Ekoloji Kitap

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2352 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1349
EKOLOJ VE EVRE BLGS

Yazarlar Prof.Dr. Grcan GLERYZ, Prof.Dr. H. Sami YILDIRIMHAN, Do.Dr. Hlya ARSLAN (nite 1) Prof.Dr. Esvet AIKGZ (nite 2, 5) Prof.Dr. Necmettin ELK (nite 2) Prof.Dr. Abdurrahim T. GKSOY (nite 3, 5) Prof.Dr. Haluk BAAR, Prof.Dr. Senih YAZGAN (nite 3) Prof.Dr. Ahmet GKKU, Prof.Dr. Ali KO (nite 4) Dr. Grbz MIZRAK (nite 5) Prof.Dr. Sevin ARCAK (nite 6, 8, 10) Prof.Dr. Sonay SZDORU OK (nite 7, 8) Prof.Dr. Blent OKUR (nite 9)
Editrler Prof.Dr. Esvet AIKGZ (1-5) Prof.Dr. Sevin ARCAK (6-10)
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. E. Emre zkeskin Grafikerler Mehmet Emin Yksel Nihal Src Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Ekoloji ve evre Bilgisi ISBN 978-975-06-1026-4 3. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 11.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ xi
Ekolojinin Genel lkeleri..........................................................

GR VE TARHE ....................................................................................... EKOLOJNN KONUSU VE BLMLER ..................................................... Organizasyon Basamaklarna Gre Ekolojinin Blmleri .......................... Ortam eidi ve Habitatlara Gre Ekolojinin Blmleri ............................ Biyolojik Anlamda Ekolojinin Blmleri ..................................................... EKOLOJNN DER BLM DALLARI LE LKS..................................... EKOLOJDE TEMEL KAVRAMLAR................................................................ Autekoloji (Birey Ekolojisi)........................................................................... Sinekoloji (Tr Topluluklar veya Ekosistem Ekolojisi).............................. Populasyon Ekolojisi .................................................................................... Kommunite Ekolojisi..................................................................................... Ekosistem Ekolojisi........................................................................................ Tundra...................................................................................................... Tayga ...................................................................................................... Ilman Blge Geni Yaprakl Ormanlar ve Maki.................................. Tropikal Yamur Ormanlar .................................................................. Ilman Blge Otlaklar (ayrlklar)........................................................ Tropikal ayrlk ve Savanlar ................................................................. ller........................................................................................................ Su Ekosistemleri ...................................................................................... Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi .................................................................. Tatl Su Ekosistemi.................................................................................. Akarsu Ekosistemleri............................................................................... Durgun (Lentik) Sular ............................................................................. Gl Ekosistemi ........................................................................................ Ortam ve evre ............................................................................................. Habitat ve Biyotop ........................................................................................ Biyosnoz ...................................................................................................... Biyom, Biyosfer ve Ekosfer ......................................................................... Ekolojik Ni (Nisch) ...................................................................................... Ekolojik Etmenler .......................................................................................... Liebigin Minimum Yasas ........................................................................... Tolerans Yasas.............................................................................................. Homeostasis................................................................................................... Sinerjik Etki.................................................................................................... Ekolojik likiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon) ................................... KLMSEL ETMENLER.................................................................................... Ik ve Ekolojik nemi ................................................................................. Scaklk ve Ekolojik nemi .......................................................................... Ya ve Nem ................................................................................................ Mutlak Nem ............................................................................................. Oransal (Nispi) Nem ...............................................................................
2
3 4 4 4 4 5 5 5 6 6 6 6 7 7 7 8 8 8 9 9 9 10 10 10 10 11 11 11 11 11 12 13 14 16 16 16 17 17 20 23 23 23
1. NTE
iv
indekiler
Akuatik (Hidrofil) Canllar ...................................................................... Higrofil (Higrobi) Canllar ...................................................................... Mezofil (Mezobi) Canllar ....................................................................... Ksesofil (Kserobi) Canllar...................................................................... Rzgr ve Ekolojik nemi ..................................................................... Rzgrn Dorudan Etkisi....................................................................... Rzgrn Dolayl Etkisi .......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
24 24 24 24 25 25 25 27 28 29 29 30
2. NTE
klim Faktrleri ve Tarmsal retim le likileri................. 32

KLM FAKTRLER-TARIMSAL RETM LKLER .................................. IIK FAKTR .............................................................................................. Gne Inn zellikleri ............................................................................. Iklanma Sresi ve Gn Uzunluu ....................................................... Ik Younluu ve Enerjisi ..................................................................... Ik ve Fotosentez ......................................................................................... Fotosentez Hz........................................................................................ Solunum ve Net Fotosentez ................................................................... Ik Enerjisi Kullanm Etkinlii ve Bitkisel retim ................................ Yaprak Alan indeksi ve Ik Tutumu.................................................... CO2 Denge Noktas ............................................................................... Dk ve Yksek Ik Younluunun Bitkiler zerine Etkileri .......... imlenme zerine In Etkisi .............................................................. SICAKLIK FAKTR..................................................................................... Scakl Etkileyen Temel Faktrler ............................................................ Enlem Derecesi ve Yama Baklar........................................................ Yksekliin Etkisi.................................................................................... Atmosfer Tabakalarnn Kalnl ve indeki Gazlarn Etkisi............... Bitki rtsnn Etkisi............................................................................. Toprak Renginin Etkisi ........................................................................... Gnn Deiik Saatlerinin ve Mevsimlerin Etkileri .............................. Toprak Havas ve Toprak Suyunun Etkisi ........................................... Kar rtsnn Etkisi .............................................................................. imlenme-Scaklk likileri ......................................................................... Fotosentez-Scaklk likileri ........................................................................ Solunum-Scaklk likileri ........................................................................... Besin Maddelerinin Alnm-Scaklk likileri ............................................. Su Alm-Scaklk likileri ............................................................................ Termoperiodizm ............................................................................................ Byme Mevsimi ve Bitkilerin Scaklk stekleri ....................................... Yksek ve Dk Scaklklarn Bitkiler zerindeki Etkileri ...................... Yksek Scakln Bitkiler zerindeki Etkileri....................................... Yksek Scaklk Tolerans ve Mekanizmas ......................................... Dk Scakln Bitkiler zerindeki Etkileri ........................................ 33 33 33 33 33 34 35 35 35 36 36 37 37 38 39 39 39 40 40 40 40 40 41 41 41 41 42 42 42 42 43 43 44 46
indekiler
me ve Donma ................................................................................... Dona Kar Dayanma Teorileri............................................................... Dona Dayanklln Kazanlmas ........................................................... ATMOSFER (HAVA) ...................................................................................... RZGAR......................................................................................................... Rzgarn Bitkiler zerindeki Etkileri............................................................ Rzgarn Hayvanlar zerindeki Etkileri....................................................... zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
48 49 50 50 51 51 52 53 55 56 56 57
Bitki-Toprak-Su likileri ......................................................... 58

TOPRAK......................................................................................................... Topran Fiziksel zellikleri......................................................................... Toprak Tekstr (Doku, Bnye) ........................................................... Toprak Strktr (Yap) ........................................................................ Toprak Havas ......................................................................................... Toprak Scakl....................................................................................... Topran Kimyasal zellikleri ...................................................................... Toprak Reaksiyonu (pH) ........................................................................ Toprak Tuzluluu.................................................................................... Organik Madde ............................................................................................ Toprak Organizmalar ................................................................................... TOPRAK EROZYONU................................................................................... SU ................................................................................................................. Hava Nemi .................................................................................................... Ya............................................................................................................... Toprak Suyu .................................................................................................. TOPRAK-BTK-SU LKLER ..................................................................... Bitkisel Yetitiricilii Snrlamayacak ve Yeterli Nemin Bulunmas Gereken Toprak Derinlii............................................................................. Toprak Nemi.................................................................................................. Bitkisel Yetitiricilikte nemli Toprak Nemi Sabiteleri .............................. Toprakta Suyun Hareketi.............................................................................. Topran Su Alma Hz ................................................................................. Bitki-Su likileri ........................................................................................... Bitki Su Tketimi........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 59 60 60 60 62 62 63 63 64 65 66 66 67 67 68 69 69 71 72 73 74 74 75 76 79 81 82 82 83
3. NTE
ayr ve Mera Ekolojisi ........................................................... 84

GR .............................................................................................................. MERA EKOSSTEMLERNN YAPISI ............................................................. 85 85
4. NTE
vi
indekiler
Cansz Faktrler............................................................................................. Canl Faktrler ............................................................................................... MADDE EVRM VE ENERJ AKII ............................................................ BTK RTSNN GELM..................................................................... Birincil Bitki rts Geliimi ...................................................................... kincil Bitki rts Geliimi......................................................................... BTK RTSNN OLUUM AAMALARI .............................................. G................................................................................................................. Yerleme (Hayat Bulma)............................................................................... stila .............................................................................................................. Rekabet .......................................................................................................... Tepkime ......................................................................................................... Kararllk......................................................................................................... BTK RTLERNDE KARARLILIK ............................................................. Doruk (Klimaks) Bitki rts ...................................................................... Doruk Bitki rtlerinin Bileimi .................................................................. Bitki rtlerinin Durum Snf ...................................................................... BTK RTLERNN BOZULMASI.............................................................. Bitki rtsnn Bozulma Sebepleri ............................................................ Bitki rtsnn Bozulma Aamalar............................................................ BOZULMU MERALARDA YENDEN BTK RTS GELM (KNCL SKSESYON) ................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
86 89 89 90 92 94 95 95 95 95 95 96 96 96 96 97 97 98 98 99 101 103 104 105 105 106
5. NTE
klim ve Ekolojik Tarm Blgelerimiz ................................... 108

TRKYENN KLM BLGELER VE TARIMSAL YAPI ............................ Blgelerimizin Baz nemli klim Parametreleri......................................... Scaklk ................................................................................................... Ya ........................................................................................................ TRKYE KLM VE TARIMSAL YAPI ........................................................ klimi Etkileyen Faktrler ............................................................................. Karadeniz klimi ............................................................................................ Karadeniz Sahil klimi............................................................................. Karadeniz Sahil Ard klimi..................................................................... Karadeniz Geit klimi ............................................................................ Marmara klimi .............................................................................................. Akdeniz klimi ............................................................................................... Akdeniz Sahil klimi................................................................................ Akdeniz Sahil Ard klimi........................................................................ Akdeniz Geit klimi ............................................................................... Orta Anadolu klimi ...................................................................................... Orta Anadolu ana klimi ................................................................... Orta Anadolu Yaylas klimi ................................................................... Orta Anadolu Bat Geit klimi .............................................................. 109 109 109 110 111 111 112 114 114 114 115 115 116 116 116 117 117 118 118
indekiler
vii
Orta Anadolu Kuzey Geit klimi .......................................................... Dou Anadolu klimi .................................................................................... Dou Anadolu-1 klimi ........................................................................... Dou Anadolu-2 klimi ........................................................................... Dou Anadolu-3 klimi ........................................................................... Dou Anadolu-4 klimi ........................................................................... Gneydou Anadolu klimi .......................................................................... Gneydou Anadolu-1 klimi................................................................. Gneydou Anadolu-2 klimi................................................................. Gneydou Anadolu-3 klimi................................................................. Gneydou Anadolu Geit klimi.......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
118 119 119 120 120 120 121 121 121 122 122 123 125 126 126 127
evre Bilgisine Giri ................................................................ 128

GR .............................................................................................................. EVRE NEDR? ............................................................................................. evre Bilimlerinde Dnya Modelleri ........................................................... EVRE FAKTRLER..................................................................................... TRKYEDE EVREYE YNELK LK ALIMALAR ................................ EVREDE (EKOSSTEMLERDE) DOAL DENGELERN BOZULMASI....... Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular .................................. DOAL DENGELERN BOZULMASININ DEERLENDRLMES ............... Enerji Kaynaklar Sorunu .............................................................................. Su Ktl Sorunu ........................................................................................... Ar Otlatma Sorunu..................................................................................... evre Sal Sorunlar ................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 129 129 131 134 135 136 137 138 139 141 142 143 144 146 147 147 148
6. NTE
evre Kirliliinin Ortaya kmasnda Etken Temel Faktrler ................................................................................... 150

GR .............................................................................................................. EVRE KRLL .......................................................................................... Kirleticilerin Kayna ve eitleri ................................................................. Kirlenme Ortamlar........................................................................................ HAVA KRLL .......................................................................................... Hava Kirliliine Neden Olan Etmenler ........................................................ Fosil Yaktlar............................................................................................ Tatlardan Salnan Emisyonlar............................................................... Endstri Atklar....................................................................................... Tarmsal Faaliyetler ................................................................................. 151 152 152 153 153 153 153 154 154 154
7. NTE
viii
indekiler
Savalar .................................................................................................... Yaygn Hava Kirleticiler ................................................................................ Karbondioksit .......................................................................................... Karbonmonoksit ...................................................................................... Azot Oksitler............................................................................................ Slfr Oksitler ......................................................................................... Fotokimyasal Oksidanlar ........................................................................ Hidrokarbonlar ........................................................................................ Asl Partikler Madde............................................................................. Aerosoller................................................................................................. Radyoaktif Maddeler ............................................................................... Floritler ................................................................................................... Hava Kirliliinin Kontrol............................................................................. SU KRLL ................................................................................................. Su Kirliliinin Kaynaklar .............................................................................. Su Kirleticilerinin Etkileri ............................................................................. Su Kirliliinin Kontrol ................................................................................. Atk Sularn Artlmas ................................................................................... Evsel ve Kentsel Atk Sularn Artlmas................................................. Endstriyel Atk Sularn Artlmas.......................................................... TOPRAK KRLL ....................................................................................... Toprak Kirliliinin Kaynaklar ...................................................................... Tarmsal Kirlilik ....................................................................................... Endstriyel Kirlilik................................................................................... Radyoaktif Atklar.................................................................................... Evsel ve Kentsel Atk Kirlilii ................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
154 154 155 155 155 155 155 155 155 156 156 156 157 157 158 160 160 161 161 162 162 163 163 164 165 165 168 170 171 171 171
8. NTE
Kresel evre Sorunlar ......................................................... 172

GR .............................................................................................................. KRESEL ISINMA VE KLM DEKL.................................................. OZON TABAKASININ NCELMES............................................................... NFUS ARTII ............................................................................................... Nfus Art ve Kentleme ............................................................................ BYOLOJK ETLLN AZALMASI ......................................................... Biyolojik eitliliin nemi ve Yararlar ..................................................... Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas .............................................. Tropikal Ormanlarn Yok Edilmesinin Nedenleri ....................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 173 174 178 181 183 183 184 185 186 187 189 190 190 190
indekiler
ix
evre Sorunlarna zm Araylar .................................... 192

EVRE SORUNLARINA ZM ARAYILARI............................................. evre Sorunlarnn Nedenleri ....................................................................... ULUSLAR ARASI SZLEMELER .................................................................. Kalc Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklanyor ........................................ klim Deiiklii Antlamas ......................................................................... Stockholm ve Rio Bildirgeleri....................................................................... Stockholm evre Bildirgesi........................................................................... Kalknma ve evre Konusunda Rio Bildirgesi (1992) ................................ SRDRLEBLR KALKINMA VE EVRENN NEM .............................. evre Eitimi ................................................................................................. Denetim ......................................................................................................... Finansman...................................................................................................... Aratrma-Gelitirme ...................................................................................... Yasal ereve ve rgtlenme ...................................................................... EVRE MEVZUATI LE LGL BAZI TEMEL BLGLER ............................. LKEMZDE KORUNAN ALANLAR.............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 193 193 195 199 199 199 200 202 202 205 205 205 205 205 206 208 211 212 213 213 214
9. NTE
evresel Etki Deerlendirmesi .............................................. 216

GR .............................................................................................................. EVRESEL ETK DEERLENDRMES (ED) KAVRAMI VE ED TANIMI ................................................................................................ EVRESEL ETK DEERLENDRMES ALIMASININ AAMALARI .......... Hazrlk almalar ve Problemin Tanmlanmas ....................................... Karar Merciinin veya Mercilerin Belirlenmesi ....................................... Proje Koordinatrnn Seimi ............................................................... alma Plannn Yaplmas .................................................................... Planlanan Faaliyetin ve Seeneklerin Tanmlanmas ............................ Eleme Aamas............................................................................................... Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi ................................................................ evrenin Mevcut Durumunun Belirlenmesi ................................................ evresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve Deerlendirilmesi...................... Gerekli evre Koruma nlemlerin Belirlenmesi ........................................ Proje Alternatiflerinin Deerlendirilmesi ve nerilerin Hazrlanmas........ ED Raporunun Hazrlanmas...................................................................... Karar Verme Sreci ....................................................................................... Proje Sonras zleme ve Deerlendirme ...................................................... ED ALIMALARINDA KULLANILAN YNTEMLER ............................... rtmeler Yntemi ......................................................................................... Kontrol Listesi Yntemi ................................................................................ STRATEJK EVRESEL DEERLENDRME NEDR? ..................................... Taslak Ynetmeliin Uygulama Kapsam .................................................... Eleme Aamas............................................................................................... 217 219 220 221 221 222 222 223 223 225 227 227 228 228 228 229 229 230 231 232 234 234 235
10. NTE
indekiler
Format Oluturma ve Problem Analizi ........................................................ Kapsam Belirleme ......................................................................................... SD Kapsam zerinde Danma........................................................... Etkilerin Deerlendirilmesi ........................................................................... Kalite Kontrol ................................................................................................ Karar Verme ve Bilgilerin Hazrlanmas ...................................................... zleme ............................................................................................................ SD ve Danma ........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
236 236 237 237 237 237 238 238 240 242 243 243 244
Szlk ................................................................................... 245 Dizin ...................................................................................... 249
nsz
xi
nsz
Son yllarda tm canllarn saln etkileyen, evresel deerlerin ve ekolojik dengelerin bozulmasna neden olan tarm, sanayi ve yerleim faaliyetleri ekoloji ve evre terimlerini gndemde tutmaktadr. evreyi kirletmeden ve ekolojik dengeyi bozmadan evreden yararlanmak hemen tm kurulularn ana hedefi olmutur. Bu ders kitab Ekoloji ve evre Bilimi olmak zere iki ana blmden olumaktadr. Kitabn ilk be blmn oluturan Ekoloji genel olarak, "canllarn birbirleri ve evreleri ile ilikilerinin inceleyen bir bilim dal" olarak tanmlanr. Dier bir ifade ile evrenin canllar zerindeki etkinliini, biyolojik, fizyolojik ve biyokimyasal esaslara dayanarak inceleyen bir bilim daldr. ok geni bir alma alanna sahip olan ekoloji kendi ierisinde birok alt blme ayrlr. Bu ders kitabnda esas olarak, ekolojinin temel kavramlar ve ekolojik faktrlerin tarmsal faaliyetler zerindeki etkileri zet olarak incelenmitir. Kitabmzn ikinci blmnde, Trkiyede evreye ynelik ilk almalar, evreyle ilgili zellikler ve toprak, hava, su gibi alc ortamlar baznda aklanmaya allmtr. Ayrca, evre sorunlarnn ortaya kmasnda etkili temel faktrler, kresel evre sorunlar ve evre sorunlarna zm araylar da kitap kapsam iine alnmtr. Artan insan nfusu ile birlikte yksek yaam standartlarna olan talebin ykselmesi, doal kaynaklarmz zerinde gittike artan bask oluturmakta ve ar tketime neden olmaktadr. Btn bu olumsuz evre deiikliklerden etkilenen tarm sisteminin temel eleri olan su ve topran kirlenmesi incelenmi, sorun baz genel rneklemelerle aklanmtr. evre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kayplara neden olaca ekonomistlerce de kabul edilmektedir. Gnmzde herhangi bir ekonomik faaliyetin veya gerekletirilmesi istenen projelerin gelecekte oluturabilecei evresel etkileri belirlemek amacyla evresel Etki Deerlendirme raporunun hazrlanmas gerekliliinin nemi de vurgulanmtr. Kitabmzn hazrlanmasnda bize rehberlik eden Program koordinatr Prof. Dr. Ahmet olaka, eserin ksa srede baslmasna olanak salayan Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi yetkililerine, alanlarna ve dizgi birimi elemanlarna teekkr ederiz. Hazrladmz bu kitabn rencilerimiz ile ekoloji ve evre konularna ilgi duyan kiilere yararl olmasn diliyoruz.
Editrler Prof.Dr. Esvet Akgz ve Prof.Dr. Sevin Arcak
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ekoloji terimini tanmlayp, ekolojinin blmleri ve dier bilim dallar ile ilikisini aklayabilecek, Ekolojinin temel kavramlarn, prensip ve yasalarn aklayabilecek, Ekolojik ilikileri aklayabilecek, Ekolojik etmen (ekolojik faktr) kavramn tanmlayp, ekolojik etmenleri gruplayabilecek, Ik, scaklk, nem-ya ve rzgr gibi iklimsel etmenlerin ekolojik olarak nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekoloji Autekoloji Sinekoloji Ekosistem ekolojisi Ekosistem ve eleri Liebigin Minimum Yasas Tolerans Yasas Ekolojik likiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon) Ekolojik etmen (Ekolojik faktr) klimsel etmenler Karasal ekosistemler Sucul ekosistemler
indekiler
GR VE TARHE EKOLOJNN KONUSU VE BLMLER EKOLOJNN DER BLM DALLARI LE LKS EKOLOJDE TEMEL KAVRAMLAR KLMSEL ETMENLER
Ekoloji ve evre Bilgisi
Ekolojinin Genel lkeleri
Ekolojinin Genel lkeleri

GR VE TARHE
Ekoloji terimi ilk kez, 1858 ylnda Henry THOREAU tarafndan kullanlm, ancak herhangi bir tanmlamas yaplmamtr. Alman zoolog Ernst HEACKEL (1869) ise Doann ekonomisi ile ilgili tm bilgileri belirtir ve sz konusu bilgiler de hayvanlarn organik ve inorganik evreleriyle olan tm ilikilerdir eklinde yapt tanmlama iin yunanca Oikos (ev, mekan) ve Logos kelimelerinden yararlanarak Oekologie terimini kullanmtr. Daha sonraki yllarda CLEMENTS (1916) ekolojiyi Toplumlar Bilimi veya Yaam Birlikleri Bilimi, ELTON (1927) Hayvanlarn Ekonomi ve Sosyolojisi ile ilgili Uraan Bilimsel Doa Tarihi, gnmz ekologlarndan ODUM (1963) ise Doann Yapsn ve levini nceleyen Bilimdir eklinde tanmlamlardr. Ekoloji kavramn yanstacak en genel tanm Canllarn birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim daleklinde yaplabilir. Biyoloji biliminin bir kolu olan ekoloji; doann yapsn, ileme biimini ve doada meydana gelen etki ve tepki olaylarn inceler. Ekolojinin geliimi 19. yzylda hz kazanmtr. Bu konudaki almalara baz rnekler vermek istenirse: Justus Von LEIBIG (1840)in baz kimyasal maddelerin bitki retiminde snrlayc etkileri konusundaki almas; FORBES (1844)in Ege denizi hayvan topluluklar zerindeki almas gsterilebilir. Ayrca, o devrin aratrmaclarn banda gelen Prusyal Friedrich Heinrich Alexander von HUMBOLD (1769-1859)un ayn dnemde Gney Amerika ktasnn bitkilerini ve evre koullarn ieren 26 ciltlik eseri bitki ekolojisi ve corafyas alannda nemli eserdir. Karl MOBIUS (1877) ilk olarak ekolojide kommunite ve biyosnoz terimlerini kullanmtr. Deneysel ve analitik aratrmalara 1900l yllardan itibaren nem verilmesiyle ekoloji bilimi modern bir yap kazanrken dier bilim dallar ile olan sk ilikisi kendini gstermitir. Yirminci yzylda modern ekoloji ile uraan ekologlarn bazs kommunite almalarna bazlar ise enerjinin depolanmas konusuna eilmilerdir. Bitki ekolou olan WARMING (1909) bitki ve hayvan kommunitelerinin ilikilerini ele alarak karlkl bamlln bulunduuna iaret etmitir. Alman tatl su biyolou olan August Friedrich THEINEMANN 1918de besin enerjisinin yeil bitkilerden (reticiler) eitli basamaklardaki hayvanlara (tketiciler) doru bir dizi canl tarafndan aktarldn ortaya koymutur. Charles ELTON ise 1927de yaynlad Hayvan Ekolojisi kitabyla o gne kadar dank olan bilgileri toplad, ve ekolojik ni (nisch) ile saylar piramidi kavramlarn kullanarak beslenme basa-
maklar grn gelitirmitir. Bu alanda daha pek ok ismi ve eseri saymak mmkndr. Bunlar arasnda, ALLEE ve arkadalarnn (1949) hayvan ekolojisinin prensipleri, GAUSE (1934)un yaam sava, LACK (1954)n hayvan populasyonlarnn doal dengesi, LOTKA (1956)n matematiksel biyoloji adl eserleri saylabilir.
EKOLOJNN KONUSU VE BLMLER

Gnmzdeki anlamda ekoloji, doann yapsn ve ilevini inceleyip aratran bir bilim daldr. Canllarn organizasyon basamaklarnn, yani biyolojik spektrumun organizma seviyesinden yukar olan ksmlaryla ilgilenir. Organizma, populasyon, kommunite ve ekosistem olan bu ksmlar modern ekolojinin ksmlarn oluturmaktadr (ekil 1.1).
ekil 1.1 Biyolojik spektrumda organizasyon basamaklar ve ekolojinin ura alan Kaynak: Odum ve Barret, 2008e gre yeniden izilmitir (Trke eviri Kitab, Editr, Kani Ik, Palme Yaynclk)
CANLI GELER + CANSIZ GELER = BYOSSTEMLER Gen Hcre Organ Organizma Populasyon Kommunite ENERJ MADDE Gen sistemleri Hcre sistemleri(dokular) Organ sistemleri Organizma sistemleri Populasyon sistemleri EKOLOJNN URAI ALANI Kommunite
Ekoloji bilimiyle uraan aratrmaclar ekolojiyi eitli ekillerde snflandrmaya tabi tutmulardr. Bu snflandrmay grup altnda toplayabiliriz:
Organizasyon Basamaklarna Gre Ekolojinin Blmleri

BODENHEIMER (1955), eserlerinde ekolojiyi Autekoloji ve Sinekoloji olarak ayrarak incelemitir. ODUM ve ODUM (1959) ise ayn ekilde ikiye ayrm, fakat Sinekolojinin populasyon, kommunite ve ekosistem ekolojisi eklinde incelenebileceini bildirmitir. Gnmzde genel olarak bu alt blmlerde incelenmektedir. SCHWERDTFEGER (1963) ve DAJOZ (1972) ise ODUM ve ODUM (1959) tarafndan nerilen snflandrmadaki kommunite ve ekosistem ekolojisini Sinekoloji altnda toplayarak, ekolojiyi Populasyon dinamii, Autekoloji ve Sinekoloji ad altnda ana alt blme ayrmlardr.
Ortam eidi ve Habitatlara Gre Ekolojinin Blmleri

Bitki ve hayvan trleri ve bunlarn oluturduklar topluluklar, kara deniz ve tatl sular gibi farkl ortamlarda yaarlar. Bu nedenle, organizmalarn kendi ortamnda incelenmesini salamak iin ekoloji bilimi; Karasal ekoloji, Deniz ekolojisi, Tatl su ekolojisi ve Paleoekoloji olmak zere drt alt blme ayrlmaktadr. Bu alt blmler kendi iinde de alt dallara ayrlabilir. rnein, Orman ekolojisi, Step ekolojisi, Otlak ekolojisi, Durgun su ekolojisi, vb.
Biyolojik Anlamda Ekolojinin Blmleri

Bu tip snflandrmada ekoloji, Bitki ekolojisi, Hayvan ekolojisi, Omurgallar ekolojisi, Mikrobiyal ekoloji, Bcek ekolojisi, nsan ekolojisi gibi blmlere ayrlmaktadr. Btn bu alt blmlerden baka, Kirlenme ve uzaydaki sorunlarn zmnde sz konusu olan Kirlenme (Pollution) ekolojisi, Uzay ekolojisi, Doal kaynaklar ekolojisi gibi ekoloji blmleri de bulunmaktadr. Son yllarda ise doal kaynaklarn insanlar tarafndan kullanlmasnda ekolojik verilerin evre korumada kullanlmasyla Uygulamal ekoloji (Ekoteknoloji) ad altnda yeni bir blm gelimitir.
1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri
EKOLOJNN DER BLM DALLARI LE LKS

Doa bilimleri ierisinde incelenen ekoloji, zellikle biyolojinin dier dallaryla yakn ilikidedir. Doa bilimlerine rnek olarak biyolojinin alt kolu olan Zooloji, Botanik, Mikrobiyoloji, Fizyoloji, Anatomi, Morfoloji, Taksonomi, Genetik ile Patoloji, Pedoloji, Jeoloji, Jeomorfoloji, Mineraloji, Fizik, Kimya, Meteoroloji, Klimatoloji ve dierleri gsterilebilir. Bu bilim dallarnn ekoloji ile ilikileri farkl derecede olmaktadr (ekil 1.2). Son yllarda ekolojik verilerin deerlendirme ve yorumlanmasnda istatistik ve matematik dallarndan da yararlanlmaktadr. Ayrca, son yllarda evre sorunlar ekolojiyi tp (halk sal), sosyoloji, ekonomi, hukuk, tarm ve ormanclk, mhendislik ve mimarlk gibi dallarla iliki kurmaya ynlendirmitir. Tm bunlarn yannda gnmzde ekoloji ile fizyolojinin aratrd konular ekofizyoloji ad altnda toplanmaktadr.
ekil 1.2
Sosyal Bilimler Anatomi Jeoloji
Botanik
Doa Koruma
Ekolojinin dier bilim dallaryla ilikisi ve bilimler sistematiindeki yeri
Morfoloji
Kimya Zooloji BYOLOJ PEDOLOJ
Fizyoloji
EKOLOJ
Mikrobiyoloji JEOMORFOLOJ KLM ve METEOROLOJ
Fizik
Genetik
SIRA SZDE Matematik
SIRA SZDE
Taksonomi Mhendislik ve Mimarlk
Corafya
Tarm ve Orman
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Ekoloji doa bilimleri ierisinde yer alan bir bilim dal olup doann dengesini D K K A T aratrr. Fakat son zamanlarda insann eitli aktiviteleri ile yaam alanlarnn dengesinin bozulmas ve evresel sorunlarn ortaya kmasna bal olarak tp (halk sal), sosyoloji, ekonomi, huSIRA SZDE kuk, tarm ve ormanclk, mhendislik ve mimarlk gibi dallarla ilikisi gittike artmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
EKOLOJDE TEMEL KAVRAMLAR Autekoloji (Birey Ekolojisi)
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P ekoloji koBir tre ait birey veya bireylerin ortamlar ile olan ilikilerini inceleyen ludur. Bireylerin mevcut evresel etmenler ile kurduklar ilikileri zellikle morfoloji, fizyoloji ve davrantaki etkilerini incelerken trler arasndaki karlkl ilikileL E V Z Y O dikkate N ri dikkate almaz. rnein, aalardan sadece am (Pinus sp.T)Eaacn alp bunun ortam ilikilerini saptamak iin k, scaklk, toprak nemi ve bu gibi etmenler aratrlrsa, bu autekolojik bir aratrma olur. NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sinekoloji (Tr Topluluklar veya Ekosistem Ekolojisi)

eitli trlerden oluan bir topluluun bireyleri ve yaam ortamlar arasndaki ilikiyi inceleyen ekoloji koludur. Bu ekoloji kolu, bir orman btn olarak ele alr ve buradaki sklk, tabakalama, rekabet ve dier etmenleri inceleyek sonuca varr.
Populasyon Ekolojisi
Ayn tre ait bireylerin meydana getirdii gruba POPULASYON; populasyonlar inceleyen ekoloji koluna da POPULASYON EKOLOJS denir. Populasyon ekolojisi, bir tre ait bireylerin oluturduu topluluun yapsn, geliimini ve deiimi ile bunlarn sebeplerini aratrr. Aratrma yntemi, alan almalar ile matematik ve istatistik modellerdir.
Kommunite Ekolojisi
Belli bir alan igal eden btn populasyonlara KOMMUNTE (Topluluk); kommuniteleri inceleyen ekoloji koluna da KOMMUNTE EKOLOJS denir.
Ekosistem Ekolojisi
Karlkl olarak madde alverii yapacak ekilde birbirini etkileyen organizmalarla cansz maddelerin bulunduu herhangi bir doa parasna EKOSSTEM; ekosistemi inceleyen ekoloji koluna da EKOSSTEM EKOLOJS denir. Ekosistemin belli bal eleri abiyotik maddeler, reticiler, tketiciler ve paralayclar (veya ayrtrclar)dr (ekil 1.3). i. Abiyotik Maddeler: evrenin anorganik ve organik bileikleridir. rnein, su, toprak, bitki besin elementleri gibi. ii. reticiler: Yeil bakteriler, algler, dier bitkiler (Ototrof organizmalar) iii. Tketiciler: Herbivor ve Karnivor organizmalar (Heterotrof organizmalar) iv. Paralayclar: l organizmalarn ve organik atklarn paralanmasn salarlar. rnein, Bakteri ve Mantarlar
ekil 1.3 Ekosistemin temel eleri
CO2 IIK ENERJ CO2
O2
O2
H2O RETCLER Besin Elementleri Dalma, Tozlama vs. Depolanma Paralanma Besin(Enerji) Barnma vs.
H2O
Yaprak dkm Besin
Baz Besinler
Su iindeki inaktif organik madde bitki besin maddeleri
HETEROTROF ORGANZMALAR
Ekosistem bileenlerinden olan reticilerin fonksiyonu nedir?
SIRA SZDE
nsanlar tarafndan oluturulmu bir akvaryum ekosistem rnei olarak veriD Ekosistemi) NELM lebilecei gibi dnyamz btnyle bir ekosistem olarak (Dnya dnlebilir. Yeryuvar yzeyinin yaklak 1/3n kaplayan karalarn meydana getirdii karasal ortamn zellikleri karmak bir yap gsterir. scaklk S rnein, O R U faktr karasal ortamda gnlk, mevsimsel ve blgesel olarak nemli deiiklikler gsterir. Scaklk faktrne ilaveten ya-nem ve toprak yaps da karasal orDKKAT tamlarda canllarn dal ve aktiviteleri zerinde etkilidir. Karasal ortamlar yllk scaklk ve ya ortalamalarna ve ya miktarna gre baz alt blmlere aySIRA SZDE rlmakta olup bitkiler bu faktrlerin etkisiyle belli topluluklar oluturur. Ekosistemler; kara ve su ekosistemleri olarak 2 grupta incelenmektedir. Balca karasal ekosistemler unlardr (Graham ve ark., 2004; Kocata, 1992):
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tundra
Kutup blgelerinin balca ekosistemidir. Grnland, skandinavya Yarmadas ve K T A P Sibiryann kuzey kesimleriyle Antarktika Ktasnn belirli ksmlarn kapsar. Bu alanlarda geni buzullar yer alr. Yln ksa bir dnemi buzulsuz geer. En yksek scaklk genelde 10 Cden daha azdr. Topran byk bir T ksm permafrost ad ELEVZYON verilen srekli donmu halde bulunur. Scakln dk olmas ve byme mevsiminin ksa srmesi yaam iin balca snrlayc faktrlerdir. Baz otsu trlerin yannda cce allar ve yosunlar (Sphagnum sp.) ile likenler tundra vejetasyonunu NTERNET oluturur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tayga
Kuzey Yarkrede yksek enlemlerde bulunan, Avrasya, Alaska ve Kanada boyunca Yerkreyi evreleyen ormanlardr. Bu ormanlar kuzey kutbunun gney snrn bir gerdan gibi evirir. Tundraya paralel olarak yaylr ancak aralarnda kesin ve belirgin bir snr yoktur. Bu biyomun tipik bitki rtsn ine yaprakl aalar oluturur. Ladin (Picea sp.) ve kknar (Abies sp.) gibi ine yaprakl aalar baskn durumdadr. Bu nedenle ormann alt tabakas yl boyunca koyu bir glge ile kapldr. Bylece alt tabakada yaayan al ve otsu bitkiler zayf geliir.
Ilman Blge Geni Yaprakl Ormanlar ve Maki

Ilman blge geni yaprakl ormanlarn yayld alanlar yl boyunca sren bol yal bir iklime sahiptir. Ilman blge geni yaprakl ormanlar Kuzey Amerikann dousu, Avrupann bat ve orta ksmlar, in ve Japonya dhil Asyann dousunda yayl gsterirler. Aalarn ou sonbaharda yapraklarn dker. Bu sebeple yaz ve k mevsimleri arasnda belirgin bir farkllk vardr. Aalarn yaprak dkme zellii bu aalarn belirgin mevsim farkllklarnn yaand iklimlere uyum salanmasnda nemlidir. Bu blgelerde k aylarnda suyun donmu olmas nedeniyle su kstldr. Aalar yapraklarn dkerek kkleriyle topraktan alacaklar sudan daha fazla suyun yapraklardan kaybedilmesini nlerler. Bu ormanlar ilkbaharda yalarla birlikte yapraklanrlar. Quercus sp. (Mee), Fagus sp. (Kayn), Populus sp. (Kavak), Fraxinus sp. (Dibudak), Alnus sp. (Kzl aa), Tilia sp. (Ihlamur) gibi cinsler lman blge geni yaprakl ormanlarnn elemanlarndan olup farkl alanlarda fakl trlerle temsil edilebilirler.
Akdeniz blgesinin tipik bitki rts olan maki sert yaprakl herdem yeil allardan oluur. Scak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve yal k mevsimlerinin karakterize ettii Akdeniz iklim tipinin egemen olduu blgelerin bitki rtsn oluturur. Bu bitki rts Akdeniz evresinde maki olarak isimlendirilmekle beraber yeryznde yayl gsterdii dier alanlarda daha farkl ekillerde adlandrlr. Olea europea (zeytin), Laurus nobilis (defne), Myrtus communis (Mersin), Arbutus unedo (Kocayemi) ve Quercus sp. (mee) trleri gibi ok eitli tr lkemizde makinin yapsna katlmaktadr. Ayrca bata Pinus brutia (Kzlam) olmak zere Juniperus sp. (Ard) ve Cupressus sp. (Servi) trleri gibi eitli kozalakl aalar bu ekosistemin elemanlar arasnda nemli yer tutar.
Tropikal Yamur Ormanlar

Tropikal yamur ormanlar Yerkrenin ekvator kua evresindeki alak rakml blgelerde yer alr. Bu blgelerde yksek scaklklar ve ya egemen olup mevsimsel farkllklar gstermez. Ya tm yla yaylr ve yllk ya miktar 200-225 cm deerlerine ular. Bu ormanlar kresel dzeydeki biyoeitliliin nemli bir ksmn barndrmakta ve yeryz iklimini etkilemektedir. Uzun boylu aalarn bulunduu bu ormanlarda tabakalama (ok uzun boylu belirgin hkim aalar tabakas, at tabakas, Alt kat aa tabakas, Koyu glge altnda yetien, iyi gelimemi allar ve gen aalardan oluan tabaka, Orman taban tabakas) grlr. Trmanc bitkiler, sarlcl bitkiler (Liyanlar) ve Epifit bitkiler gibi farkl bitki formlarn barndrrlar. Bu ormanlardaki hayvan trlerinin ou zeminin yukarsndaki tabakalarda yaar. rnein; ngiliz Guiana snda memeli hayvan trlerinin %50den fazlas yaamlarn aalar zerinde srdrrler. Bunlara ek olarak aalar zerinde bukalemun, iguana, trmanc ylan, kurbaa vb. trlerden oluan bir hayvan eitlilii vardr.
Ilman Blge Otlaklar (ayrlklar)

Ya bakmndan ller ve orman alanlar arasnda yer alrlar. ounlukla ayrlarn (budaygiller familyasna ait trlerin) egemen olduu alanlar otlak olarak tanmlanr. Yeryznde karalarn byk bir ksmn kaplayan otlaklar yksek miktarda organik karbon depolamakla birlikte verimli tarm alanlarn ve eitli hayvan populasyonlarn desteklemektedir. Orman alanlar ile karlatrldklarnda daha kurak habitatlar olmasna karn llerle karlatrldnda daha dzenli ya alrlar. Otlaklar oluturan bitkiler kuraklk, yangn ve otul hayvanlara kar eitli uyum mekanizmalar gelitirmilerdir.
Tropikal ayrlk ve Savanlar

Tropikal savanlar (dank aalarn veya aa kmelerinin yetitii ayrlklar) yllk 100-150 cm kadar ya alan scak blgelerde yer alr. Yalar yl boyunca eit dalmaz ylda bir iki kere nispeten uzun sren bir kurak dnem vardr. En byk tropikal savanlar Afrikann orta ve dou ksmlarnda bulunur. Gney Amerika ve Avustralyada da tropikal savan ve ayrlklar vardr. Tropikal savanlarda yaygn olan ayr trleri Panicum, Andropogon, Pennisetum ve Imperata cinslerine ait trlerdir. Aa trleri ise tropikal ormanlarn aa trlerinden farkl olup peyzajda dank noktalar halinde yer alrlar. Dikenli akasya trleri, aa grnml stleenler ve palmiyeler nemli trlerindendir. Gerek aa gerekse otsu bitkiler hem kurakla hem de yangna kar dayankl olmak zorundadr.
Afrika savanlarnda toynakl memeli hayvanlarn tr eidi ok yksektir. Deiik antilop trleri, zebra ve zrafalar bu ortamlarda byk srler halinde yaarlar.
ller
Su l ortamlarndaki canll belirleyen en etkili snrlayc faktrdr. Bu nedenle l bitkileri su ile ilgili uyum zellikleri asndan eit grupta incelenebilirler (1) Bir yllk l bitkileri: Bu bitkiler nemin yeterli olduu dnemlerde geliir ve tohum verirler. Bylelikle kuraklktan kanrlar. (2) Etli gvdeli bitkiler: Baz l bitkileri de gvde ve yaprak dokularnda su depolamak suretiyle kurakla uyum salarlar. Bu trlere Sukulent bitkiler ad verilir. (3) l allar: Topraa yakn ksa bir dip gvdesi ve bu dip gvdeden atallanarak kan dallara sahip bitkilerdir. Yapraklar kk ve kalndr ve uzun sren kurak dnemde dklrler. Dnyann eitli blgelerindeki l allar taksonomik olarak farkl gruplarda yer almalarna karn benzer grnme sahiptirler. allar llerde seyrek ve dzenli olarak dalrlar. Bu sayede snrl olan su kayna iin bitkilerin arasndaki rekabet dengelenmi olur. Bitkilerde olduu gibi l hayvanlar da su ktlna kar uyum zellikleri gelitirmilerdir. Baz bcek ve srngenler suyu geirmeyen d rtleri ve kuru dklar (rikasit ve guanine) ile kurakla n-uyum salamlardr. l bcekleri yksek scaklklarda bile su kaybn engelleyici maddelere ve su geirmez yapya sahiptir. Develerin vcut dokular yksek oranda su kaybna, yksek vcut scaklklarna ve uzun sreli susuzluklara kar dayankldr.
Su Ekosistemleri
Yerkre zerinde bulunan byk ekosistemlerden birisidir. Yeryznn %71lik ksmn olutururlar. Sucul ekosistemler Tatl su ve Deniz ekosistemleri olarak 2ye ayrlr. Deniz ekosistemleri fiziksel ve kimyasal faktrler bakmndan homojen zellikler tar. Tatl su ekosistemleri ise fiziksel ve kimyasal faktrler bakmndan ar deiimler gsterebilir.
Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi

Hidrosferin % 98lik blmn oluturan okyanus ve denizler yeryuvar yzeyinin de % 71lik blmn oluturur. Denizsel ortamlar ortalama 4000 m. derinlie sahiptir. En derin ksm 12 000 m. ye kadar inmektedir. Deniz ortam ekolojik zellikleri bakmndan Bentik ve Pelajik olmak zere iki blgeye ayrlr. Bentik Blge, ky izgisinden suyun en derin yerine kadar olan btn dip ksmlardan, Pelajik blge ise bentik blgeyi de rten btn su ktlesinden oluur. Bentik blgede kayalk blgelerde baz liken trleri ile eklem bacakllar, yumuakalar ve derisi dikenli hayvanlar bulunur. Pelajik blgede ise Fitoplankton, zooplankton gibi organizmalar ile balk, baz srngen ve memeli gibi omurgallar ve mrekkep bal, ahtopot, karides, yenge gibi baz omurgasz hayvanlar yaar. Bu hayvanlarn suyun dip ksmyla bir ilikisi yoktur. Tuzlu su ortam n dikey yndeki dalna ve buna bal olarak gelien aydnlanma durumuna gre fotik zon (ortalama 50 m. derinlie kadar kl tabaka), Oligofotik zon (ortalama 500 m. derinlie kadar olan yar kl tabaka) ve Afotik zon (500 m. derinlikten dibe kadar olan k olmayan karanlk tabaka) olmak zere 3 blgeye ayrlr.
10
Tatl Su Ekosistemi
Bunlar akarsular (dere, ay ve nehirler) ve durgun sular (gl, glet ve barajlar) olmak zere iki gruba ayrlrlar. Bu sular arasnda daima bir gei gzlenir.
Akarsu Ekosistemleri
Bir akarsuyun kayna ile dkld yere kadar olan blmleri arasnda ekolojik ynden farklklar vardr. Bu nedenle bu blgelerde yaayan canllarda farkl farkldr. Genellikle kaynak yerlerinde stenk trer baskndr. Bitkilerden souk sularda yaayan baz algler ile omurgasz hayvanlardan yass kurtlar, isopod, amfipod ve bcek trleri gzlenir.
Durgun (Lentik) Sular

Durgun sularn en nemli blmn gller oluturur. Bu sular fiziksel ve kimyasal yaplar bakmndan byk farkllklar ierirler.
Gl Ekosistemi
Gller ekolojik zellikleri bakmndan Bentik ve Limnetik (Pelajik) olmak zere iki ksma ayrlrlar. Bentik blge ky izgisinden gln en derin blgesine kadar tm dipleri ierir. Limnetik blge ise gl ukurunu dolduran ve bentik blgeyi rten su ktlesinden olumutur (ekil 1.12).
Bentik Blge
Bentik blge derinlik ve ierdii bitki trlerine gre 4 blme ayrlr. Supralittoral zon: Gln su dnda kalan sahil ksm, Littoral zon: 10 m. derinlie kadar olan bitkili dip ksm Sublittoral zon: 10 m. den itibaren bitkilerin ortadan kalkt blgeye kadar olan dip ksm. Derin zon: Bitkisiz derin ksmlar.
Limnetik Blge
Gln su ktlesi ksmdr. Dikey yndeki scaklk farkllamalarna gre 3 tabakaya ayrlr. Bu blgede yaayan organizmalar ekolojik zelliklerine gre 4 gruba ayrlrlar; Plankton: Pasif olarak yer deitiren organizmalara verilen addr. Gllerde yaayan formlara algler, protozoonlar, Rotiferler ve krustaseler (Cladocera, Copepoda, Ostracoda) verilebilir. Nekton: Aktif olarak yer deitirebilen organizmalardr. zellikle eitli balk trleri ile temsil edilmilerdir. Nston: Yaamlarn gln zemin ksmnda srdren organizmalardr. Bu faunann ounluunu eitli bcek gruplar (Veliidae, Gerridae, Gyrinidae) oluturur. Plston: Gl sularnn yzeyinde rzgar etkisiyle yer deitirebilen organizmalardr.
SIRA SZDE
lkemizde Akdeniz ve Ege blgelerinde grebileceimiz bitki rts nedir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
11
Ortam ve evre
Canl organizmalarn yaamsal balarla bal olduklar, etkilendikleri ve ayn zamanda etkiledikleri mekn birimine ORTAM; bir canlnn veya canl topluluunun yaamn salayan ve onu srekli etkisi altnda bulunduran sreler, enerjiler ve maddesel varlklarn btnlne ise EVRE denir. Ksacas evre, belirli bir yaam meknnda etkili olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik etmenler btnldr.
Habitat ve Biyotop
Bir organizmann devaml olarak yaad ve srarla bulunduu yere HABTAT; canl varlklarn yaamn srdrebilmesi iin uygun evresel koullara sahip ortama ise BYOTOP denir. ou kez, habitat ve biyotop kavramlar birbirinin yerine SIRA SZDE kullanlmaktadr. Fakat, genelde habitat bir tre ait birey veya bireylerin yerletii alan, biyotop ise bir kommunitenin yerletii alan olarak kabul edilir. Baka bir ifade ile, habitat autekolojik (birey ekolojisi) biyotop ise sinekolojik (tr toplulukDNELM lar veya ekosistem ekolojisi) anlamnda kullanlabilir. Habitat ve biyotoplar inorganik (kaya, toprak, su gibi) olabildii gibi organik (parazit bitkinin veya hayvaS O R U nn habitat) de olabilir. Bir blgedeki habitatlarn, tr ve trlerin tad genlerin say ve eitlilik D K K A Tdurumu biyoeitlilik olarak ifade edilir. Habitat, tr ve genlerin say ve eidinin ok olduu yerler biyolojik eitlilik asndan zengin saylr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Biyosnoz
AMALARIMIZ Biyotop denilen mekan igal eden ve zel bir kompozisyonu olan organizma grubuna BYOSNOZ denir. Biyotop ile biyosnozun karlkl ilikileri ise ekosistemi meydana getirir. K T A P AMALARIMIZ
K T A P
Biyom, Biyosfer ve Ekosfer

Yeryuvarndaki byk iklim kuaklarna (lman, tropikal gibi) bal olarak oluTELEV Z Y O N yaylm an byk canl toplumuna BYOM denir. Biyomlar yeryuvar zerine bitki ve hayvanlarn oluturduu doal ekosistemlerdir. Canl kre olarak da adlandrlan BYOSFER, canllarn litosfer (karasal ktle), atmosfer ve hidrosferde oluturduu dnlen tabaka olarak tanmlanabilir. Bu tabaka N T E R N E Tyaklak 20 kmdir. Biyosferi oluturan canllar ile bunlarn cansz evresi EKOSFER ad verilen btn oluturur.
TELEVZYON
NTERNET
Ekolojik Ni (Nisch)
Bir organizma veya populasyonun ekosistem iindeki ilevini belirtir. Bir orman yaamn ele aldmzda, her hayvann ormanda kendine zg habitat ve bu habitatta zel bir yaayyla davran vardr. Hayvanlardan bazlar yapraklarda, bazlar meyvelerde, bazlar da dier hayvanlarla yaar. Canllarn aralarndaki rekabeti azaltmak iin benimsedikleri bu davran, besleni ve yaay tarzlar canllarn Ekolojik Niini oluturur. Eer ayn ekolojik nie sahip iki tr birlikte yaamaya zorlanrsa bunlardan birisi ortamdan silinirken dieri yaamn srdrr. Bu duruma rnek, GAUSE (1934)un Paramecium sp. (terliksi hayvan) kltrn verebiliriz. ki Paramecium tr ayr kltr yapldnda her iki populasyon da normal geliim gsterir. Fakat kark kltre alndnda P. aurelia ortamda kalrken P. caudatum ortamdan silinir (ekil 1.4).
12
ekil 1.4 ki Paramecium trnn (P. aurelia ve P. caudatum) saf ve kark kltrndeki populasyonlarn geliim erileri Kaynak: Gause, 1932e gre Odum ve Barret, 2008 (Trke eviri Kitab, Editr, Kani Ik, Palme Yaynclk)
SIRA SZDE
Populasyon bykl
P. aurelia 200 150 100 50 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Gnler Saf Kltr Kark Kltr
Populasyon bykl
P. caudatum 200 150 100 SIRA SZDE 50

D N E2 LM 4 S O R U
Saf Kltr
Kark Kltr 6 8 10 12 14 16 18 Gnler 20 22 24
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Canllar, bulunduklar ekosistemde aralarndaki rekabeti azaltmak iin bir takm DKKAT davranlar gelitirirler. rnein, ku trlerinden Phalacrocorax aritotelis ve Phalacrocorax carbo trleri ayn biyotopta yaarlar ve balklarla beslenirler. Ancak, yaSIRA SZDE rarlandklar balk trleri farkl olup, P. aritotelis yzey sularndaki balklarla beslenirken, P. carbo suyun daha derinine dalabilir ve dip balklaryla beslenir. Baka bir rnek vermek istersek, am ormanlarnda yaayan kulardan Dendrocia genuAMALARIMIZ suna ait farkl trlerin, aacn farkl ksmlarnda yem arad gzlenmitir. Ekolojik Ni ile ilgili detayl bilgileri E. P Odum ve G. W. Barret tarafndan K (Nish) T A kavram P yazlan, evirisi Prof. Dr. Kan IIK editrlnde yaplan Ekolojinin Temel lkeleri (Palme Yaynclk) adl kitapta (Blm 7, ss. 311-313) bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
Ekolojik Etmenler
Canl varlklar yaam evrelerinin en az bir safhasnda dorudan veya dolayl ekilde etkileyen ortamn her elemanna Ekolojik etmen (faktr) ya da evresel etmen NTERNET ad verilmektedir. Ayrca ekolojik etmen ortam etmeni olarak da ifade edilmektedir. Ik, scaklk, nem, toprak eidi ile besin durumu gibi etmenler ekolojik etmenlerdir. evre etmenleri drt grup altnda toplanabilmektedir: I. Klimatik (iklimsel), II. Fizyografik (Topografik, Yeryz ekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyotik (simbiyozis, parazitizm gibi) (ekil 1.5).
TELEVZYON
NTERNET
13
ekil 1.5 Bir canlnn evresini oluturan ekolojik etmenler (Kocata, 1992 e gre tekrar izilmitir).
KLMSEL ETMENLER
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
FZYOGRAFK ETMENLER
BYOTK ETMENLER
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
EDAFK ETMENLER
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Bu kitapta deinemediimiz edafik (toprak) ve biyotik faktrler konusu ilgili bilgileri K T ile A P Prof. Dr. Sabri Gkmenin Genel Ekoloji (Nobel Yayn Datm) kitabnda (ss. 108-145) bulabilirsiniz.
K T A P
Liebigin Minimum Yasas
TELEVZYON
TELEVZYON
Canllarn yaayabilmesi iin alnmas zorunlu besin maddelerinin en azndan minimum miktarda alnmas gereklidir. Minimum kuram, ilk kez 1840 ylnda bitkiNTERNET lerin beslenmesinde baz etmenlerin kanlmaz olduunu belirtmek iin Liebig tarafndan ortaya atlm olup daha sonra tm ekolojik etmenlere uygulanmtr. Bu kurama gre, ortamdaki temel besin maddelerinden hangisi en az ise o az olan madde geliim snrlaycdr ve bir alann verimlilii bu besin maddesi ile snrlandrlr. Dier besin maddeleri yeterli olsa bile canl, ancak bu besin maddesi miktar kadar dierlerinden faydalanabilir. F rneinde grld gibi (ekil 1.6), fdaki su en ksa tadan yukarya kamamaktadr. Bu ta ortamda en az olan besinin miktarn temsil etmektedir. ekil 1.6da gsterilen rnekteki snrlayc element fosfordur. Daha sonraki almalar canllarn eksik olan baz elementlerin yerine ona yakn dier elementleri alarak eksik maddenin eksikliini giderebildiini gstermitir. rnein Molluskalar kabuklar iin gerekli olan kalsiyum yerine stronsiyumu alabilirler. Glgede yetien bitkiler, gnete yetienlere gre daha az inkoya gereksinim gsterirler. Buna gre inko ayn bitkinin glgede yetien bireyleri iin daha az snrlaycdr.
NTERNET
14
ekil 1.6 Liebigin minimum kuramnn f ve stun grafik rnekleri ile aklanmas.
N P K
Ca
N P K
N P K
Tolerans Yasas
Canllarn ortamsal (ekolojik, evresel) etmenler iin alt ve st tolerans snrlar bulanmaktadr. Buna SHELFORD (1913)un tolerans yasas denir. Canllar bu snrlar iinde yaamlarn srdrrler (ekil 1.7). Bu tolerans yasasnn baz yardmc kurallar vardr. Bunlar: a) Organizma bir faktr iin geni tolerans gsterirken, bir dieri iin dar toleransldr. b) Tolerans tm etmenlere geni olan organizmalar geni alanlara yaylrlar. c) Bir ekolojik etmene nazaran artlar bir tr iin optimum deilse tolerans snrlar dier ekolojik etmenlere oranla indirgenebilir. rnein, PENMAN (1956) toprak azotu snrlayc olduu zaman, otlarn kurakla dayankllnn azalmakta olduunu bildirmitir. d) reme periyodu, ortamsal etmenler snrlayc olduu zaman ok kritiktir. Organizmalarn tolerans alan ve dolaysyla ekolojik tolerans snrlar trden tre deiebilir. rnein, Alabalk yumurtasnn scakla kar tolerans dar olmasna karn, kurbaa yumurtalarnnki daha genitir. Benzer duruma bitkilerde de rastlanlr (ekil 1.8).
ekil 1.7
TOLERANSSIZLIK ALANI
Organizmalarn tolerans alanlarnn ekille aklanmas (Kocata, 1992e gre tekrar izilmitir.)
POPULASYON BYKL
OPTMUM ALAN
POPULASYON BYKL
ORGANZMA NADR
ORGANZMA NADR
ORGANZMA YOK
ORGANZMA YOK
BOLLUUN EN FAZLA OLDUU ALAN
TOLERANSSIZLIK ALANI
Toleransn en dk snr
Toleransn en yksek snr
FZYOLOJK STRES ALANI
FZYOLOJK STRES ALANI
15
ekil 1.8 Alabalk kurbaa yumurtalar ile baz bitkilerin baz ortamsal etmenler iin tolerans snrlar (Kocata, 1992 e gre tekrar izilmitir)
ALABALIK
Yumurtadan kma (%)
Sphagnum sp.
100 75 50 25
Quercus sp.
KURBAA
0 5 101520 25 Scaklk (C)
YA
NEML
KURAK
Canllarn tolerans alanlar iinde en iyi geliebildikleri ve en verimli olduklar alana OPTMUM ALAN; bu alan belirleyen evresel etmenlere OPTMUM ETMENLER denir. Bir canlnn dayanabildii, ancak yaamn glkle srdrebildii en elverisiz durumdaki etmen veya etmenlere SINIRLAYICI ETMEN denir. Buna gre yaam ve geliimi snrlayan etmen veya etmenlerin biri en dk (minimum) dieri de en yksek (maksimum) olmak zere iki u snr bulunmaktadr. Her iki uta da canl, yaamn zorlukla devam ettirmekte olup, metabolik etkenlik en dk dzeydedir ve buna bal olarak aksaklklar meydana gelir. Tolerans snrlarna, canlnn ekolojik tolerans, ekolojik esneklii isimleri de verilmektedir. Belli ekolojik etmenlerin deiimleri sonucu zellemi farkl ortamlara bir trn yerleme yeteneine ise o trn EKOLOJK VALANSI (Ekolojik Hogrll) denir. Canl trleri ekolojik valanslarna gre snflandrlmaktadr. Baz trlerin ekolojik valanslar dardr ve bunlar belli oranda deiim gsteren ekolojik etmenlerin etkisi altnda yaamlarn srdrebilirler. Byle trlere STENK TRLER denir. Baz trler ise ok deiken veya ok farkl ortamlara yerleme yeteneindedirler, yani ekolojik valanslar genitir. Byle trlere de EURYK TRLER denir. Ekolojik valans ortam etmenlerinden scaklk, tuzluluk, oksijen, nem, besin, biyotop, derinlik, ykseklik gibi etmenlere gre isimlendirilmektedir: Ekolojik valans geni olan canllar geni alanlara yaylrlarken (EURTOP TRLER), dar olan trler ise dar alanlara yerleirler (STENOTOP TRLER). Ancak baz trler de vardr ki zel biyotoplara balanm olmakla beraber ayn anda Euritop veya Stenotop olabilirler. rnein, karasinek (Musca domestica) ve ayrk otu SIRA SZDE (Cynodon dactylon) tanm kolaylklar, pasif girileri ve geni ekofizyolojik uyum yetenekleri sayesinde pek ok blge ve biyotopta yaygn olarak bulunurlar. Canl trlerin ekolojik valanslar hayat devrelerine gre de deiir. HayvanlaDNELM rn reme ve bitkilerin ieklenme ile imlenme dnemlerinde ekolojik tolerans azalr. rnein, bir Mangrove bitkisinde tohumlar tuza kar hassas olduklarnS O R U dan aacn zerinde imlendikten sonra habitata derler. Canllarn reme dnemi snrlayc faktrlere duyarllk bakmndanDen kritik KK A T dnemdir. Snrlayc olmayan bir faktr ayn canl tr iin reme periyodunda snrlayc olabilir. Dier bir ifade ile reme periyodunda olan bireylerin tolerans aral reme evresinde olSIRA SZDE mayan bireylerinkine gre daha dardr. Canllar, ou kez tek bir etmenin etkisi altnda deil eitli etmenlerin karmaAMALARIMIZ k etkisi altndadrlar. Scaklk-Nem veya Scaklk-Ya karada yaayan canllar
K T A P
Fagus sp.
SIRA SZDE
Mangrove: Tropikal tuzcul DNELM veya tuzcul olmayan bataklk alanlarda yayl gsteren aa ve al trleri ile bunlarn oluturduklar S O R U ormandr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
16
iin ok nemlidirler. l ortamnda nem ve scaklk snrlayc bir etmendir. Eer lde scaklk en yksek deerde ve nem de en dk dzeyde ise bu ortama uyum salam l bitkileri bile zarar grebilir. Burada iki etmen beraberce snrlayc bir rol oynamaktadrlar.
Homeostasis
Organizmalar, fizyolojik zellikleri sayesinde i koullarn d etmenlere gre ayarlayarak ok deiken yapdaki evresel koullarda yaamlarn srdrebilmektedirler. Bunu fizyolojik etkenlikle oluan artk rnleri ve daha nce vcutlarna aldklar maddeleri dar atarak salayabilmektedirler. Bu zelliklerinden dolay tm canllar tolerans snrlar iinde kendi kendilerini ortama gre ayarlama ve onarm gcne sahiptirler. te, hcreden biyosfere kadar uzanan tm sistemlerin bu gcne HOMEOSTASS denir.
Sinerjik Etki
klimsel zellikteki evresel etmenlerde olduu gibi iki veya daha fazla saydaki kimyasal maddenin birlikte etkileri, bu maddelerin tek tek etkilerinin toplamndan farkl olur. Buna sinerjik etki denir. rnein sigara ve kirli havann etkileri bronit hastalnn artmasna neden olmaktadr. Organizmalarn iki veya daha fazla saydaki evresel etmenlerin birlikte etkisine kar uyumlarndaki tolerans snrlar, bu etmenlerin tek balarna bulunduklarndaki etkilerine kar olan toleranslarndan ok daha farkl durum gsterir. rnein, bceklerden Pocisima pedestris stenoterm (scaklk tolerans dar) bir formdur. Bu bcek tr nemli iklimde kurak iklimden ok daha stenoterm zellik gstermektedir.
Ekolojik likiler (Aksiyon, Koaksiyon, Reaksiyon)

Ekoloji biliminin temelini canl varlklarn canl ve cansz evreleriyle olan ilikileri oluturur. Canllar evrelerinden etkilendikleri gibi evrelerini de etkileyebilmektedirler. te bu ilikiler aksiyon, koaksiyon ve reaksiyon eklinde gelimektedir. Cansz evrenin canllar zerine olan etkisine AKSYON denir. Aksiyon, cansz bir etmen tarafndan dorudan yaratlabildii gibi, bir evresel etmenin dier bir evresel etmeni etkilemesi ile de olabilir. Ekolojik aksiyon ilikisine, yksek scaklktan bitkilerin kurumas, bitki besinlerinin topraktaki yetersizlii rnek verilebilir. Canllarn cansz evre zerindeki etkileri REAKSYON olarak adlandrlmaktadr. Canllar eitli etkenlikleriyle yaam srdrdkleri ortamn kimyasal ve fiziksel zelliklerini deitirebilirler. rnein, solucanlar topra yutarak sindirim sistemlerinde ufalarlar ve ayrca aktif olarak CaCO3 ilave ederler. Ayrca topraktaki organik bileikleri de etkileyerek topran hem fiziksel hem de kimyasal yapsn etkilemi olurlar. Bir canlnn dier canl zerindeki etkisine KOAKSYON denir. Canllar arasndaki ilikiler ok eitli olmakla beraber en youn olan iliki beslenme ve reme amacyla olan ilikilerdir. rnein, bir ot oburun bitkilerle veya et oburun av ile olan iliki koaksiyon ilikisidir. Bazen bu iliki her iki organizmann yararna da geliebilir. rnein baklagillerin kknde yaayan ve serbest azotu (N2) balayan bakteri ile (Rhizobium sp.) bitki arasndaki iliki her iki canl yararna olabilir.
17
KLMSEL ETMENLER Ik ve Ekolojik nemi

Yeryzndeki canllarn yegne enerji kayna gnetir. Gne enerjisi yeryzne nm eklinde (radyasyon) ulaabilmektedir. Inm eklinde yeryzne ulaan enerji deiik enerjilere dnebilmektedir. Bunlardan en nemlisi fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye dnenidir. Dier byk bir ksm sya dnr, bu da suyun buharlamasn ve yeryznn snmasn salar. Gne dalga boyu sfr ile milyonlarca amgstrom (A) olan nlar yaymaktadr. Ancak belli dalga boylarna sahip nlar yeryzne ulaabilmektedir. Yaam iin gerekli enerjinin kaynan oluturan grlebilir n da ok az miktar yeryzne ulaabilmektedir. Ksa dalgal (ultra-viole, > 3900 A dalga boyu) nlarn ou atmosferin st tabakalarnda ozon (O3) tabakas tarafndan absorblanrken, uzun dalga boylu nlar (kzltesi, < 7600 A radyo dalgalar) havadaki su buhar ve CO2 tarafndan tutulurlar. Grlebilen k (3900-7600 A: Mor 3900-4300 A, Mavi 4300-4700 A, Mavi-Yeil 4700-5000 A, Yeil 5000-5600 A, Sar 5600-6000 A, ve Krmz 6000-7600 A) fotosentez iin aktif k olup, fotosentezde en ok yaralanlan k tayf ise krmz (6000-7600 A) ve mavi (4300-4700 A) dalga boyudur. (ekil 1.9). En az yararlanlan ise yeil (5000-5600 A) ktr. Atmosferin d yzeyine gelen nm kuvveti 1.94 kal/cm2/dakika olup, buna gne sabitesi (solar constant) ad verilir.
ekil 1.9
Artan Enerji
Ik tayf ve dalga boylar asndan karlatrlmas
Artan Dalga Boyu 0.0001 nm 0.01 nm X Inlar 10 nm Ultra Viole 1000 nm 0.01 cm 1 cm Kzl tesi 1m 100 m
Gama Inlar
Radyo Dalgalar Radar TV FM AM
400 nm
500 nm
600 nm
700 nm
Atmosfere gelen nmn yaklak % 48 kadar toprak, su ve su buhar ile gaz ve tozlar tarafndan yanstlr. Yeryzne ulaan k enerjisinin absorbsiyunu topraa nazaran sularda daha fazladr (ekil 1.10). Topraa ulaan k enerjisinin absorblanmas toprak eidine gre deiik oranlarda olmaktadr. rnein, topraa ulaan k enerjisini koyu toprak % 90n, kum % 60n absorblamaktadr.
18
ekil 1.10 Gne enerjisinin atmosfer ve yeryznde absorbsiyonu, yansmas ve dalmas (Woodbury, 1953e gre yeniden dzenlenmitir)
% 18
% 25
BULUTTAN YANSIMA
%9
% 16
TOPRAKTAN YANSIMA
TOZ TOZ ve ve PARTKLLER PARKKLLER
TOPRAKTAN TUTULAN %27
SUDA TUTULAN %70
Yeryzne ulaan k enerjisi enlem ve ykseklie gre farkllk gsterir. Yaz mevsiminde kuzey yarmkreye, gney yarmkreden daha fazla enerji der. Dier yandan ykseklik (rakm) arttka yere ulaan k miktar da artmaktadr.
ekil 1.11 Farkl yamalara den k miktar ile bunlarn neden olduu bitki rts.
YKSEK DZLK
GNEY YAMACI
SU YZEYNDEN YANSIMA
KUZEY YAMACI
Yeryzne ulaan k ve k enerjisinin miktar yeryz ekline gre farkllklar gstermektedir. ekil 1.11de grld gibi dalarn gney yamalarna en fazla k dmektedir. Bunu tepe dzlkleri takip ederken en az k enerjisi dan kuzey yamalarna dmektedir. Yksek yerlere ultra-viole nlar daha fazla dmektedir. Farkl k iddetine maruz kalan yama ve dzlkler farkl bitki r-
19
ts ile kaplanmtr. Da yamalarnda grlen farkl klanma ve bitki rtsn vadi yamalarnda da grmekteyiz. Ormanlarda grlen k tabakalarn su ortamlarnda da grmekteyiz. Sucul ortamn nemli bir blmn oluturan denizel ortamda n vertikal (dikey) yndeki yayl derecesine bal olarak zona ayrt edilir: i. Eufotik zon: Yzeyden ortalama 50 m derinlie kadar olan zondur; fotosentez iin k enerjisi ve mineral tuzlar bol olarak bulunur. ii. Oligofotik zon: 50 metreden ortalama 500 metre derinlie kadar inen lo veya karanlk zondur iii. Afotik zon: Ortalama 500 metreden daha derin ve karanlk zondur. Denizlerde grlen bu k tabakalar gllerde Littoral, Limnetik ve Derin zon olarak anlmaktadr (ekil 1.12). i. Littoral zon: Ikl olup zemini genellikle iekli bitkilerle rtldr. ii. Limnetik zon: Fotosentez iin yeterli k mevcuttur ve yeterli oksijen bulunmaktadr. iii. Derin zon: Fotosentez dzeyinin altnda yer alr ve ancak ok derin gllerde rastlanr.
ekil 1.12 Gllerde k iddetine gre tabakalanma
Littoral Zon Karasal Bitkiler Sudan kk Bitkiler Suda Yzen Bitkiler
Suya Batk Bitkiler
Limnetik Zon
Bentik Zon
Ik iddeti, organizmalar zerinde nemli etkiye sahiptir. Baz organizmalar dk k iddetinde yaamlarn srdrrken, bazlar yksek k iddetine gereksinim duymaktadrlar. Bu nedenle doann en lo noktasndan en aydnlk noktasna kadar eitli canllarn daldklarn grebilmekteyiz. Ik iddetinin etkisine gre bitkiler iki ana grup altnda toplanabilirler. Bunlardan fazla k iddetine gereksinim duyan bitkilere Heliofit (Gne Bitkileri), az a gereksinim duyanlara da Siyofit (Glge Bitkileri) bitkiler denir. Bitkilerin fotosentez, fotoperiyodizm, terleme, imlenme ve ieklenme etkenlikleri k iddetine bal olarak deimektedir. rnein k iddeti ile fotosentez hz arasnda bir uygunluk sz konusudur. Ik iddetinin belirli bir noktasna kadar fotosentez hz da artmaktadr. Fotosentezde net kazancn balad, yani fotosentezle alnan CO2 ile solunumla verilen CO2 miktarnn eit olduu k iddetine Ik Kompenzasyon Noktas (Ik Denge Noktas) denir. Bu nokta glge bitkilerinde gne bitkilerine gre daha dktr. Ayn durumu k optimum ve maksimum noktalarnda da grmekteyiz.
20
Diapoz: Canllarda dzenli olarak ve tekrarlanan ekilde ortaya kan olumsuz evre koullarnda byme ve gelimedeki gecikme durumudur.
Pigmentasyon: Canllarda grlen renk deiimidir.
Ik iddeti yannda k sresinin de organizmalar zerinde etkisi bulunmaktadr. Organizmalar gn uzunluuna farkl ekilde tepki gstermektedir. Organizmalarn geliimlerini tamamlayabilmeleri iin gn uzunluuna tabi olular FOTOPERYODZM olarak ifade edilmektedir. Baz bitkiler 15 saatten fazla gn uzunluunda ieklenirlerken (Uzun gn bitkileri; rnein Ispanak), baz bitkiler 15 saatten az gn uzunluunda ieklenirlerken (Ksa gn bitkileri, rnein Ttn) baz bitkiler ise gn uzunluundan etkilenmezler (Ntr bitkiler, rnein, Domates). Fotoperiyodizm ve k iddeti bitkilerde olduu gibi hayvanlar zerinde de nemli etkiye sahiptir. Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluan biyolojik ritmler; reme periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uygun olmayan yaam koullarnda diapoza girmektir. rnein gevi getirenler reme iin ksa gn tercih ederken, kemirici ve karnivorlar reme iin uzun gnleri tercih ederler. Periyodik glerde de gn uzunluunun rol byktr. Baz gmen hayvan trleri scaklk ne olursa olsun, ayn tarihlerde g ettikleri grlmtr. Bu glerde k sresi etkili olmaktadr. Canllarda fotoperiyodun etkisi sonucu oluan dier bir mevsimsel olay Diapoz ad verilen durgunluk evresidir. Canllarn gelimesinde izlenen bu durgunluk olayndan bata k olmak zere dier iklimsel etmenlerin (kuraklk, nem, scak-souk gibi) sorumlu olduu saptanmtr. Diapoza giren bir canl normal koullarn geri gelmesiyle geliimini yeniden balatr. Diapoz olaynn en yaygn olarak bceklerde meydana geldii saptanmtr. Hayvanlar zerinde iddeti yksek nlarn nemli ekolojik etkiye sahip olduu saptanmtr. rnein, ultra-viole nlar sucul formlarn solunumunu etkileyerek oksijen tketimini arttrdklar grlmtr. Yksek dalardaki bceklerin pigmentasyonu ykseklie paralel olarak artar. Pigmentasyondaki bu art yksek yerlerdeki bceklerde ultra-viole nlarn zararl etkilerine kar koruyucu rol oynar. Ik iddeti ve k sresinden baka n dalga boyu uzunluu da organizmalar zerinde etkili olmaktadr. Organizmalar belli dalga boylarndaki a uyum salamlardr. Bunun dndaki k dalga boyu organizmaya zararl etkiler yapmaktadr. Ik sresinin canllar SIRA SZDE zerine etkisi nasldr?
D N E Lgrubuna M klimsel etmenler giren en nemli etmenlerden birisi de scaklktr. Scaklk, atmosferdeki hava hareketlerinden, iklimsel deiimlerin olumasndan ve mevsimlerinSbelirmesinden birinci derecede sorumlu olan nemli bir etmendir. Bu O R U nedenle, canllarn yaamnda ve yeryzndeki dallarnda etkin bir neme sahiptir. Scaklk deiimleri iklimlerin domasna ve yeryznde iklim kuaklarnn DKKAT olumasna sebep olmutur. Scakln gerek mevsimsel gerekse blgesel deiimleri nemli biyolojik sonular ortaya karmtr. Scaklk deiimleri sadece enleSIRA SZDE me bal kalmayp, ayn enlemde ve ayn zamanda da grlebilmektedir. rnein, bir dan dip ksmndan dorua doru kldka scaklk dmektedir. Sucul ortamdaki scaklk deiimleri blgelere ve mevsimlere bal olmakla beAMALARIMIZ raber ortamn tipine gre de nemli farkllklar gsterir. sularn nemli bir blmn oluturan nehir sularnn scakl hava scakln izlemekle beraber daha az deiim gsterir. Nehirlere karan daha s sular (dere, ay gibi) k aylarnda kaK T A P rtklar nehirden daha souk, yaz aylarnda ise biraz daha scaktr. Akarsularn kaynan oluturan blgelerde ise scaklk tm yl boyunca sabit kalr. sulardan s gllerde T E Lscaklk E V Z Y O N genelde hava scakln izlemekle beraber, zellikle lman
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Scaklk ve Ekolojik nemi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
21
blgelerdeki derin gllerde, scaklk ynnden termik bir rejim sz konusudur. Bu blge gllerinin yzey sular kn donmu iken, derinlie bal bir artla dip sular yaklak 4 Clik scakla sahiptirler. lkbaharda hava scaklnn artmas sonucu yzeydeki buz tabakasnn erimesiyle oluan souk sular dibe doru akmaya balar ve sonuta glde kark bir dolam oluur. Yaz mevsiminin gelmesiyle fazla snan yzey sular daha az youn olduklarndan souk dip sular zerinde bir tabaka meydana gelir. st sular soumaya balar ve dibe doru akmaya balar (ekil 1.13). Bunun sonucu olarak da gllerde yaz mevsiminde tabaka oluur: Epilimnion (Yzeysel) Tabakas; Rzgrn etkisinde olan, alkantl, bol oksijenli, iyi aydnlatlm ve fitoplanktonca zengin tabakadr. Termoklin (Metalimnion, Gei) Tabakas; Scakln ani olarak deitii tabakadr. Hipolimnion (Dip) Tabakas; Scakln sabit, sular sakin, n olmad veya ok az olduu ve fitoplanktonun nadir grld tabakadr (ekil 1.14).
ekil 1.13
Gl derinlii (m)
Gl derinlii (m)
O2mg/L
8 16 24
Yksek O kons. 2 Dk O kons. 2 Orta O kons.
0 4 8 12
O2mg/L
0 4 8 12 8 16 24
4 LKBAHAR
Ilman blge derin gllerinde su hareketleri ve termik tabakalama
Gl derinlii (m)
KI
Gl derinlii (m)
0 4 8 12
Gl derinlii (m)
O2mg/L
8 16 24
O2mg/L
8 16 24
0 4 8 12
4 SONBAHAR
22 4 YAZ TERMOKLN
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ekil 1.14
YAZ AYINDA MEYDANA GELEN TERMK TABAKALANMA EPLMNON METALMNON HPOLMNON
SICAKLIK D (C) NELM 0 10 20 30

S O R U
Yaz mevsiminde D N E bir LM glde meydana gelen scaklk tabakalar S O R U Kaynak: (http://www.lakeacc DKKAT ess.org/ecology/lake ecologyprim4.html)
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bu ksmda ayrntl olarak deinemediimiz sucul ortamdaki scaklk Prof. K deiimlerini T A P Dr. Nihat ilinin evre Bilim Ekoloji kitabnda (ss. 180-186) bulabilirsiniz. Deniz ve gllerde grlen scaklk deiimleri, toprak iinde de grlmektedir. TELE VZ YON Toprak scakl genellikle yzeyde kazanlan ve yitirilen s arasndaki dengenin
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
22
bir sonucudur. Bir blge toprann scakl bu blgenin gnelilik derecesine, hava hareketlerine, bitki rtsne, topran rengine, su ieriine, fiziksel ve kimyasal yapsna bal olarak deiir. Sucul ortamlarda meydana gelen tabakalama toprakta da meydana gelmektedir. K aylarnda topran st yzeyi en souk, derine inildike scaklk art grlr. Yaz mevsiminde ise toprak yzeyinde scaklk en yksektir (ekil 1.15).
ekil 1.15 Toprak derinliine bal olarak scakln yl iindeki deiimi (Sacchi ve Testard, 1971)
20 15
SICAKLIK (C)
10 5 0 O M N M H T A E E K AYLAR - 300 cm - 90 cm - 30 cm A O
Canl varlklar scakla olan toleranslarna gre iki gruba ayrlabilirler: Stenoterm ve Euriterm. Stenoterm formlar, dar scaklk deiimine uyum gsterirken, Euriterm formlar geni scaklk deiimlerinde yaayabilen ve geni yayl alanna sahip canllardr. Stenoterm trlerden yksek scaklkta yaayanlar Stenoterm Termofil (Megaterm: Politerm), dk scaklkta yaayanlar da Stenoterm Psikrofil (Mikroterm. Oligoterm) olarak adlandrlmaktadr (ekil 1.16).
ekil 1.16 Stenoterm ve Euriterm canl formlarnda scakla bal tolerans snrlar (Odum, 1971)
AKTF GELM
Stenoterm Oligoterm Optimumu
Eutiterm Optimumu
Stenoterm Politerm Optimumu
MN SICAKLIK
MAKS
MN
MAKS
Organizmalarn corafi dal snrlarn belirleyen etmenlerin banda scaklk gelmektedir. rnein, Akdeniz blgesi veya Tropik blgeler incelenirse bu blgelere zg birok canl trnn bulunduu grlr. Ayrca, bata soukkanl hayvanlar (vcut ss evre scaklna uyum gsteren hayvanlar, srngenler gibi) olmak zere, bitki ve hayvan trlerinin gelime hz ve mrleri ortam scakl ile ilgili olarak deiir. Bitki ve hayvan trleri yaam evrelerini tamamlayabilmeleri iin belirli dzeyde scaklk enerjisine gereksinim duyarlar. rnein, soukkanl hayvanlarda gelime hz Tropik blgelerde yaayan temsilcilerinde daha abuk olur ve yllk nesil says da lman blgedeki akrabalarndan daha fazladr.
23
Kutikula: Yapran hem alt hem de st yzeyini kaplayan epidermis, tek sral bir hcre katman halindeki koruyucu bir dokudur. Epidermis hcrelerinin d eperleri ktikula denen ince, mumsu bir maddeyle rtldr. Mumsu ktikula su geirmezdir, bylece yaprak yzeyinden olacak su kaybn minimum seviyeye indirir. Ktikula, yapran st yzeyinde genelde daha kalndr, bu nedenle yapraklarn st yzeyi alt yzeyine oranla daha parlak gzkr. Siklomorfizis: Ardk nesiller boyunca bir organizmann fenotipinde mevsimsel deiime bal olarak ortaya kan deiikliklerdir.
Organizmalar, uygun olmayan scaklklara birok davranla uyum salayabilmektedirler. Ekstrem scaklk koullarna uyabilmek iin, organizmalar tohum, kist, yumurta ve pupa gibi yaplar olutururlar. Souk mevsimi, bitki trlerinin bazs sadece tohum, toprak alt gvdesi veya toprak st gvdesi ile, bazlar ise yaprak dkm veya yapraklarndaki tyler ve kaln kutikula tabakas sayesinde geirebilmektedir. Scak koullarda ise, rnein l artlarnda terlemeyi en aza indirmek iin (su kaybn nlemek amacyla) yapraklarnda veya gvdelerinde morfolojik uyumlar gelitirmektedirler (rnein kakts trlerindeki ine eklini alm yapraklar ile sukkulent gvde gibi). Hayvanlarda ise bu uyum; scakkanl hayvanlarda scaklk-boy ve vcut rts ile ilgilidir. Souk blgelerde yaayan memelilerin kaln krkl oluu gibi. Soukkanl omurgasz hayvanlarda ise bu Siklomorfozis denilen, yaz ve k aylarnda grlen morfolojik deiiklikler eklinde grlmektedir. Canllar lemi uygun olmayan scaklk koullarn fizyolojik uyumlarla da geitirebilirler. Fizyolojik uyum bir eit Akklimatasyon (iklime alma)dan ibarettir. Ancak, bitki ve hayvanlarn dayanabildii en yksek ve en dk scaklk derecesi, akklimatasyon iin gerekli zaman aralnn bulunmasn gerektirir. Baz trlerin dokularnda donmay engelleyen fizyolojik deiiklikler gzlenir. Ozmotik basncn artmasyla suyun donma noktas normal durumun altna der. U scaklklara uyum, dokulardaki su oranlarn drerek de gerekletirilebilir. rnein, tohum, pupa, kist kuru haldedir ve donacak kadar su bulunmadndan donmaktan kurtulurlar.
Ya ve Nem
Ya, karasal organizmalar iin son derece nemli olan su etmeninin kaynan oluturmaktadr. Scaklk etmeni ile birlikte yeryzndeki bitki ve hayvan topluluklarnn yapsal zelliini, tr zenginliini ve yaamsal aktivitenin ritmini belirlemede nemli role sahiptir. Havadaki su buharnn gerekli meteorolojik koullar ile younlaarak atmosfer kelleri halinde (kar, yamur, sis, i gibi) yeryzne dmesine ya denir. Yalar yannda iklimin belirlenmesinde nem tayini de zorunludur: Hava nemi iki ekilde ifade edilir:
Mutlak Nem
Birim hacimdeki havann ierdii (1 m3) su buhar miktarnn gram olarak ifadesidir.
Oransal (Nispi) Nem

Belli bir scaklkta birim hacimdeki havann ierdii su buharnn ayn scaklktaki havann doymu su buhar miktarna orandr. Nemin deerlendirilmesinde oransal nem esas alnmaktadr. Hava nemi Psikometre veya Higrometre ile llmektedir. Havadaki su buhar kaynan sucul (gl, nehir ve denizler) ve karasal ortamda meydana gelen buharlamalar ile canllarn terleme ve solunum olaylar sonucu oluan buharlama oluturur. zellikle canllarn terleme yoluyla su kaybn kontrol ettii iin scaklk ve nem, beraberce yaam snrlayc role sahiptirler. Canllar atmosfer nemine kar bir takm davranlar gelitirmilerdir. Bu sayede deiik nem deerlerine kar uyum salamlardr. Canllarda grlen bu uyumsal davranlar hem hayvanlar hem de bitkilerde grlebilmektedir. Hayvanlardaki uyumlar deri yaps, solunum organlarnn konumu ve davrantaki uyumlar eklinde olabilmektedir. Derisi yar geirgen veya geirgen olmayan hayvanlar, rnein kular, memeliler, srngenler ve eitli bcek trleri kurak alanlarda yaam-
24
larn srdrebilirler. Oysa derileri geirgen olan kurbaa, solucan gibi hayvanlar nemli yerlerden hibir zaman uzaklaamazlar. l artlarnda baz hayvan trleri nemi nispeten yksek, sabit olan yer alt yuvalarnda, baz trler ise daima nemli olan karayosunlar arasnda yaarlar. Bitkilerde de neme kar eitli davranlar grlmektedir. Nemli havada yaprak ve iekler son durumuna kadar alrken, dk nemde yapraklar kapanarak yzeylerini kltrler ve bylece terlemeyi en aza indirirler. Baz karayosunlarnda ise nem durumuna gre yapraklarnda renk deiiminin meydana geldii grlmektedir. Bu yosunlar doygun nem koullarnda yeil renkte grnrken, nem dnce renksiz bir grnm kazanrlar. Hava nemi canllarn yaam devresinin her aamasnda etkili olmakla beraber, yaamn baz evrelerinde ok daha etkili olabilmektedir. Baz hayvan trlerinin mrlerinin ksal veya uzunluu ortam nemine bal olarak deiebilir. Canllarn dalnda ve belli blgelerde kmelemelerinde hava neminin rol byktr. Fakat bitkilerin dallarnda hava neminin yannda toprak neminin de (toprak suyunun) nemi byktr. Bitkiler kkleri ile aldklarn suyun bir ksmn terleme ile kaybettikleri iin bitki su ilikilerinde kk sistemi ile yaprak yaps ok byk nem tar. Hayvanlarda da hava nemi ile ortam suyuna gre bir takm yap ve davranlar grlmektedir. Buna gre, tm canl varlklar suya olan gereksinimlerine dayanlarak eitli ekolojik gruplarda incelenebilirler. Bunlar genel olarak akuatik, higrofil, mezofil ve kserofil formlardr.
Akuatik (Hidrofil) Canllar

Devaml suda yaayan formlardr. Bitkiler iin Hidrofit, hayvanlar iin Hidrokol terimi kullanlmaktadr. Hayvanlardan balk trleri ve suda yaayan dier trler; bitkilerden ise nilfer (Nymphaea sp.), su mercimei (Lemna sp.) gibi dier suda batk veya yar batk trler rnek verilebilir.
Higrofil (Higrobi) Canllar

Sadece ok nemli karasal ortamlarda yaayabilen organizmalardr. Bitkilerin bu tr formlar Higrofit grubu altnda toplanmaktadr. Hayvanlardan ergin Amphibia grubu ile karasal Gastropod larn ou ve maara hayvanlar bu gruba girmektedir.
Mezofil (Mezobi) Canllar

Suya, atmosferik neme olan gereksinimleri nispeten azalm olan organizmalardr. Mevsimsel nemlilik deiimlerine dayanabilirler. Bu gruba dhil bitkilere Mezofit, hayvanlara Mezokol ad verilir. Bu gruba giren bitkiler ya topraklar severler. Yan yl boyunca iyi ve devaml olduu blgelerde iyi geliirler (rnein, Ranunculus ficaria). evremizde bulunan bitki ve hayvan trlerinin ou bu grupta yer almaktadr.
Ksesofil (Kserobi) Canllar

Kurak ortamlarda yaayabilen organizmalar olup, llerde ve sahil kumsalnda yayl gsteren trlerin ou bu gruba girer. Organizmalar kurakl ortama uymak iin bir takm yapsal deiikliklere uramlardr. Bu gruba giren bitkilere Kserofit denir. Bitkilerdeki yapsal deiikliin en nemli zellii, terlemeyi en aza indirici amaca ynelik olup, bu yapsal deiiklikler arasnda; yaprak yzeylerinin mumsu ve tyl, batk ve kk stoma, yapraklarda indirgenme, kk hcreler ve hcreleraras boluklar ve iyi gelimi palizat parankimas saylabilir. Kserofit bitkilere rnek olarak Verbascum sp. (srkuyruu), Opuntia sp. (Kaynanadili), Likenler
25
ntegment: Zararlara kar vcudu koruyan rt sistemidir. Trake: Eklembacakllarda bulunan zel solunum kanallar ya da solunum borusudur.
verilebilir. Bu gruba giren hayvan trleri ise Kserokol olarak adlandrlr. Hayvanlarn kurak koullara kar gsterdikleri yapsal deiimler arasnda en belirgini, su geirmeyen integment (deri, zar, kabuk, gmlek) ve solunumda akcier yerine trakenin bulunmasdr. Ortamn nemlilik derecesi ile ilgili olarak trlerin ekolojik valanslarn belirtmek amacyla Stenohigrik ve Eurihigrik formlardan sz edilir. Hidrofil ve higrofil trler Stenohigrik, mesofil trlerin ou ise Eurihigrik formlardr.
Rzgr ve Ekolojik nemi

Scaklk ve basn farkllklar nedeniyle oluan hava ktlesi hareketlerine rzgar denir. Atmosferdeki hava ktlesi hareketleri ile iklimler oluur ve havann ierdii gazlar atmosferde dengeli bir ekilde dalm gsterir. Rzgarlarn ekolojik etkisi esme ynne, iddetine ve esme mesafesine bal olarak deiir. Rzgar ya dorudan ya da dolayl olarak canllar zerinde olumlu ya da olumsuz etkilere sahiptir.
Rzgrn Dorudan Etkisi

Aa dallarn krmas, fidanlar skmesi, hayvanlarn barnaklarn ve yuvalarn datmas rzgrn dorudan ve zararl etkisidir. Bitkilerin polen ve tohumlarnn yaylmasn salamas ise rzgrn yararl etkisidir. Ayrca baz bcek trlerinin yer deitirmesinde de rzgrn etkili olduu saptanmtr.
Rzgrn Dolayl Etkisi

Rzgarn organizmalar zerindeki ekolojik etkilerinin ou dolayl etki eklindedir. Bu dolayl etkileri daha ok bitkiler zerinde grmekteyiz ve bunlar aadaki ekilde sralayabiliriz: Kuruma: Rzgr bitkilerin yaprak evresindeki nemli havay srkleyerek uzaklatrr ve bitkinin kurumasna neden olur. Ccelik: Ar hzdaki rzgr, bitkinin normal geliimini engelleyerek cce kalmasna neden olur. Burada rzgrn ccelemeye yol amasndaki nemli nedenlerden birisi, bitkinin tepe tomurcuklarna zarar vererek yanal tomurcuklarn egemenliine yol amaktr. ekil deiimi (Deformasyon): Belli ynde esen rzgrlarn etkisinde kalan gen srgnler, rzgrn geldii ynde geliemezler. Bu nedenle aalar asimetrik geliim (bayrak oluumu) gsterirler (ekil 1.17). Rzgr erozyonu: Bu olay rzgrn etkilerinden en tehlikelisidir. Rzgrla tanan kumlar daha ilerde bir yerde yn oluturarak kumullar oluturur. Bu durum, erozyona ve llemeye neden olur. Rzgr, gerek toprakta gerekse bitkilerde buharlamay hzlandrarak su kaybna neden olur. Bu nedenle de bitkiler yeterli derecede fotosentez yapp geliemezler. Dolaysyla rzgrl alanlarda organik madde retimi (fotosentezle salanan) genelde dk dzeyde kalr. Rzgrn hayvanlar zerinde olumsuz etkileri bulunmaktadr. rnein, sivrisineklerin etkenliklerinin 13 km/saniye ve daha yksek hzla esen rzgrda durduu saptanmtr. Ayrca, hafif rzgrlar hayvanlarn besin bulmasnda, yn tayin etmelerinde ve koku almalarnda yararl etkide de bulunmaktadr. Atmosfer basnc ve yer ekiminin canllar zerinde az veya ok oranda etkileri bulunmaktadr. Yksek dalarda kan basncnn dengelenemeyii yannda oksijen azlnn da daclarn ok ykseklerde glk ekmelerine sebep olmaktadr.
26
Ykseklikle azalan atmosferik basncn omurgaszlara ve soukkanl omurgallara, herhangi bir etkisinin varl saptanamamtr. Baz bcek trlerine (Diptera ve Homoptera trleri) 4000 m rakmn zerindeki ykseklikte rastlanlmtr. Scakkanl hayvanlarn azalan oksijen miktarlarna kar duyarllklar yksektir.
ekil 1.17 Rzgrn ynne bal olarak bitkilerin kazand zel ekiller.
27
zet
A M A
Ekoloji terimini tanmlayp, ekolojinin konusu, blmleri ve dier bilim dallar ile ilikisini aklamak Ekoloji, canllarn birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim daldr. Organizma sistemleri, populasyon sistemleri ve ekosistemler ekolojinin alma konusunu olutururlar. Ekoloji bilimi organizasyon basamaklarna, ortam eidi veya habitata gre ve biyolojik anlamda blmlere ayrlabilmektedir. Ayrca gnmzde Kirlenme ekolojisi, Uzay ekolojisi ve Doal kaynaklar ekolojisi gibi blmler de gelimektedir. Ekolojinin temel kavramlarn, prensip ve yasalarn aklamak Ekolojinin temel kavramlarndan Ortam, evre, Biyotop, Habitat, Biyosnoz, Ekolojik Ni, Kommunite, Ekosistem vd. gibi kavramlar ile temel prensip ve yasalardan Liebigin minimum yasas ve Shelfordun tolerans yasas verilmitir. Ekolojik ilikileri aklamak Ekolojik ilikiler Aksiyon, Koaksiyon ve Reaksiyon olmak zere grupta incelenir. Cansz evrenin canl zerine etkisi aksiyon, canl evrenin cansz evre zerine etkisi reaksiyon canllarn canllar zerine etkisi ise koaksiyon ilikisidir. Ekolojik etmen (ekolojik faktr) kavramn tanmlayp, ekolojik etmenleri gruplamak Canl varlklar yaam evrelerinin en az bir safhasnda dorudan veya dolayl ekilde etkileyen ortamn her elemanna Ekolojik etmen (faktr) yada evresel etmen ad verilmektedir. evre etmenleri drt grup altnda toplanabilmektedir: I. Klimatik (iklimsel), II. Fizyografik (Topografik, Yeryz ekli), III. Edafik (Toprak) ve IV. Biyotik (simbiyozis, parazitizm gibi).
A M A
A M A
A M A
A M A
Ik, scaklk, nem-ya ve rzgr gibi iklimsel etmenlerin ekolojik olarak nemini aklamak. Yeryzndeki canllarn yegne enerji kayna gnetir. Gneten gelen n ok kk bir ksm yeryzne ular. Yeryzne ulaan k enerjisi enlem ve ykseklie gre farkllk gsterir. Yaz mevsiminde kuzey yarmkreye, gney yarmkreden daha fazla enerji der. Dier yandan ykseklik (rakm) arttka yere ulaan k miktar da artmaktadr. Sucul ortamlarda klanmaya bal olarak tabakalama grlr. Ik canllar zerine iddeti, dalga boyu ve sresi vastas ile etkilidir. Scaklk, atmosferdeki hava hareketlerinden, iklimsel deiimlerin olumasndan ve mevsimlerin belirmesinden birinci derecede sorumlu olan nemli bir etmendir. Bu nedenle, canllarn yaamnda ve yeryzndeki dallarnda etkin bir neme sahiptir. Scaklk deiimleri iklimlerin domasn ve yeryznde iklim kuaklarnn olumasna sebep olmutur. Scakln gerek mevsimsel gerekse blgesel deiimleri nemli biyolojik sonular ortaya karmtr. Scaklk deiimleri sadece enleme bal kalmayp, ayn enlemde ve ayn zamanda da grlebilmektedir. rnein, bir dan dip ksmndan dorua doru kldka scaklk dmektedir. Scaklk deiimleri blgelere ve mevsimlere bal olarak sucul ortamlarda da grlmektedir. Organizmalar uygun olmayan scaklklara eitli davranlarla uyum salayabilmektedirler. Karasal organizmalar iin son derece nemli olan su etmeninin kaynan yatr. Scaklk etmeni ile birlikte yeryzndeki bitki ve hayvan topluluklarnn yapsal zelliini, tr zenginliini ve yaamsal aktivitenin ritmini belirlemede nemli role sahiptir. Scaklk ve basn farkllklar nedeniyle oluan hava ktlesi hareketleri eklinde tanmlanan rzgar da canllar dorudan ve dolayl olarak etkiler.
28
Kendimizi Snayalm
1. Canllarn birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim dal aadakilerden hangisidir? a. Sosyoloji b. Psikoloji c. Ekoloji d. Klimatoloji e. Hibiri 2. Aadakilerden hangisi ekolojinin ura alanna girer? a. Organ b. Populasyon c. Hcre d. Gen e. Doku 3. Aadakilerden hangisi ekolojik ni kavramn ifade eder? a. Canllarn kendilerine zg beslenme, davran ve yaay tarzdr. b. Canllarn reme yeteneidir. c. Canllarn birbirlerine uyum salamasdr. d. Canllarn besin iin bir dier canlya ihtiya duymasdr. e. Hibiri 4. Bir dan vadisinde ladin, kknar, kzl amlar ve bunlarn altnda ereltiler, kara yosunlar ve likenlerden oluan bir bitki rts bulunmaktadr. Bu bitkilerin oluturduu topluluu nasl tanmlarz? a. Kommunite b. Populasyon c. Ekosistem d. Biyosfer e. Habitat 5. Karasinein (Musca domestica) geni alanlarda yaylmasn salayan temel zellii hangisidir? a. Ekolojik valansnn (Ekolojik hogrrl) geni olmas b. Besin isteinin dk olmas c. Bireylerin aralarndaki iliki d. Vcutlarnn kk olmas e. Hibiri 6. Aadakilerden hangisi bir reaksiyon ilikisine rnek olarak verilemez? a. Baklagiller familyasndaki bitkilerin topran azot miktarn arttrmas b. Solucanlarn topra yutarak sindirim sistemlerinde ufalamas ve CaCO3 ilave etmesi c. Topraktaki besleyici tuzlarn varlnda bitkilerin daha iyi gelimesi d. Fabrikalardan verilen atk sularn derelerdeki ar metal miktarn arttrmas e. Hepsi 7. Ayn ortamda yaayan canllarn birbirleriyle olan ilikilerine ne denir? a. Aksiyon b. Koaksiyon c. Reaksiyon d. Tolerans e. Hibiri 8. Dnyada kutup blgelerinde yada kutup blgelerine yakn alanlarda bulunan biyom tipi aadakilerden hangisidir? a. Tundra b. Savan c. Step d. Tayga e. Hibiri 9. Populasyonu oluturan bireyin yaam alan aadakilerden hangisidir? a. Biyotop b. evre c. Biyosnz d. Habitat e. Hibiri 10. Denizsel ortamlarda n ulaamad zon hangisidir? a. Eufotik zon b. Oligofotik zon c. Afotik zon d. Littoral zon e. Limnetik zon
29
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. a 4. a 5. a 6. c 7. b 8. a 9. d 10. c Yantnz yanl ise Giri ve Tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri ve Tarihe konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojide Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojide Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojide Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojik likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojik likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekosistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekolojide Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ik ve Ekolojik nemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 reticiler ekosistemin ototrof canllardr. Gne n ve evrelerindeki inorganik bileikleri kullanarak kendi besinlerini retebilen yeil bitkiler ve eitli mikroorganizmalar reticileri olutururlar. reticilerin bnyelerinde biriktirdikleri bu enerji besin a yoluyla ekosistemin dier canl elerine aktarlr. Sra Sizde 2 lkemizde Akdeniz ve Ege blgesinin tipik bitki rts sert yaprakl herdem yeil allardan oluan makidir. Maki scak ve kurak yaz mevsimleri ile serin ve yal k mevsimlerinin karakterize ettii Akdeniz iklim tipinin egemen olduu blgelerin bitki rtsn oluturur. Zeytin, Defne, Mersin, Kocayemi, mee trleri gibi ok eitli tr lkemizde makinin yapsna katlmaktadr. Ayrca bata kzlam olmak zere ard ve servi gibi eitli kozalakl aalar bu ekosistemin elemanlar arasnda nemli yer tutar. Sra Sizde 3 Ik canllar zerinde iddeti vastas ile etkili olmakla beraber sresi ile de etkilidir. Organizmalarn geliimlerini tamamlayabilmeleri iin gn uzunluuna tabi olular FOTOPERYODZM olarak ifade edilmektedir. Baz bitkiler 15 saatten fazla gn uzunluunda ieklenirlerken (Uzun gn bitkileri; rnein Ispanak), baz bitkileri 15 saatten az gn uzunluunda ieklenirler(Ksa gn bitkileri, rnein Ttn). Dier taraftan baz bitkiler ise gn uzunluundan etkilenmezler (Ntr bitkiler, rnein, Domates). Hayvanlarda fotoperiyodizmle oluan biyolojik ritmler; reme periyodunu uygun mevsime rastlatmak ve uygun olmayan yaam koullarnda diapoza girmektir. rnein gevi getirenler reme iin ksa gn tercih ederken, kemirici ve karnivorlar reme iin uzun gnleri tercih ederler. Periyodik glerde de gn uzunluunun rol byktr. Baz gmen hayvan trlerinin scaklk ne olursa olsun, ayn tarihlerde g ettikleri grlmtr. Bu glerde k sresi etkili olmaktadr. Canllarda fotoperiyodun etkisi sonucu oluan dier bir mevsimsel olay Diapoz ad verilen durgunluk evresidir. Canllarn gelimesinde izlenen bu durgunluk olayndan bata k olmak zere dier iklimsel etmenlerin (kuraklk, nem, scak-souk gibi) sorumlu olduu saptanmtr. Diapoza giren bir canl normal koullarn geri gelmesiyle geliimini yeniden balatr. Diapoz olaynn en yaygn olarak bceklerde meydana geldii saptanmtr.
30
Yararlanlan Kaynaklar
Allee, W.C., Emerson, A. E., Park, O, Park., T. ve Schmidt, K.P. (1949). Principles of Animal Ecology. Saunders, Philadelphia. Anonim, (2011). http://www.lakeaccess.org/ecology/lakeecologyprim4.html Bodenheimer, F.S., (1955). Prcis dcologie animale. Payo, Paris. Clements, F.E. (1916). Plant Succession: An Anlysis of the Development of Vegetation. Carnegie Instute Publication. No: 242, Washington, D.C. Dajoz, R. (1972). Precis decologie, Dunod, Paris Elton, C. (1927). Animal Ecology. Sidgwick and Jackson, London. Forbes, E. (1844). Report on the Mollusca and Radiata of the Aegean Sea, and on their distribution, considered as bearing on geology. Report of the British Association for the Advancement of Science for 1843. pp. 129-193. Gause, G.F. (1932). Experimentol studies on the struggle for exitence. Journal of experimentol Biologu 9: 389-402. Gause, G.F. (1934). The struggle for existence. Williams and Wilkins, Baltimore, M.D. Graham, L.E, Graham, J.M., Wilcox, L.W. (2004). Bitki Biyolojisi (eviri Editr, K. Ik) Palme Yaynclk, Ankara. Haeckel, E. (1869). ber entwickelungsgang und aufgabe der zoologie. Jenaische Zeitschrift fr Medizin und Naturwissenschaft 5:353-370. Kocata, A. (1992). Ekoloji, evre Biyolojisi. Ege niversitesi Matbaas, Bornova, zmir. Lack, D. (1954). The Natural Regulation of Animal Numbers. Oxford University Press, New York. Liebig, J. Baron von. (1840). Organic Chemistry in its Application to agriculture and physiology. Re-print, (1847), Chemistry in its application to agriculture and physiology. L. Playfair, Ed. Philadelphia: T.B. Peterson. Lotka, A.J. (1956). Elements of Mathematical Biology. Dover Publications, New York. Mobius, K. (1877). Die Auster und die Austernwirtschaft. Wiegundt, Hampel and Parey, Berlin. Odum E.P. (1963). Ecology. Holt, Rinehart and Winston, New York. Odum, E.P. and Odum, H.T. 1959. Fundamentals of Ecology. W.B. Saunders, Philadelphia. Odum E.P. (1971). Fundamentals of Ecology. 3. bask. W.B. Samders.USA. Penman, H. L. (1956). Evaporation. An introductory survey. Neth. J. Agric. Sci: 4: 9-29. Sacchi, C. F., and Testrad, F. (1971). Ecologie AnimaleOrganismes et Milieu. Doin, Paris. Schwerdtfeger, F. (1963). Autokologie. Hamburg und Berlin: Paul Parey. Shelford, R. (1913) Orthoptres. Blattides, Mantides et Phasmides. Mission du Service Gographique de LArme pour la Mesure dun Arc de Mridien Equatorial en Amrique du Sud sous le contrle scientifique de LAcadmie des Sciences, 1899-1906. Volume 10(1): 57-62, pl.3. Thienemann, A.F. (1918). Untersuchungen ber de Beziehung zwischen dem Sauerstoffgehalt des Wassers und der Zusammensetzung der Fauna in norddeutschen Seen. A. Hydrobiol. 12: 1 - 65. Warming, J.E.B. (1909). Oecology of Plants: An Introduction to the Study of Plant Communities. Oxford University Press. Woodbury, A.M. (1953). Principles of General Ecology. McGraw-Hill Book Company Inc. Toronto, s. 503.
2
Amalarmz
Ik Scaklk Atmosfer
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Canllarn hayatn yaamsal nitelikte etkileyen iklim faktrlerini ve bu faktrlerin bitkisel ve hayvansal retimdeki nemini aklayabilecek, Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin zellikleri ile iklim faktrlerini ilikilendirilebilecek, Yl ve gn ierisinde k ve scaklk faktrlerinde yaanan deiimlerdeki nedenleri aklayabilecek, Ik ve scaklk parametrelerine ilikin ekstrem deerlerin zellikle bitkiler zerinde neden olduu stres koullarn ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Rzgar Fotosentez Solunum
indekiler
KLM FAKTRLER-TARIMSAL RETM LKLER IIK FAKTR SICAKLIK FAKTR ATMOSFER (HAVA) RZGAR
klim Faktrleri ve Tarmsal retim le likileri
klim Faktrleri ve Tarmsal retim le likileri

