Islam Felsefesi Sozlugu

Prof. Dr.
Mehmet VURAL
. Baskı
elis
İslâm Felsefesi Sözlüğü
4. Baskı
Prof. Dr. Mehmet VURAL
Gazi Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi
Bölümünden (1987) ve Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakül-
tesinden mezun oldu (1992). Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi)
Anabilim Dalında yüksek lisans (1994), Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalında ikinci
bir yüksek lisans (1997) ve Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslâm Felsefesi)
Anabilim Dalında doktora yaptı (1998).
Mezuniyetinden sonra Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebi-
yat Fakültesi Felsefe Bölümünde araştırma görevlisi ola-
rak 1994-2004 yılları arasında çalıştı. 2004-2011 yılları
arasında MEB ve TBMM’de görev yaptı. 2011’de Ankara
Yıldırım Beyazıt Üniversitesinde yardımcı doçent, 2012’de
doçent, 2017’de de profesör oldu.
Hâlen AYBÜ İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe
Bölümünde görev yapmaktadır.
vuralmehmet@hotmail.com; mvural@ybu.edu.tr
Eserleri:
1. İslâm Felsefesi Sözlüğü, Ankara: Elis Yayınları, 4. Baskı,
2004, 2011, 2016, 2020.
2. Vural, Mehmet (ed.), İslâm Felsefesinin Sorunları, Ankara:
Elis Yayınları, 2003.
3. Siyaset Felsefesi Açısından Muhafazakârlık, Ankara: Elis
Yayınları, 4. Baskı, 2003, 2007, 2011, 2017.
4. Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara: Ankara
Okulu Yayınları, 2. Baskı, 2004, 2011.
5. Vural, Mehmet (ed.), İslâm Felsefesinin Özgünlüğü, Anka-
ra: Elis Yayınları, 2009.
6. Hilmi Ziya Ülken’in Varlık Felsefesi, Ankara: Beyaz Kule
Yayınları, 2009.
7. Fârâbî ve Okulu, der. ve çev. Mehmet Vural, Ankara: Elis
Yayınları, 2019.
8. İslâm Felsefesi Tarihi: İslâm Düşüncesinin Tarihsel Seyri,
Ankara: Elis Yayınları, 4. Baskı, 2016, 2016, 2018, 2019.
9. Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Felsefe, Ankara: Elis
Yayınları, 3. Baskı, 2018, 2018, 2019.
10. Hilmi Ziya Ülken, İstanbul: DİB Yayınları, 2019.
Elis Yayınları: 2
© Ankara Okulu Basım Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti.
İslâm Felsefesi Sözlüğü/Prof. Dr. Mehmet Vural
Editör
Dr. Mehtap Doğan
Ofset Hazırlık
Zeynep Özger
Dizgi
Ankara Dizgi Evi
Kapak
Elis
Baskı ve Cilt
Vadi Grafik Tasarım Ltd. Şti.
İvedik Org. San. Bölgesi 88 Oto 3. Bölge
2284. Sokak. No: 101 Yenimahalle/ANKARA
Tel: 0312 395 85 71 Sertifika No: 33748
Birinci Baskı
Şubat 2003
İkinci Baskı
Nisan 2011
Üçüncü Baskı
Ekim 2016
Dördüncü Baskı
Ocak 2020
ISBN: 978-975-8774-03-6
Elis Yayınları
Şehit Mehmet Baydar Sokak 2/A Maltepe/ANKARA
Tel: (0312) 341 06 90 GSM: 0542 382 74 12
web: www.ankaraokulu.com
e-mail: ankaraokulu@ankaraokulu.com
ankaraokuluyayinlari@gmail.com
Elis Yayınları
Ankara 2020
Rahmeti sonsuz, merhameti sınırsız Allah’ın adıyla!
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ .................................................................................................... 31
A Ahmed Yesevî .............................. 50

Aaron of Alexandra ...................... 35 Ahmet Hilmi ................................ 51
Âbâ-i Ulviye ................................. 35 Ahrun el-Kuss ............................. 51
Abdera Düşünürleri ..................... 35 Ahura Mazda ............................... 51
Abduh ......................................... 35 Ahvâl Nazariyesi .......................... 51
Abdurrahman el-Hâzinî ............... 37 Akabe .......................................... 52
Abdurrahman es-Sûfî .................. 37 Akademi ...................................... 52
Abdülhamîd b. Türk .................... 37 Akder........................................... 52
Abdüllatîf el-Bağdâdî ................... 38 Akıl.............................................. 53
Abdüllatîf Karamânî..................... 39 Akılcılık ....................................... 54
Abdülmuhsin Kayserî .................. 39 Akıl Yürütme ............................... 54
Abdülvâhid Yahyâ ........................ 40 Akide ........................................... 54
Abubacer ..................................... 40 Akis ............................................. 54
Abuhamet .................................... 40 Akkirmânî ................................... 55
Abulpharagios ............................. 40 Akl bi’l-fiil .................................... 56
Abunaser ..................................... 40 Akl bi’l-kuvve ............................... 56
Açık-Tanrıcılık ............................. 40 Akl bi’l-meleke ............................. 57
Adem ........................................... 40 Akl-ı Selîm ................................... 57
Adiafora....................................... 41 Akliyyât ....................................... 57
Aetas Senior................................. 41 Aklü’l-‘amelî................................. 57
Âfâkî ............................................ 41 Aklü’l-evvel .................................. 57
Âfâkîye ........................................ 42 Aklü’l-faâl .................................... 57
Afgânî .......................................... 42 Aklü’l-heyûlânî ............................ 57
Afrikalı Konstantin....................... 44 Aklü’l-kutsî .................................. 57
A fortiori ....................................... 44 Aklü’l-müstefâd ........................... 58
agape .......................................... 44 Aklü’l-nazarî ................................ 58
agathon ....................................... 44 Akrabadin.................................... 58
ageneros ...................................... 44 Aks-i Müstevî ............................... 58
Aghathadhimun ........................... 44 Aks-i Nakiz .................................. 58
Agnostisizm ................................. 45 Aksiyoloji ..................................... 59
agrapha dogmata ......................... 45 Aksiyom....................................... 59
agraphos nomos ........................... 45 Akşemseddîn ............................... 59
Ahenk .......................................... 45 Alâeddîn et-Tûsî .......................... 59
Ahidnâme Geleneği ...................... 46 Albetanius ................................... 60
Ahî Evran .................................... 45 Albohali ....................................... 60
Ahlâk ........................................... 47 Albumasar ................................... 60
Ahlâk Filozofları ........................... 47 Alcabitius .................................... 60
Ahlâkiyât ..................................... 48 Alchindus .................................... 60
Ahlatü’l-erba‘a ............................. 48 Alegori ......................................... 60
Ahmed Emîn ................................ 48 Alegorik Öyküler .......................... 61
Ahmed el-Gazzâlî ......................... 50 ‘Âlem ........................................... 61
Ahmed Han ................................. 50 ‘Âlem-i ‘alâ ................................... 62
6 İslâm Felsefesi Sözlüğü
‘Âlem-i Ceberût ............................ 62 Anawati ....................................... 73

‘Âlem-i Ecsâm .............................. 62 Anâsır-ı Çehârgâne ...................... 74
‘Âlem-i Ervâh ............................... 62 Anâsiru’l-hafîf .............................. 75
‘Âlem-i Esfel................................. 62 Anâsiru’l-ukud ............................ 75
‘Âlem-i Gayb ................................ 62 Anâsiru’s-sakîl ............................. 75
‘Âlem-i Halk ................................. 62 Anâsirü’l-a‘zam ............................ 75
‘Âlem-i Kuds ................................ 62 Anâsirü’l-erba‘a ........................... 75
‘Âlem-i Kübrâ............................... 62 Andronicus .................................. 76
‘Âlem-i Meânî ............................... 63 Anficânâsvus ............................... 76
‘Âlem-i Melekût ............................ 63 Anjeoloji ...................................... 76
‘Âlem-i Misâl ................................ 63 Ankaravî ...................................... 76
‘Âlem-i Mülk ................................ 63 Antakya Okulu ............................ 78
‘Âlem-i Sugrâ ............................... 63 Antinomi...................................... 78
‘Âlem-i Suver ............................... 63 Antropolojik Ateizm...................... 78
‘Âlem-i Şehâdet ............................ 63 Antropomorfizm ........................... 78
Alexandra of Aphrodisous ............ 63 Antropoteizm ............................... 79
Alevî ............................................ 63 Apamea ....................................... 79
Alfarabius .................................... 63 Apokrif Eserler ............................. 79
Alfraganus ................................... 63 Apollonios .................................... 80
Algazel ......................................... 63 à postériori ................................... 81
Alhazen ....................................... 64 à priori ......................................... 81
Ali b. Abbâs ................................. 64 Aquinolu Thomas......................... 81
Ali b. Rıdvân ................................ 64 Aranedencilik............................... 82
Ali Kuşçu ..................................... 65 Araz ............................................. 82
Ali Sedad ..................................... 66 Archimedes .................................. 82
Aliboron ....................................... 67 Arız-ı Âmm .................................. 82
Âlim............................................. 67 Aristoteles.................................... 82
Ali Şerîatî..................................... 67 Aristoteles Mantığı ....................... 85
Alkarismi ..................................... 67 Aristotelesçilik ............................. 87
Alpetragius .................................. 67 Aritmatîkî .................................... 87
Altın Orta Kuralı .......................... 67 arkhe ........................................... 87
Amacur Ailesi .............................. 67 Arkûn .......................................... 88
Âmâ-yı Mutlak ............................. 67 Arnaldez ...................................... 89
Amel ............................................ 68 Asabiyet....................................... 91
Amelî Akıl .................................... 68 Asaletü’l-mahiyyet ....................... 91
Amidî ........................................... 68 Asaletü’l-vücûd ............................ 91
Amidî ........................................... 68 Âsâr-ı Ulviyye .............................. 91
Amidî Yöntemi ............................. 68 Asclepius ..................................... 91
Âmilî ............................................ 69 Ashâbü’l-‘ilmi’t-tabiî..................... 92
Âmirî ........................................... 70 Ashâbü’l-mizalla .......................... 92
Amülî .......................................... 72 Ashâbü’n-nücûm ......................... 92
Amülî .......................................... 72 Ashâbü’t-tabâi’ ............................ 92
Ân ............................................... 72 Assertorik Önerme ....................... 92
Analitik Önerme .......................... 73 Astroloji ....................................... 92
Analoji ......................................... 73 Astronomi .................................... 93
Analutika ..................................... 73 Aşırı Fideizm ................................ 93
Analutika Sanî ............................. 73 Aşk .............................................. 93
An’ane ......................................... 73 Aşkın ........................................... 96
İçindekiler 7
Aşkın Dyade ................................ 96 el-Bâri’....................................... 113

