qu trnh pht trin lu di ca dn tc. V vy, trong thc x hi, ngoi
tm l v h t tng x hi ca giai cp, cn bao gm tm l dn tc, tnh cm, c
mun, tp qun, thi quen, tnh cch, v.v. ca dn tc, phn nh nhng iu kin sinh
hot chung ca dn tc, thm su vo mi lnh vc i sng tinh thn ca dn tc, truyn
t th h ny qua th h khc to thnh truyn thng dn tc.
Tm l dn tc tuy phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc v
mang tnh cht ton dn tc, nhng c mi lin h hu c vi thc giai cp. Giai cp
cch mng tin b pht huy nhng gi tr tinh thn ca dn tc, ngc li nhng t
tng giai cp phn ng mu thun su sc vi cc gi tr .
Giai cp cng nhn c v trang bng h t tng Mc - Lnin lun lun quan
tm su sc n vic bo v v pht trin nhng truyn thng vn ha tt p ca
dn tc.

2. Bin chng gia tn ti x hi v thc x hi

a) Vai tr quyt nh ca tn ti x hi i vi thc x hi.
Cng lao to ln ca C.Mc v Ph.ngghen l pht trin ch ngha duy vt n
nh cao, xy dng quan im duy vt v lch s v ln u tin gii quyt mt cch
khoa hc vn s hnh thnh v pht trin ca thc x hi. Cc ng chng minh
rng, i sng tinh thn ca x hi hnh thnh v pht trin trn c s ca i sng vt
cht, rng khng th tm ngun gc ca t tng, tm l x hi trong bn thn n, ngha
l khng th tm trong u c con ngi m phi tm trong hin thc vt cht. S bin
i ca mt thi i no cng s khng th gii thch c nu ch cn c vo thc
ca thi i y. C.Mc vit: "... khng th nhn nh v mt thi i o ln nh th cn
c vo thc ca thi i y. Tri li, phi gii thch thc y bng nhng mu thun
ca i sng vt cht, bng s xung t hin c gia cc lc lng sn xut x hi v
nhng quan h sn xut x hi"1.
Nhng lun im trn y bc b quan nim sai lm ca ch ngha duy tm
mun i tm ngun gc ca thc t tng trong bn thn thc t tng, xem tinh
thn, t tng l ngun gc ca mi hin tng x hi, quyt nh s pht trin x hi
v trnh by lch s cc hnh thi thc x hi tch ri c s kinh t - x hi. Ch ngha
duy vt lch s ch r rng tn ti x hi quyt nh thc x hi, thc x hi l s
phn nh ca tn ti x hi, ph thuc vo tn ti x hi. Mi khi tn ti x hi, nht l
phng thc sn xut bin i th nhng t tng v l lun x hi, nhng quan im
1. Sd, t.13, tr. 15.

190

v chnh tr, php quyn, trit hc, o c, vn ha, ngh thut, v.v. sm mun s bin
i theo. Cho nn nhng thi k lch s khc nhau nu chng ta thy c nhng l
lun, quan im, t tng x hi khc nhau th l do nhng iu kin khc nhau ca
i sng vt cht quyt nh.
Quan im duy vt lch s v ngun gc ca thc x hi khng phi dng li
ch xc nh s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi, m cn ch ra rng, tn
ti x hi quyt nh thc x hi khng phi mt cch gin n trc tip m thng
thng qua cc khu trung gian. Khng phi bt c t tng, quan nim, l lun hnh thi
thc x hi no cng phn nh r rng v trc tip nhng quan h kinh t ca thi i,
m ch khi no xt n cng th chng ta mi thy r nhng mi quan h kinh t c
phn nh bng cch ny hay cch khc trong cc t tng y.
Nh vy, trit hc Mc - Lnin i hi phi c thi bin chng khi xem xt s
phn nh tn ti x hi ca thc x hi.

b) Tnh c lp tng i ca thc x hi.

Khi khng nh vai tr quyt nh ca tn ti x hi i vi thc x hi, v
thc x hi l s phn nh ca tn ti x hi, ph thuc vo tn ti x hi, ch ngha
duy vt lch s khng xem thc x hi nh mt yu t th ng, tri li cn nhn
mnh tc dng tch cc ca thc x hi i vi i sng kinh t - x hi, nhn mnh
tnh c lp tng i ca thc x hi trong mi quan h vi tn ti x hi. Tnh c
lp tng i biu hin nhng im sau y:
- thc x hi thng lc hu so vi tn ti x hi
Lch s x hi cho thy, nhiu khi x hi c mt i, thm ch mt rt lu,
nhng thc x hi do x hi sinh ra vn tn ti dai dng. Tnh c lp tng i ny
biu hin c bit r trong lnh vc tm l x hi (trong truyn thng, tp qun, thi
quen, v.v.). V.I.Lnin cho rng, sc mnh ca tp qun c to ra qua nhiu th k l sc
mnh gh gm nht.
Khuynh hng lc hu ca thc x hi cng biu hin r trong iu kin ca
ch ngha x hi. Nhiu hin tng thc c ngun gc su xa trong x hi c vn tn
ti trong x hi mi nh li sng n bm, li lao ng, t tham nhng, v.v..
thc x hi thng lc hu hn so vi tn ti x hi l do nhng nguyn nhn sau
y:
Mt l, s bin i ca tn ti x hi do tc ng mnh m, thng xuyn v trc
tip ca nhng hot ng thc tin ca con ngi, thng din ra vi tc nhanh m
thc x hi c th khng phn nh kp v tr nn lc hu. Hn na, thc x hi l ci
phn nh tn ti x hi nn ni chung ch bin i sau khi c s bin i ca tn ti
x hi.
Hai l, do sc mnh ca thi quen, truyn thng, tp qun cng nh do tnh lc
191

hu, bo th ca mt s hnh thi thc x hi.

Ba l, thc x hi lun gn vi li ch ca nhng nhm, nhng tp on ngi,
nhng giai cp nht nh trong x hi. V vy, nhng t tng c, lc hu thng c cc
lc lng x hi phn tin b lu gi v truyn b nhm chng li cc lc lng x hi
tin b.
Nhng thc lc hu, tiu cc khng mt i mt cch d dng. V vy, trong s
nghip xy dng x hi mi phi thng xuyn tng cng cng tc t tng, u tranh
chng li nhng m mu v hnh ng ph hoi ca nhng lc lng th ch v mt t
tng, kin tr xo b nhng tn d thc c, ng thi ra sc pht huy nhng truyn
thng t tng tt p.
- thc x hi c th vt trc tn ti x hi
Khi khng nh tnh thng lc hu hn ca thc x hi so vi tn ti x hi,
trit hc mcxt ng thi tha nhn rng, trong nhng iu kin nht nh, t tng
ca con ngi, c bit nhng t tng khoa hc tin tin c th vt trc s pht
trin ca tn ti x hi, d bo c tng lai v c tc dng t chc, ch o hot ng
thc tin ca con ngi, hng hot ng vo vic gii quyt nhng nhim v mi
do s pht trin chn mui ca i sng vt cht ca x hi t ra.
Khi ni t tng tin tin c th i trc tn ti x hi, d kin c qu trnh
khch quan ca s pht trin x hi th khng c ngha ni rng trong trng hp ny
thc x hi khng cn b tn ti x hi quyt nh na. T tng khoa hc tin tin
khng thot ly tn ti x hi, m phn nh chnh xc, su sc tn ti x hi.
- thc x hi c tnh k tha trong s pht trin ca mnh
Lch s pht trin i sng tinh thn ca x hi cho thy rng, nhng quan im
l lun ca mi thi i khng xut hin trn mnh t trng khng m c to ra trn
c s k tha nhng ti liu l lun ca cc thi i trc.
Do thc c tnh k tha trong s pht trin, nn khng th gii thch c mt
t tng no nu ch da vo nhng quan h kinh t hin c, khng ch n cc
giai on pht trin t tng trc . Lch s pht trin ca t tng cho thy nhng
giai on hng thnh hoc suy tn ca trit hc, vn hc, ngh thut, v.v. nhiu khi
khng ph hp hon ton vi nhng giai on hng thnh hoc suy tn ca kinh t. Tnh
cht k tha trong s pht trin ca t tng l mt trong nhng nguyn nhn ni r v
sao mt nc c trnh pht trin tng i km v kinh t nhng t tng li trnh
pht trin cao. Th d, nc Php th k XVIII c nn kinh t pht trin km nc
Anh, nhng t tng th li tin tin hn nc Anh; so vi Anh, Php th nc c
na u th k XIX lc hu v kinh t, nhng ng trnh cao hn v trit hc.
Trong x hi c giai cp, tnh cht k tha ca thc x hi gn vi tnh cht giai
cp ca n. Nhng giai cp khc nhau k tha nhng ni dung thc khc nhau ca cc
thi i trc. Cc giai cp tin tin tip nhn nhng di sn t tng tin b ca x hi
192

