KIYMETL SOY METALLER

GM Ag (Argentum)
Ahmet POLAT
Ali MEK
Okan AVSEREN
Balkesir niversitesi
Makine Mhendislii Blm

KIYMETL SOYMETALLER
Soy metaller birok kimyasal maddelerden ve
bilhassa birok asitlerden etkilenmezler.
Istldklarnda bile hava oksijeninden
oksitlenmezler. Bu nedenle mcevher,madeni
para ve elektrik kontak malzemesi olarak
kullanlrr.
Soy metallerin en nemlileri Ag,Au,Ptdir. Ayrca
platin grubu olan
iridyum(Ir),rutenyum(Ru),palladium(Pd),Osmium
(Os)da vardr.

Gm
Parlak beyaz renkte deerli bir metaldir.
Bu zellii ve parlakl nedeniyle gme,
Latince beyaz ve parlak anlamna gelen
argertum ad verilmitir.
Gm doada serbest olarak bulunursa da
enderdir.
Parlak beyaz
Metaldir.

Gmn Fiziksel zellikleri

zellik
Forml
Younluk
Ergime derecesi
ekme
mukavemeti
Uzama
Sertlik,Brinell
Mors lei
Kristal Yaps
Atomik Arlk
Atom numaras

Birim

Deer

gr/cm3
C
N/mm

Ag (Argentum)
10.5
961.5
160

MPa

gr

%50-20
24,5
2.5-3
YMK
107,8682
47

Doada Bulunuu
Gm doada az bulunan bir elementtir. Dnyada
Kanada ve Rusyada; Trkiyede ise Balkesir,
Ktahya, Ankara, Yozgat ve Artvinde maden
yataklarnda vardr. Serbest olarak; Galen minareli
(PbS.Ag) ve simli kurun olarak bulunur. nemli
minareleri;
Galen (PbS.Ag)
Argentit Ag2S
Horn gm AgCl
Krmz gm 3Ag2S.Sb2S3
Prustit Ag3AsS3
Piragirit Ag3SbS3 tir.

Doada Bulunuu

retilen gmn bir ksm gm

minarelerinden, byk bir ksm ise
bakr ve kurun retiminde yan rn
olarak elde edilir.

Elde Edilme Yntemleri

Gm; endstride iki yoldan elde edilir.

Bakr ve kurun retiminde yan rn olarak
Minerallerinden gm eldesi

Bakr retiminde gmn yan

rn olarak eldesi ;
Bakr retiminde, bakrn elektrolit saflatrlmasnda
altn (Au) ve gm (Ag) anot amurunda toplanr.
Buradan gmn kazanlmas iin amur, seyreltik
H2SO4 ile kartrlr, gmten daha aktif olan
safszlklar znr. zeltinin szlerek
alnmasndan sonra geride kalan artk bu kez deriik
H2SO4 ile etkiletirilir. Gm, gm slfat zeltisi
hlinde altndan ayrlr. Bu zelti iine bakr
paralar atlmasyla gm aa kar.

Kurun retiminde gmn yan

rn olarak eldesi ;

Kurun minarelerinde safszlk olarak bulunan gm, deiik

yntemlerle kazanlabilir. Bunlar bir birini tamamlayan
Pattinson, Parkes, ve Kupellet yntemleridir.
Pattinson yntemi: Bu yntem, gml kurun
minarelerinden gm elde edilmesinde kullanlan bir
yntemdir. Bunun iin minarel ergitilir ve soumaya braklrsa
kurun kristallenir. Bu kristallerin srekli olarak alnmasyla
geriye gm-kurun alam kalr.
Parkes yntemi: Bu yntemde gm ieren karm ergitilir ve
bir miktar inko eklenerek iyice kartrlr. Gmn byk bir
ksm inkoda znr. Karm dondurulduunda inko-gm
alam yzeyde toplanr ve katlar. Buradan alnan alam
damtlarak daha uucu olan inko uzaklatrlr ve az miktarda
kurun ieren gm geride kalr.