Atademir...................................... 96 Bari İrminiyas ............................ 113
Atâlet ........................................... 97 Bârika ....................................... 113
ataraksia ..................................... 97 Basa’itü’l-ustukussiye................ 114
Ateizm ......................................... 98 Basiret ....................................... 114
Atman ......................................... 98 Basit .......................................... 114
Atomculuk ................................... 98 Basra Dil Okulu......................... 114
Attas.......................................... 100 Batalyevsî .................................. 115
Augustinus ................................ 101 Bâtın ......................................... 116
Autolycus .................................. 102 Bâtınîlik .................................... 116
Avâlim-i Erba‘a .......................... 102 Batlamyus ................................. 117
Avâlim-i Hamse ......................... 102 Battânî ...................................... 118
Avâlim-i Seb‘a ............................ 102 Bedbahiyyûn ............................. 119
Avempace .................................. 102 Bedbinlik ................................... 119
Avenzoar .................................... 102 Bedevî ....................................... 119
Averroes .................................... 102 Bedeviyet ................................... 120
Avicebron .................................. 102 Bedîhî ........................................ 121
Avicenna .................................... 102 Bedîhiyyât-ı Aklîyye ................... 121
Ay-altı Âlem ............................... 102 Bedîiyyât ................................... 121
A‘yân ......................................... 102 Bedreddîn Simâvî ...................... 121
A‘yân-ı Sâbite ............................ 103 Behîme ...................................... 123
Ayn ............................................ 103 Behmenyâr ................................ 123
Ayne’l-yakîn ............................... 103 Bekâ .......................................... 124
Ayni ........................................... 104 Belâgat ...................................... 124
Ayniyyet..................................... 105 Belhî .......................................... 125
Aynü’l-Kudât ............................. 105 Benî Mûsâ ................................. 125
Aytemür Celdekî ........................ 106 Bermekîler ................................. 125
Ay-üstü Âlem ............................. 107 Berzah ....................................... 126
Azâlim ....................................... 107 Besaitü’l-‘aklî ............................. 127
Azimut Noktaları ........................ 107 Besaitü’l-mücerrede ................... 127
Azîz Nesefî ................................. 107 Beş Cevher ................................ 127
el-Azm ....................................... 108 Beş Ezelî İlke ............................. 127
Beş Küllî .................................... 128
B Beş Sanat .................................. 129
Baba Efdal ................................. 109 Beş Tümel ................................. 130
Babanzâde ................................. 109 Beşinci Töz ................................ 130
Ba‘d ........................................... 110 el-Beti’ ....................................... 130
Ba‘dî .......................................... 110 Bevâ’is ....................................... 130
Bağdat Okulu ............................ 110 Bevâdih ..................................... 130
Bağdat Tartışması...................... 110 Beyân ........................................ 130
Bağdatlı İsmâil Paşa .................. 111 Beyrûnî ..................................... 130
Bağdatlılar Okulu ...................... 111 Beytü’l-hikme ............................ 130
Bahs .......................................... 112 Bibliyografik Eserler .................. 131
Bahtîşû‘ Ailesi............................ 112 Biçim ......................................... 131
Bâis ........................................... 112 Bigiyev ....................................... 131
Bâkıllânî .................................... 112 Bilfiil.......................................... 131
Bar İbrâyâ ................................. 113 Bilfiil Akıl................................... 131
Bardaysan ................................. 113 Bilgi ........................................... 131
Bilimsel Şiir ............................... 132 causa sui ................................... 149

Bilinemezcilik ............................ 132 Câvidân-hıred ............................ 149
Bilkuvve .................................... 132 Ceberût ..................................... 149
Bir ............................................. 132 Cebr .......................................... 149
Bir Nazariyesi ............................ 132 el-Cebr ...................................... 149
Birinci Öğretmen ....................... 133 Cebriyye Mezhebi ....................... 150
Birinci Şekil Kıyas...................... 133 Cedel ......................................... 150
Bîrûnî ........................................ 133 Cedel ......................................... 152
Bitlisî İdrîsî ................................ 135 Cehl-i Mürekkeb ........................ 152
Bitrûcî ....................................... 135 Cehmiye Mezhebi ....................... 152
Bologna Okulu........................... 135 Celâleddîn Rûmî ........................ 153
Bouyges ..................................... 136 Cemâleddîn Aksarâyî ................. 153
Boyut ........................................ 136 el-Cem‘ ...................................... 153
Bu’d .......................................... 136 Cem-i Kaziyye ............................ 154
Buda Yûsuf ............................... 136 Cevâmi ...................................... 154
Buddha ..................................... 137 Cevher ....................................... 154
Buhtîşû‘ Ailesi ........................... 137 Cevhercilik................................. 155
Bukrât ....................................... 137 Cevher-i Ebyâz........................... 156
Bulanık Mantık.......................... 137 Cevher-i Evvel ............................ 156
Burhân ...................................... 138 Cevher-i Ferd ............................. 156
Burhân-ı Gayri Müstakîm .......... 139 Cevher-i Hareket Nazariyesi ....... 156
Burhân-ı İnnî ............................ 139 Cevher-i Mücerred ..................... 158
Burhân-ı Limmî ......................... 139 Cevher-i Sâni ............................. 158
Burhân-ı Müstakîm ................... 140 Cevherî ...................................... 158
Burhân-ı Nazarî ......................... 140 Cezerî ........................................ 158
Burhân-ı Riyâzî ......................... 140 Cifr ............................................ 160
Burhân-ı Tecrübî ....................... 140 Cihet ......................................... 160
Burhân-ı Temânû ...................... 140 Cildekî ....................................... 161
Bursalı Mehmed Tâhir ............... 140 Cins........................................... 161
Butika........................................ 141 Cinsü’l-ecnâs ............................. 161
Butlân ....................................... 141 Cinsü’l-mantıkî .......................... 161
Buud ......................................... 141 Cirm .......................................... 161
Büddü’l-ârif................................ 142 Cisim ......................................... 162
el-Bünyeviyye ............................ 142 Clément of Alexandra ................. 162
Büyük Öncül ............................. 142 Compendium .............................. 163
concursus dei ............................. 163
C Constantinus Africanus ............. 163
Câbir b. Eflâh ............................ 143 Corbin ....................................... 163
Câbir b. Hayyân ......................... 143 creatio ex nihilo .......................... 164
Câbirî ........................................ 144 credo guia impossible est ............ 164
Câbülka ..................................... 146 credo quida absurdum est .......... 165
Câbülsa ..................................... 146 credo ut intelligam ...................... 165
Ca‘fer-i Sâdık ............................. 146 Cûzcânî ..................................... 165
Câhız ......................................... 146 Cündişâpûr Okulu ..................... 165
Câiz ........................................... 147 Cürcânî ..................................... 166
Câlînûs ...................................... 148 Cüveynî ..................................... 167
Carra de Vaux ........................... 148 Cüz’ ........................................... 168
Categories .................................. 149 Cüz’î .......................................... 168
İçindekiler 9
Cüz’i İrade ................................. 169 Dîneverî ..................................... 188

Cüz’iyyât.................................... 169 Dinî Rasyonalizm ....................... 189
Cüz-ü lâ yetecezzâ ..................... 169 Diophantus................................ 190
Dioscorides ................................ 190
Ç Diyalektik .................................. 190
Çağmînî ..................................... 170 docta ignorantia ......................... 190
Çelişik ....................................... 170 Dogmatizm ................................ 190
Çelişmezlik İlkesi ....................... 170 Doğubilim .................................. 190
Çerkeşizâde ............................... 170 Dokuzluklar ............................... 190
Çıkarım ..................................... 171 Dost Sayılar ............................... 190
Çifte Hakikat Nazariyesi ............. 171 Dört İllet Nazariyesi ................... 191
Çok Değerli Mantık .................... 171 Duyu ......................................... 191
Çoktanrıcılık .............................. 172 Düalizm ..................................... 191
Dürretü’l-beyzâ .......................... 191
D Düz Döndürme .......................... 192
Dâ’î-dâ’iyye ................................ 173 Dyade ........................................ 192
Daimon ...................................... 173
Dalâl.......................................... 173 E
Darb .......................................... 173 Eb’adu’s-selâse .......................... 193
Dârü’l-hikme ............................. 173 Ebdar ........................................ 193
Dârü’l-‘ilm ................................. 174 Ebed .......................................... 193
Dâvûdü’l-Antâkî ........................ 174 Ebherî ....................................... 193
Dâvûdü’l-Karsî........................... 175 Ebtânü’l-bevâtın ........................ 194
Dâvûdü’l-Kayserî ....................... 175 Ebû Bekir er-Râzî ...................... 194
De Boer ..................................... 178 Ebû Hâtim er-Râzî ..................... 196
Dehlevî ...................................... 180 Ebû Hayyân et-Tevhîdî............... 196
Dehr .......................................... 180 Ebû Kâmil Şücâ ......................... 196
Dehriyyûn ................................. 180 Ebû Ma‘şer el-Belhî.................... 197
Deizm ........................................ 180 Ebû Osman ed-Dımaşkî ............. 197
Delâlet ....................................... 181 Ebû Reyyân ............................... 197
Delâletü’l-hâirîn.......................... 181 Ebû Rîde ................................... 198
Delil........................................... 182 Ebû Saîd es-Siczî ....................... 199
Delos Problemi ........................... 182 Ebû Sehl b. Nevbaht .................. 199
Demiourgos ............................... 182 Ebû Süleymân es-Sicistânî ........ 199
Demîrî ....................................... 182 Ebû Ubeyd el-Cûzcânî ............... 199
Demokritos ................................ 183 Ebû Ya‘kûb ................................ 199
Derkenar ................................... 184 Ebû Zeyd el-Belhî ...................... 199
Deştekî ...................................... 184 Ebü’l-Alâ el-Afîfî ......................... 200
Determinizm .............................. 185 Ebü’l-Alâ el-Maarrî .................... 200
deus sive natura ........................ 185 Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî ........... 201
Devr .......................................... 185 Ebü’l-Ferec ................................ 202
Devvânî ..................................... 185 Ebü’l-Hasan Cilve ...................... 202
Dîbâce ....................................... 186 Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf .................. 202
Dieterici ..................................... 186 Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî................. 203
Diğerkâmlık ............................... 187 Ebü’s-Salt ed-Dânî..................... 204
Dikotomi.................................... 187 Ecnâsü’l-‘aşr .............................. 204
Dilemma .................................... 187 Ecrâm-ı Felekiyye ...................... 204
Din Felsefesi .............................. 187 Ecsâdü’s-seb’a ........................... 204
Ecsâm-ı muhtelifetu’t-tabayi’ ..... 204 Es’ârü’l-‘ulviye ........................... 216