c li. Th d, khi lm cch mng t sn chng phong kin, cc nh t tng tin tin
ca giai cp t sn khi phc nhng t tng duy vt v nhn bn ca thi c i.
Ngc li, nhng giai cp li thi v cc nh t tng ca n th tip thu, khi phc
nhng t tng, nhng l thuyt x hi phn tin b ca nhng thi k lch s trc.
Giai cp phong kin cc nc Ty u trung c thi k suy thoi ra sc khai thc
trit hc ca Platn v nhng yu t duy tm trong h thng trit hc ca Arixtt thi
k c i Hy Lp, bin chng thnh c s trit hc ca cc gio l o Thin cha; hoc
vo na sau th k XIX v u th k XX cc th lc t sn phn ng phc hi v
pht trin nhng tro lu trit hc duy tm, tn gio di nhng ci tn mi nh ch
ngha Cant mi, ch ngha Tmt mi, v.v. chng li phong tro cch mng ca
giai cp cng nhn v h t tng ca n l ch ngha Mc.
Quan im ca trit hc Mc - Lnin v tnh k tha ca thc x hi c ngha
to ln i vi s nghip xy dng nn vn ho tinh thn ca x hi x hi ch ngha.
V.I. Lnin nhn mnh rng, vn ho x hi ch ngha cn phi pht huy nhng thnh
tu v truyn thng tt p nht ca nn vn ho nhn loi t c ch kim trn c s th
gii quan mcxt. Ngi vit: "Vn ho v sn phi l s pht trin hp quy lut ca
tng s nhng kin thc m loi ngi tch lu c di ch thng tr ca
x hi t bn, x hi ca bn a ch v x hi ca bn quan liu"1.
Nm vng quan im trn y ca trit hc Mc - Lnin v tnh k tha ca
thc x hi c ngha quan trng i vi cng cuc i mi nc ta hin nay trn
lnh vc vn ho, t tng, ng ta khng nh, trong iu kin kinh t th trng v
m rng giao lu quc t, phi c bit quan tm gi gn v nng cao bn sc vn ho
dn tc, k tha v pht huy truyn thng o c, tp qun tt p v lng t ho dn
tc. Tip thu tinh hoa cc dn tc trn th gii, lm giu p thm nn vn ho Vit
Nam.
- S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi trong s pht trin ca
chng
S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi lm cho mi hnh thi
thc c nhng mt, nhng tnh cht khng th gii thch c mt cch trc tip bng
tn ti x hi hay bng cc iu kin vt cht.
Lch s pht trin ca thc x hi cho thy, thng thng mi thi i, ty
theo nhng hon cnh lch s c th c nhng hnh thi thc no ni ln hng u
v tc ng mnh n cc hnh thi thc khc. Hy Lp c i, trit hc v ngh thut
ng vai tr c bit to ln; cn Ty u trung c th tn gio nh hng mnh m n
mi mt tinh thn x hi nh trit hc, o c, ngh thut, chnh tr, php quyn. giai
on lch s sau ny th thc chnh tr li ng vai tr to ln tc ng n cc hnh thi
thc x hi khc. Php na sau th k XVIII v c cui th k XIX, trit hc v
1

. V.I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva 1977, t.41, tr. 361.

193

vn hc l cng c quan trng nht tuyn truyn nhng t tng chnh tr, l v i
ca cuc u tranh chnh tr ca cc lc lng x hi tin tin. Trong s tc ng ln
nhau gia cc hnh thi thc, thc chnh tr c vai tr c bit quan trng, thc
chnh tr ca giai cp cch mng nh hng cho s pht trin theo chiu hng tin b
ca cc hnh thi thc khc. Trong iu kin ca nc ta hin nay, nhng hot ng t
tng nh trit hc, vn hc ngh thut, v.v. m tch ri ng li chnh tr ng n
ca ng s khng trnh khi ri vo nhng quan im sai lm, khng th ng gp
tch cc vo s nghip cch mng ca nhn dn.
- thc x hi tc ng tr li tn ti x hi
Ch ngha duy vt lch s khng nhng chng li quan im duy tm tuyt i
ha vai tr ca thc x hi, m cn bc b quan im duy vt tm thng, hay ch
ngha duy vt kinh t ph nhn tc dng tch cc ca thc x hi trong i sng x
hi. Ph.ngghen vit: "S pht trin ca chnh tr, php lut, trit hc, tn gio, vn hc,
ngh thut v.v. u da trn c s s pht trin kinh t. Nhng tt c chng cng c nh
hng ln nhau v nh hng n c s kinh t"1.
Mc nh hng ca t tng i vi s pht trin x hi ph thuc vo nhng
iu kin lch s c th; vo tnh cht ca cc mi quan h kinh t m trn t tng
ny sinh; vai tr lch s ca giai cp mang ngn c t tng; vo mc phn nh ng
n ca t tng i vi cc nhu cu pht trin x hi; vo mc m rng ca t
tng trong qun chng. Cng do , y cn phn bit vai tr ca thc t tng
tin b v thc t tng phn tin b i vi s pht trin x hi.
Nh vy, nguyn l ca ch ngha duy vt lch s v tnh c lp tng i ca
thc x hi ch ra bc tranh phc tp ca lch s pht trin ca thc x hi v ca i
sng tinh thn x hi ni chung; n bc b mi quan im siu hnh, my mc, tm
thng v mi quan h gia tn ti x hi v thc x hi.

c) ngha phng php lun

Tn ti x hi v thc x hi l hai phng din thng nht bin chng ca i
sng x hi. V vy cng cuc ci to x hi c, xy dng x hi mi phi c tin
hnh ng thi trn c hai mt tn ti x hi v thc x hi. Cn thy rng, thay i
tn ti x hi l iu kin c bn nht thay i thc x hi; mt khc, cng cn
thy rng khng ch nhng bin i trong tn ti x hi mi tt yu dn n nhng thay
i to ln trong i sng tinh thn ca x hi m ngc li, nhng tc ng ca i
sng tinh thn x hi, vi nhng iu kin xc nh cng c th to ra nhng bin i
mnh m, su sc trong tn ti x hi.
Qun trit nguyn tc phng php lun trong s nghip cch mng x hi ch
ngha nc ta, mt mt phi coi trng cuc cch mng t tng vn ho, pht huy vai
tr tc ng tch cc ca i sng tinh thn x hi i vi qu trnh pht trin kinh t v
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1999, t.39, tr. 271.

194

cng nghip ho, hin i ho t nc; mt khc phi trnh ti phm sai lm ch quan
duy ch trong vic xy dng vn ho, xy dng con ngi mi. Cn thy rng ch c
th thc s to dng c i sng tinh thn ca x hi x hi ch ngha trn c s ci
to trit phng thc sinh hot vt cht tiu nng truyn thng v xc lp, pht trin
c mt phng thc sn xut mi trn c s thc hin thnh cng s nghip cng
nghip ho, hin i ho.

II- Cc hnh thi thc x hi

Nhng hnh thi ca thc x hi bao gm thc chnh tr, thc php quyn,
thc o c, thc khoa hc, thc thm m, thc tn gio v trit hc.
Tnh phong ph, a dng ca cc hnh thi thc x hi phn nh tnh phong ph
a dng ca bn thn i sng x hi.

1. thc chnh tr
Hnh thi thc chnh tr l hnh thi thc ch xut hin v tn ti trong cc x
hi c giai cp v nh nc, n phn nh cc quan h chnh tr, kinh t, x hi gia cc
giai cp, cc dn tc v cc quc gia, cng nh thi ca cc giai cp i vi quyn
lc nh nc.
thc chnh tr thc tin - thng thng hnh thnh trc tip t hot ng thc
tin trong mi trng chnh tr ca x hi. trng thi tm l x hi, nhng cm xc v
tm trng v chnh tr ca qun chng thng thiu bn vng v khng n nh. Song,
nhng trng thi tm l x hi nh vy li c vai tr to ln v trc tip i vi hnh vi
chnh tr ca qun chng ng o; thng qua h t tng chnh tr tc ng vo i
sng chnh tr ca x hi.
H t tng chnh tr ca mt giai cp nht nh phn nh trc tip tp trung li
ch giai cp ca giai cp y. H t tng chnh tr c th hin trong ng li, cng
lnh chnh tr ca cc chnh ng ca cc giai cp khc nhau cng nh trong lut php,
chnh sch nh nc, cng c ca giai cp thng tr. H t tng chnh tr c hnh
thnh mt cch t gic. N c cc nh t tng ca giai cp xy dng v truyn b.
H t tng chnh tr gn vi cc t chc chnh tr. Thng qua cc t chc chnh tr m
mt giai cp no tin hnh cuc u tranh v thc h v li ch ca giai cp ca
mnh.
thc chnh tr (c bit h t tng chnh tr) c vai tr rt quan trng i vi s
pht trin x hi. Thng qua t chc nh nc n tc ng tr li c s kinh t v "c
th, trong nhng gii hn nht nh thay i c s kinh t". H t tng chnh tr cng
gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca x hi. N thm nhp vo cc hnh thi
thc x hi khc.
Tc ng tch cc hoc tiu cc ca h t tng chnh tr (cng nh thc chnh
tr ni chung) ph thuc vo tnh cht tin b, cch mng hoc phn tin b, phn cch
195

mng ca giai cp mang h t tng . Khi giai cp cn tin b, cch mng - tiu biu
cho xu th pht trin i ln ca lch s th h t tng chnh tr ca n c tc dng tch
cc n s pht trin x hi. Khi giai cp tr thnh lc hu, phn ng, th h t
tng chnh tr ca n tc ng tiu cc, km hm pht trin x hi.