Kurun retiminde gmn yan

rn olarak eldesi ;
Kupellet yntemi: Parkes yntemiyle elde
edilen gmn daha ok saflatrlmas
amacyla kullanlr. Bunun iin, iinde az
miktarda kurun bulunan gm, kemik
klnden yaplm Kupellet ad verilen s kaplar
iinde ergitilir. Hava flenerek kurun oksitlenir
ve darya alnr. Gm deimeden kalr.
Burada kemik klnn rol, kurunun
oksitlenmesini kolaylatrmaktr.
Buradan elde edilen gmte de ksmen
safszlk bulunabilir. ok saf gm, elektrolitik
saflatrma ile elde edilir.

Minerallerinden gm eldesi ;

Gm minarelerinden gm elde
ederken en nemli sorun,
znmeyen gm bileiklerinin
zeltiye gemesini salamaktr.
Bunun iin siyanrletirme ve
amalgam yntemleri uygulanr.

Minerallerinden gm eldesi ;
Siyanrletirme yntemi: Metalik gm ve btn
gm bileikleri oksijenli ortamda alkali
siyanrlerde kolayca znerek gm
komplekslerini verirler.

Yabanc maddelerden szlerek arndrlan

kompleks, toz hlinde metalik inko veya alminyum
eklenerek gme indirgenir.

Amalgam yntemi: Bu yntem, metalik hlde gm veya

gm klorr ieren minarelerden gmn elde edilmesinde
kullanlr. Bunun iin toz hline getirilen minarel su ve cva ile
kartrlr. Cva metalik gm zer, gm klorr de
metalik gme indirgeyerek amalgam oluturur.

Oluan amalgam dier safszlklardan ayrlr.

Demirden yaplm damtma kaplarnda stlrsa cva
uar, younlatrlarak tekrar kullanlr, gm ise
geride kalr. Buradan elde edilen gm ksmen
safszlk ierdiinden, elektrolitik saflatrma ile
saflatrlr.

 Elektrolitik saflatrma: Elektrolizde burada saf

gm katodu, saf olmayan gm ise anodu
oluturur. Elektrolit olarak seyreltik nitrik asit
ieren gm nitrat zeltisi kullanlr. Saf
gm anotta toplanr.

Gm Bileikleri

Gm, bileiklerinde en ok +1 deerlikli olur, buna argentus

ad verilir. Gm iyonlar fazla hidroliz olmaz, iyi bir
ykseltgend
Oksijenli Bileii, Gm Oksit (Ag2O):
Gmn en nemli oksijenli bileiidir. Gmn ozonla
tepkimesiyle, toz hlindeki gmn basn altnda oksijen
iinde stlmasyla veya gm nitrat zeltisine kuvvetli
bazlarn eklenmesiyle koyu kahverengi amorf bir madde olarak
elde edilir.

 Gm oksit suda ok az znr, zeltisi

baziktir.
Amonyakl zeltilerde ok az znr, kuvvetli
bir bazdr.
Gm oksit havada stlrsa kolaylkla oksijen
vererek bozunur.

Halojenrleri
En nemli gm bileikleri gm halojenrleridir.
Gm florr suda ok znr, dierlerinin
znrlkleri ise klorrden iyodre doru azalr.
Suda znmeyen gm halojenrleri, gm
tuzlar zeltisine halojenr iyonlarnn eklenmesiyle
elde edilir.
Gm florr, gm oksidin sulu hidroflorik asitte
znmesiyle elde edilir.

 Gm klorr, deriik HNO3, deriik HCl asit ve

alkali klorrlerde klor kompleksi yaparak znr.

Gm klorr HNO3 asitte ksmen znr, HCl

aa karr. Bu da zeltiye bir miktar klorr
iyonlar vereceinden gm klorr, klor kompleksi
vererek znr. Gm bromr benzer znme
zellikleri gsterir. Gm iyodr amonyakta ok az,
tiyosiyanat ve siyanrde ise ok znr.

 Gmn florr dnda btn halojenrleri a

duyarldr. Ikta elementlerine ayrarak nce
meneke daha sonra siyah renge dnr .

Bu nedenle zellikle gm bromr

(AgBr), a duyarl fotoraf zeltilerinin
yapmnda kullanlr.

Slfrleri
Gm slfr (Ag2S )

Doada argentit minerali hlinde bulunur. Gm metali

zerinden kzl derecede kkrt buhar geirilmesi veya gm
tuzlar zeltisinden hidrojen slfr gaz geirilmesiyle siyah
renkte elde edilir.