Ecsâm-ı Tabiiyye........................ 204 Esbâb-ı İlim ............................... 216
Ecsâm-ı Unsuriyye..................... 204 Eser ........................................... 216
Edvâr......................................... 204 Esfâr-ı Erba‘a ............................. 216
Edvâr-ı Vücûd ........................... 204 Esîr ........................................... 217
Efdalüddîn-i Hûnecî................... 205 Eskatoloji .................................. 217
Efdalüddîn-i Kâşânî ................... 205 Eskül ......................................... 217
Eflâkiyye .................................... 206 Esrâr ......................................... 218
Eflâtun ...................................... 206 Esûlûcyâ .................................... 218
Eflâtun-ı İlâhî ............................ 209 Eş‘arîlik ..................................... 218
Eflâtuniyetü’l-muhdese .............. 209 Eşkiverî ..................................... 219
Ehâdisü’n-nefs .......................... 209 Eter ........................................... 219
Ehâveyn-i Buhârî....................... 209 Etvârü’d-devle............................ 219
Ehlü’l-mantık ............................ 210 Eucleides ................................... 219
Ehlü’t-tabâi’ ............................... 210 Euthyphro Tartışması ................ 220
Ehvânî ....................................... 210 Evren......................................... 221
Eimmetü’l-esmâ ......................... 210 el-Evtâdu’l-erba‘a ....................... 221
Eimmetü’s-seb’a ........................ 210 Evvel ......................................... 221
Eklampsis .................................. 210 Evveliyât .................................... 221
Eklektik Aristotelesçilik ............. 211 ex nihilo nihil fit .......................... 221
Eklektisizm ................................ 211 Eyne .......................................... 221
Ekmel Varlık Delili ..................... 211 Eys ............................................ 222
Eksik İlintisel Tanım .................. 211 Eyyü .......................................... 222
Eksik Özsel Tanım ..................... 211 Ezelî .......................................... 222
el-Elfâzu’l-hams ......................... 211 Ezelî Bilgelik .............................. 223
Elemiyye .................................... 211 el-Ezher ..................................... 223
el-Elfâzu’d-dâlle ......................... 211
Emed ......................................... 211 F
Emir Âlemi ................................ 211 Faâl Akıl .................................... 224
el-Emles .................................... 212 Fahreddîn er-Râzî ...................... 225
Empedokles ............................... 212 Fâil Sebep .................................. 226
el-Enâniyye................................ 212 Fâil-i Muhtâr ............................. 227
Endelûsî .................................... 212 Fakih Karamânî ......................... 227
Endülüs Acemiyyesi ................... 212 Fantasiya .................................. 227
Endülüs İslâm Filozofları ........... 212 Fârâbî ....................................... 227
Enerjetizm ................................. 213 Fârâbî Okulu ............................. 233
Enfüsî........................................ 214 Faraziye ..................................... 233
Enmûzec-i Evvel ........................ 214 Fârûkî ...................................... 233
Ennéades................................... 214 Fasıl .......................................... 234
ens ab alio ................................. 214 Fazlur Rahman .......................... 234
ens a se ..................................... 214 el-Fedâilü’l-insâniyye ................. 236
Envârü’l-müdebbire ................... 214 Fehm ......................................... 237
Er hikâyesi ................................ 214 Felâsife ...................................... 237
Erkanü’l-erba‘a .......................... 215 el-Felâsifetü’n-nahviyyûn ........... 237
Ermeni Davidler......................... 215 Felek ......................................... 237
er-Redd ‘ale’l-imtina’ .................. 215 Felekü’l-burûc ........................... 240
Ertuğrul .................................... 215 Felekü’l-eflâk ............................. 240
Erzurumlu İbrâhim Hakkı.......... 216 el-Felekü’l-muhît ....................... 240
İçindekiler 11
Felsefe ....................................... 240 Gâye Sebep ................................ 255

Felsefe-i Ûlâ ............................... 241 Gâye ve Nizâm Delili .................. 255
Felsefe Karşıtlığı ........................ 241 Gayn ......................................... 255
Felsefe-i Yemenî ......................... 242 Gayr .......................................... 255
Fenâ .......................................... 242 el-Gayriyye ................................ 256
Fennü’r-remzî ............................ 242 Gayr-ı Kâbil ............................... 256
Fenomen ................................... 242 Gayr-ı Muayyen ......................... 256
Fer’ ............................................ 242 Gayr-ı Mütecânis ....................... 256
Feraset ...................................... 242 Gayr-ı Mütehayyiz ..................... 256
Fergânî ...................................... 243 Gazzâlî...................................... 256
Ferîd Vecdî ................................ 244 Geber ........................................ 262
Fethullah eş-Şirvânî .................. 244 Gelenbevî ................................... 262
Fevzâviyye ................................. 245 Gerçekçilik ................................ 263
Feyyûmî..................................... 245 Gersonides ................................ 263
Feyiz .......................................... 246 Gıyâsüddîn Cemşîd.................... 263
Feyz-i Kâşânî ............................. 247 Gıyâsüddîn Mansûr ................... 264
Fezârî ........................................ 247 Gökalp ....................................... 264
Fezeyan ..................................... 248 Gözübüyükzâde ......................... 265
Fıkhü’l-luga ............................... 248 Greko-Romen Çağı ..................... 266
Fıtratçılık ................................... 248 Guénon ..................................... 266
Fıtriyyât ..................................... 248 Gurbet ....................................... 268
Fideizm ...................................... 248 Günaltay ................................... 269
fides quaerens intellectum .......... 249
Fiil ............................................. 249 H
Filibeli ....................................... 249 Habâbî....................................... 270
Filozof ........................................ 249 Habeş el-Hâsib .......................... 270
Filozof Yemini ............................ 249 Hacerü’l-berf-i bârân ................. 271
Finalizm .................................... 250 Hacerü’l-felâsife ......................... 271
Findiriskî ................................... 250 Hacı Halife ................................. 272
Fuâd .......................................... 250 Hacı Paşa .................................. 272
Fulitus ....................................... 250 Hadariyet ................................... 273
Fusûlü’z-zâtiyye ......................... 250 Hadd ......................................... 273
Fuzûlî ........................................ 250 Hadd-i Devrî .............................. 274
Fuzzy Mantık ............................. 252 Hadd-i Kâmil ............................. 274
Fünûn ....................................... 252 Hadd-i Nakıs.............................. 274
Fütüvvetnâme............................ 252 Hadd-i Tamm............................. 274
el-Haddü’l-asgâr ........................ 274
G el-Haddü’l-ekber ........................ 274
Gâi İllet...................................... 253 el-Haddü’l-evsat ......................... 274
Galenos ..................................... 253 Hâdî-i Sebzevârî ......................... 274
Garaz......................................... 253 Hâdis ......................................... 275
Gardet ....................................... 253 Hads .......................................... 275
Garîze ........................................ 253 Hadsiyyât .................................. 275
Gasak ........................................ 254 Hâfıza ........................................ 275
Gätje ......................................... 254 Hakâiku’l-eşyâ ........................... 276
Gayb Âlem ................................. 254 Hakikat ..................................... 276
Gaybet ....................................... 254 Hakikat-i Muhammediye ............ 276
Gâye .......................................... 254 Hakîkatü’l-hakâik ...................... 277
Hakîkatü’ş-Şey .......................... 277 Havâsiyye Mezhebi ..................... 292

Hakîkiyyûn ................................ 277 Havâssu’l-bâtıne ........................ 292
Hakîm ....................................... 277 Havâssu’l-hamse ....................... 292
Hakîm el-Mağribî ....................... 277 Havâssu’z-zâhira ....................... 292
Hakka’l-yakîn ............................ 277 Havâtır ...................................... 292
Hâl ............................................ 278 Hayal ......................................... 293
Halâ .......................................... 278 Hayal Âlemi ............................... 293
Hâlid b. Yezîd ............................ 279 Hayalî Ahmed Efendi ................. 293
Halîl b. Ahmed ........................... 280 Hayalü’l-munfasıl ...................... 294
Hâmiş ........................................ 281 Hayalü’l-muttasıl ....................... 294
Hanefî........................................ 281 Haydar Amülî ............................ 294
Harakî ....................................... 281 Hayeviyet Mezhebi ..................... 294
Hareket ..................................... 281 Hayr .......................................... 294
el-Hareke bi ma‘nâ el-kat’ .......... 282 Hayr-ı ‘Alâ ................................. 294
el-Hareke bi ma‘nâ et-tavassut... 282 Hayr-ı Mahz ............................... 295
el-Hareke fi’l-eyne ...................... 282 Hayvânî Nefs.............................. 295
el-Hareke fi’l-kemm.................... 282 Hayvânî Ruh .............................. 295
el-Hareke fi’l-keyf ....................... 282 Hayyât ....................................... 296
el-Hareke fi’-vad’ ...................... 282 Hayy b. Yakzân ......................... 295
Hareket Delili............................. 283 Hayyiz ....................................... 296
Hareket-i Cevherî Nazariyesi ...... 283 Hayyiz-i Tabiî ............................. 296
Harf ........................................... 283 Hazerât-ı Hamse ........................ 296
el-Hareketü’l-aradiyye ................ 283 Hâzin ......................................... 296
el-Hareketü’l-irâdiyye ................. 283 Hâzinî ........................................ 297
el-Hareketü’l-kasriyye ................ 283 Hediyyetü’l-‘ârifîn ...................... 297
el-Hareketü’l-mekâniyye ............ 283 He’l ............................................ 298
el-Hareketü’t-tabîiyye................. 283 Helen Çağı ................................. 298
el-Hareketü’z-zâtiyye .................. 283 Helenistik Felsefe ....................... 298
Hârizm Me’mûn Akademisi ........ 283 Helen Kültürü ............................ 298
Hârizmî...................................... 284 Hemm........................................ 298
Hârizmî...................................... 285 Hermeneutik.............................. 299
Hark ve İltiyâm .......................... 286 Hermes ...................................... 299
Harpûtî ...................................... 286 Hermetizm ................................. 300
Harran Okulu ............................ 286 Heron ........................................ 301
Hasan Hanefî ............................. 288 Hevâ .......................................... 301
Hasan Kâfî Akhisarî ................... 289 Hevâmil ve Şevâmil .................... 301
Hassa ........................................ 290 Heybet ....................................... 302
el-Hass .................................... 290 Hey’et ........................................ 302
Hassü’l-amm ............................. 290 Heyûlâ ....................................... 302
Hâşiye ....................................... 290 Heyûla’l-heyûlât......................... 303
Hâşiyeteyn ................................. 290 Heyûlânî Akıl ............................ 304
Haşviye Mezhebi ........................ 290 Hıkd ........................................ 304
Hatâbe ....................................... 291 Hılt Nazariyesi ........................... 304
Hâtır .......................................... 291 Hızır Bey .................................... 304
Hatt ........................................... 291 Hibr ........................................... 304
Havarizmî .................................. 291 Hiçlik ......................................... 304
Havâs ........................................ 291 Hikmet ...................................... 304
Havâs İlmi ................................. 291 Hikmet-i Bedâyi’ ........................ 306
İçindekiler 13
el-Hikmetü’l-bahtiye ................ 306 Hurûf-i Âliyât............................. 319

el-Hikmetü’l-hâlide .................. 306 Hurûfilik .................................... 319
el-Hikmetü’l-ilâhiyye ................ 306 Hüccet ....................................... 320
el-Hikmetü’l-mechule ............... 306 Hüccetü’l-İslâm ......................... 320
el-Hikmetü’l-meşrîkiyye ............. 306 Hürriyet ..................................... 320
el-Hikmetü’l-muvvahame ......... 306 Hürriyet-i Beşerîyye ................... 320
el-Hikmetü’l-mümevvihe .......... 307 Hüseyin Rıfkı ............................. 320
el-Hikmetü’l-müte’âliye .............. 307 Hüseyin Vâiz-i Kâşifî .................. 321
el-Hikmetü’l-riyâziye .................. 307 Hüsün ve Kubuh ....................... 321
el-Hikmetü’z-zevkiye ................ 307 Hüve .......................................... 322
el-Hilâf ..................................... 307 Hüve hüve ................................. 322
Hilkat-i Müstemirre ................... 307 Hüviyet ...................................... 322
Hillî ........................................... 307 Hüviyyetü’s-sâriyyetü ................ 322
Hilomorfizm ............................... 308 Hypsicles ................................... 322
Hiloteizm ................................... 308
Hipokrat .................................... 308 I
Hipparachus .............................. 309 Iamblichos ................................. 323
His ............................................ 309 Isaac Israeli ............................... 323
Hisâbü’l-gubârî .......................... 309 Istılah ........................................ 323
Hisbâniyyûn .............................. 309 Istılâm ....................................... 323
Hissiyât ..................................... 310 Iztırâr ........................................ 323
Hissü’l-müşterek ....................... 310 Izutsu ........................................ 323
Hitabe........................................ 310
Hitâbet ...................................... 310 İ
Hiyel .......................................... 311 İatrokimya ................................. 325
Hoca İshak Efendi...................... 311 İbare .......................................... 325
Hoca Tahsin .............................. 311 İbdâ’ .......................................... 325
Hocazâde ................................... 312 İbn Bâcce .................................. 325
Hodkâmlık ................................. 313 İbn Battûta ................................ 327
Holy Abbâs ................................ 313 İbn Cebirol................................. 328
Holy Eben Rodan ....................... 313 İbn Cülcül ................................. 329
Homoteizm ................................ 313 İbn Ebî İshak ............................. 329
Horasan Okulu .......................... 313 İbn Ebî Useybia ......................... 329
Horten ....................................... 313 İbn Ebü’l-Eş‘as .......................... 329
Hourani ..................................... 314 İbn Ebü’ş-Şükr .......................... 330
Hucendî ..................................... 315 İbn Fallûs .................................. 330
Hudûdü’s-selâse ........................ 315 İbn Fâris .................................... 330
Hudûs Delili .............................. 315 İbn Fâtık.................................... 330
Hudûs-i Âlem ............................ 316 İbn Firnas .................................. 331
Hudûs-i Dehrî............................ 316 İbn Fûrek .................................. 331
Hudûs-i Zamânî ........................ 318 İbn Haldûn ................................ 332
Hudûs-i Zâtî .............................. 318 İbn Havkal ................................. 334
Hulk .......................................... 318 İbn Hazm ................................... 334
Hulûl ......................................... 318 İbn Hindû .................................. 335
Hulûl-i Civârî ............................. 318 İbn Irâk ..................................... 336
Hulûl-i Sereyânî......................... 318 İbn Kemâl .................................. 336
Hûnecî ....................................... 318 İbn Kemmûne ............................ 336
Huneyn b. İshak ........................ 318 İbn Kuteybe ............................... 338
İbn Lebbâd ................................ 338 el-Îcî .......................................... 380