2. thc php quyn

thc php quyn l ton b cc t tng, quan im ca mt giai cp v bn cht
v vai tr ca php lut, v quyn v ngha v ca nh nc, cc t chc x hi v
cng dn, v tnh hp php v khng hp php ca hnh vi con ngi trong x hi,
cng vi nhn thc v tnh cm ca con ngi trong vic thc thi lut php ca Nh
nc.
Cng nh thc chnh tr, thc php quyn ra i cng vi nh nc. Gia hai
hnh thi ny c s gn nhau v c ni dung v hnh thc. thc php quyn phn nh
trc tip cc quan h kinh t ca x hi, trc ht l cc quan h sn xut c th hin
trong h thng php lut.
Php lut l ch ca giai cp thng tr c th hin thnh lut l, do mi ch
x hi, mi nh nc ch c mt h thng php lut ca giai cp nm chnh quyn.
Nhng trong x hi c giai cp i khng, cc giai cp khc nhau li c nhng thc
khc nhau v php lut, phn nh li ch ca giai cp mnh. Do , hiu lc ca php
lut khng nhng ph thuc vo sc mnh cng ch ca nh nc m cn ph thuc
vo trnh hiu bit v tm l php lut ca x hi.

3. thc o c
thc o c l ton b nhng quan nim, tri thc v cc trng thi xc cm tm
l chung ca cc cng ng ngi v cc gi tr thin, c, lng tm, trch nhim, hnh
phc, cng bng... v v nhng quy tc nh gi, iu chnh hnh vi ng x gia c
nhn vi x hi, gia c nhn vi c nhn trong x hi.
Hnh thi thc o c l mt trong nhng hnh thi thc ra i t rt sm
trong lch s, ngay t x hi nguyn thu.
S thc v lng tm, danh d v lng t trng, v.v. phn nh kh nng t ch
ca con ngi l sc mnh c bit ca o c, l nt c bn quy nh gng mt o
c ca con ngi, cng l biu hin bn cht x hi ca con ngi. Vi ngha , s
pht trin thc o c l nhn t biu hin tin b x hi.
Trong thc o c, yu t tnh cm o c l yu t c bit quan trng, nu
thiu n th nhng khi nim, phm tr o c v mi tri thc o c thu nhn c
bng con ng l tnh khng th chuyn ha thnh hnh vi o c.
Trong tin trnh pht trin ca x hi hnh thnh nhng gi tr o c mang
tnh ton nhn loi, tn ti trong mi x hi v cc h thng o c khc nhau. l
nhng quy tc n gin nhm iu chnh hnh vi ca con ngi, cn thit cho vic gi
196

gn trt t x hi chung v sinh hot thng ngy ca mi ngi.

Tuy nhin, trong x hi c giai cp v u tranh giai cp th ni dung ch yu ca
o c phn nh quan h giai cp, n c tnh giai cp. Trong cc phm tr o c
lun lun phn nh a v v li ch ca giai cp. Mi giai cp trong nhng giai on
pht trin nht nh ca lch s x hi u c nhng quan nim o c ring ca mnh.
Giai cp tiu biu cho xu th pht trin i ln ca x hi th i din cho mt nn o
c tin b, cn cc giai cp phn ng th i din cho mt nn o c suy thoi.
Ph.ngghen vit: "Xt cho n cng, mi hc thuyt v o c c t trc n nay
u l sn phm ca tnh hnh kinh t ca x hi lc by gi. V v cho ti nay x hi
vn ng trong nhng s i lp giai cp, cho nn o c cng lun lun l o c
ca giai cp: hoc l n bin h cho s thng tr v li ch ca giai cp thng tr, hoc
l, khi giai cp b tr tr nn kh mnh th n tiu biu cho s ni dy chng li s
thng tr ni trn v tiu biu cho li ch tng lai ca nhng ngi b p bc"1.

4. thc khoa hc
thc khoa hc va l mt hnh thi thc x hi, va l mt hin tng x hi
c bit. Xem xt khoa hc nh mt hnh thi thc x hi khng th tch ri xem xt
n nh mt hin tng x hi.
thc khoa hc - vi tnh cch l mt hnh thi thc x hi - l h thng tri thc
phn nh chn thc di dng lgic tru tng v th gii c kim nghim qua
thc tin. i tng phn nh ca thc khoa hc bao qut mi lnh vc ca t nhin,
x hi v t duy. l mt trong nhng s khc bit gia thc khoa hc vi cc hnh
thi thc x hi khc.
Hnh thc biu hin ch yu ca tri thc khoa hc l phm tr, nh lut, quy lut.
Tri thc khoa hc thm nhp vo cc hnh thi thc x hi khc, hnh thnh cc
khoa hc tng ng vi tng hnh thi thc . Th d: thc chnh tr v chnh tr hc,
thc o c v o c hc, thc ngh thut v ngh thut hc, thc tn gio v
tn gio hc.
Nh tri thc khoa hc, con ngi khng ngng vn ti ci mi "sng to ra mt
th gii mi" v ngy cng lm ch t nhin, lm ch x hi v lm ch bn thn mnh.
Xt v i tng, cc khoa hc chia thnh nhng khoa hc t nhin - k thut,
nghin cu cc quy lut ca t nhin, cc phng thc chinh phc v ci to t nhin;
v nhng khoa hc x hi nghin cu nhng hin tng x hi khc nhau, cc quy lut
vn ng, pht trin ca chng v c bn thn con ngi nh l mt thc th x hi.
Cng c khoa hc nghin cu nhng vn chung, quy lut chung, l trit hc.
Trong mi khoa hc ngi ta phn thnh cc cp : kinh nghim, tc l nhng t
liu hin thc tch lu c - s tng kt cc quan st v th nghim; l lun l s
1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr. 137.

197

khi qut kinh nghim th hin trong nhng l thuyt v quy lut v nguyn l tng
ng, cp l lun ca cc khoa hc c th hp lc vi nhau trong s gii thch cc
nguyn l v quy lut pht hin trn bnh din l lun chung - bnh din trit hc,
hnh thnh mt th gii quan v phng php lun ca ton b nhn thc khoa hc.
Ngun gc su xa ca s hnh thnh khoa hc l do nhu cu pht trin sn xut.
Cng vi s pht trin ca sn xut v thc tin x hi, khoa hc cng khng ngng
pht trin. Trong qu trnh , vai tr ca khoa hc trong i sng x hi ngy cng
tng ln.
Ngy nay, trong s t ng ha sn xut, tri thc khoa hc c kt tinh trong mi
nhn t ca lc lng sn xut - trong i tng lao ng, k thut, qu trnh cng
ngh v c trong nhng hnh thc t chc tng ng ca sn xut; ngi lao ng
khng cn l nhn t thao tc trc tip trong h thng k thut m ch yu l vn dng
tri thc khoa hc iu khin qu trnh sn xut; khoa hc cho php hon thin cc
phng php sn xut, hon thin vic qun l kinh t. Hn na khoa hc cn tr thnh
mt ngnh hot ng sn xut vi quy m ngy cng ln, bao hm hng lot cc vin,
phng th nghim, trm, tri, x nghip vi s cn b khoa hc ngy cng tng, vn u
t ngy cng ln, hiu qu u t ngy cng cao. Do nhng bin i cn bn v vai tr
ca khoa hc i vi sn xut m khoa hc tr thnh lc lng sn xut trc tip.