KLM FAKTRLER-TARIMSAL RETM LKLER
klim faktrleri, yaayan tm canllarn hayati faliyetlerinin srmesinde etkilidir. Bu faktrler ierisinde bitki ve hayvanlarn byme ve gelimeleri zerinde en etkili iklim faktrleri, k, scaklk, ya veya su, hava ve rzgar saylabilir. Bu faktrler, toporafya ve toprak ile birlikte yaayan canllar byk lde etkilerler. Bu blmde k, scaklk, atmosfer ve rzgar gibi 4 ana iklim faktr teker teker ayrntlar ile ele alnmtr.
IIK FAKTR Gne Inn zellikleri

Iklanma Sresi ve Gn Uzunluu
Enlem derecelerine gre blgelerin gn uzunluklar ok deiiktir. Ekvator evresinde gn uzunluu sabittir ve yaklak olarak l2 saat kadardr. Kutuplara doru kldka gn uzunluu ksalr veya uzar.
Ik Younluu ve Enerjisi
Birim alana den gne nlarnn miktar younluu ifade eder ve deiik birimler kullanlr. En ok kullanlan birim luxtr. Son yllarda k younluu iin Watt deeri kullanlmaya balanmtr. Yeryzne den n younluu blgelere gre deimekle birlikte orta enlem derecelerine den ortalama k younluu 200-300 W/m2 (=50.000 - 80.000 lx) kadardr. Birim alana den k younluu, yrenin enlemine, mevsime, gn ierisindeki zamana, atmosferin szme derecesine, ykseklik ve topografyaya gre deiebilmektedir. Genel olarak k younluu ekvatorda kutuplara gre, yaz aylarnda k aylarna gre, le saatlerinde sabah ve akam saatlerine gre, ak ve berrak havalarda bulutlu ve kirli havalara gre daha yksektir (Beard 1973). Su yzeyleri de k younluunu azaltr. Genellikle uzun dalga boylu k emilir, buna karlk ksa dalga boylu klar yansr. Bu nedenle su yzeyleri mavi-yeil renkte grlr. Hareketsiz su yzeyi gelen n % 20- 25ini, dalgal su yzeyleri ise % 50-70ini yanstt kabul edilir.
Dalarn yksek kesimleri fazla miktarda Ultraviyole n ald iin bu blgelerde yetien bitkiler bodurlar, boum aralar ksalr ve yapraklar kalnlar.
34
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ik younluu kadar k enerjisi de nemli bir zelliktir. Ik enerjisi birimi, birim alana den kalori deeri olarak (kal/cm2) ifade edilirdi. Son yllarda ise enerDNELM ji birimi, birim alana den Joule deeri (j/m2) olarak bildirilmektedir. Yeryzne den ortalama k enerjisi miktar 1-1.5 kal/cm2/dak veya 40-60 bin j/m2 kadarS O R U dr. Daha nceki D derslerde grdnz fotoperiyot olaynn kltr bitkilerinin geliimi ve veKKAT rim dzeyleri zerindeki etkilerini unutmaynz. Uzun gn, ksa gn ve ntr gn bitkileri deyimlerini hatrlaynz.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
Ik ve Fotosentez
AMALARIMIZ
K T A P
Fotosentez yeil bitkilerin CO2 ve suyu gne enerjisi yardm ile klorofil pigmenAMALARIMIZ ti katalizrl altnda indirgeyerek eitli organik maddelerin oluturulmas eklinde tanmlanabilir. Bu olayda esas itibari ile basit karbonhidrat moleklleri olumaktadr. Genel olarak karbonhidrat sentezi aadaki basit forml ile ifade edilir. K T A P Ik 6CO2 + 6H20 ---------- C6H1206 + 602 TELEVZYON Klorofil (Glikoz) Gne enerjisi kloroplastlarn ierisinde yer alan klorofil pigmentleri tarafndan emilir. Su moleklleri paralanarak CO2 indirgenmesi iin H ortaya kar. Olaylar NTERNET sonucunda glikoz molekl oluur. Fotosentez olay srasnda su moleklnden ortaya kan oksijen darya verilir. Bugn en az 6 klorofil eidinin bulunduu bilinmektedir. Bunlardan klorofil a,b,c,d fotosentez yapan bitkilerde, dier ikisi de fotosentetik bakterilerde bulunur. Yeil bitkilerde genel olarak klorofil a ve b yaygndr. Yeryzne ulaan gne enerjisinin ok kk bir blm fotosentez iin harcanmaktadr. Etherington (l975)a gre gelen enerjinin % 86s bitki ve toprak yzeyinden su buharlamas, % l4 atmosferin snmas ve yaklak olarak % 1i de fotosentez SIRA iin SZDE kullanlmaktadr. eker kam, msr gibi fotosentetik hz yksek bitkiler gne ndan daha yksek oranda yararlanrlarsa da bu oran % 2.5un zerine kmaz. D NELM Yaplan tahminlere gre her yl 500 milyon ton CO2 ile 4l0 milyar ton H20 foSIRA SZDE tosentez olaynda yer alarak 34l milyar ton glikoz 364 milyar ton oksijen olumaktadr. Bu fotosentezin % 90 gibi ok byk bir blm okyanus ve gllerdeki alg S O R U ve dier mikroorganizmalar tarafndan yaplmaktadr. Denizlerde ve dier su yDNELM zeylerinde normal fotosentez derinlii 5 m en ok l5 m olarak kabul edilmekteDKKAT dir. Yllk fotosentezin % 10nu ise karasal yeil bitkiler tarafndan gerekletirilmektedir. S O R U
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Gneten gelen ok farkl bantlarda yer almaktadrlar. Ancak fotosentezde etkin D K nlar KAT rol oynayan k band 400-700 nm arasnda deien grlebilir nlardr. Bu nlarnda AMALARIMIZ ok az bir ksm fotosentezde gerek etkiye sahiptir.
SIRA SZDE
Esvet Akgzn Ekoloji (Bursa: Uluda niv. Ziraat Fak Yaynlar, 1998) adl kiK T Tarmsal A P tabnda Gne Inn zellikleri (ss. 6-9) blmnde k dalga boylar hakknda deAMALARIMIZ tayl bilgileri bulabilirsiniz.
TELEVZYON K T A P
N NYEO TN TE LT EE VR Z
NY EO TN T EN LT EE VR Z
2. nite - klim Faktrleri ve Tarmsal retim le likileri
35
Fotosentez hz, bir saniyede l m2 yaprak alannda zmlenen mg olarak CO2 miktardr ve mg /m2/san olarak belirtilir. Bitkilerde fotosentez hz trlere, eitlere hatta tek bitkilere kadar deimektedir. Fotosentez hzn birok faktr etkileyebilmektedir. Bu faktrler ierisinde en nemlileri unlardr: Ik younluu ve kalitesi ile klanma sresi; atmosferdeki CO2 miktar; scaklk; toprak suyu ve hava nemi ve bitkilerde klorofil miktardr. Genel olarak bitki iin su ve bitki besin maddeleri yeterli ise fotosentez hzn CO2 younluu, scaklk derecesi ve gne nn younluu ve kalitesi etkilemektedir. Saylan faktrleri doal koullarda kontrol etmek, fotosentez iin optimum dzeylere getirmek son derece gtr. Baz koullarda, rnein seralarda bu faktrler bir dereceye kadar kontrol altnda tutulabilmektedir. Doal koullarda ise bu faktrlerden en yksek dzeylerde yararlanarak fotosentez hzn artrmann yolu seilmektedir. Normal koullarda havada 340 ppm (% 0.034) CO2 bulunur. Ancak, dnyadaki fosil yaktlarnn hzl tketimi ve orman yangnlar ile bu oran artmaktadr. Bugn bytme odalarnda ve sera koullarnda atmosfer CO2 ynnden zenginletirilebilmektedir. Genel olarak atmosferdeki CO2 orannn % l2ye kadar kmas verim artlarna yol amaktadr. Yaplan birok almada CO2 orannn ykseltilmesi ile seralarda belirgin bir verim art salanmtr.
Fotosentez Hz
Solunum ve Net Fotosentez

Solunum (Respirasyon) karbonhidrat ve dier organik bileiklerde biriken enerjinin, hcre blnmesi, protein metabolizmas, protoplazma yapsnn devam, mineral madde adsorbsiyonu gibi eitli aktivitelerin salanmas iin serbest braklmasdr. Solunum bir bakma fotosentezin tersi bir olay olup aadaki genel forml ile idafe edilir. C6H1206 + 6 02 ----- 6 C02 + 6H20 + Enerji Genel olarak fotosentez yolu ile oluan karbonhidratlarn l/3nn solunum ile tketildii kabul edilir. Fotosentezle retilen maddeler ile solunumla tketilen madde arasndaki fark net fotosentez olarak isimlendirilir. Gne nlarnn solunuma etkisi scaklk zerinden dolayl bir etkidir. Solunum scaklk ile birlikte artar, bu nedenle scakln optimum derecelerde olduu zamanlarda net fotosentez yksektir. Ancak, scaklk optimumun zerinde ykselirse solunum artt iin net fotosentez der. Bol gneli ve scak blgelerde fotosentez hz yksek olmasna karn yksek solunum nedeniyle net fotosentez orannn daha az olduu grlmektedir Ik younluunu ve fotosentez hzn etkileyen faktrler nelerdir? SIRA SZDE
Bitkiler karbon metabolizmalar asndan C3, C4 ve CAM bitkileri olarak ana gruba ayrlr. Bu gruplarn genel zelliklerini Bitki Fizyoloji derslerinde ayrntl olarak greceksiniz.
Ik Enerjisi Kullanm Etkinlii ve Bitkisel retim

D N E L M ok youn Bugn gne enerjisinden bitkilerin daha iyi yararlanlmas konusunda almalar yaplmaktadr. Yeryzne ulaan gne enerjisinin kk bir blm bitkiler tarafndan kullanlmaktadr. Yaplan tahminlere gre yeryzne ulaan orS O R U talama gne enerjisi 500 kal cm2 gn2 (=2l milyar K cal. ha/gn) kadardr. Bu enerjinin % 45i grnr k bantlarna aittir. Bunun da bitkiler tarafndan ancak % DKKAT 8.8inin etkinlikle kullanlaca kabul edilir. Fotosentezde retilen karbonhidratla-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
36
Tarmsal retimde kullanlan ou kltr bitkisi, en iyi geliimlerini tam gne nda yaparlar. Bu bitkilerin ou, glgeye hassastr.
rn % 33 ise solunumda kullanlarak tketilir. Bu nedenle, gelen gne enerjisinden teorik olarak bir hektarda bir gnde 770 kg kuru madde retilebilecei veya 200 gnlk bir byme periyodunda hektara 154 ton kuru madde retilebilecei hesaplanmaktadr. Oysa, bugn optimum gbreleme ve sulama ile 200 gnlk bir yetime dneminde yem bitkilerinden bir hektardan l8 ton kuru madde retilebilmektedir. Bu sonu en verimli yem bitkilerinde bile teorik olarak beklenen verimin ancak % l2sini alabildiimizi gstermektedir (Mc Cloud ve Bula l982). Teorik olarak gnde 77 gr/m2 kuru madde retimi olana bulunmasna karlk yeryznde eitli ekosistemlerde retilen organik madde miktar ok dktr. rnein llerde bir gnde her metrekarede retilen kuru madde miktar ancak 0.5 gr kadardr. Bu miktar kra meralarda, da ormanlarnda, baz tarmsal alanlarda 0.5-3.0 gr, nemli blge ormanlarnda ve meralarda 3-l0 gr, ektansif tarm yaplan aluviyal ovalarda l0-25 gr kadardr (Odum, l963).
Yaprak Alan indeksi ve Ik Tutumu

Yaprak yzeyi, gne nlarnn byk blmnn absorbe edildii en nemli bitki organlardr. Bu nedenle yaprak alan ile bitkinin verimi arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Yaplan aratrmalarda, birim alanda bulunan yaprak alannn, yapraklarn diziliinin, gne nlar ile yaptklar a ve yapran yann retilen kuru madde ile yakndan ilikili olduu anlalmtr. Birim toprak alannda bulunan yaprak alan yaprak alan indeksi (YA) olarak adlandrlr. Bu deerlendirmede yapraklarn sadece bir yz dikkate alnr. SZDE Yaprak SIRA alan indeksi optimumdan az ise yani seyrek ekim yaplmsa gne topraa kadar iner, yansr ve kaybolur. Eer yaprak alan indeksi optimumdan yksekse yani sk ekim yaplmsa yapraklar birbirini glgeledikleri iin alt yaprakDNELM larda yeterli fotosentez yaplamaz. Buna karlk solunum devam ettii iin net retim der. Sk ekimlerde nem fazlal ve havalanma eksiklii nedeni ile bitkiler kS O R U sa srede sararmakta ve rmektedir. Bitkilerin birDylda toplam kuru madde verimi yaprak alan indeksine bal olduu K K A rettii T kadar ayn zamanda yaprak alan mryle de ilikilidir. Genel olarak, bir bitki trnn gei eidi erkenci eitlerine gre daha fazla kuru madde retir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fotosentez ve solunum birbiri ile ters yndeki kimyasal olaylardr. Bitkinin byAMALARIMIZ me ve gelimesi fotosentez ile solunum arasndaki farklla baldr. Fotosentezin yksek, solunumun dk olmas halinde tketim fazlas karbonhidratlar bitkinin byme veK gelimesinde kullanlr veya depolanr. Genel olarak scakln art ile T A P birlikte fotosentez artar. Ancak scakln 20-25 Cyi gemesi halinde birok lman blge bitkilerinde fotosentez hznda bir art olmaz. Ancak, scaklk ykseldike solunum artar. Kapal TELEV Z Y O N bir atmosfer ortamnda bitkinin ald ve verdii C02 miktar eitlenir. te bu noktaya CO2 denge noktas ad verilir. Bu noktada bitki bymesi yani kuru madde art olmaz. Ancak bitki canl kalr. Eer solunum artarsa bitki daha nce rettii ve depolad karbonhidratlar kullanmaya balar ve buNTERNET nun devam etmesi durumunda bitki lr. C4 bitkilerinde CO2 denge noktas 5 ppm olduu halde C3 bitkilerinde yaklak 50 ppmde kalmaktadr.
CO2 Denge Noktas
37
Dk ve Yksek Ik Younluunun Bitkiler zerine Etkileri

Birok bitkide fotosentez iin optimum k younluu normal gne younluundan daha azdr. Optimum younluktan fazla veya az k alan yerlerde yetien bitkilerde baz morfolojik ve fizyolojik deiiklikler meydana gelir. Bu deiiklikler unlardr: Bol kta yetitirilen bitkilerde gvde ksalr ve kalnlar. Hafif glgede yetitirilen bitkilerin boum aralar uzar, gvde ince ve zayf olarak geliir. Glge younlat zaman da boy ksalr ve ok zayflar. Budaygillerde karde says azalr. Saplarda kuru madde oran der. Bol kta yetitirilen bitkilerin yapraklar kalnlar. Snger dokusu azalr, ktikla kalnlar, hcreleraras boluklar azalr. Oysa, glgede yetitirilen bitkilerde yaprak ayas genellikle byr. Hcreleraras boluklar ve snger doku artar. Koyu glgede yetitirilen bitkilerde yaprak ayasnn byk bir blm snger dokusudur. Gnete yetitirilen bitkilerde kkler daha fazla dallanr ve kk/gvde oran artar. Glgede ise kkler zayf geliir ve kk/gvde oran azalr. Ik younluunun hcrelerdeki klorofil miktarna etkisi deiiktir. Birim alana den klorofil miktar bol kta yetitirilen bitkilerde daha fazladr. Ancak birim arlkta bulunan klorofil miktar azalr. Bol kta yetitirilen bitkilerde meyve oluumu artmakta; meyvelerde renk, aroma, tad ykselmektedir. Yksek k younluu bitkilerde evre koullarna genel bir dayankllk kazandrmakta, bitki hastalk ve zararllarnn geliimi azalmaktadr.
imlenme zerine In Etkisi

imlenme zerine n etkisi trlere gre deiebilmektedir. Baz trlerde k imlenme zerine uyarc etki yaparken bazlarnda engelleyici olabilmektedir. Yaplan aratrmalara gre 670 nm dalga boylu krmz n imlenmeyi tevik etmesine karlk, 720 nm dalga boylu kzltesi n engelleyici rol oynad bulunmutur. In imlenme zerine etkisi ok karmaktr ve genellikle dier evre faktrleri ile yakndan ilgilidir (Hughes ve Metcalfe, l972). imlenme devresinde n etkisi ynnden bitkiler 4 ana grup altnda toplanrlar.
imlenme in Ia htiya Duyan Bitkiler

Bu gruba sr kuyruu (Verbascum), biber otu (Lepidium), marul (Lactuca sativa), ayr salkmotu (Poa pratensis) gibi bitkiler girerler. Bu gruba giren bitkilerin taze tohumlarnn k istei daha fazladr. Tohumlar yalandka k istei azalr. Ayrca slatlan tohumlar kurutulup ekilirse k isteinin kalmad grlmtr (Hughes ve Metcalfe l972).
In imlenmeyi Tevik Ettii Bitkiler

Bu gruba giren bitkilerin tohumlarnn imlenmesi iin k mutlak gerekli deildir. Ancak k imlenmeyi tevik eder ve tohumlar k altnda daha iyi imlenirler. Bu gruba havu (Daucus carota), ttn (Nicotiana tabacum) rnek olarak verilebilir.
Karanln imlenmeyi Tevik Ettii Bitkiler

Kr bromu (Bromus tectorum) ve zambakgiller (Liliaceae) familyasndan baz bitkilerin tohumlar karanlkta daha iyi imlenmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ekoloji ve evre Bilgisi DNELM
38
DNELM S O R U
In imlenmeyi Etkilemedii Bitkiler

S O R U ok byk bir blm bu gruba dahildir. Kltr bitkilerinin
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Baz bakteri K alg, T A P ve mantarlar iin ldrc S O R U scaklk 15-20 C iken, baz iek tozlar, tohum, spor ve 70Tlikenlerde E L E V Z bu Y Oscaklk N 140 DCye K K kadar A T kabilir. Kuru tohumlar 60-80 Cde birka gn, kaynar su ierisinde ise birka saat SIRA SZDE canl kalabilir.
Kltr bitkilerinin hemen tamamnda n tohum imlenmesi zerindeki etkisi yoktur DKKAT veya ihmal edilecek dzeydedir. Bu nedenle, kltr bitkilerinin ekiminde k faktr dikkate alnmaz.
SIRA SZDE
Bitki tohumlarnda imlenme ile k arasndaki ilikiler bakmndan ka farkl bitki gruSIRA SZDE bu ortaya kmaktadr? AMALARIMIZ
DN ELM SICAKLIK FAKTR
NTERNET
scaklklarda yaayabilirler. AMALARIMIZ
lkel bitkiler ok deiik
rnein kutuplarda yaayan baz deniz ve kar algleri 0 Cnin altnda geliebilir. Buna K karlk, T A P scak sularda yaayan algler 77 C, baz mavi-yeil algler ise 93-98 Cde canl kalabilir.
TELEVZYON
Bceklerin gelime hzlarna scakln etkisi ok fazladr. Baz bcekler ok dk scaklk derecelerinde canllklarn koruyabilirler. NTERNET rnein -30 Cde yaayan bcekler olduu gibi, lm scakl ergin bceklerde 35 C, larvalarda -50 Cye kadar inebilir. Buna karlk baz tropik canllar 5-l0 Clerde zarar grmeye balarlar ve 0 Cde lebilirler.
Canllarn byme K T A Pve gelimeleri zerine en etkili iklim faktrlerinden birisi de scaklktr. Tm fizyolojik olaylarda scaklk nemli bir rol oynar. S Ocanllardaki R U Scaklk ile yakndan ilgili bir kavramda sdr. Is bir enerji eklidir. Bir cismin molekllerinin T E L E V hareket Z Y O N halinde bulunmasndan kaynaklanan bir kinetik enerji forDKKAT mudur. Is enerjisi dier enerji ekillerine dntrlebilir veya lk bir yerden serin yere doru tanabilir. Doada mutlak sfr noktasnda (-273 C) bulunan cisimSIRA SZDE lerdeki molekller hareket etmezler ve bir s enerjisi tamazlar. Bu scakln zeNTERNET rindeki btn cisimler bir s enerjisine sahiptirler. Is enerjisi birimi olarak genellikle kalori (cal=kal.) veya son yllarda olduu gibi Joule kullanlr. Bir kalori 4.l85 AMALARIMIZ Joulee eittir. Yeryznn scaklk kayna gne enerjisidir. Orta bir enlem derecesine gnde 500-l000 kal/cm2 gne enerjisi gelir. Bu enerjinin bir blm yanstlr. Bir blm ise dt yzey tarafndan emilerek s enerjisine dntrlr. K T A P Bu nedenle gne nlarn daha ok emen yzeyler daha fazla snr. Gneten gelen enerji ile ilknce toprak yzeyi, daha sonra kondksiyon ve konveksiyon yolu ile atmosfer snr. TELEVZYON Tropik blgelerde hava scakl ortalama 25 C kadardr ve yl ierisinde ok az deiir. Ekvatordan kutuplara doru gidildike mevsimler arasnda ve gn ierisinde scaklk deiimleri balar. Bu scaklk deiimleri, bir blgede yetitirilecek N T E R trlerinin NET bitki ve hayvan seiminde nemli rol oynarlar. Yksek bitkilerde byme ve gelime, 0-60 C arasndaki scaklklarda grlr. Bugn yaygn olarak tarm yaplan l50 kadar kltr bitkisinin scaklk istekleri l040 C arasnda deimektedir. Birok lman kuak bitkilerinde optimum scaklk 20-28 C, tropik bitkilerde ise 30-35 C kadardr. Tarmsal bitkilerde 0 Cnin altndaki scaklklarda biyolojik aktiviteye raslanmaz. 52 Cnin yukarsnda ise aktivite ok azalr. Scaklk tm hayvanlar da etkilemektedir. Hayvanlarda vcut scaklnn esas kayna yedikleri gdalardr. Yenilen besin maddelerinin bir blm gen hayvanlarn bymesi ve gelimesi, ypranan dokularn tamiri ve hareket iin tketilir. Tketim fazlas olan enerji vcut scakln sabit tutabilmek iin dar atlmas gereklidir. evre scakl ok yksek ise vcuttaki fazla enerjiyi atabilmek iin hayvanlar byk aba sarfederler. Bu nedenle hayvan yetitiriciliinde evre scakl nemli bir faktrdr. Ayrca evre scakl hayvansal rnler ile, dl verimini, deri kalitesini byk lde etkiler. Evcil hayvanlarn ounda optimum evre scakl l5-25 C arasnda deimektedir (Bykolu, l984). Scakln bcekler ve hayvanlarla olan en belirgin ilikileri nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
39
Scakl Etkileyen Temel Faktrler

Gne nlar ile scaklk faktr birbirine sk skya baldr. Onun iin bir yere gelen gne nlar zerinde etkili olan her faktr scaklk zerinde de etkili olmaktadr. Bu nedenle gerek yeryznde, gerekse yeryzne yakn atmosfer tabakalarnda scaklk derecelerinin deiimi, gne enerjisinin absorbe edilen miktar ve yerden radyasyonla verilen miktara bal olarak deimektedir. Bu miktarlar zerinde ise birok etken rol oynamaktadr. Bunlar:
Enlem Derecesi ve Yama Baklar

Ekvatordan kutuplara doru gidildike, scaklk azalr. Bunun nedeni, kutuplara doru gidildike, gelen gne nlarnn geli alarnn daralmasdr. nk, a daraldka nlarn atmosfer tabakalar iindeki yollar uzar ve bunun sonucunda da ok daha fazla enerji kaybna urarlar. Yaplan aratrmalara gre gne nlar atmosfere girmeden 2 k cal/cm2/dakika enerji vermektedir ve bu nlar atmosfere dik a ile gelirse yer yzne kadar bu enerjinin % 22si kaybolur. Fakat bu nlar 50 derecelik a yapacak ekilde dar a ile atmosferden geerlerse, yollar bir evvelki duruma kyasla 2 kat uzamakta ve toplam enerjinin % 99u atmosfer tarafndan absorbe edilmektedir. Bylece gne nlarnn dik ve dike yakn a ile geldii tropik ve subtropik blgelerde scaklk daha fazla olmaktadr. Ayrca, yamalarn kutuplara bakan yzleri, yani kuzey yarm kresinde kuzeye, gney yarmkrede gneye dnk yamalar dier yamalara kyasla daha dk scakla sahip bulunmaktadr. Bunun nedeni bu baklarda gnelenme sresinin ksa ve gne nlarnn eik gelmesidir. Onun iin yksek dalarda gney yneylerdeki topran minimum scakl kuzey yneylerin maksimum scaklndan daha yksek olabilmektedir.
Yksekliin Etkisi
Arazinin denizden ykseklii arttka, scaklk dmektedir. Bunun nedeni, yksek olan yerlerde atmosfer tabakalarnn kalnlnn az olmasdr. Onun iin buralara daha fazla n enerjisi gelmesine karn, karasal s kayb iddetli olduundan ve s kaybna engel olacak atmosfer tabakalar ve su buhar az olduundan scaklk dk olur. Bu d dnyann eitli yerlerinde farkl olduu ve her 100 m ykseklikte 0.40-0.55 C arasnda azald tespit edilmitir. Geceleri yksek dalarda s kayb yksek olduu iin, yksek dalar gece aSZDE buk sour ve scaklk nemli miktarda der. Onun iindir ki, SIRA yksek dalarda kuzey ve gney baklar scaklk bakmndan baz zellikler gsterir. Gndzleri gney baklar ok sndndan, geceleri ise hem gney ve hem kuzey baklar ayn DNELM derecede souyacandan, gney baklarda gece ile gndz arasnda scaklk farklar byk olur. Bu nedenle, yksek dalarn gney yamalarna dona kar duyarS O R U l aa trleri dikilmez. Ykseklik faktr bir ok evre faktr zerinde etkili olmaktadr. Ykseklik D K K A T arttka ortamn scaklk, k, rzgar hz, atmosferin kompozisyonu ve toprak oluumunda nemli deiimler ortaya kmakta ve buna bal olarak canllarn yaam alanlarnda kstlamalar SIRA SZDE meydana gelmektedir. Bu nedenle, yksek rakml alanlarda bitkisel rnlerin verimleri dktr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
40
Atmosfer Tabakalarnn Kalnl ve indeki Gazlarn Etkisi

Karasal alandan atmosfere yaylan s yksek dalardaki ince tabakal atmosfer tarafndan daha az oranda tutulabilmektedir. Halbuki, dk ykseltilere sahip yerler zerindeki atmosfer tabakalarnn kalnl ve iindeki gazlar, zellikle su buhar ve karbondioksit ok olduundan geceleri karalardan yaylan sy yer yzne yakn atmosfer tabakalar absorbe eder ve bylece scaklk atmosferin st tabakalarna doru kaybolup gitmez. Bunun neticesinde de yer yznn ekstrem derecede snp soumas olaynn nne geilir. Hava nemi ok olan yerlerde geceleri bile bunaltc yaz scaklnn hissedilmesi, nemli havann karasal s kaybn ok yavalatmasndan ileri gelmektedir. Scaklk zerinde atmosfer ve iindeki gazlarn yapm olduu bu ekildeki frenleyici etki, scaklk deerleri ile k deerleri arasnda baz farklarn olduunu gsterir. rnein, gece k hi olmad halde yukarda aklanan nedenlerle scaklk devam edebilmektedir. Onun iindir ki, k deeri farkl olan yerlerin scaklk deerleri ayn veya birbirine yakn olabilir.
Bitki rtsnn Etkisi

Bitki rtsnn bulunduu yerlerde gerek havann, gerekse topran ar snmas, ya da soumas nlenmi olur. Bir baka deyile, bitki rts olan yerlerde scaklk deimeleri ak alanlara oranla daha azdr. Nitekim orman iinde ve orman dnda bitki rts bulunmayan ak alanda yaplan 15 yllk lmelere gre, austos ay scaklk ortalamalarnn yksek kmas bunu aka gstermektedir. Bunun nedeni ise bitki rts, gelen scaklk enerjisinin bir ksmn absorbe eder ve ayrca, hava hareketine de engel olur.
Toprak Renginin Etkisi

Ak renkli topraklar gne nlarn yanstp, koyu renkli topraklar absorbe ettiklerinden, koyu renkli topraklar, ak renkli topraklara kyasla ok daha fazla snr. Onun iindir ki, yangn geirmi ormanlarda toprak yzeylerindeki scakln, yanmayan ak renkli topraklardan 20 C kadar fazla olabilecei aratrmalarla tespit edilmitir. Yaplan dier bir aratrmada hava scaklnn 37.7 C olduu bir gnde kmr siyah bir renge sahip olan topran scakl 72 C, gnelenme artlar ayn olan gri bir topran 64 C scakla sahip olduu tespit edilmitir.
Gnn Deiik Saatlerinin ve Mevsimlerin Etkileri

Gnn deiik saatlerine ve mevsimlere gre scaklk deimektedir. Bunun nedeni, gn iinde ve farkl mevsimlerde gne nlarnn bazen eik a ile, bazen de dik a ile gelmesidir. Inlar dik a ile geldiinde fazla n enerjisi, eik geldiinde ise az n enerjisi yer kremizin yzne eriebilmektedir. Inlarn mevsimsel geli alarnn deimesi nedeni ile yaz ve k arasndaki scaklklar arasnda da farklar olumaktadr. Gnn deiik saatlerindeki scaklk ve k younluu bitkilerin ierdii madde zerine de etkili olduu bilinmektedir.
Toprak Havas ve Toprak Suyunun Etkisi

Toprak ierisindeki hava boluklar ne kadar ok olursa, gne nlarnn toprak tarafndan tutulmas o kadar fazla olur. Oysa, topran nemi ne kadar fazla ise snmas o kadar yava olur. nk suyun zgl ss, topran zgl ssnn 5 kat kadardr. Bunun dnda slak topraklar sndka ilerindeki su buharlar, buharlama esnasnda da bir miktar s harcandndan topran snmas yava olur. Bun-
41
dan baka krmz tesi nlar su tarafndan fazla oranda absorbe edilmekte, bylece daha derin toprak veya su tabakalarnn snmasna engel olmaktadr.Ksacas, suyu bol olan topraklar hem ge snr, hem de ge sourlar.
Kar rtsnn Etkisi

Eer donmu bir toprak zerine kar yaacak olursa, kar rts topran daha derinlere doru donmasn nler. Yani kar rts iinde ve zellikle kar rts altndaki toprak yznde scaklk deiiklii kar rts stndeki hava scaklna oranla ok az olur. Scakl etkileyen temel faktrler nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D de N Escaklktr. LM Tohumlarn imlenebilmeleri iin gerekli olan faktrlerden birisi Tarmsal olarak retimi yaplan bitkilerde tohumlarn imlenebilmeleri iin hava scaklnn en az 0 C olmas gerekir. Ancak, farkl bitki tohumlarnn arasnda imS O R U lenme iin gerekli minimum, optimum ve maksimum scaklk dereceleri ynnden SZDE minimum byk farkllklar bulunmaktadr. rnein buday, arpa gibi SIRA tahllarda DKKAT imlenme scakl l-4 C, msr, eltik, dar gibi tahllarda ise 8-l2 C kadardr. Baz bitkilerin tohumlar rnein bezelye, lahana, fi, yonca tohumlar, 0 Cnin heDNELM SIRA SZDE men zerindeki scaklklarda imlenebilmektedir. Bitkilerde optimum imlenme scaklk dereceleri ise lk mevsim bitkilerinde S O R U 20-25 C, scak mevsim bitkilerinde 25-35 C arasnda deimektedir.
imlenme-Scaklk likileri
DNELM S O R U
SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT
AMALARIMIZ
Kltr bitkilerinin tohumlar deiik scaklklarda imlendikleri iin D ekim K K A Tzamanlarnn belirlenmesinde bu zellik dikkate alnr. zellikle imlenme iin yksek scaklk isteyen K T A P bitkiler, ilkbaharn ge dnemlerinde veya yaz aylarnda ekilirler.
SIRA SZDE
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
Fotosentez-Scaklk likileri
Ik, karbondioksit ve dier elementler snrlayc olmamak kouluyla belli bir dAMALARIMIZ zeye kadar scaklk arttka bitkilerde fotosentez de artmaktadr. Scakln bu etkisi bitki trleri arasnda nemli farkllklar gsterir. rnein, am aalarnda -6 Cde fotosentezin cereyan edebilmesine karn birok tropikal bitkilerde 5 Cnin K A EP N T ETR N T altnda fotosentez durmaktadr. Dier taraftan lman iklim blgelerinde yetien birok bitkide fotosentez iin en uygun scaklk 20-30 Cdir. Fotosentezin, fotokimyasal blm scakla bal olmad halde enzim faaliyetinin kontrol altnTELEVZ YON da olan biyokimyasal blm tamamyla scakla baldr. Genel olarak gerek dk gerekse yksek scaklklarn etkileri bu scaklklarn derecelerine ve etki srelerine bal olarak deimektedir.
NTERNET
TELEVZYON
K N T E T R NAE TP
TELEVZYON
NTERNET
Solunum-Scaklk likileri
Genel olarak belirli snrlar iinde scakln art solunumu artrmaktadr. Bu snrlarn alt ve stndeki scaklklar solunumu azaltc etki yapmaktadr. Yksek scaklkta zaman getike solunumun azalmasnn eitli nedenleri vardr. Bu nedenler: (a) solunum salayan enzimlerin etkinliklerini kaybetmesi, (b) oksijenin hcrelere yeterince hzl girememesi,(c) hcrelerde karbondioksit konsantrasyonunun solunumu olumsuz ynde etkileyecek ekilde artmas, (d) hcrelerde hzl solunumu karlayacak kadar besin maddelerinin bulunmamasdr. Dk scaklklarn etkisine gelince 0 Cye doru yaklaldka solunum giderek azalmakta ve etki sresi uzadka solunum durmaktadr.
42
Besin Maddelerinin Alnm-Scaklk likileri

Scaklk art ile ilgili olarak mineral madde absorbsiyonu 40 Cye kadar artmakta ve sonra hzla azalmaktadr. lkbaharda bitki gelimesinin yava olmas souk topraktan daha az iyon absorbe edilmesi ile yakndan ilikilidir. Scakln besin maddelerinin alnm zerindeki etkisi mineral madde alnmnda rol oynayan enzimlerin faaliyetlerini engellemeleriyle ilgilidir. Ayrca, anyon ve katyonlarn oranlar zerinde de scakln etkisi vardr. Yaplan almalarda dk scaklk artlarnda anyonlarn katyonlara gre daha az absorbe edildikleri tespit edilmi, fakat nedenleri kesin anlalamamtr.
Su Alm-Scaklk likileri
Bitkilerin topraktan su absorbsiyonlar zerine scakln nemli etkisi vardr. Genel olarak topran soumas scak iklim bitkilerinin su absorbsiyonlarnn serin iklim bitkilerine gre daha fazla etkilemektedir. Toprak scaklnn azalmas ile bitkilerin su absorbsiyonundaki azalma eitli nedenlere baldr. Bu nedenler: kk gelimesinin gerilemesi, topraktan kke ynelik su hareketindeki azalma, kk hcre zarlarnn geirgenliklerindeki azalma, hcre protoplazmasnn geirgenliindeki azalma, suyun vizkositesinin artmas, suyun su buhar basncndaki azalma, kk hcrelerinin metabolik faaliyetlerindeki azalmadr. Optimumun zerindeki scaklklar da bitkilerin su absorbsiyonunu olumsuz etkilemektedir. Yaplan almalar, toprak scakl 30-35 Cyi getii zaman limon, portakal ve greyfurtta su absorbsiyonunun azaldn gstermitir.
Termoperiodizm
Birok bitki, byme ve gelime devrelerinde, sabit scaklk derecesinden ok alternatif olarak deien farkl scaklklardan holanmaktadr. te bitkilerin gnlk scaklk deiimlerine kar gsterdii fizyolojik tepkiye termoperiyodizm denilir. Scak mevsim bitkilerinde, gece ile gndz arasndaki scaklk farknn az olmas istenir. Buna karlk serin mevsim bitkilerinde gece scaklnn dk olmas solunum kayplarn azaltacandan verim artna yolaar (Gen, l976).
Byme Mevsimi ve Bitkilerin Scaklk stekleri

Kurak blgelerde bitkilerin byme mevsimi uzunluunu, elverili nem ve scaklk birlikte tayin eder. Buna karlk sulanabilir alanlarda byme mevsimi uzunluunu tek bana scaklk belirler (Refig, 1982). Her bitkinin bymesi belirli scaklk dereceleri arasnda gerekleir. rnein buday 5 Cnin zerindeki scaklklarda, eltik l0 Cde, msr ise l5 Cde bymeye balar. Bymenin snrland maksimum scaklklar da deiiktir. rnein budayda bu snr 30 C iken, eltikte 35 C, msrda 45 C kadardr. Byme mevsiminin kesin olarak tanmn yapmak zordur. En basit bir yolla, bitkinin byme ve gelimesi iin gerekli minimum scaklk derecelerine ulald zaman ile bu gelimelerini tamamlad zaman arasnda kalan sre, byme mevsimi olarak tanmlanabilir. rnein msr iin hava scaklnn l5 C ye ulat ilkbahar tarihi ile l5 C ye dt ve bu nedenle byme gelimenin son bulduu sonbahar tarihi arasndaki devre msrn byme mevsimi olarak kabul edilir. Ancak bu devre scaklk asndan msr tarm iin uygun olmakla birlikte msr tarmnn yaplabilmesi iin su faktrnn de uygun olmas gerektii unutulmamaldr. Minimum scaklk istei daha dk olan bitkiler iin ilkbaharn son don tarihi ile, sonbaharn ilk don tarihleri arasndaki devre kabaca byme mevsimi olarak
43
kabul edilebilir. Bu grup bitkilerde, hava scaklnn minimum scaklktan daha aaya dmesi bitkilerde devaml bir zarar oluturmaz. nceden de belirtildii gibi her bitki belirli bir scaklk derecesinin altndaki ve zerindeki scaklk derecelerinde byme ve gelimelerini durdururlar. Byme mevsimi boyunca bu minimum ve maksimum scaklk deerleri arasnda kalan scaklklarn toplam her bitki iin belirli bir deere ulamaldr. Bir bitkinin belirlenen blgede baar ile tarmnn yaplabilmesi iin byme mevsimi uzunluunun yannda toplam scaklk isteinin de karlanmas gerekir. Bu scaklk toplam istei trlere ve eitlere gre deiebilmektedir. rnein 5 Cnin zerindeki scaklklarn toplam ele alndnda 1000 C baarl bir tarla tarm iin alt snrdr. TopSIRA SZDE tarm iin, lam scaklk deeri 1400 C olan bir blge erkenci patates, arpa, avdar 1400-2000 C tm tahllarn yetitirilmesi iin, 2200 C den fazla bir scaklk toplam ise msr, eltik, soya, dar gibi scakl seven bitkiler iin uygun bir blge olDNELM duu belirlenmitir (Andi l984). Toplam scaklk bitki yetitiriciliinde mutlak belirleyici bir deer tamaz. AnS O R U cak blgede yetitirilebilecek bitkilerin seiminde bir kriter olarak kullanlabilir. Toplam scaklk istei yksek olan trler, genel olarak ortalama scakl ve uzun D K K yksek AT byme mevsimine sahip yrelerde yetitirilirler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Yksek ve Dk Scaklklarn Bitkiler zerindeki Etkileri

Yksek Scakln Bitkiler zerindeki Etkileri
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bitkiler iin zararl olabilecek yksek scakln derecesini saptamak olduka gtr. Bu derece, trler arasnda deitii gibi bitki organlarna ve gelime devrelerine gre byk farkllklar gsterir. rnein baz alg, bakteri ve iin lK mantarlar T A P drc scaklk l5 C iken, iek tozlar, tohum, spor ve likenlerde bu scaklk 70l40 Cye kadar kmaktadr. Scakln 45-65 Cye ulamas ise tarmsal bitkilerin ouna zarar vermektedir (Levitt l972). Dinlenme halindekiT dokular E L E V Z Y Obymekte N olan dokulardan daha dayankldr. rnein, kuru tohumlar 60-80 Cde birka gn, kaynar su ierisinde ise birka saat canl kalabilmektedir. Her bitki trnn normal byme ve gelimesini srdrebilmesi iin istedii NTERNET optimum scaklk derecesi vardr. Ik, snrlayc bir faktr deilse fotosentez, scaklk ile yakndan ilikilidir. Scakln belirli bir noktaya kadar artmas fotosentezi olumlu ynde etkiler. Ancak bu noktadan sonra; scaklk bitkilerde olumsuz etkilerde bulunmaya balarlar. Scakln maksimum limite yaklamas olgunluu artrr. Bitkilerde, protein ve mineral madde oranlarn ykseltir. Bu nedenle hasat ncesinde scaklk art bitkilerde kaliteyi ykseltir. Bitkilerde yksek scakln olumsuz etkileri ounlukla su eksiklii ile birlikte grlr. Bu nedenle iki faktrn olumsuz etkilerini birbirinden ayrmak gtr. Yksek scaklk bitkilerde birok metabolik bozukluklara yol aar. rnein yksek scaklklarda enzimlerin alma dzeni bozulur, meristematik dokularda hcre blnmesi ve bymesi yavalar. Solunum artaca iin retilen besin maddelerinin byk bir blm veya tamam tketilir. Msr, sorgum gibi bitkilerde bile belirli bir noktadan sonra scaklk art bymeyi engeller, dllenme bozukluklar balar. Scakln ykselmesi toprak ve bitkilerden olan evaporasyonu ve transprasyonu artrr. Kurak blgelerde, bitkiler iin yetersiz olan su giderek tkenir. Bitkiler al eklinde ve zayf geliir. Kk gelimeleri durur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
Bitkiler iin optimum byme ve gelime scakln belirlemek gtr. Genel olarak bitkiler vejatatif devrede ieklenme ve meyve tutma dnemlerinden daha dk scaklk ister. rnein serin iklim tahllar, imlenme ve srme dneminde dk, sapa kalkma dneminde orta, ieklenme dneminde yksek scaklk arzu ederler. Ayn ekilde patates de srme, fide geliimi, yumru retimi devrelerinde orta, yumrularn bymesi ve hasat ncesi devrelerinde yksek scaklk ister. Bir bitkinin vejetatif devresi iin zararl olabilecek kadar yksek olan scaklk derecesi ayn bitkinin olgunlama devresi iin optimum olabilir. Bitkilerin yksek scaklklardan zarar grme derecesi scaklkta kal sresi ile yakndan ilikilidir. ou bitki, ksa sreler iin yksek scakla kar dayankllk gsterir. Ancak uzun sreli yksek scaklklar bitkilerde byk zarar yapar. zellikle scaklk derecesinin ykselmesi bitkilerin ksa srede lmelerine neden olur. rnein 40 Cde 25-50 saat canl kalabilen ekerpancar bitkileri 60 Cde 0.7 dakikada lmektedir. Buna karlk bezelye bitkileri 55 Cde 0.095 dakikada canllklarn kaybetmektedirler. Yksek scakln bitkiler zerindeki olumsuz etkilerine, dk scakln olumsuz etkilerinden daha az rastlanr. Tarmsal rnlerin uyum gsteremedii alanlarda yetitirilmesi halinde yksek scakln olumsuz etkileri daha ok grlmektedir. Bitkiler zerinde yksek scakln olumsuz etkileri eitli yollarla aklanmaktadr. Dorudan veya dolayl olarak bitkileri lme kadar gtren nedenler u ekilde gruplandrlabilir. Bitkilerde fotosentez belirli bir scaklk derecesinde durur. Ancak solunum devam eder. Scakln biraz daha ykselmesi durumunda bitkiler nceden depoladklar yedek besin maddelerini kullanmaya balarlar. Uzun sre yksek scaklkta kalan bitkilerde besin maddeleri tkenir ve bitki lr. Yksek scaklklarda bitki bymesi iin gerekli baz ara maddeler sentezlenemedii gibi, bitki dokularnda amonyak gibi baz toksik maddeler oluur. Yksek scaklklarda hcreler ve zarlarda bozulmalar balar. Protoplazmadaki proteinler, nkleik asitler paralanr, protein yaplar bozulur. Lipitler svlar. zellikle ani scaklk ykselmelerinde bu olaylar ile bitki ksa zamanda lr. Yksek scaklktan korunmak iin bitkiler deiik morfolojik deiiklikler meydana getirmilerdir. Bitkilerde en ok grlen morfolojik deiiklikler u ekilde gruplandrlabilir. Baz bitkiler yksek scaklktan korunmak iin organlarnn etrafn yaltkan grevi yapan ty, pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar ile kaplarlar. Baz succulent bitkilerde su tabakas ierdeki organlar iin bir koruyucu tabaka roln stlenmitir. Birok bitki de gne nlarn olabildiince yanstarak yzeylerinin ar snmalarn nlerler. Bu amala bitkiler ak renkli yapraklar olutururlar. Yapraklar gne nlar ile daha dar a yapacak ekilde dizilerek yanstmay kolaylatrrlar. Bitkilerde su oran arttka scaa dayankllk azalr. Bu nedenle bitkiler ar scaklara dayanabilmek iin fazla suyu atarak younluklarn artrrlar.
Yksek Scaklk Tolerans ve Mekanizmas

Scakla tolerans bakmndan bitkiler byk farkllklar gsterir. Baz tip scaklk tolerans, yapraklar gibi terleyen organlarda gelimitir, ancak transprasyonla birka derecelik scaklk d meydana gelebilir ve fazla miktarda su kaybna ne-
45
den olabilir. Yksek scaklklara dayanan bitkiler bu ekilde davranrlar nk bunlarn scakla dayanma veya tolere etmelerini salayan isel zellikleri vardr. l bitkileri yksek scaklklara dayanma zellikleri ile bilinirler. Kuraktan kanan kakts cinsine mensup bitkiler 60 Cye dayanrlar. Yine atriplex cinsi bitkilerde 50 Cye dayanmaktadr. Alg, mantar ve baz bakteri gibi basit yapl bitkiler daha da yksek scaklklara dayanabilmektedirler. Volkanlarda oluan scak su kaynaklarnda yaayan organizmalar suyun kaynama noktasna yakn scaklklarda yaayabilmektedirler. Ancak, l artlarna adapte olmam ya da zellik kazanmam pek ok bitki 35-40 C scaklklarda zarar grr veya lrler (Bidwell, 1974). Yksek scaklklarn direkt etkisi proteinin yapsn bozmada kendini gsterir. Ancak, yksek scaklkla birlikte bir yan etki olarak su kayp miktarnda da art olur. Bu nedenle, scakla dayanmla ilgili birok mekanizma gerekte kuraa dayanm mekanizmalardr. Aratrmalarda kuraklk ile scaklk toleranslar arasnda tespit edilen yksek seviyeli korelasyon fizyologlar scaklk tolerans iin ne srlen genel bir teorinin kuraklk iinde geerli olmas gerekir gibi bir yargya gtrmtr. Bu dncenin tersi de dorudur. Deiik proteinlerin scaklara dayanmlar farkl olduu iin scaklklara dayanmn hcrelerdeki hassas enzimlerin dayankll ile ilgili olduu dnlebilir. Bunun doru olup olmad, proteinlerin bozulan miktarlarndaki art karlamak zere enzimlerin retim miktarlarn artrm olmalar ile anlalmaktadr. kinci bir yntem ise, var olan enzimler sekonder bir mekanizma ile kararl duruma getirilebilir veya organizmann daha kararl proteinler retmesini salayan mekanizmalar gelitirilebilir (Bidwell, 1974). Mikroorganizmalarla yaplan aratrmalarda, yksek scaklk art ile durmu olan bymenin basit bileiklerin tatbiki ile yeniden balad tespit edilmitir. Bir ok organizma ok yksek scaklklarda askorbik asit veya dier vitamin uygulamalar ile bymelerini srdrebilmektedirler. Bu maddeleri reten sistemler scakla kar dier sistemlere gre daha duyarldr. Bu maddelerin uygulanmad organizmalarn scaklklar dnce kendilerini daha abuk toparlamalar bu olayla ilgili etkinin hcrelerdeki genetik yap yerine metabolik sistemle balantl olduunu gstermektedir. Bu olayda balangta sadece bir vaya iki enzimin etkilendii izlenimi domaktadr. Scaklk arttka durum giderek karmak hal alr ve birok sistem etkilendii iin bitkinin kendini korumas daha da zorlar. Bu konuda yksek yapl bitkiler zerinde mukayese edilebilir ok az sayda aratrma yaplmtr. Baz bitki dokularnda adenin uygulamalarnn scaklk toleransn artrdna ilikin kantlar bulunmaktadr. Denemelerin icra edildii yerlerde elde edilen sonular, yksek scaklklara adapte olmu bitkilerin yksek scaklklarda kararl olan enzimler oluturduklarn gstermektedir. Birok enzimin scakla dayanma derecesinin bir bakma olutuklar scaklk derecesine bal olduu izlenimi domaktadr. Bu nedenle, scaklk tolerans bir lde sonradan kazanlabilen bir durumdur. Bu olay, scakln hzl, geni snrlar iinde fakat seyrek olarak deitii iklimlere maruz kalan bitkiler iin bir avantaj deildir. Fakat ok yksek scaklklarn hkm srd iklimlerde yetien bitkiler iin ok yararl olmaktadr. Mevcut bilgiler, scaklk toleransnn baz organizmalarda scakla fazla dayankl protein retme kapasitelerinin bir sonucu olduunu gstermektedir. Bu organizmalarn scaklkta bozulan proteinleri hzl deitirme kapasiteleri de nemli olabilir. Scakla dayankl proteinlerin yaps veya bunlarn dayankllk kazand mekanizmalar netlememitir.
46
SIRA SZDE
Yksek scaklklardan SIRA SZDEkorunmak iin bitkilerin gelitirdii morfolojik deiiklikler nelerdir?
D N Ezellikle L M ilkbahar lkemizde ge donlar, yeni ekilen bitkilerde ve aalarn gen srgnleri ile ieklerde S O R U byk zarar yapar. Bu nedenle baz yllarda erken iek aan meyve D K K A T rn aalarndan alnamaz.
Dk Scakln Bitkiler zerindeki Etkileri

DNELM Scakln optimumdan daha aaya doru inmesi ile birlikte bitki byme ve gelimesi yavalar. Scakln azalmas ile nce metabolizma bozulur ve fotosentez rnlerinin tanmas zorlar. Fotosentez rnlerinin, yapm yeri olan kloroplastS O R U lardan byme noktalarna doru tanmas balangta yavalar ve scakln dmesi sonucunda tama ilemleri yaplamaz. Optimum scaklk alt snrnn l5 C DKKAT kadar olduu birok tropik ve suptropik bitkide scakln bu derecenin altna inmesi balangta byme ve gelimenin zayflamasna yol aar. Scakln 5-l0 SIRA SZDE byk verim azalmalarna neden olur. Birok tropik ve subClere kadar inmesi tropik bitki bu scaklk derecesinin altnda zarar grmee balarlar. rnein kahve, muz, ekerkam, pamuk, sorgum gibi bitkiler 0 Cnin biraz zerindeki scakAMALARIMIZ lklarda byk zarar grrler. Bu scaklk derecelerinde bitkilerde herhangi bir donma olay grlmez. Bitkilerin bu ekilde donma derecesinin zerindeki scaklklarda zarar grmesine me zarar ad verilir. K T A P Ilman kuakta yetien bitkilerde dk scakln olumsuz etkileri donma derecesinin altndaki scaklklarda balar. Tarla bitkileri ierisinde ayiei, soya,msr, bahe bitkilerinden fasulye, domates, kabak gibi bitkiler ile turungil aalar TELEVZYON SIRA SZDE 0 Cnin hemen altndaki scaklklarda zarar grrler. Buna karlk fi, haha, aspir, kolza gibi tarla bitkileri ile havu ve turp gibi sebzeler soua biraz daha dayankldrlar. Bu bitkiler ksa sreli ve -l0 C kadar dk scaklklarda canllklarDNELM NTERNE T n koruyabilirler. Buday, avdar gibi bitkiler ise -25, -30 Cye kadar dayanabilmektedir. Turungil aalarnn hafif souklardan zararna karn elma, armut, efS aalar O R U tali ve fndk k dneminde -30 Cye kadar dayanabilmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
zellikle karasal hkm srd veya geit iklimi grlen alanlarda souk zarar D K K iklimin AT veya k zarar tarmsal retimi etkileyen en nemli fakrlerden birisidir. Bitkilerin soua dayankllklar birok faktr ile yakndan ilikilidir. Bunlar: Bitki Byme Devresi: Bitkiler bymenin hzl olduu ilk devrelerde soua kar daha duyarldrlar. Buna karlk bymenin yavalad veya dorAMALARIMIZ mant (uyku) haline girdii devrelerde, bitkilerin soua dayankllk kazand grlmektedir. BitkiK organlar: T A P Bymenin hzl olduu bitki doku ve organlarnda zarar daha ok olmaktadr. rnein, gen srgn ular, iekler ve patlamakta olan tomurcuklar souklardan daha kolay etkilenmekte; gvde, odunlam dallar,Tkk, E L E V yumru, Z Y O N rizom gibi organlar souklardan daha az zarar grmektedir. Scaklk derecesi: Bitkilerin souktan zarar grme oran dk scaklk derecesi ile yakndan ilikilidir. Daha nceden belirtildii gibi her bitkinin dayanabilecei dk scaklk derecesi bellidir. Scakln bu derecesinin altna NTERNET inmesi durumunda souk zararlar balamaktadr. Scakln dme hz: Genel bir kural olarak, scakln yava yava minimuma inmesi durumunda bitkiler soua daha ok dayanmaktadr. Scakln aniden ve hzl bir ekilde azalmas bitkileri daha ok etkilemektedir. Dk scakln sresi: Bitkiler, dk scaklklarn uzun sre devam etmesi halinde daha ok zarar grmektedir. Birok bitki, ksa sreli dk scaklklara daha iyi dayanabilmekte ve fazla zarar grmemektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
47
Scakln ykselme hz: Scaklk, minimumda belirli bir sre kaldktan sonra yeniden ykselmeye balar. Bitkilerde esas don zarar bu devrede grlr. Scakln hzla ykselmesi bitkilerde byk zararlar meydana getirir. Buna karlk scakln yava yava ykselmesi zararlar byk lde hafifletir. Bitki morfolojisi: Bugne kadar eitli bitkilerde, soua dayankllk ile morfolojik karakterler arasndaki ilikiler konusunda birok aratrmalar yaplmtr. Bu almalarda; ksa boylu, fide devresinde yava ve yatk olarak byyen, sonbaharda daha az toprak st organ gelitiren eitlerin soua daha fazla dayand grlmtr. Bitkinin kimyasal kompozisyonu: Bitki dokusundaki karbonhidrat fraksiyonlar ve azotlu bileikler ile soua dayankllk arasnda deiik ilikiler bulunmutur. ok yllk veya klk bitkilerin depo organlarndaki yedek besin maddesi genellikle niastadr. K boyunca niasta ekere dnr ve dokulardaki eker oran artar. Aratrmalar, ou bitki dokularndaki eker oran, baz hormonlar, yalar ve deiik organik bileikler ile soua dayankllk arasnda ilikilerin bulunduunu gstermitir. Tarmsal alanlarda dk hava scaklnn bitkileri olumsuz ynde etkiledii ve ilknce iek, gen srgn gibi soua daha duyarl olan organlar daha sonra da tm bitkiyi lme srkledii bilinmektedir. Bitkilerde grlen bu olumsuz etkilerin kaynaklar zerinde yaplan birok aratrmada, lm nedeni kesin olarak aydnlanmamtr. Ancak bu konuda iki gr ne srlmektedir. Soukla kar karya kalan hcreler protoplazmadaki suyu hcreler aras boluklara atarlar. Bylece hcre ii younluunu artran hcreler souklardan zarar grmezler. Ancak souun devam etmesi durumunda, hcreler arasnda donan su, hcre ierisinden su ekerek proteinlerin bozulmasna ve protoplazmann koagle olmasna yolaar. Bu duruma gelen bitki organlar veya tm bitki canlln kaybeder. Ortam scaklnn aniden ve hzl bir ekilde dmesi durumunda, hcre ierisindeki su donarak buz kristallerine dnr. Hacmi artan su hcre zarn patlatr, dier hcre organlarna da zarar verir. Bu yolla bitkilerin lmleri doada daha az grlr. K aylarnda bitkilere byk zarar yapan olaylardan birisi de topran buz tabakalar ile kaplanmasdr. Buz tabakalar zellikle ok yllk otsu bitkiler iin zararldr. Kktac buz tabakas ile rtlen bitkiler bata CO2 olmak zere solunum yan rnlerini atmosfere veremez. Bitkilerin kktac blgesinde biriken solunum yan rnleri bitkilere zarar verirler. Bu zararlar nlemek iin, buz tabakalarnn ok sk grld blgelerde anz yksek brakmak gereklidir. Bylece buz atlaklar arasndan gaz alverii olana bulan bitkiler canllklarn koruyabilirler (McCloud ve Bula 1982). Dk scakln olumsuz etkileri yannda bitkilerin byme ve gelimeleri iin olumlu etkilerde de bulunurlar. Klk bitkilerin byk bir blm ieklenip, meyve balayabilmeleri iin belirli bir sre souk devreden gemeleri gerekir. rnein buday, arpa, avdar gibi bitkilerin klk eitleri fide devrelerinde 4-8 hafta sre ile 0-5 Cde kalmamas durumunda vejetatif devreden generatif devreye geemezler. Klk tip olarak adlandrlan bu eitler yazlk olarak ilkbaharda ekilirse veya klar lman geen yerlerde yetitirilirse gerekli souklamay alamadklar iin sapa kalkamaz ve tane rn veremezler. Benzer ekilde baz sebzeler rnein lahana, spanak, karnbahar gibi bitkilerde ieklenip meyve balayabilme-
Fazla kar rts bulunmayan nemli topraklarda st tabaka donduktan sonra, topran alt tabakalarndan yukarya su eker. ekilen su burada donar. Bylece belirli bir tabakas donan toprakta, bir hacim genilemesi olacandan donan toprak katman kabarr. Bu kabarma srasnda bitki kklerini kopartr, kkler akta kalr. Buna Don kesmesi denir. Kltr bitkilerinin vernalizasyon istekleri ok farkldr. Yazlk bitkilerde bu istek ok snrl iken, klk bitkilerin byk bir blm ieklenip, meyve balayabilmeleri iin uzun bir sre souk devreden gemeleri gereklidir.
48
leri iin belirli bir sre souk dnemden gemeleri gerekir. Aa trlerinde tomurcuklarn srebilmesi, normal ieklenme olaynn grlebilmesi iin yine bir souk dneme gerek duyulur. te bitkilerin belirli bir sre dk scaklk isteine vernalizasyon istei denilmektedir.
me ve Donma
Kuraklk tolerans gibi donmaya kar gsterilen tolerans ok boyutlu, karmak bir olaydr. nk pek ok bitki dk scaklklara maruz kaldktan sonra dayanma zellii kazanmaktadrlar. Dk scaklklarn iki trl etkisi vardr. Birincisi; donma scaklnn zerindeki dk scaklklarn bitki yaamnda meydana getirdii olumsuz etkiler ve bitkilerin bunlara kar ald nlemlerdir. kincisi de; dondurucu derecede dk scaklklarn ortaya koyduu ldrc etkilerdir (Bidwell, 1974). Tropikal bitkiler tmeye kar ok duyarldrlar. Donma derecesinin zerindeki dk scaklklar bu bitkilerde daha fazla zarar yapar. Bu bitkiler 12-13 C scaklklardan zarar grebilir ve 0-5 C arasndaki scaklklarda lebilirler. Ancak, bu koullarda donma olay meydana gelmez. Bu koullardaki lm olaylar proteinlerin dk scaklklara (0-5 C) kar duyarl olmasndan ileri gelmektedir. Bu bitkilerin karlatklar sorunlar bnyelerindeki suyun donmas ve ite buz olumasndan kaynaklanr. Pek ok lman iklim ve arktik bitkiler tmeden dolay ciddi zarar grmezler. Bu bitkilerin karlat problemler bnyelerindeki suyun donmas ve buzlarn olumas ile ortaya kar. Nitekim suyunu kaybetmi fakat canlln koruyan tohumlar ve dokular donma ve znme olaylarndan zarar grmezler. Ancak, su aldktan sonra bu dokular donma zararna kar zel dayankllk zelliklerini kaybederler. Aktif byyen dokular dormant dokulara gre don zararna kar daha duyarldrlar. Dormant dokularn bir ksm sv azot iinde -196 Cye kadar dayanabilirler. Hcre ii ve hcreler aras suyun donmas ile oluan buz kristalleri don zararn iki katna karabilir. Kristaller hassas zarlar ve hcre organizasyonunu bozarlar. Ayrca, buz oluumu ile dokunun su ierii azalr ve dokularda kuraklk etkisi belirir. Hcreler aras boluklarda bulunan suyun yksek bir potansiyeli bulunurken, sitoplazma veya vakuoldeki suyun daha az potansiyeli vardr. Bu nedenle kristaller ncelikle hcreler arasnda oluma eilimi gsterir ve devam eden donma olay ile bu alanlardaki kristallemeler arttka protoplast suyu dar kmaya zorlanr. zlme meydana gelince donmaya kar ok iyi dayanan bitkiler nceden protoplastlarndan kaybetmi olduklar suyu hcreler ars boluklardan geri kazanrlar. Dona dayanksz bitkilerde su hcreler ars bouklarda kalma temayl gsterir. Ayrca, bu bitkilerde protoplast iindeki su kolayca kristalleir ve direkt mekanik etki yapabilirler (Bidwell, 1974). Donma olaynn bitkide ortaya k ve zararlar aadaki sra ile olmaktadr: 1. Protoplast dnda buz kristallerinin olumas 2. Protoplastn su kaybetmesi ve bylece younluunun artmas. Scaklk hzl derse protoplast donabilir. Eer scaklk yava derse protoplast sadece su kaybeder. 3. Protoplast iinde konsantrasyonu artan znen maddeler kelirler. Eer iyonize olan bileikler kelirse sonunda protoplast ii pH deeri de nemli deime gsterir. 4. Eutectic (hcrenin donma noktas) scakln altnda (genellikle -35 C ile 40 C) dokulardaki suyun tamam donar.
49
5. Zamanla kk keli buz kristalleri daha dk serbest yzey enerjisi olan byk, kresel kristallere dnrler. Hcre komponentlerinin bozulmas byk mekanik zarar yapabilir. Scakln, yava yava dmesi su kaybnn neden olduu etkilerden daha fazla hasara neden olur, hzl scaklk dmelerinde ise buz kristal oluumunun zararl etkisi daha byk olabilmektedir. Yava veya hzl donmann gerek etkileri bakmndan bitkiler arasnda ok fark vardr. Normal tarla artlarnda nispeten yava bir donma meydana gelir ve zarar aadaki gibi ortaya kar: znen maddelerin konsantrasyon art ve kelmesi, pH deimeleri, hcre suyu azalmas, hcre bzlmesi (plazmoliz) ve duyarl makromolekllerin mekan dalnda kritik azalmalar. Bu faktrlerin tm veya herhangi biri hcre lmlerine neden olmaktadr.
Dona Kar Dayanma Teorileri

Donun etkilerini ve dona dayankllk sistemlerini aklamak zere birka teori gelitirilmitir. Bunlar aadaki ekilde gruplandrlabilir: (1) proteinlerin dk scaklklarda bozulmas, (2) kurumann etkileri, (3) elektrolit konsantrasyon etkileri, (4) ekerlerin etkileri, (5) molekllerin sterik etkileri ve (6) buz kristallerinin etkileri (Bidwell, 1974). Bozulmayan veya kurumaya kar dayankl olan zel proteinlerin dona dayankl bitkilerde retildii veya yine bu bitkilerde RNA gibi faktrlerde meydana gelen artlarn bozulmalar (denaturasyon) nledii tezi ileri srlmtr. Kuruma kart mekanizmalar zel hidrofilik proteinlerin oluumunu kapsayabilir. Ya da elektrolitlerin konsantrasyon artlar buz oluumunun suyu dokulardan uzaklatrmasn engelleyebilir. Dona dayankl dokularn dayanksz dokulara gre daha fazla eker ierdii gzlenmitir. Bu nedenle dona dayankllk mekanizmasnn ekerleri kapsad tezi ileri srlmektedir. Ancak, dona dayankllk ile eker konsantrasyonu arasndaki iliki tam olarak saptanamamtr. Baz aratrclar da dokular skroz zeltisine koyduklarnda dona dayanklln arttn saptamlardr. Ancak bu yntemle tam dayankllk baz n souklama muamelesi yapldktan sonra elde edilmitir. Bu sistemde iki trl etkinin olduu ileri srlmektedir. Buradaki gelimeler: (1) souk muamelesi ile zel proteinlerin sentezlenmesi, (2) bu proteinlerin yksek konsantrasyonlu ekerler tarafndan kararl yapya kavuturulmalar ve dona kar dayankll artrmalar (Bidwell, 1974). Kimi aratrclarda kuruyan hcrelerin bzlmesi ile protein molekllerinin bir araya geldiklerini ve dayankl bir zellik kazandklarn ileri srmlerdir. Byle bir gelime sonucu proteinlerdeki S-S balar kopar ve doal olmayan skmalar nedeniyle yeniden oluum srasnda doru bir form oluturamazlar. Bu olay proteinlerin yapsn bozar. Bu aratrclara gre dona dayankl bitkiler hidrofilik balar fazla olan proteinler retir (bu tip proteinler baladklar suyu kolay kolay terk etmezler) buna karlk daha az miktarda hidrofobik protein olutururlar. Bir baka teze gre ise dona dayankl bitkilerin hcre duvarlarnda oluan polisakkaritler buz kristallerinin oluumunu engellemektedir. Bu konu ile ilgili baka speklatif grlerde bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi dona dayankl bitkilerde hcre ii suyun zel bir ekil kazand ve bu ekildeki suyun donmadan kalabildii tarzndaki grtr. Bu gr kantlayan veriler henz elde edilmemitir. Ancak, son zamanlarda suyun fiziksel kimyas zerindeki gelimeler bu konuya aklk getirebilir (Bidwell, 1974).
50
Dona Dayanklln Kazanlmas

Dona daynkllk sistemi karmaktr ve iyi anlalmamtr. Birok bitkide dayankllk fotoperiyotla ilgilidir. Baz bitkiler ise maksimum dayankll gelitirmek iin birtakm deneyimlere veya zel n muamelelere gerek duyarlar. Birok bitki dormansi periyoduna veya dayankllk prosesinin balangcnda uygun bir fotoperiyoda ihtiya gsterir. n tevikten sonra bitki dondurucu olmayan dk scaklklarda byme periyoduna gerek duyar. Kural olarak, dk scaklk iddeti ve sresi beklenen dayanklln derecesini belirler (Bidwell, 1974). Bitkiler dona dayankllk gelitirme koullarna kavutuklar dnemde yksek scaklklara maruz kalrlarsa dayankllklarn kaybedebilirler. Birok bitkideki dayankllk onlar sadece dk scaklklardan korur ama donmaktan koruyamaz. ster dayankl olsunlar ister olmasnlar bu bitkiler donarlarsa lrler. Ancak, soua dayankl birok bitki daha dk scaklklara dayanabilirler (0 Cnin altnda), nk bunlarn donma SIRA SZDEnoktalar aaya ekilmitir ve gerekten daha dk scaklklarda donarlar. Birka tane ok dayankl bitki tr ancak ok dk scaklklara (0 Cnin altnda) maruz brakldktan sonra maksimum dzeyde dayankllk kazanaD N E L 1974). M bilmitir (Bidwell, Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi dona kar dayankllk edinme srecinin belliS aamalarnda enerjiye ve baz metabolizma sistemlerine gerek duyuO R U lur. nk, metabolik inhibitrlerin varl ya da dayanm edinme srasnda dk k iddetinden hasl olan ksmi alk derecesi dona dayanm kazanmn erteler ya DKKAT da nler. Ancak, burada gerek duyulan enerjinin, srmekte olan dayankllk reaksiyonlar ile karlanmas gereken normal metabolik gereksinimin bir paras m ya SIRA zel SZDE da temel veya bir enerji mi olduu bilinmemektedir.
SZDE Bitkide don SIRA olaynn ortaya k ve zararlar hangi sra ile gereklemektedir? SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM DNELM K T A P S O R U S O R U
D N E LVesile M Necmettin ELK BULURun Tarla Bitkileri Fizyolojisi (Bursa: Uluda niv. Ziraat K T ve A P Fak Yaynlar, 1998) adl kitabnda Dk Scaklk ve Donma Olay (ss. 18-20) blmnS O hakknda R U de donma olay detayl bilgileri bulabilirsiniz. S O R U
TELEVZYON DKKAT DKKAT SIRA SZDE SIRA N T E RSZDE NET AMALARIMIZ AMALARIMIZ
lkemizde dk scaklklarn ya da donun tarmda yapt tahribat olduka byktr. DKKA T DKKAT Bitkilerin kendi savunma mekanizmalar bir tarafa braklrsa, bu konuda pratie aktarlabilecek baz uygulamalar bulunmaktadr. rnein; rnlerin yetitii tarlalarda toprak SIRA SZDE SIRA N saman, T E RSZDE N E T dier bitki artklar ve ahr gbresi gibi materyallerle rtmek, sis ve yzeyini sap, duman oluturmak, yamurlama, gbreleme vb. uygulamalarla olumlu sonular alnabilmektedir. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
TELEVZYON
ATMOSFER (HAVA)
K T A P K T A P K T A P evreleyen bir gaz tabakasdr. Gne nlar iin bir filtre gAtmosfer dnyamz K T A P revi gren hava, bitkiler iin de bir yetime ortamdr. Atmosferin ykseklie bal olarak bileiminin deimesine karlk, canllarn yetime ortamndaki hava hacim olarak % 78 azot, TE LE VZ Y O N % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 bata Argon olmak zeTELEVZYON re dier gazlar iermektedir. Bunlarn dnda blgelere gre ve mevsime bal olarak hava ierisinde; su buhar, toz, duman, toz paracklarna bal olarak mikroorganizmalar, iek tozNTERNET NTER NET lar ve endstri gazlar bulunur.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
51
Atmosfer hem bnyesinde bulunan gazlar hem de hava hareketi ile canllar etkiler. Bitkiler iin havada bulunan gazlardan en nemlileri CO2, oksijen ve dier gazlar ierisinde yer alan SO2, NH3, HN, O3dur. CO2, bitkilerde grlen tm metabolik reaksiyonlarn balang devrelerinde yer alr. Havada bulunan CO2in balca kaynaklar; karbonat kayalarnn ayrmas, yanma ve volkanik aktivitelerdir. Normal havada % 0.034 orannda (340 ppm) CO2 bulunur. Ancak bitkilerin byme ve gelimeleri zerine nemli etkileri bulunan CO2 gaznn oran olduka deikendir. Endstri ve yerleim alanlarnda CO2 miktar olduka yksektir. Orman ii alanlarnda organik maddelerin rmesi nedeni ile CO2 oran normalden daha fazladr. Organik topraklar da havaya devaml olarak CO2 verdii iin bu topraklarn st tabakalarnda olduka yksek orand CO2 bulunur. Gn ierisinde de CO2 miktarnda deiimler grlr. Normal olarak CO2 oran gece artar, sabaha kar en yksek dzeyine ular, daha sonra azalarak le zaman en dk dzeyine iner. CO2in bitki retimi iin nemine karlk havadaki CO2 oran % l0u anca toksik, % 30-50yi bulunca ldrc etki yapar. Ancak bu etki, ounlukla CO2 artndan ok, oksijen eksikliinden kaynaklanr. Oksijen bitkiler iin nemli bir elementtir. Bitki dokularnn % 45 kadar oksijendir. Atmosferde bulunan oksijenin balca kayna bitkilerdir. Bitkiler yapraklar ile aldklar suyu fotosentez olaylarnda paralayarak oksijeni atmosfere verirler. Oksijen zellikle kk blgesinde, bitki besin maddelerinin almnda nemli rol oynar. Bu nedenle toprak havasndaki oksijen oran ok nemlidir. Atmosferde daha dk oranlarda bulunan SO2, HF, NH3, CO, H2S, O3 gibi gazlar canllar zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr.
RZGAR
Rzgar bir hava hareketidir. Hava ktlelerinin belirli ynlerdeki hareketleri, canllar zerinde deiik etkilerde bulunurlar.
Dnyann zellikle Antil Denizi, Meksika Krfezi ve Hind Denizinde hayat fel eden ve tarmsal retimi engelleyen tehlikeli ve ykc tropik frtnalar Trkiyede grlmez.
Rzgarn Bitkiler zerindeki Etkileri

Bitkiler rzgardan mekanik ve fizyolojik olarak iki ynl etkilenirler. Rzgarn mekanik etkileri genellikle hz ile yakndan ilikilidir. Rzgar hz 2-5 m/sn (7-8 km/s) arasnda deitii zaman, bitkilerde herhangi bir mekanik zarar oluturmaz. Hz l5 - 20 m/snye (50-60 km/s) ulat zaman ince dallar krlmaya, tahllar yatmaya, yaprak ve iekler dklmeye balar. Rzgar hz 30-40 m/sn (ll0-l50 km/s) olduunda aalar devrilmeye balar, tm tarmsal rnlerde byk mekanik zararlar meydana getirir. Hzn daha ykselmesi tm hayat felce uratacak felaketlere yol aar. Hzl rzgarlar zellikle kumlu alanlarda fidelerin sklmesine, kklerin ortaya kmasna, srkledii ince toprak paralar ile fidelerin stnn rtlmesine, hasat dnemine gelmi tahllarda tane dkmne, msr gibi bitkilerde saplarn krlmasna ve yatmasna, aalarda eri bymeye ve deformasyona neden olurlar. Rzgarn en nemli olumsuz etkilerinden birisi de topraktan ve bitkilerden olan terlemeyi artrmalar, fotosentezi olumsuz ynde etkilemeleridir. Scak rzgarlar ortam scakln l0-20 C, nisbi nemi ise % 5-l0 orannda drebilirler. Toprakta yeteri kadar su bulunsa bile, scak rzgarlarla karlaan bitkiler stomalarn kapatarak fotosentez hzn azaltrlar. Scak rzgarlarn devaml esmesi durumunda bitkiler kaybettikleri fazla miktardaki suyu topraktan salayamadklar iin ksa srede sararr ve lrler. lkemizin birok yresinde sam rzgar ad verilen bu scak rzgarlar bitkilerin ieklenme dneminde, dllenmeyi olumsuz ynde etki-
52
lerler. Baaklar kurur, beyazlar ve tohumlar geliemezler. Scak rzgarlar daha ge devrelerde tanelerin bzlmesine ve alk tane elde edilmesine yol aarlar. Rzgar hz toprak yzeyinden ykseldike artar. Bu nedenle uzun bitkilerde transprasyon hz ok fazladr. Bitkiler kaybettikleri suyu karlamak iin hzl bir ekilde su tamak zorunda kalrlar. Bu nedenle ok rzgarl yerlerde yetien bitkiler ksa ve ince kalrlar. Baz rzgarl blgelerde l00 yandaki bitkilerin al eklinde ksa kaldklar grlmtr. Ayn ekilde kutuplarda, st, kzlaa ve dier aa trleri donmu toprakta terleme ile kaybettikleri suyu karlayamayacaklar iin yere yatk olarak geliirler. Bylece rzgar ile transprasyonun artmasn nlerler. Tarmsal adan, rzgarn birok olumlu etkisi de vardr. Hereyden nce rzgarlar yabanc iek tozu ile tozlanan bitkilerde tozlamay salarlar. Ayrca birok bitkinin tohumu rzgarlar ile tanr ve dier blgelere yaylrlar. Orta derecede hzl rzgarlar, bitki rtsnn alt katmanlarnda CO2ce fakir havay deitirirler. Durgun havalarda bitki rtsnn alt katmanlarnda CO2 oran ok azalr. Bu durumlarda fotosentez hz % 20 orannda azalabilmektedir. Nem tayan rzgarlar nne bir engel kt zaman ykselmeye balarlar. Hava scakl her l00 mde ortalama 0.6 C dt iin hava iersindeki nem younlar ve yamur olarak yeryzne der. Bu nedenle dalarn denize bakan yamalar bol yamur alrlar. Rzgarlarn nem tayan hava ktlelerini tamas tarmsal adan byk nem tar. Kurak ve yar kurak blgelerde nemli ve serin rzgarlar, ortamn serinlemesini salar. Terlemeyi azaltarak suyun daha az kullanmn salar. Bu nedenle nemli ve serin rzgarlarn estii blgelerde bitkiler daha iyi geliirler. Ilk rzgarlarn tarmsal adan baka olumlu etkileri de bulunmaktadr. rnein lk rzgarlar karlarn kalkmasna, otlaklarn erken almasna neden olurlar. Ayrca lk ve kuru rzgarlar tahl yetitiriciliinde nemli bir sorun olan pas (Puccinia) hastalnn geliimini engellerler.
Rzgarn Hayvanlar zerindeki Etkileri

Rzgarlar genel olarak kk bcekleri olumsuz ynde etkilerler. ou bcek, rzgarl devreleri kuytu yerlerde geirirler. Scak rzgarlar bcek populasyonlarnda byk azalmalara yol aarlar. Baz kk bcekler rzgarlar ile ok uzak yerlere tanabilecei gibi yeryznden ok ykseklere de kabilmektedir. rnein Kuzey Afrikada yaayan baz bceklerin rzgarlar ile Kuzey Almanyaya geldii grlmtr. Baz bcekler de rzgarlarn etkisi ile yeryznden 4500 m ykseklie kadar kabilmektedir (Kansu l965). Rzgarlar, bceklerin kendilerine has kokularn tayarak iftleme ve oalmalarn olumlu ynde etkilerler. Evcil hayvanlara rzgarn dorudan bir etkisi grlmez. ok scak havalarda esen lk ve nemli rzgarlar hayvanlarda olumlu etki yaparlar. Buna karlk souk ve nemli rzgarlar k aylarnda byk zararlara neden olabilirler. Bu nedenle ak ahr sisteminde ahrn ak olan n taraf gney, gneydou veya gneybat ynlerine, kapal olan taraf ise kuzey tarafa verilmesine dikkat edilir (Bykolu l984).
SIRA SZDE
Rzgarlarn SIRA bitkiler zerindeki etkileri nelerdir? SZDE

DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
53
zet
A M A
Canllarn hayatn yaamsal nitelikte etkileyen k, scaklk, hava ve rzgar gibi iklim faktrlerine ilikin yeterli bilgi birikimini elde etmek, ve bu faktrlerin bitkisel ve hayvansal retimdeki nemini aklamak klim faktrleri yaayan tm canllarn hayati faaliyetlerini srdrmelerinde etkilidir. Bu faktrler ierisinde bitki ve hayvanlarn byme ve gelimeleri zerinde k, scaklk, atmosfer ve rzgar nemli parametrelerdir. Bu faktrler topografya ve toprak ile birlikte canllar byl lde etkiler. Bu parametrelerden n fotosentez asndan 3 temel zellii ne kmaktadr. Bu zellikler; n kalitesi, klanma sresi ve n younluudur. Bitkiler imlenme, vejetatif ve generatif gelime gibi farkl fenolojik dnemlerinde minimum, optimum ve maksimum scaklk istekleri asndan farkllklar gstermektedir. Bitki trlerinin de bu deerler bakmndan aralarnda nemli farkllklarn olduu bilinmektedir. Genel olarak gelime dneminde serin iklim bitki trleri 20-25 C arasnda normal gelime gsterirken, scak iklim bitkileri 30-35 C arasnda normal gelimelerini srdrmektedirler. Canllarn optimum scaklk isteklerinin dndaki scaklklar yaamsal faaliyetlerini olumsuz ynde etkilemektedir. Gne nlar iin bir filtre grevi gren hava bitkiler iin de bir yetime ortamdr. Canllarn yetime ortamndaki hava hacim olarak % 78 azot, % 21 oksijen, % 0.034 CO2 ve % 0.97 bata Argon olmak zere dier gazlar iermektedir. Ayrca, hava ierisinde blgelere ve mevsimlere gre deimek zere su buhar, toz, duman, mikroorganizmalar, iek tozlar ve endstri gazlar da bulunmaktadr. Atmosfer tm bu zellikleri ile canllar zerinde nemli etkilere sahiptir. Gnmzde CO2in bitkiler asndan nemi n plana kmaya balamtr. Fosil yaktlarn ve orman yangnlarnn atmosfere sald CO2 miktar sera etkisi riskini artrmaktadr. Hava ktlelerinin belirli ynlerdeki hareketlerini simgeleyen rzgar, canllar zerinde deiik etkilerde bulunmaktadr. Bir taraftan bitkilerde tozlama, reme organlarnn yaylmas vb. olumlu etkileri yannda dier taraftan ar hzl rzgarlar tahllarn yatmasna, aalarn devrilmesine, yaprak ve iek-
lerin dklmesine, bitkilerin kurumasna neden olarak byk boyutlu mekanik zararlanmalar meydana getirir. Bitkilerde fotosentez ve solunum etkinliklerinin zellikleri ile iklim faktrlerini ilikilendirmek Fotosentez bitkilerde klorofil pigmenti katalizrl altnda gne enerjisini kullanarak karbondioksit ve suyu birletirip eitli organik bileikleri oluturan bir sistemdir. Bu sistemde k ve karbondioksitin nemi ok byktr. In younluu, kalitesi ve sresi ile karbondioksitin konsantrasyonu fotosentez hznda en etkili unsurlardr. Dier taraftan scakln fotosentez hz ile ilikisini de unutmamak gerekir. Bitki populasyonlarnda yaprak alan indeksi ve k tutumu arasndaki ilikiler fotosentezin net kuru madde birikimi asndan ok nemlidir. Bitkilerin eitli biyokimyasal faaliyerlerini devam ettirebilmek iin fotosentezle rettikleri karbonhidratlar paralamalar ve birtakm yapsal ve fonksiyonel maddeler ile enerji retmeleri gerekmektedir. Aslnda bu olay solunum olarak adlandrlmaktadr. Solunum bir bakma fotosentezin tersi bir olaydr. Bir bitkinin bir gnde fotosentezle oluturduu karbonhidratlarn yaklak 1/3 solunumda kullanlmaktadr. Fotosentezle retilen maddeler ile solunum ile tketilen maddeler arasndaki fark net fotosentez olarak isimlendirilir. Solunumun scaklkla sk bir ilikisi vardr.
A M A
54
A M A
Yl ve gn iersinde k ve scaklk faktrlerinde yaanan deiimlerdeki nedenleri aklamak Ik ve scaklk faktrleri mevsimlere ve gnn saatlerine bal olarak nemli deiimler gstermektedirler. Genel olarak, k younluu yaz aylarnda k aylarna gre, le saatlerinde sabah ve akam saatlerine gre daha yksektir. Dier taraftan, gnn eitli saatleri ve mevsimler de scaklk deerlerini deitirmektedir. Bunun nedeni gn iinde ve farkl mevsimlerde gne nlarnn bazen eik a ile, bazen de dik a ile gelmesidir. Inlar dik a ile geldiinde fazla n enerjisi, eik geldiinde ise az n enerjisi yeryzne ulamaktadr. Inlarn mevsimsel geli alarnn deimesi ile de yaz ve k aylar arasnda scaklk farkllklar olumakta, yazlar daha scak, klar ise daha souk olmaktadr. Ik ve scaklk parametrelerine ilikin ekstrem deerlerin zellikle bitkiler zerinde neden olduu stres koullarn ifade etmek Optimum younluktan az ya da fazla k alan yerlerde yetien bitkilerde baz morfolojik ve fizyolojik deiiklikler meydana gelmektedir. Bol kta yetien bitkilerde gvde ksalr, ktikula kalnlar, hcreler aras bouklar azalr, kkler daha fazla dallanr, kk/gvde oran artar, klorofil miktar artar, meyve oluumu artar, meyvelerde renk, aroma ve tat ykselir, bitkilerin dayankll artar. Glgede yetitirilen bitkilerde ise boum aralar uzar, gvde incelir, yaprak ayas geniler, kkler zayf geliir ve kk/gvde oran azalr. Ikta olduu gibi scaklkla ilgili ekstrem deerler canllar zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr. Optimumun zerindeki scaklklarn zararl olabilecek deerini belirlemek olduka zordur. nk, bu deerler bitki trleri arasnda farkllk gsterdii gibi bir bitkinin organlar ve gelime devreleri arasnda da byk farkllklar vardr. Bitkilde yksek scakln olumsuz etkileri ounlukla su eksiklii ile birlikte grlr. Bu nedenle iki faktrn olumsuz etkilerini birbirinden ayrmak gtr. Yksek scaklk bitkilerde birok metabolik bozukluklara yol aar. Bitkilerin yksek scaklklardan zarar grme derecesi, scaklkta kal sresi ile yakndan ilikilidir. Yksek scakln bitkiler zerindeki olumsuz etkilerine dk scakln olumsuz etkilerinden daha az rastlanr. Tarmsal rnlerin uyum gstereme-
A M A
dikleri alanlarda yetitirilmesi halinde yksek scakln olumsuz etkileri daha ok grlmektedir. Yksek scaklklarn lmcl etkileri fotosentez ve solunum olaylarnn durmas ile ortaya kar. Hcreler ve zarlarda bozulmalar balar, protoplazmadaki proteinler, nkleik asitler paralanr, protein yaplar bozulur ve lipitler svlar. Scakln optimum deerlerin altnda lmcl olmayan seviyelere dmesi durumunda, bitki byme ve gelimesi yavalar, nce metabolizma bozulur ve fotosentez rnlerinin tanmas zorlar. Bu olaya da me zarar denir. Oysa, scaklklarn ar dmesi bitkilerde lmle sonulanr. Ancak, bitkiler donmaya kar belirli derecelerde dayanabilmek iin baz mekanizmalar gelitirmilerdir. Donmann etkisi; bitkinin byme devresine, bitki organlarna, dk scakln derecesine, sresine, dk scakln dme ve ykselme hzna, bitki morfolojisine ve bitkinin kimyasal kompozisyonuna bal olarak deimektedir.
55
Kendimizi Snayalm
1. Fotosentezle retilen maddeler ile solunumla tketilen maddeler arasndaki farka ne ad verilir? a. Fotosentez hz b. Net fotosentez c. CO2 denge noktas d. Solunum e. Termoperiyodizm 2. Aadakilerden hangisi glgede yetitirilen bitkilerde grlmez? a. Boum aralar uzar, b. Kkler zayf geliir c. Yaprak ayas geniler d. Ktikula kalnlar e. Kk/gvde oran azalr 3. Genel olarak fotosentez yoluyla oluan karbonhidratlarn % kann solunum ile tketildii kabul edilir? a. 1/2 b. 1/4 c. 1/6 d. 1/7 e. 1/3 4. Normal koullarda havada ka ppm CO2 bulunur? a. 340 ppm b. 0.034 ppm c. 700 ppm d. 150 ppm e. 10 ppm 5. Birim toprak alannda bulunan yaprak alan neyi ifade eder? a. Bitki byme oran b. Net asimilasyon c. Fotosentez d. CO2 e. Yaprak alan indeksi 6. Gneten gelen enerjinin % ka fotosentez iin kullanlmaktadr? a. % 100 b. % 86 c. % 1 d. % 39 e. % 0.008 7. Aadakilerden hangisi scakl etkileyen bir faktr deildir? a. Enlem derecesi ve yama baklar b. Ay nlar c. Ykseklik d. Kar rts e. Bitki rts 8. Aadakilerden hangisi rzgrn olumlu ya da olumsuz etkilerinden biri deildir? a. Yabanc dllenen bitkilerde tozlamay salamak b. Tahllarda yatmaya neden olmak c. Bitkilerin kurumasna neden olmak d. Ik younluunu artrmak e. Karlarn erimesini salamak 9. Buday, arpa gibi tahllarda minimum imlenme scakl aadakilerden hangisidir? a. -10 -5 C b. 1 4 C c. 8 12 C d. 15 30 C e. 40 45 C 10. Souk zarar bitki dokularnda hangi sra ile gerekleir? (En azdan en fazlaya doru) a. Srgn ucu-Gvde-Yaprak-iek b. iek-Yaprak-Srgn ucu-Gvde c. Yaprak-Srgn ucu-iek-Gvde d. Yaprak-Gvde-Srgn ucu-iek e. Gvde-Srgn ucu-Yaprak-iek
56

1. b 2. d 3. e 4. a 5. e 6. c 7. b 8. d 9. b 10. e Yantnz yanl ise Ik ve Fotosentez konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ik ve Fotosentez konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ik ve Fotosentez konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atmosfer konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ik ve Fotosentez konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ik ve Fotosentez konusunu yeniden zden geiriniz. Yantnz yanl ise Scakl Etkileyen Temel Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rzgar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Scaklk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Scaklk konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Hayvan yetitiriciliinde evre scakl nemli bir faktrdr. evre scakl ok yksek ise vcuttaki fazla enerjiyi atabilmek iin hayvanlar byk aba sarfederler. Ayrca, evre scakl hayvansal rnler ile, dl verimini, deri kalitesini byk lde etkiler. Evcil hayvanlarn ounda optimum evre scakl l5-25 C arasnda deimektedir. Dier taraftan bceklerde embriyo, larva, pupa gelime hzlarna scakln etkisi ok fazladr. Genel olarak bcekler iin optimum scaklk 26 C kabul edilir. Baz bcekler ok dk scaklk derecelerinde canllklarn koruyabilirler. rnein -30 Cde yaayan bcekler olduu gibi, lm scakl ergin bceklerde -35 C, larvalarda -50 Cye kadar inebilir. Buna karlk baz tropik canllar 5-l0 Clerde zarar grmeye balarlar ve 0 Cde lebilirler. Sra Sizde 4 Scakl etkileyen temel faktrler: enlem derecesi ve yama baklar, ykseklik, atmosfer tabakalrnn kalnl ve iindeki gazlar, bitki rts, toprak rengi, gnn eitli saatleri ve mevsimler, toprak havas ve suyu ile kar rtsdr. Sra Sizde 5 Yksek scaklktan korunmak iin bitkilerde en ok grlen morfolojik deiiklikler: 1. Baz bitkiler yksek scaklktan korunmak iin organlarnn etrafn yaltkan grevi yapan ty, pul, kabuk, mantar ve mum tabakalar ile kaplarlar. Baz succulent bitkilerde su tabakas ierdeki organlar iin bir koruyucu tabaka roln stlenmitir. 2. Birok bitki de gne nlarn olabildiince yanstarak yzeylerinin ar snmalarn nlerler. Bu amala bitkiler ak renkli yapraklar olutururlar. Yapraklar gne nlar ile daha dar a yapacak ekilde dizilerek yanstmay kolaylatrrlar. 3. Bitkilerde su oran arttka scaa dayankllk azalr. Bu nedenle bitkiler ar scaklara dayanabilmek iin fazla suyu atarak younluklarn artrrlar.