Gm slfr scak nitrik asitte znr.

Gm, bileikleri arasnda suda en az znenidir. Siyanrl

ortamlarda kolay znr.

Gmn Fiziksel ve Kimyasal

zellikleri
Gm, ok iyi yanstan, dvlebilen,
snek bir metaldir. Sneklii ve dvlebilirlii,
altndan sonra ikinci sradadr .
Bir gram gmten 2 km uzunluunda ince tel
ekilebilir.
Gerek sl, gerek elektrik iletkenlii bakmndan
tm metallerin banda yer alr.
Altndan daha sert, bakrdan daha yumuaktr.
Saf gm, trnakla izilebilecek derecede
yumuaktr.

Gmn Fiziksel ve Kimyasal

zellikleri
Atmosferde oksitlenmeye kar byk bir
mukavemet gsterir. Bakrdan daha zor, altndan ise
daha kolay oksitlenir.
Asitlere ve birka organik maddeye kar
dayankldr.
Fakat nitrik asit ve deriik scak slfrik asitte
kolayca eritilir.
Ayrca kkrt ve birok kkrt bileikleriyle hemen
birleir. Gm eya zerindeki kararmann sebebi,
havadaki hidrojen slfr ve yumurta gibi baz
yiyeceklerde bulunan kkrttr.

Gmn Kullanm Alanlar

- ana kategoride ele alnabilir ;
sanayi,
yatrm,
ss-mcevherat.
Bu nemli sektr, gm taleplerinin %95'ini
oluturmaktadr
2010 ylnda:
sanayi uygulamalarnda 13.817 ton,
kuyumculuk sektrnde 4734 ton
metal paralar ve madalyalarda ise 2871 ton
miktarnda kullanlmtr.

Gmn Kullanm Alanlar

Fotoraf sanayi,
Elektronik sanayi,
Para imali,
Ss eyas ve tak
yapm,
Diilik
Yapay yamur
yadrmakta,

ayna srlarnn
yapmnda,
Pil yapmnda
Baz ilalar ve
alamlarn
hazrlanmasnda
Deniz suyundan
iilebilir su elde
etmek iin
kullanlabilmektedir
.

Gmn Kullanm Alanlar

Fotoraflk
Gm, fotoraflkta nemli bir yere sahiptir.
Yaklak 5000 renkli fotorafta 1 ons gm
kullanlmaktadr. Fotoraf film ve camlarnn
zeri AgNO3'den elde edilen AgBr'n scak
jelatinli emlsiyonu ince homojen bir tabaka
hlinde kaplanr. Souduunda gm bromr
jelatin zeltisi donar, bylece fotoraf filmi
hazrlanm olur.

Gmn Kullanm Alanlar

Su Artm
Gmn temel kullanm alanlarndan biri de su
artma sistemleridir.
Gm kullanlan filtrelerde, bakteri remesi
nlenir. me suyunda zararl mikroorganizmalar,
klor, kurun, partikller ve koku problemleri
ortadan kaldrlm olur.
Gm ayn zamanda, boru ve balantlarn, su
haznelerinin ierisinde meydana gelen Lejyoner
hastaln tamamen ortadan kaldrr.

Gmn Kullanm Alanlar

Pencere ve Camlar
Gmn effaf olarak pencerelere kaplanmas,
Gne nlarnn darda tutulup, ierideki
snn korunmasn salamaktadr.
Birleik Devletler'de her yl evlerde 250 milyon
ft2(23.225.760 m2) gm kapl cam
kullanlmaktadr. Popler olan bir eidi, Gne
nlarnn %95'ini yanstr ve enerji kullanm,
soutma masraflar byk lde azalm olur.
Pencereleri glendirmek iin kullanlan gm
kapl polyester levhalar, s alveriini azaltan
bilinen dier bir uygulamadr.

