TÜRKİYE’NİN MADENLERİ

cografyahocasi.com
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde maden, rezerv, tenör, tuvenan
kavramlarını, bir madenin işletilmeye açılması
için gereken şartları, ülkemizde çıkarılan başlıca
madenleri ve özelliklerini öğreneceksiniz.

Kazanım: 11.2.17. Türkiye'nin madenleri

ve enerji kaynaklarının dağılışını açıklar.
 Maden Rezerv

Yer kabuğunun derinliklerinde Maden yatağında bulunan ve

bulunan ve ekonomik değer henüz işlenmemiş toplam
taşıyan mineral topluluklarına maden miktarına rezerv adı
maden ya da cevher adı verilir. verilir.
 Tuvenan Tenör

Maden yatağından çıkarılan Maden yatağından çıkarılan

taş ve toprakla birlikte mineral maddenin taş ve
karışık olan maden miktarına topraktan ayrıldıktan sonraki net
tuvenan adı verilir. maden miktarına tenör denir.
Türkiye, madenler bakımından zengin bir ülkedir. Bunun başlıca nedeni, ülke arazisinin oluşumu ve şekillenmesinde
volkanizma ve dağ oluşumu hareketlerinin etkili olmasıdır. Türkiye'nin sahip olduğu jeolojik yapının karmaşık olması,
maden çeşitliliğini artırırken maden yataklarının işletilmesini zorlaştırmaktadır. Türkiye’de madencilik alanında ilk sistemli
ve geniş çaplı araştırma, 1935 yılında Etibank ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün (MTA) kurulması ile başlamıştır.
Bir Madenin İşletilmeye Açılması İçin
Maden yatağı uzun yıllar çıkartılmaya uygun olmalı
Maden içerisindeki tenör oranı yüksek olmalı
Yatak büyüklüğü (rezerv) yeterli olmalı
Kullanım alanı yaygın olmalı
Ulaşım yollarına yakın olmalı
İşletilmesi kolay olmalı
Kar getirebilir özellikte olmalı
Sanayide hammadde olarak kullanılabilmeli
Şekil: Türkiye’nin sahip olduğu başlıca madenleri
 Türkiye’nin dünyadaki en önemli yer altı kaynağı bor tuzu bileşikleridir. Bor
BOR mineralleri, genellikle eski göl tabanlarında oluşmuş tortul depolar içerisinde
bulunur.

Türkiye, dünyadaki toplam

rezervin yaklaşık %72’sini
elinde bulundurmaktadır.

Bor mineralleri roket ve jet yakıtları ile enerji üretimi, cam, cam yünü, porselen, hijyen ve
temizlik ürünleri, fotoğrafçılık, çimento, ilaç ve boya sanayisinde kullanılmaktadır.
 BOR MADENİNİN ÇIKARILDIĞI YERLER
 Kırka (Eskişehir), Bigadiç (Balıkesir), Kestelek (Bursa) ve Emet (Kütahya)

Bursa
Balıkesir Eskişehir
Kütahya
 Demir-çelik sanayisinin ham maddesi ve tüm metaller içinde en çok
DEMİR kullanılanıdır. Demir; düşük fiyatı ve yüksek mukavemet özelliği ile otomotiv,
gemi gövdesi yapımı ve binaların yapısal bileşeni olarak kullanılmaktadır.
DEMİR MADENİNİN ÇIKARILDIĞI YERLER
 Divriği (Sivas), Hasançelebi (Malatya), Avnik (Bingöl), Feke-Mansurlu (Adana) ve Kesikköprü (Kırıkkale)
Türkiye’de çıkartılan demir Karabük, Ereğli, Sivas ve İskenderun Demir-Çelik
Fabrikalarında işlenmektedir.
 Çok eski çağlardan beri kullanılan yumuşak ve metalik bir madendir. İyi bir
BAKIR iletken olan bakır; elektrik santrallerinde, kablo yapımında, elektrik-elektronik,
kaynak işleri, kimya, kuyumculuk, boya ve süs eşyası gibi alanlarda kullanılır.
BAKIR MADENİNİN ÇIKARILDIĞI YERLER
 Murgul (Artvin), Çayeli (Rize), Küre (Kastamonu) ve Maden (Elâzığ)
 Demir-çelik sanayisinin önemli bir hammaddesidir. Metalurji sanayisinde paslanmaz çelik
KROM yapımında kullanılan krom, bu özelliğinden dolayı metal ve silah endüstrisi için oldukça önemlidir.
Çeliğe sertlik, kırılma ve darbelere karşı direnç, aşınma ve oksitlenmeye karşı koruma sağlar.