İbn Meserre ............................... 338 İçkin .......................................... 380
İbn Meserre Okulu ..................... 339 İçkin Teizm ................................ 380
İbn Meymûn .............................. 339 İdrâk ......................................... 381
İbn Miskeveyh ........................... 341 İdrîsî .......................................... 381
İbn Nâima el-Himsî .................... 342 İdrîs-i Bitlisî............................... 381
İbn Nokta .................................. 343 İfade Mantığı.............................. 382
İbn Rıdvân ................................. 343 İffet ............................................ 382
İbn Rüşd.................................... 343 İhdâs ......................................... 382
İbn Rüşdcülük ........................... 346 İhmâl-i Kıyem ............................ 383
İbn Sâid es-Sincârî .................... 348 İhsâs ......................................... 383
İbn Seb‘în .................................. 348 İhtirâ’ Delili................................ 383
İbn Sînâ..................................... 349 İhtiyâr ....................................... 383
İbn Sînâ Okulu .......................... 358 İhvân-ı Safâ ............................... 383
İbn Teymiyye ............................. 358 İhve-i Selâse .............................. 385
İbn Tufeyl .................................. 360 İkân bi’ş-şey .............................. 385
İbn Tumlûs ................................ 362 İkâniyye ..................................... 385
İbn Türk .................................... 362 İkbâl .......................................... 386
İbn Türke el-İsfahânî ................. 362 İki Değerli Mantık ...................... 389
İbn Vahşiyye .............................. 363 İkicilik ....................................... 389
İbn Yûnus.................................. 363 İkinci Öğretmen ......................... 389
İbn Zeyle.................................... 364 İkinci Şekil Kıyas ....................... 389
İbn Zühr Ailesi ........................... 364 İklîlü’t-terâcim ............................ 389
İbn Zür‘a ................................... 365 İksir-i Azam ............................... 389
İbnü’l-Arabî ............................... 365 İktitafiye .................................... 389
İbnü’l-Avvâm ............................. 367 İlâhiyyün ................................... 389
İbnü’l-Baytar ............................. 367 İlelü’l-erba‘a ............................... 389
İbnü’l-Bennâ.............................. 368 İlelü’t-tabî’iyye ........................... 389
İbnü’l-Ekfânî ............................. 368 İlham ......................................... 390
İbnü’l-Fârız ................................ 368 İlim ............................................ 391
İbnü’l-Hammâr .......................... 369 İlinek ......................................... 391
İbnü’l-Havvâm ........................... 370 İlk Başkan ................................. 391
İbnü’l-Heysem ........................... 370 İlk Felsefe .................................. 391
İbnü’l-Hümâm ........................... 371 İlk Muharrik .............................. 391
İbnü’l-İbrî .................................. 371 İlk Neden Delili .......................... 391
İbnü’l-Mukaffa‘ .......................... 372 İllet ............................................ 392
İbnü’n-Nedîm............................. 373 el-İlletü’l-erba‘a ........................ 392
İbnü’n-Nefîs ............................... 373 el-İlletü’l-fa’iliyye ........................ 392
İbnü’r-Râvendî ........................... 374 el-İlletü’l-gâiyye.......................... 392
İbnü’s-Sâiğ et-Tücîbî .................. 376 el-İlletü’l-heyûlâniye .................. 392
İbnü’s-Salâh .............................. 376 el-İlletü’l-ûlâ .............................. 393
İbnü’ş-Şâtır ............................... 376 el-İlletü’l-unsuriyye .................... 393
İbnü’t-Tayyib el-Bağdâdî ............ 377 el-İlletü’s-sûriye ......................... 393
İbnü’t-Tayyib es-Serahsî ............ 377 el-İlletü’s-suveriyye .................. 393
İbnü’z-Zerkâle............................ 377 el-İlletü’t-tabîiyye ..................... 393
İbrâhim Hakkı Erzurûmî ............ 377 İlliyet ......................................... 393
Îcabiye ....................................... 379 İlliyet-i Tabîiye ........................... 393
Îcab ve Selb ............................... 379 İlme’l-yakîn ................................ 393
İçindekiler 15
İlmi Matlablar ............................ 394 İlm-i Mukteseb .......................... 397

İlm-i Aded .................................. 394 İlm-i Müstehâsât ....................... 397
İlm-i Ahiret ................................ 394 İlm-i Nebât................................. 397
İlm-i Ahlâk................................. 394 İlm-i Nefs ................................... 397
İlm-i Aklî ................................... 394 İlm-i Nücûm .............................. 397
İlm-i ‘Alâ .................................... 394 İlm-i Resm-i ‘Âlem ..................... 397
İlm-i ‘Âlem ................................. 394 İlm-i Resm-i‘ Arz ........................ 397
İlm-i ‘Âmm ................................. 394 İlm-i Riyâzî ................................ 398
İlm-i Bâtın ................................. 394 İlm-i Ruh ................................... 398
İlm-i Bedihî................................ 394 İlm-i Siyaset .............................. 398
İlm-i Beşer ................................. 394 İlm-i Şeria.................................. 398
İlm-i Cemâl ................................ 394 İlm-i Tabakât-i ‘Arz .................... 398
İlm-i Ehya’ ................................. 394 İlm-i Tabia ................................. 398
İlm-i Elsine ................................ 394 İlm-i Tencîm .............................. 398
İlm-i Envâ’ ................................. 394 İlm-i Terbiye .............................. 398
İlm-i Esâtîr ................................ 395 İlm-i Turûk ................................ 398
İlm-i Felek ................................. 395 İlm-i Vasfî .................................. 398
İlm-i Filâha ................................ 395 İlm-i Vezâif ................................ 398
İlm-i Firâse ................................ 395 İlm-i Vücûd ............................... 398
İlm-i Hakîka .............................. 395 İlm-i Yakîn ................................. 398
İlm-i Hayavân ............................ 395 İlm-i Zevk .................................. 398
İlm-i Hendese ............................ 395 İlm-i Zeyc ve Takvîm .................. 398
İlm-i Hey’e ................................. 395 el-İlmü bi’l-akâkîr ...................... 394
İlm-i Hikmet .............................. 395 İltizam ....................................... 398
İlm-i Hisâb................................. 395 İmam Rabbanî ........................... 398
İlm-i Hiyel .................................. 395 İmancılık ................................... 398
İlm-i Husûlî ............................... 395 İmkân ........................................ 398
İlm-i Huzûrî ............................... 395 İmkân Delili ............................... 399
İlm-i İctima‘ ............................... 395 İmkân-ı Aklî............................... 399
İlm-i İktisad ............................... 395 İmlacılık .................................... 399
İlm-i İlâhî................................... 395 İmmateryalizm ........................... 399
İlm-i İnfiâlî ................................. 395 İmsak ........................................ 400
İlm-i İnsan ................................. 395 İmtinâ’ ....................................... 400
İlm-i İrfânî ................................. 395 İnâdiyyûn .................................. 401
İlm-i Kavs-ı Kuzah ..................... 395 İnâyet Delili ............................... 401
İlm-i Kelâm ................................ 396 İndeterminizm ........................... 401
İlm-i Kırânât .............................. 396 İndiyye....................................... 401
İlm-i Kimya ................................ 396 İndiyyûn .................................... 401
İlm-i Köhne-Hânî ....................... 396 İnfi’al ......................................... 401
İlm-i Ledûn ................................ 396 İn’ıkas-ı Ziyâ .............................. 401
İlm-i Mehâsin ............................ 396 İn’ikâs-ı Edille Delili ................... 400
İlm-i Melek ................................ 396 İnkıyâd ...................................... 402
İlm-i Menâzır ............................. 396 İnkisâr-ı Ziyâ ............................. 402
İlm-i Menşe-i Akvâm .................. 396 İnne ........................................... 402
İlm-i Meskûkât .......................... 396 İnniye ........................................ 402
İlm-i Mîkât ................................. 396 İnsân-ı Kâmil ............................. 402
İlm-i Misâha .............................. 397 İnsân-ı Tâir ................................ 403
İlm-i Mukayese-i Elsine ............. 397 İnsanî Ruh................................. 403
el-İnsânu’l-hakîkî ...................... 403 İzmirli ........................................ 416