Sra Sizde 1 Birim alana den k younluu, yrenin enlemine, mevsime, gn ierisindeki zamana, atmosferin szme derecesine, ykseklik ve topografyaya gre deiebilmektedir. Fotosentez hzn birok faktr etkileyebilmektedir. Bu faktrler ierisinde en nemlileri unlardr: Ik younluu ve kalitesi ile klanma sresi; atmosferdeki CO2 miktar; scaklk; toprak suyu ve hava nemi ve bitkilerde klorofil miktardr. Sra Sizde 2 Bitki tohumlar imlenme dnemindeki k istekeri bakmndan 1. imlenme in Ia htiya Duyan Bitkiler 2. In imlenmeyi Tevik Ettii Bitkiler 3. Karanln imlenmeyi Tevik Ettii Bitkiler 4. In imlenmeyi Etkilemedii Bitkiler
57
Sra Sizde 6 Donma olaynn bitkide ortaya k ve zararlar aadaki sra ile olmaktadr: 1. Protoplast dnda buz kristallerinin olumas 2. Protoplastn su kaybetmesi ve bylece younluunun artmas. Scaklk hzl derse protoplast donabilir. Eer scaklk yava derse protoplast sadece su kaybeder. 3. Protoplast iinde konsantrasyonu artan znen maddeler kelirler. Eer iyonize olan bileikler kelirse sonunda protoplast ii pH deeri de nemli deime gsterir. 4. Eutectic (hcrenin donma noktas) scakln altnda (genellikle -35 C ile -40 C) dokulardaki suyun tamam donar. 5. Zamanla kk keli buz kristalleri daha dk serbest yzey enerjisi olan byk, kresel kristallere dnrler. Hcre komponentlerinin bozulmas byk mekanik zarar yapabilir. Scakln, yava yava dmesi su kaybnn neden olduu etkilerden daha fazla hasara neden olur, hzl scaklk dmelerinde ise buz kristal oluumunun zararl etkisi daha byk olabilmektedir. Sra Sizde 7 Hava ktlelerinin belirli ynlerdeki hareketlerini simgeleyen rzgar, bitkiler zerinde deiik etkilerde bulunmaktadr. Bir taraftan bitkilerde tozlama, reme organlarnn yaylmas vb. olumlu etkileri yannda dier taraftan ar hzl rzgarlar tahllarn yatmasna, aalarn devrilmesine, yaprak ve ieklerin dklmesine, bitkilerin kurumasna neden olarak byk boyutlu mekanik zararlanmalar meydana getirir. Andi, C., (l984.) Tarmsal Ekoloji. A.. Ziraat Fakltesi Yay.235 s. Beard, J.B., (1973.) Turfgrass Science and Culture. Prentice-Hall, Inc. Englewood Cliffs, N.J.B658 s. Byklolu, K., (l984.) Hayvan-evre likileri, Ders Notlar, Yaynlanmam, U.. Ziraat Fakltesi, Bursa. Bdwell, R.G.S., (1974.) Plant Physiology. NewYork Mc Millan Pulb. Comp. p. 643. Daubenmerie, R.F., (l959.) Plants and Environment. John Wiley and Sons Inc. 422 s. Etherington, J.R., (l975.) Environment and Plant Ecology. John Wiley and Sons Inc. 347 s. Gen, ., (l976.) Tarla Bitkileri Ekolojisi. .. Ziraat Fakltesi Yay., 94 s. Hughes, H.D. ve D.S. Metcalfe, (l972.) Crop Production. Mc Millan Publ. Comp., 627 s. Kansu, .A., (l965.) Bcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi, A.. Ziraat Fakltesi Yay., 242, Ders Kitab 81. Levitt, J., (l972.) Responses of Plants to Environmental Stresses. Academic Pres. P. 44-187. MC.Cloud, D.E. ve R.J. Bula, (l982.) Climatic Factors in Forage Production. Forages, Third Ed. The Iowa State University Pres, Ames, Iowa. P. 372-383. Odum, E.P., (l963.) Ecology. Holt, Rinehart and Winston Inc. 152 s. Refig, M., (1982.) Crop Production Management in the Agro-Ecological Regions of the near East and North Africa. FAO Publ. Rome. 79 s.
3
Amalarmz

EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Topran fiziksel ve kimyasal zelliklerini tanmlayabilecek, Topran fiziksel ve kimyasal zelliklerinin bitki yetitirme asndan nemini aklayabilecek, Toprak-bitki-su ilikilerini aklayabilecek, Bitkisel retimde nemli olan toprak nemi sabitelerini tanmlayabilecek, Bitki su tketimini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toprak tekstr Toprak strktr Toprak reaksiyonu Toprak tuzluluu Organik madde Hava nemi Doyma noktas Tarla kapasitesi Kullanlabilir su tutma kapasitesi Bitki su tketimi
indekiler
TOPRAK TOPRAK EROZYONU SU BTK-TOPRAK-SU LKLER
Bitki-Toprak-Su likileri
Bitki-Toprak-Su likileri
TOPRAK
Toprak dnyamzn d kabuunu kaplayan kayalarn ve organik maddenin fiziksel kimyasal ve biyolojik olarak paralanmas sonucu meydana gelen ierisinde makro ve mikro organizmalar barndran, bitkilerin byme ve gelimeleri iin gerekli su, hava ve besin elementlerini ieren ayn zamanda bitkiler iin durak grevi gren deiken zellikli bir maddedir. SIRA Toprak oluumunda ana materyal, iklim, organizma, zaman ve SZDE toporafya faktrleri rol oynamaktadr. Bu nedenle, dnya zerinde yaylm gsteren topraklar heterojen ve 3 boyutlu nitelikte olup kat, sv ve gaz olmak zere meyD N3 E Lfazdan M dana gelmektedir. Oluumunda rol oynayan faktrlerin etkisiyle, ana materyalden farkl fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklere sahip olan topraklar gevek ve deS O R U iik derinlik gsteren bir yapdadrlar. Toprak balca 5 faktrn; ana kaya, topografya, iklim, organizma ve D zaman K K A Tetkisi ile oluSIRAtopraklar SZDE ur. Bu faktrlerin karlkl ilikisinin sonucu farkl zelliklere sahip oluur. Karmak zellik gsteren topraklardan, nitelik ve nicelik olarak en yksek DNELM rn deerlerini alabilmek iin salanmas gereken optimum bitki geliiminde, insan etkisi ve ekolojik koullar bata olmak zere dier pek ok faktr etkili olmakAMALARIMIZ S O R artan U tadr. Dolaysyla, toprak verimliliini srekli klmak ve bu sayede nfusun beslenme ve barnma ihtiyacnn karlanmas iin toprak, insan ve ekolojik faktrK D K T ayet ler arasnda dengeli ve uyumlu ilikinin srdrlmesi gereklidir. KA A TP bu denge olumsuz ynde deiirse, retken ve canl bir madde olan topran verimlilik zelliinden insanlarn yararlanma olana snrlanr. SIRA SZDE TE L E V Z Y zere ON Topran sahip olduu deiik zellikler, tek veya birlikte olmak toprak verimlilii zerinde belirleyici etkiye sahip olarak bitki geliimi ve rn miktar zerine etkili olmaktadr. Bu etkenlerin zelliklerinin ve birbirleriyle olan etkileAMALARIMIZ imlerinin bilinmesiyle topraklarn verimliliklerinin srdrlmesi olanakldr.
NTERNET K T A PZiraat Fakl.Altnba ve ark. nn Toprak Bilimi adl kitabnda (zmir; Ege niversitesi tesi Yaynlar No:557) topran oluumu ve eitli zellikleri ile ilgili konularda ayrntl bilgiler bulabilirsiniz. TELEVZYON SIRA SZDE
Faz: Deiik durumlardan her biri.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
AMALARIMIZ S O R U KD KTK A A TP SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
60
Topran Fiziksel zellikleri

Toprak Tekstr (Doku, Bnye)
Topran mineral ksm toprak kitlesinin en nemli ve deimeyen zelliklerini gsteren blmdr ve tekstr (doku, bnye) olarak isimlendirilmektedir. Tekstrn toprak zellikleri zerindeki etkisinin deerlendirilebilmesi iin ncelikle farkl irilikteki tanelerin miktar bilinmelidir. Buna gre, birim toprak kitlesini oluturan farkl boyutlardaki tanelerin oransal dalm tekstr olarak isimlendirilmektedir. Toprakta bulunan 2 mm den iri materyaller ta (> 2cm) ve akl ( 2cm - 2 mm) olarak belirtilir ve topran inaktif ksmn olutururlar. Buna karn 2 mm den daha kk irilikteki tanelerden oluan ve ince toprak olarak isimlendirilen fraksiyon topran verimlilik zellikleri zerinde etkili olan aktif ksmdr. Topraktaki tanelerin iriliklerine gre dalmlarn ieren ve genel kabul gren snflandrma sistemleri USDA (Amerika Birleik Devletleri Tarm Bakanl) ve ISSS (Uluslar aras Toprak Bilimi Dernei) tarafndan nerilmitir (izelge 3.1).
izelge 3.1 Topraklarn farkl tane boyutlarna gre snflandrlma sistemi(Soil Survey Staff, 1951) USDA Fraksiyon ok kaba kum Kaba kum Orta kum nce kum ok ince kum Mil (Silt) Kil ap (mm) 2.00 - 1.00 1.00 - 0.50 0.50 - 0.25 0.25 - 0.10 0.10 - 0.05 0.05-0.002 < 0.002 Fraksiyon Kaba kum nce kum Mil (Silt) Kil ISSS ap (mm) 2.00 - 0.2 0.2 - 0.02 0.02 - 0.002 < 0.002
Kum, mil ve kil deiik oranlarda bir araya gelerek 12 farkl tekstr snfna ayrlmlardr. Hafif veya kaba bnyeli olarak isimlendirilen kumlu topraklarn su tutma kapasitesi dk, su geirgenlii ve havalanmas yksek, besin elementlerince fakir, fiziksel zellikleri iyi, kimyasal zellikleri fena olan, erken snan, erken tava gelen ilenmesi kolay topraklardr. Ar veya ince bnyeli killi topraklarn su tutma gleri yksek, suyu geirmesi ve havalanmas dk, fiziksel zellikleri fena, kimyasal zellikleri iyi, ayr mera arazisi olarak kullanma uygun olan topraklardr. Buna karn kum, mil ve kil fraksiyonlarnn yaklak yakn oranlarda ve birbirlerinin zelliklerini deitirerek baat olmayacak ekilde bir araya gelmesiyle oluan, orta veya tn bnyeli topraklar bitkisel retim iin en uygun topraklardr.
Toprak Strktr (Yap)

Toprakta bitki geliimiyle dorudan ilgili bir faktr olmasna ramen bitki byme ve geliiminde etkin rol oynayan dier tm zellikler zerinde de strktr etkili olmaktadr. Toprakta bulunan deiik irilikteki teksel tanelerin kmeleerek, belirli ekillerde birleerek gruplar halinde dizilmelerine toprak strktr veya toprak yaps denir. Toprak tanelerinin kmeleerek dizilmesiyle meydana gelen strktr halindeki zellikleri, teksel toprak tanelerinin (kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortaya kan zelliklerinden tamamyla farkldr.
3. nite - Bitki-Toprak-Su likileri
61
Toprak verimliliinin ve bitkisel retimin asl faktrlerinden biri olan toprak strktr toprakta hava-su dengesinin salanmas, su geirgenlii, suyun tutulmas, hava ve s iletkenliini kontrol etmesi, bitki besin elementlerinin alnabilirlik durumu, kk dalm ve biyolojik aktivite gibi bitki byme ve gelimesiyle ilgili ok sayda zellik zerinde etkilidir. Bununla birlikte, topraklarn hacim arl ve boluklar hacmi gibi zelliklerinin yan sra iyi bir strktr derecesine sahip topraklarn strktrsz veya zayf strktrl topraklara gre erozyona urama dereceleri daha dktr. Besin elementleri ierii yeterli olan fakat strktrsz zellik gsteren topraklarda, bitkisel rn veriminin yeterli olmad ve uygulanan gbreden beklenen karln alnamad grlmtr. Toprak strktr topraa ve bitkiye ynelik olarak gerekleen doal ve yapay faktrlerden etkilenmektedir. Toprak strktrnn oluturulmas, iyiletirilmesi ve korunmas her zaman temel ama olmaldr. Topran yeterli nem ieriinde ve uygun yntemlerle ilenmesi, minimum toprak ileme yaplmas, toprak zerinde gereksiz traktr vb. trafiine izin verilmemesi, toprak strktr zerine olumlu etki yapan bitki trlerinin yetitirilmesi ve nitelikleri uygun organik gbre kullanm gibi uygulamalar toprak strktrnn oluumu ve sreklilii zerinde etkilidir. ekillerine gre topraklarda grlen strktr tipleri ekil 3.1 de sunulmutur.
SIRA SZDE Teksel yapdaki topraklar ile strktrel oluumu salam olan topraklar arasnda tarmsal adan ve erozyonun etkinlii ynnden ne gibi farklar vardr?
DNELM
Strktr Tipi Granler (Gzenekli) Krnt (Furda, ok gzenekli) Strktr ekilleri zellikleri
SIRA SZDE
ekil 3.1
DNELM
S O R U
lenen topraklarn karakteristik yaplardr. st toprakta bulunur. Genellikle 2 cm den daha kk DKKAT yuvarlak ekillidirler. Agregatlar yatay bir dzlem SIRA SZDE etrafnda dizilmilerdir. Topraklarn her katmannda grlebilecei gibi genellikle A2 horizonunda rastlanr.
ekillerine gre S O R U toprakta nemli strktr tipleri (Korkut, 1983).
DKKAT
Levha (Pul)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Prizma
Kolon
Alt toprakta (B horizonunda) K T A P rastlanr. Kurak ve yar kurak blge topraklarnda grlmektedirler. Agregatlarn dey eksen etrafnda dizilmeleriyle olumulardr. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Keli Blok
N Teit ERNET Eksenleri yaklak birbirine ve dzensiz alt yzeyli agregatlarn oluturduu yap tipidir. En ok 10 cm boyutundadrlar.
Genellikle ar bnyeli alt toprakta (B horizonunda) grlebilecei gibi nemli blge topraklarnda daha yaygndr.
NTERNET
Dzensiz Blok
62
Horizon: Toprak yzeyinden toprak derinliine doru topraklarn ierdii, birbirleri zerine sralanm ve genelde birbirinden farkl tabakalara denir.
Toprak Havas
Bitkilerin ve toprakta ounluk organizma grubunu oluturan hetetrof organizmalarn aktiviteleri sonucu oksijen tketilirken karbondioksit retilmektedir. Topran hava veya oksijen ierii biyolojik aktivite iin olduka nemli rol oynamas nedeniyle toprak verimliliini etkileyen olduka nemli bir zelliktir. Topraklarn su ile dolu olan kk (mikro) boluklarn dndaki byk (makro) boluklarn tamamnda hava bulunur. Toprak havas ve atmosfer havas arasnda gerekleen srekli etkileime bal olarak iki ortam arasnda gaz deiimi vardr. Toprak ve atmosfer havasnn gaz bileimi benzer olmasna karn gazlarn oranlar farkldr. Atmosfer ve toprak havasnn ortalama bileimi izelge 3.2 den izlenmektedir. Topraktaki biyolojik aktivitenin bir sonucu olarak atmosfer havasna gre toprak havasnda oksijen daha dk, karbondioksit daha yksek ierikte bulunur. Toprak havas mevsimlere, biyolojik aktiviteye, gbreleme gibi tarmsal faaliyetlere, toprak nemine, tekstre, strktre, toprak derinliine bal olarak deiir. Topraktaki biyolojik aktivite iin toprak havasnn en fazla % 5 karbondioksit, en dk % 10 oksijen iermesinin uygun olduu kabul edilmektedir (Rowell, 1996).
Azot Atmosfer havas Toprak havas 79.0 79.1 Oksijen 21.0 20.6 (18.0 - 21.0) Karbon dioksit 0.03 0.30 (0.1 - 5.0)
izelge 3.2 Hacim yzdesi olarak atmosfer ve toprak havasnn ortalama bileimi, % (Kohnke, 1968).
Toprak havalanmasnn toprak verimlilii ve bitki yetitirmeye olan olumlu etkileri; 1. Yaygn kk sistemi oluumuna katk salar 2. Toprak mikro organizmalarnn aktivitelerini ykseltir 3. Suyun ve bitki besin elementlerinin kkler tarafndan alnmn artrr 4. Topraktaki fiziksel ve kimyasal olaylarn hzn belirler
Toprak Scakl
Toprak verimliliinin en nemli zelliklerinden biri olan toprak scakl, tohumun imlenmesinden itibaren bitkinin byme ve gelimesinin her evresinde etkilidir. Bununla birlikte, toprakta gerekleen ok sayda fiziksel, kimyasal ve biyolojik olaylarla ilikilidir. Toprak scaklnn en nemli kayna, gne nlar olmakla beraber ok dk miktarda da kimyasal ve mikrobiyolojik aktivite sonucu aa kan sdr. Topran snmasna; bitki rts, yney ve eim, toprak zellikleri, karalarn ve sularn dalm, enlem derecesi, ve toporafya etkili olmaktadr. Toprak scakl atmosfer scakl ile ilikili olarak deiim gsterdiinden yaplacak uygulamalarla toprak scakln nemli lde etkileyebilmek olanakl deildir. Topraklarn idaresine ynelik olmak zere; 1. Mallama 2. Sulama ve drenaj 3. Toprak yzeyinin fiziksel zelliklerinin deitirilmesi, uygulamalar (Baver ve ark., 1972), topran scaklnn kontrol iin yaplacak ilemler olarak belirtilebilir. Tohum imlenmesi, bitkilerin byyp gelimesi, topraklarn su ve hava ierikleri, besin elementlerinin yarayll, biyolojik aktivite, topraklarn fiziksel ve kimyasal zellikleri ve toprak oluum olaylar zerine toprak scaklnn nemli etkileri vardr.
Mal: Toprak yzeyinden buharlamay azaltmak, toprak scakln dzenlemek, yabanc ot saysn azaltmak ve erozyonu kontrol etmek iin organik, mineral ve sentetik kaynakl eitli materyallerin topran yzeyine serilmesiyle oluturulan tabakadr. Yaplan bu ileme ise mallama denir. Drenaj : Herhangi bir alandan fazla yzey veya yzey alt suyunun boaltlmasdr.
63
Topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik aktivitesi toprak scakl yeterli olduu srece gerekleir. Toprak verimlilii ve bitkisel retim iin ok nemli olan bu olaylarn kesintiye uramadan devam ettirilmesi toprak scaklnn uygun seviyede srdrlmesiyle olanakldr. Mallama, sulama ve drenaj ile topran fiziksel zellikleri toprak scakln nasl etkiler? SIRA SZDE
SIRA SZDE
Topran Kimyasal zellikleri

Toprak Reaksiyonu (pH)
DNELM
DNELM S O R U
O R U reaksiyonuTopran verimliliini belirleyen temel zelliklerden birisi de S toprak dur ve pH birimi ile ifade edilir. Toprak zeltisindeki H+ ve OH- iyonlarnn konsantrasyonu topran asit veya alkalin olmasn belirler. Toprak D reaksiyonunun ifaKKAT de edilmesinde kolaylk salamas amacyla kullanlan ve logaritmik bir terim olan pH zeltide bulunan H+ iyonlarnn negatif logaritmas (pH = - log [H+]) veya koSIRA SZDE logaritmasdr. Ortamda bulunan H+ ve OH- iyonlar konsantrasyonu birbirine eit ise reaksiyon ntrdr ve pH 7 dir. zeltideki H+ konsantrasyonu OH-AMALARIMIZ konsantrasyonundan fazla ise reaksiyon asit ve pH < 7 dir, OH- konsantrasyonu, H+ konsantrasyonundan daha fazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7 dir. Grld zere pH saysal olarak azaldka asitlik artmakta, saysal olarak arttka asitlik azalmakta, alkalin K T A ortam P zellik kazanmaktadr. Seyreltik zeltilerin pH lar 0 - 14 arasnda deimektedir. Toprakta aktif, potansiyel ve toplam olmak zere TELEVZYON 3 eit asitlik vardr. Toprak Artan asitik zeltisindeki H+ iyonlarArtan alkalilik pH 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 9.0 nn oluturduu asitlie akNTERNET tif asitlik, kolloidler zerin+ Azot de adsorbe edilmi H iyonlar ise potansiyel asitlik Fosfor olarak isimlendirilir. Aktif Potasyum ve potansiyel asitlik birlikte toplam asitlii olutururlar. Kkrt Potansiyel asitlik, aktif asitliin binlerce kat kadar bKalsiyum ykle sahiptir. Aktif ve Magnezyum potansiyel asitlik arasnda bulunan dinamik denge Demir uyarnca aktif asitlikteki H+ Mangan konsantrasyonundaki azalmaya bal olarak potansiBor yel asitlikten toprak zel+ tisine H geii vardr. Bakr Toprak reaksiyonu, yainko ve ykanma miktar, ana materyal ve ayrma dereMolibden cesi, organik madde eidi ve miktar, kimyasal gbre eidi ve mikrobiyel aktivi-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ekil 3.2 Bitki besin elementlerinin yarayllnn pH ile ilikisi(Truog, 1947). N T E R N E T

TELEVZYON
64
teye bal olarak oluur. Toprak reaksiyonunun toprak verimlilii zerindeki nemli etkileri ise unlardr; 1. Bitki besin elementlerinin yarayllna etkisi 2. Toprak mikro organizmalarnn aktiviteleri zerine etkisi 3. Bitkilerin byme, gelime ve rn miktarlarna etkisi
SIRA SZDE
Bitkilerin toprak reaksiyonuna tepkileri nasl deiir? SIRA SZDE

N E ve L M yar kurak blgelerde grlen ve daha ok st katmanlarnda Genellikle D kurak bitki byme ve geliimini engelleyecek miktarda tuz ieren topraklardr. Yal blgelerde, tuzlar S O R U topraktan fazla yalarla ykand iin tuz birikimine rastlanmaz. Tuzlulama ekseriyetle, yeterli drenajn olmad koullarda ortaya kar. Yeterli drenajn salanmas tuz birikiminin engellenmesi amacyla alnacak nlemleDKKAT rin banda gelmektedir. Topraklarn tuz ieriklerini minerallerin ve organik maddenin ayrmas, kimyaSZDE artklar sonucunda biriken tuzlar oluturur. Tuzlu topraklarsal gbrelerSIRA ve gbre da ounlukla katyonlardan potasyum (K+), sodyum (Na+), kalsiyum (Ca2+), magnezyum (Mg2+), anyonlardan bikarbonat (HCO-3), klor (CI-), slfat (SO2-4) ve karAMALARIMIZ bonat (CO2-3) en fazla bulunur. Deiik miktarlarda znebilir tuz ieren topraklar, 100 g toprakta 150 mg n zerinde znebilir tuz ierdiinde bitkilere zehir etkisi gstermeye Topran elektriki iletkenlii (EC) deerinin llmesiyle K T A balar. P de topran tuzluluk durumu ifade edilmekte, 4 mS cm-1 den daha fazla elektriki iletkenlik deeri gsteren tuzlu topraklarn, fiziksel zellikleri fena olmayp pH 8.5 in altndadr. TELEVZYON Tuzun bitkiler zerinde oluturduu olumsuz etki, artan tuz ierii kk ortamnn osmotik basncn arttrd iin su potansiyeli azalarak kklerin bata su olmak zere yeterli besin elementi alm engellenmektedir. Fizyolojik kurakla TER N E T normal artlarda bitkiye doru olan su hareketi, tuzlu toprakneden olan N bu olay larda tersine gerekleerek rn kayb, solgunluk, byme ve gelimedeki gerilii izleyen bitkinin lmesiyle sonulanr. Tuzlu topraklarda, toprak zeltisindeki iyon dengesinin bozulmas, bitki bnyesinde de iyon dengesinin deimesine neden olur ve B, Cl- vb. iyonlarn zehir etkileri bitkide byme ve gelimede gerilemeye neden olur. Topraktaki biyolojik aktivite tuz ieriinden olumsuz ynde etkilenmektedir. Topraklarn tuz ieriinin snr deerlerini amas durumunda imlenmekte olan fidelerin lm, bitkilerin kk ve koyu yeil yaprakl olmalar ve kk sistemlerinin lm gerekleir. Ayrca, yaprak kenarlarnda, tomurcuklarda ve byme blgelerinde sarlklarn ve rmelerin yan sra bitkinin tamamnda solma ve kurumalar grlr. izelge 3.3 te topraklarn tuz ierikleriyle bitki geliimi arasndaki ilikiler verilmitir. Topraklarda tuz birikiminin nlenmesi iin etkin bir drenajn saland koullarda sulama yaplmaldr. Sulamada kalitesi yksek su kullanlmaldr. Tuzlu topraklarn slah iin iyi drenajla birlikte yeterli ykama yaplmaldr.
DNELM S O R U
Toprak Tuzluluu
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Osmotik basn: zeltide znm madde miktarn gsterir. Fizyolojik kuraklk: N T E Ryeterli N E T su Toprakta bulunmasna ramen bitkinin suyu alamamasdr.
65
izelge 3.3 Topraklarn tuz ierileri ile bitki ve rn geliimi arasndaki iliki (Bernstein, 1970; Verhoeven, 1979).
Tuzluluk, (EC, mS cm-1) 0-2 0-4 2-4 4-8 8 - 16
Toplam Tuz, (%)
Deerlendirme
0.05 - 0.1 Tuz etkisi ounlukla ihmal edilebilir. 0.05 - 0.2 0.1 - 0.2 0.2 - 0.4 0.4 - 0.8 Tuza ok duyarl bitkilerin verimi snrlanabilir (Fasulyeler, meyve aalar) pratik olarak hibir bitki tuzdan zarar grmez. ou bitkinin verimi snrlanr. Sadece tuza dayankl bitkilerden tatmin edici verim alnabilir (pamuk, kolza, eker pancar, arpa, ou imler ve gller). Sadece birka tuza dayankl bitkiden tatmin edici verim alnabilir.
> 16
> 0.8
Tuzlu topraklarda yetitirilen bitkilerde ne gibi belirtiler grlr? SIRA SZDE
Organik Madde
SIRA SZDE
Topraklarn verimlilik zellii kazanmasnda, organik madde ierikleri dier zellikler arasnda en nemli bileenlerden biridir. Organik madde topran fiziksel, kimO R U yasal ve biyolojik pek ok zellii zerinde etkili olarak toprak S verimliliinin belirlenmesinde ok nemli rol oynamaktadr. Toprak organik maddesinin kaynan oluturan bitkisel ve hayvansal dokular iinde bitkisel artklar balca blmdr. DKKAT Toprak organik maddesini, toprakta bulunan bitkisel ve hayvansal organizmalarn belirli aamalarda ayrm l artklar veya bunlarn canl olanlarnn oluSZDE turduu tm karbon ieren maddelerin toprakta oluturduu SIRA bir yapdr. Hlbuki SIRA SZDE humus, kendisini oluturan bitkisel ve hayvansal kaynakl dokularn tannamayacak ekilde paralanmas, ayrmas ve deimesiyle meydana gelen olduka dayaAMALARIMIZ nkl, heterojen, koyu kahverengi ile siyah renkte, kolloidal zellikli D N E Lve M amorf yapl bir maddedir. Humus, toprak organik maddesinin bir ksmn oluturmaktadr. Toprak organik maddesi ile humus teriminin eanlaml olmad K Tgenel A P kabul gS O R U ren bir grtr. Mineral yzey topraklarn organik madde ierikleri % 0.5 - 6 arasnda deiir. Dk DE V KK TEL ZA YT ON miktarlar scak ve kurak, yksek miktarlar serin ve yal iklim blgesi topraklarnda bulunur. SIRA SZDE
N T E R N E T iklim, bitki Topraklarn organik madde ierikleri, toprak tekstr, toporafya, rtsnn zellikleri, arazi kullanma ekli, drenaj, toprak reaksiyonu, AMALARIMIZ topraktaki bitki besin elementlerinin miktar ve gbrelemeye bal olarak deiiklik gstermektedir. Organik maddenin topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleriK T A P ne etkileri aadaki gibi zetlemitir; 1. Toprak organik maddesinin topran fiziksel zelliklerine etkisi 1.1. Topraklarn uygun olmayan havalanma, su tutma ve snma zelliklerini TELEVZYON iyiletirir 1.2. Organik maddenin erozyon kontrolnde etkisi vardr NTERNET
DNELM
DNELM
Kolloid: ok kk boyutu tanmlamaktadr. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Kolloidal sistem: indeki D NELM hareketli tanelerin kolloidal boyutlar arasnda olduu karmlardr. K T A P S O R U
AMALARIMIZ
DE V K K TEL ZA YT ON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
Tamponlama Kapasitesi : Tampon zeltilerde asit veya alkaliye kar direnme gcne denir. Tampon zelti ise az miktarda asit veya alkali ilavesiyle pH s pratik olarak deimeyen zeltilere denir. Katyon Deiim Kapasitesi : Birim miktarda topran sahip olduu negatif yklerle tutabildii toplam katyon miktardr. Birimi 100 g toprakta miliekivalen ( me 100 g-1 toprak) dir. Kvam: Bir eyin uygunluk durumu
1.3. Toprak strktrnn oluumu ve srekliliini salar 1.4. Toprak kvam zerinde etkili olan organik madde zellikle killi topraklarn gevek yap kazanarak erken tava gelmesine ve kesek oluturmalarna engel olur. 2. Organik maddenin toprak kimyasal zelliklerine etkisi 2.1. Topraklardaki bitki besin elementlerinin kaynadr 2.2. Topraklarn tamponlama kapasitesini artrr 2.3. Organik madde topraklarn katyon deiim kapasitesini artrr 2.4. Toprak organik maddesi topraktaki besin elementlerinin bitkilere olan yaraylln artrr 3. Toprak organik maddesinin topran biyolojik zellikleri zerine etkileri Toprak organik maddesi besin ve enerji kayna olmasnn yannda, topran dier zelliklerini iyiletirmesiyle uygun bir yaam ortam salayarak toprak canllar zerinde etkilidir. Toprakta iyi bir biyolojik aktivite, uygun miktarda organik madde bulundurulmasyla olanakldr. Bu nedenle, organik maddenin toprak canllar zerindeki etkileri en az dier toprak zelliklerine olan etkileri kadar nemlidir.
Toprak Organizmalar
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Toprakta yaayan mikroskopla grlenden gzle grlen bykle kadar ok eitli organizma, cansz gibi grnen topraklara canllk zellii kazandrmaktaSIRA SZDE dr. Toprak organizmalar toprakta gerekleen ok sayda deiim ve dnm olayna katlarak topraklarn verimlilik kabiliyetine vazgeilmez katklar yapmaktadrlar. Topraklarn retkenlikleri yeterli lde organizmann tr zenginlii ve saDNELM ys ile yakndan ilgilidir. Topraktaki organizma aktivitesini toprak verimlilii iin en uygun seviyede srdrebilmek, organizma says yannda tr zenginliini artrS O R U c faktrlerin dzenlenmesiyle olanakldr. TopraklardaDmikroskobik bakterilerden solucanlara kadar farkl byklkte canllar buKKAT lunur. Topraklarda say ve tr zenginlii bakmndan en fazla bulunan organizmalar srasyla bakteriler, aktinomisetler ve mantarlardr. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
TOPRAK EROZYONU
AMALARIMIZ AMALARIMIZ Tarmsal retimin temel faktr olan toprak, sanayide ekonomik deeri olduka nemli olup, yaamn srekliliini salayan ekolojik dinamiklerin ortamn oluturmaktadr. Dnyadaki yaamn devam iin yerinde kullanlmas ve iyi korunmas K T A P gerekmektedir. Topran su, rzgr, yerekimi, buzul ve dalgalar gibi doal etkenler ile yerlerinden alnp tanarak dier bir yerde biriktirilmesine erozyon denir. Erozyon ile TELEVZYON tarm arazilerinden besin elementleri ve organik maddece zengin toprak st katmanlarnn tanmas topran verim gcnn azalmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte, toprak strktrnn dalmasna, toprak yzeyinde deiik byklklerde kanalcklar alarak toprak yzeyinin bozulmasna ve toprakta biriktirileNTERNET cek suyun yzey akyla tarm alanlarndan uzaklamasna neden olur. Dier taraftan erozyon, barajlarda alvyonlarn birikerek kullanm mrlerinin azalmasna, limanlarn ve akarsu yataklarnn dolmasna neden olarak su rnleri yetitiriciliini olumsuz ynde etkiler. Doal faktrler, kltrel uygulamalar ve toprak idaresi ile toplumun kltr ve gelir dzeyi erozyonun oluumu ve younluuna etken faktrlerdir. Erozyonun
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
67
iddetinin azaltlmas veya nlenmesi abalarnn banda, halkn eitimine zen gsterilerek, erozyon konusundaki toplum bilincinin ve duyarllnn D N E L M artmasn salamak olmaldr. Daha sonra sosyal planlamalar ve eitli kltrel nlemler uygulanarak su ve rzgr erozyonunun tarm arazilerinde neden olduu tahrip edici S O R U etkisinin nne geilmesi veya azaltlmas iin gerekli tedbirlerin alnmas gerekir. Erozyona kar topraklarn korunmasnda en etkili yntem, toprak yzeyinin D K K A T bitki rts ile kaplanmasdr. Orman erozyona kar en etkili bitki rtsdr. Devaml ayr-meralar da erozyon kontrolnde etkili bitki rtsdr. plak, iyice ilenerek haline gelmi SIRA toz SZDE eimli topraklar ise erozyona ok duyarldr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SU
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Su yaamn temel gesidir. Yaamsal olaylarn tmne dorudan yada dolayl olarak etki eder. Bitkide besin maddelerinin alm, bunlarn dokular ierisinde tanK Bitkilerde T A P mas, fotosentez ve benzeri olaylar su yardm ile gerekleir. turgor olaynda ve bitki scaklnn dzenlenmesinde su etkin bir rol oynar. Ayn ekilde tohumlarn imlenmesi iin su gerekli bir maddedir. Bitkilerin yannda ilkel canlELEVZYON lardan kltr hayvanlarna kadar tm canllar da suya ihtiyaTduyarlar. Hayvanlarda da tm hayati faaliyetlerin oluumu su ile gerekleir. Canllar iin gerekli olan su ekolojik adan, alt blm altnda toplanabilir. a. Hava nemi NTERNET b. Ya c. Toprak suyu
K T A P Turgor : Bitki hcrelerinin saf suya konmasyla iine su alarak, imesi ve hcrenin eperine basn yapmas olayna denir. TELEVZYON
NTERNET
Hava Nemi
Atmosferdeki nemin kaynan, byk su ktlelerinden ve topraktan buharlaan, bitkilerden terleme ile geen su oluturur. Ancak havada bulunan nemin en byk kayna byk su yzeyleridir. Bir blgedeki hava nemi; scaklk, rzgar, ykseklik, yn, bitki rts ve toprak suyu gibi bir ok faktre bal olarak deiir. Hava nemi mutlak ve bal olmak zere iki ekilde ifade edilebilir. Mutlak nem; hava-su buhar karmndaki su buhar ktlesinin (kg) kuru hava ktlesine (kg) oran olarak tanmlanr. Bal(nispi) nem ise nemli havadaki su buhar ksmi basncnn, havay ayn scaklkta nem bakmndan doygun duruma getiren buhar basncna oran olarak tanmlanr. Bal nem, havann doyma derecesinin bir lsdr ve belirli bir scaklk derecesinde 1 m3 havann tuttuu su buhar miktar olarak da tanmlanabilir. Havann eitli scaklk derecelerinde tutabilecei su miktar deiiktir. rnein, 1 m3 havann -20 oCde sadece 1.10 gr su tutabilmesine karlk, 35 oCde ayn hava 42.20 gr suyu tayabilmektedir (izelge 3.4). izelgeden grld gibi scaklk artka havann tayabilecei su buhar miktar ykselmektedir. Bu nedenle, bal nem yazn ktan, gndz geceden daha yksektir.
68
izelge 3.4 eitli Scaklk Derecelerine Gre 1 m3 Havann Tutabilecei Su Miktarlar
Scaklk (oC) -20 -10 0 5 10 15 20 25 30 35
Su Buhar (gr) 1.10 2.38 4.85 6.80 9.39 12.85 17.33 23.04 30.60 42.20
Ya
Ya hava neminin younlaarak sv veya kat halde yeryzne dmesidir. Hava neminin younlamas scakln dmesine baldr. Souma ile birlikte havann su tutma kapasitesi azalr ve bir scaklk derecesinde orantl nem doyma noktasna yani %100e ular. Higroskopik paracklar bir ekirdek oluturur. Bu ekirdekler etrafnda younlaan hava nemi ya olarak yeryzne iner. Havadaki nemin younlat scaklk derecesine gre su deiik ekil ve byklklerde yere der. Yeryznde en ok grlen ya ekilleri unlardr. Bulut ve Sis: Bulutlar hava akntlarnda asl durumda bulunan kk su damlacklarndan olumutur. Genellikle ykseklerde bazen yeryznden 12-13 bin metre ykseklikte bulutlar meydana gelebilir. Sis de esas olarak bulutlara benzer ancak yeryzne ok daha yakndr. Su ihtiva eden hava ktlelerinin yeryzne yakn yerlerde soumas ile gerekleir. Ilk ve nemli hava ktleleri souk bir yzey veya su ktlesi zerinden geerken sour ve sis oluur. Sis ky blgelerinde ok sk grlr. blgelerde ise genellikle ukur yerlerde ve vadilerde rastlanr. i ve Kra: i bitki ve toprak zerinde grlen bir younlama eklidir. Toprak yzeyine yakn olan yerlerde, havann orantl nemi ok yksektir. Gece bitkilerin ve topran abuk soumas nedeni ile nem, buralarda younlar. Buna i denir. Bitki ve toprak yzeyindeki scaklk, 0 oC nin altna inmi ise hava neminin younlama ekline kra ad verilir. i ve krann oluumu iin ak gkyz, orta kuvvette rzgar hz ve yksek hava nemi gereklidir. Yamur: Hava neminin damlacklar halinde ve sv olarak yeryzne dmesidir. Yeryznde en ok grlen ya eklidir. Kar: Hava neminin 0 oC nin altndaki scaklklarda kat olarak younlamas ile oluur. Yamurdan sonra en sk rastlanan ya ekli kardr. Dolu: yksek oranda nem ihtiva eden hava ktlelerinde scakln aniden 0 oCnin altna dmesi sonucu, nemin yuvarlak buz ktleleri halinde younlamas ile oluur. Genellikle ilkbahar ve yaz balarnda grlr. Dolu yresel zarar yapan bir ya eklidir. ounlukla zarar bir kilometre eninde birka kilometre uzunluundaki bir eritte grlr. Belirtilen ya ekillerinden sis bitki ve topraktan olan buharlamay azaltt gibi, baz ilkel bitkiler iin gerekli suyu salar. Ancak bulut ve sis yeryzne den nlarn kalite ve younluunu etkiler. ok bulutlu ve sisli gnlerde fotosentez hz azalabilir. Buna karlk radyasyonu nledii iin ani scaklk dmelerini nler. i bitkiler iin yararl bir ya eklidir. Yeterli ya alamayan ancak de-
69
vaml i den yerlerde bitkiler iyi bir ekilde geliebilirler. rnein l Denizin gneybatsnda Negev lnde yllk ya 10-28 cm olmasna karlk yaz aylarnda bitki geliebilmektedir. Oregon eyaletinde sis ve iin 28 cmlik yaa edeer su verdii bulunmutur. Ohiada 6 yllk bir dnemde iin 23 cm yaa edeer su temin ettii tahmin edilmitir. Ancak krann suyun donma derecesinin altnda olumas nedeniyle bir ok sebze krann olduu gnlerde byk zarar grrSIRA SZDE ler. Kar, bitkileri dk scaklklara kar koruyan bir yaltkan grevi grd iin karasal iklimin hkm srd blgelerde byk bir nemi vardr. Ayrca eriyen kar bitkiler iin yararl suyun yamurdan sonra ikinci nemli bir olutuD kaynan NELM rur. Genel olarak 10 cm kalnlndaki bir kar tabakas 1 cm su tabakasna edeer kabul edilir. Dolu ise yresel olmasna karn tarmsal retimde byk zararlar yaS O R U pan bir ya eklidir.
D tahrip K K A T olmasna, iDolu bitkilerin fide dneminde dtnde fidelerin krlmasna ya da eklenme dneminde ortaya ktnda ieklerin dklmesine veya ar zarar grmesine meyve dneminde dtnde ise meyvelerin dklmesine veya zedelenerek ve tadlarnn SIRA SZDE bozularak pazar kalitesinin dmesine neden olmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Toprak Suyu
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bitki yetitiricilii iin ok nemlidir. Toprak suyunun bitkiler zerine etkileri toprak-bitki-su ilikileri kapsamnda aklanmtr.
K T A P
K T A P
TOPRAK-BTK-SU LKLER
Bitkisel yetitiriciliin en nemli uygulamalarndan biri, toprakta suyun uygun zaE L E V Z Y O N azl yamanda yeter miktarda bulunmasna baldr. Suyun bitki kk Tblgesinde da okluu bitkisel yetitiricilii nemli lde snrlar. Bu nedenle toprak-bitki-su ilikilerinde bitkinin istedii koullarn dier bir ifade ile bitki kk blgesinde hava ve nem miktarnn dengelenmesi gerekir. Gereksinim duyulan koullarn yaraNTERNET tlabilmesi ise sulama ynnden nemli toprak zelliklerinin bilinmesine baldr(ekil 3.3).
TELEVZYON
NTERNET
ekil 3.3
Arlk simgesi Wg Gaz
Hacim simgesi Vg Ve Vw V Kat
Sulama ynnden nemli toprak zellikleri
Ww W Ws
Sv
Vs
70
W =Toplam arlk (ya arlk), g, Wg = Hava arl, g, Ww = Toprakta bulunan suyun arl, g, Ws = Topraktaki kat madde arl, g, V = Vg = Vw= Vs = Ve = Toprak rneinin hacmi, cm3, Hava hacmi, cm3, Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3, Topraktaki kat madde hacmi, cm3, Vg+ Vw = Toprak rneinin toplam gzenek (boluk) hacmi, cm3.
zgl Arlk:Boyutsuz bir kavramdr. Belli bir hacimdeki kuru toprak arlnn, ayn hacimde ve +4 oCdeki suyun arlna orandr. Topraklarn zgl arlklar 2.65-2.75 arasnda deiir. Organik maddece zengin olan topraklarda bu deer 2.40 ve altna inmekle birlikte hesaplamalarda zgl arlk 2.65 alnmaktadr. Gs = s = Ws / Vs w = Vs . w Ws
Gs = Topran zgl arl, s = Topraktaki kat ksmn hacim arl, g/cm3, w = +4 C scaklktaki ar suyun hacim arl, g/ cm3, Ws = Topraktaki kat madde arl, g ve Vs = Topraktaki kat madde hacmi, cm3 tr. Hacim arl(t): Hava ve su boluklar dahil, birim hacimdeki toprak ktlesinin arldr. Hacim arl ; toprak yaps, bnyesi ve skma derecesine bal olarak deiir.
t =
Ws V
t = Topran hacim arl, g/cm3, Ws = Topraktaki kat madde arl, g, V = Toprak rneinin hacmi, cm3 tr. Gzeneklilik (Porozite) : Toprak gzenek hacminin, toplam toprak hacmine orandr. Gzeneklilik ar bnyeli topraklarda % 50 - 65, hafif bnyeli topraklarda %20 - 45 arasnda deiim gsterir.
n = 100
Ve V
n = Porozite, %, Ve = Toprak rneinin toplam boluk hacmi, cm3, V = Toprak rneinin toplam hacmi, cm3. Gzenek (boluk) oran : Toprak rneindeki boluk hacminin, topraktaki kat madde hacmine orannn yzde cinsinden ifadesidir. Gzenek oran kmeli yap-
71
larda % 40 - 80, petek yaplarda % 60 - 150 ve organik yaplarda % 400 - 500 arasnda deiim gsterir.
e = 100
Ve Vs
e = Gzenek oran, %, Ve = Toprak rneinin toplam boluk hacmi, cm3 ve Vs = Topraktaki kat madde hacmi, cm3. Doyma derecesi (satrasyon) : Topraktaki su hacminin, toplam gzenek hacmine orandr. Teorik olarak doyma derecesi, gzeneklerin tamamen su ile dolu olduu, doymu toprak koullarnda % 100 deerini almaktadr. S = 100 Vw Ve
S = Doyma derecesi, %, Vw= Toprakta bulunan suyun hacmi, cm3 ve Ve = Toplam gzenek hacmi, cm3 tr.
Bitkisel Yetitiricilii Snrlamayacak ve Yeterli Nemin Bulunmas Gereken Toprak Derinlii

Bir bitkinin gelimesinde toprakta bulanan yeterli nem, bitkinin su gereksinimini karlamann yannda aada sralanan neme de sahiptir; a. Su , iinde btn biyokimyasal ve fizyolojik tepkimelerin getii bir ortamdr, b. Bitki yapsndaki tm kolloidal karakterdeki tm maddelerin imesini salar, c. Organik ve inorganik maddeler iin iyi bir zcdr (zellikle bitki besin maddeleri iin), d. Besin maddeleri ve zlm organik maddelerin bitkide tanmasn salar, e. Birok madde deiim olaylarnda (fotosentez, vs.) ve karbonhidratlarn sentezinde yap elemandr, f. Bitki ssnn ykselmesini nler. Yukarda saylan bu nemli grevleri nedeniyle yeterli nenim varlnn bulunaca derinliin bilinmesi gerekir ve bu derinlik etkili kk derinlii olarak alnabilir. Etkili kk derinlii; bir bitkinin su ve besin maddelerinin %80nini ald derinlik olarak tanmlanr. Etkili kk derinlii bitkiden bitkiye deiim gstermekle birlikte, ayn bitki iin yetitirilen toprak ve uygulanan tarmsal faaliyetlere gre deiim gsterebilmektedir. Genel olarak bitkiler, ihtiya duyduklar suyun byk bir blmn st katmandan alrlar. Aadaki ekilde bitki kk blgesinde su ve besin maddelerinden yararlanma oranlar verilmitir(ekil 3.4).
ekil 3.4
Alnan nem yzdesi
%80
Etkili kk derinlii
%25 %25 %25 %25
%40 %30 %20 %10
Bitki kk blgesinde su ve besin maddelerinden yararlanma oranlar.
72
SIRA SZDE
Kk geliimiSIRA zerine topran su seviyesi nasl bir etkide bulunur ? SZDE

D NELM Toprak nemi, kuru arlk yzdesi, hacim yzdesi, derinlik ve tansiyon cinsinden olmak zere drt biimde ifade edilir. Kuru arlk yzdesi cinsinden: Toprak rneinin ya ve kuru arlndan aaS O R U daki eitlikle bulunur. Sulama ynnden kuru toprak 105 oC ve 24 saat bekletildikten sonra elde edilir. DKKAT W - WS Pw = 100 WS
DNELM S O R U
Toprak Nemi
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Pw = Topran kuru arlnn yzdesi cinsinden nem miktar, %, W = Toprak rneinin ya arl, g ve AMALARIMIZ Ws = Toprak rneinin kuru arl, g dr. Hacim yzdesi cinsinden: Toprak neminin hacim yzdesi cinsinden nemi, kuK T Acinsinden P ru arlk yzdesi nemin ifade eklinden yararlanlarak aadaki eitlikle bulunur. Pv = Pw . t
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Derinlik cinsinden: Derinlik cinsinden toprak neminin ifadesi ise hacim yzdesi cinsinden nemin ifade eklinden yararlanlarak aadaki eitlikle bulunur.
NTERNET
d=
Pv . D N T E RP ET = Nw . .D 100 100 t
d = topraktaki su derinlii, cm, D = toprak derinlii yada bitkinin etkili kk derinlii, cm, t = topran hacim arldr. Tansiyon cinsinden: Toprak tanecikleri, toprakta bulunan su molekllerini kendilerine doru ekerler. Bu ekim kuvveti su moleklnn toprak taneciklerine olan mesafesi ile ters orantldr. Dier bir ifade ile toprak tanecikleri tarafndan tutulma gc, topraktaki nem miktar azaldka artmaktadr. Bu negatif basn tansiyon terimi ile ifade edildiinden , toprak nem tansiyonu denildiinde; toprak zerreciklerinin suyu kendi yzeyleri etrafnda tutma gc anlalmaktadr ve birimi cm su stunu (cmSS)dir. Toprak nemini lmede kullanlan aralara tansiyometre denilir (Fotoraf 3.1). Tansiyometrelerin ucunda geirgen zellie sahip bir seramik u bulunur. Bu seramik u zeri kapakl, ii saf su dolu effaf bir boruya baldr. effaf borunun yan tarafnda ise bir gsterge dzenei bulunmaktadr. Toprak neminin izlenecei derinlie yerletirilen tansiyometreden topran nem ana bal olarak su alnmaya balandnda tansiyometrede oluan vakumun etkisiyle gsterge ykselmeye balar. Eer topra-
Fotoraf 3.1 Toprak nemini lmede kullanlan tansiyometre aleti
73
a su girii olur ise bu koulda tansiyometredeki oluan vakum seramik utan suyu tansiyometreye doldurur ve gsterge azalmaya balar.
Bitkisel Yetitiricilikte nemli Toprak Nemi Sabiteleri

Bitkisel yetitiricilikte nemli olan nem sabiteleri aadaki ekil 3.5 de gsterilmitir. Burada bitkisel yetitiricilikte nemli olan nem sabiteleri aklanacaktr.
ekil 3.5
Doyma Szma T.K Doyma (Saturasyon) Yerekimsel su
nemli toprak nemi sabiteleri
Tarla Kapasitesi Kullanlabilir su Kapilar su Kullanlabilir nem
S.N. Yararlanlmayan su Frn Kuru Higroskopik su Devaml solma noktas
Doyma noktas: Toprak tanecikleri arasnda bulunan boluklarn su ile dolu olduu kouldaki nem miktardr. Buna bir anlamda drenaj noktas da denilebilir. Bu koulda bitki kklerinde yeterli bir havalanma salanamadndan boulma yada hastalklara bal bitki kayplar yada verim azallar ortaya kar. Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koullarnda toprak taneciklerinin yerekimine kar tuttuu su miktar olarak tanmlanabilir. Bu durumdaki toprak nem tansiyonu toprak bnyesine bal olmak zere 1/10-1/3 atm arasnda deiim gsterir. Solma noktas: Bitkilerin toprakta var olan nemden yararlanamad ve solmaya balad andaki toprak nemi olarak tanmlanabilir. Bu durumdaki toprak nem tansiyonu 15 atm dolayndadr. Kullanlabilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasitesi ile solma noktas arasndaSIRA SZDE ki toprak neminin ifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji ile tarla kapasitesinde alabilirler ve kullanlabilir su miktar azaldka bitkilerin suyu almak iin harcayacaklar enerji miktar artar. Bu nedenle bitkisel yetitiricilikte bir ilD N E L genel M ke olarak kullanlabilir su tutma kapasitesinin %50den daha fazla tketilmesine izin verilmez. eitli toprak bnye gruplar iin kullanlabilir su tutma kapasitesi S O R U deerleri izelge 3.5de verilmitir Baz aratrmalarda toprakta su seviyesi tarla kapasitesinin % 50sine D dt K K A T zaman yaplan sulamalardan en yksek verim elde edilmitir. Bu nedenle sulanabilir alanlarda tarla kapasitesi ile solma noktas arasndaki bir noktada sulamann yaplmas gerekir. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Atm: Atmosfer basncdr. Atmosferde bulunan gaz molekllerinin arlklar ve hareketleri nedeniyle hem kendi ierisinde hem de yeryznde bulunan cisimlerin birim yzeylerine uyguladklar dik kuvvete ak hava (atmosfer) basnc denir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
74
izelge 3.5 eitli toprak bnye gruplar iin kullanlabilir su tutma kapasiteleri (mm/m)
Toprak Bnyesi Kaba kum nce kum Tnl kum nce tnl kum Siltli tn Siltli killi tn Killi tn Ar kil
Faydal Su Tutma Kapasitesi (mm/m) 45 65 85 105-125 145-165 165-190 165 190 145
Toprakta Suyun Hareketi

Toprakta suyun hareketi doymu ve doymam koullarda farkllk gsterir. Doymu koullarda suyun hareketi gzeneklerin suyla dolu olduu koulda gerekleen aktr. Doymu koullarda su yanal hareketlilii son derece snrldr ve byk lde yer ekiminin etkisi altndadr. Gzeneklerde suyun olmad koullarda suyun toprak iindeki hareketine ise doymam koullarda hareket denilir. Bu koullarda suyun dey hareketlilii ile birlikte yanal hareketlilii de sz konusudur. Doymam koullarda suyun hareketi nem tansiyonu az olan yerden yksek olan yere dorudur. Doyma noktasnda bulunan topraklarda su yukardan aaya doru szmasna karlk tarla kapasitesindeki ile solma noktas arasnda bulunan topraklarda su diffzyon ile yanlara, kapilerite ile yukarlara doru hareket eder. Suyun topran alt katmanlarndan yukarya doru hareketi tarmsal adan nemlidir. Topran kuruyan st tabakalarna, alt katmanlardan kapilerite ile ykselen sudan bitkiler yararlanrlar. Kapilerite ile su ykselmesi toprak tekstr ile yakndan ilikilidir. nce yapl, tnl ve killi topraklarda kapilerite ile su kaba bnyeli kumlu topraklardan daha ok ykselir.
Topran Su Alma Hz
Topran su alma hz (infiltrasyon) suyun belirli bir zamanda toprak ierisine dey olarak girme hzdr. Bir dier tanm ise birim zamanda birim alandan toprak ierisine giren suyun hacmidir ve cm/h yada mm/h ile ifade edilir. Topran su alma hzna; topran bnyesi ve yaps, organik madde ierii, var olan nemi, yzey zerindeki su yk, topran eim durumu, topran skma durumu ve bitki rts etkili olur. Genel olarak eitli toprak gruplar iin topran su alma hz deerleri izelge 3.6da verilmitir.
75
izelge 3.6 eitli toprak bnye gruplar iin su alma hz deerleri (mm/h)
Toprak grubu Kumlu Kumlu-tnl Tnl Killi-tnl Siltli-killi Killi
Su alma hz (mm/h) Snrlar 25-250 13-76 8-20 2.5-15 0.3-5 0.1-2 Ortalama 50 25 13 8 2.5 0.5
Bitki-Su likileri
Topraktaki nemim azlna bal olarak bitkinin isel dinamikleri, nemli deiiklikler gsterir. Bitkinin toplam su gereksinimleri karlatrldnda fotosentetik ilevler iin kullanlan su miktar az olmasna ramen fotosentez, nemli lde azalmaktadr. Topraktaki nem eksikliinin fotosentez zerindeki etkisi protoplazma suyunun azalmas (dehidratasyon) ve stomalarn kapanmasnn bir etkisidir. Bunlara ek olarak fotosentez rn monosakaritlerin oran azalmakta, polisakaritlerin (selloz ve hemiselloz) arl artmaktadr. Toprakta yeterli nemin varlnn asimilasyon zerinde dorudan etkileri olarak; fotosentez olaynda protein miktarnn artrlmas, birim yaprakta ve bitkide klorofil miktarnn artrlmas ve sitoplazmann su ieriinin arttrlmas saylabilir. Dolayl etkileri olarak ise yapraklarn bymesi,yaprak aksamnn artmas ve yaprak yaam sresinin uzamas etkileri sz konusudur. Baz liken, yosun, alg ve benzeri bitkiler ihtiya duyduklar suyu dorudan hava neminden karlayabilmektedir. Buna karlk kltr bitlileri ihtiya duyduklar suyun byk bir blmn kkleri ile topraktan alrlar. Hava neminden bitkilerin dorudan yararlanma oran dktr. Ancak orantl nemin ykseldii, gerek topraktan gerekse bitkilerden olan terlemeyi azaltt iin kurak ve yarkurak blgelerde suyun daha etkili kullanmn salar. Orantl nemin dk olmas terlemeyi artracandan, suyun kstl olduu yerlerde bitki retimini olumsuz ynde etkiler. Stomalarn kapatan bitkilerde fotosentez hz azalr, byme ve gelime duraklar. Genel olarak %60-70 orannda orantl nem ou kltr bitkisi iin uygun olarak kabul edilir. %50-60 nem oran ise baz bitkiler rnein msr ve ekerkam iin minimum olarak bilinmektedir. Hava orantl nemi bitkilerin byme ve gelimelerinin yannda bitki hastalk ve zararllarnn azalmasna ve oalmasna etki yapmaktadr. rnein tahllarda pas (Puccinis sp.) nemli yllarda ok yaylmaktadr. Ayn ekilde nohut tarmnda nemli bir sorun olan antraknoz (Ascochyte sp.) hastalnn yaylmas havann orantl nemi ile yakndan ilikilidir. Pamuklarda beyaz sinek ve afitlerin zarar da yal yllarda artmaktadr. Kurak ve yarkurak blgelerde ya sular, bitkiler iin tek su kaynadr. Bu blgelerde yan miktar dk olduu gibi, byk blm de bitki byme ve gelimesi iin scakln kstl olduu k aylarnda dmektedir. lkbahar yalar ise kararsz ve dal da bitkiler iin uygun deildir. Bu aylarda yan byk bir blm birka yamurlu gn ierisinde dmektedir. Baz devrelerde grlen hafif yalar bitkiler iin yararl kabul edilmektedir.
Stoma: Stoma, alp kapanma zellikleri ile bitkideki terlemeyi ve gaz deiimini kontrol eden canl yaplardr.
76
SIRA SZDE
Kuraa dayankl bitkilerin zellikleri nelerdir ? SIRA SZDE Kurak alanlarda yalarda grlen kk farkllklar verimi byk lde etkiDNELM lemektedir. rnein 250 mm ya toplam, buday tarm iin minimum kabul edilmektedir. 225 mmlik bir ya verimde byk dmelere yol aabilecei gibi S O R U 300 mm ya verimi iki kat artrabilmektedir. Bu nedenle kurak ve yarkurak blgelerde nadas uygulamalar ile rn yl iin ya sularnn biriktirilmesine allmaktadr. DKKAT iddetli yalarn grld blgelerdeki taban arazilerde su gllenmeleri bir sorun olabilmektedir. zellikle geirgenlii zayf, ar taban topraklarda su birikeSIRA SZDE rek ekili bitkilere zarar vermektedir. Bu topraklardan su gllenen mevsimlerde yararlanmak olduka gtr. Suyun uzun sre kald blgelerde ancak eltik tarm yaplabilmektedir. Bu topraklarda rnn eitlendirilebilmesi iin fazla suyun eAMALARIMIZ itli yntemlerle uzaklatrlmas gerekmektedir. Topraklarda taban suyunun ykseklii de bitki retiminde byk bir sorundur. ou bitki, K taban T Asuyu P seviyesinin 1 mnin altnda olmasn ister. zellikle ok yllk bitkiler, yksek taban suyundan byk zarar grrler. Bu topraklara ekilen ok yllk bitkiler ksa zamanda seyrekleir ve sonunda bitkiler tmyle lrler. Topraktaki taban suyun seviyesi zellikle yal mevsimlerde pratik olarak toprak yTELE VZYON zeyine kadar ulaabilir. Bitkiler iin zararl olan su drenaj ile topraktan uzaklatrlmal ve bitkilere zarar vermeyecek kadar derinlere drlmelidir.
TERNET Bitki Su N Tketimi
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bitkinin vejetatif aksamndan terleme (transpirasyon) ile glgeledii toprak yzeyinden buharlama (evaporasyon) toplam olarak tanmlanr ve genel bir ifade olarak evapotranspirasyon olarak anlr. Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald suyun, terleme ile tekrar havaya ulamasdr. Topraktan alnan suyun ancak %1-3 metabolizma faaliyetleri iin kullanlr. Geriye kalan su terleme yolu ile atlr. Terleme olay stomalar, stomalar kapal iken kutikla tabakas ile yaplabilir. Kutikla yolu ile olan terleme ok azdr. Stomalar yolu ile olan terleme, tm terlemenin %90ndan fazlasn oluturur. Bitkiler yapraklar ile fazla miktarda suyu atmosfere verirler. Bu yolla havaya verilen su miktar topraktan buharlaan su miktarndan 20 kez daha fazladr. Bitkiler terleme yolu ile serbest su yzeyleri kadar bazen daha fazla suyu atmosfere verebilmektedir. Buharlama (evaporasyon) ise toprakta var olan nemin buharlaarak havaya ulamasdr. Bitkilerin tkettikleri su miktarlar blgelere gre deiebilmektedir. zellikle hava scakl ve yetitirme mevsimine bal olarak bitkilerin yetime dnemi boyunca tkettikleri su miktarlar blgelere gre deimektedir. rnein, pamuk, buday ve yonca bitkilerinin farkl blgede tkettikleri su miktarlar incelendii zaman bu farklar aka grlmektedir Blgeler arasndaki farkllklar yoncada daha belirgindir. Adana blgesinde yln tm aylarnda bymesine devam eden yonca toplam 1662 mm su tketirken Kars ilimizde ayn bitki ancak 646 mm su tketmitir. Su tketimine paralel olarak, Kars ilinde ylda 1-2 kez biilen yoncann, Adanada 7-8 kez biildii de unutulmamaldr. Baz bitkilere ilikin bitki su tketim deerleri izelge 3.7de verilmitir. .
77
izelge 3.7 Baz Bitkilerin Su Tketimleri
Bitki EKER PANCARI BRLCE PAMUK ELTK AYE-SOYA YONCA BEZELYE
Su tketimi (mm) 397 576 646 710 744 770 788
Bitki su tketimini etkileyen faktrleri iklim,toprak ve bitki olmak zere ana balkta incelemek gerekir. klim faktrleri ierisinde; solar radyasyon, scaklk, hava nemi, rzgar, gnelenme sresi ve gndz saatleri etkilidir. Toprak faktrlerinde topran nem ierii, toprak ilemesi ve bitki rts etkili olur. Bitki faktrleri ierisinde ise bitkinin cinsi, gelime devresi ve byme mevsimi uzunluu saylabilir. Bitki su tketimi dorudan lme ya da iklim ve bitki verilerine bal olarak model yaklamlar ile belirlenir. Gerek lme teknikleri uzun zaman aldndan model yaklamlar ile belirlemek gnmzde daha yaygndr. Model yaklamlar ile hesaplamalarda ncelikle referans bitki su tketimi hesaplanr, ardndan bu deer bitki katsays ile dzeltilerek gerek bitki su tketimi belirlenir. Bu yaklam aadaki eitlikte gsterilmitir. ETc=kcxET0 ETc = gerek bitki su tketimini, mm/dnem kc = bitki katsaysn,(boyutsuz) ET0 = referans bitki su tketim, mm/dnem Bitkilerin su tketimleri arasnda grlen farkllklar bitkilerin karbon metabolizmalar ile yakndan ilikilidir. Genellikle birim kuru madde retimi iin C3 bitkileri C4 bitkilerinden daha fazla su tketirler (izelge 3.8). C4 bitkileri birim zaman ierisinde C3 bitkilerinden daha fazla organik madde retirler. C4 bitkileri dk CO2 oranlarnda bile yksek fotosentez hzna ularlar. Stomalarn ok az ak braktklar iin terleme en dk dzeydedir.
BTKLER C3 BTKLER eltik avdar Yulaf Buday Arpa Patates C4 BTKLER Msr Sorgum Amaranthus Purslane 370 300 300 280 680 630 580 540 520 640 Su tketimi (mm) izelge 3.8 C3 ve C4 Bitkilerinde Su Tketimi
78
Bitkilerin su kullanm etkinlii blgelere gre de deimektedir. rnein baz tarla bitkilerinin 3 farkl blgedeki su kullanm etkinlikleri aadaki izelgeden incelendiinde bitkilerin su kullanm etkinliinin blgelere gre deitii kolayca anlalabilir (izelge 3.9).
izelge 3.9 Baz Tarla Bitkilerinin Farkl Blgelerdeki Su Tketimleri Bitki Msr Yulaf Buday Arpa Bezelye
SIRA SZDE
Hindistan 377 469 554 468 563
Almanya 376 338 310 273
ABD 231 313 375 325 385
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE grlen farkllklar baz faktrler ile yakndan ilikilidir. Bu Blgeler arasnda faktrler: Toprak Verimlilii : Genel olarak toprak verimlilii arttka 1 kg kuru madDNELM de retimi iin tketilen su miktar azalr. Bu nedenle iyi bir gbreleme ile su tketimi azaltlabilir. S O R USu Miktar : Yllk yaa bal olarak 1 kg kuru madde retimi Topraktaki iin tketilen su miktar deimektedir. Yal yllarda su tketimi artarken, kurakDgeen K K A T yllarda azalmaktadr. Havann Orantl Nemi : Orantl nemin yksek olduu blgelerde ve zamanlarda tketilen su miktar artmaktadr. SIRA SZDE Hava Scakl : Tm bitkilerde scakln optimumdan daha aa veya daha yukar kmas su kullanm etkinliini azaltmaktadr. Bitki Sal : Hastalkl bitkiler daha fazla su tkettikleri iin su kullanm etAMALARIMIZ kinlikleri azalr.
K T A P
Esvet Akgzn, Ekoloji (Bursa: Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar, K T Tarmsal A P 1998) adl kitabndaki Su (ss. 35-47) blmnde bitkilerin su tketimi konusuyla ilgili temel bilgileri bulabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
79
zet
A M A
Topran fiziksel ve kimyasal zelliklerini tanmlamak Topran fiziksel zellikleri kapsamnda toprak tekstr, toprak strktr, toprak havas ve toprak scakl incelenmektedir. Topran mineral ksm toprak kitlesinin en nemli ve deimeyen zelliklerini gsteren blmdr ve tekstr (doku, bnye) olarak isimlendirilmektedir. Birim toprak kitlesini oluturan farkl boyutlardaki tanelerin oransal dalm tekstr olarak adlandrlmaktadr. Kum, mil ve kil deiik oranlarda bir araya gelerek 12 farkl tekstr snfna ayrlmlardr. Toprakta bulunan deiik irilikteki teksel tanelerin kmeleerek, belirli ekillerde birleerek gruplar halinde dizilmelerine toprak strktr veya toprak yaps denir. Toprak tanelerinin kmeleerek dizilmesiyle meydana gelen strktr halindeki zellikleri, teksel toprak tanelerinin (kum, mil ve kil) bir araya gelmesiyle ortaya kan zelliklerinden tamamyla farkldr. Topraklarn su ile dolu olan kk (mikro) boluklarn dndaki byk (makro) boluklarn tamamnda hava bulunur. Toprak havas ve atmosfer havas arasnda gerekleen srekli etkileime bal olarak iki ortam arasnda gaz deiimi vardr. Toprak havas mevsimlere, biyolojik aktiviteye, gbreleme gibi tarmsal faaliyetlere, toprak nemine, tekstre, strktre, toprak derinliine bal olarak deiir. Toprak verimliliinin en nemli zelliklerinden biri olan toprak scakl, tohumun imlenmesinden itibaren bitkinin byme ve gelimesinin her evresinde etkilidir. Bununla birlikte, toprakta gerekleen ok sayda fiziksel, kimyasal ve biyolojik olaylarla ilikilidir. Topran en nemli kimyasal zellikleri toprak reaksiyonu, toprak tuzluluu ve organik maddeden olumaktadr. Topran verimliliini belirleyen temel zelliklerden birisi de toprak reaksiyonudur ve pH birimi ile ifade edilir. Ortamda bulunan H+ ve OH- iyonlar konsantrasyonu birbirine eit ise reaksiyon ntrdr ve pH 7 dir. zeltideki H+ konsantrasyonu OH- konsantrasyonundan fazla ise reaksiyon asit ve pH < 7 dir, OHkonsantrasyonu, H+ konsantrasyonundan daha fazla ise reaksiyon alkalin ve pH > 7 dir. Grld zere pH saysal olarak azaldka asitlik art-
makta, saysal olarak arttka asitlik azalmakta, ortam alkalin zellik kazanmaktadr. Genellikle kurak ve yar kurak blgelerde grlen ve daha ok st katmanlarnda bitki byme ve geliimini engelleyecek miktarda tuz ieren topraklara tuzlu toprak denir. Yal blgelerde, tuzlar topraktan fazla yalarla ykand iin tuz birikimine rastlanmaz. Tuzlulama ekseriyetle, yeterli drenajn olmad koullarda ortaya kar. Yeterli drenajn salanmas tuz birikiminin engellenmesi amacyla alnacak nlemlerin banda gelmektedir. Topran organik maddesi, toprakta bulunan bitkisel ve hayvansal organizmalarn belirli aamalarda ayrm l artklar veya bunlarn canl olanlarnn oluturduu tm karbon ieren maddelerin toprakta oluturduu bir yapdr. Topran fiziksel ve kimyasal zelliklerinin bitki yetitirme asndan nemini aklamak Hafif veya kaba bnyeli olarak isimlendirilen kumlu topraklarn su tutma kapasitesi dk, su geirgenlii ve havalanmas yksek, besin elementlerince fakir, fiziksel zellikleri iyi, kimyasal zellikleri fena olan, erken snan, erken tava gelen, ilenmesi kolay topraklardr. Ar veya ince bnyeli killi topraklarn su tutma gleri yksek, suyu geirmesi ve havalanmas dk, fiziksel zellikleri fena, kimyasal zellikleri iyi, ayr mera arazisi olarak kullanma uygun olan topraklardr. Toprak verimliliinin ve bitkisel retimin asl faktrlerinden biri olan toprak strktr toprakta hava-su dengesinin salanmas, su geirgenlii, suyun tutulmas, hava ve s iletkenliini kontrol etmesi, bitki besin elementlerinin alnabilirlik durumu, kk dalm ve biyolojik aktivite gibi bitki byme ve gelimesiyle ilgili ok sayda zellik zerinde etkilidir. Tohumlarn imlenmesi, bitkilerin byyp gelimesi, topraklarn su ve hava ierikleri, besin elementlerinin yarayll, biyolojik aktivite, topraklarn fiziksel ve kimyasal zellikleri ve toprak oluum olaylar zerine toprak scaklnn nemli etkileri vardr. Toprak reaksiyonu bitki besin elementlerinin yarayllna, toprak mikroorganizmalarnn aktiviteleri zerine ve bitkilerin byme, gelime ve rn miktarlarna olumlu etkide bulunur.
A M A
80
Tuzun bitkiler zerinde oluturduu olumsuz etki, artan tuz ierii kk ortamnn osmotik basncn arttrd iin su potansiyeli azalarak kklerin bata su olmak zere yeterli besin elementi alm engellenmektedir. Organik madde topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik pek ok zellii zerinde etkili olarak toprak verimliliinin artmasnda ok nemli rol oynamaktadr.
A M A
A M A
Toprak-bitki-su ilikilerini aklamak Suyun bitki kk blgesinde azl yada okluu bitkisel yetitiricilii nemli lde snrlar. Bu nedenle toprak-bitki-su ilikilerinde bitkinin istedii koullarn dier bir ifade ile bitki kk blgesinde hava ve nem miktarnn dengelenmesi gerekir. Bir bitkinin gelimesinde toprakta bulanan yeterli nem, bitkinin su gereksinimini karlamann yannda aada sralanan neme de sahiptir; Su, iinde btn biyokimyasal ve fizyolojik tepkimelerin getii bir ortamdr, Bitki yapsndaki tm kolloidal karakterdeki tm maddelerin imesini salar, Organik ve inorganik maddeler iin iyi bir zcdr (zellikle bitki besin maddeleri iin), Besin maddeleri ve zlm organik maddelerin bitkide tanmasn salar, Birok madde deiim olaylarnda (fotosentez, vs.) ve karbonhidratlarn sentezinde yap elemandr, Bitki ssnn ykselmesini nler. Yukarda saylan bu nemli grevleri nedeniyle yeterli nenim varlnn bulunaca derinliin bilinmesi gerekir ve bu derinlik etkili kk derinlii olarak alnabilir. Etkili kk derinlii; bir bitkinin su ve besin maddelerinin %80nini ald derinlik olarak tanmlanr. Etkili kk derinlii bitkiden bitkiye deiim gstermekle birlikte, ayn bitki iin yetitirilen toprak ve uygulanan tarmsal faaliyetlere gre deiim gsterebilmektedir. Genel olarak bitkiler, ihtiya duyduklar suyun byk bir blmn st katmandan alrlar.
Bitkisel retimde nemli olan toprak nemi sabitelerini tanmlamak Bitkisel retimde nemli olan toprak nemi sabiteleri doyma noktas, tarla kapasitesi, solma noktas ve kullanlabilir su tutma kapasitesidir. Doyma noktas: Toprak tanecikleri arasnda bulunan boluklarn su ile dolu olduu kouldaki nem miktardr. Buna bir anlamda drenaj noktas da denilebilir. Tarla kapasitesi: Serbest drenaj koullarnda toprak taneciklerinin yerekimine kar tuttuu su miktar olarak tanmlanabilir. Solma noktas: Bitkilerin toprakta var olan nemden yararlanamad ve solmaya balad andaki toprak nemi olarak tanmlanabilir. Kullanlabilir su tutma kapasitesi: Tarla kapasitesi ile solma noktas arasndaki toprak neminin ifadesidir. Bitkiler suyu topraktan en az enerji ile tarla kapasitesinde alabilirler ve kullanlabilir su miktar azaldka bitkilerin suyu almak iin harcayacaklar enerji miktar artar. Bitki su tketimini aklamak Bitkinin vejetatif aksamndan terleme (transpirasyon) ile glgeledii toprak yzeyinden buharlama (evaporasyon) toplam olarak tanmlanr ve genel bir ifade olarak evapotranspirasyon olarak anlr. Terleme (transpirasyon) bitkilerin ald suyun, terleme ile tekrar havaya ulamasdr. Topraktan alnan suyun ancak %1-3 metabolizma faaliyetleri iin kullanlr. Geriye kalan su terleme yolu ile atlr. Terleme olay stomalar, stomalar kapal iken kutikla tabakas ile yaplabilir. Kutikla yolu ile olan terleme ok azdr. Stomalar yolu ile olan terleme, tm terlemenin %90ndan fazlasn oluturur. Bitki su tketimini etkileyen faktrleri iklim,toprak ve bitki olmak zere ana balkta incelemek gerekir. klim faktrleri ierisinde; solar radyasyon, scaklk, hava nemi, rzgar, gnelenme sresi ve gndz saatleri etkilidir. Toprak faktrlerinde topran nem ierii, toprak ilemesi ve bitki rts etkili olur. Bitki faktrleri ierisinde ise bitkinin cinsi, gelime devresi ve byme mevsimi uzunluu saylabilir.
A M A
81
Kendimizi Snayalm
1. Tane boyutuna gre kilin st snr nedir? a. < 0.002 b. > 0.002 c. < 0.2 d. > 0.2 e. < 0.02 2. Kil bnyeli topraklarn fiziksel zellikleri asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Ortadr b. ok iyidir c. Fenadr d. Mkemmeldir e. yidir 3. ayr mera arazisi olmaya uygun olan topraklar hangi bnyeli topraklardr? a. Kum bnyeli b. Kil bnyeli c. Tn bnyeli d. Kireli e. Kumlu tn 4. Bnye zelliklerine gre bitkisel retim iin uygun bnyeli topraklar aadakilerden hangisidir? a. Kil b. Kum c. Tn d. Kireli e. Kumlu kil 5. Toprak strktrnn oluturulmas, iyiletirilmesi ve korunmas iin aadakilerden hangisi yaplmaz? a. Yeterli nem ieriinde ve uygun yntemlerle topran ilenmesi b. ok sayda toprak ilemesinin yaplmas c. Toprak zerinde gereksiz traktr trafiine izin verilmemesi d. Uygun bitki trlerinin yetitirilmesi e. Nitelikleri uygun organik gbre kullanm 6. Atmosfer havasna gre toprak havasndaki gazlarn orann etkileyen faktr aadakilerden hangisidir? a. Biyolojik aktivite b. Kil c. Tekstr d. Mineral e. Strktr 7. Aadakilerden hangisi topran su alma hz zerine etkili faktrlerden biri deildir? a. Topran bnyesi ve yaps b. Organik madde ierii c. Topran eim durumu d. Topran skma durumu e. Topran porozite oran 8. Aadakilerden hangisi bitki su tketimini etkileyen faktrlerden biri deildir? a. Scaklk b. Hava nemi c. Topraktaki mikroorganizma younluu d. Topran nem ierii e. Bitkinin byme mevsimi uzunluu 9. Bitkiler tarafndan alnan suyun ne kadar metabolizma faaliyetleri iin kullanlmaktadr? a. % 1-3 b. % 10-12 c. % 60 d. % 90 e. % 50 10. Aadaki ya ekillerinden hangisi bitkiler iin yararldr? a. i b. Dolu c. Kra d. Ar yamur e. Sis
82

1. a 2. c 3. b 4. c 5. b 6. a 7. e 8. c 9. a 10. a Yantnz yanl ise Toprak Tekstr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toprak Tekstr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toprak Tekstr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toprak Tekstr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toprak Strktr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toprak Havas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Topran Su Alma Hz konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bitki Su Tketimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bitki Su Tketimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ya konusunu yeniden gzden geiriniz. Su ierii nedeniyle slak ve su tutan topraklarn s kapasitesi yksektir. Bu nedenle yaz aylarnda bitki geliimini olumsuz etkileyecek yksek toprak scaklnn drlmesi iin sulama yaplmas gerekmektedir. lkbahar aylarnda tarmsal faaliyetlerin zamannda yaplabilmesi iin topran snmas olduka nemlidir. Bunun iin ilkbahar yalaryla toprakta biriken fazla su drenajla uzaklatrlmaldr. Toprak yzeyinin skmas ve topran kuru durumdayken srlmesi topran alt katmanlarna doru snmasn etkilemektedir. Dier taraftan ilenen ve ilenmeyen topraklarn gnlk scaklk deiimleri nemli oranda farkldr. Sra Sizde 3 Toprak pH snn bitki geliimi zerinde dolayl etkisi vardr. Bu etki pH nn bitki besin elementlerinin yarayll gibi toprak koullarnda meydana getirdii deiikliklerden ileri gelmektedir. Bununla birlikte, eitli bitkiler arasnda optimum pH istekleri ve pH deiimlerine kar gsterdikleri tepkiler bakmndan da farkllklar vardr. Sra Sizde 4 Ar tuz ieren topraklarda yetitirilen bitkilerde, kk sisteminin geliiminde gerileme ve zararlanma, kk ve koyu yeil yaprakl bodur geliim, yaprak kenarlar boyunca sararma ve kahverengi doku oluumu, tomurcuk saysnda azalma, bitki geliiminde gerileme ve duraklama, sarlk grlen bitkinin tamamnn kurumas belirtileri grlr. Sra Sizde 5 Genel olarak bitkilerin kk derinlii topran su seviyesiyle yakndan ilikilidir. Topraktaki su derin katmanlarda ise kkler suya ulaabilmek iin kk sistemlerini derin katmanlara kadar indirirler. Topraktaki su yzeye yakn ise bitki kkleri derinlere inmez, ksa kalr. Bu nedenle kuraa dayankl bitkiler derinlere inebilen ok gelimi kk sistemine sahiptir.

Sra Sizde 1 Teksel yapl topraklarda yeterli besin elementi bulunmas, kalite ve kantite olarak yksek miktarlarda verim alnmas iin yeterli olmayabilir. Bir baka anlatmla, hava-su dengesi yeterli dzeylerde salanmayan teksel topraklarn verimlilikleri kstl olabilir. Ancak, strktrel geliimi iyi olan topraklar iin bu durum geerli deildir. Strktrel oluumu ve kararl yksek olan topraklarn, suyun datc etkisine kar kararl yksek olacandan erozyona kar direnci de fazla olacaktr. Sra Sizde 2 Mal olarak topran yzeyine serilen eitli materyaller topran iine ald gne enerjisi dzeyini, mayla topraktan atmosfere doru scaklk kaybn, suyun topraa giriini ve topraktan buharlamay etkilemektedir. Mallamayla toprak scaklndaki deiim mevsimlere gre farkllk gsterir.
83
Sra Sizde 6 Bitkiler kurak koullara dayanabilmek iin baz morfolojik ve fizyolojik nlemler alrlar. Bu nedenle kuraa dayankl bitkilerin zelliklerini morfolojik ve fizyolojik zellikler altnda toplamak gerekir. Kuraa dayankl bitkilerin; 1. Morfolojik zellikleri ; Bitkilerde srgn uzamas ve kardelenme azalr. Yaprak says ve alan azalr. Yaprak hcreleri klr. Yapraklar tyl ise tyllk artar. Yapraklarda ktikula tabakas ve hcre duvar kalnlar. Hcreler aras boluklar ve stoma says azalr. Yaprak ayas katlanr ve yuvarlanr. zeri mumsu tabaka ile kaplanr. Kk derinlii artar, kk/gvde oran ykselir. 2. Fizyolojik zellikleri; Bitki kklerinin su emme gc artar. Erken ieklenir ve meyve balama oran ykselir. Protein oran azalrken, karbonhidrat oran artar. Dokularda su oran der, protoplazma younluu fazlalar. Fotosentez hz azalr. Altnba, ., engel, M., Uysal, H. , Okur, B. , Okur,N. , Kurucu, Y. ve Delibacak, S. (2004.) Toprak Bilimi. E.. Ziraat Fakltesi Yaynlar No. 557. zmir. Baver, L.D., Gardner W.H. and Gardner, W.R. (1972.) Soil Physics. John Wiley and Sons Inc. New York. Bernstein, L. (1970.) Salt Tolerance of Plants. Agri. Information Bull. 283. USDA. Ergene, A. 1987. Toprak Biliminin Esaslar. A.. Yaynlar no: 635. Erzurum. Gngr, Y. ve Yldrm, O.,(1987.) Tarla sulama sistemleri. A..Ziraat Fakltesi Yaynlar No:1022, Ankara. Kanber, R.,akr, R. ve Tar, A.F.,(2003.) Sulama ve Drenaj Mhendislii. T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Md. Yayn No:122 Ankara. Karaal, . 2008. Toprak Verimlilii. Nobel Yayn Datm Tic. Ltd. ti. Anlara Karaman, R., A.R.Brohi A.R., Mftolu M., zta T. ve Zengin M. (2007.) Srdrlebilir Toprak Verimlilii. Koyulhisar Ziraat Odas Kltr Yaynlar No:1. Detay Yaynclk. Ankara. Kohnke, H. (1968.) Soil Physics. McGraw Hill Book Company. New York, London. Korkut, H. (1983.) Toprak (Tanm, Oluumu, zellikleri). Topraksu Genel Mdrl Yaynlar. Yayn no: 728. Ankara Orta, H., (2009.) Rekreasyon Alanlarnda Sulama, Tekirda Rowell, D.L. (1996.) Soil Science, Methods and Applications. Univ. of Reading, British Library Cataloguing in Publication Data. U.K. Saat, F. (1984.) Toprak lmi. E.. Ziraat fakltesi Teksir No: 85-1. Soil Survey Staff. (1951.) Soil Survey Manuel. U.S. Goverment Printing Office. Washington D.C. USA. Truog, E. (1947.) US Department Agriculture Yearbook. 1941 - 47, pp. 566-76. Tunay, H. (1983.) Toprak Fizii. E.. Ziraat Fakltesi Teksir No: 76-1. zmir. Verhoeven, B. (1979.) Salty Soils. Bak. Drainage principles and applications. 1. Introductory subjects. Publication 16-Vol. I. International Inst. For Land Reclamation and Improvement ILRI P.O. Box 6. Wageningen, The Netherlands.
4
Amalarmz
Ekosistem klim Bitki rts Besin zinciri
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; ayr ve mera ekosistemlerini tanmlayabilecek, evre faktrlerinin ayr ve meralarda bitkisel retimine etkilerini aklayabilecek, ayr ve mera bitki rtlerinin oluum srecini ifade edebilecek, ayr ve mera bitki rtlerinin bozulmasna sebep olan faktrleri ve bozulmada ortaya kan aamalar sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sksesyon Doruk (klimaks) Otlatma kincil sksesyon
indekiler
GR MERA EKOSSTEMLERNN YAPISI MADDE EVRM VE ENERJ AKII BTK RTSNN GELM BTK RTSNN OLUUM AAMALARI BTK RTLERNDE KARARLILIK BTK RTLERNN BOZULMASI BOZULAN BTK RTLERNN YENDEN GELM
ayr ve Mera Ekolojisi
ayr ve Mera Ekolojisi

GR
Doal ayr ve meralar ortam (iklim, toprak) ve kullanma (otlatma) faktrlerinin etkisi altnda olumu ve gelimi doal bitki rtleridir. Bu alanlarda ok sayda ve eitli bitki trleri yannda, deiik csse ve zelliklere sahip fazla miktarda hayvan ve mikroorganizma hayat bulmaktadr. Bitkiler organik maddeyi reterek ekosistemde yaam iin mutlak gerekli olan enerji girdisi salamaktadr. Ekosistemin btn canl unsurlar varlklarn bitkiler tarafndan depolanan bu enerji ile srdrrler. ayr mera ekosistemlerinin tketici kademesini oluturan hayvanlar ierisinde byk hayvanlar yannda, kk, hatta mikroskobik hayvanlar da bulunmaktadr. Btn hayvanlar bu alanlardan yaamak ve nesillerini devam ettirmek amacyla yararlanrlar. Ancak bunlar ierisinde iftlik hayvanlar (sr, koyun, kei vb.) ok nemli bir yere sahiptir. Zira bitkiler tarafndan retilen canl ktlenin byk bir blm bu canllar tarafndan tketilmektedir. Dier yandan bitkisel ve hayvansal kkenli organik maddenin paralanarak ayr-mera ekosistemine yeniden kazanlmasna yardmc olan ayrtrclar (saprofit mikroorganizmalar), ekosistemde verimliliin srdrlmesinde vazgeilmez bir neme sahiptirler. Bu durum ayr ve mera alanlarnda ciddi boyutta girdi kullanmadan yeterli organik madde retiminin temin edilmesine yardmc olur. nsan ise sistemi yneten ve ynlendiren konumu ile ayr-meralarn varlklar ve devamllklarn salayan bir ilev stlenmitir. Dolaysyla ayr mera ekolojisi, ekosistemin ilevsel unsurlarn oluturan canl (reticiler, tketiciler, ayrtrclar, ynlendiriciler) ve cansz (iklim, toprak, arazi yaps, yangn vb.) faktrler arasndaki karlkl etkileimi, ekosistem ierisindeki madde dngs ve enerji ak, otlayan hayvanlarn buralardan yararlanma durumlar ve etkileri ile bunun krl bir hayvanclk asndan nemini ele almaktadr.
MERA EKOSSTEMLERNN YAPISI

ayr-meralar ok sayda bitki ve hayvan trnden meydana geldikleri iin, bu alanlarda ele alnan temel ekolojik birim ekosistemdir. Ekosistem, snrlar belirli nispeten tekdze yapya sahip bir yerdeki canl ve cansz unsurlarn birlikte meydana getirdikleri yaam ortamdr. ayr-mera ekosistemlerinin temel unsurlarn, (a) cansz ve (b) canl faktrler meydana getirmektedir. Cansz faktrlerin temelini iklim ve toprak olutururken, canl faktrler (a) birincil reticiler, (b) tketiciler, (c) ayrtrclar ve () ynlendiriciler olmak zere drt gruba ayrlmaktadr.
86
Cansz Faktrler
Canllarn yaamn etkileyen cansz faktrler iklim, toprak, arazi yaps, yangn faktrleri ve yaam ortamnn yaps gibi unsurlardr. klim: Bir yredeki hava olaylarnn uzun yllar ortalamasn ifade eden iklim, ekosistemin btn unsurlarn dorudan ya da dolayl olarak byk oranda etkilerken, dier faktrlerin iklim zerine tesiri ok az veya snrldr. Bitkilerin bymesi ve blgelere gre dalmnda havann bileimi, hareketi ve rutubeti, k, scaklk, yamur vb. etkenler en nemli iklim faktrleridir. Ik: Bitki birliklerinin oluumu ve gelimesinde n etkisi byktr. Bu hususta zellikle n dalga boyu, sresi ve iddeti nemlidir. Tohumun imlenmesi, ieklenmenin balamas, ieklenme sresi, gvde uzamas gibi gelime sreleri, bitkilerdeki k alclar yoluyla krmz:uzak krmz nlara tepki ile kontrol edilir (McKenzie ve ark., 2005). rnein baz yem bitkisi (brom trleri) tohumlar karanlkta, bazlar (salkmotu trleri) kta imlenir. Mortesi nlar ieklenmenin daha erken balamasna sebep olur. Baz trlerde reme gn uzunluu ile balatlr. Eeyli reme aamas kimi trlerde souk bir dnem ya da gn uzunluu ve souklanmann birlikte etkisi ile uyarlr. Glgelenen yerlerde otsu rt daha az fotosentez yapar ve ot verimi azalr. rnein Finlandiyada ak kltr meralarnn orman alt meralarndan 4-10 kat daha fazla et ve st verdikleri, yer yer kknar aalar ile glgelenen yaylalarda verimin % 56 orannda azald, svirede bu azalmann % 21-54 dzeyinde olduu bildirilmektedir (Tarman, 1972). Scaklk: Canllarn btn metabolizma faaliyetleri belirli scaklk derecelerinde cereyan eder. Scaklk canl bnyesindeki biyokimyasal tepkimelerde katalizr olan enzimlerin faaliyetini etkiler. Her bitki trnn gelimesinde etkili olan en dk, en uygun ve en yksek scaklk istekleri bulunur. Bitkiler scaklk istekleri bakmndan; (a) serin ve (b) scak mevsim bitkileri olarak gruplandrlr. Serin iklim bitki rtleri, rnlerinin ounu yln serin dnemlerinde (ilkbahar ve sonbahar) retirler. Scak iklim yem bitkileri ise scak dnemlerde (yaz aylarnda) daha iyi geSIRA SZDE liirler. Serin iklim bitkileri tohum imlenmesi, ieklenmenin balamas ve tomurcuk patlamas gibi gelime srelerinden nce souk bir dnem isterler. Bu sre genellikle D 8Cnin scaklklarda 3-12 haftadr (McKenzie ve ark., 2005). En N E L altndaki M yksek fotosentez serin mevsim bitkilerinde 16-28C, scak mevsim bitkilerinde ise 24-36C arasndaki scaklklarda yaplr. Bu yzden scaklk meralarda genelde sO R U nrlayc bir S faktr olmaz (Hall, 1990). Serin mevsim birou iin souklama mutlak ihtiyatr. Vernalizasyon olarak D bitkilerinin KKAT bilinen bu ihtiya karlanmadan bitkilerde generatif gelime ortaya kmaz. Atmosfer: Atmosfer (hava) dnyamz evreleyen gaz tabakasdr. Bu gaz tabakasnn yeryzne yakn ksmlarnda azot, oksijen, karbondioksit, su buhar, tozlar daha yksek oranlarda toplanmtr. Hidrojen, helyum ve dier asal gazlar AMALARIMIZ atmosferin st tabakalarnda younlar. Gaz tabakas yeryznde gece-gndz scaklk farknn az olmasn, gneten gelen zellikle ksa dalga boylu nlarn tutulmasn, scakln K T A P yeryznde yaylmasn ve canllarn O2 ve CO2 ihtiyalarnn karlanmasn salar. Atmosfer ekosistemlerin en nemli azot kaynadr ve havann % 78i azottan olumaktadr. Dier T taraftan hareketi iddeti ve zamanna bal olarak bitkileri olumlu E L E V Z Yhava ON veya olumsuz etkiler. Genelde hafif esen rzgarlar olumlu, sert esenler ise olumsuz etkilere sahiptir. Rzgar bitkilerin etrafndaki CO2 an kapatr, baz bitkilerin (bilhassa budaygillerin) tozlama ve yaylmalarna yardmc olur.
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - ayr ve Mera Ekolojisi
87
Bozkr: Klarn souk ve yal, yazlarn scak ve kurak getii yrelerde ortaya kan otsu bitkilerin oluturduu doal bitki rtsdr. Bozkr Rusa kkenli step kelimesinin Trke karldr.
Su: Su bitkilerde fizyolojik olaylar iin ortam oluturur, hidrojen kaynadr, maddelerin znmesini salar, bitki bnyesinde scakl dzenler, tohumlarn imlenmesini temin eder ve mikroorganizma faaliyetleri iin gereklidir. Su mera bitkilerinin geliimi, retimi ve yayln belirleyen en temel faktrlerdendir. Dnyada ve lkemizde ayr-meralar ounlukla yllk toplam yan 250-1000 mm arasnda olduu kuakta yaylmtr. Suyun kt olduu yerlerde meralar, bol olduu yerlerde ise ayrlar yer almaktadr. rnein lkemizde geni alanlara sahip bozkrlar suyu az yrelerde olumu meralardr. Suyun bolluu hem tr zenginliini hem de bitkilerde geni yaprak alan oluumunu salar. Hayatn esas kayna durumunda olan protoplazmann canlln korumas ve normal fizyolojik ilevlerini yrtmesi belli oranda su iermesine baldr. Su bitkiyi turgor durumunda tutarak gzeneklerin almasn temin eder. Gzeneklerin almas CO2in giriini dzenleyerek fotosentez faaliyetini devam ettirir. Suyun azalmas sonucunda ise bitkiler terlemeyi azaltmak iin gzeneklerini kapatr. Gzeneklerin kapanmas ile gaz alverii azalr veya durur. Yeterince CO2 alamayan bitkilerde fotosentez engellenerek byme ve gelime yavalar ve yem retimi azalr. Bu yzden kurakla bal olarak fotosentezde % 50, hatta % 75 azalma, hatta fotosentezin hemen hemen tamamen durmas sz konusu olabilir. Bitkiler iin gerekli suyun esas kayna yatr. Yan bitki yetitiriciliindeki etkisi d zaman, miktar ve iddetine gre deiir. Bitkiler su ihtiyalarn topraktan karlar. nce bnyeli (ar veya killi) topraklar kaba bnyelilerden (hafif veya kumlu) daha fazla su tutar. zellikle serin mevsim budaygillerinin baskn olduu bozkr meralarn verimini bir nceki yln sonbahar yalar belirler. nk kurak geen sonbaharda srgn vermeden ka giren budaygillerin ertesi yl generatif srgn says ve buna bal olarak toplam ot retimi ciddi ekilde azalmaktadr (Ko, 2001). Toprak: Toprak, eitli kaya ve minerallerin paralanma ve ayrma rnlerinden oluan, ierisinde geni bir canllar alemi barndran, bitkilere besin ve durak grevi yapan bnyedir (Mftolu, 2005). ayr-meralar asndan topran nemi su temin etme gvencesine baldr. Bu durum topran su tutma kapasitesi ile ilikilidir. Organik madde su tutma kapasitesini ykselten nemli toprak ksmdr. Toprak hem canl hem de cansz unsurlardan meydana gelir. Topran eitli kimyasal ve fiziksel zellikleri ekosistemlerin yap, madde retimi ve enerji akn etkiler. Topran organik madde ve bitki besin elementlerince zenginlii, yeterli neme sahip olmas, pHsnn normal hudutlar amamas, orta bnyeli ve iyi bir yapda bulunmas, bitki kklerinin geliimini snrlamayacak lde derin olmas, ayrmeralarda retimi artrarak ekosistem dinamizmini yksek dzeyde tutar. Bitkiler normal byme ve gelimeleri iin ihtiya duyduklar besin elementlerini gerekli zamanda ve yeterince topraktan alabildiklerinde verimli olurlar. Topraklarn besin elementleri eksiklii ounlukla gbreleme ile giderilebilir. Toprak nemi ve scakl birlikte toprak iklimi olarak ifade edilir. Toprak iklimi mera ekosistemlerindeki btn toprak-bitki ilikilerini etkiler. Kklenme derinlii, su potansiyelleri, besin elementi alm ve dalm, kk faaliyetinin grld scaklk aralndaki elverili nemin miktar ve zaman ile etkilenir. Mera bitkilerinin imlenme, yerleme ve devamllklar toprak scaklk ve nemine baldr. Arazi Yaps: Bu faktrler ortamdaki iklim ve toprak faktrlerini etkilemek suretiyle ayr-mera ekosistemlerini dolayl olarak etkilerler. Bu balk ierisinde ykseklik, eim ve bak (yney) ve corafyaya bal faktrler yer almaktadr.
88
Ykseklik: Arazinin deniz seviyesinden ykseklii baz evre faktrlerinde nemli deiikliklere sebep olur. Ykseklie bal olarak scaklk her 180 mde 1C veya 100 mde 0,55C der (Andi, 1993). zellikle dalk kesimlerde her 1000 mlik ykseklik artna karlk, ortamn scaklnda yaklak olarak 10C azalma olmaktadr (Cox ve Atkins, 1979). Ykseklik art ile iklim faktrlerindeki olumsuzluklarn artmas (scaklk azalmas, klanma artlarnn deiimi, rzgr hznn artmas vb.) otlak bitkilerinin retim gcn drr. rnein Yeni Zelandada her 100 mlik ykseltiye karlk merann retiminde yaklak 45 kg/da kuru madde azal tespit edilmitir (McKenzie ve ark., 2005). Ykseklik art ile otlatma mevsimi de ksald iin, bitki rts ge geliip erken sonlanan yaylalar daha ksa sre otlatlmaktadr. Eim: Eim gne nlarnn geli asn etkileyerek ortamn scaklk ve k iddeti ile toprak neminin deimesine sebep olur. Eim zellikle yan snrlayc faktr olduu kurak blgelerde tarm ve mera arazilerinin hudutlarn belirlemedeki nemli lttr. Eimli alanlarda yamur ve kar sular daha az tutulur ve topraklar daha abuk kurur. Bu yzden eim arttka genelde bitki ile kapl alan azalr. Erzurumda merada eimin % 12-24den % 35-44e kmas durumunda ortalama bitki ile kapl alann % 74,3ten % 59,3e dt kaydedilmitir (Gkku ve ark., 1993). Erozyon kontrol ve toprak koruma nlemleri alnmak kaydyla genellikle tarla arazisi % 10, mera arazisi % 30 eim derecesine kadar kabilmekte, % 20den fazla eimde otlatma basks ve erozyon artmaktadr. Eimi % 60 ve zerinde olan yerler erozyona ok duyarl olduu iin mera olarak kullanlmayp, dokunulmadan doal halinde braklmaldr. Bak: zellikle dalk yrelerde bir yamacn bakt yn ifade etmektedir. Bak bir yerdeki klanma artlarn etkilemek suretiyle, oradaki iklim ve topra, buna bal olarak da bitki rtlerini etkilemektedir. Kuzey yarm krede bakya gre dkten yksee doru scaklk deiimi kuzey > dou > bat > gney eklinde sralanabilir. Burada en belirgin farkllk kuzey ve gney yamalarda gze arpar. Kuzey baklar daha az k ald iin scaklk ve buharlama daha az, topraklar daha derin, nemli ve organik maddece zengindir. Gney yamalar ise daha ok kland iin daha scak ve kurak, genelde daha zayf, ak (seyrek) bitki rtleri oluur. Bakya bal olarak ortaya kan bitki rtsndeki gelime seyri mera otlatma planlarnn uygulanmasnda da etkili olur. Bitki rtlerinin gelimeye erken balad gney ve bat gibi daha scak kesimler ilkbaharda daha erken otlatma olgunluuna ular. Serin yamalarda ise yaz aylarnda grlen kuruma ge dneme sarkaca iin daha kaliteli yem elde edilir (Ko ve ark., 2000). Ayn nedenle baz yrelerde gney ve bat baklar k meras olarak deerlendirilebilir. Konum: Konum yeryznde bir noktann enlem ve boylamlarn yardmyla bulunan yeridir. Bir yrenin yeryzndeki konumu, byk su ktlelerine uzak veya yakn olmas ve scak ve souk su akntlar gibi etkenler ayr-mera bitki rtlerini deitirebilecek dier evre faktrleridirler. Karadeniz Blgesinde dalarn denize bakan yamalarndaki yksekliklerde verimli meralara rastlanrken, denizden gelen nemli rzgrlardan yoksun gneye bakan taraflarnda daha az verimli ve Dou Anadolunun bozkrlar hakim konumdadr. Yangn: Yangn savanlar gibi baz otlatma alanlarnda daha etkili bir evre faktrdr. Buralarda sk sk kan periyodik yangnlar, flora ve faunann oluumunu, yapsn ve retimini deitirebilir. Buna karlk al ve aalarn bulunmad veya ok seyrek olarak yer ald lman kuak meralar ile nemli yerlerde oluan ayrlarda yangnlara pek rastlanlmaz. Genel olarak yangnlarn nemi ve etkinlii souk ve kurak sahalarda az, nemli meralar ve savanlarda fazladr (Bailey, 1988). Bu adan Orta Anadolu bozkrlar yangn etkisine maruz kalmayan meralardandr.
89
Yangnlarn iddetine bal olarak bitki katnn tamam ile st topran organik ksm yok olabilir. Bu deiim zellikle klanma, scaklk, nem ve toprak erozyonunu olumsuz ve nemli derecede etkiler. Yangn sonunda trler aras rekabet deiir ve topraklarn kimyasal, fiziksel ve biyolojik yapsnda geici deiimler grlr. Bilhassa al ve aa formlu bitkilerin yaygn ve yksek boylu budaygillerin baskn olduu meralarda yangn bir mera slah yntemi olarak ele alnabilir.
SIRA SZDEbulunur? Bir arazi parasnn corafik konumu mera bitki rtlerine ne tr bir etkide
DNELM Canl evreyi bitki, hayvan, mikroorganizma ve insan oluturur. Besin reticiler (ototrof organizmalar) ve besin tketiciler (heterotrof organizmalar) olmak zere iki ana S O R U gruba ayrlabilen canllarn ekosistemdeki faaliyetleri aada ksaca aklanmtr. reticiler (Birincil reticiler): Bunlar fotosentez yapabilen (ototrof) bitkilerdir. Bu canllar gne , CO2 ve suyu kullanarak rettikleri fotosentez rnleri DKKAT sayesinde organik madde ve enerji ihtiyalarn karlarlar. Ekosistemin dier btn canllar bitkilerin rettikleri organik maddeyi tketerek hayatlarn devam etSZDE tirirler. Dolaysyla merada hayvanlarn kaba yem ihtiyalarnSIRA giderebilmeleri bitkilerin srekli ve yeterli organik madde retmelerine baldr. Tketiciler (kincil reticiler): Bitkisel organik maddeye baml olarak yaAMALARIMIZ ayan hayvanlardr. Bunlarn sadece ot ile beslenenlerine otul (herbivor), et ile beslenenlerine etil (karnivor) ve hem ot hem de etle beslenenlere de hepil (omnivor) denmektedir. nsanlarn tkettii stn hemen hemen tamamn, etin K T A P ise yardan ounu reten koyun, kei ve sr gibi iftlik hayvanlar, yem ihtiyalarnn ounu doal meralardan karlarlar (Cook, 1980). ayr-mera ekosistemlerinde bitkilere baml olarak yaayan hayvanlar da retim-tketim ilikileri sonuTELEVZYON cu bitki rtlerini olumlu ya da olumsuz ynde ekillendirirler. zel davranlar ile baz bitkilerde tozlamaya, baz bitki tohumlarnn da sindirim sistemlerinde imlenebilme yetenei kazanabilmelerine yardmc olurlar. Topraklarn besin elementi miktarlarn artrarak bitki geliimini tevik ederler. NTERNET Ayrtrclar: Bitki ve hayvanlarn dk ve salglar ile l organik artklar paralayarak mineral elementleri yeniden madde evrimine sokabilen mikroorganizmalar bu grupta yer alr. Bylelikle ekosistemde verimliliin devam salanr. Ynlendiriciler: Bu grupta insan yer alr. Canl faktrler ierisinde bulunmasna ramen, ekosistemler zerindeki etkinlii ve evreyi kendi ihtiyalar iin dzenleyebilme kabiliyetinde olmasndan dolay insan ayr ve en nemli etkendir. nsan bir yandan ekolojik faktr, dier taraftan da ekolojik faktrleri deitirebilen, fikir reten ve uygulayan biyolojik bir faktrdr. nsan ayr mera bitki rtlerini deerlendiren dier canllar zerinde dorudan yahut dolayl olarak etkide bulunur. lenen ve ilenmeden deerlendirilen topraklar ile canllar arasndaki ilikilerin dzenlenmesini insan ynlendirir. nsan ayrlarda biim zaman, dnemi ve skl ile su dzenini ayarlar. Meralarda otlayan hayvanlar zaman, say, cins ve dalm olarak kontrol eder. Gbre kullanmak suretiyle topran yapsn ve verimliliini etkiyebilir.
Canl Faktrler
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MADDE EVRM VE ENERJ AKII

Madde evrimi mera ekosistemlerinde eitli besin maddelerinin canllar ile cansz evre arasnda dzenli dolamdr. Bu sayede ilk reticiler kademesinde retilen organik maddeler, eitli tketici kademelerden sonra paralayc ve ayrtrclar vastasyla toprak minerallerine kadar ayrrlar (ekil 4.1).
90
ekil 4.1 Mera ekosistemlerinde madde evrimi. E: Etiller (ikincil tketici), A: Ayrtrclar. Her beslenme kademesindeki madde miktar karelerle ifade edilmitir. Karelerin bykl madde birikiminin bykln gstermektedir.
SOLUNUMLA ENERJ KAYBI
II
E3
E2 RETCLER
TKETCLER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE Ekosistemlerde organizmalarn birbirlerini tketmeleri eklindeki madde geii ile birlikte bu organizmalarn ihtiya duyduklar enerji de aktarlr. Sistemler arasndaki dinamik yap enerji sayesinde kurulur. Enerji her beslenme kademesinde ok DNELM nemli kayplara urar. Genel olarak bir beslenme kademesinden bir sonrakine enerjinin yalnzca % 10u aktarlr. Bu kayplar daha ziyade solunum kayplar ekO R U(ekil 4.1). linde ortaya Skar Beslenme zincirinin sonlarnda yer alan organizmalara, balangtakine gre ok az enerji kalr. Bu zincirin sonunda bitkiler tarafndan alnarak kimyasal enerDKKAT jiye dntrlen gne enerjisi geriye dnmsz olup tamamen tketilir. Mera bitkileri gneten kazandklar enerjinin yaklak % 80ini kklerinin, % 20sini de SZDE toprak stSIRA aksamlarnn gelimesi iin kullanrlar (Stanton, 1988). Dolaysyla bu bitkilerin depolad enerjinin ok az bir ksm hayvanlarn tketimine sunulur. Hayvanlarn tketimine sunulan enerjinin de sadece % 2-4lk ksm hayvanda deAMALARIMIZ polanr (Heitschmidt ve ark., 1990).
K T A P
Besin elementi K evrimi T A P ve enerji ak ile ilgili detayl bilgiye Altn ve ark.nn ayr Mera Islah (Altn, M., A. Gkku ve A. Ko, 2005. ayr Mera Islah. T.C. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl Yaynlar) kitabndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
BTK RTSNN GELM

Belirli bir arazi paras zerinde yetien ve kendine has zellikleri olan bitki rtlerinin geliim balangc topra bulunmayan plak alanda ortaya kar. Dolay N T E R N E T geliimi toprak oluumu ile ayn anda meydana gelir. Bu gesyla bitki rtsnn liimin tetikleyicisi ortam faktrlerindeki deiimlerdir. Yeryzndeki bitki rtlerinde hibir zaman kararl yapya rastlanmaz. evrede meydana gelen bir farkllama, o alana uyum salam bitki rtsndeki deiimleri de kanlmaz klar. nk bitki topluluklar mevcut evre faktrleri altnda birbir-
TELEVZYON
NTERNET
91
leri ile yararak belirli yapsal zelliklere sahip topluluklar olutururlar. evre faktrlerinde grlecek deiimler, ayn zamanda bitkilerin rekabet glerini de etkileyecei iin bitki topluluunun yeni bir denge seviyesine doru deiimine yol aar. Bitki topluluklarnda grlen bu dzenli deiime, yani bir bitki topluluunun yerini daha iyi konumda dier birinin almasna sksesyon denir. Bylece belirli bir ortamda iklim artlar deitike toprak etkilenmekte ve bitki topluluu gelimektedir. Sonunda o ortamn evre artlarna en uygun bir bitki rts meydana gelir. Bu rt doruk bitki rts = klimaks bitki rts diye adlandrlr. Doruk bitki rts, belirli bir ortamn toprak ve iklim artlar ile dengeli bir duruma gelmi, o iklimin tayabilecei en yksek vejetasyon formunu ifade eder. Doruk bitki rtsnn dengesi, toprak ve zellikle iklimin etkisine tabi olup dinamiktir (Genkan, 1985). Sksesyon evre faktrlerindeki (scaklk, ya gibi) deiimlere bal olarak ksa sreli dalgalanmalar gstererek dzenli bir deiimle kararl bir safhaya doru gidebildii gibi (ekil 4.2), insan etkisi (otlatma, biim, gbreleme, tohumlama vb.) altnda da meydana gelebilir. Otlatma otlanan ve otlanmayan trlerin hayat emberlerini etkilemek suretiyle tr deiimlerine iddetle tesir eder. Otlatma rejiminin deimesi, bitki topluluu ve ekosistem kararllnn yap ve dinamiklerinde nemli deiimlere sebep olur (Navarro ve ark., 2006). Bilhassa elverisiz evrelerde (ok kurak, souk, tuzlu ve alkali ortamlar) doal sksesyon ok yava seyreder. Ortam faktrleri bitki geliimi iin elverili hale geldike hzlanr.
ekil 4.2 evre faktrlerindeki dalgalanmalara bal olarak kararl bir safhaya (doruk) ulama eilimi gsteren birincil geliim (sksesyon). Zemin zerinde bitki rts geliirken, zeminde toprak oluumu gereklemektedir. Z0: Geliimin balangc, ZD: Dorua varmak iin geen zaman.
DORUK
DORUYA GD
Seral Bitki rts
Doruk Bitki rts
Toprak Oluumu Z0 GELM (SKSESYON) SRES ZD
Sksesyon tr bileimi ve bolluundaki deiim eklinde yava yava ortaya kar. Bitki sksesyonu topraktaki deiimi de iine alr. nk bitki topluluklarndaki deiimle toprak oluumu ve eitli toprak zellikleri deiir. Esasen bitki topluluklarndaki deiim de toprak oluumuna bal olarak ortaya kar. Sksesyon sonucunda bitki rts doruk = klimaks denen ortam faktrleri ile uyumlu ve kararl bir safhaya ular. Bu aamada bitki topluluklar zellikle iklimdeki dalgalanmalara bal olarak ksa sreli deiimler gstermekle birlikte, temel yaplarn uzun sre devam ettirirler. Bitki topluluklarnda oluan deiimler hayvan top-
92
luluklarnda da ortaya kar. Sksesyon balang noktalarna bal olarak birincil ve ikincil bitki rts geliimi ikiye ayrlmaktadr.
Birincil Bitki rts Geliimi