Mermi, deniz altı, gemi, uçak, top, silah, uçak, gemi, kimya endüstrisi, boya ham maddesi, metal kaplama, deri
tabaklama, boya maddeleri, seramikler, parlatıcı gereçler ve organik sentetikler kromun kullanım alanlarıdır.
TÜRKİYE’DEKİ ÖNEMLİ KROM YATAKLARI
 Guleman Bölgesi, Sivas-Erzincan-Kop Dağ Bölgesi, Fethiye-Köyceğiz-Denizli Bölgesi, Mersin-
Adana-Kayseri Bölgesi, Bursa-Kütahya-Eskişehir Bölgesi ve İskenderun-Gaziantep Bölgesi
Türkiye krom rezervlerinin çıkarılan bölgelere göre dağılım oranları (MTA)
 Alüminyumun ham maddesi olan boksit; hafif ve dayanıklı olduğundan uçak sanayisinde,
BOKSİT otomobil, ev eşyaları, elektrik-elektronik sanayisinde, konserve ve ambalaj sanayisinde,
(ALÜMİNYUM) izolasyon malzemelerinin yapımında ve inşaat sektöründe kullanılır.
 TÜRKİYE’DEKİ BOKSİT YATAKLARI
 Seydişehir (Konya), Kokaksu (Zonguldak) ve Payas (Antakya)
KURŞUN Kurşun ve çinko madenleri genellikle bir arada bulunur. Kurşun akü imalatında, yer altı
ve haberleşme kablolarının izolasyonu, benzin içindeki oktanın ayarlanması, renkli televizyon
ÇİNKO tüpleri ile mühimmat yapımında kullanılır. Çinko, en çok galvanizlemede kullanılmaktadır.

Kurşun çinkonun kullanım alanlarından akü imalatı

TÜRKİYE’DEKİ KURŞUN-ÇİNKO YATAKLARI
 Balya (Balıkesir), Yenice (Çanakkale), Keban (Elazığ), Bolkar Dağları,
Zamantı (Kayseri), Akdağmadeni (Yozgat) ve Doğu Karadeniz
 Manganez; yer kabuğunda genel olarak demir, baryum, kobalt ve çinko cevherleri ile
MANGANEZ birlikte bulunur. Manganez, demir-çelik sanayisinde çeliği sertleştirerek sert ve
dayanıklı sanayi çeliği üretimi ile kimya sanayisinde kullanılır.

En önemli manganez
yatakları Tavas'ta
(Denizli) yer alır.
 Baritin %85-90'ı sondaj sektöründe kullanılmaktadır. Ayrıca boya yapımı, cam, lastik
BARİT ve seramik sanayisinde, X ışınlarını zararsız hâle getirme özelliğinden dolayı röntgen
çekimleri, nötronları engelleme özelliğinden dolayı atom reaktörlerinde kullanılır.

Ülkemizdeki Barit Yatakları

 Alanya ve Gazipaşa (Antalya)
 Elbistan (Kahramanmaraş)
 Çanakkale
 Eskişehir
 Giresun
 Muş
 Fosfat kayasının %85'i gübre olarak %15’i de yem, gıda, deterjan, alaşım
FOSFAT metalürjisi, kâğıt, kibrit, harp ve kimya sanayilerinde kullanılmaktadır.

Ülkemizdeki Fosfat Yatakları

 Mazıdağı (Mardin)
 Adıyaman
 Bingöl
 Şanlıurfa
 Bitlis
 Türkiye tuz yatakları bakımından zengin bir ülkedir. Tuzun önemli kullanım alanları;
TUZ insan gıdası, hayvan beslenmesi, dericilik, konservecilik, kimya sanayisi ve
buzlanmaya karşı kara yollarının tuzlanması şeklinde sıralanabilir.