el-İnsânu’l-hayvânî .................... 403 İznikli Ali Bey............................. 417
el-İnsânu’l-kebîr ........................ 403
el-İnsânu’s-sagîr ........................ 403 J
İntifaiye ..................................... 403 Jamblikos .................................. 418
İnziac......................................... 403 Johannitus ................................ 418
İrâde .......................................... 403 Judah Halevi ............................. 418
İran Okulu................................. 404
İrfân .......................................... 404 K
İrtisam....................................... 404 Kabîsî ........................................ 420
İsâgücî ....................................... 404 Kablî .......................................... 420
İsâr ............................................ 405 Kabz ve Bast .............................. 420
İsbât-ı Bari ................................ 405 Kadercilik .................................. 421
İsbât-ı Vâcib .............................. 406 Kâdı Burhâneddîn ..................... 421
İsbâtiyye Mezhebi ...................... 406 Kâdı Mîr Meybüdî ...................... 422
İsfahân Okulu ........................... 406 Kâdızâde-i Rûmî ........................ 422
İshak b. Huneyn ........................ 406 Kadîm ........................................ 423
İshak b. Süleymân ..................... 407 Kadir Sınıflandırılması ............... 423
İskender Afrodisi........................ 407 Kâfiyecî ...................................... 423
İskenderiye Okulu ..................... 408 Kahhâl....................................... 424
İslâm Ansiklopedistleri ............... 409 Kâide ......................................... 424
İslâm Dünyasında Kalb........................................... 424
Yahudi Felsefesi ......................... 409 Kalesâdî..................................... 424
İsmâil Hakkı Bursevî ................. 409 Kalp........................................... 424
İsmâil-î Ankaravî ....................... 409 Kam........................................... 425
İsmâilîlik ................................... 410 Kanûn fi’t-tıbb ............................ 425
İsmiyye ...................................... 411 Kara Abdüllatîf .......................... 426
İsnat .......................................... 411 Karabadin.................................. 426
İstiare ........................................ 411 Karabâgî .................................... 426
İsti‘dâd ...................................... 412 Karâfî ........................................ 426
İstidlâl ....................................... 412 Karîne ....................................... 427
İstidrâk ...................................... 412 Kasabbaşızâde ........................... 427
İstiğnâ’ ...................................... 412 Kasrî Meyil ................................ 427
İstihâle ...................................... 412 Kâşânî ....................................... 428
İstikrâ........................................ 412 Kâşifî ......................................... 428
İstinbât ...................................... 413 Kategori ..................................... 428
İstinsah ..................................... 413 Kâtibî ........................................ 429
İstintâc ...................................... 413 Kâtip Çelebi ............................... 430
İstitâat ....................................... 413 Kayrevâniyye ............................. 432
İşkeverî ...................................... 414 Kayyûmiyet................................ 432
İşrâk .......................................... 414 Kaziye ........................................ 432
İşrâkîlik ..................................... 414 Kaziyyetü’d-dîniyye .................... 433
İşrâkî Okul ................................ 415 Kaziyyetü’l-basîte ....................... 433
İttihâd ....................................... 415 Kaziyyetü’l-bedîiyye ................... 433
İttikân ....................................... 416 Kaziyyetü’l-cüz’iyye .................... 433
İttisâl ......................................... 416 Kaziyyetü’l-hakîkiyye ................. 433
İzâfet ......................................... 416 Kaziyyetü’l-hamliye .................... 433
İz’an .......................................... 416 Kaziyyetü’l-hâriciyye .................. 433
İçindekiler 17
Kaziyyetü’l-‘illiyye ...................... 433 Kestellî ...................................... 446

Kaziyyetü’l-‘ilmiyye .................... 433 Keşf ........................................... 446
Kaziyyetü’l-istisnâiyye ................ 433 Kevâkib ..................................... 447
Kaziyyetü’l-izâfiyye ..................... 433 Kevâkibu’l-câriye ....................... 447
Kaziyyetü’l-külliye ...................... 433 Kevâkibu’l-‘ulviye ....................... 447
Kaziyyetü’l-mahsûre .................. 433 Kevâkibu’s-sâbite....................... 447
Kaziyyetü’l-maksûre .................. 433 Kevâkibu’s-seyyâre .................... 447
Kaziyyetü’l-mûcibe ..................... 434 Kevâkibu’s-sufliye ...................... 447
Kaziyyetü’l-mutlaka ................... 434 Kevniyyât ................................... 448
Kaziyyetü’l-mürekkebe ............... 434 Kevn ve Fesâd ............................ 448
Kaziyyetü’l-mütenâkıza .............. 434 Keyfiyet...................................... 448
Kaziyyetü’s-salibe ...................... 434 Kıdem-i Âlem ............................. 448
Kaziyyetü’ş-şahsiyye .................. 434 Kınalızâde Ali Efendi .................. 448
Kaziyyetü’ş-şartiyye ................... 434 Kınnesrîn................................... 449
Kaziyyetü’ş-şartiyyeti’l-munfasıla 434 Kıyas ......................................... 450
Kaziyyetü’ş-şartiyyeti’l-muttasıla 434 Kıyas ......................................... 452
Kaziyyetü’t-tabîiyye .................... 435 Kıyas-ı Devr ............................... 452
Kaziyyetü-t-tafzîliyye .................. 435 Kıyâs-ı Hamlî ............................. 452
Kaziyyetü’t-tahlîliyye .................. 435 Kıyas-ı Hulfî............................... 452
Kaziyyetü’z-zihniyye ................... 435 Kıyas-ı İktiranî ........................... 452
Kazvînî ...................................... 435 Kıyas-ı İstisnaî ........................... 453
Kazvînî ...................................... 435 Kıyâs-ı Kâmil ............................. 453
Ke-en ......................................... 435 Kıyas-ı Matvî.............................. 453
Keff ............................................ 436 Kıyas-ı Mukassim ...................... 453
el-Kehhâl ................................. 436 Kıyas-ı Müdellel ......................... 453
Keklik ........................................ 436 Kıyas-ı Mürekkeb....................... 453
Kelâm ........................................ 437 Kıyâs-ı Şartî ............................... 453
Kelbiyye ..................................... 439 Kıyasu’ş-şarti’l-munfasıl ............ 454
Kelîle ve Dimne .......................... 439 Kıyasu’ş-şarti’l-muttasıl ............. 454
Kelimât-ı İlâhiyye ....................... 440 Kibrîtü’l-ahmer .......................... 454
Kelime ....................................... 440 Kimyâ ........................................ 454
Kem ........................................... 440 Kimyâu’l-avâm ........................... 454
Kemâleddîn el-Fârisî .................. 441 Kimyâu’l-havâs .......................... 454
Kemâlpaşazâde .......................... 441 Kimyâ-yı Sa‘âdet ........................ 454
Kemmiyet .................................. 442 Kimyâ-yı Sa‘âdet ........................ 454
Kemmu’l-munfasıl ..................... 443 Kindî ......................................... 455
Kemmu’l-muttasıl ...................... 443 Kindî’nin Felsefe Tarifleri ........... 456
Kenz-i Mahfî .............................. 443 Kiplik......................................... 457
Kerecî ........................................ 443 Kitâbü’l-hayri’l-mahz .................. 457
Kerem ........................................ 444 Kitâbü’l-hurûf ............................. 457
Kerhî ......................................... 444 Kitâbü’l-ustukussât .................... 457
Kerrâmiye Mezhebi .................... 444 Kitâbü’t-tuffâhe .......................... 457
Kesb .......................................... 445 Koçi Bey .................................... 457
Kesb Nazariyesi ......................... 445 Konevî ....................................... 458
Kesin Kıyas ................................ 445 Konstantin................................ 458
Kesret-i İlâh Mesleği .................. 445 Konya Enerjetizm Okulu ............ 458
Kesret-Vahdet ............................ 445 Kozmoloji ................................... 458
Kestellânî................................... 446 Kozmolojik Delil ......................... 459
Kozmoteizm ............................... 459 Leys ........................................... 471

Kraus ........................................ 459 Leyse ......................................... 471
Kudemâ ..................................... 459 Leyse fi’l-imkân Tartışmaları ...... 471
Kudemâü’l-hamse ...................... 459 Leyte Şı’rî................................... 472
Kûfe Dil Okulu........................... 459 Lezzet ........................................ 472
Kûhî .......................................... 459 Logos ......................................... 472
Kurb .......................................... 460 Luzûm-i Hâricî........................... 474
Kustâ b. Luka ............................ 460 Luzûmiyye ................................. 474
Kutadgu Bilig ............................. 461 Luzûm-i Zihnî ............................ 474
Kutbüddîn er-Râzî ..................... 462 Lübb .......................................... 474
Kutbüddîn eş-Şîrâzî ................... 462 Lübbü’l-lüb ................................ 474
Kuvve ........................................ 463
el-Kuvvetü’l-âlime ...................... 463 M
el-Kuvvetü’l-âmile ...................... 463 Mâ ............................................. 475
el-Kuvvetü’l-gadiyye ................... 463 Mâ ba‘de’t-tabîa ......................... 475
el-Kuvvetü’l-hassâse .................. 463 Mâ fevka’t-tabîa ......................... 475
el-Kuvvetü’l-kemâliyye ............... 463 Mâ kable’t-tabîa ......................... 475
el-Kuvvetü’l-muhayyile .............. 463 Mâ verae’t-tabîa ......................... 475
el-Kuvvetü’n-nefsiyye ................. 463 Macdonald ................................. 475
Kübrâ ........................................ 463 Macesti ...................................... 476
Küçük Öncül ............................. 464 Madde ....................................... 476
Küllî .......................................... 464 Maddetü’l-‘ulâ............................ 477
Küllî İrâde.................................. 465 Maddetü’ş-şey’ ........................... 477
Külliyât ...................................... 465 Maddî Sebep .............................. 477
Külliyât-ı Hamse ........................ 465 Maddîye Mezhebi ....................... 478
Kümûn Nazariyesi ..................... 465 Maddîyyûn ................................ 478
Künnâş...................................... 465 Ma‘dum ..................................... 478
Küyel ......................................... 465 Magnum..................................... 478
Mâhânî ...................................... 478
L Mahhûrün ................................. 479
Lâ-Edriyye ................................ 467 Mahiyet ..................................... 479
Lafız .......................................... 467 Mâhiyet-i Mahlûta ..................... 479
el-Lafzatü’l-araziyye ................... 467 Mâhiyet-i Mücerrede .................. 479
el-Lafzatü’z-zâtiyye .................... 467 Mahmûd Kâsım ......................... 479
Lahbâbî ..................................... 468 Mahmûl ..................................... 480
Lâhık ......................................... 468 Mahsûrât-ı Erba‘a...................... 480
Lâhicî ........................................ 468 Mahsûs ..................................... 480
Lâ-İcâbiyye ................................ 468 Mahsûs Âlem ............................. 481
Laoust ....................................... 468 Mahv ......................................... 481
Lâ-Taayyün ............................... 469 Mahvu’l-cem‘ ............................. 481
Latâif ......................................... 469 Maimonides ............................... 481
Latîfe ......................................... 469 Majisti........................................ 481
Lâzım ........................................ 469 Makâmât ................................... 481
Levâih........................................ 469 Makbûlât ................................... 481
Levâmi’ ...................................... 470 Makdisî ..................................... 482
Levh-i Emles .............................. 470 Makdisî ..................................... 482
Levi ben Gershom ...................... 470 Ma‘kûl ....................................... 482
Levn .......................................... 470 Ma‘kûl Âlem............................... 483
İçindekiler 19
Makûlât ..................................... 483 Mebhas-ı Vücûd ........................ 499