Birincil bitki rts geliimi plak kaya, kumul veya s sular gibi balangta bitkilerin bulunmad ortamlardan balar. Bu geliim kara veya sulu ortamlardan balama durumuna gre birbirlerinden ayr deiik aamalar gsterir ve geliir. Kurakl Bitki rts Geliimi (Kurakl Sksesyon): Bu bitki rts geliimi plak kaya yzeylerinde balar. Burada sorun ortamda yeterli suyun bulunmaydr. plak kayalar zerinde balayan ve sonunda olgun bir orman veya mera rts meydana getiren bu kurak bitki rts geliimi, (a) liken, (b) yosun, (c) otsu ve () doruk mera aamalarn izler. Likenler algler ile mantarlarn karlkl ibirlii ile kurduklar ortaklktr. Algler mantarlara organik madde verirken, mantar miselleri de su ve mineral maddeleri biriktirerek alglere sunar. Hi topra dolaysyla nemi bulunmayan plak kayalar zerinde, ancak bu artlara dayanabilen likenler yaayabilir. Yalardan sonra slanan ve nemli bir hale gelen kaya yzeylerine konan liken sporlar buralarda imlenir, hzla oalr ve kayaya tutunurlar. Kurakla son derece dayankl olan likenler, sadece nem bulduklar dnemlerde oalarak yaamlarn srdrrler. Likenler tarafndan karlan CO2 yal zamanlarda kaya yzeyinde tutulan su ile birleerek buralar yava yava eriten ve paralayan zayf bir karbonik asit meydana getirir. Bu eritme ilemi devam ettike likenlerin ince kkkleri (rizoit) de kayann iine girerek paralanma iini hzlandrr. Yal blgelerdeki yumuak kayalar zerinde balayan ve devam eden bu aama 50-75 yl, kurak blgelerde ise yzlerce yl srebilir. Bu arada len likenlerin paralar kayalar zerinde ok ince toprak katnn olumasna sebep olur. Toprak oluumu biraz geliince likenlerin yerini yosunlar alr. Yosunlar 4-5 cm kadar boylanabildikleri iin saplar arasnda bir nceki evreye gre daha fazla toprak birikir. Bu evrede kayalarn paralanmas devam eder. Sonuta toprak oluumu, topran organik maddesi ve su tutma kapasitesi artar. Yosunlarn kalntlarn tayan, kayalarn zerinde ve atlaklarnda biriken toprak, baz ksa mrl tek yllk kurakl bitkilerin yetimesi iin elverili bir ortam oluturur. Buralara tanan bitki tohumlar imlenerek ilk otsu rty meydana getirirler. Bu safhada bitki kkleri kayay nemli lde andrr. Byle bir yaam alannda yava yava daha uzun sre yaayan tek yllk bitkiler, hatta iki yllk ve ok yllk dier otsu bitkiler yetimeye balar. Kayalarn paralanmas, organik madde ve bitki besin elementlerinin oalmas sonucu ortamda bitki kk sistemi daha ok geliir ve topran glgelenmesi artar. Bu durumda buharlama ve scaklktaki arlklar azalr, toprak nemi ykselir. Yaam mekn daha yksek bir bitki grubunun veya hayat formunun yetimesine elverili hale gelir. Son aamada toprak oluumunun tamamlanmas ile bitkiler hzl bir ekilde geliir ve artk bitki rtsnn bileiminde zamana bal deiiklikler azalr. Ancak toprak oluumu ok yava seyreden bir sretir. Bitki rts geliirken toprak oluumunu beklemek zorundadr. Bu durum birincil bitki rts geliiminin ok uzun zaman diliminde ortaya kmasna yol aar. Balangta yer alan ok yllk otsu trlerin yerini giderek iklim faktrlerinin yetimesine frsat tand baz aa trleri olmaya balar ve zamanla egemen duruma geer veya otsu safhada kalarak verimli ve deerli mera bitki rts oluur. Bu dzeydeki bitki rtsnn bileiminde dengeli ve kararl bir durum sz konusu olur. Blgenin iklim ve toprak artlar ile dengeli bir duruma gelmi olan bu bitki rts, blgenin doruk orman veya doruk mera rtsn ifade eder.
93
Sucul Bitki rts Geliimi (Sucul Sksesyon): Suda bitki rts geliimi en fazla 2 m derinlikteki durgun su yzeylerinde balar. Bu tr bitki geliimi sonucunda genellikle orman veya verimli ayr rts oluur. Rutubet faktr gereinden fazla olan bu tr habitatlarda balayan sulu bitki rts geliiminin evreleri; (a) su ii, (b) yzme, (c) bataklk, () kofalk ve (d) doruk ayr eklindedir. Derin olmayan gl ve gletlerde kk, gvde ve yapraklar farkllamam ilkel bitkiler ile su yosunlar, su iindeki bitki geliiminin ilk aamasnda rol oynarlar. Bir yere tutunmadan su ierisinde yzen elodya (Elodea), susmbl (Potamogeton) ve superisi (Najas) gibi bitkiler su ii evresinin ncleridirler. Bitkilerin l artklarnn zamanla gl veya gletin dibine kmeleri uzun bir zaman ierisinde gl tabann ykseltir ve gl dibinde oluan topra besin maddeleri ynnden zenginletirirler (ekil 4.3).
ekil 4.3 Sucul birincil bitki rts geliimi. (a) Glcklerin evreden gelen tortu ve sudaki bitkiler tarafndan retilen organik madde ile dolmas, (b) glckte daha ok materyal biriktiinden, slaan ksmlarn yeni bitki rts tarafndan kaplanmas, (c) alann daha ok kurumasna bal olarak budaygiller ve odunsu bitkilerin yerlemesi ve (d) doruk bitki rtsnn olumas (Enger ve ark., 1989).
Su derinliinin azalmas sonucu kk toprakla temas eden ve gvdesi su ierisinde yzen bitkilerin yaayabilecekleri bir ortam hazrlanmaktadr. Bu artlarda yaayabilen nilfer (Nymphaea) ve susmbl gibi kkleriyle amura tutunan kksapl bitkiler zamanla bu ortama yerleirler. Bunlarn gvdesi su ierisinde, yapraklarnn nemli bir ksm su yzeyindedir. Bitkilerin nce gelimeleri sonra da lmeleri sonucu gl veya glet tabannda daha fazla organik madde biriktii iin zemin su yzeyine iyice yaklar ve sonraki aama iin uygun bir ortam oluur. Su derinliinin azalmas ve tabanda nemli miktarda toprak birikmesi sonucu burada saz (Phragmites), kedikuyruu (Typha) ve sandalye saz (Scirpus) gibi bataklk bitkileri yerlemeye balar. Bu bitkiler bir taraftan gldeki suyu tketerek, dier taraftan l artklar ile gln tabann doldurarak ortam daha ok kuruturlar. Ancak belirli mevsimlerde toprak yzeyinde su toplanan bir ortam oluur. Sonrasnda ise bataklk bitkilerinin yerini eki ayr otlar alrlar. Yetitii topra zamanla kurutur, toprak yzeyinde su toplanmasn nler ve taban suyunun derinlerde birikmesini salarlar.
94
Taban suyu derinlere indike deerli geni yaprakl aalarn veya ayr otlarnn yetiebilecei bir ortam oluur. Toprak yeterince kuruduunda eki ayr otlarnn yerini hayvanlar tarafndan sevilen tatl ayr otlar (ayr salkmotu, ayr yuma, ayr kelpkuyruu, ayr tilkikuyruu, melez gl, gazalboynuzu vb.) alr. Bu tr yaam alannda sk ve uzun boylu trlerden oluan bimeye elverili doruk ayr rts meydana gelir. klimin orman oluumuna uygun olduu yrelerde ayr bitkilerinden sonra veya onlarla birlikte suyu seven ve su tketimi fazla olan st (Salix) ve kavak (Populus) trleri gibi geni yaprakl ve her yl yapran dken aalar ortaya kar. Zamanla bu aalarn ortam glgelemesi ve su seviyesinin dmesi neticesinde yaam ortam deiir. Bunun sonucunda karaaa (Ulmus), dibudak (Fraxinus) ve mee (Quercus) gibi aalar grnmeye balar.
SIRA SZDE
Sucul ve kurakl sksesyon sonucu hangi otsu doruk bitki rtleri oluur? SIRA SZDE
DNELM Birincil bitki rts geliimi sonucu olumu bir bitki rtsnn herhangi bir faktrn etkisiyle tahrip edilmesinden sonra ortaya kan yeniden gelimeye ikincil S O R U ad verilir. Bitki rtlerinin byme ve gelimelerini engellegeliim (sksesyon) yecek tarzda ortaya kan evre ve kullanma faktrleri, baz trlerin normal hayat emberleriniD tamamlatmaz. Bu etkenlerin etkileme derecelerine bal olarak baz KKAT bitkiler giderek zayflar ve yerlerini daha alt konumdaki bitkilere brakrlar. Bu artlarda yeni bitki topluluklar oluur. SIRA SZDE ayr-mera topluluklar zellikle zamansz ve yanl otlatma ile hatal biimler sonucunda nemli lde tahrip olabilirler. Ayrca tarla ama veya eitli amalarla bu alanlarn srlmesi byk bir bozulmaya yol aar. Uzun sreli kuraklklar, AMALARIMIZ yangn ve erozyon da bozulmann nemli nedenlerindendir. Btn bu olumsuz etkiler bitki topluluklarnn daha alt bitki rtlerine dnmesine sebep olabilir. Bitki rtlerinin bozulmasna yol aan bu faktrlerin etkileri ortadan kalknca, bitki rK T A P tleri yava yava kendilerini toparlayarak yeniden dorua ynelirler (ekil 4.4). kincil bitki rts geliimi ortamda daha nceden teekkl etmi toprak bulunduu iin genellikle birincil bitki rts geliiminden daha hzl cereyan eder ve doTELEVZY ON rua yaklatka sksesyondaki deikenlik azalr (Huschle ve Hironaka, 1980).
DNELM Ar otlatma: Merann bitki rtsne zarar vermeden otlayabilecek hayvan says S O R U kapasitesi merann tama olarak tanmlanr. Bu saynn zerindeki sayda hayvan otlatma ar D Kile KA T otlatma olarak tanmlanr. Merada retilen otun yarsnn hayvanlarn SIRA SZDE otlamasna msaade edilmesi, kalan yarsnn da bitkinin ihtiyalarn karlamas iin bitkide AMALARIMIZ braklmas normal tama kapasitesinde temel hedeftir.
kincil Bitki rts Geliimi
K T A P
TELEVZYON
ekil 4.4 bir Dorua N T E R N Eulam T bitki rtsnn ar otlatma ile bozulmas ve otlatmann dzenlenerek merann ikincil bitki rts geliimi ile yeniden doruk duruma ulamas.
N T E R N EAr T
Otlatma
Doruk
DORUYA GD
Doru Otlatma GELM (SKSESYON) SRES
ki
nc
il G
eli
im
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
4. nite - ayr ve Mera Ekolojisi S O R U
DNELM S O R U
95
DKKAT Dnyada mera bitki rtlerindeki bozulmann ana nedeni ar otlatmadr.
DKKAT
Srlerek ya da madencilik, yol yapm gibi faaliyetlerle doal bitki rts tamamen tahrip edilen, ancak belirli lde toprak tabakasna sahip olan mera veya tarla alanlarnda g, yerleme (hayat bulma), istila, rekabet, AMALARIMIZ tepkime ve kararllk aamalarndan sonra yeniden bitki rts meydana gelir (Genkan, 1985; Barbour ve ark., 1987; Redente ve DePuit, 1988).
K T A P
BTK RTSNN OLUUM AAMALARI SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
G
Bitki reme organlarnn yerleebilecekleri alana tanmasdr. reme organlarnn T E LAncak EVZYON g ekim veya dikim eklinde yapay olarak da salanabilir. balangta yerleen bitki topluluklar orada mevcut doal canl ve cansz vastalarla g edebilir. G bir bakma bitki trlerinin yaam mekanlarn deitirmeleridir. Bitki rtsnn gelimesi srasnda bitkilerin reme organlar eitli etki bir N T Eve R N vastalarla ET bitki rtsnden dierine ancak g ile tanabilir. Canllarn oalmalar reme organlaryla olduu iin, gte nemli olan bitkilerin reme organlarnn tanmasdr. Mera hayvanlar, rzgr, su, kular, bcekler, sincaplar, kargalar ve daha pek ok eitli canl veya cansz vastalar bitkilerin tohumlarn, meyvelerini ya da yumru, soan, slk, kksap vb. organlarn bir ortamdan bir baka ortama tayarak orada yeni trlerin yer bulmalarna yardm ederler. plak bir alanda yeni trlerin grlmesi sadece etraftan gle olmaz. Ayn zamanda tahrip sonrasnda toprakta kalan reme organlarnn da katks sz konusudur. Topraklar tahrip olan alanlarda, toprak kalntsnda bulunan tohum depolarnn yeni bitki rts oluumuna katks byktr.
TELEVZYON
NTERNET
Yerleme (Hayat Bulma)

eitli vastalarla tanan bitkilerin reme organlar, g ettikleri ortamda uygun artlar bulduklar zaman ncelikle imlenerek veya tutunarak yeni bir bitki oluturma abas gsterirler. Ancak bir ortama tanan btn bitkilerin reme organlarnn tamam yaama imkn bulamaz. evreye uyum salayabilenler imlenir, fide ve olgun bitki meydana getirir ve remeye balarlar. Bu olay bitkilerin yerlemesi ve hayat bulmalardr. Bir yerde ok yllk trlerin tahribat ile oluan aklklar istilac bir yllklar tarafndan igal edilir. Tohumlama yaplan bir toplulukta trlerin yerlemesi byk oranda yalnzca istilac trlerin yerlemesine deil, ayn zamanda baaryla rekabet edebildii evre artlarnn varlna da baldr.
stila
Yeni ortama nce g eden, daha sonra imlenen ve hayat bulan bitkiler zaman iinde buray istila ederler. Etraf kaplamalar srasnda, bir taraftan geliir, bir taraftan da gruplama temayl gsterirler. Bu olay bir poplsyonda bireylerin yaadklar ortamn farkl yerlerinde ylmalar eklinde ortaya kar.
Rekabet
Rekabet snrl bir yaam kayna iin iki canlnn bu kaynaklara ulamak amacyla birbirleri ile girdikleri mcadeledir. Bunun sonucunda taraflardan biri ortamdan uzaklar. Bitki trlerinin ortam istila etmesinden sonra rekabet balar. Gruplaarak oalan bitkilerin k, su ve besin maddeleri gibi ihtiyalar evreden karlanama-
96
yacak kadar artar. Bu andan sonra aralarnda bunlarn yeterli miktarda temini konusunda bir yarma balar. Bu yarn etkisi altnda kalan organizmalar, yani rekabet sonucunda zayf den bitkiler, ya ksa boylu kalp yeterli tohum retemezler ya da tamamen lerek yerlerini rekabet ynnden kuvvetli bitkilere terk ederler. Genellikle bitkilerin ynetim uygulamalarna tepkileri ok farkldr. rnein deien otlatma sistemleri trler arasndaki rekabeti deitirir. Buna bal olarak bitki rtsnn bileimi deiir. Ayn durum yabanc bitki mcadelesi, yakma, bime ve tohumlama gibi slah uygulamalar sonucunda da ortaya kar.
Tepkime
Bir arazi paras zerinde gelimeye balayan bitkiler, o andan itibaren evreyi de etkilemeye ve deitirmeye balarlar. Bitki rts sklatka, nceleri yeterli klanan toprak gittike artan llerde glgelenmeye balar. Bu durum toprak yzeyindeki scaklk dalgalanmalarn azaltr. oalan bitkiler toprak nemini hzla harcayarak onu daha kuru bir hale getirirler. len bitkilerin artklar topra organik madde ve besin elementleri ynnden zenginletirirler. Ayn zamanda topran verimlilii ve su tutma kapasitesi artar. Bylece kuru ve verimsiz toprak zamanla daha nemli ve daha verimli hale gelir. Yaam meknnda bu ekilde meydana gelen ve ou olumlu olan bu deiiklikler, doal olarak bitki rtsnn de deimesine sebep olur. Bitkiler topra ve genellikle yetitikleri evreyi o kadar deitirirler ki, alana ilk gelip yerleenlerden bazlar bu deien artlarda artk yaayamaz ve geliemezler. te bu ekilde bitki rtsn oluturan trlerin yaam alann deitirmeleri ile evrede meydana gelen deiikliklere ve olaylara kar gsterdikleri davrana tepkime denmektedir.
Kararllk
Bitki rtleri gelitikten sonra toprak ve iklim faktrlerindeki dalgalanmalar da giderek azalr. Bu aamada topraklar yeterli derinlik ve organik maddeye sahip olup, su ve besin elementi tutma kapasiteleri ykselmitir. Gerek toprak iklimi gerekse bitki muhitindeki iklimde sadece kk deiimler olur. Buna bal olarak da bitki rtlerindeki deiimler azalarak daha kararl bir yap ortaya kar.
BTK RTLERNDE KARARLILIK

Bitki rtlerinin geliim sreci ekosistemleri dinamik bir denge durumuna doru gtrme eilimindedir. Bu srete ekosistem yapsnda ve tr bileimindeki deiimler azalr, besin elementi dngs giderek sklar ve kayplar azalr. nk bitki rtsnn geliimi ile birlikte ortam faktrlerindeki dalgalanmalar azalr ve bunun sonucunda doruk bitki rts meydana gelir.
Doruk (Klimaks) Bitki rts

Blgenin iklim ve toprak faktrleri ile uyum ierisinde gelimi ve bu geliimini tamamlayarak kararl bir dengeye erimi bitki topluluklarna doruk bitki rts denir. Esasen tam anlamyla kararl bir aamadan bahsetmek de zordur. Tr bileiminin deiimi giderek azalr, ancak asla durmaz. Bu yzden klimaks ekolojistler tarafndan farkl ekillerde ele alnmtr. Bir ksm aratrclar klimaksn kararl, bazlar ise evre ile dinamik dengede olduunu vurgulamlardr. Doruk bitki rtsnn geliimi olduka yava bir sre olup, esasen iklim faktrleri tarafndan kontrol edilmektedir.
97
Doruk topluluklar kendi kendilerini yenileme yeteneine sahiptirler ve enerji ynnden dengededirler. Gelien topluluklar byk miktarlarda yeni maddeler (enerji kazanc) biriktirme eiliminde olduklar halde, doruk topluluklar sisteme giren madde ve enerji kadar madde ve enerjiye sahiptirler. Bu topluluklarda ok sayda organizma bulunur ve gelien topluluklarndaki organizmalar arasnda ok ynl ilikiler sz konusudur. Gelime aamalarndaki topluluklarla kyaslandnda, doruktaki topluluklarda genellikle enerji etkinlii ve karmakl artar.
Doruk Bitki rtlerinin Bileimi

Doruk bitki rtsn oluturan bitkiler otlanmaya kar tepkileri dikkate alnarak, (a) azalc, (b) oalc ve (c) istilac bitkiler olmak zere grupta toplanmaktadr. Azalc Bitkiler: Bunlar bitki rtlerinin en lezzetli ve otlanmaya kar en hassas olan klimaks trlerdir. Otlatma basks arttka bu trlerin kompozisyondaki oranlar devaml olarak azalr. Dolaysyla hayvanlar otlarken ncelikle ve ounlukla bu trleri tercih ederler. zellikle seici otlanmann varlnda, ideal mera kapasitelerinde dahi otlatma basks azalc trler zerinde younlar. Otlatma iddetinin artmas ile birlikte bitki rtsnde bu trler yava yava azalarak merada bozulma meydana gelir. oalc Bitkiler: Lezzet bakmndan ikinci srada olduklar iin, orta seviyeli otlatma artlarnda miktarlar artan ya da mevcut durumlarn koruyabilen trleridir. Otlatma basks arttka veya mera rtleri orta duruma doru ilerledike bu trler de azalr. stilac Bitkiler: Doruk topluluklarda bulunmayan, bitki rtleri bozulduka azalc ve oalc trlerden boalan yerlere yerleen, lezzetsiz ve yabanc ot zelliindeki trlerdir. Orta ve daha aa durum snfndaki mera rtlerinde yaygndrlar.
Otlatma iddeti: Merada retilen otun otlatma ile tketilen ksmn tarif eder. retilen otun %50sinin otlatlmas normal, az hafif, fazlas ar otlatma iddetini tarif eder.
Bitki rtlerinin Durum Snf

Mera durumu, merann doruk konumdan uzaklama derecesini ifade eder. Buna gre mera rtleri ok iyi, iyi, orta ve zayf olmak zere drt durum snfna ayrlmaktadr. Bu snflar bitki rtsndeki azalc, oalc ve istilac trlerin dalmna gre belirlenmektedir (izelge 4.1). Azalc bitkiler doruk bitki rtlerinin gerek trleridir. oalc bitkiler bu bitki topluluklarnda ancak belirli oranlarda bulunurlar. stilac trler ise doruk topluluklarda bulunmazlar. Doruk trlerin hesabnda bitki rtsndeki azalc trlerin tamam ile oalclarn en ok % 20si ele alnmaktadr.
Doruk Trlerin Yzdesi 76 - 100 51 - 75 26 - 50 0 - 25 Mera Durum Snf ok iyi yi Orta Zayf izelge 4.1 Bitki rtsndeki doruk trlerin oranlarna gre mera durum snflar (Dyksterhuis, 1949).
Meralardaki otlatma younluu arttka vejetasyondaki lezzetli ve buna karlk otlanmaya hassas olan iyi mera bitkilerinin oran azalarak, yerlerini doruk bitki rtsnde bulunmayan bitkiler almaya balar. Bylece mera durumu giderek zayflar ve bitki rtsn oluturan bitkiler hayvanlarn ihtiyalarn karlayamaz hale gelir.
98
BTK RTLERNN BOZULMASI

Doruk bitki rts evre artlarnda herhangi bir deiiklik olmadka mevcut durumunu uzun yllar devam ettirebilir. Ancak evrede meydana gelen bir deiim, beraberinde bitki bileimini de etkileyerek rtnn deimesine yol aar. Yllk ya miktarnda grlebilecek bir azalmann birka yl art arda srmesi, baz trlerin su ihtiyalarn yeterince karlayamamasna, yeterli byme ve gelime gsterememesine ve sonuta bitki rtsnden ekilmelerine neden olabilir. Bu srete yava yava bitki bileiminde daha kurak ortamlara uyum salam trler grlmeye balar. klimdeki deiimlerin yannda doruk bitki rtsnn hatal kullanm da bozulmaya yol aar. evre ve kullanma faktrlerinin olumsuz etkileri arttka, doruk topluluklardaki deiim de hzlanarak bitki bileimi o lde bozulur.
Bitki rtsnn Bozulma Sebepleri

Mera bitki rtleri pek ok sebebe bal olarak bozulabilir. Bu faktrler (a) otlatma, (b) kuraklk, (c) yabanc bitki istilas, () yakma, (d) srme ve (e) sosyo-ekonomik yap balklarnda toplanabilir. Otlatma: ayr ve mera bitkileri ilkbahardaki byme balangcnda otlatlmaya kar duyarldrlar. Mera topraklar da genelde slaktr. Bitkiler daha nceki mevsimde depolanm olan yedek besin maddeleri ile bymelerini srdrrken erken otlatma bu byme ve gelimeyi doal olarak aksatr. Gelime ve bymeleri aksayan bitkilerin rekabet gleri zayflar ve remeleri zorlar. Ayrca erken otlatma toprak yapsnn bozulmasna sebep olarak bitkilerin kk gelimesini olumsuz etkiler. Sonbaharda ge yaplan otlatmalar da bitkilerin ka zayf girmelerine yol aarak k souklarndan zarar grmelerine ve ilkbaharda ge ve zayf gelimelerine sebep olur. Otlatmann kapasitenin zerinde ve kontrolsz yaplmas doruk topluluklardan uzaklamaya yol aar. Hatta baz hallerde normal kapasitede otlatmada bile, hayvanlarn seici otlamalarndan dolay lezzetli bitkilerin bir ksm ar tketilebilir. Merann tayabileceinden daha fazla hayvanla otlanmasna ar otlatma denir. Bitkilerinin yeil yapraklar fotosentez alan olup organik maddenin retildii ksmdr. Hayvanlar asndan bitkilerin en deerli ksmlar ise yeil yapraklardr. Bitkilerin yeterli yem retebilmeleri iin yksek miktarda yeil yaprak alanna sahip olmalar gerekir. Ar ve srekli otlatmalarda bitkiler kendilerini yenileyemezler. Ar otlanan bitkilerin fotosentez yzeyi ar derecede azalarak, organik madde retimi der. Dolaysyla bitkilerin toprak st ve toprak alt organlar yeterince beslenemez ve bitkiler normal gelimeden yoksun kalr. Sk sk tekrarlanan ar otlatmalar ise bitkilerde yedek besin maddelerini tketerek, elverisiz artlardan (ar kuraklk, scak, souk, vb.) ok abuk zarar grmesine neden olur. Elverisiz klim: Ar veya erken otlatmann zarar verici etkileriyle gcn yitiren mera bitkileri, d etkilere kar daha duyarl ve dayanksz olurlar. Bu durumdaki ou bitki yaz aylarnn ar kuraklna ve k aylarnn iddetli souklarna dayanamaz. Hatta ar kurakta bitki rtsndeki olumsuz deiimler ar otlatmann sebep olduundan daha ykc olabilir (Hart ve Norton, 1988; Van Rooyen ve ark., 1990). Bundan dolay zayflatlm baz ayr-mera bitkileri kurak ve souk dnemlere dayanamayp yok olunca, yerlerini bu artlara dayankl olan yabanc bitkiler alr. Yabanc Bitki stilas: Bitki rtsnn yabanc trleri dnyadaki btn bitki birliklerinde bulunur. En iyi durumdaki meralarda dahi bu bitkilere rastlanabilir. Ancak bunlar doruk vejetasyonlarn doal trleri olmayp bitki rtlerinin bozul-
Erken otlatma: Bitki rtsnn otlatma olgunluuna ulamadan otlatlmasdr. Meralarda budaygiller sapa kalkmaya baladktan sonra otlatma olgunluuna ular.
99
mas lsnde ortama gelip yerleirler. Yabanc bitkiler ar kullanm ve olumsuz evre artlarna doruk trlerden daha dayankldrlar. Zor artlarda bile tohum retebilirler, lezzetlilikleri dk veya zehirli olup hayvanlar tarafndan ya hi otlanmaz ya da ok az otlanrlar. Dolaysyla otlatmann iyi dzenlenemedii ve evre faktrlerinin bitki gelimesi iin uygun olmad durumlarda lezzetli trlerin yerlerini yabanc bitkiler almaya balar. Bitki rtsnde belirli oranlara ulatktan sonra, mevcut kullanm ve evre faktrlerine daha dayankl olduklar iin doruk trlerin bitki rtsnden ekilmelerini hzlandrrlar. Yangn: Yangn ortamdaki organik art ve canllar yok eder. Yakma zellikle meralarda otlanmam bitki kalntlarnn yok edilmesi, otlanmaya engel olan allar ile dikenli veya yem deeri olmayan bitkilerin, hatta eitli hastalk ve zararllara yataklk yapan trlerin ortamdan uzaklatrlmalar amacyla merada uygulanan bir ilemdir. Kontroll bir ekilde uygulandnda yakma yararl bir slah yntemi olabilmektedir. Kontrolsz olarak insanlar veya dier evre olaylar (yldrm dmesi, organik maddenin kzmas vb.) sonucunda da yangnlar kabilir. Kontrolsz, zellikle zamansz, yangnlardan mera bitki rts nemli derecede zarar grr ve bitki rtsnn bozulmasna sebep olabilir. Srme: Bir ok toprak ilemeli tarm alanlarnn kaynan ayr-mera ve ormanlar gibi doal bitki rtleri tekil etmektedir. Srme sonucunda mera bitki rts tamamen tahrip edildii iin btn bitkiler kaybolur. Tarla olarak kullanmlar devam ettii sre ierisinde de bu trlerin buralara yerlemeleri mmkn olamaz. Ancak bu alanlar terk edildikten sonra, youn bir ekilde otlatlmad durumlarda, ikincil geliim sonucu bitki rts yava yava dorua doru ilerleyebilir. Sosyo-Ekonomik Yap: lkemizde doal meralar ky orta mal durumundadr. Bu zellikleri nedeniyle uzun sreden beri meralardan yararlanmada kontrol zorlamakta, reticiler istedikleri zamanda, istedikleri miktarda hayvan ile istedikleri ekilde meralar otlatmaktadrlar. Bu babo kullanm bugn meralarmzn bozulmasndaki temel sebeplerdendir.
Bitki rtsnn Bozulma Aamalar

Yukarda aklanan faktrlere bal olarak mera bitki rtleri eitli aamalarla doruk yaplarn yitirirler. Bozulma aamalar bitki rtsnn yapsna, kullanma faktrlerine ve bulunduu yerin ekolojik zelliklerine gre deiir. Dnya ve lkemizdeki meralarn bozulmasnda ilk sray bilinsiz otlatma almaktadr. Bu yzden meralarn bozulma aamalarnda kontrolsz otlatmalar sonucu meydana gelen bozulmalar esas alnmtr. Otlatmaya bal olarak meralarn bozulmas birbirinden ayrlabilen be aamada gerekleir (Stoddart ve ark., 1975; Bakr, 1987). Doruk Trlerin Hrpalanmas: Lezzetli olmalar nedeniyle hayvanlarn tercihen otladklar doruk bitki trleri, ar otlatma altnda ncelikle fizyolojik bakmdan zayflarlar. Devaml ar otlatma durumunda ise zamanla bu trler byme glerini yitirirler ve yem retim kapasiteleri der. Bozulmann bu dneminde nemli mera trlerinin yllk bymeleri azalr, bitkiler daha ksa boylu ve zayf kalrlar. Bu arada ou bitkilerde reme faaliyetleri azalr veya tamamen durur. Bunun sonucunda bitki rts iinde artk bu trlere ait fidelerin bulunamad gzlenir. Meradaki allar da daha ok dallanr ve krplm gibi bir grnt alrlar. Kompozisyon Deiiklii: Lezzetli bitkilerin fizyolojik glerinin azalmasndan sonra, bozulmann devam ettii durumlarda iyi mera bitkileri giderek yok olurlar. Trlerin yok olu nedenleri, (a) fotosentezin azalmas sonucunda zmleme rnlerinin yetersizlii ve (b) ar otlatmaya daha dayankl olan bitkilerin re-
100
kabet glerinin stnldr. Normal olarak bitkilerde doal yalanma ile reme faaliyeti azalmaktadr. Ancak ar otlatma da bitkilerin yok olmalarna yol amaktadr. Bu durumda nce hayvanlar tarafndan en ok tercih edilen ve otlatma zararlarna kar en duyarl trlerin (azalc bitkiler) oranlar azalr. Buna karlk daha az lezzetli ve otlanmaya dayankl olan oalc trler artar (ekil 4.5). Bu tr bitki rtsnde lezzetli bitkilerin azalmas sonucunda hayvanlar daha az tercih ettikleri trleri de ar bir ekilde otlamak zorunda kalrlar. Azalan trlerin fiziksel hrpalanmalarnn devam onlarn lmne yol aar. Bu lmn balca sebepleri; (a) fotosentezin azalmasna bal alk lm, (b) otlatmaya dayankl trlerin rekabeti, (c) reme faaliyetinin olmay ve () kuraklktr.
ekil 4.5 Otlatma younluuna bal olarak meralarn zayflamas ve bu sre ierisinde azalc, oalc ve istilac trlerin deiimi. Bozulmu kesim mera zelliini yitirmi olup, bitkilerin zor yetiebildii plak alanlardr.
100
ok yi
Mera Durumu yi Orta
Zayf
Bozulmu
Bitki Kompozisyonu (%)
80
Az
al
40
al o
cl
ar
20
Otlatma Younluu
Yeni Trlerin stilas: Ar otlatlan bitki rtsnn botanik kompozisyonunda meydana gelen deimeden sonra, bu alanda bulunmayan ya da ok az bulunan yeni trler yaylmaya balar. Bu yeni trler (ilk istilaclar) abuk yaylabilen bir yllklardr. Bu yabanc trler hayvanlar tarafndan istenerek otlanmadklar iin hayat devrelerini normal bir ekilde tamamlar ve her yl fazla miktarda tohum retir ve dkerler. Bu tr alanlarda nce tek yllk trler, daha sonra ok yllk ot ve al formundaki yabanc bitkiler ortam istila ederler. Tek yllk istilac trlerin bir ksm vejetatif gelimenin balangcnda ksa bir sre iin hayvanlar tarafndan istekle otlanabilir. ok yllk istilac trler ise otlatma bakmndan fazla bir deer tamaz. Yabanc ot sorunu genellikle gelii gzel otlatma sonunda ortaya kar ve bozulmay daha ok hzlandrr. Nitelikli Bitkilerin Kaybolmas: Hatal otlatma devam ettike yem deeri stn mera bitkileri (azalclar) ile yem deeri ikinci derecede olan bitkiler (oalclar) ya tamamen ya da byk oranda kaybolurlar. Buna karlk yabanc bitkiler oalarak zamanla tm alan istila ederler. Otlayan hayvanlarn ounlukta bulunduklar yerlerde sratle kaybolan bu trler, sadece otlanmayan yerlerde ve dikenli bitkilerin korumasnda yaayabilirler. lkemiz doal meralarnn ounluunda maalesef bu dnem egemen durumdadr. Bu aamada doruk trler tamamen bitki rtsnden ekilir.
st
ila
60
cl
ar
cl
ar
101
stilac Bitkilerin Azalmas: Ar otlatmann devamnda, belirli bir dnemden sonra yabanc bitkiler de azalmaya balar. Bu azalma, (a) merada otlayan hayvanlarn istilac trlerden baka yem bulamamas sebebiyle otlatmann bu bitkiler zerinde younlamas ve (b) giderek plaklaan alanda erozyon sonucu topraklarn nemli oranda kaybolmas ile bitkilerin yeterince su ve besin elementi bulamamalardr. Sonunda mera tamamen bozularak rn vermeyen arazi konumuna gelmektedir. Dnyada mera bitki rtlerinin bozulmasnda hangi faktr en nemli role sahiptir? SIRA SZDE
SIRA SZDE
BOZULMU MERALARDA YENDEN BTK RTS DNELM GELM (KNCL SKSESYON)

eitli faktrlerin etkisi ile bitki rtleri bozulmu meralarda bozulmaya yol aan O R U faktrlerin ortadan kalkmas ile birlikte mevcut bitkilerde bir S toparlanma balar. Bitkiler giderek daha byk csselere sahip olur ve yava yava hayat devrelerini tamamlayarak tohum olutururlar. Tohum oluumuyla birlikte kk, slk, D K Kkksap, AT soan gibi eeysiz reme organlar geliir. Salkm, baak ve kme gibi iek topluluklar daha ok grlr. Bu reme organlar etrafa yaylarak bitki says artar. SIRA SZDE Bununla birlikte bitki rtsnn topra rt derecesi ykselir. Bozulan bitki rtlerinin ikincil gelime (sekonder sksesyon) ile yeniden dorua varmas iin gemesi gereken sre; (a) bozulma sonrasndaAMALARIMIZ kalan st toprak miktarna, (b) iklime, zellikle ya ve scakla ve (c) bitki rtsnde bulunan doruk tr miktarna baldr. T A P Toprak Miktar: Bozulan bitki rts altnda kalan toprakKmiktar dorua ulama sresini belirleyen en nemli etkendir. Bozulmu ve verim gcn kaybetmi topraklar zerinde hibir zaman iyi bitki rtleri oluamaz. Eer toprak tabakas TELEVZYON az, topraklar verimsiz ve topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri arzulanan bitkilerin gelimeleri iin uygun deilse, bu ortamlarda asla doruk topluluklara rastlanmaz. Doruk bitki rtlerinin teekkl edebilmesi iin topraklarn da bitki rtleri gibi gelierek olgun toprak haline gelmesi gerekir. N T E R N E T lkemizde meralarn bozulmasnn en nemli iki sebebi; (a) ar ve erken otlatma ile (b) meralarn srlerek tarlaya dntrlmesidir. Srlp terk edilen meralarda eime bal olarak nemli toprak kayplar olur. Buralarn yeniden eski haline dnmesi olduka zordur. Nitekim Erzurumda tarla olarak kullanldktan sonra terk edilen meralarda topraklar 20-25 yl gemesine ramen erozyona kar doal meralar kadar direnli hale gelememitir (Gkku, 1994). klim zellikleri: Kuraklk bitki gelimesini snrlayan en nemli etkendir. Kurak dnemlerde bitkiler gerei kadar byyemedikleri iin remelerini tam olarak yerine getiremezler. Kendilerini yenileme frsat bulamayan bitkiler, ancak ok uzun zaman ierisinde oalabilirler. Dolaysyla kurak iklimlerde dinlendirilen meralarda klimaks bitkilerin oalarak doruk bitki rtsne ulamalar iin uzun zaman dilimlerinin gemesi gerekir. rnein 450 mm ya alan Erzurumda srlen bir merann tarla olarak kullanlp vazgeilmesinden sonraki 2-3 ylda ortaya kan nc trler 15 sene boyunca younluunu korumu, 25 yldan sonra oranlar dmeye balamtr (Gkku ve Ko, 1996). Kuraklk gibi dier ar iklim faktrleri (ar scak ve souklar gibi) de dorua ulamay nemli lde geciktirebilir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
102
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U
Bitki rtsnn Yaps: Bozulan meradaki doruk trlerin oran sksesyon SIRA SZDE seyrinde etkilidir. Bozulma srasnda iyi mera bitkilerinin byk ounluu kaybolduunda, bunlarn sksesyon yolu ierisinde yer alabilmeleri baka bitki rtlerinden g baldr. G eden bitkilerin yerlemeleri, oalmalar, orD etmelerine NELM tam istila etmeleri ve rakip tr konumuna gelmeleri iin de uzun zaman gerekir. Bu bakmdan arzulanan bitkilerin oran % 10un altna den alanlarda sadece dinS O R U lendirme ile meralarn slah mmkn olmamaktadr. Oysa bozulan merada belirli sayda (rnein % 25 ve zerinde) iyi mera bitkisinin bulunmas, bu trlerin daha DKKAT ksa srede toparlanmasn ve zirveye ulamasn salar. Bitki rtsndeki doruk tr orannn % 50 ve zerinde olmas durumunda ise klimaksa olan gidi ok daSIRA SZDE ha hzl olmaktadr. Hangi durumlarda ikincil sksesyon hzl seyreder. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM
Mera Ekoloji daha ayrntl bilgiye Altn ve ark.nn ayr ve Mera Ynetimi I. K konusunda T A P Cilt (Altn, M., A. Gkku ve A. Ko, 2011. ayr ve Mera Ynetimi I. Cilt. T.C. Gda, Tarm S Bakanl O R U ve Hayvanclk Yaynlar) kitabndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRA N T E RSZDE NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
103
zet
A M A
ayr ve Mera Ekosistemlerini tanmlamak ayr ve mera bitki rtleri iklim, toprak ve kullanm faktrlerinin etkisi altnda olumu doal bitki rtleridir. Buralarda gerekleen bitkisel retim bata iftlik hayvanlar olmak zere otul hayvanlarn nemli besin kaynadr. ayr ve mera bitki rtleri ok sayda tr tarafndan meydana getirilir. Bu kaba yem kaynaklarnn etkin kullanm ve bu ekosistemlerin devamll asndan doru kullanm planlamalarnn yaplmas hayati role sahiptir. evre Faktrlerinin ayr ve Meralarda Bitkisel retime Etkilerini aklamak Meralar iftlik hayvanlarnn beslenmesinde nemli bir yere sahiptir. ayr ve mera bitki rtleri ok sayda bitki tr tarafndan meydana getirilir ve buralarda retim birok evre faktrnn denetimi altndadr. Mera bitki rtlerinin bileeni ve retimi iklim faktrleri (zellikle ya ve scaklk), topran bileenlerinin dalm (fiziksel ve kimyasal yap), mikroorganizma aktivitesi ve arazi yaps (rakm, eim, bak, konum) tarafndan kontrol edilir. Mera bitki rtlerinin verimliliinin devamllnda ynlendirici konumundaki insann yapaca planlamalar hayati role sahiptir. ayr ve Mera Bitki rtlerinin Oluum Srecini ifade etmek ayr ve mera bitki topluluklar uzun bir sksesyon seyri sonucu ortaya kar. Birincil sksesyonda yetime ortam hazr olmad iin uzun bir zaman dilimine ihtiya vardr. Birincil sksesyon kaya zerinden balarsa kurakl sksesyon olarak tanmlanr ve sonuta doruk (klimaks) mera ortaya karken, su iinden balayan sksesyon sucul sksesyon olarak tanmlanr ve sonuta doruk (klimaks) ayr bitki rts ortaya kar. Her hangi bir sebeple bozulan ayr veya mera bitki rtlerinin kaplad alanlarda tahrip edici faktrn etkisi ortadan kalktktan sonra sksesyon yeniden balar ve bu geliim seyri ikincil sksesyon olarak tanmlanr. Bu aamada toprak var olduu iin sre birincil sksesyona gre ok daha hzldr. Toprak ve iklim artlar uygunsa ikincil sksesyon hzlanr. Bu konuda bozulan alanda kalan arzulanan bitkilerin oalma materyali miktar da srece etki eder.
A M A
A M A
ayr ve Mera Bitki rtlerinin Bozulmasna Sebep Olan Faktrler ve Bozulmada Ortaya kan Aamalar sralamak Mera bitki rtsndeki trler azalc, oalc ve istilac olarak snflandrlr. Azalc bitkiler hayvanlarn severek tkettii bol ot retme gcne sahip olan ve mera bitki rtsnde yer almas arzu edilen bitkilerdir. oalc bitkiler hayvanlarn az tercih ettii veya retim gc dk bitkilerdir ve mera bitki rtsnde ok fazla bulunmas arzu edilmez. stilac bitkiler ise varl ile meradaki arzulanan bitkiler veya hayvan salna olumsuz etkide bulunan bitkilerdir ve mera bitki rtsnde bulunmas arzulanmaz. Ar otlatma, erken otlatma gibi olumsuz artlar merada bitki rtsnde azalc bitkilerin orannn azalmasna, istilaclarn ise artmasna sebep olur. Mera bitki rtsnn bozulmasna sebep olan faktrleri; a) otlatma (kontrolsz), b) kuraklk, c) yakma, d) srme ve e) sosyo-ekonomik yap balklar altnda toplamak mmkndr. Mera bitki rtlerindeki bozulma aamalarn ise; a) doruk bitki trlerinin hrpalanmas, b) kompozisyon deiiklii, c) yeni trlerin istilas, d) nitelikli trlerin kaybolmas ve e) istilac bitkilerin azalmas eklinde bir sra takip eder.
A M A
104
Kendimizi Snayalm
1. Mera bitki rtlerinde yer alan serin mevsim bitkileri aadaki scaklk aralklarndan hangisinde en iyi fotosentez yapabilme yeteneine sahip olurlar? a. 0-10 C b. 10-15 C c. 16-28 C d. 30-35 C e. 35 Cden fazla 2. Kuzey yarm krede kurak blge meralarnda gney bakl yamalarda neden bitkisel retim dktr? a. Verim dk deildir. fade yanltr. b. Fazla klanmadan dolay kuraklk daha iddetlidir. c. Fazla k fotosentezi engeller. d. Bitkiler arasnda k rekabeti fazladr. e. Bitki rts sk olduu iin su ve besin elementi ynnden rekabet fazladr. 3. Hangi yneylerde bitki rtleri daha erken otlatma olgunluuna ular. a. Kuzey b. Dou c. Gney ve bat d. Dou ve kuzey e. Zirve 4. Mera bitki rtlerinin gneten kazandklar enerjinin ne kadar mera otunu deerlendiren hayvanlarn bnyesinde depolanr? a. % 2-4 b. % 5-10 c. % 10-12 d. % 12-15 e. % 15-20 5. Bitki rtsnden yoksun bir arazi paras zerinde sksesyon seyri sonucu oluan ve bulunduu ortamn evre faktrleri ile denge oluturan bitki rtsn tanmlamak iin hangi ifade kullanlr? a. Seral bitki rts b. Doal bitki rts c. Doruk (klimaks) bitki rts d. Mera bitki rts e. ayr bitki rts 6. kincil sksesyon neyi ifade eder? a. Sksesyonun ara kademelerinden birisini b. Sksesyonun son aamasn c. Bitki rts ile birlikte topran gelime srecini d. Bitki rtsnn doruk aamasna ulamasn e. Her hangi bir sebeple bitki rts tahrip olan alanda yeniden bitki rts gelimesi srecini 7. Aadakilerden hangisi mera bitki rtlerinin bozulmasna sebep olan faktrler arasnda gsterilmez? a. Kuraklk b. Srme c. Yakma d. Rzgar e. Yabanc bitki istilas 8. Ar otlatma ifadesi aadaki tanmlardan hangisi iin geerlidir? a. ri csseli hayvanlar ile otlatma b. Bykba hayvanlar ile otlatma c. Sr halinde otlatma d. Merada otlatlabilecek hayvandan daha fazla hayvan ile otlatma e. Kark sr ile otlatma 9. Azalc bitki tanm aadakilerden hangisi iin kullanlr? a. Yksek retim gcne sahip ve hayvanlar tarafndan sevilerek yenilen bitkiler iin b. Az ot reten fakat hayvanlarn severek yedii bitkiler iin c. Hayvanlarn otlamad bitkiler iin d. Hayvanlarda zehirlenmeye sebep olan bitkiler iin e. allar iin 10. Ar otlatma sonucu fizyolojik olarak hrpalanan bitkilerde aadaki zelliklerden hangisi grlmez? a. Yem retim gcnde azalma b. Bitki boyunda ksalma c. reme faaliyetlerinde azalma d. allarda ar dallanma e. Bol yaprak ve iek retme
105

1. c 2. b 3. c 4. a 5. c 6. e 7. d 8. d 9. a 10. e Yantnz yanl ise klim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Madde evrimi ve Enerji Ak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birincil Bitki rts Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kincil Bitki rts Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bitki rtsnn Bozulma Sebepleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bitki rtsnn Bozulma Sebepleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doruk Bitki rtlerinin Bileimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bitki rtsnn Bozulma Aamalar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bir arazinin corafik konumu iklim elemanlarn etkileyerek bitki rtsnn tr bileeni ve retimini etkiler. Genellikle artan rakm ile birlikte azalan scaklk tr bileeninde serin mevsim bitkilerini hakim duruma getirir. Azalan nemlilik (ya) ise kurakl bitkilerin artna ve retimde de sebep olur. Ayrca azalan nemlilie bal olarak seyrekleen bitki rts erozyon riskini artrr. Sra Sizde 2 Sucul sksesyon sonucu ayr, kurakl sksesyon sonucu mera bitki rtleri oluur. Sra Sizde 3 Bilinsiz ve ar otlatma dnyada mera bitki rtlerinin bozulmasnda en etkili faktrdr. Sra Sizde 4 Uygun toprak, yeterli ya ve oalma materyali bulunan yerlerde ikincil sksesyon hzl seyreder.
106
Andi, C., (1993). Tarmsal Ekoloji. Atatrk . Ziraat Fak. Ders Notlar No: 106, 300s. Bailey, A.W., (1988). Understanding fire ecology for range management. In Vegetation Science Applications For Rangeland Analysis and Management (Ed.: P.T. Tueller), Kluwer Academic Publisher, 527-558. Bakr, ., (1987). ayr-Mera Amenajman. Ankara ni. Ziraat Fak. Yay. No: 992, Ders Kitab No: 292, Ankara, 362s. Barbour, M.G., J.H. Burk and W.D. Pitts, (1987). Terrestrial Plant Ecology (Second Ed.). The Benjamin/Cummings Pub. Comp., Inc., 634p. Cook, C.W., (1980). The role of ruminants in range ecosystems. Proc. Grazing Management Systems for Southwest Rangelands Symp., April, 1-2, 1980, Albuquerque, New Mexico, USA, 11-16. Cox, G.W. and M.D. Atkins, (1979). Agricultural Ecology. W.H Freeman & Co., 731p. Dyksterhuis, E.J., (1949). Condition and management of rangeland based on quantitative ecology. J. Range Manage., 2: 104-115. Enger, E.D., J.R. Kormelink, B.F. Smith and R.J. Smith, (1989). Environmental Science, The Study of Interrelationships (Third Ed.). WM. C. Brown Publishers, Dubuque, Iowa, 540p. Genkan, M.S., (1985). ayr-Mera Kltr Amenajman Islah. Ege ni. Ziraat Fak. Yay. No: 483, 654s. Gkku, A., M. Avc, A. Aydn, A. Mermer ve Z. Uluta, (1993). Ykseklik, Eim ve Yneyin Mera Vejetasyonlarna Etkileri. Dou Anadolu Tarmsal Ara. Enst. Yay. No: 13, AZF Ofset Tesisi, Erzurum, 33s. Gkku, A., (1994). Srlp Terkedilen Alanlarda Sekonder Suksesyon. Atatrk ni. Yay.: 787, Ziraat Fak. Yay. No: 321, Ara. Serisi:197, 61s. Gkku, A. ve A. Ko, (1996). Srlen meralarda bitki rts-toprak ilikisi. Tarm-evre likileri Sempozyumu Doal Kaynaklarn Srdrlebilir Kullanm, 13-15 Mays 1996, Mersin, 336-344. Hall, A.E., (1990). Physiological ecology of crops in relation to light, water, and temperature. In Agroecology (Eds.: C.R. Carroll, J.H. Vandermeer, P. Rosset), McGraw-Hill Publ. Comp., Inc., 191-234. Hart, R.H. and B.E. Norton, (1988). Grazing management and vegetation response. In Vegetation Science Applications for Rangeland Analysis and Management (Ed.: P.T. Tueller), Kluwer Academic Publishers, 493-525. Heitschmidt, R.K., J.R. Conner, S.K. Canon, W.E. Pinchak, J.W. Walker and S.L. Dowhower, (1990). Cow/calf production and economic returns from yearlong continuous, deferred rotation and rotational grazing treatments. J. Prod. Agric., 3: 92-99. Huschle, G. and M. Hironaka, (1980). Classification and ordination of plant communities. J. Range Manage., 33: 179-182. Ko, A., A. Gkku, A. Bakolu ve A. zaslan, (2000). Erzurumda Palandken da meralarnn farkl lokasyonlarndan alnan ot rneklerinde baz kimyasal zelliklerin otlatma sezonundaki deiimi. Int. Animal Nutrition Cong., 4-6 September, 2000, Isparta, Turkey, p. 471-478. Ko, A., (2001). Autumn and spring drought periods affect vegetation on high elevation rangelands of Turkey. J. Range Manage., 54: 622-627. McKenzie, B.A., P.D. Kemp, D.J. Moot, C. Matthew and R.J. Lucas, (2005). Environmental effects on plant growth and development. In New Zealand Pasture and Crop Science (Eds.: J. White, J. Hodgson), Oxford Univ. Press, 29-44. Mftolu, N.M., (2005). Toprak Bilimi Terimleri. Hasad Yaynclk Ltd. ti., stanbul, 64 s. Navarro, T., C.L. Alados and B. Cabezudo, (2006). Changes in plant functional types in response to goat and sheep grazing in two semi-arid shrublands of SE Spain. J. Arid Environment, 64: 298-322. Redente, E.F. and E.J. DePuit, (1988). Reclamation of drastically disturbed rangelands. In Vegetation Science Applications for Rangeland Analysis and Management (Ed.: P.T. Tueller), Handbook of Vegetation Science: 14, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 559-584. Stanton, N.L., (1988). The underground in grassland. Annual Review of Ecology and Systematics, 19: 573589. Stoddart, L.A., A.D. Smith and T.W. Box, (1975). Range Management (Third Ed.). McGraw-Hill Book Company, 532p. Tarman, ., (1972). Yembitkileri, ayr ve Mera Kltr, (Cilt:1) Genel Esaslar. Ankara ni. Ziraat Fak. Yay.: 464, Ders Kitab: 157, 192s. Van Rooyen, N., D. Bezuidenhout, G.K. Theron and J. du P. Bothma, (1990). Monitoring of the vegetation around artificial watering points (windmills) in the Kalahari Gemsbok National Park. Koedoe, 33: 63-88.
5
Amalarmz indekiler
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Blgelerimizin baz nemli iklim parametrelerini aklayabilecek, Trkiyenin iklim blgelerini genel zellikleri ve konumu itibariyle tanmlayabilecek, Bu iklim blgelerinin mevsimlere gre scaklk, oransal nem ve ya deiimlerini aklayabilecek, Bu blgelerin genel bitki rts ve tarmsal yapsn tanmlayabilecek, eitli blgelerin tarmsal faaliyetler asndan kritik iklim deerlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sahil iklimi Sahil ard iklimi Geit iklimi Ortalama scaklk Ya rejimi Oransal nem
klim ve Ekolojik Tarm Blgelerimiz
TRKYENN KLM BLGELER VE TARIMSAL YAPI TRKYE KLM VE TARIMSAL YAPI
klim ve Ekolojik Tarm Blgelerimiz

TRKYENN KLM BLGELER VE TARIMSAL YAPI
Trkiyenin tarafnn denizlerle evrili bir yarmada olmas, Karadeniz ve Akdeniz boyunca kyya paralel yksek sradalarn uzanmas ky eridiyle i kesimler arasnda iklim, doal bitki rts ve tarmsal faaliyetler asndan byk farkllklar yaratmtr. Bu nedenle, Trkiyenin kesin snrlar ile iklim ve tarmsal blgelere ayrlmasn zorlatrmtr.
Blgelerimizin Baz nemli klim Parametreleri

Baz yerli ve yabanc kaynaklarda Trkiye -be civarnda ana iklim blgesine ayrlmakla birlikte, her blge ierisinde iklim zellikleri birbirinden farkl iklim adacklar grmek mmkndr. Corafik olarak birbirine ok yakn alanlarda bile zellikle yeryz ekillerine gre iklim farkllklar grlebilmektedir. Aada iki nemli iklim deerinin deiik corafik blgelerden alnan ehir rnekleri arasndaki farkllklar incelenmitir.
Scaklk
Scaklk deerleri dnyann deiik iklim blgelerinde ok byk snrlar ierisinde deiebilmektedir. rnein bugne kadar dnyada en dk scaklk -89.6 C derece ile Antarktika Vostok istasyonunda llmtr. Buna karlk, en yksek scaklk glgede 58 C olarak Libya El-Aziziada belirlenmitir. lkemizde ortalama scaklk deerleri mevsimler arasnda byk oranda deimekle beraber, bu denli ar snrlar grlmez. Mevsimsel scaklk deiimleri Karadeniz blgesinde en dk dzeye inerken , Dou ve Gneydou Anadoluda en yksek noktalara kmaktadr. K aylarnda ortalama scaklk ve zellikle Dou Anadoluda 0 Cnin altna inmektedir. Bu aylarda scaklk baz yllarda ok dk deerlere ulaabilmektedir. Devlet Meteoroloji leri kaytlarna gre lkemizde en dk scaklk derecesi 9 Ocak 1990 tarihinde -46.4 C ile Van-aldranda tespit edilmitir. Bunun yannda, Karsta -30.4 C, Sivasta -34.6 C, Erzurumda -37.0 C, Arda -45.6 C gibi ok dk scaklklar da grlmtr. lkemizde en yksek scaklk derecelerine ise genellikle Gneydou Anadolu Blgesinde rastlanmaktadr. Yaz aylarnda ortalama scaklk anlurfa ilinde 3l C ye ulamaktadr. Devlet Meteoroloji leri kaytlarna gre, bugne kadar en yksek hava scakl 48.8C ile Mardin-Kocatepe istasyonunda belirlenmitir. Bu deere ek olarak, 46.5 C ile Adana, 46.2 C ile Diyarbakr, 46.5 C ile anlurfa ve 47.6 C ile Ceylanpnar-anlurfada yksek scaklk deerleri tespit edilmitir.
110
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kltr bitkilerinde optimum byme ve gelime scaklklar bitkilerin devrelerine gre deimektedir. Ancak ortalama scakln 5 C ve l0 Cden fazla olduu gnlerin says birok kltr bitkisinin tarm iin kaba bir l olabilir. lkemizin Akdeniz, Ege ve Karadeniz blgelerinde ortalama scakln 5 Cden fazla olan gn saysnn 300 gn gemesine karlk bu sre Dou Anadoluda 200 gne kaSIRA SZDE dar inmektedir. Ayn durum l0 Cden fazla olan gnler says iin de grlmektedir. Anamur ilemizde ortalama scakln 5 C ve l0 Cden fazla olduu gnlerin says 364 ve 345 gn olarak tespit edilirken, bu deerler Sarkamta l7l ve l09 gn DNELM olarak bulunmutur. Bu verilerden Akdeniz Blgesinin hemen tm kltr bitkileri iin ok uzun bir byme mevsimine sahip olduu, buna karlk Dou AnadoS O mevsiminin R U luda byme ok ksald anlalmaktadr. Tarmsal adan toprak scakl da hava scakl kadar nemlidir. Toprak scakl herDKK AT eyden nce tohumlarn imlenmesi zerine etkilidir. Bununla birlikte bitki besin maddelerinin eriyebilirlii, bitkiler tarafndan alnabilirlii ve kk geliimi zerine de toprak sSIRA SZDE cakl etkide bulunur. Hava scaklna etki eden faktrler nelerdir ? AMALARIMIZ SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE
Ya
Dnyann K deiik blgelerinde, ok geni snrlar arasnda deien ya deD M TN E A L iklim P erlerine rastlanmaktadr. rnein, bugne kadar yllk en yksek toplam ya 26467 mm ile Cherrapunji- Hindistanda, en dk ya ise 0.8 mm ile Arica-ilide S O R U belirlenmitir. TELEVZYON Trkiye ya asndan ok eitlilik gstermektedir. Genel olarak kylarmz D zerinde KKAT 1000 mm nin ya alr. Rize blgemizde ya 2300 mm ye kadar ular. Buna karlk Orta Anadolu blgemizin birok yresi sadece 300 mm civarnda ya SIRA N T E RSZDE N E T bugne kadar belirlenen yllk en yksek toplam yaa 4045.3 alr. lkemizde mm ile Rizede, en dk toplam ya ise 114.5 mm ile Idrda rastlanmtr. Yllk ya toplam kadar iddetli ya rakamlar da ilgin deerlere ulamaktadr. TrkiyedeAMALARIMIZ bugne kadar gerekleen iddetli yalar incelendiinde ksa sreli iddetli yalarn Hopada, saatlik ve gnlk yalarn ise Antalya ve Marmariste olduu grlmektedir. rnein Hopada 5 dakika ierisinde 51 mm yamur inmiK T A P tir. Antalya ve Marmariste 12 saatte sras ile 410 ve 428 mm yamur dmtr. Gnlk en yksek ya ise 469.9 mm ile Kemer-Antalyada belirlenmitir. Orta Anadolu blgemizin birok yresinde yllk yan 300-350 mm olduu hatrlanrTELEVZYON sa bu yalarn iddeti daha iyi anlalabilir. Trkiyede, yllk toplam ortalama ya miktar 2500 mm ile 250 mm arasnda deimekle beraber ar dalgalanmalar fazlaca grlmez. Kuzey Anadolu Dalar ile Toros Sradalar N T E R N E T deniz etkilerinin i kesimlere girmesini engeller. Bu nedenle, yalarn ou dalarn denize bakan yamalarna derken i kesimler fazla ya alamaz. Dou ve Bat Karadeniz blmleri ile Akdeniz Blgesinin denizlere bakan yamalar 1000 mm kadar ya alrlar. En fazla ya alan yre Rize ve evresidir (2300 mm kadar). Ege, Marmara, Orta Karadeniz, Dou Anadolu ve Anadolunun kuzey kesimleri orta derecede yaldr (500 mm-1000 mm aras). Buna karlk Anadolu ve Gneydou Anadolu 500 mm nin altnda ya alrlar. En az ya alan yrelerimiz ise Tuz Gl evresi ile Idr Ovasdr (250 mm). Ortalama ya deerleri incelendiinde lkemizin en kurak blgelerinin Anadolunun gneyi ile Gneydou Anadolu blgesi, en nemli ise Karadeniz blgesinin olduu anlalmaktadr.
N M KD T AE LP S O R U TELEVZYON DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O RTarm U 5. nite - klim ve Ekolojik Blgelerimiz S O R U DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U 111 S O R U DKKAT DKKAT
KKAT Yksek scaklk su eksiklii ile birlikte kurakla neden olmaktadr. D lkemizde zellikle yaz aylarnda scakln ok yksek ve yan ok yetersiz olduu Gneydou Anadolu BlSIRA SZDE gesi ve Anadolunun zellikle orta ve gney kesimlerinde kuraklk nedeniyle tarmsal SIRA SZDE retim ok zor koullarda yaplmaktadr. Yllk yan her yl rn almaya yeterli olmad Anadolunun orta ve gney kesimlerinde sulanmayan alanlarda nadas uygulanr. NaAMALARIMIZ das ylnda toprakta biriktirilen nem, ekim ylnda bitki tarafndanAMALARIMIZ kullanlr.
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON
Blgelerimizin ya ve scaklk deiimleri ile ilgili detayl bilgileri K Grbz T A P Mzrakn K Aratrma T A P Trkiye klim Blgeleri ve Haritas (Ankara: Orta Anadolu Blge Zirai Enstits Tarla Bitkileri Islah Blm. Teknik yaynlar, 1983) adl kitabnda bulabilirsiniz.
TRKYE KLM VE TARIMSAL YAPI klimi Etkileyen Faktrler
TELEVZYON TELEVZYON
Trkiyenin, glleri ve adalar dhil, kaplad gerek alan 814578 km2, izdm NTERNET 2 alan ise 783562 km dir. Bu iki yzlm arasndaki farkn bykl, arazinin dalk ve engebeli olmasndan kaynaklanr. Ortalama ykseklii 1132 metre olan lkemizin yarsndan fazlasnn ykseltisi 1000 metreyi aan alanlardr. Yaklak te biri orta ykseklikteki ovalar, yaylalar ve dalarla; %10u da alak alanlarla kapldr. Alak alanlar bitkisel retim iin uygun iken, yksek ve geni dzlklerin oluturduu yaylalar hayvansal retime nemli katklar salar. Ykselti, genel olarak batdan douya doru artmaktadr. Ege kylarndan balanarak, Bat Anadolu blmne gelindiinde ortalama 1000 metreye varan ykselti, Anadolunun dousunda 1200 metreye ular. Douya doru artan ykselti, Dou Anadolu platolarnda 2000-2500 metreye kmaktadr. Ykseltinin batdan-douya doru artmasna bal olarak, scaklk der; souk, donlu ve karl gnlerin says artar; tarmsal rn deseni deiir ve hasatlar gecikir. lkemizde, dalarn geni yer kaplamas ve engebeli alanlarn fazlal; ksa mesafelerde iklim artlarnda byk deimelere, bitki rts eitliliinin artmasna, tarm alanlarnn daralmasna, erozyonun ve heyelanlarn fazla olmasna neden olur. lkemizde batdan douya doru artan ykselti nedeniyle oluanSIRA souk iklim tarmsal SZDE rn deseninde nasl bir deiiklik ortaya kartr?
DNELM Trkiye, lke olarak lman kuak ile subtropikal kuak arasnda yer alr. lkemizin tarafnn denizlerle evrili olmas, dalarn uzan ve yeryz ekillerinin S O amtr. R U eitlilik gstermesi, farkl zellikte iklim tiplerinin domasna yol Yurdumuzun ky blgelerinde denizlerin etkisiyle daha lman iklim zellikleri grlr. Kuzey Anadolu sradalar ve Toros Dalar denizin lman etkilerinin i kesimlere DKKAT girmesini engeller. Bu nedenle, i kesimlerde sert karasal iklim zellikleri grlr. lkemizde, iklim faktrleri, topografya, tarmsal yap, doal bitki rts gibi deiSIRA SZDE ik kriterler asndan birbirine ok yakn blgelerimiz arasnda bile byk farkllklar bulunmaktadr. Ayrca lkemizde doal engebeler nedeni ile birok iklim adac (=mikroklima) olumaktadr. AMALARIMIZ lkemizde iklim, ok ksa mesafelerde bile nemli deiiklikler gsterir. lkbahar balangcnda birbirine ok yakn olan Antalya merkezde denize girilirken, Kepezde hava lmaya, Elmalda serinlemeye balar. Hatta Antalya 50 km K T merkeze A P mesafedeki Saklkentte kayak yaplabilir. klimin eitli oluu deiik bitki trleri-
NTERNET
NTERNET NTERNET
Erozyon: rzgar ve su gibi doal faktrlerle topraklarn anp tanmas olaydr. Heyelan: Zemini kaya veya yapay dolgu malzemesinden oluan bir yamacn yerekimi, eim, su ve benzeri dier kuvvetlerin etkisiyle aa ve da doru hareketidir.
SIRA SZDE
DNELM Mikroklima: Bir blgenin genel iklim zelliklerinden farkl olarak yresel iklim S O srd R U koullarnn hkm kk iklim adacklardr. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
112
nin ve hayvan rklarnn yetitirilmesine imkn verir, turizm ynnden byk avantajlar salar. Fakat her ayr iklim tipi iin barnmada, snmada, ulamda, bitki ve hayvan yetitiriciliinde uygun materyal ve yntemlerin bulunmas, youn alma ve aratrmay gerektirmektedir. Corafi blgelerimiz; kendi ilerinde yeryz ekilleri, iklim, doal bitki rts ve tarmsal faaliyetler ynnden farkl yreleri bulundurmaktadr. rnein Ege Blgesi iinde gsterilen zmir ve Afyon illeri birbirinden olduka farkldr. Farkl corafik blgelerde kalan baz iller de birbirlerine kendi blgelerindeki dier illerden daha fazla benzerlik gstermektedirler. rnein Ege Blgesindeki Afyon ili, ayn blgede bulunan zmirden daha ok Anadolu Blgesindeki Eskiehire benzerlik gstermektedir. Trkiye statistik Kurumu, lkemizi tarmsal faaliyetler bakmndan 9 blgeye ayrmakta ve tarm istatistiklerinin verilmesinde bu blgeleri esas almaktadr. Corafi Blgelerdeki gibi bu snflamada da ayn tarm blgelerine giren baz iller ve yreler arasnda byk farkllklar bulunmaktadr (rnein 7. Blgedeki Rize ve Bayburt, 8. Blgedeki Amasya ve Sivas, 4. Blgedeki Elmal/Antalya ve Antalya merkez, 6. Blgedeki anlurfa ve Van rneklerinde olduu gibi). Son yllarda bu sorunu ortadan kaldrmak, Trkiye iklim blgelerini ve buna bal olarak tarmsal blgeleri belirlemek amac ile birok alma yaplmtr. Bu almalarda, deiik parametreler ile yaplan snflamalarda, Trkiyenin ok deiik iklim adacklarna ve tarm blgelerine ayrlabilecei anlalmtr. Mzrak (2011), Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnn yurt dzeyindeki 264 rasat istasyonuna ait ok yllk aylk ya, scaklk ve nispi nem ortalamalarndan yararlanlarak 10.080 nokta iin retilen verilerle Trkiyede be ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipi tespit etmitir (ekil 5.1 ve 5.2). Bu iklim tiplerine bal olarak yrelerin tarmsal yaplar da byk lde deimektedir. Bu ve daha nceki (Mzrak 1983, 1990) almalarda belirlenen ana iklim ve alt iklim tipleri ile blgelerin tarmsal yaplar aada zetlenmitir.
Karadeniz klimi
Bu ana iklim tipinin yaylma alan; batdan itibaren Trakya ve Gney Marmaray iine alarak, Ordu iline kadar olan blgede sahilden i kesimlere doru geniler, daha douya doru gidildike deniz sahiline skr. Genilik olarak lke yz lmnn yaklak % 17.3lk alann kapsar. Yaylma alannda topografya eitli olup; ovalar, vadiler ve yksek dalar i ie girerler. Karadeniz kliminin yayld alan, lkemizde buluan bitki corafya blgesinden biri olan Avrupa-Sibirya Blgesine dahildir. Doal bitki rts, bu blgenin zelliklerini tar. am (Pinus), gknar (Abies), ladin(Picea), hlamur (Tilia) gibi orman aalar; erik (Prunus), kiraz (Cerasus), armut (Pyrus) gibi meyve trleri, kardelen (Galanthus), idem trleri (Colchicum) ve gney otu (Origanum) gibi tbbi ve aromatik bitkiler ile baz nemli mera bitkilerini barndrr. Samsun, Tokat ve Amasya ekseni baz meyve cins ve trleri ile fasulye, mercimek, bakla ve baklagil yem bitkileri iin gen merkezidir. Yine Trakya; ekmeklik, makarnalk budaylar ile kavun, mercimek, nohut ve gllerin gen merkezi kabul edilir (Karagz ve ark. 2011). Ykseltinin dk olduu yreler geni yaprakl aalar ve yer yer herdem yeil allarla kapldr. Yksekti arttka, ibreli aalar gzkmeye balar ve bunlarn oran daha da ykseklerde baskn duruma geer. Orman kuann zerinde dalarn zirvelerine yakn yaylalarda verimli ayrlklar vardr. Bitkisel eitlilik, blgenin dousunda fazladr, ancak batya doru gidildike azalr.
Gen Merkezi: Bitki trlerinin ilk yaamaya balad ve en fazla yayl gsterdii yerlere gen merkezi denir.
5. nite - klim ve Ekolojik Tarm Blgelerimiz
113
ekil 5.1
Trkiye klim Blgeleri Haritas - 5 Ana Blge
Karadeniz klimi
Akdeniz klimi
Orta Anadolu klimi
Dou Anadolu klimi
Gneydou
ekil 5.2 Trkiye klim Blgeleri Haritas - 19 Alt Blge
Karadeniz klimi
Akdeniz klimi
Orta Anadolu klimi

Orta Anadolu ana Orta Anadolu Yaylas Orta Anadolu Bat Geit Orta Anadolu Kuzey Geit
Orta Anadolu klimi

Dou Anadolu 1 Dou Anadolu 2 Dou Anadolu 3 Dou Anadolu 4
Gyeydou Anadolu
Gneydou Anadolu 1 Gneydou Anadolu 2 Gneydou Anadolu 3 Gneydou Anadolu Geit
Karadeniz Sahil Karadeniz Sahil Ard Karadeniz Geit Marmara
Akdeniz Sahil Akdeniz Sahil Ard Akdeniz Geit
Kaynak: G.Mzrak, klim Paketi 4
Karadeniz klimi, ksa mesafelerde deikenlikler gsterir ve Karadeniz Sahil klimi, Karadeniz Sahil Ard klimi, Karadeniz Geit klimi ve Marmara klimi olmak zere 4 alt iklim tipine ayrlr. Karadeniz iklim blgesini dier iklim blgelerinden ayran en belirgin SIRA zellii SZDE nedir ?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
114
Karadeniz Sahil klimi

Bu iklim tipinin yaylma alan, Karadeniz sahilinde Rizeden Trakyaya kadar olan dar bir blgeye skmtr. Sahilden itibaren ykseltinin artmaya balad da eteklerine kadar uzanr. Ortalama ykseklik 462 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4.6s kadardr. Yaz ile k arasndaki scaklk fark fazla deildir. Yazlar nispeten serin, klar ise lman geer. Her mevsimi yal olup su sknts grlmez. Doal bitki rtsn, genellikle geni yaprakl nemli ormanlar oluturur. Ortalama yllk toplam ya 842 mm olup yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 19 dur. Yllk ortalama nispi nem % 73 civarndadr. Blgenin, Tirebolu/Trabzondan dousu ay plantasyonlar ile kapldr. Burada aya alternatif rn olarak kivi yetitiricilii giderek yaygnlamaktadr. Yetitiricilii yaplan dier nemli meyveler kestane, armut, elma, fndk ve mandalindir. Tireboludan itibaren batda ise ovalarda arlkl olarak tarla rnlerinden ttn, ekerpancar, msr, buday, ayiei, kolza, patates ve kuru fasulye yetitiricilii yaplmaktadr. Bu alt blgenin tamamnda sebze olarak domates, hyar, biber, prasa, lahana, turp, marul ve maydanoz; yem bitkisi olarak silajlk msr, yonca, korunga ve fi; hayvansal rnlerden ise st, krmz et, yumurta ve deri retilmektedir.
Karadeniz Sahil Ard klimi

Bu iklim tipinin yaylma alan, Karadeniz Sahil klimi blgesinin hemen ardnda, genellikle buna paralel uzanan dar bir erittir. Kyda dalarn sahile bakan etek ve yamalarn, i kesimlerde ise Kzlrmak, Yeilrmak ve oruh havzalarnn sahilden ierlere doru derinleen ksmlarn kapsar. Ortalama ykseklik 607 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 3,1i kadardr. Doal bitki rtsn, geni yaprakl ormanlar yannda ine yaprakl ormanlar da oluturur. Karadeniz Sahil klimine gre genelde daha souk; k, yaz ve sonbahar mevsimleri daha az yaldr. Ortalama yllk toplam ya 583 mm, yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay ise % 19 dur. Yllk ortalama nispi nem % 69 civarndadr. Karadeniz sahiline bakan yamalarda fndk yetitiricilii, yksek alanlarda arclk, hayvanclk ve arlkl olarak geimlik tarm yaplr. Havzalarda eitli tarla, sebze ve meyve rnleri yetitirilir. Bata fndk olmak zere yetitiricilii yaplan nemli meyveler elma, kivi, armut, incir, ceviz, kestane, dut ve kirazdr. Tarla rnlerinden patates, msr, buday, arpa ve kuru fasulye yaygn olarak yetitirilmektedir. nem sralarna gre sebzelerden fasulye, lahana, domates, hyar, prasa ve marul; yem bitkisi olarak silajlk msr, fi, yonca ve korunga; hayvansal rnlerden ise bal, st, krmz et, yumurta, balmumu ve deri retilmektedir.
Karadeniz Geit klimi

Karadeniz Geit kliminin yaylma alan; Karadeniz Sahil Ard ile Anadolu ve Dou Anadolu blgeleri arasnda yer alr; Karabk, Kastamonu ve Sinop illerinin yksek alanlarnda ierlere doru derinleir. Ortalama ykseklik 1281 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4,8i kadardr. Doal bitki rts; geni yaprakl ve ine yaprakl ormanlar ile mera alanlardr. Karadeniz klim tipleri iinde en souk olandr. Ya rejimi dier Karadeniz klimi tiplerinden farkldr. En yal mevsim ilkbahar olup, kn daha az ya alr. Ortalama yllk toplam ya 527 mm, yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay ise % 23 dr. Yllk ortalama nispi nem % 70 civarndadr.
Ya rejimi: Yan yl iinde gnlere, aylara ve mevsimlere dalna ya rejimi denir.
115
Nehir havzalar ve bunlarn evrelerinde olumu verimli alviyal ovalar tarmsal faaliyete uygundur. Yksek kesimlerinde ise ilemeli tarma uygun alanlar az olup daha ok hayvanclk yaplr. Yetitiricilii yaplan nemli meyveler elma, erik, kays, kiraz, armut, ceviz, fndk, kestane ve zmdr. Tarla rnlerinden buday, patates, ekerpancar, arpa, eltik, fasulye ve msr yaygn olarak yetitirilmektedir. Sebzelerden bata sarmsak olmak zere, domates, fasulye, hyar, soan, biber, lahana, marul ve spanak; yem bitkisi olarak silajlk msr, fi, yonca ve korunga; hayvansal rnlerden ise nem srasna gre st, krmz et, yumurta bal, deri ve balmumu retilmektedir.
Marmara klimi
Bu iklim tipinin yaylma alan; Trakyada Edirnenin gneyi ve Tekirda illeri ile Gney Marmarada anakkale ili ve Bursann kuzeyini kapsar. Ortalama ykseklik 193 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4,8i kadardr. Doal bitki rtsn, alak kesimlerde Akdeniz kkenli bitkiler ve ayrlar, yksek kesimlerin kuzeye bakan yamalarnda ise geni yaprakl nemli ormanlar oluturmaktadr. Karadeniz klim tipleri iinde en scak olandr. En yal mevsim ktr. Ortalama yllk toplam ya 626 mm, yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay ise % 11 dir. Yllk ortalama nispi nem % 71 civarndadr. Bu alt blge iinde yer alan Tekirda, anakkale ve Bursa illerinde iklim bakmndan az da olsa farkllklar gzkmektedir. Marmara kliminin yayld alan, lkemizin en verimli topraklarnn bulunduu ovalar ihtiva eder. Tarla ve ba-bahe tarm yaygn, kltr hayvancl olduka gelimitir. Gney Marmara, lkemizde kaliteli sofralk zeytin yetitiricilii iin en uygun ekolojiye sahiptir. Tarla rnlerinden buday, ayiei, arpa, eltik, fasulye, yulaf, msr ve nohut yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli meyveler zeytin, elma, eftali, zm, kiraz, badem, ceviz, armut, kestane ve incirdir. Sebzelerden, domates, biber, karpuz, kavun, fasulye, hyar, soan, lahana ve bamya; yem bitkisi olarak silajlk msr, fi ve yonca; hayvansal rnlerden ise nem srasna gre st, krmz et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa ve ipek kozas retilmektedir.
Akdeniz klimi
Bu iklimin kaplad alan; Akdeniz sahili boyunca batya doru uzanr. ukurova, Gksu havzas ve Antalya ovalar blgelerinde i kesimlere doru geniler; Mula, Aydn ve zmir illerinin sahil blgeleri ile bunlara ait Byk Menderes, Kk Menderes, Gediz ve Bakr ay rmaklarnn havzalarn ve sulad ovalar kapsar. Akdeniz klimi; yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Ky kuanda kar ya ve don olaylar nadir olarak grlr. Doal bitki rts olarak kyya yakn yerlerde kzlam, kydan uzaklatka ve ykseklerde ine yaprakl karaam, sedir ve kknar ormanlarndan oluur. Derin toprakl alanlarda ormanlar hakimken; bunlarn tahrip edildii yerlerde her dem yeil olan makiler olumutur. Birok yerde de makiler de tahrip edilmi olup, yerlerini frigana almtr. Bu iklim tipinin yayld alan; Trkiyenin orman aalar ve otsu bitkileri bakmndan en nemli blgelerindendir. Nohut, tbbi ve aromatik bitkiler, defne, kapari ve yumrulu bitkiler asndan zengindir. Blge ayn zamanda aa trlerince de nemlidir. Scaklk ve k istei yksek, kurakla dayankl olan Kzlam bata olmak zere, Toros sediri, Toros gknar, kayn, ard ve zeytin blgenin tipik aa trlerini olutururlar.
Frigana: Bodur ve kurakl bitkilerin oluturduu vejetasyon tipidir.
116
Akdeniz klimi; Akdeniz Sahil klimi, Akdeniz Sahil Ard klimi ve Akdeniz Geit klimi olmak zere 3 tipe ayrlabilir.
Akdeniz Sahil klimi

Bu iklim tipi; Hatay, Adana, Mersin, Antalya ve Mula illerinin dar sahil eritleri boyunca uzanr; ukurova ve Antalya ovasnda bir miktar ierlere doru geniler. Bu blgelerin ovalarn kapsar. Snrlar sahilden itibaren ykseltinin artmaya balad da etekleridir. Ortalama ykseklik 176 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 5,6s kadardr. Klar lman gemesine ramen, yaz-k scaklk fark fazladr. Ortalama yllk toplam ya 816 mm olup yalarn ou k mevsiminde olur. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 3,4 dr. Yllk ortalama nispi nem % 64 civarndadr. Doal bitki rts kzlam olup bunun tahrip edildii yerlerde her dem yeil olan makiler olumutur. Blge, turungil alandr. Ayrca sera sebzecilii ok yaygndr. Tarla rn olarak buday ve pamuk birinci rn msr ise ikinci rn olarak yaygn yetitirilmektedir. Meyvelerden muz, portakal, limon, mandalin, eftali, ilek, nar, keiboynuzu, zeytin ve anason yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler domates, hyar, biber, patlcan, karpuz, kavun, mantar, kabak, fasulye, karnabahar, soan, lahana, marul ve kerevizdir. Tarla bitkilerinden msr, buday, pamuk, patates ve yerfst; yem bitkisi olarak silajlk msr, yonca ve fi; hayvansal rnlerden ise nem sralarna gre st, krmz et, bal, yumurta, deri, yapa ve bal mumu retilmektedir.
Akdeniz Sahil Ard klimi

Bu iklim tipi; Akdeniz Sahil kliminin snrndan balayp buna paralel olarak uzanmakta; Mara ili ile Ege Blgesinde Byk Menderes, Kk Menderes ve Gediz havzalarnda i kesimlere doru genilemektedir. Ortalama ykseklik 370 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4.2si kadardr. Scaklklar, Akdeniz Sahil klimine gre biraz daha dktr. Ortalama yllk toplam ya 638 mm olup, yalarn ou k mevsiminde olur. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay ise % 3 dr. Yllk ortalama nispi nem % 62 civarndadr. Bu iklim tipinin yaylma alan iinde yer alan ve Ege Blgesinin Byk Menderes havzas, dnyann en uygun incir ekolojisidir. Bu havzada ayn zamanda kaliteli pamuk retilir. Yine Turgutlu-Salihli ovalar ekirdeksiz zm yetitiricilii iin ideal alanlardr. Meyvelerden bata geleneksek ihra rnlerimiz olan zeytin, kuru incir ve kuru zm olmak zere mandalin, eftali, ilek, kestane, ceviz ve badem yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler domates, karpuz, biber, patlcan, karnabahar, kavun, prasa, lahana, soan, marul ve spanaktr. Tarla bitkilerinden pamuk, msr, buday, yerfst, arpa ve ttn; yem bitkisi olarak silajlk msr, yonca ve fi; hayvansal rnlerden ise nem sralarna gre st, krmz et, beyaz et, yumurta, bal, deri, yapa ve bal mumu retilmektedir.
Akdeniz Geit klimi

Bu iklim tipi; Akdeniz Sahil Ard kliminin snrlarndan, ykseltinin artt yerlerden balar, i blgelerdeki iklim gruplaryla snr tekil eder. Ortalama ykseklik 759 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 6s kadardr.
117
Scaklklar, Akdeniz Sahil Ard kliminden daha dk olup, ya ve nispi nem rejimleri byk lde bu iklime benzerlik gsterir. Ortalama yllk toplam ya 649 mm olup yalarn ou k mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 5,3 dr. Yllk ortalama nispi nem % 62 civarndadr. Meyvelerden zm, ceviz, elma, armut, erik, kiraz, kestane ve badem yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler domates, biber, hyar, kavun, karpuz, fasulye, maydanoz, sarmsak, kabak, lahana, karnabahar, soan, prasa, havu ve spanaktr. Tarla bitkilerinden buday, eltik, ttn, arpa, ayiei, nohut, patates, fasulye, msr ve ekerpancar; yem bitkisi olarak silajlk msr, fi ve yonca; hayvansal rnlerden ise nem srasna gre beyaz et, st, krmz et, yumurta, bal, deri ve yapa retilmektedir.
Akdeniz sahil iklimi ile Karadeniz sahil iklimi arasndaki en belirgin farkllklar SIRA SZDE nelerdir? Bu iklim farkllklarnn tarmsal faaliyetlere yansmas nasldr ?
SIRA SZDE
Orta Anadolu klimi
DNELM
DNELM S O R U
Kuraklk: Bir blgede nem DKKAT miktarnn geici dengesizliinden kaynaklanan su ktl SIRA SZDE olarak tanmlanabilen doal bir iklim olaydr.
Bu iklimin yayld alan; Anadolu Blgesinin ukur alanlar, platolar ile geitS O R U lerini kapsar. Orta Anadolu kliminin yazlar scak ve klar souktur. Souun iddeti yaylalarda ve yksek dalk alanlarda artar. Doal bitki rts, -yaz kuraklndan dolay- alak ksmlarda bozkrlarDKKAT dan, yksek kesimlerde ise kuru ormanlardan oluur. Orta Anadolu klimi yaylma alan, lkemizde buluan bitki corafyasndan biri olan ran-Turan BlgeSIRAgemite SZDE sine dahildir. Bu merkezin doal bitki rts; (1) d alanlarda, ormanlk olan geni al ve kk apta orman kalntlar ile (2) i ksmlarda Tuz Gl merkezli, geni aasz gerek steptir. Geven ar otlatlm meralarn tipik bitkisi AMALARIMIZ durumundadr. Kuzey ve gneyindeki geit blgeleri endemizm bakmndan zengin durumdadr. Seyrek de olsa karaaa, karaam ve saram ormanlarna rastlamak mmkndr. Gl, adaay, laden ve dier birok al ve otsu K Tbitki A P trleri blgenin doal bitki rtsn oluturur. Tuz Gl civar bitki eitlilii ve endemik trler bakmndan ok zengindir. Kayseri ve civar elma, badem, armut, dier baz meyve trleri ile asma, mercimek, nohut, yonca ve korungann T E Lgen E V Z merkezidir. YON Bu iklim tipinin yayld alan kaliteli ekmeklik ve makarnalk buday retimine uygun ekolojilere sahiptir. Tahl tarm yaygndr. Sulanan alanlarnda ba-bahe, ekerpancar, msr, yonca ve ayiei tarm yaplr. Meralar; ksa otlatma mev Nuygundur. TERNET simli ve dk verimli olup daha ok kkba yetitiriciliine Orta Anadolu klimi sras ile Orta Anadolu ana klimi, Orta Anadolu Yaylas klimi, Orta Anadolu Bat Geit klimi ve Orta Anadolu Kuzey Geit klimi olarak drt alt tipe sahiptir.
Endemizm: Bir bitki trnn dar bir blgede snrlanm halde bulunmasdr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Orta Anadolu ana klimi

Bu iklim tipi; Orta Anadolunun Sakarya ve Kzlrmak havzalar ile dier alak alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 928 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 5,9u kadardr. Yaz-k scaklk fark fazladr. Ortalama yllk toplam ya 417 mm olup yalarn ou k ve ilkbahar mevsimlerinde olur. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 12,7 dir. Yllk ortalama nispi nem % 62 civarndadr. Doal bitki rts alak ksmlarda bozkrlardan, yksek kesimlerde ise kuru ve seyrek ormanlardan oluur. Blgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarna-
118
lk buday, arpa, patates, ekerpancar, nohut, fasulye, mercimek, ayiei ve hahan geni alanlarda tarm yaplmaktadr. Meyvelerden elma, armut, erik, kays, kiraz, vine, badem ve ceviz; sebzelerden domates, biber, fasulye, soan, sarmsak, kavun, karpuz, prasa, havu, lahana, marul ve spanak; yem bitkisi olarak silajlk msr, fi ve yonca; hayvansal rnlerden ise nem srasna gre st, krmz et, beyaz et, yumurta, bal, yapa ve deri yaygn olarak retilmektedir.
Orta Anadolu Yaylas klimi

Bu iklim tipi; Orta Anadolunun platolarn kapsar. Ortalama ykseklik 1166 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 11.8i kadardr. Yaz-k scaklk fark fazladr. Ortalama yllk toplam ya 372 mm olup yalarn ou ilkbahar mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 12,1 dir. Yllk ortalama nispi nem % 62 civarndadr. Idr ile dier iki il arasnda farkllklar vardr. Idrda klar daha souk ve kurak; ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri daha scaktr. K souk olmasna ramen, dier mevsimlerde scaklklar yksek olduundan, tek yllk rnlerden pamuk gibi fazla scaklk toplam isteyenler bile yetitirilebilmekte; ancak narenciye gibi soua hassas ok yllk rnler ktan zarar grmektedir. Doal bitki rts alak ksmlarda bozkrlardan, yksek kesimlerde ise kuru ormanlardan oluur. Blge, tahl alandr. Ayrca nohut ve mercimek yetitiricilii yaplr. Sulanan yrelerde ekerpancar, sebze, msr ve yonca yetitiricilii yaplmaktadr. retilen nemli rnler bakmndan Orta Anadolu ana klimininkine benzerlik gsterir.
Orta Anadolu Bat Geit klimi

Bu iklim tipi; Marmara ile Akdeniz Geit iklimlerine komu yreleri ve Gller Blgesini kapsar. Ortalama ykseklik 1293 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 5,9u kadardr. Yaz-k scaklk fark fazladr. Ortalama yllk toplam ya 599 mm olup yalarn ou k mevsiminde olur. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 8,7 dir. Yllk ortalama nispi nem % 62 kadardr. Doal bitki rts, yksek kesimlerde kuru ormanlardan, alak ksmlarda bozkrlardan oluur. Blgede tarla bitkilerinden ekmeklik ve makarnalk buday, arpa, patates, ekerpancar, nohut, fasulye ve haha geni alanlarda yetitirilmektedir. Meyvelerden elma, kiraz, zm, erik, ceviz, eftali, armut, badem ve ayva; sebzelerden domates, fasulye, biber, kavun, karpuz, havu, patates, soan, marul, lahana ve spanak; yem bitkisi olarak fi, silajlk msr ve yonca; hayvansal rnlerden ise nem srasna gre st, krmz et, yumurta ve bal yaygn olarak retilmektedir.
Orta Anadolu Kuzey Geit klimi

Bu iklim tipi; Bilecik, Bolu, Ankara, ankr, orum, Amasya ve Tokat illerinin Karadeniz Geit klimine snr yreleri ile Ktahya, Eskiehir ve Yozgat illerinin baz kesimlerini kapsar. Ortalama ykseklii 1068 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 7,3 kadardr. Yaz-k scaklk fark fazladr. Ortalama yllk toplam ya 438 mm olup yalarn ou ilkbahar mevsiminde olur. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 15,8 dir. Yllk ortalama nispi nem % 66 civarndadr. Tokat ili, dierlerine gre daha lman ve yal bir k mevsimine sahiptir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
5. nite - klim ve Ekolojik Blgelerimiz S O RTarm U
DNELM S O R U 119
Arazi engebeli olup, yksek kesimlerinde ilemeli tarma uygun alanlar azdr. DKKAT Tarmsal faaliyet asndan arlkl olarak hayvanclk ve geimlik tarm yaplr. Yetitiricilii yaplan nemli meyveler elma, erik, kays, kiraz ve armuttur. TarSZDE la rnlerinden buday, patates, ekerpancar, arpa ve fasulyeSIRA yaygn olarak yetitirilmektedir. Sebzelerden sarmsak, domates, fasulye, hyar, soan, biber, lahana, marul ve spanak; yem bitkisi olarak fi, yonca ve korunga; hayvansal rnlerden AMALARIMIZ ise nemlilik srasna gre st, et, yumurta ve bal retilmektedir. Esvet Akgzn Tarmsal Ekoloji (Bursa: Uluda niv. Ziraat Fak Yaynlar, adl kiK T A 1998) P tabnda Blgelerin Tarmsal Yaps (ss. 74-78) blmnde Trkiyenin iklim blgelerinin tarmsal yaps hakknda detayl bilgileri bulabilirsiniz.
DKKAT Geimlilik Tarm: Elde edilen rnlerin tamamna yaknn iftiler ve SZDE SIRA ailelerince tketilip depoland ve geriye kalanlarn ise satld tarmsal retim eklidir. AMALARIMIZ
K T A P
Dou Anadolu klimi
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON SIRA SZDE
Bu iklimin yayld alan; Idr, Malatya ve Elaz illerine ait baz yreler hari tm Dou Anadolu Blgesi ile Tokat, Sivas ve Kayseri illerinin yksek blgelerini kapsaD NELM T E serin R N E T ve ksa gemaktadr. Bu blgede k mevsimi olduka souk ve uzun, yaz N ise er. Souk dnem boyunca blge kar altndadr ve don olay sk grlr. Yalar yl S O R U iine dalm olup, en yal mevsim ilkbahardr, en kurak mevsim ise yazdr. Dou Anadolu Blgesi corafi snrlar iinde yer alan Idr ili iklim D bakmndan, bu blKKAT geden farkllk gsterir ve tarmsal adan ok nemli bir mikroklimadr. Arazi engebeli ve ykselti ok deiken olduundan, scaklklar ksa mesafelerde bile byk farkllklar gsterir. Dar vadiler snrken, civarlarndaki dalarn zirAMALARIMIZ veleri karla kapldr. Ykselti farkllna bal olarak meralarn otlatma olgunluuna gelme safhalar da farkl olmaktadr. Yakn zamana kadar hayvanlarn meradan yararlanma sresini uzatmak iin kkbata ger hayvanclk baaryla yaplm, K snan T A P ve meralabu dnemde Trkiye et ihracats olmutur. Bu sistemde; erken rn erken otlatma safhasna geldii blgelerde, otlatma erken balatlm, buralarda yeterli ot kalmadnda hayvanlar dier uygun safhadaki meralara gtrlmlerdir. T E L E Vrakml Z Y O N yerlerde Doal bitki rts, yksek rakml yerlerde ayrlardan, dk ise bozkrlardan ve bunlarn evresindeki yksek kesimlerde kuru ormanlardan oluur. Bu iklim tipinin yaylma alan; ayr ve mera bitkileri bakmndan ok zengin olup birok cins ve trn gen merkezi durumundadr. Ar civar; elma, kayNTERNET s, vine, kiraz, kavun, baklagil ve yem bitkileri gen merkezidir. Dou Anadolu klimi Dou Anadolu-1. Dou Anadolu-2, Dou Anadolu3 ve Dou Anadolu-4 iklimi olmak zere drt alt tipe sahiptir.
SIRA SZDE
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dou Anadolu-1 klimi

Bu iklim tipi; Kars ve Ardahan illeri ile Erzurum, Bayburt ve Arnn bu illere komu yksek yrelerini; Artvin, Rize ve Trabzonun dalk alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 2316 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4,3 kadardr. lkemizin en souk klarnn hkm srd iklim tipidir. Ortalama yllk toplam ya 548 mm olup yalarn ou ilkbahar mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 29.4, yllk ortalama nispi nem ise % 69 civarndadr. Doal bitki rts, yaylalarda ayrlardan, dalarda ise ine yaprakl aalardan oluur. Arazi engebeli olup, yksek kesimlerinde ilemeli tarma uygun alanlar azdr. Tarmsal faaliyet olarak hayvanclk yaygndr. Tarla rnlerinden ekmeklik
120
buday, arpa ve patates yetitirilmektedir. klim meyve ve sebze yetitiricilii iin olduka souktur. Geni yaylalarnda ksa sren yaz mevsiminde hayvan otlatlr ve ot hasad yaplr. Yem bitkisi olarak fi, korunga ve yonca; hayvansal rnlerden ise ekonomik deerlerine gre srasyla st, krmz et, bal ve yapa retilmektedir.
Dou Anadolu-2 klimi

Bu iklim tipi; Gmhane ve Bayburt illerini, Ar ve Erzurum illerinin alak yrelerini (Murat, Karasu ve Aras havzalar), Van ve Erzincan illerinin baz kesimlerini; Sivas, Kayseri, Malatya ve Kahramanmara illerinin yksek alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 1748 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 12.8i kadardr. Ortalama yllk toplam ya 463 mm olup yalarn ou ilkbahar mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 12.7, yllk ortalama nispi nem ise % 64 civarndadr. Doal bitki rts, bozkrdr. Arazi engebeli ve yksek kesimlerinde ilemeli tarma uygun alanlar azdr. Buralarda tarmsal faaliyet olarak hayvanclk ve geimlik tarm yaplr. Tarla rnlerinden ekmeklik buday, arpa, patates, fasulye ve ekerpancar yetitirilmektedir. Meyvelerden elma, armut, kiraz, vine, dut ve ceviz; sebzelerden domates, hyar, fasulye ve lahana yetitirilir. Yem bitkisi olarak fi, yonca ve silajlk msr; hayvansal rnlerden ise ekonomik deerlerine gre srasyla st, krmz et, bal, yumurta ve yapa retilmektedir.
Dou Anadolu-3 klimi

Bu iklim tipi; Erzurum ilinin gneyi ile Erzincan ve Van illerinin yksek alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 2342 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 5.2si kadardr. Dou Anadolu-1den sonra lkemizin en souk klarnn hkm srd iklim tipidir. Ortalama scaklklar; en souk ay olan Ocakta -10C kadardr. Yllk toplam ya 527 mm dir. Yalarn ou ilkbahar mevsiminde olup, yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 11,2 dir. Yllk ortalama nispi nem % 63 civarndadr. Doal bitki rts, yaylalarda ayrlardan, dalarda ise ine yaprakl aalardan oluur. Arazi engebeli olup, yksek kesimlerinde ilemeli tarma uygun alanlar azdr. Tarmsal faaliyet olarak genellikle hayvanclk ve geimlik tarm yaplr. Tarla rnlerinden ekmeklik buday, arpa, patates ve fasulye yetitirilmektedir. klim meyve ve sebze yetitiricilii iin olduka souktur. Geni yaylalarnda ksa sren otlatma mevsiminde hayvan otlatlr ve ot hasad yaplr. Yem bitkisi olarak yonca, korunga ve fi; hayvansal rnlerden ise ekonomik deerlerine gre srasyla st, krmz et, bal, yumurta, yapa ve deri retilmektedir.
Dou Anadolu-4 klimi

Bu iklim tipi; Hakkari, Bitlis ve Mu illeri ile Bingl ve Tuncelinin yksek alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 1820 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 4.9u kadardr. Ortalama yllk toplam ya 701 mm olup yalarn ou ilkbahar mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 5, yllk ortalama nispi nem ise % 60 civarndadr. Bitlis, dier iki ilden ya ve scaklk rejimi bakmndan farkllk gstermektedir.
121
Doal bitki rts, yaylalarda ayrlardan, dalarda ise ine yaprakl aalardan oluur. Arazi engebeli olup, yksek kesimlerinde ilemeli tarma uygun alanlar azdr. Tarmsal faaliyet asndan arlkl olarak hayvanclk yaplr. Tarla rnlerinden ekmeklik buday, arpa, nohut, fasulye, ekerpancar ve ayiei; sebzelerden domates, hyar, lahana ve fasulye; meyvelerden elma ve ceviz; yem bitkisi olarak yonca ve fi yetitirilmektedir. Hayvansal rnlerden ise st, yapa, bal, yumurta ve krmz et retilmektedir.
Gneydou Anadolu klimi

Bu iklimin yayld alan; Gneydou Anadolu Blgesi ile Malatya ve Elaz illerinin ovalarn kapsamaktadr. Yaz mevsimi ok scak, kurak, nispi nem oran dk ve uzun; k mevsimi lman, nadiren souk ve ksadr. Blge geni ovalarla kapldr. Gneydou Anadolu Projesiyle sulanan alanlarnn artmas tarmsal retimde eitlilii artrmtr. Doal bitki rts, dk rakml dzlklerde clz bozkrlar ve kurakla dayankl allardan oluur. Karacada ve dier yksek alanlar; buday, sakz kaba, karpuz, kavun, salatalk, asma, fasulya, mercimek, nohut, bakla ve yem bitkilerinin gen merkezidir. Gneydou Anadolu klimi drt alt tipe sahiptir. Bunlar sras ile Gneydou Anadolu-1, Gneydou Anadolu-2, Gneydou Anadolu-3 ve Gneydou Anadolu Geit klimi olmak zere sralanabilir.
Gneydou Anadolu-1 klimi

Bu iklim tipi; Kilis, Gaziantep, Adyaman ve Mardin illerinin ovalar ile anlurfa ilini kapsar. Ortalama ykseklii 570 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 3,5i kadardr. lkemizin en scak ve kurak yazlarnn hkm srd iklim tipidir. Ortalama scaklk, en scak ay olan Temmuzda 30.6 C dir. Baz yllar k aylarnda scaklklar sfrn altna debilmekte, bu nedenle narenciye gibi ok yllk meyveler iin risk arz etmektedir. Ortalama yllk toplam ya 453 mm olup yalarn ou k mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 1.3tr. Yllk ortalama olarak % 55 olan nispi nem Temmuz aynda % 36ya kadar dmektedir. Antepfst, zm, erik, kays, nar, ceviz, krmz biber ve kimyon yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler karpuz, biber, domates, patlcan, kavun, soan, sarmsak ve hyardr. Tarla bitkilerinden pamuk, buday, arpa, mercimek, msr, eltik, nohut ve susam; yem bitkilerinden silajlk msr, fi, burak ve yonca; hayvansal rnlerden ise nemlerine gre st, krmz et, yumurta, yapa, bal ve deri retilmektedir.