Türkiye’de tuz üretiminin %28’i Çamaltı’nda (İzmir) deniz suyundan, %64’ü Tuz Gölü, Seyfe Gölü ve Palas
Gölü’nden, kalanı da kaya tuzu yataklarından karşılanmaktadır. Türkiye’nin önemli kaya tuzu yatakları
Çankırı, Gülşehir (Nevşehir), Yerköy (Yozgat) ve Tuzluca’da (Iğdır) bulunmaktadır.
Kaya Tuzu Tuz Üretimi Video
 Genellikle beyaz veya pembe-kırmızı renklerde, hafif ve parlak yüzeyli olup süs eşyası,
LÜLE takı ve pipo gibi eşyaların yapımında kullanılır. Dünyanın birçok yerinde bulunabilen
TAŞI bu taş Türkiye'de Eskişehir ve civarında çıkarılıp işlenmektedir.
 Genellikle siyah renkte, bazen de kahverengi olup küçük süs eşyaları ve tespih
OLTU yapımında kullanılan değerli bir taştır. Topraktan ilk çıktığında yumuşak olan oltu taşı
TAŞI hava ile temas ettiğinde sertleşir. Kullanıldıkça parlayan bu taştır.

Erzurum'un Oltu
ilçesinde çıkarılıp
işlenmektedir.
 Kireç taşının başkalaşım geçirmesi sonucu oluşur. Türkiye, yaklaşık 5,1 milyar
MERMER
m³lük rezervi ile dünyanın önemli mermer üreticileri arasında yer almaktadır.

Ülkemizdeki Mermer Yatakları

 Marmara Adası (Balıkesir)
 Balıkesir
 Bursa
 Bilecik
 Muğla
 Afyon
 Burdur
 Denizli
 Kuyumculuk, resmî para, altın kaplama, süsleme, diş hekimliği ve
ALTIN madalya yapımı alanlarında kullanılmaktadır.
TÜRKİYE’DEKİ ALTIN-GÜMÜŞ YATAKLARI
 İzmir, Manisa, Eskişehir, Erzincan, Gümüşhane ve Artvin
CİVA Cıva doğada sıvı hâlde bulunan tek madendir. Dişçilik, altın ve gümüş
üretimi, ayna ve termometre ile böcek öldüren ilaç üretiminde kullanılır.

Ödemiş, Karaburun (İzmir),

Sarayönü (Konya) ve Niğde
cıva yataklarının bulunduğu
başlıca yerlerdir.
Aşağıdaki tabloda verilen madenlerin kullanım alanları ile çıkarıldığı yerleri araştırarak tabloyu örnekteki gibi doldurunuz.

Paslanmaz metal sanayisi, matbaacılık, ilaç,

cam ve seramik sanayisi gibi alanlarda Balıkesir, Tokat, Kütahya, İzmir, Bilecik ve Niğde
kullanılır.
Isıya dayanıklı ürünlerin üretiminde,
basınca dayanıklı boru ve fren Bursa, Eskişehir, Hatay, Sivas ve Amasya
balatalarında, çimento, kâğıt, kimya, boya.