el-Makûlâtü’l-‘aşr ..................... 483 Mecmûatü’r-resâil...................... 499
el-Makûlâtü’l-ûlâ ....................... 484 Mecrâü’l-âdet ............................. 499
el-Makûlâtü’s-sâniye.................. 484 Mecrîtî ....................................... 499
Mâ lâ nihâye leh ........................ 485 Mecûsî ....................................... 500
Ma‘lûl ........................................ 485 Medâr ........................................ 500
Ma‘lûm ...................................... 485 Medârikü’l-‘ulûm ....................... 500
Mâna ......................................... 485 Medhâl ...................................... 500
Mâna Nazariyesi ........................ 485 el-Medînetü’l-câhile ................. 500
Mantık ....................................... 486 el-Medînetü’l-fâzıla .................... 500
Mantıksal Doğru ........................ 488 Medium...................................... 500
Marcion ..................................... 488 Medkûr ...................................... 501
Ma‘rifet ...................................... 489 Medlül ....................................... 501
Ma‘rifet-i Nefs ............................ 489 Mefhûmiyye ............................... 501
Marmura ................................... 490 Mehâsin ve Mesâvi ..................... 501
Ma‘rûf ........................................ 490 Meier ......................................... 502
Mâserceveyh .............................. 491 Mekân ....................................... 502
Mâsivâ ....................................... 491 Mekanikçilik .............................. 503
Masnû ....................................... 491 Mekr .......................................... 503
Massignon ................................. 491 Melâ’.......................................... 503
el-Ma‘sûmî ................................. 492 Melekbilim ................................. 503
Mâşâallah .................................. 493 Meleke ....................................... 504
Materyalizm ............................... 493 Meleke Hâlindeki Akıl ................ 504
Materyalizm Reddiyeleri ............. 493 Melhame .................................... 504
Mattâ b. Yûnus .......................... 493 Menelaos ................................... 504
Mâtürîdî .................................... 494 Mesel ......................................... 504
Matürîdîlik................................. 495 Mesh ......................................... 504
Mâverdî ..................................... 495 Mesh Nazariyesi ......................... 504
Maznunât .................................. 496 Mesîhî ....................................... 505
McCarthy................................... 496 Mestçizâde ................................. 505
Meâd ......................................... 497 Meşâirü’l-hamse ........................ 506
Meânî’s-sânî .............................. 497 Meşhûrât ................................... 506
Mebâdi ...................................... 497 Meşhûrâtu fi’z-zâhir ................... 506
Mebâdi-i Aşere ........................... 497 Meşşâî Okulu ............................ 506
Mebâdiü’l-‘akl ............................ 497 Metâ .......................................... 508
Mebâdiü’l-ûlâ............................. 497 Metafizik .................................... 509
Mebâdiü’l-‘ulûm......................... 497 el-Metâlibü’s-semâniyye ........... 510
Mebde........................................ 498 Metâli’ el-burûc ......................... 510
Mebde ve Meâd .......................... 498 Mevâdiu’l-cedeliye ...................... 510
Mebdeu’l-evvel ........................... 498 Mevâlid-i Selâse ......................... 510
Mebdeü’l-gâiyye ......................... 498 Mevcûdü’l-ekmel ........................ 510
Mebdeü’t-teşahhus .................... 498 Mevcut ...................................... 510
Mebhas...................................... 499 Mevlânâ ..................................... 511
Mebhas-ı Esbâb-ı Maraz ............ 499 Mevzû ........................................ 512
Mebhas-ı Kiyân .......................... 499 Meyl .......................................... 513
Mebhas-ı Ma‘rifet ....................... 499 Mez............................................ 513
Mebhas-ı Tekvîn ........................ 499 Mezheb-i Sükûn ........................ 513
Mebhas-ı Usûl ........................... 499 Mezhebü’l-‘aklî........................... 513
Mezhebü’l-ferdî .......................... 513 Mufaddal ................................... 529

Mezhebü’l-ihtiyâr ....................... 513 Mufârak..................................... 529
Mezhebü’l-isbâtiyye ................... 513 Mufârikât .................................. 529
Mezhebü’l-ismî .......................... 514 Mugâlata ................................... 530
Mezhebü’l-kadaî ve’l-kader ......... 514 Muhâdara .................................. 531
Mezhebü’l-lezze .......................... 514 Muhal ........................................ 531
Mezhebü’l-maddî ....................... 514 Muhammed Abduh .................... 531
Mezhebü’l-misâlî ........................ 514 Muhammed İkbâl....................... 531
Mezhebü’l-müsadefe .................. 514 M. Mustafa Hilmi ....................... 531
Mezhebü’l-vakıa ......................... 514 Muhâsibî ................................... 532
Mezhebü’r-rûhî .......................... 514 Muhayyelât ................................ 533
Mezhebü’ş-şekk ......................... 514 Muhayyile .................................. 534
Mezhebü’t-tabîa ......................... 514 Muhdes ..................................... 534
Mezhebü’t-tecrîbî ....................... 514 Muhsin-i Kayserî ....................... 534
Mezhebü’z-zevkî ......................... 514 Muhsin Kâşânî .......................... 534
Mıntıkatü’l-buruc ...................... 515 Muhtârât ................................... 534
Miftâhu’s-sa‘âde ........................ 515 Muhtasar ................................... 534
Mihakiniyye ............................... 515 Muhyî-i Gülşenî ......................... 534
Mir’ât ......................................... 517 Muîd .......................................... 535
Mîr Dâmâd ................................ 515 el-Mukâbesât ............................. 535
Mîr Findiriskî ............................. 516 Mukaddem ................................ 536
Mîrim Çelebi .............................. 517 Mukaddesî ................................. 536
Misâl ......................................... 517 Mukaddime ............................... 536
Misâliyyûn ................................. 518 Mukaddime ................................ 536
Misbâh ...................................... 518 Mun’akıs ................................... 537
Misdakü’ş-şey ............................ 518 Munfasıl .................................... 537
Mistisizm ................................... 518 Murâkebe .................................. 537
Mişkâtü’l-envâr .......................... 518 Mûsâ b. Meymûn ....................... 537
Mişkâtü’n-nübüvve .................... 518 Mûsâ Cârullah ........................... 537
Mizâc ......................................... 519 Mûsâ İznikî ................................ 540
Mod ........................................... 519 Musâoğulları.............................. 541
Modal Mantık ............................ 519 Mûsîka’l-kebîr ............................ 541
Modalite .................................... 520 Muslihuddîn el-Lârî ................... 541
Mollâ Câmî ................................ 520 Muslihuddîn Mustafa................. 542
Mollâ Fenârî .............................. 521 Muşahhas.................................. 542
Mollâ Gürânî ............................. 522 Mutâbakat ................................. 542
Mollâ Hüsrev ............................. 522 Mutahharî ................................. 542
Mollâ İznikî ................................ 524 Mutasavvıf ................................. 545
Mollâ Lütfi ................................. 524 Mutedil Fiedizm ......................... 545
Mollâ Sadrâ ............................... 525 Mu‘tezile .................................... 545
Mollâ Yegân ............................... 527 Mutlak Âdem ............................. 547
Mollâ Zeyrek .............................. 527 Mutlakiyye ................................. 547
Monizm ..................................... 528 Muttasıl ..................................... 547
el-Muallimü’l-evvel ................... 528 Muttasıle ................................... 548
el-Muallimü’s-sâlis..................... 528 Muvâsât .................................... 548
el-Muallimü’s-sânî ..................... 528 Muztarr ..................................... 548
Mûcibu’n bi’z-zât ....................... 528 Muztarrün ................................. 548
Mudrikatü’l-bâtıne ..................... 529 Mübdeât .................................... 548
İçindekiler 21
el-Müberred ............................... 548 Mütecânis .................................. 558

Mücâhede .................................. 548 Mütedâyifân .............................. 558
Mücânese Nazariyesi.................. 548 Mütehayyile ............................... 558
Müceddidiye .............................. 548 Mütehayyiz ................................ 558
Mücerrebât ................................ 549 Mütekâbilân .............................. 558
Mücerred ................................... 549 Mütekaddim .............................. 559
Mücerredât ................................ 549 Mütekaddim bi’t-tab’.................. 559
Mücerred Nazar ......................... 549 Mütekaddimûn .......................... 559
Mücessime................................. 549 Mütekellimûn ............................ 559
Müderris .................................... 550 Mütenâhi ................................... 559
Müellîfü’l-Cedîd ......................... 550 Müterâdife İsimler...................... 559
Müessir ..................................... 550 Mütevâtı’ ................................... 560
Müeyyedzâde ............................. 550 Mütevâtıe İsimler ....................... 560
Mühezzeb .................................. 551 Mütevatirât ................................ 560
Mükâşefe ................................... 551 Mütevellidât ............................... 560
Mülâzemet ................................. 552 Müttefika İsim ........................... 560
Mülk .......................................... 552 el-Müvelledâtü’l-kâine .............. 560
Mümâselet ................................. 552
Mümâsse ................................... 552 N
Mümkün Âdem .......................... 553 Nâkıs ......................................... 561
Mümkün Âlemler ....................... 553 Nakib el-Attas ............................ 561
Mümkün Varlık ......................... 553 Nâmûs ....................................... 562
Mümtehan ................................. 553 Nâsır-ı Hüsrev ........................... 563
Mümteni Varlık.......................... 554 Nasihatnâme ............................. 564
Münâzara .................................. 554 Nasîrüddîn et-Tûsî ..................... 564
Mündemiç ................................. 554 Nasr Hâmid ............................... 567
Müneccim .................................. 554 Nasr .......................................... 568
el-Münkız mine’d-dalâl ............... 554 Nassçılık .................................... 571
Mürcie Mezhebi ......................... 555 Nâsût ........................................ 571
Müreccih ................................... 555 Nazar ......................................... 571
Mürekkep Varlık ........................ 555 Nazarî Akıl ................................. 571
Mürid ........................................ 555 Nazzâm ...................................... 571
Müsellemât ................................ 555 Neam ......................................... 572
Müselles bi’l-hikme .................... 555 Nebatî Nefs ................................ 572
Müstefâd Akıl ............................ 555 Nebatî Ruh ................................ 572
Müstehîl .................................... 556 Necdet ....................................... 572
Müsül ........................................ 556 Neden ........................................ 572
Müşağâbe .................................. 556 en-Nefs ...................................... 572
Müşâhedât ................................ 556 en-Nefsü’l-emmâre ..................... 573
Müşâhede .................................. 556 en-Nefsü’l-emr ........................... 574
Müşebbihât ............................... 556 en-Nefsü’l-felekiye ...................... 574
Müşebbihe ................................. 556 en-Nefsü’l-hayvâniyye ................ 574
Müştakka İsimler ....................... 557 en-Nefsü’l-insâniyye................... 575
Müşterek ................................... 557 en-Nefsü’l-kâmile ....................... 575
Müteahhirûn ............................. 557 en-Nefsü’l-külliye ....................... 575
Müteâl ....................................... 557 en-Nefsü’l-levvâme ..................... 575
Mütearife ................................... 557 en-Nefsü’l-mardiye ..................... 576
Mütebâyin İsimler ...................... 558 en-Nefsü’l-mutmainne ............... 576
en-Nefsü’l-mülhime ................... 576 Origénes .................................... 588

en-Nefsü’n-nâtıka ...................... 576 Ortayolculuk.............................. 589
en-Nefsü’n-nebâtiyye ................. 577 Oryantalizm ............................... 589
en-Nefsü’r-radiye ....................... 577 Osmanlı Gazzâlîciliği .................. 589
Nesim ........................................ 577 Osman Yahyâ ............................ 590
Neşşâr ....................................... 577
Nevamis ..................................... 578 Ö
Nevbahtî Ailesi ........................... 578 Öklid ......................................... 592
Nevi ........................................... 578 Öklidisî ...................................... 592
Neyçîriyye .................................. 579 Ömer Hayyâm ............................ 592
Neyrizî ....................................... 579 Öner .......................................... 593
Nicholson .................................. 579 Önerme ..................................... 594
Nihayet ...................................... 580 Önerme Çeşitleri ........................ 594
Nikbinlik.................................... 580 Örtük Kıyas ............................... 595
Nil Metresi ................................. 580 Öz.............................................. 595
Nilometre ................................... 580 Özdeşlik İlkesi ........................... 596
Nîrencât..................................... 580
Nispet ........................................ 580 P
Nizâm Delili ............................... 580 Padua Okulu ............................. 597
Nizâmî-i Arûzî ............................ 580 Palacios ..................................... 597
Nizâmiye Medreseleri ................. 581 Panbioizm .................................. 599
Nizâmülmülk ............................. 581 Panenteizm ................................ 599
Nominalizm ............................... 582 Panpsişizm ................................ 599
Nous .......................................... 582 Panteizm.................................... 599
Nûr ............................................ 582 Pappus ...................................... 600
Nûr Metafiziği ............................ 583 Patristik Felsefe ......................... 600
Nûrü’l-envâr .............................. 583 Pend .......................................... 600
Nusaybin Okulu ........................ 583 Pendnâme .................................. 600
Nuşencânî ................................. 584 Perilampsis ................................ 601
Nübüvvet ................................... 584 Peripatetik Felsefe...................... 601
Nübüvvetçi Felsefe ..................... 584 Pezdevî ...................................... 601
Nüfât ......................................... 584 Pezdevî Yöntemi ......................... 601
Nükabâ...................................... 584 Philosophia Perennis .................. 602
Nüzûl......................................... 584 Pinés ......................................... 603
Piparokos .................................. 603
O Pîrî Reis ..................................... 603
Obermann ................................. 585 Pisagor ...................................... 604
Olanaklı Önerme ....................... 585 Pisagorculuk .............................. 605
O’leary ....................................... 585 Pizza Etkisi ................................ 605
Olgusal Doğru ........................... 586 Platon ........................................ 605
Olumsuz Önerme ....................... 586 Plotinus ..................................... 605
On Akıl ...................................... 586 Plutarkhos ................................. 607
On Kategori ............................... 586 Pococke ..................................... 607
Ontolojik Çoğulculuk ................. 586 Porphrios Ağacı.......................... 608
Ontolojik Delil............................ 586 Porphyrios ................................. 608
Ontolojik İkicilik ........................ 587 Poseidonios................................ 609
Ontolojik Tekçilik ....................... 587 Pozitivizm .................................. 609
Organon ..................................... 587 Proclus ...................................... 609
İçindekiler 23
Prote Philosophia ........................ 610 er-Rukûmu’l-‘ulûm .................... 623