Tpta Gm Kullanm
Anti Bakteriyel Olarak Gm
Gm elementi bakterinin, yaayabilmesi iin kimyasal balar
oluturan hcresel aktiviteleri engellemektedir. Bundan dolay
bakteri, gm ile karlatnda paralanyor.
Gm ieren yara bantlar, bakteri oalmasn nler, iyileme
sresini ksaltr. Bundan dolay yank ve yaralanma vakalarnda
bilhassa tercih edilmektedir.
Gmn, yeni hcrelerin oalmasn destekledii ve bylece
yaralarn iyilemesini hzlandrd kantlanm durumdadr.
Gmn bir dier nemli kullanm alan; hastaneler ve salk
kurumlarnda zararl mikroorganizmalar ldrc ilalardr.
"Sperbcek" denilen MRSA bakterisi, neredeyse btn
kimyasal antibiyotiklere kar (gm hari) direnlidir. Bundan
dolay birok hastane gm ieren malzemeler
kullanmaktadrlar.

Nanoteknolojide Gm

Pigmentlerde,
Fotoraflkta,
Yara tedavisinde,
amar makinalar, buzdolaplar, klimalar, hava
arndrclar ve elektrik sprgelerinde,
Yaklak 650 tr bakteriye kar sterilizasyon
salamak iin gm nano-paracklar
kullanlmaktadr.
Nanoteknolojide gmn kullanm byyen bir ilgi
alan haline geliyor. Fikir basittir: Gm, kumalara,
beyaz eyaya, hal ve hava temizleyicilerine
eklendiinde, bir sterilizatr gibi davranr.

Uzay Ve Havaclk

NASA'nn Magellan uzay gemisinde Gne'ten

gelen radyasyonlardan korumak iin, gm
kapl seramik levhalar kullanlmtr.
Hava kuvvetleri nakliye uaklarnda ve Apai
helikopterlerinde, temel madde olarak gm
alminyum alamndan elde edilen dnyann en
gl alam kullanlmaktadr.

Sanayide Gm Kullanm
Pillerde Gm Kullanm
Son yllarda gm oksit piller, lityum pillerin yerini
almaya balad. Pahal olmalarna ramen, gm
pillerinin g/arlk oran yksek olduundan,
rakiplerine kar stnlk salamaktadr. Bundan
dolay, piyasadaki arj edilebilir ve normal pillerin
ular gm alamdan retilmektedir. Gm oksit
piller en yaygn olarak dme eklinde kameralarda,
oyuncaklarda, iitme cihazlarnda, saat ve hesap
makinalarnda kullanlmaktadr. Gm, pilde
arlka %35 oranndadr. Bir baka yeni popler
olan ise,gm-inko pildir. Bunlarda ne kan
zellik; su bazl olmalar ve lityum veya yanc sv
iermemeleridir.

Sanayide Gm Kullanm
Gm Katalizrler
Bir kimyasal reaksiyonu hzlandran ve
reaksiyona dahil olmadan kan maddeye
katalizr ad verilir.
Her yl 150 milyon onstan fazla gm, etilen
oksit ve formaldehit retmek iin katalizr olarak
kullanlmaktadr.
Katalizr olarak kullanlan gmn yaklak
olarak %90' etilen oksit ve formaldehit retimi
esnasnda kullanlmaktadr.

Sanayide Gm Kullanm
Lehimleme ve kaynak ilemi esnasnda gm
kullanmak przsz, szdrmaz ve korozyona
dayankl birleim noktalar oluturmaya imkan
verir.
Gm lehim ve kaynaklar, yksek ekme
kuvveti, ekil verilebilme ve s iletkenliini bir
araya getirir.
Gm-kalay lehimleri evlerde bakr borular
tutturmak ve anti bakteriyel olmas iin kullanlr.
Byk musluk reticileri de bu avantajlarndan
tr gm bazl malzemeler
kullanmaktadrlar.

Sanayide Gm Kullanm
Otomotiv Endstrisi
Yllk olarak otomobillerde 36 milyon ons gm
kullanlmaktadr.
Gnmzdeki arabalarda her bir elektriksel olay
gm kapl balantlar tarafndan gerekletiriliyor.
Motoru balatmak, pencereleri ama gibi basit
fonksiyonlar gm anahtar vastasyla aktive
ediliyor.
Otomobillerin arka camndaki stc eritlerde iletken
olarak gm-seramik teller kullanlmaktadr.
Arataki antifrizde de gm aracl ile elde
edilmi bir bileik olan etilen oksit kullanlmaktadr.