5. thc thm m
thc thm m l s phn nh hin thc vo thc con ngi trong quan h vi
nhu cu thng thc v sng to Ci p. Trong cc hnh thc hot ng thng thc
v sng to Ci p th ngh thut l hnh thc biu hin cao nht ca thc thm m.
Ngh thut ra i t rt sm ngay t khi x hi cha phn chia thnh giai cp. Qu
trnh hnh thnh ngh thut gn lin vi lao ng ca con ngi, vi thc tin x hi.
Nhng du vt u tin ca ngh thut u thuc v thi k con ngi bit sn xut
ra nhng cng c bng , bng xng, bng sng, v.v..
Cng nh cc hnh thi thc x hi khc, ngh thut bt ngun t tn ti x hi.
Khc vi khoa hc v trit hc, phn nh th gii hin thc bng khi nim, phm tr, quy
lut, ngh thut phn nh th gii mt cch sinh ng, c th bng hnh tng ngh
thut. Hnh tng ngh thut tuy cng phn nh ci bn cht ca i sng hin thc
nhng phn nh thng qua ci c bit, c th - cm tnh, sinh ng. Hnh tng ngh
thut cng nhn thc ci chung trong ci ring, nhn thc ci bn cht trong ci hin
tng, nhn thc ci ph bin trong ci c bit, song ci c bit trong ngh thut phi l
ci c bit c tnh in hnh v nu nh ngh thut to ra ci in hnh th phi l ci
in hnh c c bit ha.
S pht trin ca ngh thut, c ni dung v hnh thc, khng th tch khi s
pht trin ca tn ti x hi. Nhng ngh thut c tnh c lp tng i rt r nt trong
s pht trin ca mnh. N khng phi bao gi cng phn nh tn ti x hi mt cch
198

trc tip, d thy.

C.Mc vit: "i vi ngh thut, ngi ta bit rng nhng thi k hng thnh nht
ca n hon ton khng tng ng vi s pht trin chung ca x hi, do cng
khng tng ng vi s pht trin ca c s vt cht ca x hi, c s ny dng nh
cu thnh ci xng sng ca t chc x hi"1.
Ngh thut chn chnh gn b vi i sng hin thc ca nhn dn; l nhn t
thc y mnh m tin b x hi thng qua vic p ng nhng nhu cu thm m ca
con ngi. Khi phn nh th gii hin thc trong cc hnh tng ngh thut chn thc
v c gi tr thm m cao, ngh thut tc ng n l tr v tnh cm ca con ngi,
kch thch tnh tch cc ca con ngi, xy dng con ngi nhng hnh vi o c tt
p.
Trong x hi c giai cp, ngh thut bao gi cng mang tnh giai cp. Tnh giai cp
ca ngh thut biu hin trc ht ch n khng th khng chu s tc ng ca th
gii quan, cc quan im chnh tr ca mt giai cp, khng th ng ngoi chnh tr v
cc quan h kinh t. Trong x hi chia thnh cc giai cp m ph nhn mi lin h ca
ngh thut vi chnh tr th hon ton sai lm.
Khi nhn mnh tnh giai cp ca ngh thut trong x hi c giai cp, quan im
ca ch ngha Mc - Lnin khng ph nhn tnh nhn loi chung ca n. Khng t tc
phm ngh thut m gi tr ca chng c lu truyn khp th gii qua cc thi i, mc
d tc gi l i biu ca mt giai cp nht nh. C nhng nn ngh thut ca mt dn
tc nht nh nhng tr thnh nhng gi tr vn ha tiu biu ca c nhn loi. Tnh
giai cp ca ngh thut cch mng v tin b khng nhng khng mu thun vi tnh
nhn loi, m ngc li cn lm su sc nhng gi tr ton nhn loi.

6. thc tn gio
thc tn gio vi tnh cch l hnh thi thc x hi bao gm tm l tn gio v
h t tng tn gio.
Tm l tn gio l ton b nhng biu tng, tnh cm, tm trng thi quen ca qun
chng v tn ngng tn gio. H t tng tn gio l h thng gio l do cc gio s, cc
nh thn hc to ra v truyn b trong x hi. ng v mt lch s, tm l tn gio v h
t tng tn gio l hai giai on pht trin ca thc tn gio, nhng chng lin h tc
ng qua li v b sung nhau. Tm l tn gio em li cho h t tng tn gio mt tnh
cht c trng, mt sc thi tnh cm ring. H t tng tn gio "thuyt minh" nhng hin
tng tm l tn gio, khi qut chng, lm cho chng bin i theo nhng chiu hng
nht nh.
thc tn gio l mt hnh thi thc x hi thc hin chc nng ch yu ca
mnh l chc nng n b - h o trong mt x hi cn n s n b - h o. Chc nng

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1993, t.12, tr. 889.

199

 lm cho tn gio c mt i sng lu di, mt v tr c bit trong x hi. Chc nng

n b - h o ni ln kh nng ca tn gio c th b p, b sung mt cch h o ci
hin thc m trong con ngi cn bt lc trc nhng sc mnh t nhin v nhng
iu kin khch quan ca i sng x hi. Nhng mu thun ca i sng hin thc,
nhng bt lc thc tin ca con ngi c gii quyt mt cch h o trong thc h.
V vy, tn gio lun c cc giai cp thng tr s dng nh mt cng c p bc tinh
thn, mt phng tin cng c a v thng tr ca h.
Ch ngha Mc - Lnin cho rng iu kin tin quyt khc phc tn gio nh
mt hnh thi thc c tnh cht tiu cc l phi xo b ngun gc x hi ca n, ngha
l phi tin hnh mt cuc cch mng x hi trit nhm ci to c tn ti x hi ln
thc x hi. Bng hot ng tch cc cch mng ca mnh, qun chng khng nhng ci
to x hi m cn ci to bn thn, gii phng thc mnh khi nhng quan nim sai
lm, k c nhng o tng tn gio.
Cu hi n tp

1. Tn ti x hi v thc x hi l g? Phn tch tnh cht giai cp ca thc x

hi?
2. Mi lin h bin chng gia tn ti x hi v thc x hi v ngha phng
php lun?
3. Phn tch ni dung cc hnh thi thc x hi: thc chnh tr, thc php
quyn, thc o c, thc khoa hc, thc ngh thut, thc tn gio?

200

Chng XIV
Quan im trit hc Mc - Lnin v con ngi
I- Mt s quan im trit hc v con ngi trong lch s v nhng
quan nim c bn ca trit hc Mc-Lnin v con ngi
1. Mt s quan im trit hc v con ngi trong lch s
a) Quan nim v con ngi trong trit hc phng ng
Nhng vn trit hc v con ngi l mt ni dung ln trong lch s trit hc
nhn loi. l nhng vn : Con ngi l g? Bn tnh, bn cht con ngi? Mi
quan h gia con ngi v th gii? Con ngi c th lm g gii phng mnh, t ti
t do?.... y cng chnh l ni dung c bn ca nhn sinh quan mt ni dung cu
thnh th gii quan trit hc.
Tu theo iu kin lch s ca mi thi i m ni tri ln vn ny hay vn
kia. ng thi, tu theo gic tip cn khc nhau m cc trng phi trit hc, cc
nh trit hc trong lch s c nhng pht hin, ng gp khc nhau trong vic l gii v
con ngi. Mt khc trong khi gii quyt nhng vn trn, mi nh trit hc, mi
trng phi trit hc c th li ng trn lp trng th gii quan, phng php lun
khc nhau: Duy vt hoc duy tm, bin chng hoc siu hnh...
Trong nn trit hc Trung Hoa sut chiu di lch s trn hai ngn nm c - trung
i, vn bn tnh con ngi l vn c quan tm hng u. Gii quyt vn
ny, cc nh t tng ca Nho gia v Php gia tip cn t gic hot ng thc
tin chnh tr, o c ca x hi v i n kt lun bn tnh ngi l Thin (Nho gia) v
bn tnh ngi l Bt Thin (Php gia). Cc nh t tng ca o gia, ngay t Lo t
thi Xun Thu, li tip cn gii quyt vn bn tnh ngi t gic khc v i ti kt
lun bn tnh T Nhin ca con ngi. S khc nhau v gic tip cn v vi nhng
kt lun khc nhau v bn tnh con ngi l tin xut pht cho nhng quan im
khc nhau ca cc trng phi trit hc ny trong vic gii quyt cc vn v quan
im chnh tr, o c v nhn sinh ca h.
Khc vi nn trit hc Trung Hoa, cc nh t t tng ca cc trng phi trit
hc n m tiu biu l trng phi o Pht li tip cn t gic khc, gic suy
t v con ngi v i ngi tm chiu su trit l siu hnh (Siu hnh hc) i vi
nhng vn nhn sinh quan. Kt ln v bn tnh V ng, V thng v tnh hng
thin ca con ngi trn con ng truy tm s Gic Ng l mt trong nhng kt lun
201

c o ca trit hc o Pht.