Aşındırıcı olarak kullanılmaktadır. Muğla, Aydın ve İzmir

Gübre, kimya ve barut sanayilerinde

kullanılır. Bağcılıkta bakterilerin yok Keçiborlu (Isparta) ve Milas (Muğla)
edilmesi için de kullanılmaktadır.
Aynaların sırlanmasında, altın ve gümüş
Ödemiş, Karaburun (İzmir), Sarayönü (Konya) ve
üretiminde, termometre sıvısı olarak,
Niğde
barometrede, pillerde, dişçilikte, ilaçlarda.
 2003 – ÖSS
Türkiye’nin dış satımında önemli yeri olan bor mineralleri ve
kromun sürekli dış pazara sahip olmasında,
I. taşınmalarının kolay olması,
II. endüstride başka madenlerle birlikte kullanılmaları,
III. kullanım alanlarının fazla olması,
IV. kalitelerinin yüksek olması
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) III ve IV
 Atatürk “Türkiye’de devlet madenciliği, millî kalkınma hareketiyle yakından ilgili,
önemli konulardan biridir. Genel sanayileşme düşüncemizden başka, maden arama
ve işletme işine, her şeyden önce dış ödeme vasıtalarımızı, döviz gelirlerimizi
2011-LYS3
artırabilmek için devam etmeye ve özel bir önem vermeye mecburuz.” demiştir.
Bu parçada Atatürk, Türkiye’deki madencilik etkinliklerinin,
I. endüstrileşmeye katkısı,
II. dış borçların ödenmesi,
III. kişi başına düşen ulusal geliri artırması,
IV. iş olanaklarını artırması
durumlarından hangilerini doğrudan vurgulamıştır?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
Alüminyum madeni, Seydişehir (Konya), Kokaksu (Zonguldak)
Ülkemizde …………………………
ve Payas (Antakya) bölgelerinden çıkarılır.
bor
Türkiye, dünyadaki toplam …………………… rezervinin yaklaşık %72’sini elinde
bulundurmaktadır.

Maden yatağından çıkarılan taş ve toprakla birlikte karışık olan maden

tuvenan
miktarına ………………………… adı verilir.

Divriği (Sivas), Hasançelebi (Malatya), Avnik (Bingöl), Feke-Mansurlu (Adana) ve

demir
Kesikköprü (Kırıkkale)’de …………………………. madeni çıkarılmaktadır.

Fosfat
………………………. madeninin %85'i gübre olarak %15’i de yem, gıda, deterjan,
alaşım metalürjisi, kâğıt, kibrit, harp ve kimya sanayilerinde kullanılmaktadır.
 DOĞRU-YANLIŞ
Manganez madeninin işlenmesiyle alüminyum metali elde edilir.

Maden yatağından çıkarılan mineral maddenin taş ve topraktan

ayrıldıktan sonraki net maden miktarına tenör denir.

Türkiye maden çeşitliliği açısından fakir bir ülkedir.

Civa, doğada sıvı halde bulunan tek metal madendir.

Lüle taşı ve Oltu taşı, süs eşyası yapımında kullanılmaktadır.

1) Türkiye’deki madencilik faaliyetleri ile ilgili olarak aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
A) Madencilik faaliyetleri bazı şehirlerimizin nüfusunun yoğun olmasında
etkili olmuştur.
B) Maden çeşitliliği üzerinde Türkiye arazisinin jeolojik yapısı etkili
olmuştur.
C) Ülkemiz krom, tuz, bor minerali rezervleri bakımından zengin sayılabilir.
D) Bazı madenler ham veya yarı işlenmiş madde olarak ihraç edilmektedir.
E) Ülkemizde ihtiyacımız olan tüm madenlerin üretimi yapılmaktadır.
• Karabük
• Ereğli
• İskenderun
• Kırıkkale
2) Yukarıdaki şehirlerimizde aşağıdaki madenlerden hangisini işlemeye
yönelik tesis bulunmaktadır?
A) Civa
B) Krom
C) Demir
D) Kurşun
E) Boksit
3) Yukarıda gösterilen yerlerde hangi madene ait yataklar bulunmaktadır?
A) Bakır B) Bor
C) Demir D) Krom
E) Asbest
• Çeliğe sertlik vererek direnç kazandırır.
• Metal eşyaların parlaklık kazanmasında kullanılır.
• Antalya’da bulunan fabrikalarda işlenmektedir
4) Yukarıda özellikleri verilen maden hangisidir?
A) Krom
B) Demir
C) Boksit
D) Çinko
E) Bakır
5) Aşağıda verilen maden ve çıkarıldığı yer eşleştirmelerinden
hangisi yanlıştır?
A) Boksit - Seydişehir
B) Kükürt - Keçiborlu
C) Fosfat - Mazıdağı
D) Demir - Divriği
E) Krom - Sarayönü
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 11 GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2019 Coğrafya 11, 2019
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ Yazarlar
Mutlu KARAKOÇ Mehmet BARANAYDIN
Nurullah BALŞEN Yusuf AYDIN
Tolga PEKTAŞ Gülten TEKBAŞ