Sanayide Gm Kullanm
Gm ve Ayna Yapm
Gm aynalarn yapmnda cam zerinde ince
bir gm tabakas oluturulur.
Nasl yaplr?
Amonyakl gm nitrat zeltisi ok kuvvetli
olmayan bir indirgenle (glikoz veya formaldehit)
stlrsa metalik gme indirgenir. Amonyakl
gm nitrat ve indirgenden oluan karm cam
zerine dklp stlrsa metalik gm ayrlp
cam zerinde ince bir tabaka oluturur. Daha
sonra ykanan cam kurutulursa ayna meydana
gelir.

Elektronikte Gm
Sadece hafif bir dokunu gerektiren televizyonlar,
telefonlar, mikrodalga frnlar, oyuncaklar, bilgisayar
klavyelerinde tu olarak kullanlan gm membranl
anahtarlar bulunmaktadr. Bu anahtarlar birok kez
ama/kapama durumuna kar dayankldr.
Gm ayn zamanda klasik elektrik anahtarlarnda
da kullanlmaktadr. Cep telefonlarndan,
bilgisayarlara kadar birok rnde bulunan baskl
devre kartlarnda elektrik yollar oluturmak iin
gm bazl mrekkep ve filmler kullanlmaktadr.
RFID etiketleri ve antenlerinde de gm
kullanlmaktadr. CD, DVD ve plazma grnt
panelleri de gm kullanlarak retilmektedir.

Teknolojide Gm
Gne Enerjisi
ok bilinmemesine ramen gm, Gne
nlarn yakalayp, enerjiye eviren fotovoltaik
hcrelerde kullanlan temel bir maddedir.
Fotovoltaik hcrelerdeki kristalize silikonlarn
%90'nda gmten elde edilen macun kullanr.
2015 yl itibariyle 100 milyon onstan fazla
gmn bu sektrde kullanlaca tahmin
ediliyor. Ayrca jeneratrleri altrmak iin
kullanlan gne enerjisini depolayan, "tuz
ierikli kolektrlerin" zerinde de
kullanlmaktadr.

GM AYARI
Uluslararas piyasalarda saf gm deeri
1000 kabul edilir. Ticari gm ise en az 999
saflktadr (% 99,9 Ag). Ayrca gmn,
"Sterling Silver" diye bilinen ve zellikle ss
eyalarnda kullanlan cinsi vardr ki, 925 kalite
diye bilinir. (% 92,5 Ag, % 7,5 Cu).
Gm metali ok yumuak olduundan,
ounlukla dier metallerle alamlar hlinde
kullanlr. atal, kak gibi gmten yaplm ev
eyalarnn yapsnda %90 gm ve %10 bakr
bulunmaktadr.

Dnya Rezervleri Ve Kaynaklar

Genellikle altn ile birlikte bulunmaktadr.

Gm dk scaklk minerali olduundan Kurun, inko,
Kalay, Antimon, Bizmut ve subvolkanik (yeryzne yakn
blgelerdeki magmalarn soumasyla oluan magmatik kaya)
scaklklarda olumu Bakr ile birlikte bulunur.
Dk scaklk minerali olduu halde Gm, yksek
scaklklarda oluan Kobalt ve Nikel gibi minerallerle de birlikte
bulunabilir.
Gm, magmatik kayalarda (ultra bazik ve bazik kayalarda,
asidik kayalarda), kalkerlerde kiltalarnda, toprakta,
bitkilerde, tatl suda ve deniz suyunda, 4x10-8 mg/lt (AgCl2 ve
AgCl3 2
olarak) orannda bulunur.
Dnyada en zengin Gm yataklar, dalma-batma zonlarndan
olumu volkanizma sonucunda meydana gelmilerdir. Kuzey
ve Gney Amerika'nn bat kylar boyunca uzanan yataklar,

Dnya Rezervleri Ve Kaynaklar

Dnya gm retiminin en youn olduu blgeler
Gney Amerika ve Kuzey Amerikann dalk
kesimleridir. Dnya gm retiminin neredeyse %
70i kuzey yarm kreden ve Avustralyadan gelir.
Blgesel olarak baktmzda, Meksika dahil Kuzey
Amerika dnya gm retiminin %35ni, Latin
Amerika % 24n ve Avrupa % 20unu
gerekletirmektedir.
Ylda tahmini 15.000-20.000 ton gm retimi
yaplmaktadr. Dnya apnda gm madeni retimi
2011 ylnda rekor yaparak 23.689 tona ulamtr.