b) Quan nim v con ngi trong trit hc phng Ty

Trong sut chiu di lch s trit hc phng Ty t C i Hy Lp tri qua giai on
Trung c, Phc hng v Cn i n nay, nhng vn trit hc v con ngi vn l mt
ti tranh lun cha chm dt.
Thc t lch s cho thy gic tip cn gii quyt cc vn trit hc v con
nngi trong nn trit hc phng Ty c nhiu im khc vi nn trit hc phng ng.
Nhn chung, cc nh trit hc theo lp trng trit hc duy vt la chn gic khoa hc
t nhin l gii v bn cht con ngi v cc vn khc c lin quan. Ngay t thi C
i, cc nh trit hc duy vt tng a ra quan nim v bn cht vt cht t nhin ca
con ngi, coi con ngi cng nh vn vt trong gii t nhin khng c g thn b, u
c cu to nn t vt cht. Tiu biu l quan nim ca mcrit v bn tnh vt cht
nguyn t cu to nn th xc v linh hn ca con ngi. y cng l tin phng php
lun ca quan im nhn sinh theo ng li piquya... Nhng quan nim duy vt nh vy
c tip tc pht trin trong nn trit hc thi Phc hng v Cn i m tiu biu l cc
nh duy vt nc Anh v Php th k XVIII; n cng l mt trong nhng tin l lun
cho ch ngha duy vt nhn bn ca Phoibc. Trong mt phm vi nht nh, cng l
mt trong nhng tin l lun ca quan nim duy vt v con ngi trong trit hc Mc.
i lp vi cc nh trit hc duy vt, cc nh trit hc duy tm trong lch s trit hc
phng Ty li ch trng gic hot ng l tnh ca con ngi. Tiu biu cho gic
tip cn ny l quan im ca Platn thi C i Hy Lp, cct trong nn trit hc
Php thi Cn i v Hghen trong nn trit hc C in c. Do khng ng trn lp
trng duy vt, cc nh trit hc ny l gii bn cht l tnh ca con ngi t gic
siu t nhin. Vi Platn, l bn cht bt t ca linh hn thuc th gii nim tuyt
i, vi cct, l bn tnh phi kinh nghim (apriori) ca l tnh, cn i vi
Hghen, th chnh l bn cht l tnh tuyt i...
Trong nn trit hc phng Ty hin i, nhiu tro lu trit hc vn coi nhng vn
trit hc v con ngi l vn trung tm ca nhng suy t trit hc m tiu biu l ch
ngha hin sinh, ch ngha Phrt.
Nhn chung, cc quan im trit hc trc Mc v ngoi mcxt cn c mt hn ch
c bn l phin din trong phng php tip cn l gii cc vn trit hc v con ngi,
cng do vy trong thc t lch s tn ti lu di quan nim tru tng v bn cht con
ngi v nhng quan nim phi thc tin trong l gii nhn sinh, x hi cng nh nhng
phng php hin thc nhm gii phng con ngi. Nhng hn ch c khc phc
v vt qua bi quan nim duy vt bin chng ca trit hc Mc-Lnin v con ngi.

2. Nhng quan nim c bn ca trit hc Mc-Lnin v con ngi

a) Con ngi l mt thc th thng nht gia mt sinh vt vi mt x
hi
Trit hc Mc k tha quan nim v con ngi trong lch s trit hc, ng thi
khng nh con ngi hin thc l s thng nht gia yu t sinh hc v yu t x hi.
202

Tin vt cht u tin quy s tn ti ca con ngi l gii t nhin. Cng do ,

bn tnh t nhin ca con ngi bao hm trong n tt c bn tnh sinh hc, tnh loi ca n.
Yu t sinh hc trong con ngi l iu kin u tin quy nh s tn ti ca con ngi. V
vy, c th ni: Gii t nhin l "thn th v c ca con ngi"; con ngi l mt b phn
ca t nhin; l kt qu ca qu trnh pht trin v tin ho lu di ca mi trng t nhin.
Tuy nhin, iu cn khng nh rng, mt t nhin khng phi l yu t duy nht
quy nh bn cht con ngi. c trng quy nh s khc bit gia con ngi vi th
gii loi vt l phng din x hi ca n. Trong lch s c nhng quan nim khc
nhau phn bit con ngi vi loi vt, nh con ngi l ng vt s dng cng c lao
ng, l "mt ng vt c tnh x hi", hoc con ngi ng vt c t duy... Nhng
quan nim trn u phin din ch v nhn mnh mt kha cnh no trong bn cht x
hi ca con ngi m cha nu ln c ngun gc ca bn cht x hi y.
Vi phng php bin chng duy vt, trit hc Mc nhn thc vn con ngi
mt cch ton din, c th, trong ton b tnh hin thc x hi ca n, m trc ht l
lao ng sn xut ra ca ci vt cht. "C th phn bit con ngi vi sc vt, bng
thc, bng tn gio, ni chung bng bt c ci g cng c. Bn thn con ngi bt
u bng s t phn bit vi sc vt ngay khi con ngi bt u sn xut ra nhng t
liu sinh hot ca mnh - l mt bc tin do t chc c th ca con ngi quy nh.
Sn xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh, nh th con ngi gin tip sn xut ra
chnh i sng vt cht ca mnh"1.
Thng qua hot ng sn xut vt cht; con ngi lm thay i, ci bin gii t
nhin: "Con vt ch sn xut ra bn thn n, cn con ngi th ti sn xut ra ton b
gii t nhin"2.
Tnh x hi ca con ngi biu hin trong hot ng sn xut vt cht; hot ng
sn xut vt cht biu hin mt cch cn bn tnh x hi ca con ngi. Thng qua hot
ng lao ng sn xut, con ngi sn xut ra ca ci vt cht v tinh thn, phc v i
sng ca mnh; hnh thnh v pht trin ngn ng v t duy; xc lp quan h x hi. Bi
vy, lao ng l yu t quyt nh hnh thnh bn cht x hi ca con ngi, ng thi
hnh thnh nhn cch c nhn trong cng ng x hi.
L sn phm ca t nhin v x hi nn qu trnh hnh thnh v pht trin ca con
ngi lun lun b quyt nh bi ba h thng quy lut khc nhau, nhng thng nht vi
nhau. H thng cc quy lut t nhin nh quy lut v s ph hp c th vi mi trng,
quy lut v s trao i cht, v di truyn, bin d, tin ha... quy nh phng din
sinh hc ca con ngi. H thng cc quy lut tm l thc hnh thnh v vn ng
trn nn tng sinh hc ca con ngi nh hnh thnh tnh cm, kht vng, nim tin,
ch. H thng cc quy lut x hi quy nh quan h x hi gia ngi vi ngi.
Ba h thng quy lut trn cng tc ng, to nn th thng nht hon chnh trong
i sng con ngi bao gm c mt sinh hc v mt x hi. Mi quan h sinh hc v x

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr. 29.
2. Sd, t.42, tr. 137.

203

hi l c s hnh thnh h thng cc nhu cu sinh hc v nhu cu x hi trong i

sng con ngi nh nhu cu n, mc, ; nhu cu ti sn xut x hi; nhu cu tnh cm;
nhu cu thm m v hng th cc gi tr tinh thn.
Vi phng php lun duy vt bin chng, chng ta thy rng quan h gia mt
sinh hc v mt x hi, cng nh nhu cu sinh hc v nhu cu x hi trong mi con
ngi l thng nht. Mt sinh hc l c s tt yu t nhin ca con ngi, cn mt x
hi l c trng bn cht phn bit con ngi vi loi vt. Nhu cu sinh hc phi
c "nhn ha" mang gi tr vn minh con ngi, v n lt n, nhu cu x hi
khng th thot ly khi tin ca nhu cu sinh hc. Hai mt trn thng nht vi nhau,
ho quyn vo nhau to thnh con ngi vit hoa, con ngi t nhin - x hi.

b) Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng

quan h x hi
T nhng quan nim trnh by trn, chng ta thy rng, con ngi vt ln
th gii loi vt trn c ba phng din khc nhau: quan h vi t nhin, quan h vi x
hi v quan h vi chnh bn thn con ngi. C ba mi quan h , suy n cng, u
mang tnh x hi, trong quan h x hi gia ngi vi ngi l quan h bn cht, bao
trm tt c cc mi quan h khc v mi hot ng trong chng mc lin quan n con
ngi.
Bi vy, nhn mnh bn cht x hi ca con ngi, C.Mc nu ln lun ni
ting trong tc phm Lun cng v Phoibc: "Bn cht con ngi khng phi l mt
ci tru tng c hu ca c nhn ring bit. Trong tnh hin thc ca n, bn cht con
ngi l tng ho nhng quan h x hi"1.
Lun trn khng nh rng, khng c con ngi tru tng, thot ly mi iu
kin, hon cnh lch s x hi. Con ngi lun lun c th, xc nh, sng trong mt
iu kin lch s c th nht nh, mt thi i nht nh. Trong iu kin lch s ,
bng hot ng thc tin ca mnh, con ngi to ra nhng gi tr vt cht v tinh thn
tn ti v pht trin c th lc v t duy tr tu. Ch trong ton b cc mi quan h
x hi (nh quan h giai cp, dn tc, thi i; quan h chnh tr, kinh t; quan h c
nhn, gia nh, x hi...) con ngi mi bc l ton b bn cht x hi ca mnh.
iu cn lu l lun trn khng nh bn cht x hi khng c ngha l ph
nhn mt t nhin trong i sng con ngi. Song, con ngi, mt t nhin tn ti
trong s thng nht vi mt x hi; ngay c vic thc hin nhng nhu cu sinh vt con
ngi cng mang tnh x hi. Quan nim bn cht con ngi l tng ho nhng quan h
x hi mi gip cho chng ta nhn thc ng n, trnh khi cch hiu th thin v mt
t nhin, ci sinh vt con ngi.

c) Con ngi l ch th v l sn phm ca lch s

Khng c th gii t nhin, khng c lch s x hi th khng tn ti con ngi.
Bi vy, con ngi l sn phm ca lch s, ca s tin ha lu di ca gii hu sinh.
1. Sd, t.3, tr. 11.