Pseudo-Epigraph ........................ 610 Rücû ......................................... 623
Ptolemy ..................................... 610 Rükneddîn Amidî ....................... 623
Pythagoras................................. 610 Rüzbihân Baklî Şîrâzî ................ 623
Pythagorasçılık .......................... 610
S
R Saâdet ....................................... 625
Rabbi Moşeh .............................. 611 es-Sa‘âdetü’l-kusvâ .................... 625
Rabıt ......................................... 611 Saadia Gaon .............................. 626
Râgıb el-İsfahânî ........................ 611 Sâbiîler ...................................... 626
Rasathâne ................................. 612 Sâbit b. Kurre ............................ 626
Râvendî ..................................... 613 Sabra......................................... 627
e-Râzî ........................................ 613 Sabuncuoğlu ............................. 628
Reenkarnasyon .......................... 613 Saçaklızâde................................ 628
Rehbet ....................................... 613 Sadreddîn Konevî....................... 629
er-Reîsü’l-evvel .......................... 613 Sadreddîn Şîrâzî ........................ 630
Remz ......................................... 615 Sadreddinzâde ........................... 630
Renan ........................................ 615 Sadrü’l-müteellihîn .................... 631
Renk .......................................... 617 Safsata ...................................... 631
Resâ’ilü İhvâni’s-safâ ................. 617 Sâhibu’l-mantık ......................... 631
Resem ....................................... 617 Sâhibu’s-suver ........................... 631
Resm ......................................... 617 Sâhibu’z-zamân ......................... 631
Resm-i Nakıs ............................. 617 Sahîh......................................... 632
Resm-i Tamm ............................ 617 Sahte-Empedoklesçilik............... 632
Reşîdüddîn Fazlullah ................. 617 Salîbâ ........................................ 632
Retorik ...................................... 618 Sâlih Zeki .................................. 633
Revâkıyyûn ................................ 618 Salomon İbn Gabirol .................. 634
er-Reviyye .................................. 619 Saragossa Tartışması ................. 634
Reybiyyûn.................................. 619 Sarı Abdullah Efendi .................. 634
Rhazes ....................................... 619 Sarton ....................................... 635
Riturika...................................... 619 Sayılı ........................................ 635
Riyâzet....................................... 619 Sebep ........................................ 636
Rodoham Aeglyptius .................. 619 Sebha ........................................ 636
Rosenthal .................................. 619 Sebr ve Taksim .......................... 636
Rosenthal .................................. 620 Sebzevârî ................................... 637
Ruhaniyet Mezhebi .................... 621 Seciyye ...................................... 637
Ruhçuluk .................................. 621 Seçmeli Kıyas ............................ 637
Ru’usü’l-fedâ’il ........................... 621 Sefîne ........................................ 637
er-Rûh ....................................... 621 Sekincilik................................... 637
Ruh Göçü .................................. 621 Sekr ve Sahv .............................. 637
er-Rûhu’l-akdem........................ 622 Semerkandî ............................... 637
er-Rûhu’l-a‘zam ......................... 622 Semt .......................................... 637
er-Rûhu’l-ervâh ......................... 622 Sensüalizm ................................ 638
er-Rûhu’l-evvel .......................... 622 Septisizm ................................... 638
er-Rûhu’l-hayvâniyye ................. 622 Serahsî ...................................... 638
er-Rûhu’l-insâniyye ................... 622 Sermed ...................................... 638
er-Rûhu’l-muzâf ........................ 622 Setr ........................................... 639
er-Rûhu’n-nebâtiyye .................. 623 Sevâ .......................................... 639
Sevad ........................................ 639 Sûret ......................................... 658

es-Sevânî ................................... 639 Sûret-i Cismiyye ........................ 659
Sevk-i Tabiî................................ 639 Sûret-i Nev’iyye .......................... 659
Seydi Ali Reis ............................. 639 Surî Mantık ............................... 659
Seyfüddîn Amidî ........................ 640 Suriye Felsefe Okulu .................. 659
Seyyid Ahmed Han.................... 640 Suverü’l-buruc........................... 659
Seyyid Haydar Amülî ................. 640 Suverü’l-Eflâtuniye .................... 659
Seyyid Şerîf Cürcânî .................. 640 Sühreverdî ................................. 659
Seyyidü’l-müteellihîn ................. 640 Sühreverdî Okulu ...................... 662
Sezgi .......................................... 641 Sükûn ....................................... 662
Sezgin ........................................ 642 Sükût ........................................ 663
Sınâ‘atü’l-ahrâr.......................... 643 Süleymân el-Mehrî..................... 663
Sınâ‘atü’l-hams.......................... 644 Sülûk ........................................ 663
Sır ............................................. 644 Sürat ......................................... 664
Sırru’l-esrâr ................................ 644 Süreç Teizmi .............................. 664
Sırru’s-sır .................................. 644 Süryânice .................................. 664
Sîbeveyhî ................................... 644
Sicistânî .................................... 645 Ş
Siddhantas ................................ 646 Şa’beze ...................................... 665
Simavra Kadısıoğlu .................... 646 Şâh Veliyullah ........................... 665
Simplicius ................................. 646 Şahıs ......................................... 666
Sîmurg ...................................... 646 Şahsiyet..................................... 666
Simya ........................................ 647 Şart ........................................... 666
Sinân b. Sâbit ............................ 648 Şe’n ........................................... 666
Sinân Paşa ................................ 648 Şe’niyet ...................................... 667
Sinânüddîn Yûsuf ...................... 649 Şebüsterî ................................... 667
Sirâceddîn el-Urmevî ................. 649 Şecaat ....................................... 667
Sîrâfî ......................................... 650 Şehâdet Âlemi ............................ 668
Sivâdü’l-vech ............................. 650 Şehbenderzâde ......................... 668
Siyahser .................................... 650 Şehid-i Belhî .............................. 668
Siyasetnâme .............................. 650 Şehrezûrî ................................... 669
Skolastik Felsefe ........................ 651 Şehristânî .................................. 669
Sofistâiyye ................................. 651 Şekk .......................................... 670
Soğdca ....................................... 652 eş-Şekâ’iku’n-nu‘mâniyye........... 671
Sokrates .................................... 652 Şekâvet ...................................... 671
Sorular ve Cevaplar ................... 652 Şekil .......................................... 671
Sözde-Empedoklesçilik .............. 652 Şeklî Sebep ................................ 671
Spiritüalizm ............................... 652 Şeklü’l-evvel............................... 671
Stephanos ................................. 652 Şeklü’s-sâlis .............................. 672
Stoacılık .................................... 653 Şeklü’s-sânî ............................... 672
Strauss ...................................... 653 Şelomeh ben Yehudâh ............... 672
Sudûr Nazariyesi ....................... 654 eş-Şemsiyye ............................... 672
Sûfestâiyye ................................ 656 Şemseddîn es-Semerkandî ......... 672
Sûfî ........................................... 656 Şer ............................................ 673
Sufistika .................................... 657 Şerefeddîn Sabuncuoğlu ............ 673
Sugrâ ........................................ 657 Şerh .......................................... 673
summum bonum......................... 657 Şerîatî........................................ 674
Sunar ........................................ 657 Şerîf........................................... 676
İçindekiler 25
Şevâhidü’l-Hak .......................... 677 Ta‘lîmiyye .................................. 689

Şevk .......................................... 677 Tâm ........................................... 689
Şey ............................................ 678 Tâmânî ...................................... 689
Şeybânî ..................................... 678 Tam İlintisel Tanım .................... 689
Şeyh Bedreddîn ......................... 679 Tam Özsel Tanım ....................... 689
Şeyhü’l-ekber............................. 679 Tarif .......................................... 690
Şeyhü’l-Yunanî .......................... 679 Ta’rifü’l-mechul ......................... 690
eş-Şeyhü’r-reîs........................... 679 Tasavvuf .................................... 690
eş-Şifâ’ ...................................... 679 Tasavvur.................................... 691
Şîrâzî ......................................... 679 Tasavvurât................................. 691
Şua-i Vücûd .............................. 679 Tasavvuriye Mezhebi .................. 691
Şuhûd ....................................... 680 Tasdik ....................................... 691
Şuur .......................................... 680 Tasdikât .................................... 692
Şüphe ........................................ 680 Tasfiye ....................................... 692
Şüphecilik ................................. 680 Tasım ........................................ 692
Şürb .......................................... 680 Tasnîf-i ‘Ulûm ............................ 692
Tasu’at ...................................... 694
T Taşköprîzâde ............................. 694
Taakkul ..................................... 681 Tavâli’ ........................................ 695
Taassup ..................................... 681 Tav’iyyet .................................... 695
Taayyün .................................... 681 Ta’yin ........................................ 695
Tab’ ........................................... 681 Tazammum................................ 695
Tabakât ..................................... 681 Tebâyün .................................... 695
Tabâtabâî .................................. 682 Tebeddül ................................... 696
Taberî ........................................ 683 Tecdîd........................................ 696
Tabiat ........................................ 684 Teceddüd-i Emsâl ...................... 696
Tabiatçılar ................................. 684 Tecellî ........................................ 697
Tabiatlaşan Tabiat ..................... 684 Tecessüs .................................... 697
Tabiatlaştıran Tabiat.................. 684 Tecrîd ........................................ 697
Tabiî Hareket ............................. 685 Tedâhül Nazariyesi .................... 698
Tabîiyyât.................................... 685 Tedâî ......................................... 698
Tabîiyyûn .................................. 685 Tedbîrü’l-medîne ........................ 698
Tafra Nazariyesi ......................... 685 Tedbîrü’l-menzil ......................... 699
Taftâzânî ................................... 686 Teemmül ................................... 699
Tahallî ....................................... 686 Teennî ....................................... 699
Tahayyül ................................... 686 Tefekkür .................................... 699
Tahkîk ....................................... 686 Tefrîd ......................................... 699
Tahlîl ......................................... 686 Tefsir ......................................... 699
Tahsis........................................ 687 Teftâzânî .................................... 699
Takdirü’l-cemâl .......................... 687 Tegayyür.................................... 700
Takdis ....................................... 687 Tehâfütçülük ............................. 700
Takıyyüddîn............................... 687 Tehâfütü’l-felâsife ...................... 700
Takriz ........................................ 688 Tehâfütü tehâfüti’l-felâsife .......... 702
Taksim ...................................... 688 Tehalhul .................................... 703
Tâli’ ........................................... 688 Tehâlüf ...................................... 703
Tâlî ............................................ 688 Tehzîb........................................ 703
Ta‘lîkât ...................................... 688 Tehzîbü’l-ahlâk .......................... 703
Ta‘lîl .......................................... 689 Teizm......................................... 704
Tekabül ..................................... 705 Tikel .......................................... 717