Trkiyede gm retimi

Trkiyedeki iletilen tek gm yata olan,

Ktahya-Gmky gm yata 178 gr/t Ag
tenrl, 21,5 milyon ton rezerve sahiptir. Bu da
3827 ton metal gm rezervine edeerdir.
Gmky dndaki iletilebilir altn
yataklarndaki gm rezervi ile potansiyel
sahalardaki ve gmn yan rn olarak
bulunduu sahalardaki gm rezervi de 2913
ton metal gm civarndadr.

Trkiyede gm retimi

Trkiye de birincil kaynaklardan gm retimine, Eti Holding

vastasyla 1987 yl sonlarnda Eti Holding Gm A..nin
Ktahya/Gmky mevkiinde kurulan tesislerinin fiilen
faaliyete gemesiyle balamtr. (Eti Maden letmeleri Genel
Mdrl'nn zelletirme program erevesinde 2007
ylnda Yldzlar SSS Holding bnyesine katlmtr. ) Bu tesis,
lkemizin cevherden dorudan gm reten ilk ve tek
tesisidir. Tesis, ylda ortalama 180 gr/ton tenrl, 1 milyon ton
cevher ileyerek % 99,9 saflkta 122.4 ton gm retecek
ekilde planlanmtr. Ancak, planlanan kapasiteye henz
ulalamam olup iyiletirme almalar ile 85 ton/yl
mertebesine eriilmitir.

Rize-ayeli ve Kastamonu-Kre-Aky yataklarnda bakr

retimi yaplmakta, yan rn olarak gm
deerlendirilmektedir

Gm retimi

Altn iin ngrlen teknoloji ile temelde benzerlik gstermekte

olup her ikisi de siyanrleme yntemine dayanmaktadr.

retim akm emas, genel olarak, cevherdeki altn ve gmn

anyonik siyanr kompleksleri halinde zndrlerek sulu faza
ztlenmesi (li) ve sulu fazdan kazanlmas proseslerini
kapsamaktadr.

znen altn ve gmn sulu faza ztlenmesi iin

uygulanacak proseslerin belirlenmesinde, cevherin rezerv ve
tenr ile mineralojik, geirgenlik ve difzyon gibi yapsal
zellikleri dikkate alnmaktadr. Balca iki ztleme (li)
yntemi uygulanmaktadr:
Yn lii
Tank lii

Gm retimi

Ocaktan gelen cevher, boyut kltme ilemlerinden sonra, li

tanklarna gnderilir ve iinde % 30 kat bulunan pulpa NaCN
zeltisi verilerek siyanrleme balatlr.
48-78 saat kadar sonra Ag-mineralleri (CN) ile reaksiyona
girerler ve gm iyonik halde svya geer.
Ters akml dekantasyon sistemi ile tikinerlerde, gm ykanr
ve ykanm kat, atk barajna depolanmak zere gnderilirken;
tikiner st tants, filtre edilip berraklatrlr, hava alma
kulelerinde oksijeni alnr,
inko tozu ile sementasyon ilemi gerekletirilir ve pres
filtrelerde gm konsantre keki elde edilir.
Konsantre iindeki gm % 50-80 civarndadr. Konsantre keki
ergitme ve rafinasyon ilemleri iin izabehaneye ve elektrolize
gnderilir.

Gm retimi

http://www.dailymotion.com/video/xr5lbh_gumus
-madenciligi-nasil-yapilir_tech

KAYNAKALAR
Nadir ve Kymetli Metaller Metalurjisi -Y.Do.Dr.
Il KERT (YT)
*Demird Metaller Ders Notlar Do.Dr.Sare
ELK (BA)
*PRECIOUS METALS
Metallurgy and Related Topics By Aldo M. Reti
*MEGEP ALAIM METALLER VE KMYASALLAR
*T.C. MiLL EiTiM BAKANLII KiMYA
TEKNOLOJiSi SOY METALLER (2012)

TEEKKRLER