204

Song, iu quan trng hn c l, con ngi lun lun l ch th ca lch s - x hi.

C.Mc khng nh: "Ci hc thuyt duy vt ch ngha cho rng con ngi l sn
phm ca nhng hon cnh v ca gio dc... ci hc thuyt y qun rng chnh nhng
con ngi lm thay i hon cnh v bn thn nh gio dc cng cn phi c gio
dc"1. Trong tc phm Bin chng ca t nhin, Ph.ngghen cng cho rng: "Th vt
cng c mt lch s, chnh l lch s ngun gc ca chng v lch s pht trin dn dn
ca chng cho ti trng thi hin nay ca chng. Nhng lch s y khng phi do chng
lm ra v trong chng mc m chng tham d vo vic lm ra lch s y th iu din
ra m chng khng h bit v khng phi do mun ca chng. Ngc li, con ngi
cng cch xa con vt, hiu theo ngha hp ca t ny bao nhiu th con ngi li cng t
mnh lm ra lch s ca mnh mt cch c thc by nhiu"2.
Nh vy, vi t cch l thc th x hi, con ngi hot ng thc tin, tc ng
vo t nhin, ci bin gii t nhin, ng thi thc y s vn ng pht trin ca lch
s x hi. Th gii loi vt da vo nhng iu kin c sn ca t nhin. Con ngi th
tri li, thng qua hot ng thc tin ca mnh lm phong ph thm th gii t
nhin, ti to li mt t nhin th hai theo mc ch ca mnh.
Trong qu trnh ci bin t nhin, con ngi cng lm ra lch s ca mnh. Con
ngi l sn phm ca lch s, ng thi l ch th sng to ra lch s ca chnh bn thn
con ngi. Hot ng lao ng sn xut va l iu kin cho s tn ti ca con ngi,
va l phng thc lm bin i i sng v b mt x hi. Trn c s nm bt quy
lut ca lch s x hi, con ngi thng qua hot ng vt cht v tinh thn, thc y x
hi pht trin t thp n cao, ph hp vi mc tiu v nhu cu do con ngi t ra.
Khng c hot ng ca con ngi th cng khng tn ti quy lut x hi, v do ,
khng c s tn ti ca ton b lch s x hi loi ngi.
Khng c con ngi tru tng, ch c con ngi c th trong mi giai on pht
trin nht nh ca x hi. Do vy, bn cht con ngi, trong mi quan h vi iu kin
lch s x hi lun lun vn ng bin i, cng phi thay i cho ph hp. Bn cht
con ngi khng phi l mt h thng ng kn, m l h thng m, tng ng vi iu
kin tn ti ca con ngi. Mc d l "tng ho cc quan h x hi", con ngi c vai
tr tch cc trong tin trnh lch s vi t cch l ch th sng to. Thng qua , bn
cht con ngi cng vn ng bin i cho ph hp. C th ni rng, mi s vn ng
v tin ln ca lch s s quy nh tng ng (mc d khng trng khp) vi s vn
ng v bin i ca bn cht con ngi.
V vy, pht trin bn cht con ngi theo hng tch cc, cn phi lm cho
hon cnh ngy cng mang tnh ngi nhiu hn. Hon cnh chnh l ton b mi
trng t nhin v x hi tc ng n con ngi theo khuynh hng pht trin nhm
t ti cc gi tr c tnh mc ch, t gic, c ngha nh hng gio dc. Thng qua
1. Sd, t.3, tr. 10.
2

. Sd, t.20, tr. 476.

205

, con ngi tip nhn hon cnh mt cch tch cc v tc ng tr li hon cnh trn
nhiu phng din khc nhau: hot ng thc tin, quan h ng x, hnh vi con ngi,
s pht trin ca phm cht tr tu v nng lc t duy, cc quy lut nhn thc hng con
ngi ti hot ng vt cht. l bin chng ca mi quan h gia con ngi v hon
cnh trong bt k giai on no ca lch s x hi loi ngi.

II- Quan h gia c nhn v x hi

1. Khi nim c nhn v nhn cch
C nhn l khi nim ch con ngi c th sng trong mt x hi nht nh v
c phn bit vi cc c th khc thng qua tnh n nht v tnh ph bin ca n.
Khi nim c nhn cng c phn bit vi khi nim con ngi, v con ngi l khi
nim dng ch tnh ph bin trong bn cht ngi ca tt c cc c nhn.
X hi do cc c nhn to nn. Cc c nhn sng v hot ng trong cc nhm,
cng ng v tp on x hi khc nhau, mang tnh lch s xc nh. Yu t x hi l c
trng cn bn hnh thnh c nhn.
Nh vy, c nhn l mt chnh th n nht, va mang tnh c bit va mang tnh
ph bin, l ch th ca lao ng, ca mi quan h x hi v ca nhn thc nhm thc
hin chc nng c nhn v chc nng x hi trong mt giai on pht trin nht nh
ca lch s x hi.
Nhn cch l khi nim ch bn sc c o, ring bit ca mi c nhn, l ni
dung v tnh cht bn trong ca mi c nhn. Bi vy, nu c nhn l khi nim ch s
khc bit gia c th vi ging loi th nhn cch l khi nim ch s khc bit gia cc
c nhn. C nhn l phng thc biu hin ca ging loi cn nhn cch va l ni dung,
va l cch thc biu hin ca mi c nhn ring bit.
Nhn cch biu hin th gii ci ti ca mi c nhn, l s tng hp ca cc yu t
sinh hc, tm l, x hi, to nn c trng ring c ca c nhn, ng vai tr ch th t
thc, t nh gi, t khng nh v t iu chnh mi hot ng ca mnh.
Nhn cch khng phi l ci bm sinh, sn c m c hnh thnh v pht trin
ph thuc vo ba yu t sau y. Th nht, nhn cch phi da trn tin sinh hc v
t cht di truyn hc, mt c th sng pht trin cao nht ca gii hu sinh. Th hai, mi
trng x hi l yu t quyt nh s hnh thnh v pht trin ca nhn cch thng qua s
tc ng bin chng ca gia nh, nh trng v x hi i vi mi c nhn. Th ba, ht
nhn ca nhn cch l th gii quan c nhn, bao gm ton b cc yu t nh quan
im, l lun, nim tin, nh hng gi tr... Yu t quyt nh hnh thnh th gii
quan c nhn l tnh cht ca thi i; li ch, vai tr a v c nhn trong x hi; kh
nng thm nh gi tr o c - nhn vn v kinh nghim ca mi c nhn. Da trn
nn tng ca th gii quan c nhn hnh thnh cc thuc tnh bn trong v nng lc,
v phm cht x hi nh nng lc tr tu, chuyn mn, phm cht chnh tr, o c,
php lut, thm m.
206