Bu iklim tipi; Diyarbakr, Batman ve Siirt illerinin ovalar ile Adyaman ve Mardin illerinin ksmen yksek alanlarn kapsar. Ortalama ykseklii 812 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 3,4 kadardr. Ortalama scaklk, en scak ay olan Temmuzda 29.8C kadardr. Yllk toplam ya 618 mm olup yalarn ou k mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 1,6 dr. Yllk ortalama olarak % 54 olan nispi nem Temmuz aynda % 31e kadar dmektedir Meyvelerden zm, badem, ceviz, Antepfst, dut, elma, armut, erik, kays, incir ve nar yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler
SIRA SZDE 122

DNELM S O R U
SIRA SZDE Ekoloji ve evre Bilgisi
karpuz, biber, domates, patlcan, kavun, soan, sarmsak ve hyardr. Tarla bitkileDNELM rinden buday, pamuk, arpa, mercimek, nohut, msr, eltik ve ayiei; yem bitkilerinden fi, silajlk msr, yonca ve burak; hayvansal rnlerden ise krmz et, S O R U st, bal, deri, yumurta, yapa ve balmumu retilmektedir. Ortalama scakln D K K A T yksek ve nispi nemin dk olduu Gneydou Anadolu Blgesinde topraktan olan buharlama (Evaporasyon) ok yksek deerlere ulamaktadr. Buna karlk, yan fazla olduu Karadeniz Blgesinde evaporasyon deerleri ok azalmaktadr. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu iklim tipi; Malatya ve Elaz illerinin ovalar ile bu yredeki baraj gllerinin evAMALARIMIZ relerini kapsar. Ortalama ykseklii 1210 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 2,2si kadardr. K yllk T A P Ortalama toplam ya 539 mm olup yalarn ou k mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 4.1 dir. Yllk ortalama olarak % 56 olan nispi nem Temmuz aynda % 37ye kadar dmektedir. T E L E V Zkays, YON Meyvelerden zm, elma, ceviz, dut, armut, kiraz ve Antepfst yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler domates, kavun, hyar, karpuz, biber, patlcan, soan ve spanaktr. Tarla bitkilerinden buday, arpa, ekerpancar, mercimek ve nohut; yem bitkilerinden fi, silajlk msr ve yonca; NTERNET hayvansal rnlerden ise st, krmz et, beyaz et, bal, yumurta, deri ve yapa retilmektedir.
Gneydou Anadolu Geit klimi

Bu iklim tipi; Kahramanmara, Adyaman, Diyarbakr, Siirt ve rnak illerinin dalk yrelerini kapsar. Ortalama ykseklii 1119 metre olup, kaplad alan Trkiye yzlmnn yaklak % 2,1i kadardr. Ortalama yllk toplam ya 725 mm olup yalarn ou k mevsiminde der. Yaz yalarnn yllk toplam iindeki pay % 2,2 dir. Yllk ortalama olarak % 56 olan nispi nem Temmuz aynda %37ye kadar dmektedir. Arazi engebeli olup tarm alanlar olduka azdr. Daha ok hayvanclk ve geimlik tarm yaplmaktadr.
123
zet
A M A
Blgelerimizin baz nemli iklim parametrelerini aklamak Scaklk, ya ve nispi nem gibi nemli iklim parametreleri blgelerin iklim durumu hakknda bilgi verir. lkemizde mevsimsel scaklk deiimleri Karadeniz blgesinde en dk dzeye inerken , Dou ve Gneydou Anadoluda en yksek noktalara kmaktadr. Trkiye ya asndan ok eitlilik gstermektedir. Genel olarak kylarmz 1000 mm nin zerinde ya alr. Rize blgemizde ya 2300 mm ye kadar ular. Buna karlk Orta Anadolu blgemizin birok yresi sadece 300 mm civarnda ya alr. Dou ve Bat Karadeniz blmleri ile Akdeniz Blgesinin denizlere bakan yamalar 1000 mm kadar ya alrlar. En fazla ya alan yre Rize ve evresidir (2300 mm kadar). Buna karlk Anadolu ve Gneydou Anadolu 500 mm nin altnda ya alrlar. En az ya alan yrelerimiz ise Tuz Gl evresi ile Idr Ovasdr (250 mm). Trkiyenin iklim blgelerini genel zellikleri ve konumu itibariyle tanmlamak Trkiyede be ana iklim tipi ve 19 alt iklim tipi tespit edilmitir. Karadeniz iklim tipinin yaylma alan; batdan itibaren Trakya ve Gney Marmaray iine alarak, Ordu iline kadar olan blgede sahilden i kesimlere doru geniler. Yazlar nispeten serin, klar ise lman geer. Akdeniz iklimi; Akdeniz sahili boyunca batya doru uzanr. ukurova, Gksu havzas ve Antalya ovalar blgelerinde i kesimlere doru geniler; Mula, Aydn ve zmir illerinin sahil blgelerini kapsar. Akdeniz klimi; yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Orta Anadolu iklimi; Anadolu Blgesinin ukur alanlar, platolar ile geitlerini kap-
sar. Orta Anadolu kliminin yazlar scak ve klar souktur. Souun iddeti yaylalarda ve yksek dalk alanlarda artar. Dou Anadolu iklimi; Idr, Malatya ve Elaz illerine ait baz yreler hari tm Dou Anadolu Blgesi ile Tokat, Sivas ve Kayseri illerinin yksek blgelerini kapsamaktadr. Bu blgede k mevsimi olduka souk ve uzun, yaz ise serin ve ksa geer. Gneydou Anadolu iklimi; Gneydou Anadolu Blgesi ile Malatya ve Elaz illerinin ovalarn kapsamaktadr. Yaz mevsimi ok scak, kurak, nispi nem oran dk ve uzun; k mevsimi lman, nadiren souk ve ksadr. Bu iklim blgelerinin mevsimlere gre scaklk ve ya deiimlerini aklamak Karadeniz ikliminde yaz-k scaklk fark daha azdr. Yan yeterli ve dzenli dal nedeniyle su sknts ekilmez. Akdeniz ikliminde yazk scaklk fark vardr. Yan mevsimlere gre dal dzensizdir. Ky kuanda kar ya ve don olaylar nadir olarak grlr. Orta Anadolu ikliminde yaz-k scaklk fark fazladr ve genellikle ya yetersizdir.Dou Anadolu ikliminde souk dnem boyunca blge kar altndadr ve don olay sk grlr. Yalar yl iine dalm olup, en yal mevsim ilkbahardr, en kurak mevsim ise yazdr. Gneydou Anadolu ikliminin ya yetersiz olup, zellikle yaz aylar ok kuraktr.
A M A
A M A
124
A M A
Bu blgelerin genel bitki rts ve tarmsal yapsn tanmlamak Karadeniz blgesinde ykseltinin dk olduu yreler geni yaprakl aalar ve yer yer herdem yeil allarla kapldr. Ykselti arttka, ibreli aalar gzkmeye balar ve bunlarn oran daha da ykseklerde baskn duruma geer. Blgenin tarm alanlarnda ay, fndk, kestane, msr, patates, ttn, ekerpancar yetitirilen balca rnlerdir. Akdeniz blgesinde doal bitki rts olarak kyya yakn yerlerde kzlam, kydan uzaklatka ve ykseklerde ine yaprakl karaam, sedir ve kknar ormanlarndan ve makiliklerden oluur. Tarm alanlarnda muz, portakal, limon, mandalin, zeytin, msr, pamuk, karpuz, yerfst gibi rnler yaygn olarak yetitirilir. Orta Anadolu blgesinde step bitki rts yaygn olarak grlr. Blgede tahl tarm yaygndr. Sulanan alanlarnda ba-bahe, ekerpancar, msr, yonca ve ayiei tarm yaplr. Dou Anadolu blgesinin doal bitki rts, yksek rakml yerlerde ayrlardan, dk rakml yerlerde ise bozkrlardan ve bunlarn evresindeki yksek kesimlerde kuru ormanlardan oluur. Blgede tarmsal faaliyet olarak hayvanclk yaygndr. Tarla rnlerinden ekmeklik buday, arpa ve patates yetitirilmektedir. klim meyve ve sebze yetitiricilii iin olduka souktur. Gneydou Anadolu blgesinin doal bitki rts dk rakml dzlklerde clz bozkrlar ve kurakla dayankl allardan oluur. Antepfst, zm, erik, kays, nar, ceviz, krmz biber ve kimyon yaygn olarak yetitirilmektedir. Yetitiricilii yaplan nemli sebzeler karpuz, biber, domates, patlcan, kavun, soan, sarmsak ve hyardr. Tarla bitkilerinden pamuk, buday, arpa, mercimek, msr, eltik, nohut ve susam; yem bitkilerinden silajlk msr, fi, burak ve yonca retilmektedir.
A M A
eitli blgelerin tarmsal faaliyetler asndan kritik iklim deerlerini aklamak Tarm alanlarnda ortalama scakln 5 C ve l0 Cden fazla olduu gnlerin says birok kltr bitkisinin tarm iin kaba bir l olabilir. lkemizin Akdeniz, Ege ve Karadeniz blgelerinde ortalama scakln 5 Cden fazla olan gn saysnn 300 gn gemesine karlk bu sre Dou Anadoluda 200 gne kadar inmektedir. Ayn durum l0 Cden fazla olan gnler says iinde grlmektedir. Dou Anadolu blgesinde bir ok rnn yetimesi iin byme mevsimi yeterli deildir. Tarmsal retim asndan bir blgenin ald yllk ya miktar ve yan mevsimlere gre dal ok nemlidir. Ortalama ya deerleri incelendiinde lkemizin en kurak blgelerinin Anadolunun kuzey ve gney yreleri ile Gneydou Anadolu blgeleri, en nemli ise Karadeniz blgesi olduu anlalmaktadr. Kuraklk nedeniyle Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde step bir bitki rts yaygndr. K mevsiminin en souk ve karl olduu blge Dou Anadolu, yaz mevsiminin en scak ve kurak olduu blge Gneydou Anadolu ve yaz ile k mevsimi arasndaki scaklk fark en az olan blge Karadenizdir.
125
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki faktrlerden hangisi hava scakln etkilemez? a. Toprak b. Enlem c. Ykseklik d. Yn e. Mevsim ve gn ierisindeki zaman 2. Aadakilerden hangi iklim tipinde ilkbahar aylarnda den ya miktar k aylarnda den ya miktarndan daha yksektir? a. Orta Anadolu Bat Geit klimi b. Karadeniz geit iklimi c. Akdeniz sahil iklimi d. Akdeniz geit iklimi e. Gneydou Anadolu-1 iklimi 3. Aadaki hangi iklim tipinde yaz aylarna ait nispi nem en dk dzeydedir? a. Karadeniz geit iklimi b. Akdeniz sahil ard iklimi c. Orta Anadolu yaylas iklimi d. Dou Anadolu-3 iklimi e. Gneydou Anadolu-2 iklimi 4. Aadaki illerden hangisinde turfanda sebze tarm yaygndr? a. Kars b. Erzurum c. Hakkari d. Antalya e. Sivas 5. Aadaki iklim tiplerinden hangisi dnyann en uygun incir ekolojisi olmas yannda, kaliteli pamuk ve yine kaliteli ekirdeksiz zm yetitirildii blgeleri kapsamaktadr? a. Akdeniz sahil iklimi b. Karadeniz sahil ard iklimi c. Akdeniz sahil ard iklimi d. Orta Anadolu Kuzey Geit iklimi e. Gneydou Anadolu-2 iklimi 6. Aadaki blgelerden hangisi byme mevsimi en ksa olan blgedir? a. Akdeniz blgesi b. Karadeniz blgesi c. Dou Anadolu blgesi d. Marmara blgesi e. Gneydou Anadolu blgesi 7. lkemizde en kaliteli sofralk zeytin retimi iin uygun ekolojiye sahip blge aadakilerden hangisidir? a. Gneydou Anadolu b. Gney Marmara c. Orta Anadolu Kuzey Geit d. Karadeniz Sahil e. Dou Anadolu 8. Aadaki iklim tiplerinden hangisinde yaz-k scaklk fark en azdr ? a. Dou Anadolu-1 iklimi b. Akdeniz sahil ard iklimi c. Orta Anadolu yaylas iklimi d. Orta Anadolu ana iklimi e. Karadeniz sahil iklimi 9. Aadaki illerden hangisi tarmsal adan nemli bir mikroklimadr? a. Samsun b. Idr c. Bursa d. Kayseri e. Uak 10. Aadakilerden hangisi Trkiyenin en kurak blgesidir? a. Marmara b. Ege c. Karadeniz d. Gneydou Anadolu e. Akdeniz
126

1. a Yantnz yanl ise Blgelerimizin Baz nemli klim Parametreleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise klimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Blgelerimizin Baz nemli klim Parametreleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Blgenin enlem derecesi, ykseklik, yn, mevsim ve gn ierisindeki zaman hava scakl zerine etkide bulunur. Bilindii gibi ekvatordan kutuplara doru gidildike ortalama hava scakl der. Ayrca her 100 metre ykseldike hava scakl 0.6 C civarnda dmektedir. Gney, gneybat ve gneydou ynleri bata kuzey olmak zere dier ynlerden daha scaktr. Mevsimler ierisinde yaz mevsimi, gn ierisinde de le saatleri (14.00) scakln daha yksek olduu zamanlardr. Sra Sizde 2 Batdan douya doru ykseltinin artmasna bal olarak ortaya kan souk iklim, artan donlu ve karl gn says nedeniyle tarmsal rn eitlilii azalr. Bat ve gney blgelerimizde scaklk istei yksek olan bitkilerin yerini dou blgelerimizde dk scaklkta yetiebilen ve soua dayankl bitkiler almaya balar. Ayrca dou blgelerimizde yazlk rnler iin byme mevsimi ksa olduundan daha ok ksa vejetasyon sresine sahip olan yazlk rnlerin yetitirilmesi tercih edilir. Bu nedenle, Dou Anadolu Blgesinin ana rn desenini tarla bitkilerinden ekmeklik buday, arpa ve patates, yem bitkilerinden yonca, korunga ve fi oluturur. Sra Sizde 3 Bu blgede ya miktarnn yeterli ve yan mevsimlere gre dalnn dzenli olmas bu blgeyi dier blgelerden ayran en belirgin iklim farklldr. Bu farkllk blgenin doal florasna da yansm olup, yeterli ve dzenli ya nedeniyle zellikle blgenin dousunda ok zengin bir bitki rts olumutur. Sra Sizde 4 ki iklim blgesi arasndaki en belirgin ayrcalk ya rejimlerinde grlen farkllktr. Karadeniz sahil ikliminde yeterli ve mevsimlere gre dzenli ya kaydedilmektedir. Akdeniz sahil ikliminde de toplam ya yeterli olmasna ramen yan mevsimlere gre dal dzensizdir. Yaz aylar kurak geer. Karadeniz sahil ikliminde yaz-k scaklk fark fazla deildir. Yazlar serin klar lman geer. Akdeniz sahil kuanda ise yaz-k scaklk fark fazladr. Klar lman olmasna ramen yaz aylar ok scaktr. Karadeniz sahil kuanda nemi seven ve nispeten dk scaklktan holanan bitkiler yetitirilir. rnein ay, fndk, kestane, patates, ekerpancar, lahana, msr, ayiei, ttn balca rnleridir. Akdeniz sahil kuanda ise scaklk istei fazla olan bitkiler rnein muz, portakal, mandalin, limon, zeytin, pamuk, susam, yerfst gibi bitkiler yetitirilir.
2. b 3. e 4. d 5. c 6. c 7. b 8. e 9. b 10. d
127
Akgz, E. (1998). Tarmsal Ekoloji. U.. Ziraat Fak. Ders Notlar No: 8, 81 s. II. Bask, Bursa. Anonim, (2005.) Tarm statistikleri. T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits. Anonim, 2011. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl web sayfas. http://www.dmi.gov.tr/ FILES/genel/sss/hidrometeorloji.pdf ve http:// www.meteorhaber.com/egitici-icerikler/meteoroloji/en-dusuk-ve-en-yuksek-degerler.html Ankara. Anonim, (1978.) Trkiye Arazi Varl. T. C. Kyileri ve Kooperatifler Bakanl Topraksu Gn. Md. Toprak Etdleri ve Haritalama Dairesi Bakanl. Ankara Karagz, A. N. Zencirci, A. Tan T. Takn, H. Kksal, M. Srek, C. Toker ve K. zbek (2010) Bitki Genetik Kaynaklarnn Korunmas ve Kullanm. Trkiye Ziraat Mh. VII. Teknik Kong. 11-15 Ocak 2010 TMMOB Ziraat Mh. Odas www.zmo.org.tr Mzrak, G. (1983.) Trkiye klim Blgeleri Ve Haritas. Orta Anadolu Blge Zirai Aratrma Enstits Tarla Bitkileri Islah Blm. Teknik yaynlar no: 2, genel yaynlar no: 52. Ankara Mzrak, G. (1988.) Agroecological Zones of Turkey and Their Importance in Wheat Research. In Winter Cereals and Food Legumes In Mountains Areas. ICARDA-136 En, Aleppo, Syria. Mzrak, G. (1990.) Buday eit Verim Denemelerin Kurulaca Optimum Lokasyonlarn statistik Metotlarla Belirlenmesi. Doktora Tezi. A. . Fen Bilimleri Enstits, A. . Ziraat Fakltesi, Genetik ve statistik Krss. Ankara Mzrak, G. (2011). klim Paketi 4. Bilgisayar Yazlm, Ankara. ensoy, S. M. Demircan, Y. Ulupnar ve I. Balta. Trkiye klimi. DM web sitesi. ensoy, S. ve Y. Ulupnar klim Snflandrmalar. DM web sitesi.
6
Amalarmz
evre Kirlenme Enerji Tarm
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; evre, insan-evre ilikisini ve kirlenme kavramlarn tanmlayabilecek, Trkiyede yaplan ilk evre almalarnn neler olduunu aklayabilecek, evre faktrlerinin neler olabildiini sralayabilecek, nsanlar tarafndan evre zerinde oluturulan etkileri ve sonularn deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Su Toprak Hava
indekiler
GR EVRE NEDR? EVRE FAKTRLER TRKYEDE EVREYE YNELK LK ALIMALAR EVREDE (EKOSSTEMLERDE) DOAL DENGELERN BOZULMASI EVREDE DOAL DENGELERN BOZULMASININ DEERLENDRLMES
evre Bilgisine Giri
evre Bilgisine Giri

GR
nsanolu evresiyle ve evresindeki dier canllarla uyum iinde yaarken deien yaam koullar nedeniyle yaantsnda deiiklik yapmak zorunda kalmtr. nsanlar ilerleyen srete deien yaam koullarna uyum salamak iin yaratc zeklar sayesinde doay daha ok kullanmay renmilerdir. eitli hayvan ve bitkilerden daha fazla yararlanma yollarn benimsemilerdir. Gnmzden 60 000 yl nce bilinli olarak orman yangnlar kararak topraktan yararlanmak istemeleri, insanln tarmn balangc olarak grlmektedir. nl dnr ve bilim insan Aristo, bugnk Baltk blgesi ve Asya ktasnn gneyindeki orman alanlarnn tahribatnn, o zamanlar stanbul gibi byk ve merkezi yerleim birimlerinde bata gemi yapm ve kereste gereksinimini salamak zere yapldn anlatmtr. Aristo, Gney Dou Anadolunun nemli bir ksm (Dicle ve Frat blgesi) ve Suriye, Irak ve ran gibi lkelerin bulunduu alann, sk aal ormanlk bir blge olduunu ve Milattan sonra 750 senelerinde tahribattan sonra blgenin verimsiz, kullanm imkansz l alanlarna dntn belirtmitir. nsanlarn yerlemelerinden nce talya ile Yunanistann Akdeniz blgelerinin de geni ormanlk ve aalk alanlara sahip olduu sylenmektedir. Bugn ise bu blgeler en kurak ve orak alanlar arasndadr. nsanlar bulunduklar ortamlardaki doal kaynaklar bilinsizce (veya artk bilerek) ve ar bir ekil ve hzda tketerek, tahrip hatta yok etmilerdir. nsanlarn doal varlklara ve doal dengeye yaptklar bilinsiz mdahale sonucunda yaamsal dzeyde nemli baz sorunlar ortaya kmtr. Ekonomik, teknolojik, ekolojik, sosyal, politik ve evresel nitelikli olan bu sorunlarn balcalar alk, susuzluk, evre kirlenmesi, biyolojik eitlilik ile toprak ve su kaynaklarnn, doal bitki rtsnn yok edilmesi, ozon tabakasnn delinmesi, kresel snma ve iklim deiiklii gibi srelerdir. Dnyada, hzl nfus art ve teknolojik gelimelere bal olarak, insanlarn yaam dzeylerini snrsz ve srekli ykseltme istekleri doal kaynaklarn ar miktarda tketilmesine ve bunun sonucunda da bu srelerin olumasna neden olmutur. Gerekletirilen ekonomik kalknma canllarn yaam temellerini yok ederek insanlarn bu refahdan yararlanmasna engel olmaya balamtr.
EVRE NEDR?
evre etrafmzdaki her eydir. evre iliki halinde olduumuz canl ve cansz (hava, su, toprak ve enerji) her eyi ierir. Birok teknolojik ve bilimsel avantaja sa-
130
Populasyon: Belli bir blgede yaayan, ayn trden bireylerden oluan topluluk.
Atmosfer: Ta kre ve su kreyi dtan saran gaz kre. Litosfer: Ta kre. Hidrosfer: Su kre. Biyosfer: Fiziksel evre olarak da adlandrlan litosfer, hidrosfer ve atmosferde canl varlklarn yaamlarn srdrd kesim.
ekil 6.1 Organizma-doaevre ilikisi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
hip olsak da yaayabilmek ve salkl kalmak iin hava, su, besin ve enerji oluturan evreye balyz. Sonu olarak evrenin bir parasyz ve ondan ayr deiliz. Gncel hayatta evre tanm farkl ekillerde yaplmaktadr. evre farkl tanmlamalara gre; iinde yaanlan bir ortam veya yaanlan gezegen, dnyadr. Ayrca canlnn etrafnda bulunan alandr. Ancak bilimsel anlamdaki tanmlama da ise, bir organizmann etrafndaki biyolojik, kimyasal ve fiziksel alandr veya Nebel ve Wrighta (1996) gre sz konusu bir populasyonun veya organizmann etrafndaki btn unsurlar ve ksaca her eyin bir btn olarak tanmlanr. Tanmda en nemli nokta, evrenin canl organizma kadar onun etrafnda bulunan ve onu dolayl veya dolaysz etkileyen her trl cansz yapy da ieriine dhil etmesi ve bylece canl ve cansz sistem iinde evreyi ele almasdr. Sonuta evre; insanlar ve dier canllarn yaamlar boyunca yaamsal faaliyet ve ilikilerini srdrdkleri, etkileim iinde bulunduklar fiziksel, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kltrel ortamdr. nsan doann bir paras olduundan yaants da doa ile sistemli bir ekilde etkileim iindedir. Bir bireyin yapt her ey evreyi etkiler, nk evreyi oluturan unsurlar birbirine baldr ve i iedir (ekil 6.1). Bu evre ise atom, molekl ve hcrelerin en kk paralar dahil, evrende bulunan tm canl ve cansz varevre lklar kapsar. Evrenin yalnzca ok kk ve baml bir parasn oluturan ve biyosfer, litosfer, hidrosfer ve atSIRA SZDE mosfer blgeleriyle tanmlanan dnyamzda, uzayn yerkremizi evreledoa yen hava katmanlar (troposfer, tropoorganizma DNELM poz, stratosfer, strotopoz, mezosfer, mezopoz, termosfer), su rezervleri S O R U (deniz, gl, nehir ve barajlar gibi yzeysel sularla, ime ve kullanma sulaDKKAT r ve scak su kaynaklar), toprak ve arazi tarm alanlar, bu ortamlar dier tm canl ve cansz varlklarla ve yaplarla SIRA SZDE paylaan insanolu iin evreyi ve ekolojik sistemi oluturur. nsanolunun dnyadaki hakimiyeti gz nne alndnda evre ile olan ilikisi genel olarak insan- atmosfer; insan- litosfer; insan- hidrosfer; insan- biyosAMALARIMIZ fer olarak deerlendirilebilir. Atmosfer, litosfer, hidrosfer ve biyosfer ile ilgili ayrntl bilgi iin yararl bir kaynak olaK T A P rak Hava ve klim adl kitaba bakabilirsiniz (Watt, F. ve Wilson, F.(2010). eviri: Gkhan Bar Bac, Tbitak, Ankara).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
nsann yaam btn bu bileenler ile balantldr ve bileenler insann evresini oluturmaktadr (ekil 6.2).
NTERNET NTERNET
6. nite - evre Bilgisine Giri
131
ekil 6.2
Atmosfer (hava)
nsan-evre ilikisi
Biyosfer
Hidrosfer (su)
Litosfer (yeryz)
evreden en ok yararlanan bizler olduumuza gre evreyi en ok kirleten yine bizleriz. evreyi kirleterek kendi varlmz yok etmeye almaktayz, denilebilir. Bilinsiz kullanlan her ey gibi temiz ve salkl tutulmayan evre de bizlere zarar verir. Bu nedenle evre denince aklmza nce yaama hakk gelmelidir. nsann en temel hakk olan yaama hakk, canl ya da cansz tm varlklar salkl, temiz ve gzel tutarak, dnyann mrn uzatarak, gelecek kuaklara braklan deerli bir mirastr. evresinden ayr dnlemeyen insan, ancak doal yaps bozulmam ve kirletilmemi havay, suyu, topra ve gday iyi deerlendirebildii bir ortamda salkl yaayabilir. evre salnn bozulmas ve evre kirlilii, doal kaynaklarmzn ve biyolojik zenginliklerimizin tkenmesi riskini dourmutur. Doada bulunmayan, yaplar giderek karmaklaan ve kolayca bozulmayan rnlerin ortaya kmas, besin zincirine zararl maddelerin karmas, yapay rnlerin oluturduu atk miktarnn giderek oalmas ekolojik dengeyi byk lde bozmutur. evre kalitesinin bozulmasn nleyici/nerici nlemler; Etkin evre politikalar, yasal dzenlemeler, etkin planlama, Etkin kaynak kullanm, evresel etki deerlendirmesinin amaca uygun ekilde uygulanmas, Teknolojik aratrma-gelitirme almalarna nem verme, evreyi kirletmeyen, aksine koruyan ve gelitiren yntemlerin uygulanmas olarak saylabilir.
evre Kirlilii: evrenin doal yaps ve bileiminin bozulmasn, deimesini ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesini evre kirlenmesi olarak tanmlayabiliriz.
Ekolojik Denge: nsan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini doal yaplarna uygun bir ekilde srdrebilmeleri iin gerekli olan artlarn btn.
evre Bilimlerinde Dnya Modelleri

evre biliminin tanmn yapmadan nce evre tanmn dnelim. Fark ettiiniz gibi gncel hayatta ve bilimsel anlamda evre tanm farkl ekillerde yaplmaktadr. Aslnda tanmlar birbirlerini tamamlar ekildedir. evre, biyoloji (canl bilimi) ve onun bir alt dal olan ekoloji bilim dallarnn yaand veya bulunduu ortamdr. evre bilimi; bir organizmann etrafndaki biyolojik, fiziksel ve kimya-
132
sal alan oluturan, her trl canl veya cansz elerle olan ilikisini inceleyen uygulamal ve disiplinler aras bir bilim daldr. evre bilimi ekoloji, ziraat, ormanclk, sistembilim, fizik, kimya, tp, mhendislik, ekonomi gibi eitli temel ve sosyal bilim dallarn da iine alr. Ayn zamanda gnlk yaantmzn iinde de yer alr. Dier bilim dallarndan sonra ortaya km olmasna ramen evre bilimi, sadece lkesel deil kresel balamda ekonomiye ve politikaya nasl yn verilmesi gerektiini ortaya koyan bir g halini almtr. evre bilimi bazen ekoloji bilim dal ile ayn anlamda kullanlmaktadr. Ancak iki terimi ayrt etmek nemlidir. Ekoloji canllarla etrafnda bulunan dier btn canl cansz varlklarn ilikilerini iine alrken evre bilimi ise ekolojinin inceledii ortam ele almaktadr. evre bilimlerinde ekolojik yaklamn stnlk kazanmas, ancak 1960l yllarda ortaya kan bir olaydr. nsan toplumlar ve doa ilikilerine nem veren ekologlar, evre bilimlerinin gelimesini byk lde etkilediler. Ekoloji, insan ekolojisi ve evre bilimleri ou kez birbirlerine kartrlan konular olduklar iin bu konunun ilikilerini batan belirlemede yarar vardr. Ekoloji biyolojinin bir daldr. Ekolojik kavramlar yalnzca bilimsel nitelikteyken evre sorunlarnn getirdii basklar sonucu gncellik kazanarak popler kltre yansmaya balamtr. Bu nedenler ile ekolojik bilinlenme artm, insan doann bir paras olduunu ve onunla sistemli bir etkileim iinde olduunu kavramaya balamtr. Organizmann cansz evresinde fiziksel ve kimyasal eler bir araya gelerek bir etkenler bilekesi olutururlar. Toprak buna gzel bir rnektir. Birbiri ile etkileim iinde olan baml elerin oluturduu btne sistem ad verilmektedir. Sistem modellerinin evre sorunlarna uygulanmasnn gzel bir rnei Meadows vd. (1972) nin Bymenin Snrlar adl almalardr. Ekolojik modellerden esinlenerek yaplan bu almada, ekolojide standart olarak ele alnan bitki ve hayvan gruplar ilikilerinden ok daha karmak bir sistem incelenmitir (Klalolu ve Berkes, 2001). Modellenen sistem iinde insanlar ve tm doal kaynaklaryla (toprak, su, jeotermal kaynaklar, madenler, gne, rzgr, endemik bitkiler, ormanlar, doal gaz, petrol, otlaklar, sulak alanlar, tarm rnleri, balklar) dnyann kendisi yer almtr. Modelde be temel e tanmlanmtr: 1. Dnya nfusu, 2. Kii bana den gda retimi, 3. Kii bana den sanayi retimi, 4. Madenler gibi yenilenemez nitelikteki doal kaynaklarn stoku, 5. evre kirlenmesi. Bu be enin deerleri ve deiimlerine ait 1900 ylndan 1970 ylna kadar olan verileri deerlendiren aratrmaclar, bu noktadan hareket ederek ve 1970 ylnda dnyada bu konulardaki mevcut eilimleri esas alarak, nmzdeki yllarda ne gibi deiimler olabileceini tahmin etmeye almlardr. leriki yllarda nfus, tarm, sanayi, kaynaklar ve kirlenme konularnda eilimlerin 1970 ylndaki ile ayn ekilde devam etmesi halinde elde ettikleri sonular, ekil 6.3de Standart Dnya Modeliolarak gsterilmitir. Bu modele gre, dnya nfusu, kii bana gda ve sanayi retimi ve evre kirlenmesi yldan yla srekli artmakta; tkenebilir nitelikteki doal kaynaklar ise azalmaktayd. eitli doal kaynaklarn sanayide ve giderek artan dnya nfusunu beslemek iin gerekli maddelerin yapmnda kullanlarak tketilmesi sonucu, daha 2000 ylna varlmadan byk sorunlar ortaya kyordu. Doal kaynaklar elbette birdenbire tkenmiyordu ancak maliyet fiyatlar giderek artmaktayd. Bir yandan da dk kaliteli cevherlerin ilenmesi sonucu, evre kirlilii art gstermekteydi. Kii bana den sanayi retiminin yavalayp dur-
133
mas ile birlikte sanayi rnlerine bal olarak tarmdaki art da duruyordu. Devam eden nfus art, kalan doal kaynaklarn daha hzl tketilmesi, kii bana den tarm ve sanayi retiminin daha da azalmasna neden oluyordu. Ancak, tarm ve sanayi retiminin iyice dp, kirliliin byk apta lmlere neden olacak derecede artmas sonucu, dnya nfusu da bir noktadan sonra hzla azalyordu. Aratrmaclar, modellerine koyduklar eitli varsaymlar deitirerek standart dnya modelinden baka, pek ok sonu retmilerdir. rnein, doal kaynaklarn tm dnyadaki stokunun bilinenin ok stnde varsaylmas halinde nfus art, tarm ve sanayi retimi daha yksek dzeylere ulaabilmekteydi. Ancak bu durumda ar kalabalk ve ar kullanmdan ortaya kan erozyon sorunlar nedeniyle tarm retimi dyor; bunun yan sra insan saln etkileyen evre kirlenmesi de daha yksek dzeylere vararak, nfusu dorudan etkiler duruma geliyordu. Bu modelden sonra yaplan dnya modeli almalarnn says 10u gemitir. Meadows ekibinin proje sonular ise 1972 ylndan bu yana bilimsel evrelerde hala tartma konusu olmaktadr. (Klalolu ve Berkes, 2001).
Erozyon: Ya sular ve rzgrla topran andrlp, tanmas ve baka yerlerde biriktirilmesi srecidir.
ekil 6.3
Standart Dnya Modeli Tkenir Kaynaklar
Nfus
Bymenin snrlar modellerinin sonular (Meadows vd., 1972)
Kii Bana Gda
Kirlenme
Kii Bana Sanayi retimi
Dengeli Dnya Modeli
Tkenir Kaynaklar
Kii Bana Gda
Kii Bana Sanayi retimi
Nfus Kirlenme
2100
1900
134
EVRE FAKTRLER
Abiyotik faktr: Ekosistemin biyotop (toprak) blmn oluturur. Biyotik faktr: Bir ekosistemde bulunan ve birbirlerinin hayatn dorudan ya da dolayl olarak etkileyen canl varlklarn hepsine birden denir.
Ekosistem: Dnya zerindeki eitli canllarn, evrelerindeki dier canllar ve cansz eler ile karlkl iliki ve etkileimler kurarak oluturduklar yaam dnyalarna denir.
Canllar yaamlarn srdrebilmek iin uygun bir ortama ihtiya duyarlar. Her canl iin etkili ve zel bir evre vardr. evrenin yaps ve fonksiyonu onu oluturan faktrlere baldr. Her organizma yaamakta olduu ortamda iklim, toprak, kimyasal ve biyotik faktrlerin ayn anda ve deiik seviyelerde etkisi altndadr. evre faktrleri canllar deiik ekillerde etkiler. Her eyden nce ortama uyum salayamayan trlerin lmne neden olur veya onlar baka blgelere g etmeye zorlar. Dier taraftan trlerin reme gc ve lm oranlarn farkl ekilde etkileyerek ortamdaki poplasyonlarn younluunu belirler veya metabolik ve morfolojik yaplarnda deiiklikler meydana getirerek adaptasyon yeteneklerini gelitirir. Organizmalar yaamlar boyunca dorudan veya dolayl olarak etkileyen evre faktrleri, klasik snflandrmaya gre abiyotik (cansz) ve biyotik (canl) faktrler olmak zere iki grup altnda incelenmektedir. evreyi oluturan unsurlarn banda abiyotik faktrler gelir. Abiyotik faktrler fiziksel ve kimyasal faktrler olarak iki blmde incelenir. Fiziksel eleri, iklim ve toprak faktrleri; kimyasal eleri ise organik ve inorganik maddeler oluturur. evreyi oluturan madde, enerji ve sreler evre faktrleri olarak tanmlanr. Bu faktrler drt gruba ayrlr: 1. klim faktrleri (scaklk, nem, hava hareketleri, k), 2. Fizyorafik faktrler (yeryz ekli, denizden ykseklik, enlem vb.), 3. Edafik faktrler (toprak faktrleri), 4. Biyotik faktrler (mikroorganizma, bitki, hayvan, insan varlklar ve aktiviteleri). klim, karasal ekosistemlerde organizmalarn yaamn etkileyen en nemli evre faktrdr. Yeryznde herhangi bir alan zerinde uzun sre cereyan eden atmosfer olaylarnn ortalama karekterine iklim denir. Scaklk, ya, rzgr, hava nemi, basn ve bunlarn gn ve yl iindeki deiimleri bir blgede iklimin olumasnda etkili olan faktrlerdir. klim bir blgede bitki rtsnden tarmsal faaliyetlere kadar pek ok olay etkiler. Gelien teknolojiler ve insanlarn davranlar doal evre yannda bir de yapay evrenin olumasna neden olmutur. Doal evre, canllarn hayatlar boyunca ilikilerini srdrdkleri fiziki ve biyolojik ortamdr. Yapay evre ise, insan faaliyetleri ile doal kaynaklar kullanlarak oluturulan evredir. Hava, su ve toprak bu evrenin fiziki unsurlarn; bitkiler retici, hayvanlar tketici, mikroorganizmalar da daha ok ayrtrc olarak biyolojik unsurlarn olutururlar. evrede, canllarn fiziki ve biyolojik unsurlarla olan ilikileri onlarn salkl gelimesine olanak veriyorsa doal denge mmkn olduu kadar korunmakta, tersi durumlarda ise bu denge bozulmaktadr. evrenin dzeni, daha ok antropolojik (insan kaynakl) etkenlerden dolay bozulmaktadr. Bu dzenin bozulmas uzun yllardan beri devam etmektedir. Ancak kalknmaya dayal gelimelerden dolay son yllarda ok hzlanmtr. Doal koullarn etkisi ile geliim gsteren, ekolojik etkileimlerin evre faktrlerine dorudan bal olduu sistemler doal ekosistemlerdir. zelliini koruyan ve insan mdahalesi bulunmayan orman veya ayr sistemleri rnek olarak verilebilir. nsan aktivitesinin kontrol ettii sistemler besin elementi ve su girdisi, madde dngs gibi zellikler ynnden doal ekosistemlerden farkllk gsterir.
135
TRKYEDE EVREYE YNELK LK ALIMALAR

evre bilimi konular Trkiyede yllardr ilenmektedir. Tbitakn hazrlad Trkiye evre Sorunlar Bibliyografyasna gre, 1960a kadar olan yllarda, balca yayn faaliyetlerinin drt konuda olduu gze arpmaktadr: 1. evre sal ve koruyucu hekimlik, 2. Deniz bilimleri, 3. Tarmsal mcadele ve tarm ilalar, 4. ehircilik. Bu drt konunun da lkemizdeki bilimsel kayna 1940l yllara kadar uzanmaktadr. Yine 1940l yllarda Trkiyede grevli Alman tarm profesr, ilk kez Trkiyede toprak erozyonunu konu alan bir bilimsel eser yaynlamtr. lkemizin balca havzalarnda erozyon ettleri yaplm, 1957de ilk kez Ziraat Fakltelerinde toprak-su koruma eitimine balanmtr. Su kirlilii sorunlar ilk kez stanbulda Hali ile ilgili olarak ortaya km, Haliten sonra 1960l yllarn ortalarndan balayarak, zmir ve zmit Krfezleri; 1970li yllarda da Mersin, skenderun ve Edremit Krfezleri, artan bir biimde kirlenmeye balamtr. 1970li yllarda Porsuk, Simav, Ankara ve Sakarya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Gllerinde kirlenme saptanmtr. Sularmzn kirlenmesine paralel olarak, su rnlerinde pestisit ve civa gibi ar metallerin birikimi sorunu ortaya kmtr. Bu arada, ukurova gibi tarm blgelerimizde topraklarn ve yer alt sularnn, gbre ve pestisitlerle kirlendiine ait belirtiler bulunmutur. Ar metallerin balca kaynaklar sizce neler olabilir?
SIRA SZDE
Pestisit: Bitki hastalk ve zararllara kar kullanlan ilalarn genel addr. Ar metal: zgl arlklar yaklak 5g/cm3 ve bu deerin zerinde olan metaller ar metal (gm, arsenik, kadmiyum, bakr, demir, civa, nikel, kurun, inko gibi) olarak adlandrlmaktadr. Doada 60 adet ar metal bulunmaktadr.
SIRA SZDE
Hava kirlilii sorunlar, ilk kez 1960l yllarn banda, Murgul Bakr letmeDNELM sinin sald gazlarn yaratt zararlar ve Ankara havasnn belirgin bir biimde kirlenmeye balamas ile ortaya kmtr. Hava kirlenmesine Erzurum, Kayseri, EskiO R U ehir, Konya, Malatya, Gaziantep, Zonguldak, zmit ve stanbulS kentlerinde de giderek artan boyutlarda rastlanmtr. Btn yl boyunca devam eden hava kirliliinin kaynaklar arasnda endstri iletmeleri bulunmaktadr. evre konularnn DKKAT Trk kamuoyundaki ncleri biyolog ve corafyaclar deil de ormanclar ve ziraatlar olmutur. ou Trk evre bilimcisi iin balca evre sorunlar aalandrSIRA SZDE ma ve erozyon kontrol ile ilgilidir. Ormanclarn evre konusundaki nderlii, bilimsel kaynaklarda da kendini gstermektedir. Bu konuda temel eserler, Asaf Irmakn Orman Ekolojisi (1970) ve Necmettin epelin Orman Ekolojisi (1983) adl AMALARIMIZ kitaplardr. evre kirlilii ile ilgili eserler arasnda, M. Mirabolu nun Ormanlarn Hava Kirliliini nleyici Etkisi (1977) adl almas bulunmaktadr. Orman ve dier bitkiler ile ilgili, geni kapsaml bir eser de Mnir ztrkn GeliK Tderledii, A P mi ve Gelimekte Olan lkelerde Bitkiler ve Kirleticiler (1989) adl konferansn kitabdr. Doan Kantarcnn Trkiyede Arazi Yetenek Snflar ile Arazi Kullanmnn Blgesel Durumu (1983) adl eseri, evre planlamas dalnn giT E L E V Zkapsamna YON rer. evre planlamasnda ama, bir blgeyi topran en uygun kullanmna gre deerlendirmektir. rnein, ukurovada en deerli tarm alanlarnda, sanayinin yaylmas aklc NTER NET bir kullanm deildir. Ayn ekilde orman ve otlak olarak kalmas gereken ve tarma uygun olmayan, rnein erozyona duyarl alanlarn tarma almas uzun vadede yarar deil, zarar getirmektedir. lke topraklar bilimsel olarak yetenek snflarna ayrld zaman, topran nerelerde kapasitesinin stnde veya altnda kulla-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
evre planlama: evre biliminin birka disiplinini bir araya getiren bir bilim daldr.
NTERNET
136
Biyolojik eitlilik: Ekosistemlerin, trlerin, genlerin ve bunlar arasndaki ilikilerin tamam.
nldn saptayabilmek iin rasyonel bir temel hazrlanm olmaktadr. Bulgulara gre, Trkiyede tarm arazisinin potansiyel snrlarnn ok dna tat, orman ve otlak arazisi aleyhine geniledii anlalmaktadr. lhan Akalann Toprak ve Su Muhafazas kitabnda belirttii gibi erozyon nleme ve toprak koruma konular; ziraatlar, ormanclar ve dier doaclarla birlikte ilgilendiren sorunlardr. Tarmclk bir anlamda uygulamal ekoloji saylabilir. Trkiye gibi bir tarm lkesinde ekolojinin, tarmn nemli yan dallarndan biri olmas beklenir. Tarmda ekolojinin nemli olduu alanlardan biri de, tarm zararllaryla mcadele konusudur. . Akif Kansunun Bcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi (1965) adl eseri, ekoloji szc daha yaygnlamadan yazlm olmas bakmndan ilgintir. Doa koruma konularnda, Tansu Grpnarn Yabani Bitkilerimiz (1978) adl eseri, evre ve ekoloji ierii en gl olandr. Bu kitapta temel ekoloji kavramlar, doa korunmasna, zellikle Anadolunun bitki rtsnn korunmasna uygulanmaktadr. Doa koruma konusu yalnzca trlerin korunmas konusunu deil, daha geni anlamyla biyolojik eitlilik ve doal alanlarn korunmas konularn iine almaya balamtr. Klalolu ve Berkesin Biyolojik eitlilik (1987) adl kitab, doa koruma konularna bir btnsel yaklamn rneklerindendir. Biyolojik eitliliin ne olduunu, dnya ve Trkiyede nasl bir nem tadn aklar.
EVREDE (EKOSSTEMLERDE) DOAL DENGELERN BOZULMASI

Yeryznde canllarn var olduu andan itibaren ok eitli yaam ortamlar olumutur. Oluan yaam ortamlar ok byk biyolojik sistemleri kapsamaktadr. Bu yaam ortamlarnda hava, su, kaya gibi cansz doal varlklar ile insan, hayvan, bitki ve mikroorganizma gibi canllar yer almaktadr. Bunlar sistemin yapsn oluturmaktadrlar. Bunlar arasndaki ok eitli iliki ve etkileimlerden doan sreler ise, bu sistemin ilevleri olarak nitelendirilmektedir. evre faktrleri bal altnda da belirtildii gibi ekosistem, dnya zerindeki eitli canllarn, evrelerindeki dier canllar ve cansz eler ile karlkl ilikiler ve etkileimler kurarak oluturduklar yaam dnyalarna denmektedir. Orman ekosistemi, su ekosistemi, toprak ekosistemi, ayr ekosistemi, okyanus ekosistemi vb. ekosistemler iin tipik rneklerdir. Ksaca ekosistem (doal sistem), dnya zerindeki saysz yaam ortamlarndan herhangi birini niteleyen bir terimdir, kavramdr. Bu yaam dnyalarnn sistem nitelii tad adlarndan anlald gibi sistem szc ile ifade edilmesi sistem kavramnn, anlamn tam olarak kapsamalarndan kaynaklanmaktadr. nk sistem en iyi tanmlama ile u ekilde ifade edilmektedir. Sistem, bir btn oluturan ve bu btnn almasn birlikte salayan eler ve sreler topluluudur Bu anlamda Orman Ekosisteminin eleri; aalar, dier bitkiler, kular vb. dir. Toprak, aa kklerine su ve besin maddesi verir, dallarn zerinde bulunan yapraklar fotosentez olayn gerekletirir. Yaprak, dal ve kabuk gibi maddeler zamanla topraa derek toprak organizmalarna besin kayna olduu gibi ayn zamanda topraa organik gbre salamaktadr. Bylece sistem alarak ilevlerini yerine getirmi olur. Eer bir sistem hibir ekilde sorun yaratmadan alyorsa bu sistem dengededir, denir. Yukarda aklanan orman ekosistemi normal olarak odun hammaddesi retme ilevini yerine getiriyorsa, bu orman doal dengeye sahip veya ekolojik dengede olan bir ormandr. Eer hava kirlilii veya aalarda bcek hastalklar var ise yapraklar solup dklyorsa, sistemin bir esi
137
olan aa ilevini yerine getiremiyorsa orman ekosisteminin btn ilevleri durur. Bu durumda ekolojik denge veya doal denge bozulmu demektir. nsanlarn doay kontrol altna alma ve doal kaynaklardan daha fazla yararlanma isteklerinin gittike artmas ekolojik denge bozulmas sorununu ortaya karmaktadr.
Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular

nsanolu binlerce yl nce doal evreyle btnlemitir. Geimini toplayclk ve avclkla srdrd dnemde bu faaliyetleri nedeniyle biyosferde pek az deimeye neden olmutur. nsanolu doay kontrol altna almak iin atei kullanmay rendiinde yava bir deiim balamtr. Orman rtsnn byk blmleri yok edilmi; gelime sreci iinde yollar, yerleim alanlar, kasabalar ve limanlar dnyann doal grnmn igal etmitir. Fosil enerjinin (kmr, petrol) kullanlmaya balanmasyla birlikte sre ok hzlanmtr: Tarmsal retim artm, sanayi yaygnlam, nfus art srekli olarak artan ehirlemeye neden olmutur. Aniden hzlanan bu faaliyetleri, biriken atklar nedeniyle evrenin bozulmas izlemi; sanayinin yan rnleri havann, topran ve suyun kirlenmesine neden olmu; grlt dayanlmaz boyutlara ulam; te yandan hem doal grnmn estetik deeri, hem de insanlarn bunu kavrama kapasitesi azalmtr. Dnya zerinde insan faaliyetleri arttka yaam kalitesinin de dt grlmektedir. Nfus younluunun artmas ve insanlar aras rekabet, srekli byyen basklarn ortaya kmasna neden olmu, doal evrede yaplan deiiklikler yaam olumsuz ynde etkilemitir. Fakat ayn zamanda, ekonomik faaliyetin ve teknik ilerlemelerin, evredeki bozulmalar dzeltici ve evreyi koruyucu katksnn da farkna varlmtr. Doadan ksa vadeli amalarla yararlanma yoluna gidilmesi, zensiz teknoloji (etki deerlendirmesi yaplmakszn kurulan byk barajlar, kalc tuzlanmaya neden olan byk sulama projeleri vb.), arptlm ekonomiler, salksz piyasa ileyii, dengesiz deiim ilikileri ve eitimsizlik gibi faktrler evre zerinde olumsuz bir etki yapmtr. evredeki bozulma gzle grlr bir dzeye ulatnda, artk k olmayan bir noktaya (verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalarn ayran setlerin bozulmas, lleme, tuzlanma) gelinmitir. Doal kaynaklarmz zerine olan basklar neler olabilir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
evre zerinde, dnyann artk bir btn oluturduu, dolaysyla da tm lkeDNELM lerin geleceinin birbirlerine baml olduu kabul grmektedir. On iki bin yl kadar nce insan, doay kk apta deitirmeye balam ve ondan sonraki birS O R U ka bin yl iinde tarm ve hayvanclk gelimitir. Tarm ve hayvancln dnya zerinde yaylmas, insanlk tarihinde ok nemli bir noktadr. Bu zamana kadar mevcut bitki ve hayvanlar dier tketicilerle paylaan insan;D ilk K K kez A T evresini, kendisini daha iyi besleyebilecek ekilde deitirmeye balamtr. Doal bitkisel retime baml kalmayp, yiyecei bitki ve hayvanlar yava yava kendi denetimi SIRA SZDE altna almaya balamtr. Tarm farkl toplumlarda deiik zamanlarda gelierek farkl rn yetitirilmesine neden olmutur. Her yeni kuak kendinden nceki kuAMALARIMIZ an bulduklarndan yararlanarak tarmn gelimesine katkda bulunmutur. nsan toplumlarnda tarmn hayati bir yeri bulunmaktadr. Tarm tarihindeki gelimeler; avclktan tarmcla, ilkel tarmclktan gelimi tarmcla gei, artan nfusu
K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
138
besleme zorunluluundan domutur. Tarmn nemine karlk bugn btn dnyada tarmla uraan nfusun oran azalmaktadr. Ancak az gelimi lkelerde, nfusun yarsndan fazlas tarmla uramaktadr. Gelimi baz lkelerde ise nfusun ancak %5 ile %10u tarmla uramaktadr. Nfusun tarmdan sanayiye ve krsal alanlardan ehirlere kaymas eitim, sosyal ve ekonomik kalknma ile ilgilidir. Ekolojik dnce zellikle son eyrek yzylda gncellik kazanm, insan-toplum-evre etkileimini oluturan fiziksel, kimyasal ve sosyal ilikiler yuman tanmlamak ve dzenlemek iin destekleyici bir nitelik kazanmtr.
DOAL DENGELERN BOZULMASININ DEERLENDRLMES

Tarm iktisatlar tarmda enerji girdilerinden sz ederler. Antropolog Roy Rappoportun Tarmc Bir Toplumda Enerji Akm (1971) adl yazs ve bu konudaki kitab, enerji yaklamnn insan toplumlarna uygulanmasnn ilk ve balca rneklerindendir. Rappoport almasnda Yeni Gine dalarnda yaayan ve odundan baka hibir yakt enerjisi kullanmayan ilkel bir tarm toplumunun gnlk yaamnn tm enerji dkmn karmtr. apa yapmak, aa kesmek, it yapmak gibi uralarn her biri iin kullanlan enerji miktarn ayr hesaplayarak; yetitirilen eker kam, muz ve dier rnlerdeki enerji ile karlatrm; bu ilkel tarmclarn harcadklar her kilokalori karlnda 16 kilokalori karl rn aldklarn gstermitir. Oysa eitli enerji girdileri (ya da destek enerji) kullanan ada tarmc toplumlarda, harcanan birim enerji bana alnan rn hibir toplumda bu kadar yksek deildi. Ancak, bu bulgular ilkel tarma dnelimanlamnda yorumlanmamaldr. nerilen yaklamla, tm tarm eitlerinde enerji girdi-kt oran dikkate alnarak, makineleme ve dier enerji girdilerinin yarar ve zararlar incelenebilir (Klalolu ve Berkes, 2001). rnein, Karadeniz Blgesindeki ay yetitiriciliinde, emek-youn yntemlerin kullanld tarmda Rappoportun yaklam iyi uygulanabilir. Buna karn, Anadolunun tahl retiminde kullanlan makineler ve sanayi gbresi, yksek enerji maliyetine ramen gereklidir. Emek-youn yntemlere dnlmesi sz konusu olamaz. Howard ve Elizabeth Odumun nsan ve Doann Enerji Temeli (1981) adl kitabnda enerji olmadan hibir doal olayn var olamayaca, dolaysyla evrende her eyin enerji asndan incelenmesi gerektiini ve bu yaklamn tm doa ilikilerini aklayacak gte olduunu savunmaktadrlar. Btn ekolojik dnglerin gne enerjisi ile yrd, rnein yediimiz her eyin temelde gne enerjisini kullanan bitkiler tarafndan fotosentez yoluyla ortaya karld dnlrse, Odumlarn savnn birinci ksmn yadsmak olanakszdr. Ancak tm doa ve insan ilikilerinin enerji asndan incelenmesi gerektii sav ayn derecede kuvvetli deildir. Enerji yaklam, birok yaklamdan yalnzca bir tanesidir. Barry Commoner, Gcn Yoksulluu (1976) adl kitabnda, giderek daha pahallaan petrol, kmr, doal gaz, uranyum gibi tketilebilir (yenilenemez) nitelikteki doal kaynaklara baml olmamzn uzun srete enflasyona neden olacan, bu tr enerji kaynaklarna baml kalan, rnein tm tamacln petrol kullanan tatlara dayandran lkelerin geleceinin ok karanlk olduunu rakamlarla belirtmektedir. Ekonomi, yenilenemez nitelikteki doal kaynaklar yerine, gne enerjisi ve trevlerine (rzgar, hidroelektrik, deniz-termik, biyogaz gibi) dayandrlmaldr. Bunlar tketilemeyen (yenilenebilir nitelikteki) enerji eitleridir ve enflasyonun ksr dngsne neden olamazlar. Ancak, gne enerjisi ve trevlerinin kullanlmas toplum ve ekonomik ilikilerde deiiklikler gerektirmektedir (Klalolu ve Berkes, 2001).
139
rnein, gne ve rzgr enerjileri byk yatrmlar gerektirmeden, yerel olarak retilip tketilebilir. Toplumlar bylece, doal kaynaklar kendilerinden daha zengin blgelere baml olmaktan kurtulup, kendi kendilerine yeterli duruma gelebilirler. Bunu bilen petrol ve nkleer enerji irketleri, gne enerjisi ve trevlerinin ekonomik olabilmesi iin gerekli aratrma ve gelitirme abalarn, Commonere gre, bilerek engellemektedirler. rnein, gne enerjisi ile alan fotovoltaik pillerin gelitirilmesi Washingtonda byk irketlerin kulis almalaryla nlenmi, aratrma-gelitirme fonlarnn byk ksm fosil yakt ve nkleer sanayi dallar tarafndan kapatlmtr. Commoner ve Pimenteller klasik ekonomik yaklamlar eletirerek, tarmda randman kavramnn birim emek bana retim yerine birim enerji girdisi bana retim olarak deimesi gerektiini savunmaktadrlar. Uzun srete lkeler kar yolu, doa tarafndan parasz salanan enerji ve gbreye dnmekte bulacaklardr. rnein, pahal ve deerli doal gaz, azotlu gbre yapmnda kullanmak yerine, ekolojik tarm yntemlerine (azot gereksinmesini yonca gibi baklagiller ekimiyle salamak, vb.) yneleceklerdir. Eskiden beri bilinen bu yntemler, 1960l yllarda petrol ve doal gazn ok ucuz olmas nedeniyle giderek terk edilmiti. Oysa 1980li yllarda ileri teknolojik yntemler yerine ekolojik yntemlere dnmek yeniden ekonomik olmutur. Enerji yaklam bitki ve hayvan ekolojisinin dar erevesinden artk km, uygulamal ekolojiye, evre bilimlerine mal olmutur (Klalolu ve Berkes, 2001).
Enerji Kaynaklar Sorunu

evre asndan yenilenebilir nitelikte enerji kaynaklarnn avantajlar, hem uzun vadede kullanlabilmeleri, hem de doay nispeten az etkilemeleridir. Nkleer enerji ise, zellikle nkleer atklar nedeniyle, evre asndan sakncal bir teknolojidir. Ayn zamanda pahaldr. Enerji uzman H.T. Oduma gre, balca seenekler arasnda en dk enerji verimi nkleer enerjiden alnmaktadr. Termik santrallerin yaratt balca evre sorunu; insan saln, bitkilerin bymesini engelleyen ve asit yamuruna neden olan kkrt dioksit (SO2) gaznn evreye eklenmesidir. Hidroelektrik enerji yenilenebilir nitelikte olduu halde, byk barajlarn yapm nemli evresel sorunlar yaratmaktadr (Klalolu ve Berkes, 2001). Enerji ihtiyacmz karlayan termik santraller sizce tarm alanlarn etkiler mi? SIRA SZDE evrecilerin bu konudaki nerileri, barajlarn kk apta olmas ve tek bir DNELM byk baraj olmas yerine, ayn nehir zerinde bir dizi kk baraj kurulmasdr. Nitekim spanya ve Bulgaristan gibi Avrupa lkelerinde ve zellikle skandinavS Odnyann R U yada uygulanan yaklam bu yndedir. 1960-1975 yllar arasnda en byk barajlarn kuran fakir Afrika lkeleri, bu byk barajlarn gerektirdii teknolojiyi kendileri retemedikleri iin ok byk d borlara girmilerdir. D K K A T Fiziki ve enerji uzman Lowinse (1977) gre, yeni bir nkleer veya termik santral kurulmasna karar vermeden nce, eitli seenekler dikkatle incelenmelidir. Byle bir seSIRA SZDE imden nce dnlmesi gereken noktalar yle zetlenebilir: Eldeki enerji tasarrufu olanaklar tamamyla kullanlmakta mdr? AMALARIMIZ Bina yapm ve ehir planlamasnda stma gereksinmesini azaltacak nlemler alnm mdr?
K T A P SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
140
eitli sanayi dallarnda kullanlan teknolojilerde enerji verimi yeterince yksek dzeyde midir? Sanayiden kan atk sdan (co-generation) yaralanlmakta mdr? Gne, rzgr, kk barajlar yoluyla elektrik retim potansiyelinden yararlanlmakta mdr? Btn bu sorularn yant evet ise, ancak o zaman yeni bir santral kurulmas dnlebilir. Eldeki enerjiyi daha ekonomik bir ekilde kullanmak, yeni enerji kaynaklar aramaktan daha verimli olur. Gne enerjisi teknikleriyle ve bina yapmnda yaltm kullanma yoluyla, lman blgelerde hi stma gerektirmeyecek binalar yapmak olasdr ve byle binalar yaplmaktadr. Az yaltm masrafyla, byk yakt tasarrufu salanabildiini kefeden pek ok lke, bina yapmnda yaltm standartlar uygulamaktadrlar. Enerji planlamas denilen yeni bir planlama dalnda konut ve ehir tasarmlar yolu ile enerji kullanmnn azaltlmas olanaklar incelenmektedir. Pek ok Bat lkesinde ulusal enerji politikas 1970li yllarda yeniden ynlendirilmitir. Bat lkelerinde gne enerjisi gibi konulara ayrlan bte on iki kat; enerji israfn nleme giriimlerine ayrlan bte kat artmtr. Capra (1982), nkleer enerji iin gemiin enerji kayna; gne enerjisi iin de gelecein enerji kayna deyimlerini kullanmaktadr (Klalolu ve Berkes, 2001).
SIRA SZDE
Temeli gne enerjisine SIRA SZDE dayanan enerji kaynaklarn ksaca sralayalm. lkeler, uzun vadede tkenmeyecek, yllar boyu srdrlebilir enerji kaynakDNELM lar araylar iindedir. sveten baka, Danimarka ve Yunanistan da yenilenebilir nitelikteki enerji kaynaklarna ve enerji verimine arlk veren lkeler arasndadr. S O R U gibi Fukuima kazas da enerji politikalarn etkilemitir. NkleBu arada ernobil er enerji retiminde, birim fiyatlar sanld gibi dmeyip, yksek kalmasnn zerine bir de kaza D K Kriski A T eklenince, pek ok lke yeni siparileri iptal etmekle kalmayp, ina halinde olan baz nkleer santralleri bile yarm brakma yolunu semitir. Nkleer enerjinin gelecei ok tartmaldr ve parlak grlmemektedir. Enerji aSIRA SZDE sndan daha verimli alan elektrik veya dizel trenleri, otobsler, metrolar, ehir hatt vapurlar dururken, stanbulun ehir ulamnn 1950-1960tan bu yana byk AMALARIMIZ lde otomobillere bal bir duruma gelmi olmas, enerji politikas asndan byk bir yanllktr. Ancak, elektrie dayal toplu tamaclk nerilirken de gz nne alnacak nokta, elektrik retiminde de kayplar olduudur. rnein, kK T A P mr, linyit veya petrole dayal termik santrallerin enerji verimi % 35 kadardr. Dolaysyla, bir termik santralde yaklan linyitin i yapabilme gcnn te biri elektrie dnrken, te ikisi de s olarak doaya yaylmaktadr. Buna s kirlenmeTELEVZYON si veya termal kirlenme ad verilir. Oysa su gcnden elektrik retilmesinde buna benzer kayplar yoktur. Dolaysyla, elektrik retiminin ncelikle hidroelektrik enerjiye dayandrlmas mantkl grlmektedir. Sanayi devrine girildiinden beri, N T llerde ERNET giderek artan kmr, petrol gibi fosil yaktlar kullanlm, bunun sonucu olarak atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO2) eklenmitir. Fosil yakt kullanmndan baka, yeryzndeki orman rtsnn azalmas da karbondioksit artna neden olmutur. Hava kirlilii, atmosferdeki deimeler, dnya bitki rtsnn tahribi hep birbirleriyle ilikilidir. lkemizde 1950-1960 dneminde tarmda art salamak iin, tarm alanlarnn geniletilmesi yntemi kullanlmt. Ancak, makinelemi tarma
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
141
alan bu topraklarn yetenekleri dnda kullanlmalar sonucu, birka yl iyi rn alndktan sonra ortaya byk erozyon sorunlar kmtr. Trkiyede erozyon bir dereceye kadar kontrol altna alnd halde hala zmlenmi deildir. Daha sonraki yllarda, tarm politikas deimi, vasflar uygun olmayan topra tarma amak yerine; gbre, tarm ilalar ve sulama girdileriyle tarm entansifletirme, yani birim alan bana retimi artrma yoluna gidilmitir. Bu yaklam daha iyi sonular vermi, lkenin toplam retimi artmtr. Nfus artnn yksek olmasna karn, besin rnlerinin art da yksek olmutur. Ancak, bu art salanrken enerji girdileri artt gibi retimin maliyeti de ykselmitir. Grld gibi, tarm politikas, bir yandan enerji politikasyla yakndan ilikilidir, bir yandan da o lkenin nfus politikasyla ilintilidir. Nfus arttka ya tarm retimi artacaktr, ya da lke nfusunun tkettii besinin kalitesi decektir. Tarm retimini daha da arttrmak, ancak kullanlan destek enerjiyi byk miktarda arttrmakla mmkn olabilir. Bu da retim maliyetinin giderek ykselmesine neden olacak, lke halk, bitkisel besin kaynaklarna daha baml hale gelecektir. retim artka, dardan alnacak petrole bamllk da artacaktr. Dier taraftan baarl bir aile planlamas, tm lke insanlar iin yiyebilecekleri besinin kalitesini ve genel olarak yaam kalitesini olumlu bir biimde etkileyecektir. Yksek teknolojili modern dnyamzda, ekonominin, hatta varlmzn tamamen yerkrenin doal sistemlerine ve kaynaklarna baml olduunu unutmamak ok kolay. Tarma uygun bir evre iin yerkrenin iklim sistemine, ime suyu iin su dngsne, kayalarn yerkreyi biyolojik adan bylesine verimli bir gezegen haline getiren topraa dnebilmesi iin uzun sreli jeolojik srelere bamlyz (Klalolu ve Berkes, 2001).
Su Ktl Sorunu
Dnyamz, byk lde fark edilemeyen, yakn tarihli saylabilecek ve hzla artan su ktlna doru gitmektedir. Bu skntnn ou, akferlerdeki suyun ar miktarda pompalanmasndan kaynakland iin, durum ancak kuyular kuruduunda anlalabilecektir. Bu kresel ktlk, son 50 yl iinde talebin kat artmasndan kaynaklanmaktadr. Milyonlarca sulama kuyusunun kazlmas, yer alt kaynaklarndan yeniden dolum hznn stnde su ekilmesine yol amaktadr. Hkmetler akferlerdeki su iin, srdrlebilir su tketimi salayacak miktarda pompalanmas konusunda bir snrlama getirmedikleri iin en byk tahl reticisi in, Hindistan ve ABDde de dahil olmak zere, dnya insanlarnn yarsndan fazlasnn yaad lkelerde yer alt su seviyeleri dmektedir. Su gvenliini yok eden bu allm nedenlerin dnda, iklim deiiklii de su kaynaklarn etkilemektedir. Artan scaklklar buharlama oranlarn arttrmakta; ya sistemlerini deitirmekte ve kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar eritmektedir. Buzullar eridike yl boyu verimli olan nehirler mevsimlik nehirlere dnmekte ve hem su hem de gda gvenliini tehlikeye atmaktadr. Yerkremizin iklim sistemi ile su dngs i ie getii iin, iklimdeki tm deiiklikler, su dngsn de deitirmektedir. Su skntsn daha net bir ekilde gsteren durumlar, nehirlerin ve gllerin yok olmasdr. eitli nehirlerin aa ve yukar kesimlerinde yaayanlarn su talepleri nedeniyle, lkeler kendi ilerinde ya da birbirleriyle, su ktlna ynelik ayr politikalar gelitirmektedir. Uluslararas tahl ticareti sonucunda, su sknts artk lkelerin snrlarn amtr. Su kaynaklarn, kapasitesinin tesinde kullanmaya alan lkeler, tarmda kullanlan suyu kentlerin ve sanayinin artan gereksinim-
142
lerini karlamak zere aktarrken, tarmsal retim kapasitesindeki kayb telafi etmek iin de tahl ithal etmektedirler. Su ve gda arasnda ok gl bir ba vardr. Herkes gnde ortalama 4 litre su imektedir. Her gn tkettiimiz besinlerin retimi iin ise en az 2000 litre (yani gnlk dorudan tketimin 500 kat) su gerekmektedir. Bu da toplam su tketiminin % 70inin neden sulamaya ayrldn aklamaktadr. Geriye kalan suyun % 20si sanayide, % 10u da konutlarda kullanlmaktadr. Her kategoride su talebi arttka, sektrler arasndaki rekabet de artmakta ve bu mcadeleyi neredeyse hep tarm kaybetmektedir. Pek ok insan dnyamzn gelecekte su sknts yaayacann farknda ama bunun ayn zamanda besin sknts anlamna da geleceini herkes grebilmi deildir. Tarm kesiminde sulama suyu kullanmnda uygun ve tasarruflu sulama tekniklerinin gelitirilmesi ve uygulanmas tarm sektrnde su verimliliini artrma arelerindendir. Su tasarrufu salayan sulama teknolojileri damla sulama, yamurlama sulama, slatma sulama, kk lekli sulama vb. yntemleri kapsamaktadr. Damla sulama srailde gelitirilmi su tasarrufu salayan bir sulama yntemidir. Bu yntemin kullanlmasyla srailde sulama suyu giderinden %30-70 arasnda tasarruf saland ve rekoltenin %20-90 arasnda artt belirlenmitir. Damla sulama ile buharlama ve szma yoluyla meydana gelen %40-50 arasndaki su kaybnn nne geilmektedir. Ayrca topraklarn tuzlama ve oraklama yoluyla niteliklerinin bozulmalarnn nne geilerek rn veriminin azalmas da nlenmektedir. Toprak zelliklerine ve bulunduu blgenin ekolojik koullarna uygun toprak ileme aletleri ve yntemlerinin seilmesi, uygun toprak ileme zamannn belirlenmesi, dolayl olarak suyun verimliliini arttran yaklamlardr. Teraslar yapmak suretiyle toprak kayb nlenir ve yama topraklarnn bu yolla suyu daha ok tutmas salanr. Yamur suyunu dt yerde tutmak byk bir ekolojik nem tamaktadr. Daha kk lekli projelerle, s kuyular, ucuz maliyetli pompalar, uygun toprak ileme gibi baz nlemlerle su tasarrufu salanabilir. Baz geleneksel tarm yntemlerinin gelitirilmesiyle de sulamadan tarmsal retim potansiyeli arttrlabilir. Rzgr perdeleri yaplarak, rzgrn kurutucu etkisine engel olmak, kurakla dayankl bitki tarm yapmak suretiyle de sulu tarmdan kuru tarma geme teknii ile de su verimlilii arttrlabilir. ok su isteyen bitki tr yerine, ayn sulama ile iki kat rn veren bitki trleriyle tarm yaparak ayn amaca ulalabilir. Sulama donanmlarnda su karma ve ziyan etme hatalar dzeltilerek su verimliliine katkda bulunulabilir. Su tasarrufu salayacak yasal dzenlemeler yaparak mevcut sularn en verimli ekilde kullanlmasn salamak iin bilgilendirme ve bilinlendirme iin aba harcanmaldr. Tketimi azaltc nlemler paketi hazrlanmaldr. Su fiyat politikas belirlenmeli, yer alt sularnn temiz kalmasn salayacak nlemler alnmal ve ya sularnn yer alt sularn beslemesini salayacak bir yerleim ve inaat plan - program hazrlanmaldr. Hkmetler, zellikle yeni kurulan fabrikalarn balangta geri dnm mekanizmalarnn ilenmesini salayacak yasal nlemler almaldrlar.
Ar Otlatma Sorunu
Yerkredeki karalarn onda biri ekili alanlardan olumaktadr. Otlaklar (yani ekin yetitirilemeyecek kadar kurak, eimli ya da verimsiz olan alanlar), ekili alanlarn drt kat byklnde alan kaplamaktadr. Dnyadaki karasal yzeyin bete ikisine yaylan ve byk blm yar-kurak olan otlaklar, toplam 3.3 milyar bykba hayvan, koyun ve keiyi beslemektedir. Afrikadaki pek ok lkede gda ve
143
istihdam, hayvan yetitiriciliine bamldr. Ortadou, Orta Asya, Moolistan ve kuzeybat in iin de ayn durum geerlidir. Bu krsal toplumlardaki arazilerin ou ortak kullanld iin, ar otlatmay engellemek de zor olmaktadr. Gelimekte olan lkelerin hemen hemen tamamndaki yem ihtiyac, artk otlaklarn ve dier ot kaynaklarnn srdrlebilir verimini amtr. Ar otlatma nedeniyle topraklarn bozulmas, hayvanclktaki verimin azalmasyla ciddi bir ekonomik sknt yaratlmtr. Ar otlatmann ilk aamalarnda denmesi gerekli bedeller, toprak veriminin dmesiyle ortaya kmaktadr. Fakat bu sre devam ettike bitki rts yok olmaktadr. Bu da erozyona yol amakta ve sonunda geriye orak topraklar ya da ller kalmaktadr. Belirli bir noktadan sonra, hayvan saysnn artmas, biyolojik adan verimli alanlar ve dolaysyla, yerkrenin uygarl srdrebilme kapasitesini azaltmaktadr. Verimli topraklarn, ar kulanm ve kt ynetim nedeniyle orak arazilere dnmesi anlamna gelen lleme ne yazk ki ok yaygn grlmektedir. llemenin ilk aamalarnda, topran ince paracklar rzgrla savrularak, toz frtnalarn yaratmaktadr. Bu ince paracklar tamamen yok olduktan sonra, daha iri paralar da (kum) yerel toz frtnalaryla birlikte savrulmaktadr. Dnya nfusunun toplam 5 milyarn barndran Afrika ve Asya, byk lekli lleme sorunlar yaamaktadr. Savrulan kumlar otlaklar kaplayarak, hayvanlar alktan lme noktasna getirmi, yoksul kyllerin geim kaynaklarn da ellerinden almtr. Pek ok lkede, llemeye neden olan ar otlatma, topra ar srme ve ormanlar yok etme uygulamalar, insan ve hayvan nfuslar arttka oalmaktadr.
lleme: Doal iklim deiimleri, ya da insann doay tahrib etmesi sonucunda meydana gelen kurak blgelerin, l koullarn tayan ekosistemlere dnmesi srecidir (Lean, 1995).
evre Sal Sorunlar

Baz maddelerin evre sorunlar yaratmalarnn temel nedenini, ekolojik dnglerin bozulmasnda aramak gerekmektedir. Ekolojik adan, evre sal byk lde insann ekolojik dnglere etkisiyle ilgili bir konudur. Ankara hava kirliliinin nemli etmenlerinden biri olan kkrtl linyit, elbette ki bu yakt, topran altnda kald srece bir sorun yaratmamaktadr. Ama topraktan kartlp, byk lde kullanld yerlerde hem yerel evre sorunlar, hem de insan salyla ilgili sorunlar yaratmaktadr. Benzer ekilde cva ve kadmiyum gibi madenler, sanayide kullanm amacyla yeraltndan kartlp, insanlarn youn olarak yaadklar blgelere tanmasalar, ancak ender durumlarda evre salyla ilgili sorunlar yaratabilirler. nk doal evrede cva ve kadmiyum var olmakla birlikte, miktarlar nemsenmeyecek kadar azdr. Ancak, tm evre sal sorunlar evrede doal olarak az miktarlarda bulunan sala zararl maddelerin insan araclyla miktarlarnn arttrlmasndan kaynaklanmaz. Pek ok evre sal sorunu da yapay (sentetik) maddelerin zararl etkileri; insanlarn doadan kopmasndan kaynaklanan beslenme bozukluklar ve kentsel yaam biimi ile ilgili fiziksel faaliyet azl ve sigara gibi insanlarn bilerek srdrdkleri alkanlklarla da ilgilidir. evredeki ve yiyeceklerdeki eitli kimyasal maddelere kar kk yalarda balayan alerjiler, orta yalarda kronik solunum yolu hastalklar; daha ileri yalarda da yava geliip lmle sonulanan kalp ve kanser hastalklar dizisi olduka sk rastlanan bir grntdr. Ortalama yaam sresi ok artm olmasna ramen evre ile ilgili kronik hastalklarn yaygnl nedeniyle, bu lkelerde hastaln toplumsal maliyeti ok ykselmitir. Bir evresel etkenin neden olduu her lm, ardnda ok daha fazla sayda kronik hastalk, genel salk bozukluklar ve daha hafif dzeyde saysz fizyolojik etkileri saklamaktadr.
144
zet
A M A
evre, insan-evre ilikisini ve kirlenme kavramlarn tanmlamak evre, bir organizmann etrafndaki biyolojik, kimyasal ve fiziksel alandr. Nebel ve Wrighta (1996) gre sz konusu bir poplasyonun veya organizmann etrafndaki btn unsurlar ve ksaca her eyin bir btn olarak tanmlanr. Bu tanmda nemli nokta, evrenin canl organizma ile birlikte canl organizmay dolayl ya da dolaysz etkileyen btn cansz yapy da ieriine dhil ederek evreyi canl ve cansz bir sistem olarak ele almasdr. nsanlar, bulunduklar ortamlardaki doal kaynaklar bilinsizce ve gereksizce ar bir ekilde ve hzda tketmekte, tahrip etmekte ve hatta yok etmektedirler. Doal kaynaklarmz sanki bitmeyecekmi gibi hoyrata kullanmaktayz. Bunlarn sonucunda da yaptklarmzn etkilerinin tekrar bize geri dnmesine kar da tepki koymaktayz. evre zerindeki olumsuz etkilerimize baktmzda insanolunun, evre ve doa iin en tehlikeli canl olduu grlmektedir. nsan nereye yerleirse orada evre katliam ve tahribat kanlmaz olmutur. evre kirlilii, ounlukla insanlar tarafndan oluturulan ve btn canl ve cansz kaynaklar zerinde olumsuz sonular meydana getiren her trl bozulmadr. Kirliliin esas insan ve onun yaratt olumsuz koullardr. evre kirlilii, temeli ve nedeni ne olursa olsun, etkisini insann olmad yerlerde de gstermektedir. Trkiyede yaplan ilk evre almalarnn neler olduunu aklamak Trkiyede evre konularnda yaplm aratrma, bilimsel kitap ve eitli yaynlar bulunmaktadr. lkemizdeki evre almalarnn 1940l yllarda balad bilimsel kaynaklara gre belirlenmitir. Yine 1940l yllarda Trkiyede grevli Alman tarm profesr, ilk kez Trkiyede toprak erozyonunu konu alan bir bilimsel eser yaynlamtr. lkemizde erozyon ettleri yaplm, 1957de ilk kez Ziraat Fakltelerinde toprak-su koruma eitimine balanmtr. Su kirlilii sorunlar ilk kez stanbulda Hali ile ilgili olarak ortaya kmtr. Haliten sonra, zmir ve zmit Krfezleri; 1970li yllarda da Mersin, skenderun ve Edremit Krfezleri, artan bir biimde kirlenmeye balamtr. 1970li yllarda Porsuk, Simav, Ankara ve Sakar-
ya nehirleri ile Sapanca ve Tuz Gllerinde kirlenme saptanmtr. ukurova gibi tarm blgelerimizde topraklarn ve yer alt sularnn, gbre ve pestisitlerle kirlendiine ait belirtiler bulunmutur. Hava kirlilii sorunlar, ilk kez 1960l yllarn banda, Murgul Bakr letmesi ile balam ve Erzurum, Kayseri, Eskiehir, Konya, Malatya, Gaziantep, Zonguldak, zmit ve stanbul kentlerinde de giderek artan boyutlarda saptanmtr.
A M A
evre faktrlerinin neler olabildiini sralamak evreyi oluturan madde, enerji ve sreler drt gruba ayrlmakta ve bunlar evre faktrleri olarak tanmlanmaktadrlar. 1. klim faktrleri (scaklk, nem, hava hareketleri, k), 2. Fizyorafik faktrler (yeryz ekli, denizden ykseklik, enlem vb.), 3. Edafik faktrler (toprak faktrleri), 4. Biyotik faktrler (mikroorganizma, bitki, hayvan, insan varlklar ve aktiviteleri) dir. nsanlar tarafndan evre zerinde oluturulan etkileri ve sonularn deerlendirmek nsan doann bir paras olduundan yaants da doa ile sistemli bir ekilde etkileim iindedir. Teknolojik ve ekonomik gelimelerin hzlanmas ile ayn zamanda geriye dnsz biimde tahrip edilen doal kaynaklarmzn da hzla tkenmesine ve kirlenmesine, yeryznn biyolojik zenginliklerinin yok olmasna neden olmaktadr. Dnyada doal kaynaklarmz snrldr. Doal dengeyi dnmeden kar amacyla doal kaynaklardan yararlanma bilgi eksikliinden kaynaklanmaktadr. nsanolu tarafndan retilemeyen, srekli tketilen ve kentleme, sanayi ve tarm faaliyetleri, beslenme zincirine zehirli maddeler katarken yer alt sularna da kirletici maddeleri aktarmaktadr. Ormanlarn yok edilmesi veya dk verimli tarm alanlarna dntrlmesi ve lleme sonucunda yaanan evre felaketleri geleceimiz iin nlemlerin alnmas gereini zorunlu klmtr. Kresel snma ve ozon tabakasnn delinmesi evre kalitesi ile ilgilenme zorunluluu oluturmaktadr. Doal dengelerin bozulmasnn nlenmesinde nemli faktr insan faktrdr. Dnyadaki nfus art ehirleme, sanayileme ve gelien tek-
A M A
A M A
145
nolojiye bal olarak giderek artan enerji talebi karsnda, enerji arz ve talebinin dnya corafyasndaki heterojen dalmasndan kaynaklanan risklerin ynetiminde etkinlik, zellikle enerji arznda gvenirlik gereksinimi n plana kmaktadr. Bu da lkelerin da bamlln azaltacak verimli ve srdrlebilir nitelikli yeni enerji kaynaklarnn ve teknolojilerin bulunmasn, gelitirilmesini ve kullanmnda yaygnln artrlmasn zorunlu klmaktadr. evremiz gelecek kuaklara brakacamz bir miras olduuna gre, toplumlarn doal kaynaklar ve yapay rnleri daha bilinli, kontroll ve planl olarak tketmesi ve retmesi gerei ortaya kmtr. Snrl kaynaklara sahip dnyann nimetlerini paylaan insan says arttka, ortaya kan eko-
lojik sorunlar, basit nlemlerle zme olana yoktur. Ortak geleceimiz, ekolojik ilkelere dayal bir ekonomik sistemin uygulanmas gereini ortaya karm bulunmaktadr. Canllarn yaam koullarnda, uzun vadeli ve ciddi bir tehdit sz konusu ise, bu durumda ekolojik yaptrmlar ekonomik uygulamalarn karsnda ncelik kazanr. Ekonomik refah her zaman arzu edilen sosyal bir yaam salayamaz. Canllarn yaam temellerini yok eden bir ekonomik kalknma, toplumun bu refahtan yararlanmasna engel olur. Yaanabilir bir dnya iin, evreye zarar vermeyen sosyolojik, teknolojik ve ekonomik gelime temel ilke olarak kabul edilmelidir.
Fukuima Daii nkleer santrali. Nkleer kazalar insanlar ve tm dier canllar iin bir felakettir. Kaynak: www.akademikozggurluk.com/dunya-2-cernobil-fac
Umuyorsa kular, lyorsa balklar, nasl yaar insanlar ? Kaynak: www.cevreci.wordpress.com
146
Kendimizi Snayalm
1. Bir organizmann veya organizmalar topluluunun yaamn salayan ve bu organizmay srekli olarak etkisi altnda tutan srelerin, enerjilerin ve maddesel varlklarn btndr tanmlamas aadaki hangi kavram tanmlar? a. Tarm b. Hasat c. evre d. Sistem e. Ekoloji 2. klim deiikliinin su kaynaklar zerindeki basksn aadakilerden hangisi ifade etmez? a. Artan scaklklar buharlama oranlarn artrr b. Ya sistemlerini deitirir c. Kurak mevsimde nehirleri besleyen buzullar eritir d. Buzullar eridike yl boyu mevsimlik olan nehirler verimli nehirlere dnr e. Hem su hem de gda gvenliini tehlikeye sokar 3. llemeyi arttran temel neden aadakilerden hangisidir? a. Hayvan nfuslarnn azalmas b. Topran ar srlmemesi c. Ar otlatma yaplmas d. nsan nfuslarnn azalmas e. Ormanlk alanlarn arttrlmas 4. Dnyada insan nfusunun artmas sonucunda aadakilerden hangisi gerekleemez? a. Tarm retimi artar b. Besin kalitesi der c. Destek enerji der d. retim maliyeti artar e. Su tketimi artar 5. Aadakilerden hangisi litosferi tanmlar? a. Su kre b. Hava kre c. Ta kre d. Cansz kre e. Eko kre 6. Aadakilerden hangisi evre faktrleri kapsamnda yer almaz? a. klim faktrleri b. Fizyorafik faktrler c. Edafik faktrler d. Biyokimyasal faktrler e. Biyotik faktrler 7. Aadakilerden hangisi yenilenebilen enerji kaynaklar arasnda yer alr? a. Fosil yakt b. Kmr c. Petrol d. Gne enerjisi e. Doal gaz 8. Ar otlatmann ilk aamalarnda ortaya kan sonu aadakilerden hangisidir? a. Bitki ortamnn var olmas b. Tropikal yamur ormanlarnn yok olmas c. Erozyona neden olmas d. Toprak veriminin dmesi e. llemenin ortaya kmas 9. Bugnk evre sorunlarn balatan temel neden aadakilerden hangisidir? a. Ekolojik dengenin bozulmas b. Hzl nfus art c. Teknolojilerin gelimesi d. me sularnn kirlenmesi e. Doal kaynaklarn tkenmesi 10. Aadakilerden hangisi gne enerjisinin trevleri olmayanlar arasndadr? a. Rzgar b. Hidroelektrik c. Biyogaz d. Alkol e. Doal gaz
147

1. c 2. d 3. c Yantnz yanl ise evre Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Su Ktl Sorunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise evre Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmas Sreleri ve Sonular konusunu yenidengzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ar Otlatma Sorunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmasnn Deerlendirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doal Dengelerin Bozulmasnn Deerlendirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Termik santrallerin yaratt balca evre sorunu; insan saln, bitkilerin bymesini engelleyen ve asit yamuruna neden olan kkrt dioksit gaznn evreye eklenmesidir. %1-3 kkrt kapsayan kmr ve petroln termik santrallerde yaklmas sonucu byk miktarda kkrt dioksit atmosfere karmaktadr. lave olarak byk miktarda kl partiklleri, florrler, ar metal tozlar ve bir ksm kanserojen nitelikli organik solvent buharlar atmosfere verilmektedir. Bunlar kat, sv ve gaz halindeki eitli kirleticiler hava hareketleriyle uzun mesafelere tanabilme niteliindedirler. Bu maddeler belirli bir sre sonra toprak ve su yapsna girer ve bu ortamlardaki evre koullarnn deimesine neden olurlar. Yksek kkrt dioksit, tek enekli bitkilerde yaprak u ksmnda aarma daha sonra bitkide genel prsme oluturur. ift enekli bitki yapraklarnda nce krmz, sar ve kahverengi lekeler belirir, sonra yapraklar kvrlarak kurur ve dklrler. Kkrt oksitler slfrik aside dnerek evreyi etkilerler. Termik santrallerden kaynaklanan toprak kirlenmesi, sonucunda topran verimlilii azalacak, uygun deer toprak zellikleri bozulacaktr. Ayn zamanda toprak kirlilii toprak canllarnn ilevlerini engelledii gibi bir sre sonra da canllarn lmesine neden olacaktr. Sra Sizde 4 Kmr, petrol ve doalgaz, milyonlarca yl nce depolanm gne enerjisinden baka bir ey deildir. Odun dahil, eitli ekillerdeki biyoktle enerjisi, bitki ve hayvanlarda ksa sreli depolanm gne enerjisidir. Linyit, ksmen fosillemi, ama tam kmrlememi olan gne enerjisidir. Biyoktle enerjisinin aksine kendi kendini yenilemez. Akarsulardan elde edilen enerji, gnein dndrd su dngleri ile ortaya kar. Dolaysyla, su dngs salkl kald lde hidroelektrik enerjisinin potansiyeli gerekleir; kendi kendini yeniler. Gne enerjisinin neden olduu hava akmlarndan rzgr enerjisi ortaya kar. Deniz dalgalarndan elde edilen enerji de rzgr enerjisi ile ilgilidir. Gnein deniz sularn stmasyla da, deniz termal enerjisi potansiyeli ortaya km olur. Gnee bal olmayan enerji kayna bulunmaktadr. Nkleer ve jeotermal enerji ile daha ok Ayn ekiminden kaynaklanan, denizlerdeki gel-git enerjisi.
4. c
5. c 6. d
7. d
8. d 9. b
10. e

Sra Sizde 1 Topra oluturan ana kayalar, mineral gbreler, pestisitler, kanalizasyon atk maddeleri, kentsel atk maddeler, atk sular, madencilik ve motorlu aralarn egzoz gazlardr. Sra Sizde 2 Verimsiz topraklar, erozyon, nehir havzalarn ayran setlerin bozulmas, lleme, tuzlanma, gllerin klmesi, sulak alanlarn yok olmas, tarmda sulama iin gerekli suyun bulunamamas, sanayide ve kentlerin ounluunda su ktl yaanmas, akarsularn denize ulaamamas, doal iklim deimesidir.
148
Akalan, . (1974). Toprak ve Su Muhafazas, Ankara. Capra, F. (1982). The Turning Point. Simon and Schuster, New York. Churchman, CW. (1968). The Systems Approach, New York. Commoner, B. (1976). The Poverty of Power. Energy and the Economic Crisis. Knopf, New York. ankaya Belediyesi.(2007). El Bror evre, Ankara. epel, N. (1983). Genel Ekoloji. stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yaynlar, No. 3140/337, stanbul. epel, N. (1992). Doa, evre, Ekoloji ve nsanln Ekolojik Sorunlar. Altn Kitaplar, stanbul. epel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve zmleri. TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 180, Ankara. iek, A. (2006). evre Sal, Eskiehir. Flavin, C. (1987). Reassessing Nuclear Power, New York. Flavin, C. (1988). Creating a Sustainable Energy Future, New York. Gkmen, S. (2007). Genel Ekoloji, Ankara. Grpnar, T.(1978). Yabani Bitkilerimiz, stanbul. Haktanr, K. ve Arcak, S. (1998). evre Kirlilii. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn No.1503, Ankara. http://www.cevreorman.gov.tr. Jaeger, J. (1988). The Changing Atmosphere, Toronto. Kansu, .A. (1965). Bcek Ekolojisi ve Epidemiyolojisi, Ankara. Kantarc, M.D. (1983). Trkiyede Arazi Yetenek Snflar ile Arazi Kullanmnn Blgesel Durumu. .. Orman Fakltesi Yaynlar, No. 3153/350, stanbul. Klalolu, M. ve Berkes, F. (1987). Biyolojik eitlilik, Ankara. Klalolu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve evre Bilimleri, stanbul. Klalolu, M. ve Berkes, F. (2009). evre ve Ekoloji, stanbul. Klkylolu, O. (2006). evre ve evre (nsan-Doa likisi). Abant zzet Baysal niversitesi Basmevi, Bolu. Lean, G. (1995). Down to Earth, Center for our Commen Future, TEMA VAKFI Yayn No.9, stanbul. Lovins, A.B. (1977). Soft Energy Paths, Cambridge. Mayerabich, K.M. and Schefold, B. (1986). Die Grenzender Atomwitschaft, Mnich. Meadows, DH., Meadows, DL., Randers, J. ve Behrens, WW. (1972). Limits to Growth. Universe, New York. Miller, G.T. and Spoolman, S. (2008). Environmental Science, Canada. Mirabolu, M. (1977). Ormann Hava Kirliliini nleyici Etkisi, stanbul. Nebel, J.B. and Wright, R.T. (1996). Environmental Science, USA. Obeng, L.E. (1977). Should Dams be Built? The Volta Lake Example, New York. Odum, HT. and Odum, EC. (1981). Energy Basis for Man and Nature, New York. ztrk, M. (2004). Pil/Ak Kullanm ve Atk Piller ile Aklerin Zararlar, Ankara. Pimentel, D. and Pimentel, M. (1979). Food Energy and Society. Arnold, London. Rappoport, R.A. (1971). The Flow of Energy in an Agricultural Society, New York. Spence, C. (2007). Kresel Isnma, Saglkl Bir Dnya in zmler, ev. Selin Gnen ve Serkan Aar, stanbul. Stobaugh, R. and Yergin, D. (1983). Energy Future, New York. Trkiye evre Sorunlar Vakf.(1986). Sanayi ve evre Konferans, Ankara. Trkiye evre Vakf.(1995). Trkiyenin evre Sorunlar 95, Ankara.
7
Amalarmz
evre kirlilii Hava kirlilii
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; evre kirliliini tanmlayabilecek ve neden olan etmenleri zetleyebilecek, Hava kirliliine neden olan etmenleri ve etkilerini sralayabilecek, Su kirliliine neden olan etmenleri ve etkilerini sralayabilecek, Toprak kirliine neden olan etmenleri ve etkilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Su kirlilii Toprak kirlilii
indekiler
GR EVRE KRLL HAVA KRLL SU KRLL TOPRAK KRLL
evre Kirliliinin Ortaya kmasnda Etken Temel Faktrler
evre Kirliliinin Ortaya kmasnda Etken Temel Faktrler

GR
nsanlarn nfuslarnn hzla artmas, yksek yaam standartlarnda ve lks iinde yaama abalar nedeniyle doal kaynaklarn ar tketimi, buna karlk doal kaynaklarn snrl olmas ve belli bir tama kapasitesinin bulunmas evre sorunlarnn ortaya kmasndaki temel etkenlerdir. Doa dinamik bir sistemdir ve srekli kendini yeniler. Doal dng iinde oluan atklar doann kendi iinde ayrtrlarak sisteme dahil edilir. Insanlar yaamlarn doann dengesine mdahale edecek ekilde srdrmeye baladklarndan beri bu sistem zerinde oluan bask bugn lkeleri tedbir almak iin bir araya getirecek kadar yaam tehdit eder hale gelmitir. evre sorunlar kirlilikle balar. Neden kirlilik oluur? nsan ve endstri faaliyetlerinden ileri gelen kirlilii saymazsak, doada meydana gelen hi bir tepkime %100 olumaz. rnein benzinin yanmas; yanma srasnda aadaki tepkime meydana gelir Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) Karbondioksit + Su (hidrojen ve karbon) Aa kan enerjinin bir ksm motoru altrr. Kalan enerji s olarak salnr. Benzinin iindeki karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve karbondioksit oluur (sera gaz). Hidrojen de, atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su oluur. Bu atk rnler arabann egsoz borusundan dar atlr. Dolaysyla yanma ile benzinin iindeki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici maddeler haline gelir. nk madde yoktan var olmaz, vardan yok olmaz. Bu arada benzinle tepkimeye giren oksijende korunmu olur. Oksijenin yeteri kadar ok olmamas halinde hidrokarbonlarn tamam yanmaz ve polisiklik aromatik karbonlar (PAH), organik buharlar ve is gibi tam yanmam rnler aa kar. nsan vcudu iinde benzer durum geerlidir. Vcudumuz aldmz gdann %100n kullanmaz. rnein gdann iindeki lifli ksm sindirim sisteminde ayrtrlamaz ve vcuttan dar atlr. Yine benzer ekilde besin moleklleri kan yoluyla organlara tanr. Organlar bu besinin hepsini kullanmaz ve kalan ksm idrarla dar atlr. ster doal ister insan faaliyetleri sonucu meydana gelsin her bir tepkime sonucunda kirlilik oluturan atklar ve fazla enerji aa kar. zellikle iyi planlanmam, yetersiz tekniklerin kullanld sistemlerde kirlilik ve atk miktar fazladr.
Benzin hidrokarbonlar (hidrojen ve karbon ieren bileikler) ve iz miktardaki dier maddelerden oluur.
Polisiklik aromatik karbonlar: veya daha fazla benzen halkasndan oluan ve genellikle fosil yaktlarn yansmasyla ortaya kan, kanserojen organik molekller snfdr.
152
Diklorodifeniltrikloroetan (DDT), II. Dnya Savandan sonra sivrisineklerle mcadele iin kullanlan, sonradan ok zehirli olduu ve ortamda ok uzun sre kalmasndan dolay kullanm yasaklanan bcek ilac.
Hangi maddeler kirlilik oluturur? Doa veya insan kaynakl olsun hemen hemen btn kimyasallar, maddeler, materyaller kirleticidir. Kirleticiler hareket eder. Bulunduklar yerde nadiren kalrlar. lkelerde byle dnerek evre ile ilgili kendi ynetmeliklerini koyarlar. Ancak kirleticiler hava, su ve toprak aracl ile hareket ederler, hatta gdalara bularlar. Genel olarak kirleticinin etkisi kirlilik kaynann yaknnda ok daha fazla olmasna ramen tanma ile uzak alanlar da etkileyebilirler. rnein svirede Rhine nehrine karan kimyasallar nehir tarafndan tanarak Fransa ve Almanyada balk lmlerine neden olmutur. Gnmzde inde kmr yaklmas nedeniyle oluan kirlilik Japonyay olumsuz ynde etkilemektedir. Baz kirleticilerin tanmasnda ekirge etkisi ad verilen zel bir terim kullanlmaktadr. rnein DDT adl tarmsal ila, kullanldnda buharlar ve rzgarla tanr. Serin hava ile karlanca younlaarak yere ular. Bu madde doaya yabanc yani sentetik bir madde olduu iin mikroorganizmalar tarafndan ayrmaya uramaz. Hava lnnca tekrar buharlaarak hareketine devam eder. DDTnin bu ekilde Kuzey kutbuna ulat ancak souk dolaysyla buharlaamad ve oradaki besin zincirine kart belirlenmitir. Gemi yzyllarda teknoloji ve bilimin bu gnk kadar gelimemi olmas nedeniyle insanlarn ktlk, hastalk gibi olaylarla nfus art snrl kalyordu. Daha sonra ilalarn bulunmas, eitli kaynaklarn kefedilip kullanlmaya balanmasyla hem insan nfusu hemde tketim artmaya balad. Bugn insan nfusunun evre kirliliine olan etkisi %10 dzeyindedir. O halde en byk etken ar tketimdir. Gelimi lkelere baktmzda, kii bana tketimin (petrol, gda vb), en ok Amerika Birleik Devletlerinde olduu grlmektedir. Alnacak nlemlerin banda ar tketimin nlenmesi, kaynaklarn aklc ve yararl bir ekilde kullanlmas ve geri dnm olan materyallerden yaplan her trl cihazlarn kullanlmasnn yaygnlatrlmas saylabilir.
EVRE KRLL
evre sorunlarnn en banda kirlilik gelmektedir. Kirliliin tanm konusunda bilim dallarna gre farkl deerlendirmeler bulunmaktadr. Kirlilik, insan yaamndaki deerlerde giriim yaratan veya toksik etki yapan, besin zincirine karan, trlerin gelime orann deitirerek evreyi olumsuz etkileyen veya deitiren madde veya etkidir. Kirlenmenin etkisi aada verilen zararlar eklinde zetlenebilir: 1. Hava, su ve besin maddelerinde bulunan kimyasal veya radyoaktif maddelerin insan salna zarar vermesi, 2. Bitkiler, hayvanlar, tarm rnleri, toprak ve su kaynaklarnn zarar grmesi, 3. Duman, kimyasal gazlar, toz, kl, grlt gibi nedenlerle evrenin zarar grmesi, doal grnmnn bozulmas, 4. Etkisi hemen grlmeyen kirleticilerin uzun srede kanser gibi hastalklara neden olmas.
Kirleticilerin Kayna ve eitleri

evre kirlilii aada belirtilen nedenlerden kaynaklanmaktadr: 1. Doann yapsnda bulunan maddeler (azot oksitler, nitrat, nitrit, asbest, ar metaller, hidrokarbonlar vb.), 2. Doada bulunan ve ancak insanlarn ilemesiyle deiime urayan veya miktar artan maddeler (kanalizasyon atklar, gbreler, fosil yaktlarn yanma rnleri, hidrokarbonlar, petrokimyasal rnler vb.), 3. nsanlar tarafndan retilen sentetik maddeler (tarmsal ilalar, sentetik polimerler, petrokimyasal rnler vb.),
7. nite - evre Kirliliinin Ortaya kmasnda Etken Temel Faktrler
153
Kirlenme Ortamlar
Toprak, su ve hava yaadmz evreyi oluturur. Bu ortamlar birbiriyle srekli temas halindedir. Kirleticiler kartklar ortamda kal srelerine ve ortam koullarna bal olarak farkl etkiler olutururlar. Bu etkiler fiziksel, kimyasal ve biyolojik olabilir. Kirliliin oluumu genel olarak alc ortam olan hava, su ve toprakta meydana gelir. Bunun yan sra grlt kirlilii, grnt kirlilii gibi alc ortam hedeflemeyen kirlilik eitleri de bulunmaktadr. Bu blmde hava, su ve toprak kirlilii zerinde durulacaktr.
HAVA KRLL
Havann bileiminde aada verilen gazlar bulunmaktadr ve bu bileimdeki hava temiz olarak kabul edilmektedir. Aslnda bu ideal bir yaklamdr. Dnya Salk rgt (WHO) hava kirliliini, havann iinde insan salna zarar verecek oranda maddelerin bulunmas eklinde tanmlamaktadr. Bu maddeler eitli olmakla birlikte daha ok geni alanlara hzla yaylan gazlardr. O halde hava kirlilii, herhangi bir maddenin evrede olumsuz etki yapacak dzeyde havada bulunmas eklinde tanmlanabilir. Bu maddelerin hissedilir bir etki yaratmas ve herhangi bir canl veya cansz varlkta bu etkinin gzlenmesi gerekir. Havann bileiminde bulunan gazlar: Azot - %78, Oksijen - %21, Karbondioksit - %.0310, Dier gazlar - %.069, - kripton, ksenon, argon - metan - kkrt dioksittir. Atmosferdeki kirleticiler, orman yangnlarnn dumanlar veya volkan faaliyetleri sonucu salnan incecik kl zerrecikleri, bataklklardan salnan hidrojen slfr, metan gibi gazlar, polenler gibi doal kirleticilerdir. nsanlarn evsel veya endstriyel faaliyetler iin kullandklar fosil yaktlar , tatlardan kan gazlar ise insan kaynakl kirleticileri oluturur. Hava kirlilii, arazi yaps dz alanlar deilde daha ok ukur eklinde olan ve rzgar almayan alanlarda olumaktadr.
Hava Kirliliine Neden Olan Etmenler

Fosil Yaktlar
Dnyada kmr, petrol gibi fosil yaktlar enerji kayna olarak youn bir ekilde kullanlmaktadr. Baz lkelerde enerji kayna olarak alternatif kaynaklarn kullanmnn gndeme gelmesine ramen 2035 ylna kadar dnyada kullanlacak enerji kaynaklarnn banda hala petrol ve kmrn yer ald, doal gazn kmrden sonra geldii ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn orannn ise olduka dk olduu yaplan projeksiyonlarda grlmektedir. Fosil yaktlarn yanmalar srasnda karbondioksit (CO2) ve kkrt dioksit (SO2) gibi gazlarn aa kmas hava kirliliine neden olmaktadr. Hava kirlilii gelimi ve gelimekte olan lkelerin zellikle byk kentlerinde grlen nemli bir sorundur. Kalabalk nfus, youn tat trafii, kente yakn fabrikalar enerji kayna kullanmn arttrmaktadr. Ankarada 1970-1978 yllar arasnda grlen hava kirlilii, fuel oil ve linyit kaynakldr. Havada saptanan kkrt dioksit miktar Dnya Salk rgtnn 150 mikrogram/m3 olarak belirledii standardn iki katndan daha fazla 366 mikrogram/m3 olarak saptanmtr. Kkrt oran dk kmr kullanm ile birlikte kirlilik azalmtr. Aslnda kirliliin kayna kkrt olmakla beraber Ankarann anaa
154
benzeyen arazi yaps da buna neden olmaktadr. Kirli hava ykselerek kendini yenileyememektedir. Kentteki yeil alanlar arttrmak alnacak nlemlerden birisidir.
Tatlardan Salnan Emisyonlar

Tatlar benzin veya mazotla alrlar. Tatlar hava kirliliinin %80inden daha fazlasndan sorumludur. Tatlardan, lokomotiflerden, uaklardan vb. salnan kirleticiler karbon monoksit (CO), yanmam hidrokarbonlar ve azot oksit (NOx)tir. Yzlerce, binlerce ton hidrokarbon ve karbonmonoksit gnlk olarak havaya salnr. Metropol ehirlerde bu durum ak bir ekilde belirgindir. Standartlara gre benzinli bir arabann kilometre bana 2.5 gram hidrokarbon ve 25 gram karbonmonoksit sald bilinmektedir. Hergn trafie binlerce aracn kt dnlrse hava kirliliinin kolay kolay nne geilemeyecei aktr. Bu nedenle toplu tama aralarn kullanmann gereklilii ortadadr. Amerika Birleik Devletlerinde tat kullanm ve buna bal olarak eitli kirletici gazlarn salnm dier lkelere gre daha fazladr. Avrupa lkelerinde toplumun hem toplu tam aralarn kullanma hem de alverilerini yrme mesafesindeki yerlerde yapmalarndan dolay tatlardan salnm daha az olmaktadr. Hatta baz lkelerde i yerine gitmek yerine ileri evden idare etmek olduka yaygnlamtr. lkemizde de metro an mmkn olduunca yaymak, toplu tam tevik etmek gerekmektedir.
Endstri Atklar
Kat fabrikalar, petrol rafinerileri, gbre fabrikalar, elik endstrisi, elektrik santralleri gibi sanayi kurulularnn faaliyetleri hava kirliliinin temel kaynadr. Hava kirliliine neden olan ve endstriden kaynaklanan yaygn kirleticiler kkrtdioksit (SO2), karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen slfr (H2S), hidrokarbonlar ve bunlarn yan sra toz, duman ve istir. Kimya endstrisi faaliyetlerinden hidroklorik asit (HCl), klorr (Cl), azot (N), bakr (Cu), inko (Zn), kurun (Pb) ve arsenik oksitSIRA SZDE ler (AS2O3), tekstil fabrikalarndan pamuk tozu, pestisit fabrikalarndan zehirli maddeler havaya salnr. Gda iletmeleri etrafa ho olmayan kokular yayarlar. Kazalar sonucu endstri iletmelerinden etrafa yaylan zehirli gazlar insan yaamn tehdit eder.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
S O R U yok etmek iin kullanlan tarmsal ilalarn pskrtlmeleri haTarmda zararllar va kirliliine neden olur. nsan ve hayvanlar tarafndan solunmalar durumunda ciddi salk D durumlar ortaya kar. KKAT
Tarmsal Faaliyetler
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE Sava srasnda kullanlan ve eitli kimyasal maddelerden oluan patlayclar zehirli gazlarn havaya yaylmasna neden olur. Yayld alann ekolojisini byk lde tahrip eder. Nkleer patlamalar havada radyoaktif kirlilie yol aar. II. DnAMALARIMIZ ya sava srasnda Japonyann Hiroima ve Nagasaki kentlerine atlan atom bombalarnn yapt etki en belirgin rneklerdir.
Savalar
K T A P
Yaygn Hava Kirleticiler

Hava kirliliini oluturan kirleticiler gaz ve zerrecikler halinde bulunur. Azot ve kkrt gaz halinde, zerreler halindeki kirleticiler ise kat veya sv haldedir. Byk parTELEVZYON acklar kolayca kelirken, kk toz tanecikleri havada uzun sre asl kalr. Bu taneler delme, krma, tme, kartrma gibi ilemler sonucunda atmosfere yaylrlar.
N T E R N E T gov.tr/ hki/pdf/hava.pdf http://www.rshm.saglik.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
155
Karbondioksit
Geen yzylda havann CO2 ieriinin %20 artt belirlenmitir, CO2 gaz ba ars ve bulantya neden olur. Karbondioksitin havadaki orannn artmas ile sera etkisi oluur ve atmosferdeki scaklk artar. Bunun sonucunda kutuplardaki buzlarn erimesi, okyanuslarn seviyesinin ykselmesi ve kylar sularn basmas olasdr.
Karbonmonoksit
Renksiz ve kokusuz bir gazdr, ok zehirli bir gazdr, tamamen yanmam yakttan ortaya kar, nsanlar tarafndan solunduunda kandaki hemoglobin ile birleir ve kann oksijen tama kapasitesini drr. Bu durum halsizlie, grmenin azalmasna ve lme yol aar.
Azot Oksitler
Bu gazlar azot monoksit (NO) ve azot dioksit (NO2)dir, Tatlardan ve kimya endstrisi faaliyetleri sonucu salnan atk gazlardr. Yanan herhangi bir materyalden de salnabilir, Azot monoksit dk deriimlerde zararsz olmasna ramen yksek deriimlerde zararldr ve kann oksijen tama kapasitesini drr, Azot dioksit, fotokimyasal sisli duman (smog) oluumunda rol oynar.
Slfr Oksitler
Kkrt ieren kmr ve petrol rnlerinin yanmas sonucu aa kan kkrt dioksit (SO2) ve slfit (SO3) gazlardr. Kkrt dioksit su ile birleince slfroz asit oluur. Slfit ile su moleklleri birleince slfrik asit oluur. Her iki bileik asit yamurlarnn olumasna neden olur, Bu gazlar yamur veya kar ile birlikte asit yamurlarn olutururlar veya asit kelmesi ile kelirler, Binalara, giyeceklere, bitki ve hayvanlara zarar verir. Kkrt dioksitin yksek deriimleri bitkilerde kloroza (yapraklarn sararmasna), plazmolize yol aar, metabolik faaliyetleri engeller.
Fotokimyasal Oksidanlar
Birincil kirleticilerle yani azot oksitler ve hidrokarbonlar arasndaki fotokimyasal tepkimeler sonucu oluurlar, Azot oksitler gn nda yanmam hidrokarbonlarla peroksi asit nitrat (PAN), ozon, aldehit gibi baz kompleks organik bileikleri oluturur.
Hidrokarbonlar
Karbon ve hidrojenden oluan bileiklerdir. Tatlardaki yaktlarn tam yanmamas sonucunda ortaya kar, Hidrokarbonlar yukarda da belirtildii gibi azot oksitlerle olduka zehirli bir madde olan PAN olutururlar. Akcier ve deride rahatszlk yaratr.
Asl Partikler Madde

Endstri ve tatlardan salnan ince, kat veya sv halde olan taneciklerdir. Bu tanecikler havann iinde asl kalacak kadar kk boyutlardadr,
156
Yanan kmrlerin is ve uucu klleri, baz metalurjik ilemler sonucu ortaya kan kurun (Pb), krom (Cr), nikel (Ni), kadmiyum (Cd) ve inko (Zn) ieren metal tuzlar, dokuma sanayinden salnan pamuk tozlar, bitkiler zerine pskrtlen tarm ilalar, toprak ileme sonucu havaya karan tozlar havadaki partikler maddeleri oluturur, Boyutlar ok kk olan bu maddeler akcierlerin kendini temizlemesini engelleyerek solunum hastalklarna neden olur. Bu tr paracklar eer kurun ieriyorsa, kurunla ilgili endsride alan insanlarda zehirlenmelere yol aabilir.
Aerosoller
Aerosoller buhar eklinde havaya salnan kimyasallardr, Jet uaklarndan salnan florokarbonlarda (florin ieren karbon bileikleri) bu gruba girmektedir, Aerosoller ozon tabakasn yok etmektedirler. Ozon tabakasnn incelmesi sonucu zararl mor tesi nlar yeryzne ulaarak deriye zarar vermekte ve deri kanserine yol amaktadr.
Radyoaktif Maddeler
Radyoaktif maddelerden radyasyon yaylrken alfa, beta paracklar ve gama nlar etrafa yaylr, Bunlar nkleer patlamalar, nkleer silahlarn kullanm srasnda havaya salnr. Bu maddeler salk iin son derece zararldr.
Floritler
Florit ieren kayalar ve mineraller stldklarnda son derece zehirli olan hidrojen florr gaz salarlar; Bu gaz iftlik hayvanlar ve inekler iin son derece zehirlidir.
Yukarda Verilen Kirleticilerin nsanlar zerine Etkileri

1. Ozon mukoza membranlarnda kurulua neden olur, grme azalr, ba ars yapar ve akcierde kanama ve dem oluur, 2. Ozon genetik yapy deitirir, 3. Kkrt dioksit az kuruluu, boazda, gzlerde yanma ve solunum sistemi hastalklarna yol aar, 4. SO3, CO ve NO2 kan akna diffze eder ve oksijen tanmn azaltr. Karbonmonoksit kalp ve solunum sistemine zarar verir. Hidrokarbonlar ve dier kirleticiler karsinojenler gibi hareket eder ve eitli kanser hastalklarna yol aar, 5. Tozlar bronit, astm gibi solunum hastalklarna neden olur, 6. Sigara imek akcierlerde kanserin balca nedenidir.
Bitkiler zerine Etkileri