2. Bin chng gia c nhn v x hi

X hi l khi nim dng ch cng ng cc c nhn trong mi quan h bin
chng vi nhau, trong cng ng nh nht ca mt x hi l cng ng tp th gia
nh, c quan, n v... v ln hn l cng ng x hi quc gia, dn tc v rng ln
nht l cng ng nhn loi.
Nguyn tc c bn ca vic xc lp mi quan h gia c nhn v tp th cng nh
mi quan h gia c nhn v cc cng ng x hi ni chung chnh l mi quan h gia li
ch c nhn v li ch cng ng x hi. cng l mi quan h va c s thng nht va
c mu thun.
Mi c nhn vi t cch l mt con ngi, khng bao gi c th tch ri khi
nhng cng ng x hi nht nh, ng thi mi quan h gia c nhn v x hi
l hin tng c tnh lch s.
L mt hin tng lch s, quan h c nhn - x hi lun lun vn ng, bin
i v pht trin, trong , s thay i v cht ch din ra khi c s thay th hnh thi
kinh t - x hi ny bng hnh thi kinh t - x hi khc. Trong giai on cng sn
nguyn thu, khng c s i khng gia c nhn v x hi. Li ch c nhn v li ch
x hi cn bn l thng nht. Khi x hi phn chia giai cp, quan h c nhn v x hi
va c thng nht va c mu thun v mu thun i khng. Trong ch ngha x hi,
nhng iu kin ca x hi mi to tin cho c nhn, mi c nhn pht huy nng
lc v bn sc ring ca mnh, ph hp vi li ch v mc tiu ca x hi mi. V vy,
x hi x hi ch ngha v c nhn l thng nht bin chng, l tin v iu kin ca
nhau.
Theo quan im ca trit hc Mc - Lnin, x hi gi vai tr quyt nh i vi c
nhn. Bi vy, thc cht ca vic t chc x hi l gii quyt quan h li ch nhm to
kh nng cao nht cho mi c nhn tc ng vo mi qu trnh kinh t, x hi, cho s
pht trin c thc hin. X hi cng pht trin th c nhn cng c iu kin tip
nhn ngy cng nhiu nhng gi tr vt cht v tinh thn. Mt khc, mi c nhn trong
x hi cng pht trin th cng c iu kin thc y x hi tin ln. V vy, tha
mn ngy cng tt hn nhu cu v li ch chnh ng ca c nhn l mc tiu v ng
lc thc y s pht trin x hi. Bt c vn g, d l phm vi nhn loi hay c nhn,
d trc tip hay gin tip, nu li ch c nhn v x hi l thng nht th chnh bt
gp mc ch v ng lc ca s n lc chung v mt tng lai tt p.
Mi quan h gia li ch c nhn v li ch x hi do s quy nh ca mt khch
quan v mt ch quan. Mt khch quan biu hin trnh pht trin v nng sut lao
ng x hi. Mt ch quan biu hin kh nng nhn thc v vn dng quy lut x hi
ph hp vi mc ch ca con ngi.
Trong thi k qu ln ch ngha x hi v ngay c di ch x hi ch
ngha, nhng mu thun gia c nhn v x hi vn cn tn ti. Do , gii quyt
207

ng n quan h c nhn - x hi, cn phi trnh hai thi cc oan. Mt l, ch thy

c nhn m khng thy x hi, em c nhn i lp vi x hi, nhu cu c nhn cha
ph hp vi iu kin pht trin ca x hi. Khuynh hng ny c th dn n ch ngha
c nhn. Hai l, ch thy x hi m khng thy c nhn, quan nim sai lm v li ch x
hi, v ch ngha tp th, thc cht l ch ngha bnh qun, coi nh vai tr c nhn, li
ch c nhn. X hi cng pht trin th nhu cu, li ch c nhn cng a dng. Nu khng
quan tm n vn c nhn, s dn n mt x hi ngho nn, chm pht trin, khng
ph hp vi bn cht ca ch ngha x hi.
nc ta hin nay, nn kinh t th trng ang thc y s pht trin ca lc
lng sn xut, nng cao nng sut lao ng, to ra c s vt cht v vn ha tinh thn
ngy cng a dng v phong ph. Li ch c nhn ngy cng c ch , to ra c hi
mi pht trin c nhn. Tuy nhin, c ch ny c th dn ti tuyt i ha li ch
kinh t, dn ti phn ha giu ngho trong x hi, cha ng nhng kh nng i lp
gia c nhn v x hi. Do , chng ta cn khc phc mt tri ca c ch th trng,
pht huy vai tr nhn t con ngi, thc hin chin lc con ngi ca ng ta l mt
mc tiu c ngha quyt nh gii quyt tt mi quan h gia c nhn v x hi,
theo tinh thn Ngh quyt i hi i biu ton quc ln th IX ca ng ch ra: Xy
dng con ngi Vit Nam c tinh thn yu nc v yu ch ngha x hi, c thc t
cng dn tc, trch nhim cao trong lao ng, c lng tm ngh nghip, c tc phong
cng nghip, c thc cng ng, tn trng ngha tnh, c li sng vn ha, quan h hi
ho trong gia nh, cng ng v x hi.

III- Vai tr qun chng nhn dn v c nhn trong lch s

Con ngi sng to ra lch s ca mnh, song vai tr quyt nh s pht trin x
hi l thuc v qun chng nhn dn hay ca cc c nhn c phm cht c bit - v nhn,
lnh t?

1. Khi nim qun chng nhn dn v c nhn trong lch s

a) Khi nim qun chng nhn dn
Qu trnh vn ng, pht trin ca lch s din ra thng qua hot ng ca khi
ng o con ngi c gi l qun chng nhn dn, di s lnh o ca mt c
nhn hay mt t chc, nhm thc hin mc ch v li ch ca mnh.
Cn c vo iu kin lch s x hi v nhng nhim v t ra ca mi thi i m
qun chng nhn dn bao hm nhng thnh phn, tng lp x hi v giai cp khc nhau.
Nh vy, qun chng nhn dn l b phn c cng chung li ch cn bn, bao
gm nhng thnh phn, nhng tng lp v nhng giai cp, lin kt li thnh tp th di
s lnh o ca mt c nhn, t chc hay ng phi nhm gii quyt nhng vn kinh
t, chnh tr, x hi ca mt thi i nht nh.
Khi nim qun chng nhn dn c xc nh bi cc ni dung sau y: Th
208

nht, nhng ngi lao ng sn xut ra ca ci vt cht v cc gi tr tinh thn, ng vai

tr l ht nhn c bn ca qun chng nhn dn. Th hai, nhng b phn dn c chng
li giai cp thng tr p bc, bc lt, i khng vi nhn dn. Th ba, nhng giai cp,
nhng tng lp x hi thc y s tin b x hi thng qua hot ng ca mnh, trc
tip hoc gin tip trn cc lnh vc ca i sng x hi.
Do , qun chng nhn dn l mt phm tr lch s, vn ng bin i theo s
pht trin ca lch s x hi.

b) Khi nim c nhn trong lch s

Trong mi lin h khng rch ri vi qun chng nhn dn, nhng c nhn kit
xut c vai tr c bit quan trng trong cc tin trnh lch s; l nhng v nhn, lnh
t.
V nhn l nhng c nhn kit xut trong cc lnh vc chnh tr, kinh t, khoa hc,
ngh thut... Trong mi quan h vi qun chng nhn dn, lnh t l nhng c nhn kit
xut do phong tro cch mng ca qun chng nhn dn to nn.
tr thnh lnh t gn b vi qun chng, c qun chng tn nhim, lnh t
phi l ngi c nhng phm cht c bn sau y: Mt l, c tri thc khoa hc uyn bc,
nm bt c xu th vn ng ca dn tc, quc t v thi i. Hai l, c nng lc tp
hp qun chng nhn dn, thng nht ch v hnh ng ca qun chng nhn dn vo
nhim v ca dn tc, quc t v thi i. Ba l, gn b mt thit vi qun chng nhn
dn, hy sinh qun mnh v li ch ca dn tc, quc t v thi i.
Bt c mt thi k no, mt dn tc no, nu lch s t ra nhng nhim v cn
gii quyt th t trong phong tro qun chng nhn dn, tt yu s xut hin nhng lnh
t, p ng yu cu ca lch s.

2. Quan h gia qun chng nhn dn vi lnh t

Cn phi khng nh rng, mi quan h gia qun chng nhn dn vi lnh t l
quan h bin chng. Tnh bin chng ca mi quan h trn biu hin:
Th nht, tnh thng nht gia qun chng nhn dn v lnh t. Khng c phong
tro cch mng ca qun chng nhn dn, khng c cc qu trnh kinh t, chnh tr, x
hi ca ng o qun chng nhn dn, th cng khng th xut hin lnh t. Nhng c
nhn u t, nhng lnh t kit xut l sn phm ca thi i, v vy, h s l nhn t
quan trng thc y s pht trin ca phong tro qun chng.
Th hai, qun chng nhn dn v lnh t thng nht trong mc ch v li ch ca
mnh. S thng nht v cc mc tiu ca cch mng, ca hnh ng cch mng gia
qun chng nhn dn v lnh t do chnh quan h li ch quy nh. Li ch biu hin
trn nhiu kha cnh khc nhau: li ch kinh t, li ch chnh tr, li ch vn ha... Quan
h li ch l cu ni lin, l ni lc lin kt cc c nhn cng nh qun chng nhn
dn v lnh t vi nhau thnh mt khi thng nht v ch v hnh ng. Li ch
209

vn ng pht trin ty thuc vo thi i, vo a v lch s ca giai cp cm quyn m

lnh t l i biu, ph thuc vo kh nng nhn thc v vn dng gii quyt mi
quan h gia cc c nhn, cc giai cp v tng lp x hi. T , c th thy rng, mc
thng nht v li ch l c s quy nh s thng nht v nhn thc v hnh ng gia
qun chng nhn dn v lnh t trong lch s.
Th ba, s khc bit gia qun chng nhn dn v lnh t biu hin trong vai tr
khc nhau ca s tc ng n lch s. Tuy cng ng vai tr quan trng i vi tin
trnh pht trin ca lch s x hi, nhng qun chng nhn dn l lc lng quyt nh s
pht trin, cn lnh t l ngi nh hng, dn dt phong tro, thc y s pht trin
ca lch s.
Bi vy, quan h gia qun chng nhn dn v v nhn lnh t l bin chng, va
thng nht va khc bit.
Ch ngha Mc - Lnin khng nh vai tr quyt nh ca qun chng nhn dn,
ng thi nh gi cao vai tr ca lnh t.