1. Kkrt dioksit bitki yapraklarnda kloroza (sararma) yol aar, hcre ve dokularda lme neden olur, 2. Florrler ve PAN marul ve spanak gibi geni yaprakl sebzelere zarar verir, 3. Azot oksitler ve florrler verimi azaltrlar, 4. Hidrokarbonlar yapraklar ve iekler zerine olumsuz etki yapar.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
157
5. Duman ve tozlar yaprak yzeylerini kaplar ve bitkilerin fotosentez yapmasn engeller, AMALARIMIZ 6. Ozon tahllara, meyvelere ve pamuk bitkisine zarar verir.
AMALARIMIZ
Hava Kirliliinin Kontrol
K T A P
K T A P
Hava kirliliinin kontrolnde belirlenen istasyonlarda srekli izlemeler yaplr. Orman ve Su leri Bakanlnn Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol T E L E V Kontrol ZYON Ynetmelii ve Endstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlilii Ynetmelii bulunmaktadr. Bu ynetmeliklere www2.cevreorman.gov.tr internet eriimi ile ulaabilirsiniz. NTERNET Hava kirliliinin kontrolnde aada belirtilen nlemlerin alnmas nerilir: Yer seviyesindeki kirlilii azaltmak iin binalarda bacalarn mmkn olduunca yksek yaplmas, s izolasyonunun salanmas, Yakt seiminde kkrt ierii dk, s deeri yksek yaktlarn kullanlmas, Tatlarda kurun ierii dk benzin kullanlmas, motorlarn bakmnn salanmas, eksozlardaki kirleticilerin en dk seviyeye indirilmesi, Kirlilik kontrol ynetmeliinin aynen uygulanmas, evreyi havadar tutmak iin yol kenarlarna, nehir kenarlarna, parklara ve ak alanlara aa dikilmesi, Nfus art kirliliin temelini oluturan nedenlerden birisi olduu iin, kentler planlanrken gz nne alnmasdr. Kent planlamasnn binalarn ve kat seviyesinin hakim rzgar ynn engellenmeyecek ekilde yaplmas, Nkleer denemelerin snrlandrlmas gereklidir. lkemizden hava kirliliine ait grntler Fotoraf 7.1de verilmitir.
TELEVZYON
NTERNET
Fotoraf 7.1 Hava kirlilii (soldan saa Azot Sanayi; Demir elik Fabrikas; Termik Santral)(Atabey, E. 2011.MTA)
SU KRLL
Su yaamn vazgeilmez temel kaynadr. Yeryzndeki sular srekli hareket halindedir. Gnein etkisiyle okyanuslardan, denizlerden, gllerden sular buharlaarak atmosfere ykselir ve troposferde birikerek bulutlar oluturur. Bulutlar rzgrn etkisiyle hareket eder, souk bir blgeye rastlaynca yamur, kar veya dolu eklinde yeniden yeryzne iner. Yeryzne inen bu ya sular, akarsularla gl ve denizlere tanr. Akarsular, gller ve denizlerdeki su, bir sre sonra buharlaarak tekrar atmosfere ykselir. Suyun bu ekilde devaml olarak yer deitirmesine suyun doal dngs denir (ekil 7.1).
158
ekil 7.1 Su dngs (Akpnar, K. 2005)
Kar rts
Y
Kara zerine Ya
zey sel ak
Szlme
Tutulma
Deniz zerine ya Terleme Buharlama-Terleme
Derine szma
Gl
Buharlama
Yeralt suyu
Deniz
Su insanlarn ve dier canllarn metabolik faaliyetleri iin mutlak gereklidir. Dier yandan evsel atklarn uzaklatrlmasnda, elektrik santrallerinde soutma ileminde, eitli endstri kollarndan kan atklarn uzaklatrlmasnda kullanlmaktadr. Btn bu ilemler srasnda atk maddeler su kaynaklarna karr. lkemizde tarmda kullanlan su miktar %72, endstride %16, kullanma ve ime suyu olarak %12dir. Doal sular iinde znm ve ask halinde baz maddeleri ierir. Akarsular karalardan aldklar maddeleri deniz ve okyanuslara kadar tarlar. Suyun doal olarak ierdii maddeler kirlilik etmeni olarak saylmazlar. Su yap olarak renksiz, kokusuz ve saydam bir svdr. Suyun fiziksel zellikleri scaklk, bulanklk, renk, tad ve koku gstergeleri ile belirlenir. me suyunun scaklnn 7-12C arasnda, ne scak ne souk olmas istenir. Su rnleri yetitiriciliinde de balklarn eitlerine gre su scakl istekleri farkl olmaktadr. Bulanklk, ime ve kullanma suyunda istenmeyen bir zelliktir. Suyun renkli olmas ierisinde yabanc maddelerin znm olduunu gsterir. Sularn iinde metan, hidrojen slfr gibi gazlarn bulunmas kt koku oluumuna, demirli, slfatl bileiklerin bulunmas suyun tadnn deimesine neden olur. Suyun kimyasal zelliklerinden en nemlisi olan pH deeri yabanc maddelerin suyun iinde znp znmemesi ile dorudan ilikilidir. Yzeysel veya yeraltndan salanan sularda salgn hastalk oluturan mikroplarn belirlenmesi suyun bakteriyolojik zelliklerini belirler.
Su Kirliliinin Kaynaklar
Su kirliliinin kaynaklar ekil 7.2de gsterilmektedir. 1. Evsel atklar: Evsel atklar grubuna gda artklar, sentetik deterjanlar, temizlik malzemeleri ve su bazl boyalar girer. Organik yapdaki bu kirleticiler sulardaki znm oksijeni tketerek kirlenmeye neden olurlar. 2. Endstriyel atklar: Bunlar iletme yaknndaki nehir veya derelere dearj edilen endstri kirli sulardr. Tekstil, eker, gbre, ila, lastik, kat ve tm kimyasal madde reten fabrikalar, maden iletmeleri hepsi kimyasal kirlilik olutururlar. Bu atklar ounlukla kurun, kadmiyum, civa, arsenik gibi ar metal ierirler.
159
3. Kimyasal gbreler: Yksek verim elde etmek iin gbre kullanm zorunluluk haline gelmitir. Ar nitratl gbre kullanm, nitratn ykanarak yer alt sularna karmasna ve su kaynaklarnn kirlenmesine neden olmaktadr. me suyu kaynaklarna karmas halinde nemli salk sorunlarna yol amaktadr.
ekil 7.2 Su Kirliliine neden olan kaynaklar (http://www.ekoloji)
Atmosferik knt Balk iftlikleri Tortu Sanayi Atk Gaz Atk Gaz
Amonyak Volabilizasyonu
Ticari ve Hayvansal Gbre Yem
Yerleim Merkezi Tatl Su Balk iftlikleri Yzeyden Karan Yamur Suyu
Atk Gaz
Akuferde Depolama
Sznt
Bitkiler
Alg
YERALTI SUYU
4. Tarmsal ilalar: Tarmsal ilalar klorlu hidrokarbonlar, organofosfatlar, metal tuzlarn, karbonatlar, asetik asit trevlerini iermektedir. Bu nedenle tarmsal ilalarn ou paralanabilir zellikte deildir. Bu maddeler gda zincirine geerek yal dokularda birikir ve nemli salk sorunlarna yol aar. 5. Termal kirlilik: Elektrik ve nkleer santralleri termal kirliliin ana kaynaklarn olutururlar. Bu santrallarda soutma amacyla kullanlan sular snr ve ss yksek sular su kaynaklar ile temas ettiinde balklarn ve dier su canllarnn lmne neden olur. 6. Zararl organizmalar: Evsel ve ehirsel atklar zararl mikroorganizmalar ierebilir. Bunlar protozoa, solucan yumurtalar, bakteri gibi zararl organizmalar oluturur. Eer bu organizmalar su kaynaklarna karr ve tketilirse tifo, dizanteri, kolera, tberkloz gibi hastalklara neden olur. 7. Mineral yalar (makina yalar): eitli tatlardan mazot, ya gibi maddelerin bir ekilde akarsulara bulamas, buradan yeralt sularna veya denizlere kadar tanmas mmkndr. 8. Yeralt suyu kirlilii: Byk ehirlerin ve endstriyel alanlarn yeralt sular artk saf ve gvenilir deildir. Yeralt sularnn kirlilik kaynaklar sehir atklar, szntlar, endstriyel sv atklar, septik tanklar, gbreler, pler, tarmsal ilalar vb. dir.
160
9. Deniz suyu kirlilii: Kirlenmi akarsular iindeki maddeleri sonunda ulatklar yerler olan denizler ve okyanuslara kadar tarlar. Dolaysyla bu yerler doal ve insan kaynakl kirleticilerin deposu haline gelir. Okyanuslar, denizler petrol tankerlerinin kazalar veya denizden petrol karan petrol platformlarndaki kazalar nedeniyle kirlenmektedir. Dier kirleticiler sanayi tipi yalar, petrol rnleri, deterjanlar, atk amurlar ve radyoaktif atklardr.
Su Kirleticilerinin Etkileri
Temel etkiler unlardr: 1. Civa (Hg), arsenik (As) ve kurun (Pb) bileikleri zehirlidir. Civa, suya kart zaman sucul bitkiler tarafndan alnr ve gda zincirine katlr. Kurun metabolizmann bozulmas, genetik bozukluklarn ve kanszln ortaya kmas gibi birok salk sorunlarna neden olur. 2. Kadmiyum (Cd) bbrek ve karaciere zarar verir. 3. Nitrat (NO3) ve fosfatlar (PO4) oksijen tketen alg gibi organizmalarn ortamda oalmasna (trofikasyona) neden olur ve bu durum balklarn ve dier sucul canllarn lmne yol aar. 4. Atk sularn iindeki boyalar ve baz bileikler suyun renginin deimesine neden olur. 5. Sabun, deterjan gibi temizlik malzemeleri sularda kpk oluumuna yol aar. 6. Endstriyel atk sular kokuya ve kt tada neden olan demir, klorr, fenol, mangan, yalar, hidrokarbonlar, amonyak, alg ve mikroorganizmalar ierir. 7. DDT gibi tarmsal ilalarn su sistemine ulatktan sonra kk balklarn beslendii mikroorganizmalarca alnmas, buradan kk balklar yiyen daha byk balklara, buradan da kulara ve insanlara gemesi sz konusudur.
trofikasyon: Sularn besin maddelerince zellikle azot ve/veya fosfor bileiklerince; alg ve daha yksek yapl bitkilerin remesini hzlandracak, bylece sudaki canllarn dengesini bozacak ve su kalitesinde istenmeyen bozulmalara yol aacak ekilde zenginlemesi.
Su Kirliliinin Kontrol
1. Tarmsal alanlarda hayvanlarn su itikleri yerler dier faaliyetlerin yapld su kaynaklarndan ayr tutulmaldr. 2. Tarmsal ila ve gbre kullanm bilinli yaplmal, ilal malzemeler zenle ve farkl yerlerde temizlenmelidir. Doada biyolojik olarak abuk ve kolay paralanabilen tarmsal ilalar tercih edilmelidir. 3. Kanalizasyon sistemi bulunmayan yerlerde septik tanklar evlerde yer almaldr. 4. Nehir ve gllerde kirlenmenin nlenmesi iin sabun ve deterjan kullanmn gerektirecek ykanma, amar ykama, oto ykama gibi ilemler yaplmamaldr. 5. Evsel ve endstriyel atklar artma ilemlerinden geirilmelidir. Suyu kirleten kaynaklar oluumlarna gre noktasal ve yaygn kirletici (Noktasal olmayan) kaynaklar olmak zere ikiye ayrlr. rnein bir kanalizasyonun k az noktasal kaynak olarak deerlendirilir ve atksu artma tesislerinin kurulmasyla artlmas mmkndr. Yaygn kaynaklara rnek olarak tarmsal faaliyetlerden yaylan gbrelerin bileenleri veya tarmsal ilalar verilebilir. Geni alanlara yaylma zellii nedeniyle bu tr kirleticilerin kullanmnda nceden planlama yapmak, toprak ve su zelliklerini gz nne almak gerekir. Baz lkelerde kanalizasyon atk sular artmdan sonra pamuk yetitirilmesi gibi tarmsal faaliyetlerde kullanlmaktadr.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
D Etken K K A TTemel Faktrler 7. nite - evre Kirliliinin Ortaya kmasnda
D K K A 161 T
SIRA SZDE Su kirliinin kontrol iin Orman ve Su leri Bakanl tarafndan 2004 ylnda hazrlanan Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii bulunmaktadr. Bu ynetmelikte ama lkenin yeralt ve yerst su kaynaklar potansiyelinin korunmas ve en iyi AMALARIMIZ bir biimde kullanmnn salanmas iin, su kirlenmesinin nlenmesini srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere gerekli olan hukuki ve teknik esaslar belirlemektir eklindedir. K T A P Bu Ynetmelik su ortamlarnn kalite snflandrmalar ve kullanm amalarn, su kalitesinin korunmasna ilikin planlama esaslar ve yasaklarn, atk sularn boaltm ilkelerini ve boaltm izni esaslarn, atksu altyap tesisleri ile ilgili esaslar TELEVZYON ve su kirliliinin nlenmesi amacyla yaplacak izleme ve denetleme usul ve esaslarn kapsamaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii ile ilgili detayl bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/yaNTERNET sa/y/25687.doc web sayfasndan ulaabilirsiniz. Su Ortamlarnn Kalite Snflandrlmasna gre ktaii yzeysel sularnn kalitelerine gre yaplan snflama aada verilmitir (izelge 7.1). Bir su kaynann bu snflardan herhangi birine dahil edilebilmesi iin btn parametre deerleri, o snf iin verilen parametre deerleriyle uyum halinde bulunmaldr.
Su Snf I Kalite Yksek kaliteli su Kullanm alanlar Yalnz dezenfeksiyon ile ime suyu temini, Rekreasyonel amalar (yzme gibi vcut temas gerektirenler dahil), Alabalk retimi, Hayvan retimi ve iftlik ihtiyac, Dier amalar. leri veya uygun bir artma ile ime suyu temini, Rekreasyonel amalar, Alabalk dnda balk retimi, Teknik Usuller Tebliinde verilmi olan sulama suyu kalite kriterlerini salamak artyla sulama suyu olarak, Snf I dndaki dier btn kullanmlar. Gda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endstriler hari olmak zere uygun bir artmadan sonra endstriyel su temininde kullanlabilir. Snf III iin verilen kalite parametrelerinden daha dk kalitede olan ve st kalite snfna iyiletirilerek kullanlabilecek yzeysel sulardr.
NTERNET
izelge 7.1 Ktaii yzey sularnn kalite snflandrmas
Snf II
Az kirlenmi su
Snf III
Kirlenmi su
Snf IV
ok kirlenmi su
Atk Sularn Artlmas

Evsel ve Kentsel Atk Sularn Artlmas
Kullanlm sular kanallarda toplanr ve bertaraf edilmek zere bir alc ortama verilir. evre kirlenmesi sorunlarn nlemek iin bu tr sularn alc ortama verilmeden nce artlmalar gerekir. Gnmzde olduka gelimi artma teknikleri kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ekoloji ve evre D Bilgisi NELM
162 DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Birincil ilem: ktrme, yzdrme ve filtre etme gibi fiziksel ilemleri iine alS O R U d iin fiziksel artma olarak adlandrlr. Atk sular belli byklkteki paralar ayklamak iin zgaralardan geirilir, kum zgaralarna alnarak organik madde ile DKKA T birlikte bulunan kumlarn kelmesi salanr. Sonra kelti havuzlarna alnan su bekletilerek kelen maddelerden ayrm salanr. Bu havuzlarn tabannda biriken amurun su ieriinin ve kokusunun fazla olmas nedeniyle SIRAuzaklatrlmas SZDE zordur. Buraya kadar olan ileme fiziksel ilem de denir. kincil ilem: lk ilemden sonra atk amurlar havalandrma tanklarna gndeAMALARIMIZ rilir, burada hava ile karm salanr. Organik maddenin mikroorganizmalar tarafndan ayrtrlmas iin gerekli oksijen miktarna biyolojik oksijen ihtiyac (BO) ad verilir. Organik maddenin basit bileiklere ayrtrld bu aamaya biyolojik K Daha T A Psonra bakterileri uzaklatrmak iin klorlama yaplr. artma denir. ncl ilem: Daha ileri olan bu ilemde biyolojik artmadan geen su iindeki azot, fosfor gibi maddeleri uzaklatrmak iin iyon deitiricilerden geirilir daT E L E V Zveya Y O N gllere verilir. Atk amularda yaklarak veya kurutulduktan ha sonra akarsu sonra kullanlmayan alanlara doldurularak bertaraf edilir. Atk artma ile www. atikyonetimi.cevreorman.gov.tr internet adresinN T ilgili E R N E ynetmelikleri T den takip edilebilirsiniz.
NTERNET
Endstriyel Atk Sularn Artlmas

Burada uygulanan ilemler asit ve bazlarn ntralize edilmesini, zehirli bileiklerin uzaklatrlmasn, kolloidal maddelerin, metalik bileiklerin keltilmesini ierir. Termal kirliliin giderilmesi atk sularn scaklnn azaltlmas eklindedir. Bu tr kirleticilerin artlmas srasnda ihtiya duyulan oksijen miktarna kimyasal oksijen ihtiyac (KO) denir. Artma sonras sular gda nitelii tamayan pamuk gibi tarmsal rnlerin sulanmasnda kullanlmaktadr. Atk amurlar ise ar metal ierii yksek ve endstri atklarndan elde edilmise yaklmaktadr. lkemizden maden atklarnn oluturduu su kirliliine ait grntler Fotoraf 7.2de gsterilmitir.
Fotoraf 7.2 Maden atklarnn oluturduu su kirlilii (Atabey,E. 2011. MTA)
TOPRAK KRLL
Toprak, hava ve su gibi yaamn temel unsurlarndan birisidir. Toprak oluumu ok yavatr dolaysyla toprak yenilenemeyen kaynaklar arasnda yer alr. Bu nedenle toprak kirlilii kontrol ve bu konudaki almalar son derece nemlidir. Topran verimliliini azaltan herhangi bir madde kirletici olarak adlandrlr. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair Ynetmelik karmtr. Bu Ynetmeliin amac;
163
alc ortam olarak topran kirlenmesinin nlenmesi, kirlenmenin mevcut olduu veya olmas muhtemel sahalar ve sektrleri tespit etmek, kirlenmi topraklarn ve sahalarn temizlenmesi ve izlenmesi esaslarn srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde belirlemektir.
Toprak Kirliliinin Kaynaklar

Toprak alc bir ortam olduu iin kirletici kaynaklar olduka eitlidir. Kirleticiler kaynaklarna gre; tarmsal, kentsel, endstriyel, atmosfer ve dierleri olarak ayrlabilir (ekil 7.3). Bu kaynaklardan aa kan atk maddeler hava, su ve toprak gibi temel alc ortam etkilerler. Bu kirleticilerin oranlarnn artmas, canllarn besin zincirine (su, gda) dahil olmalar sonucunda zehirlenme ve lmler meydana gelebilir. Baz maddeler topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini olumsuz ynde etkileyerek verimliliini azaltrlar. Bu maddelerin kaynaklar aada verilmitir: 1. Verimi arttrmak iin topraa ilave edilen kimyasal ve tarmsal zararllar yok etmek iin kullanlan bitkiye veya topraa uygulanan tarmsal ilalar, 2. Endstriyel atklar, 3. Radyoaktif kirlilik, 4. Evsel ve kentsel atklar.
ekil 7.3
KRLLK KAYNAKLARI
Kirlilik kaynaklar ve zararl etkenler

Atmosfer Dier
Tarmsal
Kentsel
Endstriyel
Kimyasal gbre Tarmsal ila Mazot bulamas
Elektrik santralleri, Kl Gazlar, Ar metaller Ulam, Fosil yakt yanma rnleri, Asit birikintileri ehir atklar, Organik kirleticiler, Atk depolamadan szntlar
Madencilik, Ar metaller Metalurji endstrisi Kimya ve elektronik endstrisi
Rzgarla tanan kirleticiler Asit kelmeler
Patlamalar, Zehirli gazlar Endstriyel kazalar
Tarmsal Kirlilik
Tarmsal faaliyetler sonucu ortaya kan toprak kirliliinin kaynaklarn kimyasal gbreler ve tarmsal ilalar oluturur. Ayrca tarm makinelerinden kazara dklen yalar ve mazot da kirlilik oluturur.
164
Kimyasal gbrelerin yanl ve ar miktarlarda topraa uygulanmas zamanla topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerinin bozulmasna yol amaktadr. Topran pHsnda meydana gelen deiim toprak mikroorganizmalarnn yaamlarn ve besin maddelerinin alnabilirliini olumsuz ynde etkilemektedir. Fosforlu gbrelerin kullanmndan ortama salnan arsenik, kadmiyum, mangan, inko, tavuk gbresinden bulaan inko, arsenik ve bakr gibi ar metaller toprakta ar metal kirliliine neden olur. Bitki-hayvan-insan beslenme zincirinde bu metaller zehirlenmelere, insanlarn vcutlarnda birikime yol aar. Fosforlu gbrelerin yzey aklaryla eitli su kaynaklarna tanmalar sonucu ortamda fosfor deriimi ykselir. Yine ayn durum azotlu gbreler iin de geerlidir. Fazla azotlu gbre ile gbrelenmi yapraklar yenen marul ve spanak gibi bitkilerinde insan salna zararl nitrat ve nitrit birikimleri olmaktadr. Tarmsal ilalar organik yapdadr. eitli formllerde ve adlarda tarmsal ilalar bulunmaktadr. dealde bir tarm ilacnn hedef zararly yok ettikten sonra ortamda paralanarak hemen yok olmas istenir. Son yllardaki gelimelerle paralanma sresi daha ksa olan tarmsal ilalar retilmitir. Bu maddeler kendini oluturan alt maddelere ayrlr. Bu ilalar iinde 1 ay, 1 yl ve daha uzun srede ayran ilalar bulunmaktadr. Tarmsal ilalarn canllar zerine olumsuz etkisi hemen belli olmad iin kullanmna izin verilen ilalarn zararlar ortaya ktka kullanm yasaklanmaktadr. rnein DDTnin ortamda paralanmadnn anlalmas ok uzun bir sre almtr. Bu maddeyi tamamen ayrtracak mikroorganizmalara doada rastlanlmamtr. Tarmsal ilalar topraklarda bulunan ve verimlilik iin nemli olan baz mikroorganizmalarn, solucanlarn zarar grmesine neden olur. Tarmsal ilalar topraklarda kil mineralleri ve organik madde tarafndan tutulabilir. Tarmsal ilalarn yaps anyonik, katyonik, molekler halde olabilir. Toprakta tutulmalar topran ve ilacn zelliine gre deiir. Toprakta tutulan ilalarn ayrma rnleri daha sonra yavaca salnarak bir sonra ekilen rne zarar verebilir. Toprakta tutulmas dk olanlar ise topraktan ykanarak yer alt suyuna bulaabilir. Yine dikkatsiz kullanm, ila kutularnn dere, gl kenarlarnda ykanmas birok balk ve kuun zehirlenmesine yol aabilir. Kimyasal tarmsal ilalara karlk alternatif olarak biyolojik mcadele yaplabilir. Hastalklara kar dayankl bitki trleri seilebilir. Bcekleri eken kimyasallar kullanlabilir. Bu nedenle organik tarm uygulamalar son yllarda lkemizde hzla art gstermitir.
SIRA SZDE
Toprak, kirli sularn SIRA SZDE szlerek temizlenmesinde rol oynayan doal bir kaynaktr. Bu temizleme ileminde topran hangi bileenleri rol oynar?
D NELM Endstriyel Kirlilik
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kimya endstrisine ait fabrikalar, metal ileyen endstri kollar, petrol rafinerileri, elektrik santralleri, S O R U plastik endstrisi, byk aptaki hayvan iftlikleri endstriyel kaynakl kirleticileri olutururlar. Buralardan kaynaklanan ar metal, plastik, organik madde gibi eitli kirletici tipleri topraklarn kirlenmesine neden olmaktadr. DKKAT Plastik rnlerin eitli kullanm sahas olmas ve youn olarak kullanlmas plastik atklar nemli kirleticiler snfna sokmaktadr. nk plastik atklar topSZDE rakta uzun SIRA yllar kalmakta, ayrmas ok uzun yllar almaktadr. Ayrca PVC (polivinil karbon) ielerin retimi srasnda ie iinde kalan ve kanserojen etkisi olan gaz halindeki klor bileenleri dolum srasnda suya dahil olmaktadr. AMALARIMIZ Elektrik santrallerinin bacalarndan kan kkrtdioksit yamur suyu ile birleerek asit yamurlarn oluur. Asit yamurlar bitkilerin ve aalarn yapraklarnn
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
165
yanmasna neden olur. zellikle elektrik santrallerine yakn yerde bulunan ine aal ormanlarda yanma ve kuruma belirgindir. Asit yamurlar toprak pHsnn asitlemesine neden olur. Binalarn dnda binalarda andrc etki gsterir. Yine elektrik santrallerinde kmrn yanmas sonucu oluan uucu kller ar metal ierikleri nedeniyle toprakta biriktiinde kirlilik oluturmaktadr. Madencilikte topraklarn kazlarak altndan madenlerin karlmas srasnda stteki verimli topraklar kayba urar. Kazlan topraklar yapsn kaybetmi bir ekilde maden evresine ylr. Madenin ilenmesi srasnda aa kan kat veya sv atklar rzgar veya sularn vastasyla tanarak topraa bularlar. Yer alt suyuna karan atklar zehirlenmeye neden olur. Ak madencilik iletmelerinde byk ukurlar oluur. Arazi yaps bozulduu gibi buralarda yamur sular birikerek madene ait atklar znr ve zehirli su birikintileri oluur. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl 2010 ylnda Madencilik Faaliyetleri le Bozulan Arazilerin Doaya Yeniden Kazandrlmas Ynetmelii karmtr. Bu Ynetmeliin amac; madencilik faaliyetleri, malzeme ve toprak temini iin arazide yaplan kazlar, dkmler ve doaya braklan atklarla bozulan doal yapnn yeniden kazanlmasna ilikin usul ve esaslar belirlemektir.
Radyoaktif Atklar
Bu atklar askeri silahlarn retimi, madencilik, elektrik retimi, tbbi ilemler sonucu oluan ve radyoaktif madde ieren atklardr. Bu radyoaktif maddelerin herbirinin farkl yarlanma mrleri bulunmaktadr. Radyoaktif maddelerin azalmas bu maddelerin alfa, beta ve gama nlar yaymas eklindedir. Nkleer kazalar veya nkleer silahlardan yaylan radyoaktif maddeler su ve rzgarla tanr. Topraklar ya szntlar ya da depolama yoluyla bu maddelerce kirlenir. Topran kumlu veya killi bnyede olmas kirlenmeyi farkl etkiler. Killi topraklarda daha fazla tutulma olmaktadr. Topran st katmanna kelen radyoaktif maddeler bitkilere, bitkilerden de insan vcuduna geebilir. Bu tr atklar toprak altna depolanma eklinde veya radyoaktif nlar geirmeyen kapal ortamlarda muhafaza edilir. Radyoaktif atklarn yok edilmesi son derece zordur. Hatta yllar nce Karadeniz kylarna vuran yzlerce variller iinde radyaktif madde at olduu saptanm ama hangi lkeden geldii anlalamamtr. Bu variller geici olarak bir depoda toplanmtr.
Yarlanma mr: Genel olarak azalmakta olan bir maddenin balangtaki miktarnn yarsna dmesi iin gereken zaman.
Evsel ve Kentsel Atk Kirlilii

plerin geliigzel toprak ortamna verilmesi sonucu iindeki ar metaller, mikroorganizmalar topraa geer. Bu plerden hastalk yaylr. zellikle kara sinekler en bilinen hastalk tayclardr. Gnmzde byk ehirlerde pler iin deerlendirme tesisleri kurulmutur. Baz maddelerin geri dnm salanrken bazlar da yaklarak elektrik enerjisi elde edilmektedir. p depolama alanlarnn seimi, topraklarn kil minerali yaplar, kil yzdesi, boluk oran, nem tutma gibi zelliklere gre yaplmaldr. Plastik gibi toprakta ayrmas son derece g atk maddeler kaynanda ayrlmaldr. Artma tesisi amurlarnn tarmda kullanlmas olduka risk tamaktadr. nk atk sularn ve atk sular artan artma tesislerinin iletme zellikleri ok farkldr. Dolaysyla kan atk amurlarnda zellikleri farkl olmaktadr. Bu atklar endstri atklar bata olmak zere ar metal ierirler. Bu amurlar topraa uygulandnda bitkilerin ar metal almlar eitlerine gre farkllk gsterir. Bazlar kklerinde, bazlar yapraklarnda veya meyvelerinde ar metalleri biriktirebilir.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Ekoloji ve evre Bilgisi SIRA SZDE
166 SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE KD T NA E LP M
S O R U TELEVZYON DKKAT
Ar metal AMALARIMIZ biriktiren SIRA SZDEbitki trlerini aratrnz ve bitki trnn biriktirdii ar metale gre bir rnek veriniz.
Su N Eleri L M Bakanl kard Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii ile Orman D ve artma amurlarnn kullanmn snrlamtr. Bu Ynetmelik, evsel ve kentsel atk sularn artlmas ortaya kan artma amurlarnn topraa, bitkiye, hayvaS O R sonucu U TELEVZYON na ve insana zarar vermeyecek ekilde, toprakta kontroll kullanmna ilikin teknik ve idari esaslar kapsamaktadr. DKKAT
K T A P
NTERNET SIRA SZDE
Atk Ynetimi N Tile E R ilgili N E T detayl bilgilere http://www.atikyonetimi. cevreorman.gov.tr/ yonetSIRA SZDE melikler. htm. Web sayfasndan ulaabilirsiniz. izelge 7.2de Kat Atk Ynetmeliine gre toprakta bulunmas gereken ar AMALARIMIZ metal snr deerleri verilmitir.
T A P Ar MetalK(Toplam)
AMALARIMIZ
izelge 7.2 Topraktaki K T A P Ar Metal Snr Deerleri

TELEVZYON
6pH<7 mg kg-1 *Frn Kuru Toprak 70 1 60
pH7 mg kg-1 Frn Kuru Toprak 100 1,5 100 100 70 200 1
Kurun Kadmiyum Krom
TELEVZYON
NTERNET
Bakr Nikel inko Civa
NTERNET
50 50 150 0,5
*Frn kuru toprak 105C de kurutma frnnda nemi uurulmu toprak.
Artma amurlarnda bulunan azot miktar dk fosfor miktar ise yksektir. Dk azottan bitki tam olarak faydalanamaz. Dier yandan bu atklarn tuz kapsamnn olduka yksek olmas, ar metal iermesi tarmsal amala kullanmnda dikkat edilmesi gerekliliini ortaya koymaktadr. Topraktaki yaayan canllar artma amurlarnn etkisiyle nem, hava, pH gibi toprak zelliklerinin bozulmas sonucu olumsuz etkilenirler.
Ar Metal Etkisi
Yukarda saylan kaynaklardan salnan ar metaller az veya ok miktarda insanlara ve dier canllara toksik maddelerdir. Topraklarda bu metallerin bir ksm doal olarak bulunur. Topra oluturan ana materyalin yapsnda eer ar metal bulunuyorsa toprak bu metali ierir. rnein Pskrk ana materyalden, zellikle bazaltlardan oluan topraklarda inko mikro elementinin miktar baka topraklara gre yksek oranda bulunmaktadr. nsan kaynakl kirlenmelerde ise dardan topraa ar metal bulamas olur. Topraklarda ar metaller toplam ve bitkiler tarafndan alnabilir formda bulunur. Alnabilir formda olan miktar toplam miktardan olduka dktr. izelge 7.2de verilen ar metalleri kapsayan materyallerin geliigzel araziye verilmesi veya depolanmas bu topraklarda zehir etkisine neden olmaktadr. Tarla ve bahe bitkile-
167
ri ar metallere kar son derece duyarldr. Ar metaller bitkilerde zehirlenmeye yol aar, bitkiler geliemez ve rn alnamaz.
Kirlenmi Topraklarn Temizlenmesi

Toprak Kirlilii Ynetmeliinde Toprak kirliliinin nlenmesi ve giderilmesine ilikin ilkeler unlardr: 1. Toprak kirliliinin kaynanda nlenmesi esastr. 2. Her trl atk ve art, topraa zarar verecek ekilde, evre Kanunu ve ilgili mevzuatta belirlenen standartlara ve yntemlere aykr olarak dorudan ve dolayl biimde topraa vermek, depolamak gibi faaliyetlerde bulunmak yasaktr. 3. Kirli toprak temiz toprak ile kartrlamaz. 4. Tehlikeli maddelerin kullanld, depoland, retildii faaliyetler ya da tesisler ile atklarn retildii, bertaraf veya geri kazanmnn yapld tesislerde, kaza ihtimali gz nne alnarak, toprak kirlenmesine engel olacak tedbirler alnr. Kirlenmi topraklar slah etmek iin farkl yntemler uygulanmaktadr. Toprak slah, ekosistemin dengesini bozan kirleticilerin baz bitki, mikroorganizma veya zc kullanlarak yok edilmesi veya uzaklatrlmasdr. Bu yntemlerden tek birini uygulamak yerine yerine birka yntemi kullanmak daha etkili olmaktadr. Bu yntemlerden rnekler aada verilmitir; Bitkisel iyiletirme (fitoremediasyon): Baz bitkilerin metalleri bnyelerine alarak biriktirdikleri ve bu metallerden zarar grmedikleri anlalmtr. Bu bitkiler seilerek farkl ar metal biriktirmelerine gre kirlenmi topraklarda yetitirilmektedir. Bu bitkiler yaklarak iindeki ar metaller konsantre haline getirilmekte ve metal elde edilmektedir. Mikroorganizmalar yolu ile iyiletirme (biyoremediasyon): Petrol yalarnn topraklara bulamas halinde yalar ayrtrma yeteneinde olan Arthrobacter, Pseudomonas gibi mikroorganizmalar kullanlr. Bu mikroorganizmalar topraa alanr. Aktivitelerini arttrmak iin ortama azotlu ve fosforlu gbre ilave edilerek hem poplasyonlarnn artmas hemde beslenmeleri salanr. Toprak ykama: Ykama ile topraktan uzaklatrlmas mmkn olan tuz gibi zararl maddelerin giderilmesinde kullanlmaktadr. Belli derinlikteki toprakta bulunan tuz miktarna gre tuzu zecek su miktar hesaplanarak topraklara verilmektedir. Baz yntemlerde arazi su altnda bir sre braklarak tuzun znmesi salanmaktadr. Btn bu ilemler olduka zaman alc ve masrafldr. Bu nedenle mmkn olduunca topraklarmz kirletmeden kullanmak srdrlebilirlik asndan byk nem tamaktadr. Maden karma ve plerin depolanmasnn oluturduu toprak kirliliine ait grntler Fotoraf 7.3de verilmitir.
Fotoraf 7.3 Toprak kirlilii (Atabey, A. 2011, MTA).
168
zet
A M A
evre kirliliini tanmlamak ve neden olan etmenleri zetlemek; evre sorunlar kirlilikle balar. Neden kirlilik oluur? nsan ve endstri faaliyetlerinden ileri gelen kirlilii saymazsak, doada meydana gelen hi bir tepkime %100 olumaz. rnein benzinin yanmas; yanma srasnda aadaki tepkime meydana gelir. Hidrokarbonlar + Atmosferdeki oksijen (O2) Karbondioksit + Su (hidrojen ve karbon) Aa kan enerjinin bir ksm motoru altrr. Kalan enerji s olarak salnr. Benzinin iindeki, karbon atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve karbondioksit oluur (sera gaz). Hidrojen de, atmosferdeki oksijenle tepkimeye girer ve su oluur. Bu atk rnler arabann egsoz borusundan dar atlr. Dolaysyla yanma ile benzinin iindeki maddeler yok olmaz. Bunlar kirletici maddeler haline gelir. Bu arada benzinle tepkimeye giren oksijende korunmu olur. Kirleticiler nelerdir? Doada bulunan maddeler (azot oksitler, ar metaller gibi), doada bulunan ancak insanlarn ilemesiyle deiime urayan veya miktar artan maddeler (kanalizasyon atklar, fosil yaktlarn yanma rnleri gibi) ve insanlar tarafndan retilen sentetik maddeler (tarmsal ilalar gibi) evre kirliliine neden olurlar.
A M A
Hava kirliliine neden olan etmenleri ve etkilerini sralamak; Hava kirlilii, havann iinde insan salna zarar verecek oranda maddelerin bulunmas eklinde tanmlanmaktadr. Bu maddeler eitli olmakla birlikte daha ok geni alanlara hzla yaylan gazlardr. Hava kirliliine neden olan etmenler u ekilde sralanabilir; 1. Fosil yaktlar: Yanmalar srasnda karbondioksit (CO2) ve kkrt dioksit (SO2) gibi gazlarn aa kmas. Hava kirlilii gelimi ve gelimekte olan lkelerin zellikle byk kentlerinde grlen nemli bir sorundur. 2. Tatlardan salnan emisyonlar: Hava kirliliinin %80inden daha fazlasndan sorumludur. Tatlardan, lokomotiflerden, uaklardan vb. salnan kirleticiler karbon monoksit (CO), yanmam hidrokarbonlar ve azot oksitler (NO2). 3. Endstri atklar: Kat fabrikalar, petrol rafinerileri, gbre fabrikalar, elik endstrisi, elektrik santralleri gibi sanayi kurulularnn faaliyetleri sonucu aa kan atklar; kkrtdioksit (SO2), karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), hidrojen slfr (H2S), hidrokarbonlar ve bunlarn yan sra toz, duman ve is. 4. Tarmsal faaliyetler: Tarmsal ilalarn pskrtlmeleri sonucu yaylan zehirli organik bileikler. 5. Savalar: Silahlar, patlayclardan yaylan zehirli gazlar. Nkleer patlamalar havada radyoaktif kirlilie yol aar.
169
A M A
Su kirliliine neden olan etmenleri ve etkilerini sralamak; Su canllarn metabolik faaliyetleri iin mutlak gereklidir. Su, evsel atklarn uzaklatrlmasnda, elektrik santrallerinde soutma ileminde, eitli endstri kollarndan kan atklarn uzaklatrlmasnda kullanlmaktadr. Suyun renkli olmas ierisinde yabanc maddelerin znm olduunu gsterir. Sularn iinde metan, Hidrojen Slfr gibi gazlarn bulunmas kt koku oluumuna, demirli, slfatl bileiklerin bulunmas suyun tadnn deimesine neden olur. Kirlilik kaynaklar u ekilde sralanabilir; 1. Evsel atklar: Gda artklar, sentetik deterjanlar, temizlik malzemeleri ve su bazl boyalar. 2. Endstriyel atklar: Nehir veya derelere dearj edilen endstri kirli sulardr. Tekstil, eker, gbre, ila, lastik, kat ve tm kimyasal madde reten fabrikalarn atklar. Bu atklar ounlukla kurun, kadmiyum, civa, arsenik gibi ar metal ierirler. 3. Tarmsal kaynakl kirleticiler: Ar nitratl gbre kullanm, nitratn ykanarak yer alt sularna karmas. me suyu kaynaklarna karmas halinde nemli salk sorunlarna neden olmaktadr. 4. Tarmsal ilalar: Tarmsal ilalar klorlu hidrokarbonlar, organofosfatlar, metal tuzlarn, karbonatlar, asetik asit trevlerini ierirler. Tarmsal ilalarn ou sentetik olduu iin paralanabilir zellikte deildir. 5. Termal kirlilik: Elektrik ve nkleer santrallerde soutma amacyla kullanlan sular. 6. Zararl organizmalar: Evsel ve ehirsel atklarn ierdii protozoa, solucan yumurtalar, bakteri gibi zararl organizmalar. 7. Mineral yalar: Mazot, ya gibi maddeler.
A M A
Toprak kirliine neden olan etmenleri ve etkilerini aklamak; Topran verimliliini azaltan herhangi bir madde kirletici olarak adlandrlr. 1. Tarmsal kirlilik: Kimyasal gbreler, iftlik gbreleri ve tarmsal ilalar, tarm makinelerinden kazara dklen yalar ve mazot. Tarmsal ilalar topraklarda kil mineralleri ve organik madde tarafndan tutulabilir. Toprakta tutulan ilalarn ayrma rnleri daha sonra yavaca salnarak bir sonra ekilen rne zarar verebilir. Toprakta tutulmas dk olanlar ise topraktan ykanarak yer alt suyuna bulaabilir. 2. Endstriyel kirlilik: Kimya endstrisi, metal ileyen endstri kollar, petrol rafinerileri, elektrik santralleri, plastik endstrisi, byk aptaki hayvan iftlikleri. Buralardan kaynaklanan ar metal, plastik, organik madde gibi eitli kirletici tipleri. Elektrik santrallerinin bacalarndan kan kkt dioksit yamur suyu ile birleerek asit yamurlar oluur. Asit yamurlar bitkilerin ve aalarn yapraklarnn yanmasna neden olur. 3. Radyoaktif atk kirlilii: Bu atklar askeri silahlarn retimi, madencilik, elektrik retimi, tbbi ilemler sonucu oluan ve radyoaktif madde ieren atklardr. 4. Evsel ve kentsel atk kirlilii: n ileme tabi tutulmadan topraklara depolanan organik madde, plastik, cam, ar metal ieren evsel atklar. Kirlenmi topraklar temizlemek olduka zor ve masrafl bir itir, tamamen temizlenmesi mmkn deildir. Doal kaynaklarmz kirlenmekten korumak insanln en byk grevidir.
170
Kendimizi Snayalm
1. Aada verilen bileiklerden hangileri suyla birleince asit yamurlar oluur? a. Karbondioksit ve ozon b. Karbonmonoksit ve hidrojen c. Kkrtdioksit ve slfit d. Karbondioksit ve nitrit e. Oksijen ve kkrtdioksit 2. Aadakilerden hangisi temel kirletici etmenlerden deildir? a. Tatlar b. Benzin c. Odun Sobas d. Smog e. Elektrik Santralleri 3. Egzozlardan salnan ve insanlarn kannda oksijenin tanmasn engelleyen gaz hangisidir? a. Karbondioksit b. Ozon c. Kkrtdioksit d. Sis e. Karbonmonoksit 4. trosfikasyona aadakilerden hangisi neden olur? a. Besin maddeleri b. Yalar c. Tarmsal ilalar d. Ar metaller e. Hidrokarbonlar 5. Su tketimi aadakilerden hangisinde en fazladr? a. Endstri b. Tarm c. Turizm d. Enerji santralleri e. me ve kullanma 6. Benzin istasyonundan dereye szan benzinin balklarn lmne neden olmas, kirlilik trlerinden hangisine rnektir? a. Issal kirlilik b. Hidrokarbon kirlilii c. Noktasal olmayan kirlilik d. Noktasal kirlilik e. Radyoaktif kirlilik 7. Biyolojik oksijen ihtiyac atk sularda neyin gstergesidir? a. znm Oksijenin b. Bulankln c. Tuzluluun d. Organik maddenin e. kelmenin 8. Atk amurlarn topraa uygulanmasn snrlayan en nemli faktrler nelerdir? a. Ar metal ve patojen ierikleri b. Ar metal ve su ierikleri c. Ar metal ve besin maddesi ierikleri d. Azot ve fosfor ierikleri e. Patojen ve organik madde ierikleri 9. Kirlenmi topraklarn mikroorganizma kullanlarak iyiletirilmesine ne ad verilir? a. Kimyasal iyiletirme b. Fiziksel iyiletirme c. Mikrobiyal iyiletirme d. Biyolojik iyiletirme e. Bitkisel iyiletirme 10. Aadakilerden hangisi toprakta en g ayran atktr? a. Kat b. Buday saman c. Plastik d. Bitki artklar e. Teneke
171

1. c 2. d 3. e 4. a 5. b 6. d 7. d 8. a 9. d 10. c Yantnz yanl ise Hava Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Hava Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Hava Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Su Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Su Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Su Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Su Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Toprak Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Toprak Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Toprak Kirlilii konusunu yeniden gzden geiriniz
Akpnar, K. (2005). Dnyada ve Trkiyede Suyun Kullanm ve Geleceimiz in nemi. Yalova. Atabey, E. (2010). Trkiyede nsan Kaynakl (Antropojenik) Unsurlar ve evresel Etkileri. MTA. Ankara. Bozyiit, R. ve Karaaslan, T. (1998). evre Bilgisi. Ankara. epel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve zmleri, Ankara. Haktanr, K. ve Arcak, S. 1998. evre Kirlilii. Ankara. Hill, M. K. (2004). Understanding Environmental Pollution. Cambridge University Press. http://www.rshm.saglik.gov.tr/hki/pdf/hava.pdf Karpuzcu, M. 2010. evre Kirlenmesi ve Kontrol. stanbul. Klalolu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve evre Bilimleri. stanbul Klalolu, M. ve Berkes, F. (2009). evre ve Ekoloji, stanbul. Singh, Y.K. (2006). Environmental Science. Daryaganj, Delhi, India. Uslu, O. ve Trkman, A. (1987). Su Kirlilii ve Kontrol. Ankara. Williams, L. (2005). Environmental Science Demystified. Blacklick, OH, USA.

Sra Sizde 1 Topran bileiminde bulunan ve yksek iyon deiimi zellikleri olan organik madde ve baz kil tipleri suyun iindeki kirletici maddeleri filtre eder. Sra Sizde 2 rnein Astragallus sp L. Geven bitkisi nemli bir antioksidan olan selenyum elementini bnyesinde biriktirir.
8
Amalarmz indekiler
EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresel evre sorunlarna neden olan etmenleri sralayabilecek, Kresel iklim deiikliinin olas etkilerini deerlendirebilecek, Ozon tabakasnn canllar iin nemini belirtebilecek, Nfus artnn neden olduu sorunlar aklayabilecek, Biyolojik eitlilie ynelik tehditleri ve sonularn irdeleyebilecek ve zmne ynelik grleri oluturabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
klim deiiklii Kresel snma Ozon tabakas Biyoeitlilik Nfus art
Kresel evre Sorunlar
GR KRESEL ISINMA VE KLM DEKL OZON TABAKASININ NCELMES NFUS ARTII BYOLOJK ETLLN AZALMASI
Kresel evre Sorunlar

GR
Yeryznde oluan evre sorunlarnn boyutlar geen yzyldan beri hzla artmaktadr. Deprem, tsunami gibi olaylar doal olarak meydana gelen ve evre felaketine yol aan olaylardr. Bir ksm evre olaylar ise insan kaynakldr. nsanlarn eitli faaliyetleri sonucu ortaya kan baz maddeler eitli evre sorunlarna neden olmaktadr. evre kirlenmesi olaylarnn zararlar, olutuklar ehir ya da blgede snrl kalmayp, bir noktadan sonra su-hava ve toprak dngsne katlr. rnein, 2011 ylnda, Japonyann Fukuima-Daii Nkleer santralinde depreme bal olarak meydana gelen kaza sonucu nkleer szntlar hava, su ve toprak gibi doal kaynaklar ksa srede etkilemitir. Tarmsal rnlerde saptanan radyasyon nedeniyle dier lkeler Japonyadan yaptklar ithalat hemen kesmilerdir. Her ne kadar bu sorun Japonyada ortaya km ise de kendi snrlar iinde kalmayarak nce blgesel daha sonra da dier ktalara ulaan radyasyon nedeniyle kresel boyut kazanmtr. Yine 1986da Ukraynada (Eski Sovyetler Birlii) meydana gelen ernobil nkleer kazas Trkiyenin Karadeniz ve Marmara blgesini, Kuzey ve Bat Avrupa lkelerini hava hareketleriyle yaylan radyasyon nedeniyle olumsuz ynde etkilemitir. nsanlarn hem retim hem de tketimde ar davranmalar doal kaynaklarda azalmaya buna karlk aa kan atk oranlarnda artmaya neden olmaktadr. Atklarn oluturduu kirlilik sorunlar sadece o lkeleri deil eitli doal unsurlarla yaylarak komu lkeleri de etkilemektedir. Bu ekilde lke snrn aan kirlilikler uluslararas anlamda sorun yaratt iin tm lkelerin bir araya gelerek kresel boyutta deerlendirme gereklilii ortaya kmtr. Bu amala dnem dnem lkeler aras dzenlenen toplantlarda sorunlar ve zm nerileri tartlmaktadr. Bu toplantlarda alnan kararlara ramen gelimi lkeler uygulamaya geite yava davranmaktadrlar. Kresel evre sorunlarnn ortaya kmasndaki dier nemli nedenlerden birisi de dnyadaki hzl nfus art ve ar tketimdir. Dnyadaki insan nfusu arttka kentleme ve endstrileme de artmaktadr. nsanolu, ihtiyalarn karlamak iin kaynaklar sonuna kadar kullanmaya devam ettike evrenin doal dengesini srdrebilmesi mmkn deildir. Doada, yaam sresi tamamlanan her madde kendini oluturan yap maddelerine paralanr ve tekrar doaya dner. Binlerce yldr insanlarn yaad topraklara katlan organik kalntlar mikroorganizmalar tarafndan ayrtrlmasayd dnya bugn katmanlar halinde atklar ieren bir ple dnm olacakt. nsanlarn s-
174
rekli artan retim ve tketim faaliyetleri sonucu oluan atklarn gidecei yer doadr. Doa dengesini korumak iin bu atklar bir dereceye kadar giderebilmekte ancak atklarn boyutlarnn doann kapasitesini amas durumunda bu atklar ylmakta ve eitli sorunlar oluturmaktadr. eitli kaynaklarn ilenmesinden ortaya kan ve farkl yapda olan bu atklar (radyoaktif atklar, maden atklar gibi) yeryz iin byk sorun oluturmaktadr. Doann kendisinde bulunmayan ancak insanlar tarafndan sentetik olarak retilen maddelerin ayrmas ise son derece zordur. evre sorunlarnn bir ksm dnya apnda etkili olurken bir ksm da dnyann baz blgelerinde etkili olan ve uluslararas dzeyde nem kazanan sorunlardr. Dnya apnda etkili olan sorunlar; Kresel snma ve klim deiiklii, Ozon tabakasnn incelmesi, Tropikal ormanlarn tahribi, Hzl nfus art ve buna bal olarak ortaya kan kaynak yetersizlii, Biyolojik eitliliin yok olmas gibi sorunlardr.
KRESEL ISINMA VE KLM DEKL

nsanlar alardan beri yaadklar ortamn iklim koullarna uyum salayarak yaamlarn srdrmlerdir. rnein, Avusturalya yerlileri (Aborjinler) scak ve kurak iklim koullarnda yaamaktadrlar. Ancak buraya Kuzey Avrupa gibi souk ve nemli lkelerden g eden insanlar oradaki modern yaama uyum salamakla birlikte doal yaplarnn farkll nedeniyle iklime uyum salama ynnden sorunlar yaamaktadrlar. Bunlardan birisi de yaygn olarak grlen cilt kanseridir. Bu insanlarn ak renkli ve ince tenli olmalar bu ktaya dik gelen gne nlarndan daha fazla etkilenmelerine neden olmaktadr. Yerkredeki yaam gneten gelen enerjiye baldr. Dnyaya ulaan gne enerjisinin yaklak yzde 70i, yeryz tarafndan tekrar uzaya gnderilir. Ancak baz ksa dalga boylu nlar, sera gazlar tarafndan tutularak atmosferin snmasn salar (ekil 8.1). Sera etkisi olarak tanmlanan bu olay aslnda dnyadaki yaam ortamn oluturan ve dnyann yeterince scak olmasn salayan doal bir sretir. Ancak insanlarn faaliyetleri sonucu atmosfere salnan sera gazlarnn yeryz ile atmosfer arasnda bu dengeyi bozduu ve kresel snmaya neden olduu bugn artk bilimsel olarak kantlanmtr. Atmosfer scaklnn 0.7 ile 0.8 C arasnda artt ileri srlmekte ise de scakln 19. yzyla gre 0.60.2 C artt, bu artn yarsnn son 25 ylda gerekletii bildirilmektedir. Bu olay kresel snmadr. Aslnda bu art yerkre iin ok kk gibi grnebilir. Kresel scaklklarn 2-3 Cden daha fazla artmas kutuplardaki buzullarn erimesine neden olabilir. Bu durum okyanuslarn su seviyelerinin ykselmesine, kylarn su basknna uramasna hatta sular altnda kalmasna yol aar. Yamur deseninin de deiebilecei ve yeryznn eitli blgelerindeki tarmsal alanlarn ve retimin de bundan etkilenecei belirtilmektedir. IPCC (Uluslararas klim Deiiklii Paneli) 2007 yl raporunda, insanlarn daha nceki yllarda kresel snmann % 70inden sorumlu olduu belirtilirken bugn artk bu orann % 90 olduu belirtilmektedir. Karbondioksit ve sy tutan dier gazlarn miktarndaki art, atmosferin ssnn ykselmesine sebep olmaktadr. ekil 8.2 de grld gibi dnya da 1751-2007 yllar arsndaki CO2 salnm 0dan 8000 milyon m3/yl karbon dzeyine ulamtr. Yeryzne gelen nlarn byk bir ksm yzeyden yansr. Ksa dalga gne enerjisi, yani k, yeryzne arpnca uzun dalga s enerjisine dnr. Bu s
Kresel snma: Atmosferdeki karbondioksit miktarnn artmas ile yeryznde sera etkisinin olumas ve yeryznn scaklnn artmas olay.
Sera etkisi: Is enerjisinin karbon dioksit gibi gazlar tarafndan emilip atmosferde alkonmasyla ortaya kan s art.
8. nite - Kresel evre Sorunlar
175
enerjisinin bir ksm atmosferdeki karbondioksit tarafndan emilir ve yeryzne geri yanstlr. Bu olaya camlarla kapl bitki seralarnn gne nlaryla snmasna benzemesinden dolay sera etkisidenir. nsanlarn yaamlarn srdrdkleri alanda meydana gelen deprem, su basknlar, kuraklk vb. gibi doal olaylar baz medeniyetlerin yok olmasna ya da yeni medeniyetlerin ortaya kmasna neden olmutur. Gemiten gelen bu tecrbeler gnmz insann gelien teknolojiyi kullanarak kresel iklim deiimi hakknda bilgi sahibi olmaya ve olabilecek olaylar karsnda hazrlkl olmaya yneltmitir. Yeryznde bulunan eitli iklim tiplerinde zaman zaman eitli dzeylerde deiimler meydana gelmektedir. Bugn meydana gelen iklim deiiklikleri insanlk tarihi boyunca yerkrenin farkl dnemlerinde yaanmtr ve yaanmaya da devam edecektir. Atmosferde meydana gelen deiim eer kk ve yava ise yerkre bu deiime uyum salar. Deiim byk ve hzl ise yerkre bu duruma uyum salamak iin farkl bir tepki gsterir ve scaklk hzl bir ekilde ykselir. lkemizde CO2 edeeri olarak 2008 yl toplam sera gaz salnm 1990 ylna gre % 96 art ile 366,5 Mt CO2 edeerine ykselmitir. 2005 yl toplam sera gaz salnm (1990 yln 100 varsayarak) 176,4 Mt CO2 iken 2008 ylnda 196 Mt CO2 olarak hesaplanmtr. Kii ba CO2 salnm miktar ise 2008 ylnda 4,18 ton dur. Karbondioksit ile birlikte kresel snma zerinde nemli lde etkisi olan sera gazlarndan bir dieri ise kloroflorokarbonlar (CFC) dr. izelge 8.1de grld gibi CFC gazlarnn katk oran % 22dir.
Kresel iklim deiiklii: Fosil yaktlarn kullanlmas ve ormanlarn yok edilmesi gibi nedenlerle bata CO2 olmak zere artan sera gazlarnn (su buhar, metan, azot gazlar vb) atmosferdeki havann bileimini deitirmesi.
Sera gazlar: Karbondioksit (CO2), su buhar, metan (CH4), nitroz oksit (N2O), kloroflorokarbonlar (CFC).
ekil 8.1
Uzay Gne Isnn bir ksm uzaya dner
Gneten yeryzne ulaan nlarn hareketi
Bulut
Atmosfer Isnn bir ksm sera gazlar tarafndan tutularak yeryzne geri dner Yeryz
Gne nlar yeryzn str
Kresel snmaya yol aan gazlardan bir dieri de metandr. Atmosferdeki orannn karbondioksite gre ok dk olmasna ramen metan molekllerinin s tutma yetenei, karbondioksit moleklnn 20 katdr. Sera gazlarna katk oran % 14dr. Daha ok tarmsal ve hayvansal faaliyetler sonucu aa kar. Hayvanlarn otla beslenmeleri nedeniyle sindirim srasnda oluan metan gaz dar salnr. Youn olarak hayvancln yapld alanlarda metan gaz fazla miktarda bulunur.
Metan: Renksiz ve kokusuz bir gazdr (CH4).
176
ekil 8.2 Karbondioksit salnmnn 17512007 yllar arasndaki miktarlar (milyon m3 C/yl)
CO 2 yaylm 1751-2007 9000 8000 7000
Milyon metrekp/Karbon
Kaynak: http://cdiac.ornl. gov/trends/emis/ overview_2007.html
6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
izelge 8.1 Antropojen (insan kaynakl) sera gazlar, katk oran ve salnm kaynaklar
Sera gazlar CO2 CFC
Katk Yllk art oran (%) oran (%) Salnm kaynaklar 50-60 22,0 0,3-0,5 4,0-5,0 Kmr, petrol, doal gaz gibi fosil yaktlarnn yaklmas, Tropikal ormanlarn yok edilmesi. Sprey kutularndaki aerosoller, Buzdolaplarndaki soutucu maddeler, zellikle elektronik sanayide kullanlan temizleme maddeleri, Klima sistemleri, Sert ve yumuak kpk retimi. Pirin tarlalar, Bykba hayvanlarn beslenme tarz, Biyoktlenin yaklmas, p toplama alanlar, Doal gaz boru hatlarndaki kaaklar, Kmr madenleri.
CH4
14,0
O3
7,0
N20
4,0
Baz bilim insanlar kresel snmann % 10-15lik blmnden atmosferdeki metann sorumlu olduunu ileri srmektedirler. Metann atmosferde kal sresi de 10 yl kadardr. Metan len bitki ve hayvanlarn topraktaki anaerobik ayrmas sonucunda mikroorganizmalarca aa karlmaktadr.
175 1 176 5 177 9 179 3 180 7 182 1 183 5 184 9 186 3 187 7 189 1 190 5 191 9 193 3 194 7 196 1 197 5 198 9 200 3
1,0
0,5
Trafik, Termik santrallerdeki yanma olaylar, Tropikal ormanlarn yok olmas. Tarmda kimyasal gbre kullanm, Fosil yaktlar.
0,2
177
Bu nedenle yln belli dnemi su altnda olan, pirin tarlalarnda, bataklk blgelerde ve plklerde metan gaz fazla miktarda bulunur. Doal gazn da %5090 metandr. Petrol, doal gaz ve maden karma almalar srasnda metann kt da bilinmektedir. Gnmzde atmosferdeki metan orannn 18. yzyldakinin 2,5 kat kadar olduu hesaplanmtr. Dier yandan orman ve meralarn tarm alanlarna dntrlmesi srasnda kresel snma ile organik madde ayrmas hzland iin ileride bu artn daha da fazla olaca tahmin edilmektedir. lkemizde Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli (IPCC) Rehberine gre 2008 ylnda Ulusal dzeyde sera gaz salnmlar hesaplanmtr. Envanter sonularna gre, 2008 ylnda toplam sera gaz salnm CO2 edeeri olarak 366,5 milyon ton (Mt) olarak tahmin edilmitir. 2008 yl salnmlarnda CO2 edeeri olarak salnmlar aadaki ekilde sralanabilir: %76 enerji kaynakl salnmlar, %9 atk bertaraf, %8 endstriyel ilemler, %7 tarmsal faaliyetler. Arazi kullanm ve arazi kullanm deiimlerinden kaynaklanan salnmlar hesaplamalara dahil edilmemitir (izelge 8.2 ve 8.3).
Emisyon/yl CO2 CH4 N2O CFC gazlar Toplam 1990 141,36 33,50 11,57 0,60 187,03 1995 173,90 46,87 16,22 0,52 237,51 2000 225,43 53,30 16,62 1,66 297,01 2005 259,61 52,35 14,18 3,73 329,87 2008 297,12 54,29 11,57 3,51 366,50 izelge 8.2 Toplam seragaz emisyonlar (milyon ton CO2 edeeri)
Salnm envanteri, enerji, endstriyel ilemler, tarmsal faaliyetler ve atk bertarafndan kaynaklanan, dorudan sera gazlar olan karbondioksit (CO2), metan (CH4), nitroz oksit (N2O) ve CFC gazlar ile dolayl sera gazlar azot oksitler (NOx), metan d uucu organik bileikler ve karbon monoksit (CO) salnmlarn kapsamaktadr. Sentetik ve hayvansal gbre kullanm, azot tutan bitkiler, tarmsal atk ve atk su faaliyetlerinden kaynaklanan salnm 1990-2008 yllar iin lkemizde ilk defa hesaplanmtr. Trkiyede, 2008 yl CO2 salnmnda 1990 ylna gre, enerji sektrnde % 114, endstriyel ilemlerde ise % 79 art gzlenmitir. Sonu olarak klim deiiklii tarm alanlarnn ve otlaklarn azalmasna, llemeye, hayvanclkta gerilemeye neden olarak yaamsal olarak da gda retimini olumsuz etkilemektedir. Zamanla bu etkilerin zararnn artaca belirtilmektedir.
1990 Enerji Endstriyel lemler Tarmsal Faaliyetler Atk Toplam 1990 ylna gre art (%) 132,13 15,44 29,78 9,68 187,03 1995 160,79 24,21 28,68 23,83 237,51 26,99 2000 212,55 24,37 27,37 32,72 297,01 58,80 2005 241,75 28,75 25,84 33,52 329,87 76,37 2008 277,71 29,83 25,04 33,92 366,50 95,95 izelge 8.3 Sektrlere gre toplam seragaz salnmlar (milyon ton CO2 edeeri)
178
Kresel snma ve iklim deiiklii nedeniyle hastalklarda art olaca tahmin edilmektedir. Doal kaynaklarn kirlenmesi (su, hava, toprak gibi) sonucu alerji, stma ve bulac hastalklarn ortaya kabilecei tahmin edilmektedir. stanbul Teknik niversitesi Avrasya Yerbilimleri Enstits tarafndan, Orman ve Su leri Bakanlnn istei zerine, hazrlanan kresel snmann 2070-2100 yllar arasnda Trkiye zerindeki etkilerine ilikin ve en kt durumu gz nne alan bir senaryoya gre kresel snmann ayn ekilde devam ettii farz edildiinde 2070te Trkiye genelinde scaklklarn 6 C kadar ykselecei, Karadeniz Blgesi dnda yalarn iyice azalaca belirtilmektedir. Bu ekilde ekosistem deiince, birok canl trnn yok olma tehlikesiyle kar karya kalaca bildirilen raporda, kresel snmayla mcadele konusunda, ncelikle, sera gazlarnn yaylmnn azaltlmas gerektii vurgulanmaktadr. Kresel snmaya kar alnabilecek genel nlemler: Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas, Fosil yakttan salanan enerji kullanmnn azaltlmas ve biyoktle, rzgar, jeotermal, gne enerjisi gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmasnn yaygnlatrlmas, Temel sektrlerde (imento, ulam, elik vb) enerji verimliliinin arttrlmas, Her trl doal kaynan (su, toprak, maden gibi) ar tketiminin engellenmesi, Dnya nfusunun dengeli bir ekilde artmasnn salanmasnn g olduu gz nne alnrsa, kii bana den karbon tketiminin azaltlmasnn salanmas, rnein bir Amerikan vatandann gnlk karbon tketimi, 19 Hintlinin tkettii karbon miktarna denk dmektedir. Gerek beslenme gerekse ulam gibi faaliyetler sonucu harcanan karbon miktar gelimi lkelerde gelimekte olan lkelere gre daha fazladr. Ormanlk alanlarn yok edilmesi ve tarm alanlarna dnmnn engellenmesi, Ormanlarn yok edilerek ekolojik dengenin bozulmasnn engellenmesi. Yllardr ormanlk alanlarda var olan ekolojik dengenin yeni oluturulan ormanlk alanlarda olumas uzun sre alacaktr. Tarm alanlarnda uygun ekim, srm gibi tekniklerin kullanlmas ile karbondioksit salnmnn azaltlmas, klim deiikliine uyum salanmas. nsanlar iklim deiiklii konusunda bilinlendirmek, salk zerine olas etkisi konusunda gerekli nlemleri almalarn salamaktr.
SIRA SZDE
Siz yukardaki nlemlere baka neler ekleyebilirsiniz? SIRA SZDE

D atmosferin NELM Ozon tabakas st ksmnda bulunan ve bir rt gibi gneten gelen ultraviyole nlarnn (UV) zararl blmn geirmeyen bir tabakadr. Gne enerjisinin % 9unu ultraviyole (mortesi) nlarn ozon tabakas sayesinde % S O oluturan R U 2-4nn yeryzne ulamas salanmaktadr. Bu tabaka zellikle, oksijenle birlikte gneten gelen ultraviyole nlarnn byk bir ksmn stratosfer tabakas ierisinDKKAT de tutar. Bu blgedeki ozonun zellii; tm canl varlklar, doal kaynaklar ve tarmsal rnleri olumsuz ynde etkileyen ultraviole nlarnn (UVB: Bu n insanSIRA SZDE lar iin dier ultraviyole nlardan daha tehlikelidir) yer yzeyine kadar ulamasn nleyerek s enerjisine dntrmesidir (ekil 8.3). Bu etki ile yeryz fazla
DNELM S O R U
OZON TABAKASININ NCELMES
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
179
snmaktan ve bu nlarn yakc etkisinden korunur. Bu doal bir olaydr ve insanlarn, bitkilerin, hayvanlarn yaamlar bu ekilde koruma altndadr. Koruyucu ozon tabakas sayesinde yeryzne gelen UV nlar, insan teninin esmerlemesi, D vitamini oluumu, bitkilerin a ynelmesi ve baz hormonlarn ilevsel olmasnda rol alr. Bakterilerin bulunduu ortamlarn sterilizasyonunda baz dalga boylarndaki nlar kullanlmaktadr. Bu amala ultraviyole lambalarndan yaralanlr. Atmosferdeki ozonun yaklak % 90' yeryznden itibaren 10-40 km arasnda ozon kat olarak stratosfer tabakasnda bulunur. Ozon burada doal olarak retilir. Ozon younluunun ultraviyole nlarn tutma grevini yapamayacak kadar azalmas, "ozon tabakasnn incelmesi" olarak adlandrlmaktadr.
ekil 8.3 Ozon tabakasnn ultraviyole nlar engellemesi
Oz
on
a Tab
kas
Ye
ry
Baz aratrclar, ozon tabakasndaki ozon azalmasnn ozon delii eklinde deilde ozon tabakasndaki incelme olarak ifade edilmesinin daha doru olduunu belirtmektedirler. Troposferde bulunan ve yaklak yerden 10 kilometre kadar yksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozonun %10 unu oluturan ozon ise insanlarn eitli faaliyetleri sonucu oluan ozondur. Bitki ve hayvanlarn canl dokularna eitli zararlar bulunmaktadr. Ozon tabakasnn incelmesi sonucunda; UV radyasyonu artmakta ve insanlarn baklk sistemleri zarar grmekte, grme bozukluuna ve deri kanserine yol amaktadr. Dier yandan UV nlar sulara ulatnda planktonlarn lmesine neden olur. Planktonlar balinalarn ve dier balklarn gdasdr. Ozon tabakasnn etkisi azaldka okyanuslardaki karbon depolamada azalmaya balayacaktr. Okyanuslardaki planktonlar olduka faza miktarda atmosferik karbonu bnyelerine alrlar. Ultraviyole nlarnn artmasyla planktonlarn bu faaliyetleri bir hayli azalacak ve karbondioksitin nemli bir miktar atmosferde kalacaktr. Okyanuslarda tutulan karbondioksitin % 10 orannda azalmas ayn miktardaki karbondioksitin fosil yaktlarla ortama salnmasna edeerdir. Benzer durum UV nlarnn artmasyla yeil bitkiler iinde grlecektir. ou bitki ve aalarda byme yavalayacak ve bitkiler fazla bymeyecektir. Artan UV nlar nedeniyle dllenme engellenecektir.
Ozon: Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon bir oksijen bileiidir ( O3).
Plankton: Okyanus ve denizlerde yaayan besin zincirinin temelini oluturan mikroskobik canllar.
180
Ultraviyole nlarnn zararl etkilerinin en nemlisi kaltm bozukluklarna yol amasdr. Canllarn DNAlarnda (deoksiribonkleik asit) bozulma meydana getirerek gen deiimi yoluyla mutasyonun ortaya kmasna neden olmaktadr. Dier canllar gibi bitkilerinde bozulan DNAlar sonucu fotosentez engellenecek, gelime sreleri etkilenecektir. Bitki eitleri ve miktarlar gittike azalacaktr. Tarmsal ve sucul sistemler bozulacaktr. Temel gda maddelerinden buday, pirin gibi tahllar hem iklim deiikliinin hemde ozon tabakasnn olumsuz etkisi ile yakc gne nlarna kar koyamayacak ve kavrulacaklardr. Daha az gda ile insan yaam olumsuz etkilenecektir. Deneyler gda retiminin, dnyaya ulaan ultraviyole nlarnda her %1'lik artla %1 orannda azalabileceini gstermektedir. Yeryznde ozonun miktar artka canllar tarafndan solunmaya balanmas salk iin son derece zararl olacaktr. Baz gazlar zellikle kloro-floro-karbonlar (CFC) ozon katna zarar vermektedir. Bu gazlar endstriyel faaliyetler sonucu aa kan gazlardr. Bilgisayarlarn mikro ilemcilerinin yapmnda zc kimyasal madde olarak, baz spreylerde itici olarak kullanlmaktadr. Ayn zamanda buzdolaplar, klimalar ve yangn sndrclerin ilerinde yer almaktadr. Aslnda bu gazlar inert gazlardr, zehirli ve yanc deillerdir. Ancak inert olmalar bunlarn atmosferde ayrmalar iin geen zaman (yar mr) 100 yla kadar ykseltmektedir. ou lke bu gazlarn kullanmn durdurmutur. ou aratrclar bu gazlarn kullanld eski sistemlerin artk kullanlmamasn nermektedirler. Ozon tabakasndaki incelme daha ok gney kutbunda gzlenmektedir. Bilim insanlar 1979 ylnda Antartikada ozon tabakasnda incelme olumaya baladn kefetmilerdir. Antartika buzlarla kapldr, buz tabakasnn kalnl 1,5 ile 4,5 km arasnda bulunur. Dnyadaki buzlarn %90 (yaklak 30 milyon m3), Antartikada bulunur ve bu buzlar, dnyadaki temiz sularn %70ini ierir. Buz tabakas Gneten gelen nlarn %80-85ini geri yanstr, Antartikann bu kadar souk olmasnn esas nedeni budur. Buradan Antartikann soutma etkisiyle dnya iklim sistemini dengede tutan bir sistem olduu ve dnya iin nemi anlalmaktadr. Bu soutma etkisinin dnyada farkl tip rzgarlarn oluumunda nemli bir yeri vardr. Ozon tabakasnn incelmesinin kutuplarda grlmesinin nedeni, dk scaklklar nedeniyle kutuplarda oluan fizikokimyasal tepkilerin farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Kutuplara kadar ulaan klor ve brom moleklleri ozon molekllerini daha kolay paralayarak yapsn bozmaktadr. Volkanik patlamalarda atmosfere klor bileikleri salmaktadr. Ozon btn yl boyunca ekvator kua zerindeki stratosfer tabakasnda retilmekte, hava hareketleri ile buradan kutuplara doru tanmaktadr. Stratosferdeki ozonun azalmas %3-5 arasndadr ve bu oran her yl artmaktadr. Ozon salnm mevsimsel olarak deiiklik gstermektedir, k ve bahar aylarnda ozon azalmas yaza gre daha fazladr. Kuzey yarkrede bu mevsimsel farkllklar daha fazla olmakla birlikte ozon kayb gney yarkrede daha fazladr. Sera gazlar arasnda saylan ozon kirleticilerin etkisiyle oluur, atmosferdeki ozon ise doal olarak oluur. Aralarnda ba bulunmakla birlikte bu iki ayr kavram kartrmamak gerekir. Gnmzde Dnya Meteoroloji Kuruluu ozon tabakas ile sorunlarla ilgilinen bir kurulu olarak, ozon tabakasnn yok olmas ile ilgili aklama ve tartmalarda lider bir rol stlenmitir. Ozon tabakasnn incelmesi sonucu dnyaya ulaan mor tesi nlar ehirlerdeki endstri kurulularnn, tatlarn, dearj atklarnn ve p ynlarnn kt kokular yaymasna neden olabilir. Dier yandan ultraviyole nlar plastik gibi materyallerin kolayca bozunmasna yol aar. Binalarda kullanlan PVCden yaplma kaplamalar, pencere ve kap ereveleri, borular vb hzla ayrmaya urar.
181
NFUS ARTII
nsanolu avclktan yerleik yaama geince hayvansal kaynakl beslenme dzeni deimi ve bitkisel rnler tketmeye balamtr. Bitkisel retimle beslenme etobur beslenmeye gre daha fazla kiinin beslenmesini salar. Dolaysyla insanlarn nfusu bu ekilde artmaya balamtr. Bat Avrupada 18 yzylda, modern tarm uygulamalar ile birlikte fosil yaktla alan makinelerin kullanlmas retimi arttrm, ortamn insanlar tama gcne katk yapmasna yol amtr. Avrupada meydana gelen nfus art daha sonra kadn nfusun almaya balamas, evlenme yann artmas gibi nedenlerle azalmaya balamtr. Yallarn devlet tarafndan bakmnn karlanmas buna karn doum orannn azalmas dengeyi gen nfus ynnden olumsuz etkilemitir. Dnyada doal kaynaklar zerinde oluan ar bask toplum saln, sosyal ve ekonomik geliimi tehdit eder hale gelmitir. Uzmanlar dnyann birok yerinde grlen su ktl, verimli topraklarn bozunmas, ormanlarn yok edilmesi, hava ve su kirlilii, kylarn bozunmas gibi sorunlara zm bulunmadka insanlar iyi bir yaamn beklemediini belirtmektedirler. Bugnn ihtiyalarn karlamak iin doay smrmek gelecein ihtiyalarn karlayacak kaynaklar yok etmek demektir. Gelimi lkelerde baz kaynaklar, yenilenebileceinden ok daha hzl tketilmektedir. Gelimekte olan lkelerde ise hzla artan nfus iin yaam standartlarnn gelitirilmesi gerekmektedir. Dnyaya yle bir baktmzda son yllardaki durum aada verildii ekilde zetlenebilir: Toplum sal: Gelimekte olan lkelerde kirli ve mikroplu sularn kullanm ile her yl 12 milyondan fazla kii lmektedir. Hava kirlilii nedeniyle lenlerin says yaklak 3 milyonu bulmaktadr. Yine ar metaller, zehirli atklar kanser gibi salk sorunlarna neden olmaktadr. Gda: Dnya gda rgt (FAO), 105 gelimi lkenin 64nde nfusun, gda retiminin arttrlmasna oranla ok daha hzl arttn aklamtr. Nfusun basksyla dnyada yaklak 2 milyar hektar tarm arazisi ya kullanlamaz haldedir ya da fabrika, ev yapm gibi tarm d amalar iin kullanlmtr. Temiz su: Temiz su kaynaklar snrsz deildir. Nfus arttka kii bana harcanan su tketimi de artmaktadr. Yaplan bir tahminde 2025 ylnda, 48 lkede 3 milyar insann susuzlukla kar karya kalaca belirtilmektedir. Kylar ve okyanuslar: Kysal ekosistemlerin byk bir ksm insanlarn yerleim alanna dntrmesi nedeniyle youn nfus basks altna girmitir. Nkleer denemeler, tanker kazalar, atk dearj denizlerde kirliliin artmasna neden olmaktadr. Okyanuslarda ve denizlerde ar avlanma balklarn tr ve saysn azaltmaktadr. Ormanlar: Dnyadaki doal ormanlar gittike azalmakta, her yl 16 milyon hektar ormanlk alan yok edilmektedir. Ormanlarn insanlar iin oksijen kayna olmas, ekonomik getirileri arka plana itilmektedir. Dier yandan biyologlar insan aktivitelerinin karbon, azot ve fosfor gibi besin dnglerini olumsuz etkilediklerini, ormanlarn azalmasyla dengenin bozulduunu belirtmektedirler. Biyoeitliliin azalmas: nsanlarn basksyla binlerce hayvan ve bitki tr azalarak her eitten ikisi yok olmaktadr. nsanlar iin hem gda hem de tbbi deeri olan bitkilerin yaam ortamlar bilinsizce yok edilmektedir. Yaanabilecek bir gelecek iin srdrlebilir yaam koullarnn salanmas gerekmektedir. Burada srdrlebilirliin amac, bugnn gelimi yaam koullarn salarken gelecek kuaklar da dnmektir. Gnmzde hzla artan dnya nfusu, krsal alanlardan byk ehirlere g ile ortaya kan plansz ehirleme, doal kaynaklarn ar tketimi insanlarn ileride ekolojik bir felakete davetiye karabileceini gstermektedir.
182
Nfus artnn azalmas ile yaam standartlarnn gelimesi salanabilir. Gelimi lkelerin bir ksmnda nfus art son derece azalmtr. Buna karlk bu lkelerde enerji, gda gibi kaynak tketimi son derece yksektir. Gelimekte olan lkelerde ise nfus hzla artmakta, gelien yaam dzeylerine bal olarak tketimde artmaktadr. Dnyadaki her bir birey yksek yaam standartlarnda yaama hakkna sahiptir. Buna karn her birey ortalama Amerikal veya Bat Avrupal gibi yaamaya balarsa doal kaynaklara olan talep varolann ok stnde olacaktr. Nfus art azaldka lkeler srdrlebilir yaam koullarn salamak iin eitim, salk gibi alanlara daha fazla yatrm yapabileceklerdir. Dnyada yllk nfus art 1960larda % 2 iken 2000lerde yaklak % 1.4 olmutur. Birlemi milletlerin yllk nfus art tahmini 1990 larda 90 milyon iken son zamanlarda 78 milyon civarndadr. Dnya nfusundaki art incelediinde Avrupa nfusunun 21. yzylda % 13den %7ye decei, Sahrann altnda yer alan Afrika lkelerinde ise %10dan %17ye ykselecei, dier blgelerde ise bugn ile benzer bir durumun grlecei tahmin edilmektedir. lkemizde yllk nfus art hz yaklak %2 seviyesindedir. Her bir lke, toplumun desteiyle nfus iin belli bir art hzn dengelemeyi baarrsa srdrlebilir bir yaam iin gerekli koullar salanm olur. nsan faaliyetlerinin evre zerine etkilerini lmek kolay deildir. Bununla birlikte birka yaklam kullanlmaktadr: evresel kaynaklarn ekonomik deerinin hesaplanmas: Bu yaklam temiz su, temiz hava, okyanus yaam, orman, sulak alanlar gibi doal kaynaklara ekonomik bir deer bimek zerinedir. Yaplan bir aratrmada ekosistemin hizmetlerinin ve rnlerinin toplam deeri 33 trilyon $/yl olarak hesaplanmtr ki bu deer kresel ekonomi iin hesaplanan 29 trilyon $/yldan (1998) daha fazladr. lkeler olaya ekonomik adan bu ekilde yaklatklar takdirde doaya olan bak alar da deiecektir. Tama Kapasitesi: Dier bir yaklamda tama kapasitesidir. Bu terim yeryz tarafndan beslenebilecek insan saysn ifade etmektedir. Dnyada nfus arttka kalabalk artacak ve kaynaklar tkenecektir. Peki dnya iin insan nfusu says en ok ne olmaldr? Bu teorik limit hakknda tartmalar hala srmektedir. Kimi aratrc gda ve su kaynaklarn gz nne alrken bazlar da teknoloji, tketim dzeyi gibi faktrleri ele almaktadr. Bazlar ise insan saysndan ok doal kaynaklarn tketilmeden srdrlebilir bir ekilde akllca kullanlmas ve ynetilmesinin ok daha nemli olduu vurgulamaktadr. lkemizde gen nfus olduka fazladr ve bu gen nfusun ie ihtiyac vardr. Kresel snmaya kar nlem almak iin gelitirilen yeni teknolojiler bu genler iin iyi bir i sahas yaratabilir. rnein: binalarn izolasyonu, gne enerjisini kullanan ara ve gerelerin retimi, rzgar enerjisi sektr vb. klim deiikliklii insanlar birok yeni skntyla kar karya brakacaktr. Birok aile, birey zellikle dnyann yoksul blgelerinde bu skntlar daha abuk hissetmeye balayacaktr. Bireylerin, topluluklarn ve lkelerin iklim deiiklii tehdidine kar hassasiyetini azaltmak iin zellikle beslenme ynnden uygun stratejilerin gelitirilmesi gerekmektedir. En basit rnek olarak yetime dnemi ksa olan, hzla byyen tahllarn seilmesi ve yetitirilmesi verilebilir. klim deiikliine kar alnabilecek nlemlerden birisi de insanlarn tketime ve paraya olan dknlklerinden ok yaamdaki deerleri anlamalar ve nceliklerini belirlemelerini salayacak ortam yaratmaktr.
183
Nfus Art ve Kentleme

Ekonomik zorluklar, tarmsal faaliyetle geinen kk toprak sahiplerini doyuramamakta ve byk ehirlere ge neden olmaktadr. Byk ehirlerdeki yaam maliyetine harcanan kaynaklar krsal kesime gre ok daha fazladr. Kentlerin insan kaynakl sera gazlarnn yaylmasndaki pay yaklak % 40 civarndadr. Kentlerdeki sera gazlar salnmlarnn ana kaynaklar, sanayide, ulamda, binalarda ve atk ayrtrlmasnda kullanlan enerjidir. Byk ve kalabalk ehirlerde en nemli sera gaz kayna ulamdr. Dnyada bu tr younluk genellikle gelimi lkelerin bakentlerinde grlmektedir. Zira gelimekte olan veya az gelimi lkelerde yetersiz gelir yznden enerji harcamalar son derece dktr. Hzla artan ehirleme, yaam artlarnn iyiletirilmesi yannda evrenin korunmas gerekliliini de gzler nne sermektedir. Gelimekte olan lkelerde byk ehirlerin nfusu hzla artmaktadr. ehirler bydke evre zerine olan etki daha da artmaktadr. Bugn artk nfusu 10 milyonun zerinde olan ehirler mega ehir olarak adlandrlmaktadr. stanbulda bu ehirlerden biridir. Dnyada 2015te mega ehir saysnn 23 civarnda olaca tahmin edilmektedir. Bu ehirlerde krsal kesimlerden gelen byk ounluun gecekondularda ve iyi olmayan yaam koullar altnda yaadklar bilinmektedir. Buna ramen gler devam etmektedir. Bu ehirlerdeki retim yetersiz kalmaktadr. Kentsel ve evsel atklar fazla olduu iin baka yerlere gnderilme zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu ehirlerde toplu tamn gelitirilmesi, su kaynaklarnn korunmas, plerin ve atklarn yeniden kullanmnn salanmas gibi uygulamalar tevik edilmelidir.
BYOLOJK ETLLN AZALMASI

Biyolojik eitlilik veya biyoeitlilik, genetik farkllklara sahip canl trlerden oluan, deiik ilevlere sahip, eitli ekosistemlere dalm bulunan, say ve tr bakmndan zengin canllar toplumunun oluturduu yaam dnyalardr. Biyoeitlilik genel anlamda, alandaki genlerin, trlerin, ekolojik sistemlerin ve ekolojik olaylarn bir btndr. Bir ekosistemdeki biyoeitlilik aada verilen ksmlardan olumaktadr: 1. Genetik eitlilik, 2. Tr eitlilii, 3. Ekosistem eitlilii, 4. Ekolojik olaylar. Bir lkedeki tm bitki ve hayvan trleri; bunlar arasnda zellikle tarm, hayvanclk, ormanclk, balklk, tp-eczaclk ve sanayi alanlarnda kullanlan trler, hem o lkenin hem de dnyann biyolojik zenginliklerinden saylr. Ayrca sadece bu trler deil, bu trlerin deiik eitleri yabani akrabalar da nemlidir. nk yerel eitler ve yabani trler, slah almalarnda kullanlr. Anadolunun biyolojik zenginliklerinin tarm bitkileriyle snrl olduunu dnmek yanl olur. Yurdumuzda hayvanclk, balklk, ormanclk, tp-eczaclk ve sanayi asndan nem tayan pek ok tr ve eit vardr. lkemizde doal ekolojik koullara uyum salam yerel sr, koyun, kei, at ve kmes hayvan eitleri; yabani koyun ve kei trleri mevcuttur. Be am tr, en az 30 mee tr bulunmaktadr. lkemizde tp ve ecza sanayi iin ise glya, kitre zamk, kkboya, afyon, safran, anason ve meyankk saylabilir. Dnyann dier lkelerinde tkenmi veya nesli azalm kelaynak kular, dev deniz kaplumbaalar, Akdeniz foku lkemizde hala bulunmaktadr.
Genetik farkllk: Ayn trden olan bireylerin yaratl, davran, d grnm ve isel zellikler bakmndan eitliliini ifade eder. Tr: Bir canllar toplumunu oluturan bireylerin, byklk, ekil, renk ve benzeri zellikler bakmndan, nemli farkllklar gstermeyen ve btn nemli grnm karakteristikleri birbirine uyan bireyler, ayn trden saylr.
184
Yerkredeki biyolojik eitlilie ynelik en byk tehditlerden birisi, tropikal yamur ormanlarnn yok olmasdr. Amazon yamur ormanlarn tarmsal alan oluturmak iin yok etmek byk genetik bilgi havuzlarndan birini yok etmek demektir. Artan scaklk, kimyasal kirlilik ya da egzotik trlerin farkl ortamlara tanmas gibi doal ortam deiiklikleri de hem bitki hem de hayvan trlerini yok edebilmektedir. nsan nfusu arttka, yeryzndeki trlerin says azalmaktadr. Bugn bitki ve hayvan eitliliinin karsndaki en hzla ykselen tehditlerden birisi, tarmn olaand yaylmas; sr otlatmak, soya fasulyesi ekmek ve son dnemde de etanol retmek zere ekerkam yetitirmek iin arazilerin bitki rtsnden arndrld bir srecin yaanmasdr. Dnya genelinde grlen ama ounlukla hafife alnan bir baka tehdit ise, yerel yaam alanlarn ve topluluklar deitirerek yerli trlerin neslini tketebilen yabanc trlerin getirilmesidir. Bu tr bitkiler hzla gelierek ve yerel bitkilerin besinlerine ortak olarak onlarn gelimelerini engellemektedir. Bu trler zamanla kaybolurken yeni dnyada yaam eitliliini korumak iin araziler ayrmak, bunlar itle evirmek, isimlerini de park ya da koruma alan koymak yeterli deildir. Bu abalarn baarl olmas iin iklimi ve nfusu istikrara kavuturmak da gerekmektedir.
Biyolojik eitliliin nemi ve Yararlar

Bir ekosistemde bitkiler ve toprak mikroorganizmalarna ait biyolojik zenginlik ne kadar ok olursa ekolojik evrimlerde o derece gl ve srekli gvence altnda cereyan edebilirler. Toprak ekosisteminde bitki kklerinde havann serbest azotunu balayan bakteriler ve organik maddeleri ayrtran, azot minerilizasyonu yapan, toprak canllarna ait biyolojik zenginlik olmaz ise yaamsal dzeyde olan azot dngs gerekleemez. Ekosistemdeki bitkisel ve hayvansal canl trlerin zenginlii son derece nemlidir. rnein hi ilevi yokmu gibi grnen bitkiler ve hayvanlar, gelecein hastalklar iin yaplacak ilalarn temel kayna olabilir. Bu olaslk biyolojik zenginliklerin iinde sakldr. Biyoeitliliin ekonomiye katklar, besin maddesi, ila hammaddeleri, sanayi hammaddeleri, turizm gelirleri iin ok byk boyutlara ulamaktadr. Btn bitki trlerinin hemen hemen te biri yenilen besinlerdir. Bu trlerin meyveleri, yumru kkleri, kabuklu meyveleri, tohumlar, kk ve gvdeleri, bitkisel besin maddeleri olarak tm besinlerimizin %78ini oluturur. Atalarmz, hayvanlar ve balklar avlayarak besin ihtiyalarn salamlar yabani sebze ve meyveleri de toplayarak yaamlarn srdrmlerdir. Bu deiik hayvan ve bitkiler ne kadar zenginse, ilkel toplumlarn beslenme sorunlar da o derece az olmutur. Dnyann baz krsal blgelerinde, kyllerin yal mevsim boyunca tkettikleri besin maddelerinin yarsndan ounu, ormanlardan ve tarla kenarlarndan toplanan yabani otlar oluturmaktadr. Geleneksel ekin eitleri, kresel besin gvenlii asndan vazgeilemez biyolojik eitliliklerdir. nk bunlardan binlerce farkl genetik zellie sahip eitler gelitirilmitir. Bu zengin gen kaynaklarndan yararlanarak, ada tarmda yksek verimli ekin trlerini ortaya karmtr. Bu da biyoeitliliin, besin maddesi ve gen kayna olarak deerinin yksek olduunu gstermektedir. Bitkisel kaynakl ilalar, kalp hastalklar, lsemi, lenf kanseri, glokom, amipli dizanteri gibi birok ciddi hastaln tedavisinde kullanlmaktadr. FAOnun tah-
185
minlerine gre, 4-6 bin tr tbbi bitkinin uluslararas ticareti yaplmaktadr. Bu ticaretin %30unun inin elinde olduu bildirilmektedir. Biyolojik eitliliin sanayi ve kullanm eyalar iin salad ekonomik deere gelince, tarmsal sanayi rnlerinden birounun hammaddesi bitkisel kaynakldr. Pamuk, keten, kenevir, ayiei, susam, sla, defne, mantar, reine, eitli boyalar gibi maddeler bunlarn tipik rnekleridir. Dou Amazon Havzasndaki Babassu palmiyeleri, evde kullanlan sepet, torba, uyku hama, av arac gibi ev eyasnn yapmnda da kullanlmaktadr. lkemizin zgn biyoeitliliini simgeleyen kasnak meesi, Anadolu sal aac, meyan kk, defne gibi bitkiler de yksek ekonomik deer tamaktadr. Milli parklar, Akdeniz foku, deniz kaplumbaalar da turizme gelir salayan ekonomik deere sahip biyolojik eitliliktir. Kerestelik aa, uucu ya retiminde kullanlan 42 tr bitki, kresel apta byk ekonomik deerlere sahip, bitkisel biyolojik eitlilii oluturmaktadr. Biyolojik eitlilii korumann en nemli nedenlerinden biri, gelecekte dnya nfusunu doyurmak iin gerekli besin kaynaklarn garanti altna almaktr. Biz tarm bilimciler, gemite geleneksel olarak kullanlm ancak sonradan terk edilmi baz eitlerin gnmz biyoteknolojisinden yararlanlarak yeniden gzden geirilmesi gerektiine inanmaktayz.
Biyolojik Zenginliklerin Tahribi ve Azalmas

Biyolojik eitlilik, 3.2 milyar yldan beri devam eden evrim srecinin bir sonucudur. Trlerin kaybolmas ve azalmas her zaman doal evrim srecinin bir paras olmutur. imdiye kadar dnyaya gelmi ve yaam canl tr nesillerinin %99unun herhangi bir ekilde yok olduu bilinmektedir. nsanlarn biyoeitlilie verdikleri zararn bykl hi gnmzdeki kadar olmamtr. Binlerce hektar ormanlarn aalarnn kesilmesi, yaklmas ve bu alanlarn tarm alanlarna dntrlmesi, dier binlerce hektarn inaatlarla betonlamas ve asfalt yollarn yaplmas, nehirlerin kanallar haline getirilmesi ve nehirler zerine barajlar yaplmas, deniz kenarlarnda alak yerlerin doldurulmas, limanlara evrilmesi gibi insan faaliyetleri poplasyonlarn, trlerin ve tm ekosistemin zarar grmesine ve yok olmasna neden olmutur. Dier yandan doal felaketlerde biyoeitliliin kaybolmasnda rol oynamaktadr. Dnyada kefedilmemi trlerin ortaya k kaybolan trlerden ok daha azdr. Biyolojik eitliliin tahribi ve azalmasnn dier nedenleri ise dnyadaki hzl nfus art, uluslar aras kereste ticareti, eitimsizlik ve bilinsizliktir. Biyolojik eitlilii koruyabilmenin temel ilkeleri ise biyolojik eitliliin deerinin uzun vadeli olarak dnlmesi, ksa dnemli maddi hesaplarn yaplmadan, kkl, uzun vadeli nlemler dnlmesidir. Doal kaynak stoklar tketilmeden, onlardan dengeli bir ekilde ve iindeki ekosistemin ekolojik dengeleri gz nnde bulundurularak yararlanma yaama geirilmelidir. Milli parklar, doay koruma alanlar, av hayvanlar retim ve stoklama merkezleri, tabiat parklar gibi korunak alanlar ayrlmal ve bunlar sk denetim altnda bulundurulmaldr. Trlerin ar derecede smrlmesinin nne gemek iin yasal ve sosyolojik nlemler vakit geirilmeden alnmal ve uygulanmalar salanmaldr. Doal varlklar koruma kltrn artrmak iin, evre eitimi standartlarn belirleyerek, bu eitim yaygnlatrlmaldr. Tketim kltrnn yerine geecek daha az maddeci, daha bilinli ve bilgili bir yaam biimi yaratacak evre ahlak yaratlmaya allmaldr. Biyoeitliliin dier nemli elerinden biri olan tropikal ormanlarn yok olmas da nemli kresel sorunlardan birini oluturmaktadr.
186
Tropikal ormanlarn yok edilmesi, arabalarn, kamyonlarn, uaklarn, gemilerin ve trenlerin CO2 salnmlarndan daha fazla kresel snma kirlilii oluturmaktadr. Tropikal orman aalar dier btn yeil bitkiler gibi karbondioksit alr ve oksijen verirler. Bunun tersine solunum olay ile karbondioksit verirler ama bu fotosentez ile aldklar karbondioksitten daha dk miktarlardadr. Solunum sonucu dar atlan karbondioksitin geri kalan bitkide depolanr ve bitkinin bymesini salar. Depolanan bu karbon ya aalarn kesilmesi ya da ormann bozunmasyla ve aalarn kesilip rmesi veya yaklmas ile havaya karbondioksit olarak salnr. Karbondioksit kresel snmann temel kayna olduuna gre, tropikal ormanszlama kresel snma iin nemli bir etkendir. Sadece ormanlarn yok olmasn engellemek kresel snma sorununu tek bana zmeyecektir. Dier salnmlarnda acilen kesilmesi gereklidir. Ormanlarn yok edilmesini azaltmak kresel snmay azaltacak bir metoddan ok daha fazla etkindir. Tropikal ormanlar birok esiz hayvan ve bitki trleri iin bir ortamdr, evdir. eitli hayvanlar eer bu ormanlar korunmazsa yok olma tehlikesiyle kar karyadr. Yine bu ormanlar gelimekte olan lke insanlar iin ok nemli gda, ila ve temiz su kaynadr. Yeryznde orman ekosistemleri eitlilik, dzen ve denge asndan en salkl ekosistem eidini oluturmaktadr. Dier ekositemlerden bamszdr. Tropikal ormanlar blgesel yalar dzenler, hem taknlar hemde kurakl nler. Tropikal ormanlarn yok edilmesinin nlenmesinin sadece kresel snmaya kar deil biyoeitliliin korunmas ve srekliliinin salanmasna da etkisi vardr. Bir yerde ormanlar yok edip oradaki oluan dengeyi bozarsanz, baka yerde oluturduunuz ormanlarda bu dengenin salanmas o kadar kolay olmaz.
Tropikal Ormanlarn Yok Edilmesinin Nedenleri

Tropikal ormalarn yok edilmesinin birka genel nedeni vardr. Tropikal ormanlarda aalar kesilir veya yaklr, daha sonra o arazi tarmsal rn yetitirmek veya hayvan otlatmak iin kullanlr. Ticari ktk ya da tomruk aa kesiminin en byk nedenidir. Normalde bu alanlarn kullanmndan kazanlan para ok dktr. lkemizdeki orman kyllerinin gelirlerinin dk olmas gibi. Salnmlar azaltmaya ynelik alan bilim insanlar gelimekte olan lkelerde ormanlar yok etmek yerine korumay tevik eden bir dizi politikay desteklemekte ve burada yaayan insanlara para denebileceini belirtmektedir. Eer bu politikalar baarl olursa gelimekte olan lkelerde yaayan insanlar ormanlar koruyarak onlar yok etmekten daha fazla para kazanabileceklerdir. Bu maliyet endstrilemi lkelerde kresel snmay nleme maliyetinden, ton bana muhakkak daha az olacaktr.
187
zet
A M A
Kresel evre Sorunlarna neden olan etmenleri sralamak; evre sorunlar doal (deprem, sel gibi) ve insan kaynakl olmak zere (sera gaz salnmlar) iki ayr grupta incelenir. evre sorunlarnn bir ksm dnya apnda etkili olurken bir ksm da dnyann baz blgelerinde etkili olan ve uluslararas dzeyde nem kazanan sorunlardr. Kresel olarak adlandrlan bu sorunlarn banda kresel snma gelmektedir. Kresel snma, atmosferdeki karbondioksit miktarnn artmas ile yeryznde sera etkisinin olumas ve yeryznn scaklnn artmas olaydr. Yeryzne gelen nlarn byk bir ksm yzeyden yansr. Yerkredeki yaam gneten gelen enerjiye baldr. Dnyaya ulaan gne enerjisinin yaklak yzde 70i, yeryz tarafndan tekrar uzaya gnderilir. Ancak baz ksa dalga boylu nlar, sera gazlar tarafndan tutularak atmosferin snmasn salar. Sera etkisi olarak tanmlanan bu olay aslnda dnyadaki yaam ortamn oluturan ve dnyann yeterince scak olmasn salayan doal bir sretir. Kresel klim deiikliinin olas etkilerini deerlendirmek; Kresel iklim deiiklii ise fosil yaktlarn kullanlmas ve ormanlarn yok edilmesi gibi nedenlerle bata CO2 olmak zere artan sera gazlarnn (su buhar, metan, azot gazlar vb) atmosferdeki havann bileimini deitirmesidir. nsanlarn faaliyetleri sonucu atmosfere salnan sera gazlarnn yeryz ile atmosfer arasndaki dengeyi bozduu ve kresel snmaya neden olduu bugn artk bilimsel olarak kantlanmtr. Atmosfer scaklnn 0.7 ile 0.8 C arasnda artt ileri srlmekte ise de scakln 19. Yzyla gre 0.60.2 C artt bu artn yarsnn son 25 ylda gerekletii bildirilmektedir. Bu olay kresel snmadr. Aslnda bu art yerkre iin ok kk gibi gzkebilir. Kresel scaklklarn 2-3 Cden daha fazla artmas kutuplardaki buzullarn erimesine neden olabilir. Bu durum okyanuslarn su seviyelerinin ykselmesine, kylarn su basknna uramasna hatta sular altnda kalmasna yol aar. Yamur deseni de deiebilir ve yeryznn e-
itli blgelerindeki tarmsal alanlar ve retim bundan etkilenir. Sera gazlar: Karbondioksit (CO2), su buhar, metan (CH4), nitroz oksit (N2O), kloroflorokarbonlardr (CFC). Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas, temel sektrlerde (imento, ulam, elik vb) enerji verimliliini arttrmas, doal kaynaklarn ar tketiminin engellenmesi, dnya nfusunun dengeli bir ekilde artmasnn salanmas, ormanlk alanlarn yok edilmesi ve tarm alanlarna dnmnn engellenmesi, tarm alanlarnda uygun ekim, srm gibi tekniklerin kullanlmas, insanlarn iklim deiikliine kar uyum salamas iin yaplacak almalar, iklim deiikliine kar alnabilecek nlemleri kapsamaktadr. Ozon tabakasnn canllar iin nemini belirtmek; Bir oksijen bileii olan ozon (O3), renksiz ve keskin kokulu bir gazdr. Ozon tabakas atmosferin st ksmnda bulunan ve bir rt gibi gneten gelen ultraviyole nlarnn (UV) zararl blmn geirmeyen bir tabakadr. Bu blgedeki ozonun zellii; tm canl varlklar, doal kaynaklar ve tarmsal rnleri olumsuz ynde etkileyen ultraviole nlarnn (UVB: Bu n insanlar iin dier ultraviyole nlardan daha tehlikelidir) yer yzeyine kadar ulamasn nleyerek s enerjisine dntrmesidir. Troposferde bulunan ve yaklak yerden 10 kilometre kadar yksekte bulunan ve atmosferdeki toplam ozonun %10 unu oluturan ozon ise insanlarn eitli faaliyetleri sonucu oluan ozondur. Bitki ve hayvanlarn canl dokularna eitli zararlar bulunmaktadr. Ozon tabakasnn incelmesi sonucunda; UV radyasyonu artmakta ve insanlarn baklk sistemleri zarar grmekte, grme bozukluuna ve deri kanserine yol amaktadr.
A M A
A M A
188
A M A
Nfus artnn neden olduu sorunlar aklamak; Dnyada doal kaynaklar zerinde oluan ar bask toplum saln, sosyal ve ekonomik geliimi tehdit eder hale gelmitir. Gelimi lkelerde baz kaynaklar, yenilenebileceinden ok daha hzl tketilmektedir. Gelimekte olan lkelerde ise hzla artan nfus iin yaam standartlarnn gelitirilmesi gerekmektedir. nsan faaliyetlerinin evre zerine etkilerini lmek kolay deildir. evrenin ekonomik deeri asndan ve dnyann nfusu tamas zerine yaklamlar mevcuttur. Baz aratrclar insan saysndan ok doal kaynaklarn tketilmeden srdrlebilir bir ekilde akllca kullanlmas ve ynetilmesinin ok daha nemli olduu vurgulamaktadr. Gelimekte olan lkelerde byk ehirlerin nfusu hzla artmaktadr. Bugn artk nfusu 10 milyonun zerinde olan ehirler mega ehir olarak adlandrlmaktadr. stanbulda bu ehirlerden biridir. Kentlerin insan kaynakl sera gazlarnn yaylmasndaki pay yaklak % 40 civarndadr. Bu ehirlerde toplu tamn gelitirilmesi, su kaynaklarnn korunmas, plerin ve atklarn yeniden kullanmnn salanmas gibi uygulamalar tevik edilmelidir.
A M A
Biyolojik eitlilie ynelik tehditleri ve sonularn irdelemek ve zmne ynelik grler oluturmak; Biyolojik eitlilik veya biyoeitlilik, genetik farkllklara sahip canl trlerden oluan, deiik ilevlere sahip, eitli ekosistemlere dalm bulunan, say ve tr bakmndan zengin canllar toplumunun oluturduu yaam dnyalardr. Geleneksel ekin eitleri, kresel besin gvenlii asndan vazgeilemez biyolojik eitliliklerdir. nk bunlardan binlerce farkl genetik zellie sahip eitler gelitirilmitir. Bu zengin gen kaynaklarndan yararlanarak, ada tarmda yksek verimli ekin trlerini ortaya karmtr. Bu da biyoeitliliin, besin maddesi ve gen kayna olarak deerinin yksek olduunu gstermektedir. Biyoeitliliin dier nemli elerinden bir olan tropikal ormanlarn yok olmas da nemli kresel sorunlardan birini oluturmaktadr. Tropikal ormanlarn yok edilmesi, arabalarn, kamyonlarn, uaklarn, gemilerin ve trenlerin CO2 salnmlarndan daha fazla kresel snma kirlilii oluturmaktadr. Biyolojik eitlilii koruyabilmenin temel ilkeleri ise, biyolojik eitliliin deerinin uzun vadeli olarak dnlmesi, ksa dnemli maddi hesaplarn yaplmadan, kkl, uzun vadeli nlemler dnlmesidir. Doal kaynak stoklar tketilmeden, onlardan dengeli bir ekilde ve iindeki ekosistemin ekolojik dengeleri gz nnde bulundurularak yararlanma yaama geirilmelidir. Milli parklar, doay koruma alanlar, av hayvanlar retim ve stoklama merkezleri, tabiat parklar gibi korunak alanlar ayrlmal ve bunlar sk denetim altnda bulundurulmaldr.
189
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi karbondioksit ile scaklk arasndaki ilikiyi gsterir? a. Karbondioksit miktar arttka scaklk deimez. b. Scaklk arttka karbondioksit miktar azalr. c. Karbondioksit miktar arttka scaklk der. d. Karbondioksit miktar arttka scaklk ykselir. e. Karbondioksit ile scaklk arasnda bir iliki yoktur. 2. Gneten gelen zararl nlar nleyen gazn ad nedir? a. Karbonmonoksit b. Azot c. Ozon d. Karbondioksit e. Oksijen 3. Kresel snmaya neden olan en birincil etmen hangisidir? a. Fosil yaktlarn kullanlmas b. Araba kullanm c. Ormanlarn yok edilmesi d. Uak yolculuklarnn artmas e. Ar nfus art 4. Aadakilerden hangisi fosil yakt deildir? a. Doal gaz b. Kmr c. Petrol d. Biyodizel e. Benzin 5. Biyoeitlilik ne demektir? a. Bir ekosistemde bulunan hayvanlarn saysdr b. Bir ekosistemdeki bulunan bitkilerin trdr c. Tropikal ormanlarda bulunan bitkilerdir d. Genetik yaps deitirilmi bitki ve hayvanlardr e. Bitki ve hayvan trlerinin ve eitlerinin sayca zenginliidir. 6. Aadakilerden hangisi biyoeitlilii tehdit eden en nemli nedendir? a. Turizm b. Habitatn yok olmas c. Hzl nfus art d. Ormanlarn yok edilmesi e. Kirlilik 7. Aadakilerden hangisi zararl ozon gazn oluturur? a. Atmosferdeki ozon b. Troposferdeki ozon c. Deterjanlardaki ozon d. Havadaki ozon e. Litosferdeki ozon 8. Aadakilerden hangisi iklim deiiklii sonucu ortaya kmas beklenen hastalktr? a. Verem b. Kanser c. Stma d. Ar terleme e. Romatizma 9. nsanlarn hangi davranlar iklim deiikliini arttran faktrlerden biridir? a. Ar tketim b. ok alma c. Gezme d. Eitim e. Elence 10. Yerel bitkilerin en nemli zellii nedir? a. nsanlara gda salamas b. Yem olarak kullanlmas c. Hastalklara dayankl olmas d. Belli bir yrede yetimesi e. Genetik yapsnn deimi olmas
190

1. d 2. c 3. a 4. d 5. e 6. b 7. b 8. c 9. a 10. d Yantnz yanl ise Kresel Isnma ve klim Deiiklii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Ozon Tabakasnn ncelmesi konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Kresel Isnma ve klim Deiiklii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Kresel Isnma ve klim Deiiklii konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Biyolojik eitlilik konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Biyolojik eitlilik konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Ozon Tabakasnn ncelmesi konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Nfus Art konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Nfus Art konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Biyolojik eitlilik konusunu yeniden gzden geiriniz
Akalan, . (1986). Toprak Bilgisi, Ankara. Aksay, C., Ketenolu, S.O. ve Kurt, L. (2005). Kresel Isnma ve klim Deiiklii, Konya. Baykal, T. (2010). Kreselleme ve Balca Kresel evre Kirlilikleri, Mevzuat Dergisi, Ankara epel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve zmleri, Ankara. epel, N ve Ergn, C. (2011). Temel evre Sorunlar, www.tema.org.tr/Sayfalar/CevreKutuphanesi/ Pdf/.../EM Konu12.pdf nar, . (2008). evre Kirlilii ve Kontrol, Ankara. Demir, A. (2011). Kresel klim Deiikliinin Biyolojik eitlilik ve Ekosistem Kaynaklar zerine Etkisi, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/47/1155/ 13590.pdf. Hinrichsen, D. and Robey, B. (2000). Population and the Environment: The Global Challenge, Population Reports, Series M, No. 15. Baltimore, Johns Hopkins University. USA. http://derman.science.ankara.edu.tr/ogrenci_tezleri/baris /kuresel_isinma.pdf http://www.dmi.gov.tr/2006/arastirma/arastirma-ozon ozontabakasi.aspx IPCC Fourth Assessment Report (2007). Climate Change 2007. http:// www. ipcc.ch/ publications_and_data / publications_and_data_reports.shtml http://www.genbilim.com/content/view/2730 Karpuzcu, M. (2010). evre Kirlenmesi ve Kontrol, stanbul Klalolu, M. ve Berkes, F. (2001). Ekoloji ve evre Bilimleri, stanbul Klalolu, M. ve Berkes, F. (2009). evre ve Ekoloji, stanbul. Tekba, F., Vaizolu, S., Ogur, R. ve Gler, . (2005). Kresel Isnma, klim Deiiklii ve Salk Etkileri, Ankara TEMA. Dnyann Durumu 2009. (2009). Bankas Kltr Yaynlar. Tuxill, J. and Bright, C. (1998). TEMA, Dnyann Durumu Raporu 1998. eviri dil Eser, stanbul. http://www.dsi.gov.tr/iklim/dokumanlar/iklim_degisik ligi_ve_saglik.pdf http://www.tuik.gov.tr eriim.2011 http://www.cleanglobe.org/pdf/22.pdf Zuckerman, B. and Jefferson, D. (1996). Human Population and The Environmental Crisis, England.

Sra Sizde 1 Arabalarn ve evlerin boyutlarnn kltlmesi, byk araba ve evler yerine kk, fazla enerji kullanmn gerektirmeyen tiplerin yaplmas ve kullanlmas.
9
Amalarmz

EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; evre sorunlarnn neler olduklarn tanmlayabilecek, nedenlerini irdeleyebilecek ve zmne ynelik grleri oluturabilecek, lkemizin taraf olduu uluslar aras evre szlemelerini sayabilecek ve evresel deerlendirme ynyle aklayabilecek, Srdrlebilir kalknma kavramn tanmlayabilecek ve evre ile olan ilikisini ifade edebilecek, lkemizin evre mevzuatnnn temelini aklayabilecek, Korunan alan kavramn ve lkemizdeki korunan alanlar tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
evre sorunlar evre sorunlarnn eitleri evre sorunlarnn nedenleri evre sorunlarna zm nerileri evre szlemeleri Srdrlebilir kalknma evre mevzuat Korunan alan
indekiler
EVRE SORUNLARI, NEDENLER VE ZM ARAYILARI ULUSLAR ARASI SZLEMELER SRDRLEBLR KALKINMA VE EVRENN NEM EVRE MEVZUATI LE LGL BAZI TEMEL BLGLER LKEMZDE KORUNAN ALANLAR
evre Sorunlarna zm Araylar
evre Sorunlarna zm Araylar

EVRE SORUNLARINA ZM ARAYILARI
nsanolunun yerleik dzene geerek evresindeki doal kaynaklar daha fazla kullanmaya balamas evre sorunlarnn da ortaya knn balangc saylabilir. Ancak ortaya kan bu sorunlarn insanoluna zarar vermesi ve doal yapy bozmaya balamas ve bunlarn bir sorun olarak alglanarak zm araylarna ynelinmesi 20. yzyla rastlamaktadr. nsanolunun yaad dnyay kendi arzular dorultusunda ekillendirmesi ve dilediince kullanmas ve ona egemen olma arzusu son 30-40 yldan beri artan nfus younluuna ve teknolojideki gelimelere de bal olarak evresel sorunlar gndemin n sralarna tamtr. Buchwald (1980) isimli aratrc endstri devriminden sonra evre sorunlarnn artn; dnyadaki hzl nufs art, insanolunun bilgi dzeyinin ykselmesi ve buna bal aratrmalarn artmas yine bilSIRA SZDE gi dzeyinin artna paralel olarak teknolojide hzl ilerlemeler ve endstriyel retimin artmas ve btn bunlarn sonucu olarak evrenin kirletilmesi ve s deiimleDN ELM ri, canllara ait doal yaam ortamlarnn yok edilmesinin evresel sorunlarn hzla artmasna neden olduunu belirtmitir.Artk gnmzde evre sorunlar blgesel veya lkesel sorunlar olmaktan karak uluslar aras sorun nitelii kazanmtr. S O R U
D Bu KKA T evre sorunlar bir deil birden ok nedenden kaynaklanmaktadr. sorunlarn banda daha nce de deinildii gibi hzl nfus art gelmekte ve bunu teknolojideki gelimeler, endstrileme, dzensiz ve hzl kentleme, tarmsalSIRA retimde SZDE daha fazla verim elde etmek iin ok deiik ve doaya zararl girdilerin youn bir ekilde kullanm, ulam olanaklarnn artna paralel olarak artan ara saylar ve bunlara enerAMALARIMIZ ji temin etmek iin gelitirilen yntemler, insanln ve lkelerin hzla silahlanmas ve lkeler aras sava hali nedeniyle sava aratrmalarna ve bu silahlarn denemesine younluk verilmesi saylabilir. rnek: dnyadaki nfus art ve kentleme ile ilgili K T A P olarak son 2 asrdan beridir dnya nufsunun hzla artmas yerkre zerindeki birim alanda yaayan insan saysnn da artmasna yol amtr. evre sorunlarnn bu sre ierisinde hzla artmasnn da ana nedeni nfusdaki arttr. zellikle az gelimi veTELEVZYON ya gelimekte olan lkelerde nfus art hz daha da fazladr. 2010 yl itibariyle dnya nfusu yaklak 6.852.472.823 olarak tahmin edilmektedir (izelge 9.1).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
evre Sorunlarnn Nedenleri
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dnya nfus art, eitli lkelerin yzlmleri ve nfus younluklar detay N T Ehakkndaki RNET l bilgilere bu web sayfasndan ulaabilirsiniz. http://geography.about.com/od/obtainpopulationdata/a/worldpopulation.htm
NTERNET
194
Artan nfusa paralel olarak insanlarn doal alc ortamlara brakt atk miktar hzla artmakta ve bunlarn mineralize olarak doal dngye dhil olmalar ok dk bir hzla gerekletiinden ve gelen miktar mineralize olan miktardan fazla olduundan doada bir birikim sz konusu olmaktadr. Atklar doal yani organik olabildikleri gibi inorganik formda da olabilmekte ve bunlarn ok dk dozlar bile canl yaamn olumsuz etkiliyebilmektedir. Bazen doal ortamlarda zararsz halde bulunan bu maddeler doal ortamlarndan bir ekilde darya karldklarnda evreye ve doaya zarar verir konuma geebilmektedirler.
izelge 9.1 lkelerin km2de nfus younluklar Kaynak: (tr.wikipedia.org/wiki/dnya nfusu,2010)
lke
Dnya Monako Singapur Vatikan Bahreyn Banglade Tayvan Filistin Hollanda Japonya Hindistan Filipinler ngiltere Almanya Pakistan talya Lksemburg Nijerya in ek Cumh. Polonya Fransa Arnavutluk Malavi Suriye Azerbaycan Trkiye Yunanistan Malezya Bosna-H. Msr Fas Irak Grcistan Tunus zbekistan
Nfus
6.615.750.000 35.253 4.325.539 783 726.617 141.822.300 22.894.384 3.702.212 16.299.170 128.084.700 1.103.371.000 83.054.480 59.667.840 82.689.210 157.935.100 58.092.740 464.904 131.529.700 1.315.844.000 10.219.600 38.529.560 60.495.540 3.129.678 12.883.940 19.043.380 8.410.801 70.586.256 11.119.890 25.347.370 3.907.074 74.032.880 31.478.460 28.807.190 4.474.404 10.102.470 26.593.120
Alan (km2)
134.682.000 1,95 683 0,44 694 143.998 35.980 6.020 41.528 377.873 3.287.263 300.000 242.900 357.022 796.095 301.318 2.586 923.768 9.596.961 78.866 312.685 551.500 28.748 118.484 185.180 86.600 783.562 131.957 329.847 51.197 1.001.449 446.550 438.317 69.700 163.610 447.400
Younluk (km2 bana)

49 23.660 6.333 1,780 1.047 985 636 615 392 339 336 277 246 232 198 193 180 142 137 130 123 110 109 109 103 97 90 84 77 76 74 70 66 64 62 59
lke
Kenya Meksika BAE Beyaz Rusya Afganistan Panama ran Tanzanya Kolombiya Letonya Kamerun ABD Venezella Krgzistan Kongo Brezilya ili sve Uruguay Finlandiya Cezayir Angola Norve Kongoi S. Arabistan Nijer Trkmenistan Rusya Kazakistan Libya Kanada zlanda Avustralya Moolistan Bat Sahra Grnland
Nfus
34.255.720 107.029.400 4.495.823 9.755.106 29.863.010 3.231.502 69.515.210 38.328.810 45.600.240 2.306.988 16.321.860 298.212.900 26.749.110 5.263.794 57.548.740 186.404.900 16.295.100 9.041.262 3.463.197 5.249.060 32.853.800 15.941.390 4.620.275 3.998.904 24.573.100 13.956.980 4.833.266 143.201.600 14.825.110 5.853.452 32.268.240 294.561 20.155.130 2.646.487 341.421 56.916
Alan (km2)
580.367 1.958.201 83.600 207.600 652.090 75.517 1.648.195 945.087 1.138.914 64.600 475.442 9.629.091 912.050 199.900 2.344.858 8.514.877 756.096 449.964 175.016 338.145 2.381.741 1.246.700 385.155 342.000 2.149.690 1.267.000 488.100 17.098.242 2.724.900 1.759.540 9.970.610 103.000 7.741.220 1.564.116 266.000 2.175.600
Younluk (km2 bana)

59 55 54 47 46 43 42 41 40 36 34 31 29 26 25 22 22 20,0 19,8 15,5 13,8 12,8 12,0 11,7 11,4 11,0 9,9 8,4 5,4 3,3 3,2 2,9 2,6 1,7 1,3 0,026
9. nite - evre Sorunlarna zm Araylar
195
lkemizdeki evre sorunlarn nem srasna gre nasl sralayabilirsiniz? SIRA SZDE
D N Eevremizi LM Trkiyenin taraf olduu uluslararas evre szlemelerinin tamam korumaya, doal ve canl yaamn srdrlebilir klmaya ynelik olan bu szleme ve protokoller lkemiz tarafndan da onaylanmtr. (www.tema.org.tr/sayfalar/cevS O R U rekutuphanesi/pdf/..../sozlesmeler.pdf) rnein Kyoto protokol (11 Aralk 1997) ile kresel snma ve iklim deiiklii konusunda mcadeleyi salamaya yDKKAT nelik uluslararas tek ereve Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi iinde imzalanmtr. Bu protokol imzalayan lkeler, karbon dioksit ve sera SZDE etkisine neden olan dier be gazn salnmn azaltmaya veyaSIRA bunu yapamyorlarsa salnm ticareti yoluyla haklarn arttrmaya sz vermilerdir. Protokol, antlamay imzalayan lkelerin atmosfere saldklar karbon miktarn 1990 ylndaki dzeyAMALARIMIZ lere drmelerini ngrmektedir. 1997de imzalanan protokol, 2005te yrrle girebilmitir. nk protokoln yrrle girebilmesi iin, onaylayan lkelerin 1990daki emisyonlarnn (atmosfere saldklar karbon miktarnn) yeryzndeki K T A P toplam emisyonun %55ini bulmas gerekmekteydi ve bu orana ancak 8.yln sonunda Rusyann katlmyla ulalabilmitir. Kyoto Protokol u anda yeryzndeki 160 lkeyi ve sera gaz salnmlarnn %55inden fazlasn iermektedir. Kyoto TELEVZYON Protokol ile devreye girecek nlemler pahal yatrmlar gerekli klmaktadr. Szlemeye gre; Atmosfere salnan sera gaz miktar %5e ekilecek, endstriden, motorlu tatlardan, stmadan kaynaklanan sera gaz miktarn azaltmaya ynelik NTE R Nenerji ET mevzuat yeniden dzenlenecek, daha az enerji ile snma, daha az tketen aralarla uzun yol alma, daha az enerji tketen teknoloji sistemlerini endstriye uyarlama salanacak, ulamda, p depolamada evrecilik temel ilke olacak, atmosfere braklan metan ve karbon dioksit orannn drlmesi iin alternatif enerji kaynaklarna ynelinecek, fosil yaktlar yerine rnein bio dizel yakt kullanlacak, imento, demir-elik ve kire fabrikalar gibi yksek enerji tketen iletmelerde atk ilemleri yeniden dzenlenecek, termik santrallerde daha az karbon kartan sistemler, teknolojiler devreye sokulacak, gne enerjisinin n alacak, nkleer enerjide karbon sfr olduu iin dnyada bu enerji n plana karlacak, fazla yakt tketen ve fazla karbon retenden daha fazla vergi alnacaktr. Kyoto Protokolndeki ama, atmosferdeki sera gaz younluunun, iklime tehlikeli etki yapmayacak seviyelerde dengede kalmasn salamaktr. Protokoln anahatlarna bakacak olursak: 1. Sanayilemi 38 lke, sera gaz emisyonlarn ortalama %5 indirerek, bunlar 2008-2012 yllar arasnda 1990 seviyelerinin altna ekecekler. Avrupa Birlii lkelerinin indirim oranlar %8, ABDninki %7 ve Japonyannki %6 olarak belirlenmitir. 2. Kstlanmas istenen gazlar: zellikle fosil yaktlardan kan karbon dioksit, metan, ve nitroz oksit; ozon tabakasn deldii iin yasaklanan kloroflorkarbonlarn yerine ikame edilen halokarbondur. 3. Emisyonlarn yeteri kadar indiremeyen lkeler, emisyonlarn ngrlen seviyelerin altna ekebilen lkelerle anlaarak, onlarn fazla kotalarn satn alabileceklerdir. 4. Kstlamalara uymayanlar iin kullanlacak yaptrmlar gelecekteki bir taraflar toplantsnda kararlatrlacak.
ULUSLAR ARASI SZLEMELER
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
196
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
5. Kalknmakta olan lkelerin, zellikle in ve Hindistan'n, gnll kstlama hedefleri koymalar istenmitir 6. Protokol, dnya karbon dioksit emisyonlarnn %55inden sorumlu olan 55 lkenin onaylamas ile yrrle girecektir. Trkiye daha nceki ereve anlamay imzalamad iin Kyoto toplantsna gzlemci olarak katlmtr. Trkiye'nin sre d kalmasnn ok geerli nedenleri vard. Bu anlama erevesinde Trkiye, OECD yesi olduu iin, sanayilemi lkeler snfna sokulduundan ve sera gazlar emisyonunda dnyada 80. srada olduumuz iin bu snflandrma lkemiz tarafndan kabul edilmemitir. Acaba neden btn lkeler iklim deiiklii anlamasna sahip kmadlar? diye sorulabilir. Neden, uygulama ans ok parlak grnmeyen bir protokol, birok ekimeden sonra, zorla kabul edildi? nk emisyonlar azaltmak iin atlacak admlarn heybetli maliyetler ortaya karmas ve oy kaybna yol amas beklenmekteydi. ABDde retim kaybndan doacak maliyetin ylda 100 milyar dolar civarnda olaca syleniyordu. Kresel klim Koalisyonu, ABD demir-elik, enerji ve kmr irketlerinden oluan bir grup, protokoln kabuln engellemek iin milyonlarca dolara mal olan bir kampanya yrtt. Dnya Metoroloji Kuruluu'na (WMO) gre, atmosferdeki gazlarn dengesini bozduk ve bozmaya devam ediyoruz. Hem sera gazlar karbon dioksit (CO2), metan (CH4) ve azot oksit (N2O) - hem de su buhar atmosferde artyor. Sadece sonuncusunun art insan eylemlerinden SIRA SZDE kaynaklanmyor. Atmosferin %78'i azot ve %21'i oksijendir. Sera gazlarnn miktar ise %0,1 dzeyindedir. Eer yeryzn battaniye gibi saran sera gazlarnn olmasayd, dnyamz u anda 30C derece daha souk D N E Letkisi M olurdu. Yani bu gazlar belli bir miktarda yararl, ama denge bozulup, sz konusu gazlar belli bir seviyeyi atklar zaman kresel snmaya neden olS O R U maktadrlar. Endstri dneminin balamasndan sonra, fosil yaktlar nedeniyle byk miktarlarda CO2 retildi. Ormanlarn tahribi sonucu da bu gazD K K A olarak T larn doal emilmesi iyice azald. Hayvanclk ve tarm daha ok metan gaz ve nitroz oksit emisyonuna yol amaktadr. Eer gaz emisyonlar artmaya devam ederse, atmosferdeki CO2 miktar 1750 ylndan bu yana SIRA SZDE ikiye katlanm olacak, 2100 ylna kadar ise e katlanaca dnlmektedir. Dnyamz son 600 yln en scak dnemini yayor ve son yzylda AMALARIMIZ gezegenimiz 0,3 C derece ile 0,6 C derece aras snarak deniz seviyesi de 1025 cm kadar ykselmi bulunmaktadr. Hkmetler aras klim Deiiklii Paneli, 1990 ile 2010 yllar arasnda 1.4 C K T A P ile 5.8 C aras scaklk art tahmin etmektedir. Tahminlere gre, baarl bir ekilde uygulanmas durumunda Kyoto Protokol bu art 0.02 C ile 0.28 C arasnda drebilecektir. Kyoto Protokol savunucular bu protokoln amaca ulaT E Ladm E V Z Y olduunu ON mak iin ilk ve amaca ulancaya kadar hedeflerin deitirileceini belirtmektedirler. Kyoto protokol ilgili detayl bilgilere bu web sayfasndan ulaabilirsiniz N T E Rile NET http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC|_unfccc.pdf lkemizin imzalayarak onaylad dier uluslar aras evre szlemeleri ve ksaca ierikleri u ekildedir (www.tema.org).
NTERNET
197
Paris Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme: Kltrel ve doal mirasn herhangi bir parasnn bozulmasnn veya yok olmasnn, btn dnya milletlerinin miras iin zararl bir yoksullatrma oluturacan varsayarak, daimi bir temel zerine ve modern bilimsel yntemlere uygun olarak, istisnai deerdeki kltrel ve doal mirasn topluca korunmasna ynelik bir sistem kuran yeni hkmlerin szleme biiminde kabulnn zorunlu olduunu ifade etmektedir. Granada Avrupa Mimari Mirasnn Korunmas Szlemesi: Avrupa Konseyi ye devletler tarafndan imzalanan bu szleme, mimari mirasn, Avrupa kltr mirasnn zenginlii ve eitlerinin esiz bir ifadesi, gemiimizin deer biilmez bir tan olduunu ve btn Avrupallarn bir ortak mirasn oluturduunu kabul ederek, mimari mirasn tanmlanmas, korunacak varlklarn tespiti, yasal koruma ilemleri, koruma politikalar ve yasal yaptrmlar belirlemektedir. Bern Avrupann Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesi (Bern Szlemesi): Yabani flora ve faunay ve bunlarn yaama ortamlarn muhafaza etmek ve kesin olarak koruma altna alnan flora ve fauna trleri ve yasaklanan av metot ve aralar ile dier yasak iletme ekillerini iermektedir. zellikle Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Szlemesi (RAMSAR Szlemesi): 1971 ylnda rann Ramsar kentinde kabul edilen bu szleme, zellikle su kularnn yaama ve reme alanlar iin byk neme sahiptir. Denizlerin Gemiler Tarafndan Kirletilmenin nlenmesine Ait Szleme (MARPOL Szlemesi): Szlemede petrol ve zararl maddelerle denizlerin kastl olarak kirlenmesinin ortadan kaldrlmas ve bu maddelerin bir kaza neticesinde denize boaltmn en aza indirmek ve dnya denizlerini korumak ngrlmektedir. Viyana Ozon Tabakasnn Korunmas Szlemesi: Gelimekte olan lkelerin ihtiyalarn ve zel koullarn gz nnde bulundurarak, ozon tabakasn beeri faaliyetlerin yol at deiikliklerden korumak iin alnacak nlemlerin uluslararas ibirliini ve ilgili bilimsel grlere dayanmas gerektii kabul edilmitir. Montreal Ozon Tabakasn ncelten Maddeler Protokol: Viyana szlemesine ek olan Protokolde ozon tabakasn incelten maddelerin tanmlanmas ve yaylmalarnn azaltlmas ve kontrol altna alnmas hedeflenmektedir. Basel Tehlikeli Atklarn Snrlar tesi Tanmnn ve Bertarafnn Kontrolne likin Szleme: Tehlikeli atklarla dier atklarn giderek artan oluumunu ve bunlarn snr tesi tanmnn insan sal ve evre iin bir tehdit oluturduunu kabul ederek ve bu tehlikelerden korunmann en etkin yolunun atklarn oluumunu; miktar ve tehlike potansiyeli asndan asgari dzeye indirmek iin dzenlenmitir. Barselona Akdenizin Kirlenmesine Kar Szleme (Barselona Szlemesi): Akdeniz ortak bir miras kabul edilerek bu konudaki mevcut uluslararas szlemelerinin, deniz kirlenmesinin btn boyutlarn ve kaynaklarn kapsamadn ve Akdeniz blgesinin zel ihtiyalarna cevap vermediini belirterek, gnmzdeki ve gelecekteki nesillerin istifadesi iin korunmasn hedeflemektedir. Washington Nesli Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Trlerinin Ticaretinin Dzenlemesine Dair Szleme (CITES Szlemesi): CITES, dnyann kresel yabani bitki ve hayvan ticaretini kontrol eden veya engelleyen en byk uluslararas szlemesidir. Szlemeyi yzden fazla lke onaylamtr. Dnyann en etkin ve baarl doal varlklar koruma szlemesidir.
198
Bkre Karadenizin Kirlenmesine Kar Korunmas Szlemesi ve Protokolleri: Karadenizin deniz evresinin korunmas, canl kaynaklarnn muhafazas ve kirlenmeye kar korunmasn hedeflemektedir. Karadenizin doal kaynaklarnn ve sunduu imknlarnn ncelikle Karadeniz lkelerinin ortak abalar ile korunmas gerektiini belirten szleme, Karadenizde deniz evresinin kirliliinin bata nehirler yoluyla olmak zere Avrupada bulunan dier lkelerdeki kara kkenli kirleticilerden de kaynaklandn vurgulamaktadr. Biyolojik eitlilik Szlemesi (Rio Konferans): Brezilya- Rio de Janiero kentinde gerekletirilen ve dnyann en byk evre konferans olarak bilinen 1992 Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferansndan kan ana szlemeden biri olan Biyolojik eitlilik Szlemesinin amac: lgili hkmleri uyarnca takip edilecek amalar, biyolojik eitliliin korunmas; bu eitliliin unsurlarnn srdrlebilir kullanm; genetik kaynaklar ve teknoloji zerinde sahip olunan btn haklar dikkate almak kaydyla, bu kaynaklara gereince eriimin ve ilgili teknolojilerin gereince transferinin salanmas ve uygun finansmann tedariki de dahil olmak zere, genetik kaynaklarn kullanmndan doan yararlarn adil paylamdr. Afrikada Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz lkelerde lleme ile Mcadele iin Birlemi Milletler Szlemesi (UNCDD): Rio Konferansnn szlemesinden biri olan llemeyle Mcadele Szlemesini Trkiye 1998 ylnda onayland. Szleme, lleme ve kuraklk sorunlarn kresel bir nitelik tadn, dnyann btn blgelerini etkilediini ve llemeyle mcadele ve/veya kurakln etkilerini hafifletmek iin uluslararas topluluun ortak eylemini ngryor. Trkiye, Yunanistan, Portekiz, spanya ve talyayla birlikte, ayn blge koullarn paylat iin, szlemede yeralmaktadr. Birlemi Milletler lleme ile Mcadele Szlemesi: llemeye kar ilk uluslararas planl mcadele 1968-74 seneleri arasnda Sahel lnde meydana gelmi ve 20.000 kiinin ve milyonlarca ba hayvann lmesine neden olan kuraklk ve alk olaylarndan sonra balamtr. Birlemi Milletler Sudan-Sahel Brosu, Bat Afrikadaki kuraklk tehlikesi altnda bulunan dokuz devlete yardm amacyla 1973 senesinde kurulmutur. Salanan destek Byk Sahrann gneyinde ve Ekvatorun kuzeyinde yer alan 22 devleti kapsayacak bir bykle ulamtr. Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (International Fund for Agricultural Development) ok zarara neden olan baka bir kurakl takiben 1985 senesinde Kuraklk ve llemeden Etkilenen Sahrann Gneyindeki lkeler iin zel Programn (Special Program for Sub Saharan Countries Affected by Drought and Desertification) devreye sokmutur. Fon, 400 milyon dolarlk yardm salam ve dier kurululardan elde edilen 350 milyon dolarlk bir destek sayesinde 25 lkedeki 45 projeye kaynak salamtr. Birlemi Milletler, kresel anlamda yaplan lleme Konferansnda (UN Conference n Desertification) bu konuyu btn dnyann ekonomik, sosyal ve evre yapsn deitirebilecek bir sorun olarak tantmtr. Bunun bir sonucu olarak hem ilgili lkelerin sorunlarn zebilmesine yardmc olmak, hem de uluslararas kurululardan yardm alabilmelerini temin etmek amacyla baz kurallar ve nerilerden oluan lleme ile Mcadele Plan (Plan of Action to Combat Desertification) ortaya kmtr. Antlamann balang blmnde lleme ile Mcadele Plannn uygulamas balamnda devletlerin ve uluslararas kurulularn lleme ile mcadele ve kurakln etkilerini azaltma konularndaki gemi abalar ve deneyimleri gznne alnmaktadr. Fakat ayn zamanda, bu abalara ramen kayda deer bir gelime salanamad vurgulanmaktadr. Buna ilaveten srdrlebilir kalknma
199
erevesinde btn seviyelerde yeni ve daha etkin bir yaklamn gerekli olduunu vurgulamaktadr. En sorunlu blge olan Afrikaya ncelik verilmektedir. Antlama, lleme ve kurakln etkisini azaltmak iin alnacak nlemlerin tek balarna dnlp ele alnmas gerektiini ve kalknma projelerinin bir paras olarak deerlendirilmelerinin gerekliliini batan ortaya koymaktadr. Szlemede lleme ve kuraklk srecinin fiziksel, biyolojik ve sosyo-ekonomik ynleri ile ilgili btnlemi bir yaklamn nemini vurgulanmaktadr.
Kalc Organik Kimyasallar (Pops) Yasaklanyor

nsan ve dier canllarn salna zarar verdikleri bilimsel olarak kantlanm kimyasallarn kullanmnn giderek azaltlmas ve zaman iinde tamamen yasaklanmasn ngren yeni bir uluslararas szlemenin tasla 10 Aralk 2000 tarihinde 122 lkenin temsilcisi tarafndan Gney Afrikann Johannesburg kentinde kabul edildi. Szlemenin hazrlanmas Birlemi Milletler evre Program (UNEP) nclnde yapld. Szleme ilk etapta 12 tehlikeli kimyasaln kullanmn kresel olarak nce azaltacak ve sonra yasaklayacakd. Kalc Organik Kimyasallar veya ingilizce isminin ba harfleri ile ksaca POPS olarak bilinen bu kimyasallar iinde haere ilalar, sanayi kimyasallar ve yanma ile ortaya kan dioksin ve furan bulunmaktadr. Haere ilalar arasndaki DDT stma hastalnn yaylmasn nleyecek ekonomik ve geerli alternatifler bulunana kadar yasak listesinin dnda braklacaktr. DDT nin imdilik muaf tutulmasn Dnya Salk rgt talep etmitir. Yasaklanacak dier haere ilalar arasnda chlordane, endrin, mirex ve toxaphene saylabilir. Bu maddelerin ounun kullanm gelimi lkelerde daha nce yasaklanmt. Fakat retimleri ve kalknmakta olan lkelere ihracatlar sryordu. Bu kimyasallar doaya kartktan sonra kolay kolay yok olmuyorlar ve dnyann bir ucundan brne hava akmlar ile tanyorlar. nsanlar dahil canllarn ya tabakalarnda depolanan kimyasallar besin zincirine karyor ve kanser gibi bir takm tehlikeli hastalklara yol aabiliyorlar. Ayrca, bu maddeler canllarn endokrin sistemlerini bozarak ksrla ve dier hormonal kkenli hastalklara neden oluyorlar. Szlemenin uygulanmas iin ilk etapta 150 milyon ABD dolarlk bir harcama yaplmas ngrlmtr ve para kayna olarak GEF (Kresel evre Fonu) belirlenmitir. Kstlama ve yasaklamalarla birlikte baz sanayi srelerinin ve atk yakma sistemlerinin de deimesi gerekecektir. lkemizde kat atk yakma sistemlerine yeni gemekte olan belediyelerimizin szlemeye uygun teknoloji satn alp almadklarnn zenle incelemeleri gerekecektir. leride baka kimyasallarn da zararlar bilimsel olarak kantlanrsa, onlar da yasaklar listesine alnacaktr.
klim Deiiklii Antlamas

Birlemi Milletler iklim deiiklii ereve szlemesi 9 Mays 1992de NewYorkda Kyoto protokolnden nce imzalanmtr. Ancak 1994 tarihinde yrrlee girebilen Birlemi Milletler iklim deiiklii ereve szlemesi, Rio szlemeleri olarak da adlandrlan Biyolojik eitlilik ve lleme ile Mcadele szlemesi ile birlikte srdrlebilir kalknmann en nemli yaptalar olarak saylmaktadr.
Stockholm ve Rio Bildirgeleri

Bu bildirgeler gnmzde evreye nasl yaklamak gerektiini uluslararas boyutta ynlendiren dokmanlardr. 1972de sve-Stockholmda nsan evresi Konferansnn balad gn olan 5 Haziran, o gnden beri Dnya evre Gn olarak birok lkede kutlanmaktadr. 20 yl sonra, bu kez Brezilya-Rio da gerekletirilen
200
Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferansnda hem yeni bir bildirge aklanm, hem de evre konularnn ve sorunlarnn ynetimine gelecekte k tutacak Gndem 21 kabl edilmitir.
Stockholm evre Bildirgesi

5-16 Haziran 1972de Stockholmda toplanan Birlemi Milletler nsan evresi Konferans, insan evresinin korunmas ve glendirilmesi iin u hususlar ilan etmitir: 1. nsan hem evresi tarafndan oluturulur hem de evresini biimlendirir. Bu evre, insanolunun fiziksel gereksinmelerini karlad gibi, entellektel, ahlaki, sosyal ve manevi gelimesi iin de insana olanak salar. nsan evresinin iki boyutu da yani hem doal olan hem insan eliyle yaplm olan bata yaam hakk olmak zere temel insan haklarndan yararlanmak iin mutlaka gereklidir. 2. nsan evresinin korunmas ve gelitirilmesi dnyamzn her yerinde insanlarn refahn ve kalknmasn etkileyen nemli bir konudur, btn insanlarn zlemi ve btn hkumetlerin grevidir. 3. nsan devaml olarak deneyimlerini biriktirir. Her zaman kefetmek, icat etmek, yaratmak, ilerlemek peindedir. Gnmzde insann evresini deitirebilme kapasitesi, eer akllca kullanlrsa, btn insanlara kalknmann meyvelerini sunabilir ve onlarn yaam kalitelerini ykseltebilir. 4. Gelimekte olan lkelerde evre sorunlarnn ou geri kalmln sonulardr. Milyonlarca insan doru drst bir yaam iin gerekli asgari dzeyin altnda yaamaktadr. Yeterli yiyecek, giyecek ve barnakdan, eitim, salk ve temizlik imknlarndan yoksundurlar. Bunun iin, gelimekte olan lkeler abalarn kalknmaya ynlendirmeli, ama bunu yaparken nceliklerini iyi belirlemeli, evrelerini korumal ve iyiletirilmelidir. 5. Nfusun doal art evrenin korunmasnda devaml olarak sorun yaratmaktadr. Bu sorunlarla baetmek iin gerekli politikalar oluturulmal ve nlemler alnmaldr. Dnyadaki en deerli varlk insandr. Sosyal ilerlemeyi iten, bilim ve teknolojiyi gelitiren ve emeiyle evreyi deitiren insandr. Bilimsel, teknolojik ve sosyal ilerlemeler ve retimdeki artlarla insann evresini iyiletirme kapasitesi de her geen gn artmaktadr. 6. Gnmzde yaayanlar ve gelecek kuaklar iin evreyi savunmak ve iyiletirmek kanlamaz ve dnya genelinde ekonomik kalknma ve barn tesisiyle paralel olarak varmaya alacamz bir hedeftir. 7. Bu hedefe varlmas iin tm vatandalar, topluluklar ve kurulular sorumluluk almal ve ortak ama uruna eit bir biimde gayret gstermelidirler. Kalknmakta olan lkelerin evre sorumluluklarn yerine getirmeleri iin gerekli kaynaklarn yaratlmasnda uluslararas ibirlii gerekecektir. Bu bildirge kapsamnda yer alan ilkeler arasnda; 1. zgrlk, eitlik ve kaliteli bir evrede onurlu ve yeterli yaam artlar salanm olarak yaamak insanlarn temel haklardr. nsan, ayn zamanda, bugnk ve gelecek kuaklar iin evreyi koruma ve iyilitirmenin ciddi sorumluluunu da tar. 2. Dnyann hava, su, toprak, bitki ve dier canllar gibi doal kaynaklar ve zellikle doal ekosistemlerin zgn rnekleri, bugnk ve gelecek kuaklar iin gerektii ekilde ynetilerek korunmaldr.
201
3. Yerkremizin hayati kaynaklar yenileyebilme kapasitesi korunmal ve gerektii biimde iyiletirilmeli ve restore edilmelidir. 4. u anda birtakm olumsuz faktrlerin etkisiyle tehlikeye dm olan doal hayat ve habitatn korumak ve akllca ynetmek insann zel bir sorumluluudur. 5. Dnyann yenilenemeyen kaynaklar birgn tkenmelerini nleyecek biimde kullanlmal ve bunlarn yararlarn btn insanln paylamas salanmaldr. 6. Zararl etkilerini, yok edilemiyecei oranda snn ve zehirli maddelerin evreye yaylmasn, ekosistemlerin onarlamaz bir biimde tahrip olmasna yol amadan durdurulmaldr. 7. Devletler, insan salna, canl kaynaklara ve deniz yaratklarna zarar veren deniz kirliliini nlemek iin her trl nlemi alacaklardr. 8. Ekonomik ve sosyal kalknma insana iyi bir yaam ve alma ortam salama ve dnyamzda yaam kalitesini ykseltecek artlar hazrlama ynnden kesinlikle gereklidir. 9. Geri kalmlktan kaynaklanan eksiklikler ve doal afetler ciddi sorunlar yaratmaktadr ve bu durum ancak nemli miktarda mali ve teknik yardmla gelimekte olan lkelerin kalknma abalarn destekleyerek giderilebilir. 10. Gelimekte olan lkelerin evre idaresi iin fiyat istikrarna ve ihra mallar olan ana madde ve hammadelerden yeterli gelir salamaya ihtiyalar vardr. Onun iin, fiyat politikalarnda ekonomik faktrler kadar ekolojik sreler de gz nnde bulundurulmaldr 11. Btn devletlerin evre politikalar gelimekte olan lkelerin bugnk ve gelecekteki kalknma potaansiyelini glendirmeli ve herkes iin daha kaliteli yaam koullar salanmasna engel olmamaldr. 12. evreyi korumak ve iyiletirmek iin alnacak nlemlere kaynak ayrrken, gelimekte olan lkelerin zel durumlar, gereksinimleri ve kalknma planlarna alacaklar evre koruma nlemlerinin maliyetleri gz nnde tutulmal ve talepleri halinde mali ve teknik destek salanmaldr. 13. Kaynaklarn daha rasyonel kullanm ve bylece evrenin iyiletirilmesi iin, devletler kalknma planlarnda entegre ve egdml bir sistem uygulamaldrlar. 14. Rasyonal planlama; kalknma planlaryla evre koruma planlar arasnda kabilecek uyumsuzluklar yoketmek iin mutlak gereklidir. 15. nsan yerleimleri ve kentlemenin evre zerine olumsuz etkilerini kaldracak ve herkes iin azami sosyal, ekonomik ve evresel yarar salayacak biimde planlama yaplmaldr. 16. Hzl nfus artnn veya yksek nfus birikiminin veya dk nfusun evreye ve kalknmaya olumsuz etkisi olaca yerlerde, temel insan haklarna saygl ve devletlerin uygun bulduu demografik politikalar uygulanmaldr. 17. evre kalitesini artrmak iin planlama, idare ve denetleme grevlerini stlenecek uygun ulusal kurumlarn oluturulmas gerekir. 18. Bilim ve teknoloji, ekonomik ve sosyal kalknmaya katklar erevesinde, evre iin riskli olan durumlarn belirlenmesi, bunlardan kanlmas ve denetlenmeleri iin ve insanln ortak yarar ynnde kullanlmaldr. 19. evrenin korunmas ve iyiletirilmesi iin kiilerin, kurumlarn ve topluluklarn aydnlatlmas ve davranlarnn bu amaca uygun hale getirilmesi gerekir.
202
20. evre sorunlar konusunda hem ulusal hem ok uluslu bilimsel aratrma ve gelitirme btn lkelerde, zellikle de gelimekte olan lkelerde, tevik edilmelidir. 21. Birlemi Milletler Kurulu Senedi ve uluslararas hukuk kurallarna gre, lkeler hakimiyet haklarn kullanarak kendi kaynaklarn kullanr ve evre politikalarn belirlerler. Ancak, devletler bu eylemleri srasnda kendi hakimiyet snrlar dndaki blgelerin ve lkelerin evresine zarar vermeme sorumluluunu da tarlar. 22. Devletler kendi snrlar dndaki devlet ve blgelere verdikleri evre zarar ve kirlilikden dolay sorumlu tutulmalar ve tazminat demeleri iin uluslararas hukukun gerektii ekilde geniletilmesi iin ibirlii yapacaklardr. 23. Ulusal veya uluslararas alanda kabul gren standardlara ters dmemek kayd ile her lkede geerli olan deerler sistemi ve standartlarn; gelimi lkelere uygun olmakla birlikte gelimekte olan lkelere uygun olmamas veya ok yksek sosyal bedel getiriyor olmas gz nnde tutulacaktr. 24. evrenin korunmas ve gelitirilmesi iin gereken uluslararas konular, byk/kk lke veya baka bir ayrm yaplmadan eit ve btn lkeler tarafndan bir ibirlii ruhu iinde ele alnmaldr. 25. Uluslararas rgtlerin evrenin korunmas ve iyiletirilmesinde etkili, egdml ve dinamik bir rol oynayabilmeleri iin devletler gereken nlemleri alacaklardr. 26. nsan ve evresi nkleer silahlarn ve dier toplu imha aralarnn etkisinden korunmaldr.
Kalknma ve evre Konusunda Rio Bildirgesi (1992)

3-14 Haziran 1992de Rio de Janeiroda toplanan Birlemi Milletler (BM) evre ve Kalknma Konferans, 16 Haziran 1972 de Stockholmde, BM nsan evresi Konferansnca kabul edilen bildirgeyi onaylayarak ve onu gelitirmeyi amalayarak, devletler, toplumlarn anahtar sektrleri ve insanlar arasnda ibirlii olanaklar yaratarak, yeni ve eitliki bir kresel ortaklk kurma hedefi ile herkesin karlarna saygl uluslar aras antlamalar iin alarak aadaki iki maddeyi ilan etmitir. 1. nsanlar srdrlebilir kalknma abalarnn merkezini olutururlar. nsanlarn doa ile armoni iinde salkl ve verimli bir yaam sahibi olmak haklardr. 2. Birlemi Milletler Kurulu Senedi ve uluslararas hukuk kurallarna gre, lkeler egemenlik haklar erevesinde kendi doal kaynaklarn kullanr ve evre politikalarn olutururlar. Ancak, devletler bu eylemleri srasnda kendi egemenlik snrlar dndaki blgelerin ve lkelerin evresine zarar vermeme sorumluluunu da tarlar.
SRDRLEBLR KALKINMA VE EVRENN NEM

Dnya son 20 ylda hem sosyal, hem ekonomik, hem de evresel adan radikal biimde deimitir. Kresel nfus artarak 1,7 milyardan 7 milyara yaklamtr. Nfus art ve ekonomik byme doal kaynaklara olan talebi ve dolaysyla doal kaynaklar zerindeki basky arttrmtr. Su kaynaklar, ormanlar, balklk, arazi kullanm da dahil olmak zere doal kaynaklarn srdrlebilir olmayan kullanm, bireysel geim kaynaklarn tehdit edebildii gibi yerel, ulusal ve uluslararas ekonomileri de tehdit eder duruma gelmitir. Srdrlebilir kalknma, insan ile doa arasnda denge kurarak doal kaynaklar tketmeden, gelecek ne-
203
sillerin ihtiyalarnn karlanmasna ve kalknmasna olanak salayan, bugnn ve gelecein yaamn ve kalknmasn programlama anlamn tamaktadr. Srdrlebilir kalknma sosyal, ekolojik, ekonomik, mekansal ve kltrel boyutlar olan bir kavramdr. Yoksul lkelerde, doal kaynaklar temel geim ve yaam kaynaklar haline gelmitir. Doal sermaye, dk gelirli lkelerin zenginliinin %26sn oluturmaktadr. Gelimekte olan lkelerde hastalklarn %20si evresel risklerle ilikilidir. Hane ii hava kirliliinin sebep olduu solunum yetmezlii ocuk lmlerinin sebepleri arasndadr. Dier hastalklar arasnda solunum yetmezliiyle ilikilendirilen zatrre be ya alt ocuk lmlerine en ok sebep olan hastalktr. Gvenilir olmayan su kullanm, zayf salk ve hijyen koullar dnyada ocuk lmlerinin ikinci ve en byk sebebidir. rnein, ishalden dolay ylda 1,8 milyon ocuk hayatn kaybetmektedir. Doal kaynaklarn srdrlebilir kullanm bu bakmdan yoksulluu, hastalklar ve ocuk lmlerini azaltmaya katkda bulunacak ve anne saln iyiletirerek cinsiyet eitliini ve evrensel retimi destekleyecektir. Bu husus, Birlemi Milletler Binyl Bildirgesinde de Tm insanl, zellikle ocuklarmz ve torunlarmz, insan eliyle geri dnlmez biimde bozulmu ve kaynaklar artk ihtiyalar karlamaya yetmeyecek lde azalm bir dnyada yaama tehdidinden kurtarmak iin hibir abay esirgeyemeyiz. eklinde belirtilmiti. Binyl Bildirgesi, Birlemi Milletler evre ve Kalknma KonSZDE Gndem feransnda (UNCED) kararlatrlan srdrlebilir kalknmaSIRA ilkelerini, 21de belirlenenler dahil olmak zere, desteklemeyi karar altna almtr. Srdrlebilir kalknma kavram ekolojik denge ile ekonomik bymeyi birlikte ele alan, DNELM hem doal kaynaklarn etkin kullanmn salayan ve evresel kaliteye nem veren ve hem de gelecek kuaklarn kendi ihtiyalarn karlayabilmelerini tehlikeO R modeldir. U ye sokmakszn bugnk kuaklarn ihtiyalarn karlayabilenS bir Srdrlebilir Kalknma bugnn gereksinimlerini, gelecek kuaklarn gereksinimlerini karlama yeteneinden dn vermeden karlayan kalknma D K K A T olarak da tanmlanmaktadr. Bu tanm erevesinde, srdrlebilir kalknma ekonomik, sosyal ve evresel olmak zere boyutta ele alnmaldr. lkemizde, SrdrleSIRA SZDE bilir Kalknma kavramnn evreye dayal olduu gerei kabul edilerek, ulusal stratejiler, hedefler ve uygulamalar bu gerekten hareketle biimlendirilmelidir. Bir lkede kalknmann salanabilmesi ekolojik, ekonomik ve sosyal srdrlebiAMALARIMIZ lirliin salanmasyla gerekleecektir.
K 2003, T A P evre ve srdrlebilir Kalknma Tematik Paneli. Vizyon 2023 Ankara, Vizyon ve ngr Raporu. Kitapta lkemiz ve dnyadaki evre sorunlar ve kontrol ile bunlarn srdrlebilir evre ile ilikileri verilmektedir. Detayl bilgi iin yararl bir kaynak olarak kitaba bakabilirsiniz. (http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-16.pdf) TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
Srdrlebilir tarm sizce ne anlama gelmektedir?
SIRA SZDE NTERNET
Srdrlebilir kalknma yaklamnda sosyal ve ekonomik politikalar, doal DNELM kaynaklarn ynetimi, evrenin korunmas ve gelecek nesillerin ihtiyalar ad altnda drt ana konu beraberce ele alnmaktadr. Gnmz dnyasnda kreselleO R U me hareketlerinden dolay bir lkenin/firmann gerekletirdii Sfaaliyetten dierlerinin dolayl veya dolaysz etkilenmesi kanlmazdr. Baka bir ifade ile evresel adan bakldnda endstrilemi lkelerin veya evreye duyarl iletD K K olmayan AT melerin ortaya kard atklarn doada yaylarak lke ve ulus fark gzetmeden
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
204
btn insanl ve doal yaam tehdit ettii grlmektedir. retilen mallarn retim maliyetini drmek pahasna dayankllnn ve kullanm mrlerinin azaltlmas ve insanlar tketim lgnlna iten lks ekonomik istekler gnmzde evrenin nasl sistemli bir ekilde yok edildiininin gstergeleridir. Bunlardan dolay srdrlebilir kalknma stratejisinin evre ile uyumlu kalknma politikalaryla desteklenmesi gerekmektedir. Ancak, zellikle az gelimi lkelerin, bu sreci byk ekonomik-politik skntlara katlanarak ve ok uzun zaman yaratarak salamas mmkn olacaktr. nk bu lkelerde srdrlebilir kalknma iin uygulanmas gereken politikalar, ekonomik, sosyal ve siyasi gerekler ile elimektedirler. zellikle az gelimi lkelerdeki en nemli sorun olan sermaye eksiklii, kurumsal alt yap ve politik uyum ile evre hakknda bilgi ve deneyim eksiklii, politika uygulamalarna kar gvensizlik, kaynak ve egdm yetersizlii gibi sorunlar gzlemlenmektedir. Ayrca potansiyel evre sorunlarnn bilinmemesi, net politik nlemleri gelitirmede, zaman, mekan, yntem belirlemedeki zorluk ve kamuoyunun katlmnn snrl olmas mevcut uygulamann sorunlardr. Bu nedenle srdrlebilir kalknma politika tasarmnn baarl olmas iin beraberinde baz koullarn bulunmas gerekmektedir. Bunlar arasnda; bymenin dinamikletirilmesi ve kalitesinin deitirilmesi, temel insan gereksinmelerinin salanmas ve lkeler iin srdrlebilir bir nfus dzeyinin garanti altna alnmas, doal kaynaklarn srdrlebilirliinin salanmas, doal evrenin srdrlebilirliinin salanmas, kurumsal altyapnn ve politikalar aras uyumun salanmas, etkin bir para politikasnn uygulanmasnn salanmas, sosyal srdrlebilirliin salanmas, siyasal iktidarlarn rol, bilimde ve teknolojide iyilemelerin salanmas, toplumun eitilerek bilinlendirilmesi ve beeri sermaye katlmnn arttrlmas, finansal srdrlebilirliin salanmas, evresel politikalar ile ekonomik ve sosyal politikalar aras uyumun salanmas, srdrlebilirlikte uygulanan politikalarn performans lmnn yaplmas, uygulamas ve sonularnn deerlendirilmesi konusunda uygun gsterge seiminin belirlenmesi saylabilir.Srdrlebilir bir kalknmann salanmas sz konusu bu faktrlerin tamamnn gereklemesiyle mmkn olabilecektir. Bu faktrlerin tamamnn ayn anda gereklemesi de her lke iin mmkn grlmemektedir. nk srdrlebilir kalknmann gereklemesini engelleyen pek ok faktr bulunmaktadr. Bunlar arasnda, tketim ve retimdeki kalplarn deitirilmesinin zorluu, doal kaynaklarn doru stratejilerle ynetilememesi, ulusal ve uluslararas boyutlarda gelir dalmndaki eitsizlik ve bunun refah, gvenlik ve denge iin tehdit unsuru oluturmas, tkenen kaynaklarn iklimsel deiimlere sebep olmas ve zellikle fakir lkelerde karlalan birok hastaln balca nedeni haline gelmesi ve bunun sonucu ktleen evresel koullar, kreselleme ile gelen yeniliklerin ve kazancn lkeler arasndaki dzensiz dalm, ulusal ekonomilerdeki yabanc sermaye yetersizlii veya d yardmlarn etkin kullanlmamas, ulus devlet anlayna gelen kresel tehditler srdrlebilir kalknmann nndeki balca engellerdir. Srdrlebilir kalknma ynnde olumlu admlarn atlabilmesi ancak bilginin verimli, etkin ve yaygn olarak iletilmesiyle mmkndr. evre ve Srdrlebilir Kalknma Paneli almas sonucunda, teknolojik faaliyet konular sralamasnda ilk sray temiz retim teknolojilerinin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas almtr. kinci ncelik evre dostu enerji kaynaklarnn gelitirilerek yaygnlatrlmasdr. Mevcut enerji kaynaklarnn giderek azalmas dikkatleri alternatif enerji kaynaklarnn kullanmna ynelik teknolojilerin gelitirilmesine yneltmektedir. evresel hedeflere ulamada
205
baarnn esaslar olarak tanmlanacak yukarda sz edilen unsurlar, teknolojik gelimelerin hayata geirilebilmesi iin gerekli itici glerdir. Bu unsurlar aada zetlenmektedir: (Tbitak Vizyon, 2023.2011).
evre Eitimi
Eitim dzeyi ve yapsal zellikleri nedeniyle bugn Trk toplumu evresinden kopuk yaamaktadr. Kendi mlkiyeti dnda, bireylerin evreye ilgisiz kaldklar grlmektedir. Bunun sebebi bu konudaki grg ve eitim eksikliidir, nmzdeki en ksa srede evreye ynelik eitim sorunu zlmeli ve toplumun temiz evre olgusunu anlamas, benimsemesi ve istemesi salanmaldr. Bu soruna okul ncesi eitim, ilkretim dzeyindeki eitim, mesleki eitim ve meslek sonras eitim ile zm bulunmal ve her birey eitilmi olmaldr. Bu eitimlerin sivil toplum kurulular ve siyasetiler dzeyinde de gerekletirilmesi salanmaldr.
Denetim
evreyi ilgilendiren tm faaliyetler doru ve gereki veriler ile tanmlanmad ve yaptrmlara esas tekil edecek ekilde denetlenmedii srece, daha kabul edilebilir herhangi bir evresel hedefe ulamada teknolojik esasl olmasnn ngrlmesi gereki ve yeterli olmayacaktr. Trkiyenin ksa srede evresel denetim politikasn tanmlamas ve bunu gereki olarak uygulamas gereklidir. Bu nedenle ciddi kurallarn uygulanmad Trkiyede gerek bir evresel denetim salanamaz. Buradaki en nemli zaaf, kamu kesiminin denetimden muaf olduu bir nyargnn akllarda var olmasdr. rnein Bykehir Belediyeleri uygulamada ya kendi kendilerini denetliyor grnmekte ya da bu denetimden kendilerini muaf tutmaktadrlar. evre dndaki hi bir sektrde bu tr bir uygulama yoktur.
Finansman
Trkiyede halen kirleten der kural geerlidir. Bu uygulama ile tm evre finansmanlarnn kayna kirletici tarafndan derhal temin edilebilecek durumdadr. Bu yntem hava kirleticiler iin zor olmakla birlikte, kat atk, su ve atksu alanlarn ekillendirebilecek bir yaklam olup, bu alanlarda kolayca uygulanabilmektedir. Uygulamann yasal erevesi yanl olduundan, ama doru tanmlanmadndan, su ve atksu faturalar ile gerek maliyetlerin daha fazlas para alnmasna ramen, elde edilen gelir ne yazk ki yatrmlarda kullanlmamaktadr. Bu konuda ksa vadede etkili nlemler alnabilmesi iin farkl modellerinin (yapilet-devret, uzun vadeli kredilendirme gibi) ortaya konulmas gereklidir.
Aratrma-Gelitirme
Trkiyede karlalan en nemli sorunlardan biri aratrma ve gelitirme almalarnn yeterince desteklenmemesidir. Bu konudaki ncelikler belirlenerek aratrma sistemlerinin daha iyi ynlendirilmesine imkan tannmaldr. Aratrma ve gelitirme almalarna yeterli kaynaklarn ayrlmas salanmal, kamu destei olmal ve aratrmada zel yatrmlara yer verilmelidir. evre ve endstri ilikisi desteklenerek farkl sektrler aras aratrma olanaklar yaratlmaldr.
Yasal ereve ve rgtlenme

Trkiye, evre konusunun direk Anayasasnda yer ald az saydaki lkelerden birisidir. Yrrlkteki evre Kanunu ve ilgili ynetmelikleri ile evreyi ilgilendiren
206
birok alandaki faaliyet yasal olarak kontrol altna alnm olmasna ramen, birbiri ile i ie gemi sorumluluk kargaas nedeniyle uygulamada birok sorun yaanmaktadr. Bu konuda gelimi lkelerdeki rgtlenme rneklerinden yararlanlabilir. Trkiyenin hassas ekosistemleri olarak hzl nfus art, artan gelir ve enerji tketimi nemli bask unsurlardr. Artan kentleme ve turizmdeki gelimelerden kaynaklanan youn kalknma abalar ise dier bir bask unsuru olarak karmza kmaktadr. Akdeniz Havzasnda yer alan Trkiye, Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi (UNFCCC) kapsamnda yaplan ngrlere gre, iklim deiikliine kar yksek derecede hassas blgeler iinde yer almaktadr. 1991 ylndan bu yana Trkiyenin be yllk kalknma planlarnda evresel stratejiler yer almaktadr. Bugn Trkiyede 9. Be Yllk Kalknma Plan (2007-2013) uygulanmaktadr. UNDP, Srdrlebilir Kalknma iin Ulusal Uygulama Plannn zenle hazrlanmas ve koordinasyonunda Ulusal Srdrlebilir Kalknma Komisyonuna destek vermeye ve ayn zamanda toplum dzeyinde srdrlebilir kalknma ilkelerinin uygulanmasna yardmc olmaktadr. UNDPnin evre ynetimi ve srdrlebilir kalknma konusunda bugne kadarki almalar, hkmet yetkililerinin enerji ve evre geliiminde planlama yapma ve entegre yaklamlar uygulama kapasitelerini artrmaya odaklanmtr. UNDP, toplumlarn temiz ime suyuna eriiminin artrlmasn salamak ve doal kaynak olan suyun akllca kullanm hakknda bilinli bir ortamda gerek endstriyel, gerekse gndelik ev ihtiyalarnda kullanlan su kaynaklarnn srdrlebilirliini salamaya ynelik giriimleri de desteklemektedir. UNDP; ulusal, uluslararas, hkmet, sivil toplum rgtleri, akademisyenler ve zel sektr ortaklaryla ibirlii yaparak biyolojik eitliliin srdrlmesi, enerji verimliliinin tevik edilmesi ve doal kaynaklarn korunmas, tarm, balklk, ormanlar ve enerjinin srdrlebilir ynetimi, iklim deiiklii ve srdrlebilir olmayan kalknmayla ilgili tehlikelere ynelik stratejiler oluturma ve uygulama konusunda da destek vermeyi srdrmektedir. UNDP, eitli projelerde Orman ve Su leri Bakanl, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Ulatrma Bakanl, Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Devlet Planlama Tekilat, DS Genel Mdrl, Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl gibi birok bakanlk, kamu kurum/kuruluu ve belediyelerle birlikte almaktadr. evre ve srdrlebilir kalknma iin ncelikli alanlar arasnda; Srdrlebilir Kalknma , Su Ynetimi , Enerji , Toprak ynetimi , Biyolojik eitlilik , Kimyasallar ve klim Deiiklii bulunmaktadr.
EVRE MEVZUATI LE LGL BAZI TEMEL BLGLER

2872 kanun numaras ve 09.08.1983 tarihinde kabul edilen ve 11.8.1983 tarih, 18132 sayl Resmi Gazetede yaynlanan evre Kanununun amac, btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamaktr. (www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k.5491.html).Bu Kanunda geen terimlerden; evre: Canllarn yaamlar boyunca ilikilerini srdrdkleri ve karlkl olarak etkileim iinde bulunduklar biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kltrel ortamdr. evre korunmas: evresel deerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn nlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, evreyi iyiletirmeye ve gelitirmeye, evre kirliliini nlemeye ynelik almalarn btndr. evre kirlilii: evrenin doal yaps ve bileiminin bozulmasn, deimesini ve bylece insanlarn olumsuz ynde etkilenmesidir. Srdrlebilir evre: Gelecek kuaklarn ihtiya duyaca kaynaklarn varln ve ka-
207
litesini tehlikeye atmadan, hem bugnn hem de gelecek kuaklarn evresini oluturan tm evresel deerlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizik vb.) slah, korunmas ve gelitirilmesi srecini ifade eder. Srdrlebilir kalknma: Bugnk ve gelecek kuaklarn, salkl bir evrede yaamasn gvence altna alan evresel, ekonomik ve sosyal hedefler arasnda denge kurulmas esasna dayal kalknma ve gelimeyi anlatr. Alc ortam: Hava, su, toprak ortamlar ile bu ortamlarla ilikili ekosistemleri ifade eder. Doal varlk: Btn bitki, hayvan, mikroorganizmalar ile bunlarn yaama ortamlardr. Doal kaynak: Hava, su, toprak ve doada bulunan cansz varlklardr. Kirleten: Faaliyetleri srasnda veya sonrasnda dorudan veya dolayl olarak evre kirliliine, ekolojik dengenin ve evrenin bozulmasna neden olan gerek ve tzel kiiler. Ekosistem: Dnya zerindeki eitli canllarn evrelerindeki dier canllar ve cansz geler ile karlkl iliki ve etkileimler kurarak oluturduklar yaam dnyalar. Atksu: Evsel, endstriyel, tarmsal ve dier kullanmlar sonucunda kirlenmi veya zellikleri ksmen veya tamamen deimi sular. Atksu altyap tesisleri: Evsel ve/veya endstriyel atksular toplayan kanalizasyon sistemi ile atksularn artld ve alc ortama verilmesinin saland sistem ve tesislerin tamam. Artma tesisi: Her trl faaliyet sonucu oluan kat, sv ve gaz halindeki atklarn ynetmeliklerde belirlenen standartlar salayacak ekilde artld tesisler. Ekolojik denge: nsan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini doal yaplarna uygun bir ekilde srdrebilmeleri iin gerekli olan artlarn btn. Sulak alan: Doal veya yapay, devaml veya geici, sular durgun veya akntl, tatl, ac veya tuzlu, denizlerin gelgit hareketlerinin ekilme devresinde alt metreyi gemeyen derinlikleri kapsayan, bata su kular olmak zere canllarn yaama ortam olarak nem tayan btn sular, bataklk, sazlk ve turbiyeler ile bu alanlarn ky kenar izgisinden itibaren kara tarafna doru ekolojik adan sulak alan kalan yerleridir. Biyolojik eitlilik: Ekosistemlerin, trlerin, genlerin ve bunlar arasndaki ilikilerin tamam. Atk: Herhangi bir faaliyet sonucunda oluan, evreye atlan veya braklan her trl madde. Kat atk: reticisi tarafndan atlmak istenen ve toplumun huzuru ile zellikle evrenin korunmas bakmndan, dzenli bir ekilde bertaraf edilmesi gereken kat atk maddeleri. Evsel kat atk: Tehlikeli ve zararl atk kapsamna girmeyen konut, sanayi, iyeri, piknik alanlar gibi yerlerden gelen kat atklar. Tehlikeli atk: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik ynden olumsuz etki yaparak ekolojik denge ile insan ve dier canllarn doal yaplarnn bozulmasna neden olan atklar ve bu atklarla kirlenmi maddeler. Tehlikeli kimyasallar: Fiziksel, kimyasal ve/veya biyolojik ynden olumsuz etki yaparak ekolojik denge ile insan ve dier canllarn doal yaplarnn bozulmasna neden olan her trl kimyasal madde ve rnleri. Kirli balast: Duran veya seyir halindeki tankerden, gemiden veya dier deniz aralarndan su zerine brakldnda; su stnde veya bitiik sahil hattnda petrol, petrol trevi veya ya izlerinin grlmesine neden olan veya su stnde ya da su altnda renk deiiklii oluturan veya askda kat madde/emlsiyon halinde maddelerin birikmesine yol aan balast suyu. evresel etki deerlendirmesi: Gerekletirilmesi plnlanan faaliyetlerin evreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yndeki etkilerin nlenmesi ya da evreye zarar vermeyecek lde en aza indirilmesi iin alnacak nlemlerin, seilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek deerlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulanmasnn izlenmesi ve kontrolnde srdrlecek almalar. Proje tantm dosyas: Gereklemesi plnlanan projenin yerini, zelliklerini, ola-
208
s olumsuz etkilerini ve ngrlen nlemleri ieren, projeyi genel boyutlar ile tantan bilgi ve belgeleri ieren dosya. Stratejik evresel deerlendirme: Onay zorunluluu olan pln ya da programn onayndan nce plnlama veya programlama srecinin balangcndan itibaren, evresel deerlerin pln ve programa entegre edilmesini salamak, pln ya da programn olas evresel etkilerini en aza indirmek ve karar vericilere yardmc olmak zere katlmc bir yaklamla srdrlen ve yazl bir raporu da ieren evresel deerlendirme almalar. evre ynetimi: dar, teknik, hukuk, politik, ekonomik, sosyal ve kltrel aralar kullanarak doal ve yapay evre unsurlarnn srdrlebilir kullanmn ve gelimesini salamak zere yerel, blgesel, ulusal ve kresel dzeyde belirlenen politika ve stratejilerin uygulanmas. evre ynetim birimi/evre grevlisi: Bu Kanun ve Kanuna gre yrrle konulan dzenlemeler uyarnca denetime tbi tesislerin faaliyetlerinin mevzuata uygunluunu, alnan tedbirlerin etkili olarak uygulanp uygulanmadn deerlendiren, tesis ii yllk denetim programlar dzenleyen birim ya da grevli. evre gnlls: Bakanlka, uygun niteliklere sahip kiiler arasndan seilen ve Kanuna gre yrrle konulan dzenlemelere aykr faaliyetleri Bakanla iletmekle grevli ve yetkili kii. Hassas alan: trofikasyon riski yksek olan ve Bakanlka belirlenecek ky ve i su alanlar. evreye ilikin bilgi: Su, hava, toprak, bitki ve hayvan varl ile bunlar olumsuz olarak etkileyen veya etkileme ihtimali bulunan faaliyetler ve alnan idar ve teknik nlemlere ilikin olarak mevcut bulunan her trl yazl, szl veya grntl bilgi veya veri. termin pln: Atksu ve evsel nitelikli kat atk kaynaklarnn ynetmelikte belirtilen alc ortam dearj standartlarn salamak iin yapmalar gereken atksu artma tesisi ve/veya kanalizasyon gibi altyap tesisleri ile kat atk bertaraf tesislerinin gerekletirilmesi srecinde yer alan yer seimi, proje, ihale, inaat, iletmeye alma gibi ilerin zamanlamasn gsteren pln. Risk deerlendirmesi: Belirli kimyasal madde ya da maddelerin potansiyel tehlikelerinin belirlenmesi ve sonularnn hesaplanmas ynnde kullanlan yntemler btn. yonlatrc olmayan radyasyon: yonlamaya neden olmayan elektromanyetik dalgalar. Elektromanyetik alan: Elektrik ve manyetik alan bileenleri olan dalgalarn oluturduu alan. Koku: nsanda koku alma duygusunu harekete geiren ve kokunun alglanmasna neden olan uucu maddelerin yaratt etki. Hava kalitesi: nsan ve evresi zerine etki eden hava kirliliinin gstergesi olan, evre havasnda mevcut hava kirleticilerin artan miktaryla azalan kaliteleri. Bakanlk: Orman ve Su leri Bakanln, ifade eder.
LKEMZDE KORUNAN ALANLAR

lkemizin de taraf olduu Biyolojik eitlilik Szlemesi (BS) kapsamnda korunan alanlarla ilgili bir uygulama program taraf lkelerce de kabul edilmitir. Korunan Alanlar Program adyla anlan bu program imdiye kadar uluslararas toplumca kabul edilmi en kapsaml taahhtleri iermektedir. (www.wwf.org.tr). Programn genel hedefi, biyolojik eitlilik kaybn hep birlikte azaltacak etkin ynetilen ve ekolojik temsile dayanan korunan alanlar sistemlerinin oluturulmas ve srdrlmesidir. Bu byk hedefe, karasal alanlarda 2010, deniz alanlarnda ise 2012 ylna kadar ulalmas hedeflenmitir. Bu hedefe eriebilmek iin bir dizi ama, hedef ve eylem belirlenmitir. Korunan Alanlar Programnn tam anlamyla yerine getirilebilmesi iin, dnya apnda bir ibirlii gereklidir. lkeler, bu program kabul ederek belirlenmi hedeflere belirli bir takvim erevesinde ula-
209
mak iin uluslararas dzeyde ibirlii konusunda hemfikir olduklarn gstermilerdir. Korunan Alanlar Program, btn konularn sistematik bir ekilde masaya yatrlp, nceliklendirilmesini, zm yollarnn gelitirilmesini, elde edilen deneyimlerin lkeler ve korunan alanlar arasnda etkili bir ekilde paylalarak korunan alanlarda biyoeitliliin daha fazla temsil edilmesini ve daha az harcamayla daha etkili ynetilmesini hedeflemektedir. Aralarnda WWF-Doal Hayat Koruma Federasyonu nun da bulunduu yedi uluslararas kurulu; Bird Life Int, (Dnya kular koruma kurumu) Conservation Int, (Uluslararas koruma) FFI-Flora and fauna Int. (Uluslararas flora ve fauna) TNC-the nature concervancy, (Doal hayat koruma dernei) WCS-world solar challenge, (Dnya Gne enerjisini kullanma yar) WRI-world resources institute (Dnya kaynaklar enstits) szkonusu programn ulusal ve uluslararas dzeyde uygulanmasna katkda bulunmak iin IUCN (the International Union for Conservation of Nature= Dnya doa ve doal kaynaklar koruma birlii) ile birlikte alarak, korunan alanlardan sorumlu resmi kurululara yardmc olacak klavuzlar gelitirmilerdir. Bu kapsamda szlemeye taraf lkeler; korunan alanlarla ilgili eitli kurum ve kurulular arasnda koordinasyon ve ibirliini gelitirmek; ulusal mevzuata ve ulusal biyoeitlilik stratejisine uygun olarak, KAP (Korunan Alanlar Program)nn hem karasal hem de denizel alanlarda uygulanmasna yardmc olmak; KAP konusunda farkndal arttrmak ve bir iletiim stratejisi gelitirmek; Programn uygulanmasndaki ilerlemeyi takip etmek ve bununla ilgili ulusal raporlarn hazrlanmasna yardmc olmak; Programn daha iyi uygulanabilmesi iin teknik kapasitenin gelitirilmesini desteklemek; Yeniliki mali mekanizmalar dahil, KAPin uygulanmasna ynelik, hukuksal engelleri ve bilgi boluklarn belirlemek ve koullarn daha elverili hale getirilmesini salamak iin; KAPin ulusal dzeyde uygulanmasn desteklemek zere, ilgili resmi kurulular, uzmanlar, sivil toplum rgtleri, vb temsilcilerin katlmyla ulusal alma gruplar oluturmaya davet edilmektedir. WWF-Trkiye, ilk adm olarak, lkemizdeki korunan alan yneticileri arasnda farkndalk yaratmak zere, BS Sekreteryas ve UNEP tarafndan hazrlanm olan Korunan Alanlar Program Klavuzunu Trkeye evirip, ilgi gruplarna datmn salamtr. Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrlyle ibirlii iinde gerekletirilen altayla KAPte Trkiye iin ncelikli hedefler ve faaliyetler belirlenmi ve milli parklar ve tabiat parklarnn hzl deerlendirmesi yaplarak, KAPin uygulanmasn izlemek zere bir Ulusal alma Grubu oluturulmutur. lkemizde korunan alanlar arasnda; Bafa Gl; Aydn ve Mula snrlar iinde yer alan Bafa Gl, Ege Blgesinin en byk doal gldr. Gl, sarp kayalklar, orman ve makiliklerle kapl tepeler ve Beparmak Dalar evrelemektedir. Eirdir Gl; Trkiyenin ikinci en byk tatl su kayna olan Eirdir Gl Isparta ili snrlar iinde yer almakta ve Gller Blgesi nin doal zenginliklerinin banda gelmektedir. Konya Kapal Havzas; Konya ili snrlarnda yer alan Konya Kapal Havzas, zengin biyolojik eitliliiyle WWF tarafndan dnya apnda belirlenmi 200 nemli blgeden birisidir. Akyatan Kumsal; Adana ili, Karata ilesi snrlar iinde yer alan Akyatan kumsal, Milli Parklar Genel Mdrlnce 1987 ylnda Yaban Hayat Koruma ve retme sahas ilan edilmitir. ral; Antalya il snrlar iinde yer alan ral, bitki rts, hayvanlar, jeolojik oluumlar ve arkeolojik kalntlar asndan olduka zengin bir ky yerleimidir. Kre Dalar; Trkiyenin maara ve kanyonlar asndan en zengin yerlerinden biri olarak kabul edilen Kre Dalar, Bartn ayndan Kzlrmaka
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
210
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
kadar 300AMALARIMIZ km boyunca uzanmaktadr. Ka-Kekova; Antalya li snrlar iinde yer alan Ka, Antalyadan Fethiyeye kadar uzanan ky eridinde yer alan bir liman kasabasdr.Tarihi eser ve doal gzellikler bakmndan olduka zengin olan Ka, K T A P gn getike daha ok rabet gren trekking, daclk ve dal gibi doa etkinlikleri iin de saysz olanaklar salamaktadr. Dou Karadeniz; Trkiyedeki 26 su havzasndan biri olan Dou Karadeniz Havzas; Melet, Pazar, Harit aylar ile kizTELEVZYON dere, Frtna gibi Karadenize akan akarsular ve alt havzalarn ieren kritik bir ekosistemdir. wwf.org.tr ve Bu web sayfalarnda evre mevzuatnn btn detayla N did.cevreorman.gov.tr TERNET r ve yine lkemizdeki korunan alanlar ve zellikleri kapsaml olarak yer almaktadr.
NTERNET
SIRA SZDE
Tarihi sit alan ve doal korunan alanlar arasndaki fark sizce ne olabilir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
211
zet
A M A
evre sorunlarnn neler olduklarn tanmlayabilecek, nedenlerini irdeleyebilecek ve zmne ynelik grleri oluturmak Gebe yaamn brakarak artk yerleik yaama geen insanlar evrelerindeki doal kaynaklar daha fazla kullanmaya balaynca evre sorunlar da ortaya kmaya balamtr. nsanlarn yerkreye egemen olma arzusu son 30-40 yldan beridir artan nfus younluuna ve teknolojideki gelimelere de bal olarak evresel sorunlar gndemin n sralarna tamtr. Artk gnmzde evre sorunlar blgesel veya lkesel sorunlar olmaktan karak kresel (uluslar aras) sorun nitelii kazanmtr. evre sorunlarnn banda hzl nfus art gelmekte ve bunu teknolojideki gelimeler, endstrileme, dzensiz ve hzl kentleme, tarmsal retimde daha fazla verim elde etmek iin ok deiik ve doaya zararl girdilerin youn bir ekilde kullanm, artan ara saylar ve bunlara enerji temin etmek iin gelitirilen yntemler, silahlanma, savalar ve silahlarn denemesine younluk verilmesi saylabilir. Artan nfusa paralel olarak insanlarn doal alc ortamlara brakt atk miktar hzla artmakta ve bunlarn mineralize olarak doal dngye dhil olmalar ok dk bir hzla gerekletiinden ve gelen miktar mineralize olan miktardan fazla olduundan doada bir birikim sz konusu olmaktadr. lkemizin taraf olduu uluslar aras evre szlemelerini saymak ve evresel deerlendirme ynyle aklamak evresel sorunlarn kresel dzeyde zmne yardmc olmak amacyla lkemiz de birok uluslararas evre szlemesine dahil olmutur. Btn bu giriimlerin amac yaanabilir ve gelecek kuaklara temiz olarak braklacak bir evre iindir.
A M A
Srdrlebilir kalknma kavramn tanmlayabilecek ve evre ile olan ilikisini ifade etmek Yaanabilir bir evre amacna ynelik olarak seilen srdrlebilir kalknma modeli, bugnn gereksinimlerini, gelecek kuaklarn gereksinimlerini karlama yeteneinden dn vermeden karlayan kalknma eklidir. lkemizin evre mevzuatnnn temelini aklamak 11.8.1983 tarih, 18132 sayl Resmi Gazetede yaynlanan evre Kanununun amac, btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamaktr. Korunan alan kavramn ve lkemizdeki korunan alanlar tanmlamak lkemizin de taraf olduu Biyolojik eitlilik Szlemesi kapsamnda korunan alanlarla ilgili bir uygulama program taraf lkelerce de kabul edilmitir. Bu antlama erevesinde lkemizde Bafa Gl ,Eirdir Gl, Konya Kapal Havzas , Akyatan Kumsal , Antalya-ral, Kre Dalar , Ka - Kekova ve Dou Karadeniz koruma alanlar olarak belirlenmitir.
A M A
A M A
A M A
212
Kendimizi Snayalm
1. Ramsar szlemesi hangi konu ile ilikilidir? a. Sulak alanlar b. Petrol kirlilii c. Hava kirlilii d. llemeyle mcadele e. Nesli tehlikedeki hayvanlar 2. Kresel snma ve iklim deiiklii hangi protokoln ana temasdr? a. Stokholm b. Basel c. Kyoto d. Paris e. Ramsar 3. Avrupa kltr mirasnn korunmasna ynelik szleme hangisidir? a. Paris b. Granada c. Bern d. Marpol e. Viyana 4. Kalknmakta olan lkeler ve zellikle in ve Hindistandan gnll kstlama hedefleri koymalarn isteyen protokoln konusu nedir? a. klim b. Kalc organik kimyasallar c. Kalknma ve evre d. Tehlikeli atk e. Su kular 5. Atmosfer havasnn azot gaz oran % ka dzeylerindedir? a. 21 b. 50 c. 78 d. 94 e. 64 6. Doal kaynaklar etkin kullanan ve evreye nem veren model hangisidir? a. Srdrlebilir kalknma modeli b. Doal kalknma modeli c. Kresel kalknma modeli d. Klasik kalknma modeli e. Ekolojik kalknma modeli 7. nsan ve dier canllarn yaam ve gelimelerini doal yaplarna uygun srdrebilmeleri iin gerekli artlarn btnne ne ad verilir? a. evre b. Ekolojik denge c. Biyolojik eitlilik d. Srdrlebilir kalknma e. Ekosistem 8. Gerekletirilmesi dnlen projelerin evreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesi ve olumsuzluklarn evreye en az zarar verir hale getirilmesi iin alnacak nlemleri ve teknolojileri belirleyen almalara ne ad verilir? a. evresel etki deerlendirmesi b. Proje tantm dosyas c. Stratejik evre deerlendirme d. evre ynetimi e. termin plan 9. Aadakilerden hangisi lkemizdeki korunan alanlardandr? a. Van Gl b. Bafa Gl c. Tuz Gl d. Mogan Gl e. Hazar Gl 10. Korunan alanlar i programnn genel hedefi nedir? a. Topraklarn korunmasn salamak b. Su ve havann kirlenmesini nlemek c. Hava kirliliini en aza indirgemek d. Biyolojik eitlilik kaybn azaltmak e. Fazla pestisit ve gbre kullanmn nlemek
213

1. a 2. c Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemelerden Kyoto protokol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemelerden klim Deiiklii Antlamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslar Aras Szlemelerden klim Deiiklii Antlamas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise evre Mevzuat le lgili Baz Temel Bilgiler konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise evre Mevzuat le lgili Baz Temel Bilgiler konusundaki terimleri yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise lkemizde Korunan Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise lkemizde Korunan Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde 1 lkemizin en nemli evre sorunlar arasnda su kirlilii, toprak kirlilii, dzensiz arazi kullanm, hava kirlilii, kentleme, orman alanlarnn hzla tahrip edilmesi, grlt kirlilii, grnt kirliliini sayabiliriz. Hzla artan nfus ve endstrileme nedeniyle tarm topraklar endstri alanlarna braklrken bunlarn atklarndan hava, su ve topraklar kirlenmekte doal yaam zarar grmektedir. Sra Sizde 2 Ekilebilir alanlar snrl olan yerkrede insan nfusu hzla arttndan yiyecek ve suya ihtiya da hzla artmaktadr. Tarmsal retimi arttrmann tek yolu birim alandan daha ok rn almak vce evredeki dier canllara ait doal yaam alanlarn tahrip etmekten gemektedir. Ar toprak ileme, bilinsiz gbreleme, ar sulama, ar otlatma vb. yanl uygulamalar tarmda srdrlebilirlik kavramn da yok etmekte ve bir noktada tarmsal retimdeki verim art da durmaktadr. Bu nedenle iin srekli artan dnya nfusunun gda gereksinmelerini uygun maliyetlerde yeterli ve kaliteli olarak retmek, evrenin ve doal tarm kaynaklarnn korunmasn gelitirecek sistem ve uygulamalar n plana karmak iin srdrlebilir tarm tarm ad verilen alternatif yolun tercih edilmesi gerekmektedir. Sra Sizde 3 Tarihi sit alan denildiinde tarih ncesinden gnmze kadar gelen ve eitli uygarlklarn rn olan, sz konusu devirlere ait sosyal, ekonomik, mimarive benzeri zellikleri yanstan kent ve kent kalntlar ile nemli tarihi olaylarn meydana geldii yerleri ifade eder. Oysa doal koruma alan denildiinde doal evrenin koruma ve inceleme amalaryla korunduu alanlardr. Bu alanlar, bilim ve eitim bakmndan nem tayan, nadir bulunan, tehlikeye maruz kalan ve kaybolmaya yz tutmu ekosistemler, trler ve doal olaylarn oluturduu farkl rnekleri ieren ve kesinlikle korunmas gerekli olan, bilimsel ve eitsel amal ayrlm doa paralardr.
3. b 4. a
5. c 6. a
7. b
8. a
9. b 10. d
214
Alagz, M. (2007). Srdrebilir Kalknma ve evre Faktrne Teorik Bir Bak, Konya. Beyhan, E. (2008). www.yerelsiyaset.org Buchwald, K. (1980). Umwelt und Gesellschaft zwischen Wachstum und Gleichgewitch. Buchald/Engelhardt handbuch fr Planung, Gestaltung und Schutz der Umwelt Band 4.BLV,1-32, Munchen. Blgesel evre Merkezi (REC). (2006). Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi ve Kyoto Protokol Ankara http://iklim.cob.gov.tr/iklim/Files/REC_unfecc.pdf Dulupu, M.A. (2004). Srdrlebilir Kalknma Politikasna Ynelik Gelimeler http://www.dtm. gov.tr/ead/dtderg/Ocak2001/politika.Htm http://www.tema.org.tr/sayfalar/cevrekutuphanesi/p df/..../sozlesmeler.pdf. http://www.wwf.org.tr Doal Hayat Koruma Vakf (2011) wwf. org.tr Fisunolu, H.M. (1997). Tarmsal retim, Nfus ve evre, Nfus, evre ve Kalknma Konferans, T..V. Kasm, Ankara. Grlk, S. (2001). Dnyada ve Trkiyede Krsal Kalknma Politikalar ve Srdrlebilir Kalknma, Uluda niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi Cilt: 19, Say: 4, Aralk, Bursa. Marmara Aratrma Merkezi, (2004). Srdrlebilir Kalknma in Bilgi ve letiim, http://www.mam.gov.tr/enstituler/escae/projeler/t artisbel1.doc Tbitak Vizyon 2023 Panel in Notlar, (2011). http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-16.pdf Resmi Gazete (1983). evre Kanunu Say: 18132, Ankara.www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5491.html UNDP, (2011).United Nations Development Programme (Birlemi Milletler Kalknma Program), www.undp.org.tr UNEP, (2007). United Nations Environment Programme Global Environment Outlook, GEO4, Environment for Development.
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar

EKOLOJ VE EVRE BLGS
Bu niteyi tamamladktan sonra; evre planlamasnda kullanlan aralardan biri olan EDnin nasl ortaya ktn zetleyebilecek, evresel Etki Deerlendirmesi (ED) kavramn tanmlayabilecek, Planlanan bir faaliyetin veya projenin evre zerinde yapaca etkilerin incelenmesi iin kullanlan EDnin aamalarn sralayabilecek ve evresel deerlendirme ynyle aklayabilecek, evresel Etki Deerlendirmesi almalarnn paralelinde gndeme gelen stratejik evresel deerlendirme srecini aklayabileceksiniz.
evre planlamas Kalknma evre koruma Stratejik evresel deerlendirme
evre kalitesi ED NED
indekiler
GR EVRESEL ETK DEERLENDRMES (ED) KAVRAMI VE ED TANIMI EVRESEL ETK DEERLENDRMES ALIMASININ AAMALARI ED ALIMALARINDA KULLANILAN YNTEMLER STRATEJK EVRESEL DEERLENDRME NEDR?
evresel Etki Deerlendirmesi
evresel Etki Deerlendirmesi

GR
lkemizde plan ve proje deerlendirmede projelerin teknik, ekonomik ve politik ynlerine arlk verilmesi gemite olduu gibi bugnde geerliliini korumaktadr. Projenin gereklemesiyle ortaya kabilecek evre-salk-sosyal etkilerin olumsuz olmas durumunda alnmas gerekli nlemler dikkate alnm grnse bile ok kapaml aratrmalara dayandrlmad ve bunun sonucunda da lkemizin doal kaynaklarnn teker teker elden kt belirlenmektedir. Doal kaynaklarmzn en nemlilerinden olan ime suyu kaynaklarmz ve topraklarmz tehlikeli bir biimde kirlenmekte, tarmsal arazilerimiz yok olmakta, orman varlmz giderek azalmakta ve en nemlisi, halkmz her geen gn salksz bir toplum haline gelmektedir. nsanlarn daha salkl bir gelecee ve srdrlebilir kalknmaya ileryebilmeleri iin belirli kurulu ve iletmelerin evreye verecekleri zarar en aza indirmek amacyla zorunlu hale gelen evresel Etki Deerlendirme (ED) Raporu hazrlama ykmll olduka nemli bir gelimedir. evresel Etki Deerlendirmesinin amac, ngrlen bir gelimenin yol aabilecei olumsuz evre ve salk etkilerinin nceden tespit edilip gerekli nlemlerin alnmasn salamaktr. Byle bir deerlendirme, bir faaliyetin fiziksel, biyolojik, ekolojik ve sosyo-ekonomik etkilerinin kapsam ve iddetlerinin uzman kiilerce ve bilimsel yntemler kullanlarak belirlenmesi ve olumsuz etkilerin giderilmesi iin gerekli nlemlerin ortaya konmas gibi eitli bileenlerden oluur. Yksek ekonomik yaam dzeyine sahip olmak isteyen toplumumuz gittike artan nfusu ile daha fazla retmeye ve tketmeye balayacaktr. Artan retim ve tketim evremize byk basklar getirecektir. Gerekli nlemler zamannda alnmadnda kirlenme nemli boyutlara ulaacaktr. Bylece salt ekonomik gstergeler asndan iyilemi gibi grnen yaam standartlar, salkl evreden yoksun insanlar iin anlamn yitirecektir. lkemizde yaam ve evre kalitesi birinci derecede hedef haline gelecektir. evre kirlenmesinin uzun vadede ekonomik kayplara da neden olduu ekonomistlerce kabul edilmitir. Gnmzde herhangi bir faaliyetin ve gerekletirilmesi istenen bir projenin gelecekte oluturabilecei hangi evresel etkileri meydana getirebilecei belirlenebilmektedir. evresel bozulmalar, ihmaller ve konu zerinde yeterli aratrma yaplmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle gnmz ve gelecein yneticilerine ok byk sorumluluklar dmektedir. Sanayileme evrimini tamamlam ve gelime aamalarnda sanayi tesi bilgi toplumu evresine ulam pek ok toplumda gelecekteki gelimelerin
218
nceden tahmini ile gerekli nlemlerin zamannda alnarak bu gelimelerin kontrol ve istenen ekilde ynlendirilmeleri, bu tr toplumlarn en nemli zelliklerinden birini oluturmaktadr (Uslu, 1993). ED, proje deerlendirilmelerinde kullanlan bilimsel bir uygulamadr. EDnin bilimsel anlamda ilk geliimi proje deerlendirme yntemlerinden olan Maliyet/Fayda Analizi kapsamnda olmutur. ED, nceleri Maliyet/ Fayda Analizine ek bir boyut olarak kabul edilmi ve bu analizde ilenmesi g baz potansiyel etkileri hesaba katmak zere gelitirilmitir. Ancak daha sonra Maliyet/Fayda Analizi, EDnin geni ats altnda kalm ve onun bir blm haline gelmitir. EDni dnyada ilk yasallatran lke ABDdir. ABD kongresinde 1969 sonunda kabul edilip Ocak 1970de yrrle konan Ulusal evre Politikas Yasas ile ED, proje deerlendirilmeleri srasnda evresel etkilerin irdelenmesinde uygulanmak zere yasal olarak zorunlu duruma getirilmitir. ok ksa bir sre ierisinde de gelimi ve gelimekte olan ayrm olmakszn pek ok lkede ED uygulamalarna geilmitir. ED gnmzde, uluslararas kurulularn balayc karar metinlerinde yer alan, finans rgtlerinin destekleyecekleri projelerin deerlendirmesinde aradklar koullardan olan evre ynetimi ile ilgili bata gelen uygulama alanlarndandr. Uluslararas kurulularn ve finans rgtlerinin alm olduklar bu kararlar, bu kurululara ye lkelerin ve finans destei almak isteyenlerin ED uygulamalarn zellikle 1980 sonrasnda zorunlu olarak da hzlandrmtr (zer,1986). 11 Austos 1983 tarih ve 18132 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren evre Kanununun 10. maddesi, Gerekletirmeyi planladklar faaliyetleri sonucu evre sorunlarna yol aabilecek kurum, kurulu ve iletmeler bir evresel Etki Deerlendirme Raporu hazrlarlar. Bu raporda evreye yaplabilecek tm etkiler gz nnde bulundurularak, evre kirlenmesine neden olabilecek atk ve artklarn nasl zararsz hale getirilebilecei ve bu hususta alnacak nlemler belirtilir. evresel Etki Deerlendirme Raporunun, hangi tip projelerde istenecei, ihtiva edecei hususlar ve hangi makamca onaylanacana dair esaslar ynetmelikle belirlenir. hkm ile Trkiyede ilk defa olarak, bir faaliyetin gereklemesinden nce bu faaliyetin yol aabilecei olumsuz etkilerin belirlenmesini ve gerekli nlemlerin alnmasn yasal bir temele oturtmutur. Bu madde, ED uygulamalarnn genel kapsam bakmndan eksik kalan ynleri (zararsz hale getirilmesi ngrlen etkinin yalnzca kirlilik snrl braklmas, ED raporunun proje hakknda alnacak uygulama kararlarnda esas alnmas koulunun ngrlmemesi, projenin uygulanma aamasnda ED Raporunu esas alan Proje-Sonras-Denetimlere yer verilmemesi gibi) bulunmakla birlikte, lkemizde EDni yasal bir zorunluluk haline getirmesi bakmndan nem tamaktadr. 10uncu maddenin ikinci fkrasnda ngrlen ve evre Kanunundan on yl sonra 7 ubat 1993de yrrle konan ED Ynetmelii ile bu eksikliklerin bir ksm giderilmekle birlikte, EDnin lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin salanmas bakmndan ok nemli hatalar yaplmtr. Bu nedenle ED Ynetmelii 1997 ve 2003 yllarnda revize edilmitir. evresel Etki Deerlendirmesi, doal ve evresel kaynaklarla, ekonomik deerlerin aktif bir biimde kullanmn amalayan bir mekanizmadr. Bu nedenle bir evresel etki deerlendirmesi almas, ilke olarak, btnleik bir yaklamla ele alnmaldr; nk evre karmak bir btndr ve bu btn meydana getiren eler arasnda ok yakn etkileimler mevcuttur.
10. nite - evresel Etki Deerlendirmesi
219
EVRESEL ETK DEERLENDRMES (ED) KAVRAMI VE ED TANIMI

evresel Etki Deerlendirilmesi iin bugne kadar pek ok tanmlama yaplmtr. Kesin tanmlarn kat snrlamalar getirebildii gibi genellikle de gelimeyi engelledii kabul grlmektedir. Bu nedenle ED tanmndan nce ED kavramnn ana zelliklerini zetlersek; ED, planlanan bir faaliyetin evre zerinde yapaca etkilerin incelenmesi iin kullanlan yntemlerdir. Bu balamda evre insann yaad doal ve yapay evre olarak en geni anlamyla kullanlmaktadr. Bylece planlanan faaliyetin trne ve kapsamna gre, ED almalar iklim, bitki ve hayvan poplasyonlar, toprak erozyonu, toprak, su ve hava ortamlarnn fiziksel, biyolojik, sosyal ve ekonomik evresinin birbirinden ok farkl bileenlerini kapsamna alabilir. Somut bir ED almasnda, yukarda saylan faktrlerden hangilerinin incelenecei, planlanan faaliyetin trne ve bu faaliyetin gerekleecei ortama bamldr. ED, bir gelime program veya projesi iin ortaya konabilecek eitli seenekler arasnda kyaslama ve seim yapmak iin uygulanan bir yaklamdr. Planlanan faaliyetin ne olaca konusunda karar verildikten ve kesin projeler gelitirildikten sonra ED yaplmaz. ED planlamann daha ilk aamalarnda uygulanmas gereken bir yntemdir. Gelime plan kapsamnda ortaya konacak seeneklerin olumlu ve olumsuz ekonomik ve evresel sonular ED erevesi iinde irdelenir. Olumsuz evresel etkilerin giderilmesi veya azaltlmas iin gerekli harcamalar, ekonomik yararlarn hangi evresel ykler pahasna elde edildikleri ortaya konur. Bylece mmkn olan tm seenekler arasnda evresel adan tutarl ve ekonomik adan yararl olan zmler bulunmaya allr. ED, gelecek iin yaplan ngrlere dayanr. ncelenen tm seeneklerin yarataca evresel etkilerin ED srasnda kestirilmesi gerekir. evre bilimleri ve teknolojisi ile ekolojinin gnmzde ulat bilgi dzeyi ve bu bilgilerden hareketle kurulan bilgisayar modelleri, bu tr kestirimlerin yaplmasn byk lde kolaylatrmaktadr. te yandan sosyal etkilerin deerlendirilmesinde veya eitli salk risklerinin hesaplanmasnda bu tr somut yaklamlar henz mevcut deildir; bu tr kestirimler daha niteliksel dzeylerde kalmaktadr. Bir ED almas erevesinde yaplan kestirimler hangi trden olursa olsun, bunlarn hangi yntemlerle elde edildikleri ve gven snrlar aka belirtilmelidir. ED yaklam, gelecekteki proje ve faaliyetlerin irdelenmesinde, ekonomik fayda ve masraflarla evresel olgularn ortak bir ereve iinde deerlendirilmesini salar. Bylece, karar aamasnda herhangi bir seenein ileride douraca olumsuz evresel etkilerin gzden kamas nlenmi olur. Ekonomik ve evresel unsurlarn ayn dkman iinde deerlendirilmi olmas, yetkili mercilerin karar vermesini kolaylatrr. Bu deerlendirmelerin birbirinden bamsz olarak yaplm olmas halinde, karar merciinin ekonomik veya evresel olgulara tek ynl olarak bakarak, salkl bir karara varamamas riski mevcuttur. Sonu olarak, ED kesin projelendirme ve planlama kararlarnn oluturulduu son aama deildir. Bir ED almas, karar mercilerine, kararlarn salkl bir ekilde verebilmeleri iin seenek reten ve bu seeneklerin olumlu ve olumsuz ynlerini sergileyen bir yaklamdr. Bu nedenle, bir ED almas kendi iinde tutarl bir neriler listesiyle bir yaklamdr. Kesin karar ED almasn yapanlar deil yetkili ve sorumlu merciler verirler (Uslu, 1993).
220
ED, gerekletirilmesi planlanan faaliyetlerin evreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesinde olumsuz yndeki etkilerin nlenmesi veya zarar vermeyecek lde en aza indirilmesi iin alnacak nlemlerin, seilen yer ve teknoloji alternatiflerinin saptanarak deerlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada izlenmesi ve denetlenmesinde srdrlecek almalardr. Planlanan faaliyetin trne ve kapsamna gre ED almalar; iklim, bitki ve hayvan poplasyonlar, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlenmesi, toplum sal, kentleme, istihdam vb. birok unsuru kapsamna alr. Somut bir ED almasnda, tanmlanan bu faktrlerden hangilerinin incelenecei planlanan faaliyet trne ekil 10.1 ve faaliyet ortamna baldr. ED yntemlerinin uygulanmasna kar olanlarn en yaygn olarak ortaya attklar iddialardan birisi, ED almasnn Aamalar EDin kalknmay engellediidir. Bu iddia eitli formlasyonlara brnerek karmza kmaktadr. En hafif olarak ED kalknProblemin tanmlanmas ma hamleleri iin brokratik bir ayak badr eklinde ortaya Eleme atld gibi; ED gelimekte olan lkelerin fakirlikten ve bamKapsamlatrma llktan kurtulmalarn engellemek iin sanayilemi lkeler tarafndan haince icat edilmi yeni bir hiledir eklindeki radikal ifadelere de rastlanabilmektedir. ED, gl bir planlama aletidir Hali hazr durum ve iyi kullanld zaman, karar yetkisine sahip olanlarn lkeleri Veri toplama ve lm yararna ok daha etkili kararlar alabilmelerini salayabilir. nk ED gelimeyi engellemek veya geciktirmek iin deil; kalknmann insan, toplum, evre ve ekonomi asndan geni zaman Etkinliklerin niceliksel kestirimi perspektifleri iinde en salkl biimde gereklemesi amacyla Modelleme ve sistem analizi ortaya konmu bir yaklamdr (Uslu, 1993).
Gerekli evre koruma nlemlerinin belirlenmesi
EVRESEL ETK DEERLENDRMES ALIMASININ AAMALARI

Planlanan bir faaliyetin evresel etkilerinin deerlendirilebilmesi iin yaplacak olan almalarn sistematik, objektif ve disiplinler aras zellikler tamas gereklidir. almalarn sistematik olmas koulu, evrenin fiziksel, biyolojik, kltrel ve sosyo-ekonomik bileenlerine muhtemel etkilerin eksiksiz, dzenli ve bilimsel titizlikle belirlenmesini salar. Objektif olma zellii, en bata yinelenebilirlik esini ierir. ki ayr grup birbirinden bamsz olarak ve ayn bilgi bazndan hareketle, birbirine yakn, kyaslanabilir ve yinelenebilir sonular elde edebilmelidir. almann disiplinler aras bir grupla gerekletirilmesi gerei ise konunun ok ynl ve ok boyutlu oluu nedeniyledir. Disiplinler aras bir alma, deerlendirmenin eksiksiz olarak yaplmasn salar. Planlanan bir faaliyetin evresel etkilerinin deerlendirilmesi eitli aamalardan oluur. Bu aamalar deiik uygulayclar tarafndan farkl biimlerde formle edilmekle beraber, genelde bir mantksal dizi olutururlar. Sz konusu aamalar genelde ardk olarak gereklemekle beraber, almann herhangi bir noktasnda geriye dnerek bir nceki admdaki deerlendirmeleri tekrar gzden geirme gerei ortaya kabilir (Uslu, 1993). ekil 10.1de bir ED almas iin faaliyetler dizisi gsterilmektedir. Bir ED almas aadaki admlardan oluur:
Alternatiflerin deerlendirilmesi ve neriler
ED raporunun hazrlanmas ve sunulmas Karar verme sreci EK ED ve revize ED almalar
Proje sonras denetim
221
Hazrlk almalar ve problemin tanm, Eleme, Kapsam ve etkilerin belirlenmesi, evrenin mevcut durumunun belirlenmesi, evresel etkilerin niceliksel kestirimi ve deerlendirilmesi, Gerekli evre koruma nlemlerinin belirlenmesi, Proje alternatiflerinin deerlendirilmesi ve nerilerin hazrlanmas, evresel etki deerlendirme raporunun hazrlanmas, Karar verme sreci, Proje sonras izleme ve deerlendirme.
Hazrlk almalar ve Problemin Tanmlanmas

ED raporu oklu disiplinli ve uzman bir grubun almas sonunda ortaya kar. almalar balangta ok iyi planlanmaldr (ekil 10.2).
ekil 10.2
HAZIRLIK ALIMALARI ANAHATLARI
Hazrlk almalar Anahatlar
KARAR MERCNN VEYA MERCLERN BELRLENMES
PROJE KOORDNATRNN SEM
ALIMA PLANININ YAPILMASI
PLANLANAN FAALYETN VE SEENEKLERN TANIMLANMASI
KONUYA LKN YASAL VE TEKNK DZENLEMELERN BELRLENMES
Karar Merciinin veya Mercilerin Belirlenmesi

Planlanan proje veya faaliyetler konusunda ksmen veya tamamen karar ve izin verme yetkisi genellikle birden fazla kurulua yasal olarak verilmitir. Birbirleriyle elien veya birbirleriyle uyum iinde olmayan amalar temsil eden kurulular arasnda fikir ayrcalklar olmas lkemiz koullarnda ska rastlanmaktadr. Bu nedenle balangta son kararn hangi kurum ve kurulular tarafndan verileceinin bilinmesi, hem almalarn ynlendirilmesinde hem de yetki sahibi kuruluun fikirlerinin alnmas ile yaplan almalarn boa kmasn engellemektedir.
222
Proje Koordinatrnn Seimi

Hazrlk almalarnda proje koordinatr, ED almasn son karar mercii adna sorumlu olarak projeyi yrtr. Proje koordinatrnn grevi, ED almasnn ngrlen srede, ngrlen bteyle tamamlanmasn salanmaktadr. alma sonularn kolayca deerlendirilebilecek ekilde son karar verecek merciiye sunar. EDnde en nemli husus deiik meslek gruplarndan gelen deerlendirmelerin homojen ve eksiksiz olarak hazrlanmasdr. Toplanan bilgilerin-verilerin, proje hakknda verilecek kararn kolaylatrlmasn salyacak ekilde sentezlenmesi iin ayr bir bilgi birikiminin ve deneyiminin olmasn gerektirmektedir.
alma Plannn Yaplmas

ED alma plannda, alma grubunun belirlenmesi ve i blm yaplmas gerekmektedir. evre ynetiminde nemli bir yeri olan EDnin uygulamalarnn bilinli, deneyimli ve iyi ynlendirilen teknik kadrolar ile gerekletirilmelidir. Projede alacak kadronun, projeyle ilgili tm bileenleri evrenin tm gstergeleriyle badatrabilen mesleklerden olumas gereklidir. ED almasna katkda bulunabilecek uzmanlk dallar izelge 10.1de verilmitir (Uslu, 1993).
izelge 10.1 ED almasna katkda Bulunabilecek uzmanlk Dallar (Uslu, 1993). EVRESEL ETK DEERLENDRMES BYOTK EVRE SOSYO-EKONOMK EVRE EKONOMK EVRE Ekonomist ehir Plancs Blge Plancs Ulam Plancs Tarmsal Ekonomist statistiki LTOSFER Jeoteknik Mhendisi naat Mhendisi Jeoloji Mhendisi Jeofizik Mhendisi Jeolog Pedelog Ziraat Mhendisi ABYOTK EVRE HDROSFER Su kirlilii Uzman evre Mhendisi naat Mhendisi Sistem Analisti Su kimyas Uzman Hidrolog Hidrojeolog Hidro-jeo-fiziki Not: ED almas yaplacak olan faaliyete gre izelgede baz meslek gruplarnn katks olabilecei gibi olmayabilir de ancak izelge 10.1de bulunmayan dier meslek gruplarnn da katks olabilir. ATMOSFER Hava kirlilii Mhendisi evre Mhendisi Sistem Analisti Meteorolog
FLORA VE FAUNA SOSYAL EVRE Ekolog Biyolog Mikrobiyolog Hidrobiyolog Zoolog Sistematik Uzman Sistem Analisti Sosyolog Sosyal Planlamac Mimar Peyzaj Plancs
lkelerin geleceini etkileyen temel kararlarn verilmesinde nemli bir yer tutan ED almalarnn, zellikle yerli uzman ve ynetici kadrolarn sorumluluunda gerekletrilmesi gereklidir.
223
Planlanan Faaliyetin ve Seeneklerin Tanmlanmas