a) Vai tr ca qun chng nhn dn

V cn bn, tt c cc nh trit hc trong lch s trit hc trc Mc u khng
nhn thc ng vai tr ca qun chng nhn dn trong trong tin trnh pht trin ca
lch s. V ngun gc l lun, iu c nguyn nhn t quan im duy tm hoc siu
hnh v x hi.
Ch ngha duy vt lch s khng nh qun chng nhn dn l ch th sng to
chn chnh ra lch s. Bi v, mi l tng gii phng x hi, gii phng con ngi ch
c chng minh thng qua s tip thu v hot ng ca qun chng nhn dn. Hn
na, t tng t n khng lm bin i x hi m phi thng qua hnh ng cch mng,
hot ng thc tin ca qun chng nhn dn, bin l tng, c m thnh hin thc
trong i sng x hi.
Vai tr quyt nh lch s ca qun chng nhn dn c biu hin ba ni dung.
Th nht, qun chng nhn dn l lc lng sn xut c bn ca x hi, trc tip
sn xut ra ca ci vt cht, l c s ca s tn ti v pht trin ca x hi. Con ngi
mun tn ti phi c cc iu kin vt cht cn thit, m nhng nhu cu ch c th
p ng c thng qua sn xut. Lc lng sn xut c bn l ng o qun chng
nhn dn lao ng bao gm c lao ng chn tay v lao ng tr c. Cch mng khoa
hc k thut hin nay c vai tr c bit i vi s pht trin ca lc lng sn xut.
Song, vai tr ca khoa hc ch c th pht huy thng qua thc tin sn xut ca qun
chng nhn dn lao ng, nht l i ng cng nhn hin i v tr thc trong nn sn
xut x hi, ca thi i kinh t tri thc. iu khng nh rng, hot ng sn xut
ca qun chng nhn dn l iu kin c bn quyt nh s tn ti v pht trin ca
x hi.
Th hai, qun chng nhn dn l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi.
210

Lch s chng minh rng, khng c cuc chuyn bin cch mng no m khng l
hot ng ng o ca qun chng nhn dn. H l lc lng c bn ca cch mng,
ng vai tr quyt nh thng li ca mi cuc cch mng. Trong cc cuc cch mng
lm chuyn bin x hi t hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi kinh t - x hi
khc, nhn dn lao ng l lc lng tham gia ng o. Cch mng l ngy hi ca
qun chng, l s nghip ca qun chng. Tt nhin, suy n cng, nguyn nhn ca mi
cuc cch mng l bt u t s pht trin ca lc lng sn xut, dn n mu thun
vi quan h sn xut, ngha l bt u t hot ng sn xut vt cht ca qun chng
nhn dn. Bi vy, nhn dn lao ng l ch th ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, x
hi, ng vai tr l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi.
Th ba, qun chng nhn dn l ngi sng to ra nhng gi tr vn ha tinh thn.
Qun chng nhn dn ng vai tr to ln trong s pht trin ca khoa hc, ngh thut,
vn hc, ng thi, p dng nhng thnh tu vo hot ng thc tin. Nhng sng
to v vn hc, ngh thut, khoa hc, y hc, qun s, kinh t, chnh tr, o c... ca
nhn dn va l ci ngun, va l iu kin thc y s pht trin nn vn ha tinh
thn ca cc dn tc trong mi thi i. Hot ng ca qun chng nhn dn t trong
thc tin l ngun cm hng v tn cho mi sng to tinh thn trong i sng x hi.
Mt khc, cc gi tr vn ha tinh thn ch c th trng tn khi c ng o qun
chng nhn dn chp nhn v truyn b su rng, tr thnh gi tr ph bin.
Tm li, xt t kinh t n chnh tr, t hot ng vt cht n hot ng tinh
thn, qun chng nhn dn lun ng vai tr quyt nh trong lch s. Tuy nhin, ty
vo iu kin lch s m vai tr ch th ca qun chng nhn dn cng biu hin khc
nhau. Ch c trong ch ngha x hi, qun chng nhn dn mi c iu kin pht
huy ti nng v tr sng to ca mnh.
Lch s dn tc Vit Nam chng minh vai tr, sc mnh ca qun chng nhn
dn, nh Nguyn Tri ni: "Ch thuyn cng l dn, lt thuyn cng l dn, thun
lng dn th sng, nghch lng dn th cht". ng Cng sn Vit Nam cng khng
nh rng, cch mng l s nghip ca qun chng, v quan im "ly dn lm gc"
tr thnh t tng thng trc ni ln vai tr sng to ra lch s ca nhn dn Vit
Nam.

b) Vai tr ca lnh t
Trong mi quan h vi qun chng nhn dn, lnh t c nhim v ch yu sau:
Th nht, nm bt xu th ca dn tc, quc t v thi i trn c s hiu bit nhng quy
lut khch quan ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, x hi. Th hai, nh hng chin
lc v hoch nh chng trnh hnh ng cch mng. Th ba, t chc lc lng, gio
dc thuyt phc qun chng, thng nht ch v hnh ng ca qun chng nhm hng
vo gii quyt nhng mc tiu cch mng ra.
T nhim v trn ta thy lnh t c vai tr to ln i vi phong tro qun chng
Lnin vit: "Trong lch s, cha h c mt giai cp no ginh c quyn thng tr, nu
211

n khng o to c trong hng ng ca mnh nhng lnh t chnh tr, nhng i biu
tin phong c kh nng t chc v lnh o phong tro"1. ng thi, ch ngha Mc
- Lnin i hi phi bi tr t sng bi c nhn.
T sng bi c nhn, thn thnh ha c nhn ngi lnh o, s dn n tuyt i
ha c nhn kit xut, vai tr ngi lnh o m xem nh vai tr ca tp th lnh o v
ca qun chng nhn dn. Cn bnh trn dn n hn ch hoc tc b quyn lm ch
ca nhn dn, lm cho nhn dn thiu tin tng vo chnh bn thn h, dn n thi
phc tng tiu cc, m qung, khng pht huy c tnh nng ng sng to ch quan
ca mnh. Ngi mc cn bnh sng bi c nhn thng t mnh cao hn tp th, ng
ngoi ng li chnh sch, php lut ca ng v Nh nc. H khng thc hin ng
chnh sch cn b ca ng, vi phm nguyn tc sinh hot ng, chia r, b phi, mt
on kt, to ra nhiu hin tng tiu cc, nh mt lng tin trong cn b v nhn dn,
ph hoi s nghip cch mng ca ng v nhn dn ta. V th, cc nh kinh in ca
ch ngha Mc - Lnin lun lun coi sng bi c nhn l mt hin tng hon ton xa l
vi bn cht, mc ch, l tng ca giai cp v sn. Nhng lnh t v i ca giai cp
v sn nh C.Mc, Ph.ngghen, V.I.Lnin, H Ch Minh u ht sc khim tn, gn gi
vi nhn dn, cao vai tr v sc mnh ca qun chng nhn dn, xng ng l nhng
v nhn kit xut m ton th loi ngi tn knh v ngng m.
Cu hi n tp
1. Trnh by quan nim v con ngi trong trit hc trc Mc?
2. Phn tch vn bn cht con ngi theo quan im ca trit hc Mc - Lnin?
3. Phn tch mi quan h gia c nhn v x hi. ngha ca vn ny nc ta
hin nay?
4. Trnh by vai tr qun chng nhn dn v lnh t trong lch s. ngha ca vn
ny trong vic qun trit bi hc "ly dn lm gc"?

1. V.I.Lnin: Ton tp. Nxb. Tin b, Mtxcva, 1978, t.4, tr. 473.

212

Mc lc
Phn I
Khi lc v trit hc v lch s trit hc
Chng I: Khi lc v trit hc
Chng II: Khi lc v lch s trit hc trc Mc
Chng III: S ra i v pht trin ca trit hc Mc - Lnin
Chng IV: Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i
Phn II
Nhng nguyn l c bn ca trit hc Mc - Lnin
Chng V: Vt cht v thc
Chng VI: Hai nguyn l ca php bin chng duy vt
Chng VII: Nhng cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt
Chng VIII: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt
Chng IX: L lun nhn thc
Chng X: Hnh thi kinh t - x hi
Chng XI: Giai cp v dn tc
Chng XII: Nh nc v cch mng x hi
Chng XIII: thc x hi
Chng XIV: Quan im trit hc Mc - Lnin v con ngi

213