Farkl projelerin evreye de etkileri farkl olmaktadr. Bu nedenle ED almasnn hazrlanmasnda ve yaplmasnda planlanan faaliyetin ve seeneklerin neler olduu, ayrntl ve yanl anlamalara imkn vermeyecek netlikle ortaya konmaldr. Faaliyetin tanmlanmas proje koordinatr tarafndan yaplmal ve karar mercii ile uyumluluk salanmaldr. Bir proje iin seenekler retilmeli ve nceden belirlenmi ltlere uygun olarak incelenmeli ve en iyi seenek gerekletirilmelidir. Proje seenekleri incelenirken teknik ve ekonomik ltlere ED evresel unsurlar da dhil etmektedir. Seenekler retilirken yansz ve tarafsz olmak nemlidir. Projeden ekonomik adan kar bekleyenlere ED almas yaptrlmamaldr. Seeneklerin belirlenmesinde ED almasnn zamanlamas da nem tamaktadr. Erken aamada yaplan ED almalar evresel adan olumsuz olabilecek almalar nceden belirleyerek kolaylkla elemine edebilmektedir. ED almasnn erken yaplmas, makro dzeyde nemli ekonomik yararlar salayabilme potansiyeline sahiptir. Planlanan faaliyetle ilgili teknik artname, norm ve ltler ile bu faaliyetin evreye yapaca etkilere ilikin yasal dzenleme ve standartlarn derlenmesidir. Ayrca arazi ve toprak kullanm, enerji ve su kullanmna ilikin yasal dzenlemelerin bilinmesinde yarar vardr. Planlanan faaliyetin hem ED almas erevesinde, projenin daha sonraki uygulama aamasnda, mevcut yasal dzenlemelerle elikilere dmemesi salanm olur. ok byk projelerden rnein, istimlk sorunlar, doal ve tarihi sit alanlarnn bulunmas veya ayn blgede baka kurulular tarafndan yaplan planlamalarn bilinmemesi nedeniyle, gecikmeler olmas veya projeden tamamen vazgeilme durumunun ortaya kmas mmkndr (Uslu, 1993).
Eleme Aamas
Pek ok lkede hangi faaliyetler iin ED uygulanaca ynetmeliklerle belirlenmitir. Fakat uygulanan ltler lkelere gre farkllk gstermektedir. Baz lkelerde byklkleri, yatrm bedelleri veya enerji gereksinimini aan projeler iin ED istenebilmektedir. Fakat bu tr ltlerin, proje ve faaliyetlerinin evre ile ilikisini ortaya karmaya yeterli olmad ve projelerin ekolojik boyutlarn belirtmedii iin, baz lkeler tamamen ekolojik ltleri projeler uygulamaktadrlar. Bu nedenle de bu lkelerde ekolojik basklarn younluu ED yaplmasn ngrmektedir. Hangi faliyetler iin ED isteneceine, proje ve faaliyetin gerekleecei evresel-ekolojik ortam ve proje tipi gz nne alnarak karar verilmelidir. Bunun iinde uzun bir srece ihtiya duyulmaktadr (ekil 10.3).
ekil 10.3
Hangi projeler iin hazrlanmaldr? Kapsam ne olmaldr?
ED
RAPORU
ED Raporu Hangi Projeler iin Hazrlanmaldr? Kaynak: zer ve ark. 1996
224
Bir proje hakknda ED raporunun hazrlanmasna gerek olup olmadn belirlemek ve bunun iin daha nce aklanan NEML ETK kstas esas alnr. Bu konuda genel olarak grup faaliyet tipi belirlenmitir. Bu gruplar: Birinci grup: Faaliyet tipinin zellii nedeniyle evresel etkilerinin nemli olaca nceden bilinenler: Baz faaliyetlerin zellikleri ve/veya byklkleri nedeniyle evresel etkilerinin nemli olaca nceden bilinmektedir. rnein, termik santraller, otoyollar, ham petrol rafinerileri, petrokimya kompleksleri, demir-elik fabrikalar, metrolar, ticaret limanlar, nkleer santraller, radyoaktif, toksik ve tehlikeli atklarn uzaklatrlmas, p yakma tesisleri, belli bir lein stndeki barajlar, toplu konutlar, turizm tesisleri, deniz ve hava limanlar, gibi ok farkl tiplerdeki faaliyetler bu gruba girer. Bu faaliyetlerle ilgili projelere ED raporunun hazrlanaca kesindir. kinci grup: evresel etkilerinin nemli olup olmayaca proje hazrlanmadan nce bilinmeyenler: Baz faaliyet tipleri (tarmsal sulama tesisleri, hayvanclk dhil eitli gda retimi tesisleri, toprak ileme, madenciliin-kimya sanayinin eitli kollar, tekstil, dericilik, aa ileri sanayi, belli bir lein altndaki barajlar, deniz ve havalimanlar, turistik tesisler, toplu konutlar ve dier benzeri faaliyet tipleri) iin ED raporu hazrlanmasnn gerekip gerekmediini belirlemek, proje hazrlanmadan nce olanakl olmamaktadr. Bu durumda, proje konusu faaliyetin evresel etkilerinin nemli olup olmayacann EDne, zg bilimsel yntemlerle belirlenmesi gerekir. Bu grup faaliyetler iin bilimsel yntemler kullanlarak yaplan almaya ED N ARATIRMASI (N ED) ad verilir. nc grup: Yukarda belirtilen ilk iki grup kapsamna girmeyen faaliyetler: Baz faaliyetler zellikleri ve /veya byklkleri nedeniyle yukarda belirtilen iki gruba da girmezler. Dolaysyla bunlara ED raporu uygulanacak faaliyetler listesinde yer verilmez. Ancak bu faaliyetlerin evresel etkilerinin tmyle nemsiz olduunu varsaymak doru deildir. Dier yerler iin hibir nemli etkisi bulunmayan bu faaliyetlerin baz hassas yrelerde azmsanmayacak llerde nemli etkileri olabilir. rnein, d etkilere kar son derece duyarl su kularnn reme ve yaama ortamlarnda, ku gzlem faaliyetlerinin, motorlu su ve kara tatlarn kullanmnn belli bir mesafeden daha yakn olmamas, sulak alanlarda biyolojik adan hassas dengeyi salayan sazlklarn kesimlerinin bu dengeyi bozacak ekilde yaplmamas, baz hassas endemik bitki trlerinin bulunduu alanlarda piknik ve dier rekreaktif faaliyetlerin snrlandrlmas ya da yasaklanmas gerekebilir. Yalnzca faaliyetin kendi zellikleri deil, evresel faktrlerde dikkate alnd zaman HASSAS YRELER iin nc grup faaliyetleri ED uygulanacaklar kapsamna almak gerekli olmaktadr. Bunun iin mutlaka ED raporu hazrlanmas gerekmez, bu amala uygulanacak NED yeterli olabilir. ED Raporunun kapsam faaliyet tipine zg, zelliklere gre farkl olacaktr. Termik santral ve otoyol yapm faaliyetlerinin zelliklerinin birbirinden farkl olmas ayr ayr zel formatlarn hazrlanmas gereini oluturmaktadr. Proje ve faaliyet iin NED almas, eleme aamasnda karlalabilecek glkleri ortadan kaldrmak iin yaplmaldr. Bylece bir proje ve faaliyet iin EDnin gerekli olup olmad ekil 10.4de gsterildii biimde belirlenebilir.
225
ekil 10.4
Proje veya faaliyet
ED almasnda Eleme Aamalar
NED
ED gereksiz
ED gerekli
Uygulama
ED
nlemler
Uygulama
NED uygulamalarnda hzl, pratik ve kolay yntemler kullanlarak proje ve faaliyetlerin gecikmesi nlenebilir. nemli evresel etkilere neden olabilecek proje ve faaliyetlerle, hibir ekilde olumsuz evresel etkiye neden olmayacak proje ve faaliyetleri ilk aama olan eleme aamasnda belirlemek olduka kolay olacaktr. Proje ve faaliyetlerde en nemli olan glk, evresel ve ekolojik adan belirsizlik arz edenlerdir. Bundan dolay da NED uygulamalarnda bu tr projelerde daha ayrntl bir almaya ihtiya duyulacaktr. Yaplan NED almas ile veriler ve bilgiler nceden salkl bir biimde belirlenmektedir. Veri eksiklii saptandnda derhal veri toplama ve lm programlar balatlmaldr (Uslu,1993).
Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi

Bu aama, ED almasnn snrlarnn izilmesini amalar. ED almasnn snrlarnn erken bir aamada belirlenmesi, almann uygun bir sre ve bte ile tamamlanmasn salayan en nemli hususlardan biridir. Bu snrlar iki aamada belirlenmektedir. Birinci aama, planlanan faaliyetin evreye yapabilecei tm olas etkilerin saptanmasdr. Bu aamada proje koordinatr ve alma grubunun dier elemanlarnn konu zerindeki tecrbeleri byk nem tar. Deerlendirilecek proje veya faaliyetin eitli alternatiflerinin evresel etkilerinin neler olaca, bu aamada ortaya konur. Genelde proje anahatlar, daha genel ve st dzeyde alnan kararlarla belirlenmi olur. Genel kalknma planlarnn belirlenmesinde st dzeyde evresel deerlendirmeler yapmak (STED) ve evresel politikalar sap-
226
tamak, uzun vadeli gelimelerde lke apnda evresel ve ekolojik adan uygun ynlendirmeleri salamak asndan byk nem tamaktadr. evresel etkilerin belirlenmesi srasnda daha nce benzer projelere ilikin yaplm olan ED almalarndan da yararlanmak mmkndr. rnein Amerika Atom Enerjisi Komisyonu, nkleer g santrallarnn evresel etkilerinin belirlenmesi kapsamnda; Proje alan ve toporafyas, Blgesel nfus yaps, arazi ve su kullanm, Blgedeki tarihi, kltrel, doal ve estetik deerler, Jeoloji, Hidroloji, Meteoroloji, Ekoloji, Mevcut radyasyon seviyeleri, ana balklar altnda almalar yaplmasn nermektedir. Amerika Federal Enerji Komisyonu ise doal gaz boru hatlar iin yaplan ED almasnda; Yrenin zellikleri ve arazi kullanm, Trler ve ekosistemler, Sosyo-ekonomik faktrler, Atmosferik ve sucul ortamlar, evrenin istisnai zellikleri, ana gruplarnda almalar yaplmasn uygun bulmaktadr. Barajlar konusunda ise aadaki sistematik ortaya konulmutur; Arazi ve verim kaybnn tesbiti, Mevcut yaplarn, arkeolojik ve tarihi sit alanlarnn kayb, Yaban hayvanlarnn yaam ortam kayb, Estetik kalitedeki deiimler, Doal akarsu mecralarnn yok olmasnn getirdii sonular, Baraj haznesinin oluturaca etkiler, Baraj haznesinin neden olaca su kalite deiimleri, Baraj yapsnn neden olaca etkiler, Dolu ve dip savaklarla, su alma yaplarnn etkileri, Mansaptaki deiimler, Yeralt suyuna etkiler, Baraj su seviyesi deiiminin etkileri. Hava alanlar iin oluabilecek etkileri insan evresi ve doal evre zerine olmak zere aadaki sistematik erevede zetlenmitir; 1. nsan evresine olan etkiler; - Tanmazlara olan etkiler, - Estetik ve grsel etkiler, - Yerleim blgelerine olan etkiler, - Kamu hizmetlerine etkiler, - skn yerlerindeki zorunlu deiimler, - Grlt etkileri, - Havaalan konumu, uu konileri, gvenlik sorunlar, - Havaalannn planlanan kullanm kapasitesinin etkileri, - piyasasna etkiler, - Sosyo-psikolojik etkiler.
227
2. Doal evreye olan etkiler; - Proje alanndaki yaban hayat, - Su kirlenmesi, - Ormanlar, - Mevcut binalar ve kullanmlar, - Hava kirlenmesi, - Erozyon, - Genel evreyle ilgili etkiler. Yukarda belirtilen proje rneklerinin tesinde ED almas kapsamnn belirlenmesi iin daha genel yaklamlar mevcuttur (Uslu, 1993).
evrenin Mevcut Durumunun Belirlenmesi

Hangi evresel parametrelerin yaplan ED almas kapsamnda nem tad ve zellikle izlenmesi gerektii, bir nceki kapsam ve etkilerin belirlenmesi aamasnda yaklak olarak ortaya km olmaktadr. lm ve veri toplama almalarnda evresel parametrelerin iki ana zelliinin dikkate alnmas gerekir. Bunlar doal deiimler ve rastgele unsurlarn etkileridir. evresel parametrelerin rastgele etkiler altndaki deiimlerinin deerlendirme ve yorumunda istatistiksel yntemlerin kullanlmas zorunlu lmlerin istatistiksel adan anlaml rnekler oluturacak say ve sklkta yaplmasdr. lmlerin deerlendirilmesinde matematiksel istatistik ve zaman serileri analizi yntemlerinden yararlanlmaldr. evre ynetimi ve planlamasnda lm, nemli uygulama aralarndan birisidir. evreden elde edilecek verilerin salkl ve gvenilir olmas gereklidir. Bunun iin lm programlar dikkatli ve geni kapsaml bir biimde hazrlanmaldr. llen verilerin gvenirlii, byk lde lmleri yapan kiinin deneyim ve bilgisine bamldr. Bu nedenle evresel lmlerin numune alma aamasndan balayarak uzman kiilerce yaplmas salanmaldr (Uslu,1993).
evresel Etkilerin Niceliksel Kestirimi ve Deerlendirilmesi

Daha nceki aamalarda belirlenen kapsam ve birinci derecede nem tayan ve detayl incelemeye deer grlen etkiler erevesinde, her bir etkinin evre zerindeki olumlu ve olumsuz sonularnn objektif ve niceliksel bir biimde deerlendirilmesi, bu aamadaki almalarn ana hatlarn oluturur. ED, temelde yasal-idari mekanizmann bir unsurudur. EDin nihai amac, herhangi bir faaliyet ve/veya projeye izin verilip verilmeyeceinin; eer verilecekse hangi koullar altnda verileceinin belirlenmesidir. Bu ereve ierisinde etki kestirim ve deerlendirmesi, olduka teknik bir alma aamasn oluturur. Deerlendirmeyi yapacak teknik uzmanlarn EDin nihai amacn gzden karmamalar gerekir. evre bilimleri ve ekoloji dallarnda lkemizde nmzdeki yllarda yaplacak aratrmalar, mmkn olduunca nicelikselletirmeye ynelik olmaldr. Bir ED almasnda abalar nemli etkiler zerinde younlatrmak, gerek almann verilen zaman ve bte kstlar iinde bitirilebilmesi asndan byk nem tar. Nicelikselletirme aamasnn en nemli arac matematiksel modellerdir. Planlanan proje ve faaliyetlerin karmak evresel sistemler zerinde yapaca etkilerin matamatiksel modeller olmakszn belirlenmesi mmkn deildir. Matematiksel modellerin ED almalarnda bilgisizce kullanlmamas gereinin altn izerek vurgulmak gerekir. Bilgisayarda say reten her proram bir matematiksel model deildir. EDde kullanlacak matematiksel modellerin uzman gruplarca hazrlanm, verdikleri sonularn doruluunun kantlanm, lmlemelerinin yeterli veri kmeleriyle yapl-
228
m olmalar gereklidir. Matematiksel modellerle sadece kestirimler, ngrler ve benzeimler yaplabilir. Bu kestirimler gerein kendisi deil, en iyi artlar altnda, bir kestirimidir. Modellerin bir dier avantaj da, evresel-ekolojik sistemlerde fiziksel deiimler yaratmadan, eitli etkilerin neden olabilecei sonularn hesaplanmasna olanak tanmalardr. Gelecekte olas evresel etkilerin ngrlmesi EDnin temel amacn oluturmaktadr (Uslu,1993).
Gerekli evre Koruma nlemlerin Belirlenmesi

nsan faaliyetlerinin evreye olumsuz etkilerini tmyle ortadan kaldrmak mmkn deildir. Bunun iki nedeni vardr. Birinci neden, evre korumada uygulanan teknolojik nlemlerin de (rnein atk su artma tesisleri, p bertaraf tesisleri, hava kirliliini nlemek iin partikl tutmada kullanlan elektro filtreler vb.) birer yeni faaliyet olmalar ve bu zellikleri ile evreye yeni basklar getirmeleridir. rnein bir su ortamndaki evresel-ekolojik bozulmalar nlemek iin tasarlanan bir atk su artma tesisi belirli bir alan igal eder, iyi altrlmazsa koku, sinek gibi sorunlar yaratabilir, hava krkleri kullanyorsa grlt karr, artma tesisinden kan ve artma amuru denilen son kalntlarn uzaklatrlarak evrede depolanmalar gereklidir. En nemlisi artma tesisleri enerji tketir. Bu enerji ihtiyacnn salanmas iin de Termik- Nkleer santral kurulur ve evreyi kirletir. Bylece zincirleme evresel sorunlar devam eder. evre koruma nlemlerinin neden mutlak bir koruma salamadnn ikinci nedeni ise, teknolojik nlemlerin doa yasalarna uygun olarak almalar ve termodinamiin birinci ve ikinci yasalarnn bize rettii gibi, doadaki hibir srecin kaypsz olmamasdr. ED almasnn bir nceki aamas olan etkilerin niceliksel kestirimi ve deerlendirilmesi, baz nemli bozulmalara iaret ediyorsa, bu bozulmalarn iddetini azaltacak nlemlerin dnlmesi gerekir.
Proje Alternatiflerinin Deerlendirilmesi ve nerilerin Hazrlanmas

ED almasnn en nemli aamas evresel adan tek tek deerlendirilmi olan proje alternatiflerinin kyaslanmas ve ortak bir temelde deerlendirilmesidir. Bu aamada her proje alternatifinin evresel kayplar ve kazanlar, mmknse ekonomik fayda ve masraflar ile birlikte ele alnarak en iyi zmlerin bulunmas amalanr. evresel kayplar ve kazanlar ekonomik terimlerle ifade edilebiliyorsa bu yaklam kolayca sonuca gtrecektir. Bylece karar mercilerinin nne ok ak bir tablo sunmak mmkn olacaktr. evresel faktrlerin ekonomik deerlere dntrlmesinin salayaca en nemli yarar, bu hesab politikaclarn da, evre konusunda yeterli bilgi sahibi olmasalar bile, anlayabilmeleridir. Ancak ED almalarnda sonuca gitmek, birka istisnann dnda, bu kadar kolay olmamaktadr. nk evresel etkilerin pek ounu parasal olarak ifade etmek ok zordur. Proje alternatiflerinin kyaslanmasndan sonra alma ekibi karar merciine sunulmak zere nerilerini hazrlar. Bu nerilerin sistematik bir biimde kaleme alnmas proje koordinatrnn grevidir.
ED Raporunun Hazrlanmas
eitli proje alternatifleri kyaslandktan ve neriler oluturulduktan sonra sra, tm almalarn bir rapor ekline getirilmesidir. Raporun hazrlanmasnda dikkat edilecek en nemli husus, bu dokmann kolayca anlalabilir bir dilde yazlm ol-
229
mas ve almann yaplmas srasnda kullanlm olan geni kapsaml teknik- bilimsel yaklamlarn ayrntlar ile boulmamasdr. Raporda karar verici kii veya kurulua, incelenen proje veya faaliyetin evre zerindeki etkilerinin neler olaca, eitli alternatiflerin yarar ve zararlar ve alnmas gerekli nlemler mantksal bir silsile iinde ak ve seik bir biimde anlatlmaldr. Kullanlan ltler, deer yarglar ve varsaymlar kesinlikle belirtilmeli ve sonular mmkn olduunca grafik, ekil ve tablolar halinde zetlenmelidir. ED raporunun hazrlanmas, emek, zaman ve para gerektiren bir itir. ED raporu hazrlama, bu ii yapabilecek yetenee sahip kurulularca stlenilir. Proje sahibi kurulu, eer bu yeterlilie sahip ise, ED raporunu kendisi hazrlayabilir. Bir ED raporunun son ekli verilmeden nce, tartmaya almasnda ve bu tartmadan elde edilen bilgi ve neriler son olarak gzden geirilerek kesinletirilmelidir. Bu amala ilk aamada hazrlanan n rapor aadaki unsurlar iermelidir (Uslu,1993): Planlanan faaliyet ve projenin tantlmas, Faaliyet ve projenin amalar, Faaliyet ve projenin gerekleecei evresel ortam, Toprak ve arazi kullanm, imar planlar, kalknma planlar ve blge iin geerli olan standart ve ynetmeliklerle planlanan faaliyet ve projenin ilikileri, Muhtemel evresel etkilerin belirlenmesi, Alternatif proje ve faaliyetlerin belirlenmesi, nlenmesi mmkn olmayacak evresel etkilerin saptanmas, Etkilenen evrenin imdiki ve ksa vadedeki kullanm; uzun vadeli kullanm planlar ve etkilerin bu adan ksa ve uzun vadeli deerlendirilmesi, Geri dn mmkn olmayan evresel etkilerin belirlenmesi, Planlanan faaliyet veya projenin dier hangi olumsuz etkilere ve kar atmalarna neden olacann belirlenmesi, Alnmas gerekli grlen nlemler ve bu nlemlerin yaklak maliyetlerinin kestirimi. nrapor hazrlandktan sonra tartmaya alr. Bu tartma, ilgili kamu kurulularnn, yerel ynetimlerin, proje etki snrlar iinde kalan kamuoyu, meslek kurulular, sanayi ve ticaret odalarnn grlerinin alnmas eklinde olabilir. Elde edilen grler dorultusunda gerekirse raporun dzeltmesi yaplr ve karar merciine sunulur. ED raporunun yazlmas proje koordinatrnn grevidir.
Karar Verme Sreci

Karar aamasnda son kararn genellikle ED raporunun dorultusunda verildii ve raporda evresel adan olumsuz olduu akca belirtilen proje alternatiflerinin karar mercii tarafndan da kabul edilmedii grlmektedir. Karar merciinin, rapordaki sralamada evresel adan en iyi durumda olmayan alternatiflerden biri zerinde de karar vermesi mmkndr. Bu aamada ekonomik ve evresel faktrlerin yan sra, politik karar mekanizmalar da olaylarn akn etkilemeye balarlar. Bu olguyla karlanca ktmser olmamak gerekir.
Proje Sonras zleme ve Deerlendirme

ED almas kapsamnda belirlenen etkiler ngrlere, tahminlere ve bilgisayar modellerine dayanmaktadr. Bu tahminlerin doruluunun projenin gereklemesinden sonra yaplacak lm ve izleme almalaryla irdelenmesi; Gelecekte yaplacak ED almalarna k tutmak, ED konusunda yeni yntemlerin gelitirilmesine yardmc olmak,
230
ED almasn yapan grubun, ileride sonular irdeleneceinin bilincinde olarak daha titiz almasn salamak gibi avantajlar ierir. EDin son ve srekli aamas, faaliyetlerin izlenmesi ve denetimi olmaldr. Bu aamada zellikle; ED almasnda ngrlen etkilerin gerekten tahmin edilen kapsamda iddetle, zamanda ve tahmin edilen istatistiksel yapda gerekleip gereklemedii, ED almasnda dikkate alnmam veya gzden kam olan etkilerin var olup olmad, Alnm olan nlemlerin yeterli olup olmad gibi hususlar akla kavuturulur. zleme ve denetim, yatrm karar alnmas ile balar; inaat ve gerek iletme sresince devam eder. ED raporu bir izleme ve denetim proram nerisini de iermeli ve gelecekte bu almalar yapacak olanlara k tutmaldr.
SIRA SZDE
evre duyarl fiziksel SIRA SZDEplanlamay uygulanabilir klmann en nemli koulu neler olabilir?
DN ELM ED srecinde kullanlan yntem ve teknikler iki grupta toplanabilir, bunlar; 1. Yalnzca EDne zg olarak gelitirilen yntemler ve teknikler, 2. EDnin S O ok R U disiplinli olma zelliine bal olarak farkl disiplinlere ait olup ED uygulamalarnda kullanlan yntemler ve tekniklerdir. ED n aratrmas yapacaklarn ve ED raporu hazrlayacaklarn (1) nolu DKKAT yntem ve teknikleri tam olarak biliyor olmalar gerekir. EDnin bu teknik almalarna grup eleman olarak katlacaklar ise, (2) nolu yntem ve tekniklerden SIRA SZDE kendi meslek alanlaryla ilgili olanlarn iyi bilmelidirler, bu almalara katlan dier mesleklerden grup elemanlarnn kullandklar yntem ve teknikler hakknda ayrntl olmasa da genel bir bilgiye sahip olmaldrlar. evre Mhendisleri dndaAMALARIMIZ ki dier meslek elemanlar renimleri srasnda EDne zg yntemler ve teknikler hakknda eitim almaldrlar. ED yalnzca evre mhendislii meslek alanna ait bir uygulama deildir. ED, tam anlamyla bir uzmanlk alandr. Kesinlikle K T A P bu alanda yeterli bilgiye sahip olmayanlarn yrtebilecei bir i deildir. ED ynetmeliinin 3nc maddesine kesinlikle nkoul konulmaldr. EDne zg yntemler; ELEVZYON st Tste bindirme (rtmeler yntemi), Kontrol listeleri, Etkileim matrisleri, A/sistem N T E R Ndiyagramlar. ET EDne zg teknikler; Matematiksel model uygulamalar, Veri toplama ve deerlendirme, Yorumlama almalarndan meydana gelmektedir. ED iin kullanlan yntemlerin nitelikleri: Kapsamn genilii, Elastiklik, Ayrclk, Nesnellik, Uzmanlk, Dzey,
DNELM S O R U
ED ALIMALARINDA KULLANILAN YNTEMLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
231
Kriterlerin tanmlanmas, Kestirimlerin somutluu ve niceliksellik, Btnleik yaklam, Seicilikdir.
rtmeler Yntemi
ncelenen blgenin eitli zelliklerini ieren (topografya, ekoloji, hidroloji, yerleimler, tarmsal kullanm, endstriyel kullanm, estetik vb.) haritalar st ste bindirilerek ortak deerlendirmeye tabii tutulurlar. Haritalarn st ste konmasyla ortak bileik deerlendirme mmkn olur. Yntem bu ekliyle basit olmakla beraber incelenecek parametre says st ste deerlendirilebilecek harita says ile snrldr. 12den fazla evresel parametrenin deerlendirilmesi fiziksel olarak mmkn deildir (ekil 10.5). Gl aabilmek iin iki zm: 1. Birbiriyle yakn ilikili olan parametrelerin birleik etkilerinin tek bir haritada gsterilmesiyle deerlendirilecek harita saysnn azaltlmas, rnek, tarmsal adan nemli olan geirgenlik, toprak yaps, bitki-besin durumlar tek bir toprak kalitesi haritasnda birletirilebilir. 2. rtmeler ynteminin bilgisayara uyarlanmasdr. ncelenecek blge yatay ve dey izgilerle ok sayda karelere ayrlmakta bilgisayar olanaklaryla sonsuz sayda evresel parametre ortaklaa deerlendirilebilmektedir.
ekil 10.5
Nihai evresel kabul edilebilirlik haritas
rtmeler Yntemine rnek
Ekolojik haritas Hidrolojik haritas Meteorolojik haritas
Hava kalitesi haritas
Toprak ve bitki rts haritas
Arazi kullanm haritas
Estetik ve kltrel unsurlar haritas
Demorafik haritas
Toplumsal emniyet haritas
Topografik haritas
232
Kontrol Listesi Yntemi

ok eitli evresel parametreleri ieren, incelenen proje ve faaliyetin evresel parametreler zerindeki etkilerinin deerlendirilmesine olanak tanyan yntemdir. Yntemin en nemli avantaj, herhangi bir etkinin gzden karlmas olaslnn azaltlmasdr. Kontrol listeleri verdikleri bilgilere gre: Basit kontrol listeleri, Ayrntl kontrol listeleri, Derecelendirmeli veya sralamal kontrol listeleri, Arlkl-derecelendirmeli kontrol listeleri eklinde snflandrlr. Basit kontrol listeleri Herhangi bir faaliyetten doabilecek etkileri sistematik bir ekilde deerlendirmeyi salayacak evresel faktrler sralamaktadr. zel bilgilerin ve yaplacak lmlerin neler olduu, Bu lmlerin hangi yntemle yaplmas gerektii, Olas etkilerin neler olabilecei, Etkilerin nemi ve kapsam hakknda hibir bilgi vermemesi de dezavantajlar olarak bilinmektedir. Ayrntl kontrol listeleri Deerlendirilmek istenen evresel faktrler dikkate alnmakta, Deerlendirme srasnda hangi lmlerin yaplmas gerektii, Etki belirlemesinde dikkat edilecek hususlar, Hangi faktrlerin ve etkilerin zel neme sahip olduu bilgiler dikkate alnr. Derecelendirmeli veya sralamal kontrol listeleri Her bir evresel parametreye saysal veya alfabetik deer verilerek bu parametre zerinde oluacak etkiler nicelikselletirilmeye allr. Derecelendirme; Saysal veya alfabetik deer verme, Bir referans alternatifiyle kyaslama, Deerlendirme ynergelerine uyarak derecelendirme, Lineer derecelendirme, Fonksiyonel derecelendirme, ift kyaslamalar, ekillerde yaplabilir. Arlkl-derecelendirmeli kontrol listeleri eitli evresel parametrelerin birbirinden farkl olan bal nemlerini dikkate alabilmek iin arlkl- derecelendirmeli kontrol listeleri gelitirilmitir. Matris ynteminin de eitli alternatifleri gelitirilmitir. A/sistem diyaramlar yaklam, kontrol listeleri ve etkileim matrisleri yntemlerinde grlen baz eksikliklerin giderilmesi amacyla gelitirilmitir. Bu yntem belirli faaliyetlerin belirli sonular dourabilecei noktasndan (sebep-sonu yaklamndan) hareket etmektedir. ED Raporu Genel Format Balk sayfas Proje sahibinin ad, adresi, telefonu, faks numaras, ED raporunu hazrlayan kuruluun ad, adresi, telefonu, faks numaras, Projenin ad, raporun hazrlan tarihi, Proje iin seilen yerin ve alternatif yer seimlerinin ad, mevkisi, birden fazla il veya ilede yer alyorsa bunlar tanmlayan yrenin ad.
233
indekiler listesi Blm I: Projenin tanm ve amac (proje konusu faaliyetin tanm, mr, hizmet amalar, pazar veya hizmet alanlar ve bu alan ierisinde ekonomik ve sosyal ynden lke, blge ve/veya il leinde nem ve gereklilikleri). Blm II: Proje iin seilen yerin konumu, Faaliyet yer seimi (ilgili valilik veya belediye tarafndan doruluu onanm olan yerin onayl evre Dzeni Plan veya mar Plan snrlar iinde ise bu plan zerinde, deil ise mevcut arazi kullanm haritas zerinde gsterimi), Proje kapsamndaki faaliyet nitelerinin konusu (btn idari ve sosyal nitelerin, teknik alt yap nitelerinin varsa dier nitelerin proje alan iindeki konumlarnn vaziyet plan zerinde gsterimi, bunlar iin belirlenen kapal ve ak alan byklkleri, binalarn kat adetleri ve ykseklikleri). Blm III: Projenin ekonomik ve sosyal boyutlar. Blm IV: Proje iin seilen yerin evresel zellikleri: Fiziksel ve biyolojik evrenin zellikleri ve doal kaynaklarn kullanm; Meteorolojik ve iklimsel zellikler, Jeolojik zellikler(fiziko-kimyasal zellikler, tektonik hareketler, mineral kaynaklar, heyelan, benzersiz oluumlar, , sel, kaya dmesi vb.), Hidrojeolojik zellikler (yer alt su seviyeleri, halen mevcut her trl derin, artezyen v.b. kuyu, emniyetli ekim deeri, suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik zellikleri; yer alt suyunun mevcut ve planlanan kullanm), Toprak zellikleri ve kullanm durumu (toprak yaps, arazi kullanm kabiliyeti snflamas, tama kapasitesi, yama stabilitesi, kayganlk, erozyon, toprak ileri iin kullanm, doal bitki rts olarak kullanlan mera-ayr vb.), Tarm alanlar ( tarmsal geliim proje alanlar, sulu ve kuru tarm arazilerinin bykl, rn desenleri ve bunlarn yllk retim miktarlar ile birim alan itibariyle verimi, kullanlan tarm ilalar ve miktarlar, rnlerin lke tarmndaki yeri ve ekonomik deeri), Hidrolojik zellikler (yzeysel su kaynaklarndan deniz gl, dalyan, akarsu ve dier sulak alanlarn fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik zellikleri, bu kapsamda akarsularn debisi ve mevsimlik deiimleri, taknlar, gllerin derinlii ve hacmi, mevsimlik deiimleri, su toplama havzas, oligotrofik, mezotrofik, trofik, distrofik olarak snflandrlmas, sedimentasyon, drenaj, tm su kaynaklarnn ky ekosistemleri), Yzeysel su kaynaklarnn mevcut ve planlanan kullanm (ime, kullanma, sulama suyu, elektrik retimi, baraj, glet, su rnlerinde rn eidi ve retim miktarlar, su yolu ulam tesisleri, turizm, termal ve jeotermal su kaynaklar, koruma alanlar, orman alanlar, flora ve fauna, hayvanclk, madenler ve fosil yakt kaynaklar, peyzaj deeri yksek yerler ve rekreasyon alanlar, devletin yetkili organlarnn hkm ve tasarrufu altnda bulunan araziler, blgenin mevcut kirlilik yk, dier zellikler).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ekoloji ve evre Bilgisi DNELM
234 DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Blm V: S O R U Projenin evre zerine etkileri ve alnacak nlemler, Arazinin hazrlanmas, inaat ve tesis aamasndaki faaliyetler, fiziksel ve biD evre K K A T zerine etkileri ve alnacak nlemler, yolojik Projenin iletme aamasndaki faaliyetler, fiziksel ve biyolojik evre zerine etkileri ve alnacak nlemler, SIRA SZDE Projenin sosyo-ekonomik evre zerine etkileri. Blm VI: AMALARIMIZ letme faaliyete kapandktan sonra olabilecek ve sren etkiler ve bu etkilere kar alnacak nlemler Blm VII: K T A P Projenin alternatifleri Blm VIII: Sonular TELEVZYON Ekler Notlar ve kaynaklar ED Ynetmelii detayl bilgilere http://www2.cevreorman.gov.tr/yasa/y/26939.doc N T E Rile N Eilgili T web sayfasndan ulaabilirsiniz. ED raporlarnn hazrlanmasnda temel ama sizce ne olabilir? SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
STRATEJK EVRESEL DEERLENDRME NEDR?

D N E LAB M Stratejik evresel Deerlendirme (SD) Direktifi (20001/42), Temmuz 2004de hem plan ve programlarn gelitirilmesindeki hem de bu plan ve programlar hakknda karar Sverme O R U srecindeki potansiyel evresel etkileri dikkate alma hedefini salamak iin yrrle girmitir. Direktif, evre zerinde plan nemli etkilere sahip tm dzenleyici plan ve programlara uygulanmasn amalamaktadr. Plan ve DKKAT programlara ait etkilerin sistematik bir sreci iin temel gerekelerin ana hatlarn belirlemektedir. Temel evresel bilgilerin toplanmasn ve sunumunu, plan ve SIRA SZDE program alternatiflerinin evresel etkilerine gre gelitirilmesini ve karlatrlmasn ve halkn ilgili kamu kurulularnn SD srecindeki danlmalarn belirtmektedir. AMALARIMIZ SD ynetmelii, tam anlamyla uyguland zaman, daha iyi bilgilendirilmi ve daha geni biimde destek bulmu planlama kararlarnn retilmesine yardmc olacaktr. Bu srasyla, evre iin daha st seviyede koruma ve daha srdrlebilir K T A P bir kalknma salayacaktr. Trkiye, AB SD Direktifi gerekliliklerini kendi ulusal mevzuatna uyarlamtr. Bu srecin sonucu olarak Taslak Trk SD Ynetmelii oluturulmutur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Taslak Ynetmeliin Uygulama Kapsam

NTERNET
Taslak ynetmelik resmi ve idari planlara uygulanmaktadr. Ynetmelik bunlar; N T E R veya N E T yerel seviyede kamu kuruluu tarafndan hazrlanmas ve/veulusal, blgesel ya onaylanmas sz konusu olan veya TBMM veya Bakanlar Kurulunun onay iin bir kamu kuruluu tarafndan hazrlanan ve ynetmelik mevzuat veya idari koulun gerek duyduu plan ve programlar olarak tanmlamaktadr. Yani SD ynetmelii, rnein, sektrel sanayi kuruluu tarafndan gelitirilen zorunlu olmayan bir plana uygulanmaz.
235
Taslak SD Ynetmelii ayrca tarm, ormanclk, balklk, enerji, sanayi, ulatrma, atk ynetimi, su ynetimi, haberleme, turizm, kentsel ve krsal planlama veya arazi kullanm iin hazrlanacak plan ve programlara SD Ynetmeliinin uygulandn belirtmektedir. SD ayrca evre zerinde olas nemli etkilere yol aabilecek baz plan ve program deiikliklerine de uygulanmaldr. SD, sadece ulusal savunma, sivil savunma, doal afetlerle mcadele veya mali ve bte plan ve programlar iin zorunlu deildir.
Eleme Aamas
Elemenin amac, bir plan veya programn SD konusu olup olmayacana karar vermektir. Eleme SD srecindeki ilk basamaktr ve bu sre, evresel nemin planlama srecinin en erken aamasna dhil edilmesini salamak iin plan veya SIRA SZDE programn gelitirilmesi balar balamaz altrlmaldr. Orman ve Su leri Bakanl SD ynetmeliindeki EKI de yer almayan plan veya programlarn SD ye konu olup olmayacana karar verir. kurum, D NYetkili ELM plan ve program iin taslak ynetmelikte alt izilen eleme srecini belgeleyerek bir dosya hazrlamal ve Orman ve Su leri Bakanlna sunmaldr. Bakanlk eleS O R U me karar hakknda kamuoyunu bilgilendirmelidir. Trkiyede SD ile ilgili detayl bilgilere ve EKlere Trkiyede Stratejik DeerD K Kevresel AT lendirme Pratik El Kitab, TC Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl, 2005, Ankara el kitabndan ulaabilirsiniz. SIRA SZDE Taslak ynetmelikte aklanan eleme sreci aamadan olumaktadr: 1. n eleme: Taslak SD ynetmeliindeki EK Ide listelenmi plan ve progAMALARIMIZ ramlarn kontroln ierir. 2. Hassas alanlar: Eer plan ve program SD Ynetmeliindeki EK Ide yer alK T A P sz konusu myorsa veya mevcut plan veya programlar zerinde deiiklik ise bir sonraki aama, plan veya programn hassas alan zerinde dorudan etkisi olup olmadn deerlendirmektir. Hassas alanlar EK IV de listelenT Egre LEVZ YON mitir. Bu alanlar, ulusal veya uluslar aras antlamalara korunmas gereken alanlardr. Baz hassas alanlar; Milli Parklar, Ulusal Koruma Alanlar, Yaban Hayat Koruma Sahalar ve Yaban Hayvan Yerletirme Alanlar, Su rnleri stihsal ve reme Sahalar, Hassas Kirlenme Blgeleri, vb.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 10.6 Hassas Alan ile nerilen Plan veya Program Arasndaki liki
Hassas Blge
C
evresel Etki Alan
236
Hassas alan ile rttnde (durum A); Hassas alana temas ettiinde (durum B); Hassas alann dnda ancak yakn olduunda hassas alan zerinde olumsuz etkiler beklenebilir. Plan ve programn evresel etki alan (rnein; akustik blge, ykselen su seviye blgesi) hassas alan etkilemektedir (durum C). Durum A sz konusu olduunda, SD gereklidir. B, C ve D durumlar halinde hassas alan zerinde dolayl etkiler muhtemeldir ve eleme konu konu yaplmaldr. 3. Bireysel (plan veya program baznda) eleme: Her bir plan veya program veya deiiklik, evre zerinde muhtemel nemli etkileri olup olmadn grmek iin tek tek incelenir. Beklenen evresel etkilerin sistematik bir n analizi gerekmektedir. Basit bir inceleme sonunda nemli etkilerin beklenmesi sonucu ortaya karsa plan veya proje iin SD gerekecektir. Yaplan inceleme nemli bir etki olmadn belirtirse, o zaman SD ye gerek bulunmamaktadr.
Format Oluturma ve Problem Analizi

Bu aamada yetkili kurum sadece SDnin ilk aamalar iin deil ayrca planlama srecinin kendisi iin de gerekli olan ilk bilgileri dzenler. Bu planlama formatnn bir dokmann, plan ve programn kaplad alandaki mevcut durumun genel bir zetini ve eilim ve problemlerin bir analizini ierir. lgili dier plan veya programlarn belirlenmesi, evresel amalarn belirlenmesi ve evresel belirleyicilerin gelitirilmesi: EK I, evresel amalarn ve belirleyicilerin ideal olarak projeden etkilenen taraflarla istiare ederek nasl tasarlanabileceinin aklamaktadr. Temel bilgilerin toplanmas: EK II, temel bilgilerin nasl toplanacan ve sunulacan aklamaktadr.
Kapsam Belirleme
Kapsam belirleme amac: Kapsam belirlemenin hedefi SD raporunun kapsamn belirlemektir: hangi alternatiflerin ve etki trlerinin deerlendirilecei, bunlarn nasl deerlendirilecei, planlama aamasn yeterli bilgilendirmek iin deerlendirmenin hangi seviyede yaplaca ve SD srecinde nasl bir danmann olacadr. Kapsam belirleme yetkili kurumun sorumluluu altndadr, ancak Orman ve Su leri Bakanl ve halk gibi dier kurumlara kapsam belirleme srecinde mutlaka danlmaldr. Kapsam belirleme dkman iin tavsiye edilen bir ereve EK IIIte verilmitir. nemli etkilerin belirlenmesi: evresel artlarda byk bir deiim olacak m?,Yeni zellikler mevcut evre ile lek dnda kalacak m?, Etki, alanda nadir mi olacak veya zellikle karmak m olacak?, Etki geni bir alana yaylacak m?, Snr ar potansiyel bir etki olacak m?, Bir ok insan etkilenecek mi?, Dier trlerin (flora, fauna, ticaretler, tesisler) birok alc ortam etkilenecek mi?, Deerli veya nadir zellikler veya kaynaklar etkilenecek mi?, evresel standartlar ihlal edecek bir risk var m?, Koruma alanlarnn, blgelerinin, zelliklerinin etkilenme riski olacak m?, Etkinin ortaya kma olasl yksek mi?, Etki uzun zaman devam edecek mi?, Etkinin geici olmasndan ziyade kalc m olacak?, Etkinin periyodik olmasndan ziyade srekli mi olacak?, Eer periyodik ise seyrek olmasndan ziyade sk sk m ola-
237
cak?, Etki geri dnsz m olacak?, Etkiden kanmak, azaltmak veya onarmak veya telafi etmek zor mu olacak? Alternatiflerin belirlenmesi: ne srlen alternatifler, mantkl, gereki, uygun ve ulusal politikalar ve evresel standartlara gre olmaldr. Alternatifler ayrca, her birinin farkl evresel yarglarn vurgulayacak kadar belirgin olmaldr ki stratejik seviyede anlaml karlatrmalar yaplabilinsin. Sre esnasnda ele alnan alternatifler belgelendirilmeli ve bunlarn neden daha fazla ileriye gtrld veya gtrlmedii belirtilmelidir.
SD Kapsam zerinde Danma

Yetkili kurumun gnll olarak abalayaca toplum ve projeden etkilenen taraflarn katlmnn yan sra, yetkili kurumun kapsam belirleme aamas srasnda halkn katlm toplantlar dzenlemesi zorunludur. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanl temsilcisi veya temsilcileri halkn katlm toplantlarnda yer almaldr. lave olarak, ilgili kurum ve kurulularn temsilcileri ve halk davet edilmelidir. Bunlar: niversite temsilcileri, Aratrma ve uzman enstitleri, Meslek odalar, alma birimler, Dernekler ve Sivil toplum kurulular Halk.
Etkilerin Deerlendirilmesi
Deerlendirme aamasnda, yetkili kurum bu evresel etkileri analiz etmeli ve lmelidir. Olumsuz etkilerin muhtemel olduu yerlerde, etkileri azaltma imknlar dikkate alnmaldr. EK V, ikincil, kmlatif ve sinerjik etkilerin tanmlarn aklamaktadr. Plan veya program etkilerinin analizi, Olumsuz etkilerin azaltlmas, Etkilerin llmesi ve alternatiflerin karlatrlmas, Bilgi boluklar ve belirsizlikleri, Taslak SD raporunun hazrlanmas.
Kalite Kontrol
SD ileminde iki adet kalite kontrol mekanizmas bulunmaktadr. lki SD raporunun halka danlmas ile gzden geirmek ikinci kalite kontrol mekanizmas ise Orman ve Su leri Bakanl tarafndan yaplan gzden geirmedir. Bakanln, SD raporunun kalitesinin yksek olmasn ve SD srecinin kusursuz ilemesini salamasna yardmc olmak amacyla bu klavuzdaki EK VIIde Kalite Gvence kontrol listesi verilmitir.
Karar Verme ve Bilgilerin Hazrlanmas

SDnin esas amac, bu plan ve programlar hakknda karar verme srasnda potansiyel evresel etkilerin gz nnde bulundurulmasn salamaktr.
238
zleme
zleme, plan veya programn uygulanmas halinde gerekleecek evresel etkilerin, ngrlen etkilerle karlatrmasna imkn salar. zleme ayrca, deerlendirme bilgilerindeki belirsizlikle de ilgilenmek iin kullanl bir yoldur. zleme iin ama ve metotlarn gelitirilmesi, Olumsuz etkilere kar tepki.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SD ve Danma
DNELM S O R U DNELM Taslak ynetmelik ieriindeki danma, Orman ve Su leri Bakanl, ilgili kurulular ve de halk iermektedir. Halk olarak, bir veya birden fazla gerek veya tzel kiileri ve dernekleri, kurulular veya gruplar tanmlamaktadr. Halk, konu ile S O R U ilgili bireyler ve ayrca sivil toplum kurulular ve meslek odalar tarafndan temsil edilebilir. SD srecinde, halkla danma iinde bulunmann nemli olmasnn birDKKAT ka nedeni vardr: Yerel halk, yerel uzmanlk ve bilgi salayabilir, SIRA SZDE nemli konularn ve endielerin belirlenmesinde yardmc Halkn katlm olabilir, Yerel halk ve ilgili gruplar, gz nnde bulundurulmas iin ilave alternatifAMALARIMIZ ler nerebilir, Halkn katlm daha sonra ortaya kabilecek olas elikilerin nlenmesini salar, K T A P Halkn katlm SD srecinin akln temin eder ve bu da geri dnm asndan SD karar verme ileminin gvenilirliini ve plan veya program iin halk desteini arttrr. TELEVZYON Danma iin gerekenler, Pratik danma ynleri.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Stratejik evresel Direktifi Planlama yetkilileri iin rehber; Avrupa Direktifi N T E R Deerlendirme NET 2001/42/ECnin uygulanmas hakknda pratik rehber http://www.odpm.gov.uk/stellent/ groups/odpm_planning/documents/page/odpm_plan_026670.pdf internet adresinden daha fazla SD bilgisine ulaabilirsiniz.
ekil 10.7
Taslak SD Ynetmeliine Gre SD Sreci Akm emas (Trkiyede SD Pratik El Kitab, 2005)
YETKL KURUM
EVRE VE EHRCLK BAKANLII
LGL KURUMLAR/KURULULAR
STK, HALK
ELEME BLGLENDRME
KARAR (EK I ve EK II) DANIMA (KAPSAM BELRLEME TOPLANTISI) DANIMA (KAPSAM BELRLEME)
BLGLENDRME
TASLAK KAPSAM BELRLEME DKMANI
KAPSAM BELRLEME
DANIMA (KAPSAM BELRLEME N HALKIN KATILIMI)
NHA KAPSAM BELRLEME DKMANI
SD HALKIN KATILIMI TOPLANTISINDA GZLEMC
SD RAPORUNUN HAZIRLANMASI HBREY YAPILAMAMASI EVRESEL ETKLER
KALTE KONTROL
TASLAK SD RAPORU
DANIMA (HALKIN KATILIMI TOPLANTISI) HALKIN KATILIMI TOPLANTISINDA GZLEMC KALTE KONTROL
DANIMA (HALKIN KATILIMI TOPLANTISI) Lejand Zorunlu faaliyet stee bal faaliyet
NHA SD RAPORUNUN HAZIRLANMASI VE BAKANLIA SUNUMU
KARAR VERME ZLEME
PLAN VE PROGRAM HAKKINDA NHA KARAR
BLGLENDRME
BLGLENDRME
BLGLENDRME
ZLEME
239
240
zet
A M A
evre planlamasnda kullanlan aralardan biri olan EDnin nasl ortaya ktn zetlemek; Gelimekte olan lkelerdeki nfus art ve bunun etken olduu hzl gelime politikalar bir yandan ciddi kaynak tketim zellii gsterirken dier taraftan biyolojik sistemde marjinalleme niteliklerinin ortaya kmasna etken olmaktadr. Endstri yatrmlarnn, ulam ve enerji alarnn, tarm, orman ve ayr sistemlerinin, su kaynaklarnn gelitirilmesinde gereksinilen btnleyici planlama gereksinimi gittike daha gereksinilir, hatta daha zorlayc duruma gelmektedir. Bu nitelik dnya lkelerinin pek ounda sonradan iyiletirilen ve onaran evre politikalar yerine nceden tahmin eden ve nleyen evre politikalarnn arlk kazanmasna neden olmutur. evre Etkileim Deerlendirmesi almalar bu kavram deiimlerinin bir rn olarak ortaya kmtr. evrenin gnmzde biyolojiden hukuka, mimarlktan siyaset bilimine, mhendislikten sosyolojiye, tptan ekonomiye kadar btn bilim dallarnn konusu olduu artk bilinmektedir. ok disiplinli alma alan olan blge bilimi de btn bu dier bilim dallar ile ilikilidir. Dolaysyla, blge analizleri ve planlamada evre boyutuyla ilgili kullanlacak yntem ve teknikleri, btn bu dier bilim dallarnda gelimelerle zenginletirme olana vardr. 1970ten balayarak gelitirilmi olan bilimsel uygulama alanlarndan biri evresel Etki Deerlendirmesidir. evresel Etki Deerlendirmesi (ED) kavramn tanmlamak; ED, gerekletirilmesi planlanan faaliyetlerin evreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesinde olumsuz yndeki etkilerin nlenmesi veya zarar vermeyecek lde en aza indirilmesi iin alnacak nlemlerin, seilen yer ve teknoloji alternatiflerinin saptanarak deerlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada izlenmesi ve denetlenmesinde srdrlecek almalardr. ED planlanan bir faaliyetin evre zerinde yapaca etkilerin incelenmesi iin kullanlan bir yntemler silsilesidir. Bu kapsamda ev-
re, insann yaad doal ve yapay evre olarak en geni anlam ile kullanlmaktadr. Bylece planlanan faaliyetin trne ve kapsamna gre ED almalar; iklim, bitki ve hayvan poplasyonlar, toprak erozyonu, hava-su-toprak kirlenmesi, toplum sal, kentleme, istihdam vb. birok unsuru kapsamna alabilir. Planlanan bir faaliyetin veya projenin evre zerinde yapaca etkilerin incelenmesi iin kullanlan EDnin aamalarn sralamak ve evresel deerlendirme ynyle aklamak; Planlanan faaliyetin evresel etkilerinin deerlendirilmesi iin yaplacak almalarn sistematik, objektif ve disiplinler aras olmas gerekmektedir. Bir ED almas u aamalardan oluur: Hazrlk almalar, Eleme, Kapsam ve etkilerinin belirlenmesi, evresel etkilerin belirlenmesi, evresel etkilerin niceliksel kestirimi ve deerlendirilmesi, Gerekli evresel nlemlerin belirlenmesi, Proje alternatiflerinin deerlendirilmesi ve nerilerin hazrlanmas, ED raporunun hazrlanmas, Proje sonras izleme ve deerlendirme. Projenin evreye olan tesirleri atmosfere, su ortamna ve topraa verilen atklarn incelenmesi ile tariflenir. Resmi merciler tarafndan konulmu olan standartlara uygunluk gsterilmelidir. evre tesirlerinin deerlendirilmesi iin ilk yaplacak i evre envanterinin hazrlanmasdr. Planlanan projeden etkilenecek evre parametreleri kaydedilmelidir. Genel olarak; arazi ekli, topografya ve yerleme, bitki rts, toprak tekstr ve jeoloji, su kalitesi, yaban hayat, iklim, hava kalitesi, grlt, sosyo-ekonomik dnceler, arkeolojik ve tarihi blgeler eklinde tanzim edilebilir.
A M A
A M A
241
A M A
evresel Etki Deerlendirmesi almalarnn paralelinde gndeme gelen stratejik evresel deerlendirme srecini aklamak. Son yllarda evresel etki deerlendirmesi almalarnn paralelinde gndeme gelen stratejik evresel deerlendirme (SD) sreci, onaya tabi plan ya da programn onayndan nce (planlama veya programlama srecinin balangcndan itibaren), evresel deerlerin plan ve programa entegre edilmesini salamak, plan ya da programn olas evresel etkilerini en aza indirmek ve karar vericilere yardmc olmak zere katlmc bir yaklamla srdrlen ve yazl bir raporu da ieren evresel deerlendirme almalarn iermektedir. zetle SD, bir plan ya da program iin yaplan ED uygulamasdr. AB stratejik evresel Deerlendirme Direktifi (20001/42) 2004 ylnn temmuz aynda yrrle girmitir. SD raporu; kendi formatnda ve sunumunda ak ve ksadr, basit, net bir dil kullanmakta ve teknik terim kullanmaktan kanmakta veya bunlar aklamaktadr, uygun olduu yerlerde harita ve dier grsel ekilleri kullanmaktadr, kullanlan metodolojiyi aklamaktadr, kime danldn ve hangi danma metotlarnn kullanldn aklamaktadr, uzman grlerini ve dnce konularn da ieren bilgi kaynaklarn belirtmektedir, SDnin tm yaklamn, plann amalarn, gz nnde bulunduran nemli seenekleri ve SD sonucu plana yansyan her bir deiiklii kapsayan teknik olmayan bir zet iermektedir.
242
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ED aamalarndan biri deildir? a. evre ekonomisi b. Kapsamlatrma c. Eleme d. zleme e. Alternatiflerin karlatrlmas 2. lkemizde ED ynetmelii hangi tarihte yrrle konmutur? a. 11 ubat 1978 b. 7 ubat 1993 c. 6 Mart 1995 d. 9 ubat 1980 e. 13 Mays 1997 3. ED raporlarnn hazrln kimlerin yklenmesi genel bir kuraldr? a. Proje sahiplerinin b. niversitelerin c. Orman ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn d. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlnn e. Sivil Toplum Kurulularn 4. ED raporu hazrlk almalar aadaki unsurlardan hangisini kapsamaz? a. Proje koordinatrnn seimini b. alma plannn yaplmasn c. Planlanan faaliyetin ve seeneklerin tanmlanmasn d. Karar merciinin veya mercilerinin belirlenmesini e. Proje sonras izleme ve deerlendirmesini 5. Faaliyetin kendi zellikleri deil, evresel faktrlerde dikkate alnd zaman hangi faaliyet grubunu ED uygulanacaklar kapsamna almak gerekli olur? a. Hassas yreler b. Termik santraller c. Tekstil endstrisi d. Toplu konutlar e. Gda sanayi 6. NED uygulamalarnda proje ve faaliyetlerin gecikmesini nlemek iin hangi yntemler kullanlmaldr? a. Hzl - pratik- kolay b. Zor- evreci-ekolojik c. Hzl- evreci- pratik d. Zor- hzl- ekolojik e. Kolay- pratik- teknik 7. Bir ED almasna katkda bulunabilecek Ziraat Mhendisi hangi uzmanlk dalnda yer alr? a. Biyotik evre b. Sosya-ekonomik evre c. Abiyotik evre d. Fiziki evre e. Doal evre 8. lk hazrlanan ve incelenip deerlendirmeye sunulan ED raporuna ne ad verilir? a. N ED raporu b. Taslak ED raporu c. Nihai ED raporu d. Revize ED raporu e. Taslak SD raporu 9. EDni dnyada ilk yasallatran lke aadakilerden hangisidir? a. ngiltere b. Almanya c. ABD d. Fransa e. talya 10. ED raporlarnn hazrlnda temel ama nedir? a. Kalknma ile evre arasnda denge kurmak. b. Bilimsel teknik ve yntemleri izlemek c. Yasal dzenlemeler ve sorunlar belirtmek. d. Yerel otoriteye kolaylk salamak. e. Veri toplama ve lmlendirmek.
243

1. a Yantnz yanl ise evresel Etki Deerlendirmesi almasnn Aamalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ED raporunun Hazrlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hazrlk almalar ve problemin tanmlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ED eleme aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ED eleme aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise alma plannn yaplmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eleme aamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ED raporunun hazrlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 evre duyarl fiziksel planlamay uygulanabilir klmann nemli koullar, bilimsel gelimeleri kaydedebilmek iin yasal ve ynetsel dzenlemeleri yapmak, bu dzenlemelerin uygulanabilirliini salamak iin kaynak, teknik donanm, yetimi eleman, evre duyarllnn devlet kurulular da dahil lkemizde tam olarak yerlemesi, evre mevzuatnn kent ve belde leklerinde yerel ynetimlerce uygulanabilirlii arazi kullanm planlamasyla ilikili olarak ele alndnda yer seimlerinde planlama ltleri ile evre mevzuatnda ngrlen evre standartlarna uygunluk kriterlerinin esas alnmas, ynetimde merkeziyetilikten kp yerel ynetimlerin glendirilerek ve daha fazla sorumluluk verilmesi ve bir dier nemli koulu ise evresel etkileri bakmndan nemli tesisler iin belirlenen atk standartlarna uygunluun salanabilmesidir. Bu da evre teknolojisinin kullanlmasyla yakndan ilgilidir. Bu tip tesisler bu standartlar karlayamayacak olurlarsa, evre duyarl fiziksel planlamay hazrlam olmann uygulanabilirlii azalr. Sra Sizde 2 ED raporlarnn hazrlanmasnda temel ama, kalknma ile evre arasnda denge kurmaktr. Bunun anlam, projenin ekonomik getirisinin evresel etkilerinin kontrol yoluyla arttrlmasdr. nemli evresel etkileri olan projelerin kalknmaya olan ekonomik katklarnn arttrlmasn evreyi koruyarak salamasdr. Dolaysyla ED, srdrlebilir kalknma hedeflerine tmyle uygun dmektedir. Rio Bildirgesinin 17nci ilkesi de ED, ulusal bir ara olarak, evre zerine nemli olumsuz etkisi olmas muhtemel neri faaliyetler iin kullanlacaktr ve yetkili ulusal merciinin kararna tabidir.
2. b 3. a 4. e
5. c 6. a 7. c 8. b 9. c 10. a
244
Ameco Environmental Services, Witteveen+Bos ve TT. (2005). Stratejik evresel Deerlendirme Pratik El Kitab, Ankara. Haktanr, K. ve Arcak, S. (1998). evre Kirlilii, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn No.1503, Ankara. Ortalana, L. (1997). Environmental Regulation and Impact Assessment, New York. zer, A.. (1996). Planc Gzyle Kalknma, evre ve evresel Etki Deerlendirmesi, evresel Etki Deerlendirmesinin Ksa Bir Tantm- Nedir? Ne Deildir? Planlama Meslei le likisi Nasldr?, TMMOB ehir Planclar Odas, Ankara. zer, A.., Arapkirliolu, K. ve Erol, C. (1996). Planc Gzyle Kalknma, evre ve evresel Etki Deerlendirmesi, TMMOB ehir Planclar Odas, Ankara. Uslu, O. (1993). evresel Etki Deerlendirmesi, Trkiye evre Vakf Yayn, Ankara.
Szlk
245
Szlk A
Abiyotik: Ekosistemin su, hava, k ve besin maddeleri gibi cansz bileenleri Abiyotik faktr: Ekosistemin biyotop (toprak) blm Ar metal: zgl arlklar yaklak 5g/cm3 ve bu deerin zerinde olan metaller Alternatif rn: Bir blgede yetitirilen tarmsal rnlerin yerine ikame edilecek rnler Alviyal ovalar: Akarsularn getirdii yntlarla olumu dzlkler Asimilasyon: Bir organizmann ald besini organik hale getirerek kendine mal etmesi, zmsemesi Atk su: Evsel, endstriyel, tarmsal ve dier kullanmlar sonucunda kirlenmi veya zellikleri ksmen veya tamamen deimi sular Atm: Atmosferde bulunan gaz molekllerinin arlklar ve hareketleri nedeniyle hem kendi ierisinde hem de yeryznde bulunan cisimlerin birim yzeylerine uyguladklar dik kuvvete ak hava (atmosfer) basnc Atmosfer: Ta kre ve su kreyi dtan saran gaz kre evre: Canllarn yaamlar boyunca ilikilerini srdrdkleri ve karlkl olarak etkileim iinde bulunduklar biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kltrel ortam evre bilimi: Bir organizmann etrafndaki biyolojik, fiziksel ve kimyasal alan oluturan, her trl canl veya cansz elerle olan ilikisini inceleyen uygulamal ve disiplinler aras bir bilim dal evre kirlilii: evrede meydana gelen ve canllarn saln, evresel deerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her trl olumsuz etki evre korunmas: evresel deerlerin ve ekolojik dengenin tahribini, bozulmasn ve yok olmasn nlemeye, mevcut bozulmalar gidermeye, evreyi iyiletirmeye ve gelitirmeye, evre kirliliini nlemeye ynelik almalarn btn evre planlama: evre biliminin birka disiplinini bir araya getiren bir bilim dal lleme: Doal iklim deiimleri, ya da insann doay tahrip etmesi sonucunda meydana gelen kurak blgeleri, l koullarn tayan ekosistemlere dnme sreci
B
Benzin: Hidrokarbonlar ve iz miktardaki dier maddelerden oluan madde Bitki corafya blgesi: Doal bitki rts bakmndan benzerlik gsteren byk blgeler Biyolojik eitlilik: Ekosistemlerin, trlerin, genlerin ve bunlar arasndaki ilikilerin tamam Biyosfer: Fiziksel evre olarak da adlandrlan litosfer, hidrosfer atmosferde canl varlklarn yaamlarn srdrd kesim Biyotik: Ekosistemin canl bileenleri ile ilgili Biyotik faktr: Bir ekosistemde bulunan ve birbirlerinin hayatn dorudan ya da dolayl olarak etkileyen canl varlklarn hepsi Botanik: Biyolojinin bitkileri inceleyen dal Byme mevsimi: Bir yllk bir srede, bitkilerin uyanmas, canlanmas ve gelimesine olanak tanyacak kadar yeterli scakla ulalan dnem
D
DDT (Diklorodifeniltrikloroetan): II. Dnya Savandan sonra sivrisineklerle mcadele iin kullanlan, sonradan ok zehirli olduu ve ortamda ok uzun sre kalmasndan dolay kullanm yasaklanan bcek ilac Diapoz: Hayvann aktif olmad evre Doal bitki rts: Herhangi bir yerin iklim, toprak, arazi yaps ve dier zelliklerinin meydana getirdii, karakterini yanstan bitki rts Drenaj: Herhangi bir alandan fazla yzey veya yzey alt suyunun boaltlmas
E-F
Edafik: Topraa ait. Ekoloji: Canllarn birbirleriyle ve evrelerindeki cansz varlklarla ilikilerini inceleyen bilim dal Ekolojik denge: nsan ve dier canllarn varlk ve gelimelerini doal yaplarna uygun bir ekilde srdrebilmeleri iin gerekli olan artlarn btn Ekolojik faktrler: Canl organizmay yaamnn herhangi bir evresinde dolayl ya da dorudan etkileyen faktrler Ekosistem: Canllarn kendi aralarnda ve cansz evreleriyle ilikilerini bir dzen iinde yrttkleri biyolojik, fiziksel ve kimyasal sistem Endemizm: Bir bitki, trnn dar bir blgede snrlanm halde bulunmas
C-
CO2 denge noktas: Kapal bir atmosfer ortamnda bitkinin ald ve verdii C02 miktarnn eitlendii nokta ED: Gelimeyi engellemek veya geciktirmek iin deil; kalknmann insan, toplum, evre ve ekonomi asndan geni zaman perspektifleri iinde en salkl bir biimde gereklemesi amacyla ortaya konmu bir yaklam
246
Erozyon: Ya sular ve rzgrla topran andrlp, tanmas ve baka yerlerde biriktirilmesi sreci Fizyolojik kuraklk: Toprakta yeterli su bulunmasna ramen bitkinin suyu alamamas Frigana: Bodur ve kurakl bitkilerin oluturduu vejetasyon tipi Fotosentez: Yeil bitkilerin CO2 ve suyu gne enerjisi yardm ile klorofil pigmenti katalizrl altnda indirgeyerek eitli organik maddelerin oluturulmas Fotosentez hz: Bir saniyede l m2 yaprak alannda zmlenen mg olarak CO2 miktar
K
Karnivor (etil): Hayvansal maddeleri tketerek beslenen canl Katyon Deiim Kapasitesi: Birim miktarda topran sahip olduu negatif yklerle tutabildii toplam katyon miktar Kirlenme: Hava, su ve topran zelliklerinin insan faaliyetleriyle istenmeyen ekilde deimesi Kuraklk: Bir blgede nem miktarnn geici dengesizliinden kaynaklanan su ktl olarak tanmlanabilen doal bir iklim olay Kltr bitkileri: Ba-bahe, tarla ve yem bitkisi tarmnda insanlar tarafndan yetitiricili yaplan ve ekonomik deeri olan bitkiler Kresel snma: Atmosferdeki karbondioksit miktarnn artmas ile yeryznde sera etkisinin olumas ve yeryznn scaklnn artmas Kresel iklim deiiklii: Fosil yaktlarn kullanlmas ve ormanlarn yok edilmesi gibi nedenlerle bata karbondioksit olmak zere artan sera gazlarnn atmosferdeki havann bileimini deitirmesi Kyoto protokol: Japonya-Kyotoda imzalanan kresel snma ve iklim deiiklii konusunda mcadeleyi salamaya ynelik uluslararas antlama
G
Geimlik tarm: iftilerin ticari deil, kendi ihtiyalar iin retim yaptklar tarm ekli Gen merkezi: Bitki trlerinin ilk yaamaya balad ve en fazla yayl gsterdii yerler Genetik farkllk: Ayn trden olan bireylerin yaratl, davran, d grnm ve isel zellikler bakmndan eitlilii Gnlk ya: Bir gn iinde den ya
H
Herdem yeil allar: Yaz-k devaml yeil kalan, yapraklarn dkmeyen allar Herbivor (otul): Bitkisel maddeleri tketerek beslenen canl. Heterotrof organizma: norganik maddelerden kendi besinini kendi retemeyen ve enerji kayna olarak dier canllar, onlarn atk ve artklarn tketen canl Heyelan: Zemini kaya veya yapay dolgu malzemesinden oluan bir yamacn yerekimi, eim, su ve benzeri dier kuvvetlerin etkisiyle aa ve da doru hareketi Hidrosfer: Su kre Horizon: Toprak yzeyinden toprak derinliine doru topraklarn ierdii, birbirleri zerine sralanm ve genelde birbirinden farkl tabakalar Humus: Toprak zerindeki bitkilerin yok olarak toprak altna gemesi ve uzun yllar beklemesiyle oluan organik madde
L
Litosfer: Ta kre
M
Mal: Toprak yzeyinden buharlamay azaltmak, toprak scakln dzenlemek, yabanc ot saysn azaltmak ve erozyonu kontrol etmek iin organik, mineral ve sentetik kaynakl eitli materyallerin topran yzeyine serilmesiyle oluturulan tabaka Metan (CH4): Renksiz ve kokusuz bir gaz Mikroklima: Bir blgenin genel iklim zelliklerinden farkl olarak yresel iklim koullarnn hkm srd kk iklim odacklar
breli aalar: am, ladin, kknar gibi ine yaprakl aalar klim: Yeryznde herhangi bir alan zerinde uzun sre cereyan eden atmosfer olaylarnn ortalama karakteri klim blgesi: Benzer iklime sahip yrelerin oluturduu blge klim Parametreleri: Ya, scaklk, nispi nem, rzgar gibi iklim zellikleri iin kullanlan tanm
N
Nadas: Anadolu Blgemizin sulanmayan ve yan her yl rn almaya yeterli olmad alanlarnda tarlalarn bir yl nadasa braklp, takip eden ylda ekim yaplmas Net fotosentez: Fotosentezle retilen maddeler ile solunumla tketilen madde arasndaki fark
O-
Optimum byme ve gelime scaklklar: Bitkilerde byme ve gelime iin en uygun scaklklar
Szlk Osmotik basn: zeltide znm madde miktar Ototrof: Kendi besinini kendi reten Ozmotik basn: Hcrenin sahip olduu sitoplazma younluundan kaynaklanan emme kuvveti Ozon(O3): Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon bir oksijen bileii trfikasyon: Sularn besin maddelerince zellikle azot ve/veya fosfor bileiklerince, alg ve daha yksek yapl bitkilerin remesini hzlandracak, bylece sudaki canllarn dengesini bozacak ve su kalitesinde istenmeyen bozulmalara yol aacak ekilde zenginlemesi Sulusepken: Yamur ve karn karm
247
Srdrlebilir evre: Gelecek kuaklarn ihtiya duyaca kaynaklarn varln ve kalitesini tehlikeye atmadan, hem bugnn hem de gelecek kuaklarn evresini oluturan tm evresel deerlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizik vb.) slah, korunmas ve gelitirilmesi sreci Srdrlebilir kalknma: Bugnk ve gelecek kuaklarn, salkl bir evrede yaamasn gvence altna alan evresel, ekonomik ve sosyal hedefler arasnda denge kurulmas esasna dayal kalknma ve gelime modeli
P
Parazit: Dier bir canlnn (konak) zerinde veya iinde yaayan ve besinini ondan salayan canl Parazitizm: ki tr arasnda grlen ve trlerden biri (parazit) yarar salarken dierinin zarar grd etkileim biimi Patoloji: Hastalklarla uraan bilim dal Pedoloji: Topra btn ynleriyle ele alan bilim dal Pestisit: Bitki hastalk ve zararllara kar kullanlan ilalarn genel ad Pigmentasyon: Dokulardaki renklenme Plankton: Okyanus ve denizlerde besin zincirinin temelini oluturan kk su hayvansal veya bitkisel canllar Plato: Yayla, ykseklerdeki dzlkler Poplasyon: Belli bir blgede yaayan, ayn trden bireylerden oluan topluluk
T
Taksonomi: Canllarn snflandrlmas, bu snflandrmada kullanlan kural ve prensipler Tamponlama kapasitesi: Tampon zeltilerde asit veya alkaliye kar direnme gc Tarmsal faaliyetler: Bitkisel ve hayvansal rn yetitirme, bu rnleri pazara hazrlama ve pazarlama faaliyetlerinin tm Tarmsal yap: Krsal blgelerde insanla toprak arasnda, zellikle iletme koullar ve iyelik bakmndan var olan ilikilerin tm Tarmsal rn deseni: Bir blgede ekonomik olarak yetitirilebilecek ba-bahe ve tarla rnlerin eitlilii Termoperiodizm: Bitkilerin gnlk scaklk deiimlerine kar gsterdii fizyolojik tepki Tbbi ve aromatik bitkiler: la, baharat ve boya gibi rnlerin ham maddesini retmekte yararlanlan bitkiler Toporafya: Bir arazi yzeyinin tabii veya suni ayrntlarnn meydana getirdii ekil Turgor: bitki hcrelerinin saf suya konmasyla iine su alarak, imesi ve hcrenin eperine basn yapmas olay Tr: Bir canllar topluluunu oluturan bireylerin, byklk, ekil, renk ve benzeri zellikler bakmndan, nemli farkllklar gstermeyen ve btn nemli grnm karakteristikleri birbirine uyan bireyler
S
Sera etkisi: Is enerjisinin karbondioksit gibi gazlar tarafndan emilip atmosferde alkonmasyla ortaya kan scaklk art Sera gazlar: Karbondioksit, su buhar, metan, nitroz oksit, kloroflorokarbonlar Sradalar: Ortak zellikler gsteren, aralarnda uzunlamasna vadilerin bulunduu dalar dizisi Simbiyozis (Ortak yaam): Yakn bir ekolojik birliktelik erevesinde karlkl yarar salayarak iki farkl trn birlikte yaamas Sistem: Birbiri ile etkileim iinde olan baml elerin oluturduu btn Solunum: Karbonhidrat ve dier organik bileiklerde biriken enerjinin, hcre blnmesi, protein metabolizmas, protoplazma yapsnn devam, mineral madde adsorbsiyonu gibi eitli aktivitelerin salanmas iin serbest braklmas Stoma: Stoma, alp kapanma zellikleri ile bitkideki terlemeyi ve gaz deiimini kontrol eden canl yaplar Stratejik evresel deerlendirme: Bir plan ya da program iin yaplan ED uygulamas
me zarar: Bitkilerin donma derecesinin zerindeki scaklklarda zarar grmesi
Y
Ya rejimi: Yan yl iinde gnlere, aylara ve mevsimlere dal Yaprak alan indeksi: Birim toprak alannda bulunan yaprak alan Yarlanma mr: Genel olarak azalmakta olan bir maddenin bataki miktarn yarsna dmesi iin gereken zaman
Dizin
249
Dizin A
Abiyotik 6, 134 Abiyotik faktr 134 Absorbsiyon 18, 42 Ak madencilik 165 Aerosol 156, 176 Afit 75 Afotik zon 9, 19 Ar metal 135, 152, 158, 162, 164-169, 181 Akklimatasyon 23 Aksiyon 16, 27 Akuatik 24 Akfer 141 Alg 6, 10, 34, 38, 43, 45, 75, 92, 160 Alc ortam 153, 161, 162, 194, 207, 208, 211, 236 Alternatif rn 114 Alviyal ovalar 115 Amorf 65 Anatomi 5 Anyon 42, 64, 164 Arazi kullanm 135, 177, 202, 226, 229, 235 Arsenik 135, 154, 158, 160, 164, 169 Asbest 152 Asit yamurlar 155, 164, 165, 169 Askorbik asit 45 Ar otlatma 98, 103, 142, 143 Atk bertaraf 177 Atk amurlar 160, 162, 165 Atk s 140 Atmosfer 11, 17, 20, 23-27, 33-36, 38-40, 47, 50, 51, 53, 62, 67, 76, 79, 86, 130, 134, 140, 151, 153-155, 157, 163, 168, 174-180, 187, 195, 196, 226, 240 Autekoloji 4, 5, 11 Az kirlenmi su 161 Bitki rts 7, 8, 10, 18, 19, 22, 40, 52, 62, 65, 67, 74, 77, 80, 88, 90-103, 109, 111, 112, 114-121, 124, 129, 134, 136, 140, 143, 184, 209, 233, 240 Bitki su tketimi 76, 77, 80 Bitkisel eitlilik 112 Bitkisel iyiletirme 170 Biyogaz 138 Biyoktle 178 Biyolojik aktivite 38, 61-66, 79 Biyolojik artma 162 Biyolojik eitlilik 129, 136, 183-185, 188, 198, 199, 206-208, 211 Biyolojik iyiletirme 167 Biyolojik ritmler 20 Biyom 7, 11 Biyoremediasyon 167 Biyosfer 11, 16, 130, 137 Biyosnoz 3, 11, 27 Biyotik 12, 27, 134, 144 Biyotik faktr 134, 144 Biyotop 11, 12, 15, 27, 134 Bozkr 87, 88, 117-121, 124 Byme mevsimi 7, 42, 43, 77, 80, 110, 124 Bymenin snrlar 132
C-
C3 bitkileri 36, 77 C4 bitkileri 36, 77 CAM bitkileri 35 CITES szlemesi 197 Civa 135, 158, 160, 166, 169 CO2 denge noktas 36 Corafik blgeler 109, 112 Colchicum 112 Ccelik 25 ayr-mera 67, 85, 87-89, 94, 98, 99 ED raporu 218, 221, 224, 229, 230, 232, 240 ED ynetmelii 218, 230, 234 ekim kuvveti 72 ernobil 140, 173 evre 3- 6, 8, 11, 12, 16, 20-22, 24, 25, 27, 33, 37-39, 84, 8891, 93-96, 98, 99, 103, 110, 115, 122-124, 128-139, 141, 143, 144, 145, 150-153, 157, 161, 162, 165-168, 172-174, 178, 182, 183, 185-188, 192-196, 198-211, 216-223, 225230, 233 238, 240 evre bilimi 131, 132, 135 evre gnlls 208
B
Bal (nispi) nem 67 Bakteri 6, 16, 34, 43, 45, 66, 158, 159, 162, 169, 179, 184, 233 Barselona szlemesi 197 Bentik 9, 10 Bern szlemesi 197 Besin elementi 64, 80, 87, 89, 90, 96, 101, 134 Besin zinciri 131, 152, 163, 199 Birey ekolojisi 5, 11 Birincil ilem 162 Bitki byme devresi 46 Bitki corafya blgesi 112
250
Ekoloji ve evre Bilgisi Dnya modeli 132, 133 Dnya nfusu 132, 133, 143, 178, 181, 182, 185, 187, 193
evre kalitesi 131, 144, 201, 216, 217 evre kanunu 167, 205, 206, 211, 218 evre kirlilii 131, 132, 135, 144, 150, 152, 168, 206, 207 evre politikalar 131, 201, 202, 240 evre sal 131, 135, 143 evre sorunlar 5, 132, 135, 143, 151, 152, 168, 172-174, 187, 192, 193, 195, 200, 202- 204, 211, 218 evre ynetimi 206, 208, 218, 222, 227 evresel etki deerlendirmesi 131, 207, 216-218, 240, 241 iek tozu 52 i 23, 68, 69 imlenme 15, 19, 37, 38, 41, 44, 53, 79, 86, 87, 110 kelti havuzlar 162 ktrme 162 lleme 25, 137, 143, 144, 177, 198, 199 llemeyle mcadele 198
E
Edafik 12, 13, 27, 134, 144 Ekoloji 2- 6, 9-13, 16, 34, 78, 102, 119, 131, 132, 136, 227 Ekolojik denge 131, 136, 137, 178, 185, 188, 203, 206, 207 Ekolojik dinamikler 66 Ekolojik dng 138, 143 Ekolojik ni 3, 11, 12, 27 Ekolojik valans 15, 25 Ekosfer 11 Ekosistem 4, 6-12, 27, 36, 85-87, 89-91, 96, 103, 134, 136, 137, 143, 167, 178, 181-186, 188, 200, 206, 207, 210, 226, 233 Ekosistem ekolojisi 4, 6, 11 Ektansif tarm 36 Elektriki iletkenlik 64 Elektromanyetik alan 208 Eleme 224, 225, 235, 236 Emisyon 154, 168, 195, 196 Endemizm 117 Endstri gazlar 50, 53 Endstriyel atklar 158, 160, 163, 169 Enerji 3, 17, 18, 27, 34, 38, 39, 50, 53, 66, 73, 80, 85, 87, 90, 97, 130, 134, 138-140, 151, 153, 168, 177, 178, 183, 187, 193, 195, 204, 206, 211 Enzim 41, 42, 43, 45, 86 Epifit 8 Epilimnion 21 Erozyon 25, 61, 62, 65-67, 88, 89, 94, 101, 111, 133, 135-137, 141, 143, 144, 219, 220, 227, 233, 240 Etil 89 Etkili kk derinlii 71, 72, 80 Eufotik zon 19 Eurihigrik 25 Euriterm 22 Evaporasyon 43, 76, 80, 122 Evsel atk 158, 169, 183
D
Dalga boyu 17, 20, 27, 86 Deformasyon 25, 51 Dehidratasyon 75 Denaturasyon 49 Deniz ekosistemleri 9 Deprem 173, 175, 187 Deri 23-25, 38, 114-118, 120-122, 156, 179, 187 Derin zon 10, 19 Deterjan 158, 160, 169 Diapoz 20 Diffzyon 74 Dikey 9, 10, 19 Dip tabakas 21 Doa 3-6, 19, 27, 130, 132, 136, 138, 144, 151, 152, 174, 202, 209, 210, 228 Doal bitki rts 87, 95, 109, 111-121, 124, 129, 233 Doal denge 4, 129, 134, 136, 137, 144, 173 Doal engebeler 111 Doal kaynaklar 4, 27, 129, 131-134, 137-139, 144, 151, 169, 173, 178, 181, 182, 187, 188, 193, 198, 200, 202-204, 206, 209, 211, 217, 233 Doal sistem 136, 141 Dolu 68, 69, 157, 226 Don zarar 47, 48 Dona dayankllk 49, 50 Donma 23, 41, 46, 48-50, 54, 69 Dormansi periyodu 50 Doyma noktas 58, 68, 73, 74, 80 Dllenme 43, 51, 179 Drenaj 62-65, 73, 76, 79, 80, 233 Durgun sular 10
F
Faaliyet 119-121, 124, 130, 143, 204-207, 220, 224, 227-229, 233 Fauna 10, 88, 197, 209, 233, 236 Fitoplankton 9, 21 Fiziksel artma 162 Fizyorafik 134, 144 Fizyolojik etki 143 Flora 88, 197, 209, 233, 236
Dizin Florr 156 Fosil enerji 137 Fosil yakt 35, 53, 139, 140, 152, 153, 168, 178, 179, 181, 187, 195, 196, 233 Fotokimyasal 41, 155 Fotoperiyodizm 19, 20 Fotoperiyot 50 Fotosentez 17, 19, 25, 34-37, 41-46, 51-53, 67, 68, 71, 75, 80, 86, 87, 89, 98-100, 136, 138, 157, 180, 186 Fotosentez hz 19, 35, 36, 51-53, 68, 75, 77 Fraksiyon 47, 60 Frigana 115 Fukuima 140, 173 Hava hareketi 40, 51, 86
251
Hava kirlilii 135, 136, 140, 143, 144, 150, 153, 154, 157, 168, 181, 203, 208, 222, 228 Hava ktlesi 25, 27, 67 Hava nemi 23, 24, 35, 40, 58, 67, 68, 75, 77, 80, 134 Heliofit 19 Hemoglobin 155 Herbivor 6 Herdem yeil allar 8, 112, 124 Hetetrof organizma 62 Heyelan 111, 233 Hzl nfus art 129, 173, 174, 185, 193, 201, 206, 211 Hidroelektrik enerji 139, 140 Hidrojen 86, 87, 151, 153-156, 158, 168 Hidrojen florr 156 Hidrojen slfr 153, 154, 158, 168, 169 Hidrokarbon 151, 152, 154-156, 159, 160, 168, 169 Hidroloji 226, 231, 233 Hidrosfer 9, 11, 130 Higrofil 24, 25 Hipolimnion 21 Homeostasis 16 Hormon 47, 179, 199 Hcre 16, 24, 35, 37, 41-45, 47, 48, 49, 54, 130, 156 Hcre blnmesi 35, 43
G
Geimlik tarm 114, 119, 120, 122 Geit iklimi 113-118, 121, 122 Gel-git 147 Gel-git enerjisi 147 Gelime devresi 77, 80 Gen merkezi 112, 117, 119, 121 Generatif devre 47 Genetik farkllk 183, 188 Geni yaprakl ormanlar 7, 114 Geri dnm 142, 152, 165, 238 Ger hayvanclk 119 Gl ekosistemi 10 Glge bitkileri 19 Gzeneklilik 70 Guanine 9 Gbre 36, 50, 61-65, 78, 79, 87, 89, 91, 135, 136, 138, 139, 141, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 167-169, 176, 177 Gl 65, 117 Gn uzunluu 20, 33, 86 Gne bitkileri 19 Gne sabitesi 17 Gnelenme sresi 39, 77, 80 Gnlk ya 110 Grlt 137, 152, 153, 226, 228, 240 Grlt kirlilii 153
I-
Ilk mevsim bitkileri 41 Imar 229 Infiltrasyon 74 Integment 25 Is 17, 21, 22, 34, 38-41, 44, 60-62, 65, 71, 79, 80, 112, 119, 129, 139, 140, 144, 151, 156, 157, 159, 168, 174-179, 182, 186-188, 193, 195, 196, 201_ Ik 5, 9, 17, 18, 19, 20, 27, 33-35, 37-40, 50, 53, 54, 86, 88, 89, 95, 96, 115, 134, 144, 174, 200, 229, 230 Ik enerjisi 17, 18, 19, 27, 34 Ik tayf 17 Ik tutumu 53 Ik younluu 33, 37, 40, 54 Iklanma sresi 35, 53 Inm 17 breli aalar 112, 124 ne yaprakl aalar 7, 119, 120, 121 klim 7, 8, 11, 12, 16, 20, 23, 25, 27, 33, 38, 41, 42, 44-46, 48, 53, 59, 65, 69, 77, 80, 85-88, 91, 92, 96, 101, 103, 109124, 129, 134, 141, 174, 175, 178, 180, 182, 184, 187, 195, 196, 199, 204, 206, 219, 220, 233, 240 klim adacklar 109, 112 klim blgesi 65, 109, 113
H
Habitat 4, 8, 11, 27, 93, 201 Hacim arl 61, 70, 72 Halk 5, 67, 141, 151, 217, 234, 236-238 Hassas alan 208, 235, 236 Hassas yreler 224 Hava 20-25, 27, 33, 35, 38, 40-43, 47, 50-53, 58, 59, 61, 62, 6770, 73, 75-80, 86, 109-111, 130, 134-136, 140, 143, 144, 150, 152-154, 157, 162, 168, 173, 180, 181, 199, 203, 205, 208, 219, 222, 224, 226-228, 240
252
Ekoloji ve evre Bilgisi Kurak 8, 9, 14, 16, 20, 23-25, 42, 43, 45, 48, 52, 64, 65, 75, 76, 78, 79, 87, 88, 91, 92, 94, 98, 100, 101, 103, 110, 111, 115, 117-119, 121, 123, 124, 129, 141-143, 174, 175, 186, 198, 199 Kuraklk 8, 9, 20, 45, 48, 64, 94, 98, 100, 101, 103, 111, 117, 124, 175, 198, 199 Kurun 135, 154, 156-158, 160, 169 Kuru madde oran 37 Kuru madde retimi 36, 77, 78 Kutikla 76, 80 Kkrt dioksit 139, 153, 155, 156, 168 Kl 153 Kltr bitkileri 34, 38, 41, 47, 110 Kltrel nlemler 67 Kresel snma 129, 144, 172, 174-178, 182, 186-188, 195, 196 Ktikla 37 Kyoto protokol 195, 196, 199
klim deiiklii 129, 141, 178, 180, 182, 187, 195, 196, 199, 206 klim faktrleri 33, 38, 53, 86, 88, 92, 96, 101, 103, 111 klime alma 23
J
Jeotermal 132, 178, 233 Jeotermal enerji 147
K
Kadmiyum 135, 143, 156, 158, 160, 164, 166, 169 Kalc organik kimyasallar 199 Kalite kontrol 237 Kapilerite 74 Kar 38, 41, 47, 69, 88, 115, 119, 123, 144, 155, 157 Karaam 115, 117, 124 Karasal iklim 46, 69, 111 Karbondioksit 40, 41, 53, 62, 86, 140, 151, 153-155, 168, 174, 175, 177-179, 186, 187 Karbondioksit salnm 176, 178 Karbonmonoksit 154-156, 168 Karnivor 6, 20, 89 Kat atk 166, 199, 205, 207, 208 Katyon 42, 64, 66, 164 Kaya 156 Kentsel atk 161, 163, 165, 166, 169 Kra 68, 69 Ksa gn bitkileri 20 Kil mineralleri 164, 169 Kimyasal oksijen ihtiyac 162 Kirlenme 4, 27, 128, 129, 131-133, 135, 137, 140, 144, 152, 153, 158-161, 163-167, 169, 173, 178, 197, 198, 217, 218, 220, 227, 235, 240 Kirlenmi su 161 Kirli balast 207 Kirlilik sorunlar 173 Kist 23 Klorofil miktar 35, 37, 54, 75 Kloroz 155, 156 Koaksiyon 2, 16, 27 Kolloidal madde 162 Kologaritma 63 Kommunite 3, 4, 6, 11, 27 Kommunite ekolojisi 6 Kondksiyon 38 Konveksiyon 38 Kmr 40, 137, 138, 140, 152, 153, 156, 165, 176, 196 Krom 156, 166 Kserofil 24
L
Lentik 10 Liken 7, 9, 24, 38, 43, 75, 92 Limnetik 10, 19 Lipit 44, 54 Litosfer 11, 130 Littoral zon 10, 19 Liyan 8 Logaritma 63
M
Madde dngs 134 Madenler 132, 143, 165, 176, 233 Maki 7, 8, 115, 116, 124 Mangrove 15 Marpol szlemesi 197 Matematiksel model 227, 228, 230 Mera 36, 60, 67, 79, 85-90, 92, 94, 95, 97, 98-103, 112, 114, 117, 119, 177, 233 Meslek odalar 237, 238 Metabolik 15, 42, 43, 45, 50, 54, 134, 155, 158, 169 Metal tuzlar 156, 159, 169 Metalimnion 21 Mezofil 24 Mikroklima 111, 119 Mikroorganizma 34, 45, 50, 53, 79, 85, 87, 89, 103, 134, 136, 144, 152, 159, 160, 162, 164, 165, 167, 173, 176, 184, 207 Milli parklar 185, 188, 209, 235 Mineral madde 35, 42, 43, 92 Minimum scaklk 42, 43
Dizin Mor tesi n 156, 180 Morfoloji 5, 47, 54 Mutlak nem 23, 67
253
Ozon tabakas 129, 144, 156, 172, 174, 178-180, 187, 195, 197 fotik zon 9 n eleme 235 trofikasyon 160, 208 zgl arlk 70, 135
N
Nadas 76, 111 Nar 121 Nekton 10 Nem 16, 23, 24, 36, 42, 52, 61, 67-69, 72-77, 80, 89, 92, 112123, 165 Net fotosentez 35, 53 Nikel 156 Nispi nem 112, 114-123 Niasta 47 Nitrat 152, 155, 159, 160, 164, 169 Nitrit 152, 164 Noktasal kaynak 160, 162 Nston 10 Ntr gn bitkileri 34 Nkleer denemeler 157, 181 Nkleer enerji 139, 140, 195 Nkleer silah 156, 165, 202 Nkleik asit 44, 54
P
Pamuk 46, 65, 75-77, 116, 118, 121, 122, 124, 154, 156, 157, 160, 162, 185 Parazitizm 12, 27 Patates 43, 44, 77, 114-120, 124 Patoloji 5 Pedoloji 5 Pelajik 9, 10 Permafrost 7 Pestisit 135, 144, 154 Petrokimyasal rnler 152 Petrol 132, 137-141, 152-155, 160, 164, 167-169, 176, 177, 197, 207, 224 Ph 48, 49, 63, 64, 79, 87, 158, 164-166 Pigmentasyon 20 Plan 67, 88, 103, 131, 135, 139-142, 145, 151, 157, 160, 161, 181, 195, 198, 201, 206, 216-219, 221, 223, 225-230, 233238, 240, 241 Plankton 179 Plantasyon 114 Plato 111, 117, 118, 123 Plazmoliz 49, 155 Plston 10 Polisakarit 75 Populasyon 4, 6, 8, 11, 12, 27, 52, 53, 130 Populasyon ekolojisi 6 Protein 35, 43-45, 47-49, 54, 75 Protoplazma 35, 42, 44, 47, 54, 75, 87 Psikometre 23 Pupa 23
O-
Objektif olma 220 Oligofotik zon 9, 19 Optimum scaklk 38, 43, 46, 53 Oransal nem 23, 108 Organik bileikler 6, 16, 35, 47, 53, 155, 177 Organik madde 25, 34, 36, 51, 59, 63-66, 70, 71, 74, 77, 79, 80, 85, 87-89, 92, 93, 96, 98, 99, 134, 162, 164, 169, 177, 184 Organik tarm 164 Organizma 4, 6, 9-11, 14, 16, 19, 20, 22-25, 45, 59, 62, 64-66, 79, 85, 89, 90, 96, 97, 130-132, 134, 136, 159, 160, 162, 164, 165, 167, 169, 173, 176, 184 Organofosfat 159, 169 Orman ekosistemi 136, 137 Orman kua 112 Ortalama scaklk 108, 109, 120, 121 Ortam 4-7, 9, 11-13, 15, 16, 19-22, 24, 25, 27, 36, 39, 47, 5053, 62, 63, 66, 71, 79, 80, 85-88, 90-96, 98-103, 129-132, 134, 136, 144, 153, 160-162, 164, 165, 167, 174, 179, 181, 182, 184, 186, 187, 193, 194, 197, 201, 206-208, 211, 219, 220, 223, 224, 226, 228, 229, 236, 240 Osmotik basn 64 Ototrof 6, 89
R
Radyoaktif atklar 160, 165, 174 Ramsar Szlemesi 197 Reaksiyon 2, 16, 27, 50, 51, 58, 63-65, 79 Rio konferans 198 Risk deerlendirmesi 208 Rna 49 Rzgar 10, 25, 27, 32, 33, 39, 51, 52, 67, 68, 77, 80, 86, 111, 138, 152, 153, 157, 165, 178, 180, 182 Rzgr erozyonu 25, 67
254
Ekoloji ve evre Bilgisi Su tketimi 58, 76-78, 80, 94, 141, 142, 181 Sublittoral zon 10 Succulent bitki 44 Sucul sistem 180 Sukulent 9 Sulak alan 132, 182, 197, 207, 224, 233 Snger doku 37 Srdrlebilir enerji 140 Srdrlebilir kalknma 161, 163, 192, 198, 199, 202-204, 206, 207, 211, 217 Srdrlebilirlik 204
S
Salnm envanteri 177 Sam rzgar 51 Savan 8, 88 Sera etkisi 53, 155, 174, 175, 187, 195 Sera gaz 151, 168, 175, 177, 183, 187, 195 Scak mevsim bitkileri 41, 42, 86 Scakkanl hayvanlar 23, 26 Scaklk 2, 5, 7, 9, 10, 12, 15, 16, 20-23, 25, 27, 32, 33, 35, 36, 38-50, 53, 54, 67-70, 77, 80, 86-88, 91, 96, 103, 108, 109, 111, 112, 114-121, 123, 124, 134, 144, 155, 158, 174, 175, 178, 180, 184, 187, 196 Snrlayc faktr 7, 9, 15, 88 Siklomorfozis 23 Simbiyozis 12, 27 Sinekoloji 4, 6, 11 Sinerjik etki 16, 237 Sis 50, 68, 69 Sistem 45, 130, 132, 136, 144, 151, 180, 197, 201, 207 Sitoplazma 48, 75 Siyofit 19 Soukkanl hayvanlar 22 Solar radyasyon 77, 80 Solma noktas 73, 74, 80 Solunum 19, 20, 23, 25, 35, 36, 41, 42, 44, 47, 53, 90, 143, 156, 186, 203 Szleme 192, 195-199, 206, 208, 209, 211 Stenohigrik 25 Stenoterm 16, 22 Stenoterm psikrofil 22 Stenoterm termofil 22 Stenk trler 15 Step 4, 87, 117, 124 Stoma 24, 51, 75, 76, 80 Stratosfer 130, 178-180 Su 3, 4, 6, 7, 9-13, 17, 19-25, 27, 33-36, 39-45, 47-54, 58, 6080, 86-89, 92-96, 98, 101, 103, 111, 114, 115, 117, 118, 121, 123, 124, 129-132, 134-137, 140-142, 144, 151-153, 155, 157-169, 173-175, 177, 179-183, 186-188, 196, 197, 200, 202, 203, 205-210, 217, 219, 223, 224, 226, 228, 233, 235, 236, 240 Su baskn 174, 175, 187 Su buhar 17, 23, 67, 68, 86, 175, 187, 196 Su ekosistemleri 7, 9, 10 Su ktl 9, 117, 141, 181 Su kirlilii 135, 144, 150, 158-162, 169, 181 Su kullanm etkinlii 78 Su rezervleri 130
T
Taksonomi 5, 9 Tarm 5, 8, 36, 38, 41-44, 47, 50-52, 60, 61, 66, 67, 74-76, 78, 88, 90, 99, 102, 108, 109-112, 114, 115, 117-122, 129, 130, 132, 133, 135-142, 144, 152, 154, 158-160, 163, 164, 166, 168, 169, 173-175, 177, 178, 180, 181, 183-188, 196, 203, 206, 207, 217, 224, 231, 233, 240 Tarm ilalar 135, 141, 156, 233 Tarm politikas 141 Tarmsal atk 177 Tarmsal faaliyetler 62, 71, 79, 80, 108, 109, 112, 117, 124, 134, 154, 160, 163, 168, 177 Tarmsal mcadele 135 Tarmsal retim 36, 46, 51, 66, 69, 111, 121, 124, 137, 142, 193, 211 Tarmsal rn deseni 111 Tarla kapasitesi 73, 74, 80 Taslak ynetmelik 234, 235, 238 Tatl su ekosistemleri 9 Tayga 7 Tehlikeli atk 197, 207, 224 Termal kirlilik 159, 169 Termik santral 139, 140, 157, 176, 195, 224 Termoklin 21 Termoperiyodizm 42 Tohum 9, 15, 23, 25, 37, 38, 41, 43, 52, 62, 67, 79, 86, 89, 91, 92, 95, 96, 99-101, 110, 184 Toksik etki 152 Toksik madde 44, 166 Tolerans 14-16, 22, 27, 44, 45, 48 Tolerans aral 15 Toplam scaklk istei 43 Topografya 33, 53, 59, 111, 112, 231, 240 Toprak 5-7, 11, 12-17, 21, 22-27, 34-43, 47, 50-53, 59-98, 101, 103, 110, 115, 122, 129, 130-137, 141-144, 152, 153, 156, 160-169, 173, 176, 178, 181, 183, 184, 200, 206, 207, 208, 217, 219, 220, 223, 224, 229, 231, 233, 240
Dizin Toprak havas 79 Toprak idaresi 66 Toprak ileme 61, 77, 80, 99, 142, 156, 224 Toprak kirlilii 153, 162, 163, 167 Toprak reaksiyonu 63-79 Toprak rengi 40 Toprak suyu 24, 40, 67, 69 Toprak tuzluluu 64, 79 Toprak ykama 167 Toprak-su koruma 135, 144 Toynak 9 Toz 17, 43, 50, 52, 53, 67, 86, 89, 143, 152, 154, 156, 157, 159, 168 Trake 25 Transpirasyon 76, 80 Transprasyon 43, 44, 52 Tropik bitkiler 38 Tropik blge 22, 38, 39 Tropikal ormanlar 8, 174, 186, 188 Troposfer 130, 157, 179, 187 Tundra 7 Tuz gl 110, 117, 123 Tuzlanma 137 Yenilenebilir 138-140, 153, 178, 187 Yenilenemez 132, 138 Yer alt su 135, 141, 142, 144, 159, 164, 165, 169, 233 Yerel halk 238
255
Yerkre 7, 8, 130, 141-143, 174, 175, 184, 187, 193, 201, 211 Yosun 7, 24, 75, 92, 93 Yksek kaliteli su 161 Yksek scaklk tolerans 44 Ykseklik 15, 18, 26, 27, 33, 39, 67, 68, 87, 88, 111, 114-116, 118, 134, 144, 233 Ykselti 40, 88, 111, 112, 114, 116, 119, 124 Yzdrme 162 Yzeysel tabaka 21
Z
Zooloji 5
U-
Ultraviyole n 178-180, 187 Ulusal enerji 140 Uzun gn bitkileri 20 rikasit 9 me zarar 46, 54
V
Vejatatif devre 44 Vernalizasyon 48, 86 Vertikal 19 Vitamin 45, 179 Vizkosite 42
Y
Ya rejimi 114 Yamur 8, 23, 52, 68, 69, 75, 86, 88, 110, 139, 142, 155, 157, 164, 165, 169, 174, 184, 187 Yama 18, 19, 39, 52, 88, 110, 114, 115, 123, 142, 233 Yama baklar 39 Yaprak alan mr 36 Yaprak alan indeksi 36 Yarlanma mr 165 Yaylalar 86, 88, 111, 112, 117, 119, 120, 121, 123 Yedek besin maddesi 47

Ekoloji Kitap

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekoloji Kitap

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

EKOLOJ VE EVRE BLGS

Editrler Prof.Dr. Esvet AIKGZ (1-5) Prof.Dr. Sevin ARCAK (6-10)

Ekolojinin Genel lkeleri..........................................................

klim Faktrleri ve Tarmsal retim le likileri................. 32

Bitki-Toprak-Su likileri ......................................................... 58

ayr ve Mera Ekolojisi ........................................................... 84

86 89 89 90 92 94 95 95 95 95 95 96 96 96 96 97 97 98 98 99 101 103 104 105 105 106

klim ve Ekolojik Tarm Blgelerimiz ................................... 108

evre Bilgisine Giri ................................................................ 128

evre Kirliliinin Ortaya kmasnda Etken Temel Faktrler ................................................................................... 150

Kresel evre Sorunlar ......................................................... 172

evre Sorunlarna zm Araylar .................................... 192

evresel Etki Deerlendirmesi .............................................. 216

Szlk ................................................................................... 245 Dizin ...................................................................................... 249

Editrler Prof.Dr. Esvet Akgz ve Prof.Dr. Sevin Arcak

EKOLOJ VE EVRE BLGS

Ekoloji ve evre Bilgisi

Ekolojinin Genel lkeleri

Ekolojinin Genel lkeleri

Ekoloji ve evre Bilgisi

EKOLOJNN KONUSU VE BLMLER

Organizasyon Basamaklarna Gre Ekolojinin Blmleri

Ortam eidi ve Habitatlara Gre Ekolojinin Blmleri

Biyolojik Anlamda Ekolojinin Blmleri

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

EKOLOJNN DER BLM DALLARI LE LKS

Ekolojinin dier bilim dallaryla ilikisi ve bilimler sistematiindeki yeri

Kimya Zooloji BYOLOJ PEDOLOJ

SIRA SZDE Matematik

Taksonomi Mhendislik ve Mimarlk

EKOLOJDE TEMEL KAVRAMLAR Autekoloji (Birey Ekolojisi)

Ekoloji ve evre Bilgisi

Sinekoloji (Tr Topluluklar veya Ekosistem Ekolojisi)

Yaprak dkm Besin

Su iindeki inaktif organik madde bitki besin maddeleri

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

Ekosistem bileenlerinden olan reticilerin fonksiyonu nedir?

Ilman Blge Geni Yaprakl Ormanlar ve Maki

Ekoloji ve evre Bilgisi

Tropikal Yamur Ormanlar

Ilman Blge Otlaklar (ayrlklar)

Tropikal ayrlk ve Savanlar

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

Deniz (Tuzlu Su) Ekosistemi

Ekoloji ve evre Bilgisi

Durgun (Lentik) Sular

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

Biyom, Biyosfer ve Ekosfer

Ekoloji ve evre Bilgisi

P. aurelia 200 150 100 50 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Gnler Saf Kltr Kark Kltr

P. caudatum 200 150 100 SIRA SZDE 50

Kark Kltr 6 8 10 12 14 16 18 Gnler 20 22 24

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

Liebigin Minimum Yasas

Ekoloji ve evre Bilgisi

BOLLUUN EN FAZLA OLDUU ALAN

Toleransn en yksek snr

FZYOLOJK STRES ALANI

FZYOLOJK STRES ALANI

1. nite - Ekolojinin Genel lkeleri

0 5 101520 25 Scaklk (C)

Ekoloji ve evre Bilgisi