Tekaddüm ................................. 705 Toledo Okulu ............................. 718
Tekaddüm-i Tabiî....................... 705 Transmutasyon Nazariyesi ......... 718
Tekaddüm-i Zamânî................... 705 Tubica........................................ 718
Tekâfü’ ...................................... 705 Tuleytula Okulu......................... 718
Tekâfüü’l-edille .......................... 705 Tûsî ........................................... 719
Tekâmül Nazariyesi.................... 705 Tûsî Çifti.................................... 719
et-Tekâsüf ................................. 706 Tûsî ........................................... 719
Teklîf-i mâ lâ Yutâk ................... 706 Tümcanlıcılık ............................. 720
Telâzüm ..................................... 706 Tümdengelim ............................. 720
Teleoloji ..................................... 706 Tümel ........................................ 720
Telhis ........................................ 707 Tümevarım ................................ 720
Telhîse ....................................... 707 Tür ............................................ 720
Te’lifiye ...................................... 707 Türediler .................................... 721
Telvîn ........................................ 707 Tyanalı Apollonios...................... 722
Temâsül-i Cevâhir...................... 707
Temsil........................................ 708 U
Tenâfî ........................................ 708 Uçan İnsan İstiaresi ................... 723
Tenakuz..................................... 708 Udhimya .................................... 723
Tenakuz Mantığı ........................ 708 Uknûm ...................................... 723
Tenâsüh .................................... 709 Ukulü’l-aşere ............................. 723
Teodise ...................................... 710 Uluğ Bey .................................... 724
Teozofi ....................................... 710 el-Umûru’l-âmme....................... 725
Tercîh ........................................ 711 Unsur ........................................ 726
Terkîbü’l-‘aklî ............................ 711 Unsuru’l-a‘zam .......................... 726
Terkîbü’l-inzimamî ..................... 711 Unsuru’l-hâmis.......................... 727
Terkîbü’l-ittihadî ........................ 711 Urfa Okulu ................................ 727
Ters Döndürme .......................... 711 Urmevî....................................... 728
Tertullianus ............................... 711 Urûc .......................................... 728
Tesânüd .................................... 711 Ustukus .................................... 728
Tesavi-i Nakizeyn ....................... 712 Ustukussât ................................ 728
Teselsül ..................................... 712 Usturlâb .................................... 728
Teşbîh ....................................... 712 Usul .......................................... 729
Teşkîk........................................ 712 Uzlet .......................................... 729
et-Tetâlî ..................................... 712
et-Tevâlî..................................... 712 Ü
Tevâtu ....................................... 712 Üç Kardeş Problemi ................... 730
et-Tevehhüm ............................. 713 Üçüncü Hâlin İmkânsızlığı ......... 731
Tevellüd Nazariyesi .................... 713 Üçüncü Öğretmen...................... 731
Tevhîdî ...................................... 713 Üçüncü Şekil Kıyas .................... 731
Te’vil .......................................... 714 Ülfet .......................................... 731
Themistius................................. 715 Ülken......................................... 731
Theon ........................................ 715 Ümmehatü’l-fedâ’il..................... 733
Theophrastus ............................ 716 Ümmehatü’l-‘ulviye .................... 733
et-Tıbâu’t-tâmm ......................... 716 Ümmehatü’s-sufliye ................... 733
Tıbbu’l-eimme ............................ 716 Ümmü’l-kitâb ............................ 733
Tıbbu’n-nebevî............................ 717 Üns ........................................... 733
Tıbbu’r-ruhânî ........................... 717 Üstüvânî Mehmed Efendi ........... 733
İçindekiler 27
V Yahyâ en-Nahvî ......................... 753

Vâcib ......................................... 735 Yakaza ....................................... 754
Vâcib li-zâtihi ............................ 735 Yakîn ......................................... 754
Vâcibü’l-vücûd........................... 735 Yakîniyyât ................................. 754
Vâcip Varlık ............................... 736 Ya‘kûb b. Târık .......................... 754
Vahdet ....................................... 736 Yâkût er-Rûmî ........................... 755
Vahdet-i Kusûd ......................... 737 Yâkûtü’l-hamrâ ......................... 756
Vahdet-i Şuhûd ......................... 737 Yaltkaya .................................... 756
Vahdet-i Vücûd.......................... 737 Yanyalı Es’ad Efendi .................. 757
Vâhibu’s-suver........................... 738 Yazıcıoğlu .................................. 758
Vâhid......................................... 739 Yazıcıoğlu .................................. 758
Yeni-Aristotelesçilik ................... 759
Vâkı’ .......................................... 739
Yeni-Eflâtunculuk...................... 759
Vâkıa ......................................... 739
Yeni-Eflâtuncu Okullar .............. 759
Vakt .......................................... 739
Yeni İlm-i Kelâm ........................ 761
Vâridât ...................................... 739
Yeni-Pisagorculuk ...................... 762
Vaz’ ........................................... 740
Yeni-Platonculuk ....................... 762
Vecd .......................................... 740
Yeter-Sebep İlkesi ...................... 762
Vech-i Hâs ................................. 740
Yokluk ....................................... 762
Vechü’l-Hak ............................... 741
Yörükân .................................... 762
Vehim ........................................ 741 Yuhannâ b. Bıtrîk ...................... 763
Vehmiyyât ................................. 741 Yuhannâ b. Mâseveyh ................ 763
Verâ........................................... 741 Yuhannâ ed-Dımaşkî ................. 764
Verkâ......................................... 742 Yunus Emre .............................. 765
Verrâk ....................................... 742 Yûsuf Has Hacib ........................ 766
Vesile......................................... 742 Yûsuf Kerem .............................. 767
Vesilecilik .................................. 742 Yüklemli Önerme ....................... 767
Vicdan ....................................... 743
Vicdâniyyât ................................ 745 Z
Vîrâka ....................................... 745 Zâhir ......................................... 768
Vücûb........................................ 745 Zâhir İlmi .................................. 768
Vücûd........................................ 745 Zâhir-i Mümkinât ...................... 768
Vücûd-i Hâricî ........................... 746 Zâhirîlik..................................... 768
Vücûd-i Mücerred ...................... 746 Zaman ....................................... 769
Vücûdiyye.................................. 746 Zann.......................................... 770
Vücûd-i Zihnî ............................ 746 Zanniyyât .................................. 770
Vücûdü’l-mutlak........................ 746 Zarurî ........................................ 770
Zarûriyyât.................................. 770
W Zarûriyye-i Mutlaka ................... 771
Walzer ....................................... 747 Zât............................................. 771
Watt .......................................... 747 Zatu’r-rub’ayn ........................... 771
Weidemann................................ 749 Zâyirçe ...................................... 771
Zehebî ....................................... 771
Y Zehrâvî ...................................... 772
Yahudi İbn Rüşdcülüğü ............. 751 Zekeriyyâ el-Kazvînî ................... 772
Zekeriyyâ er-Râzî ....................... 772
Yahyâ b. Adî .............................. 751
Zem ........................................... 773
Yahyâ b. Bıtrîk........................... 753
Zemahşerî.................................. 773
Yahyâ b. Gâlib Hayyât ............... 753
Zemherir.................................... 773
Yahyâ ed-Dımaşkî ...................... 753
Zenâdıka ................................... 773 Ziyâ ........................................... 778

Zenon ........................................ 774 Zorunlu Hareket ........................ 778
Zenonu’l-Ekber .......................... 775 Zorunluluk ................................ 779
Zerkâle ...................................... 775 Zorunlu Önerme ........................ 778
Zerre.......................................... 775 Zorunlu Varlık ........................... 778
Zevâid........................................ 775 Zuhûr ........................................ 779
Zevk .......................................... 775 Zuhûr Nazariyesi ....................... 779
Zeyl ........................................... 776 Zulmet ....................................... 779
Zıddeyn ..................................... 776 Zühd ......................................... 779
Zıll ............................................. 777 Zühroğulları .............................. 780
Zıll-ı Evvel ................................. 777 Zü’l-‘akl ..................................... 780
Zındık ........................................ 777 Zü’l-‘ayn .................................... 780
Zıt ............................................. 777 Zümrüdüanka ........................... 780
Zîc ............................................. 777 Zümrüt ...................................... 781
Zihin.......................................... 778 Zümrüt Cetveli........................... 781
KAYNAKÇA ............................................................................................. 783

Filozof Yemini (Risâletü’l-Ahd)1
[Filozof ve Öğrencilerinin Hayat Boyu Bağlı Kalacakları İlkeler]
1. Onlar ebedî âlemi fâni olana tercih ettiklerine, nefsin ebedi-

yete ermesini sağlamak için onu arındırıp akıl âlemlerinden
birine yükseltmek üzere olanca çabayı göstereceklerine dair
Allah’a söz verirler.
a. Bu yoğun gayret sonunda kanıtlanabilir türden her ciddî
bilgi, sürekli çalışmak ve bilgece yöntem kullanmak sure-
tiyle hayal ve kuruntunun etkisinden kurtulacaktır.
b. Bu sayede aklın ürettiği her bilgi başka bir ilişkinin dam-
gasını taşımayıp sırf akla ait olacaktır.
c. Bu konuda hiçbir açık vermemek üzere az çok ne kadar
kavram ve önerme varsa o bilgileri mantık yasasına arz
ettikten sonra akıl tam bir soyutlama yapacak ve bir daha
ayrılmamak üzere onları kendine mal edecektir. Kesin so-
nuç elde ettikten sonra kuruntu ve hayal ürünü bilgilerle
olan ilişkisi tamamen kesilmiş olacaktır.
d. Böylece insan aklı ezelî ve ebedî olan Faâl Akıl’la birleşe-
rek yok olmama güvencesine kavuşacaktır.
2. Onlar bilgiyle aydınlanan bu nefse yönelerek bayağı nefislerin
kötü niteliklerinin yol açtığı çirkinliklere bulaşmaktan onu ko-
ruyacak ve hiçbir kötü arzu ve isteğin etkisine boyun eğmeye-
cek, aksine, onlara egemen olup kendisi yönlendirecektir.
3. Onlar zor da olsa sürekli riyazet yaparak, güç de olsa nefis
adına üstlendikleri emanetler sayesinde, değişmeyi gerektiren
hallerde bile nefislerinin durumunu değiştirmeyeceklerdir.
4. Onlar düşünce ve hayallerinde melekût âleminin hükümra-
nını, Ceberût âleminin Cebbâr’ını düşünmenin ötesinde baş-
ka bir şeye yer vermeyecekler ve düşüncenin son haddi olan
bu hususun ötesine geçmeyeceklerdir.
5. Onlar itikada dair görüş veya ilâhî güzelliğe ait bir düşünce
ya da Allah’ın kutsiyetini daima hatırada tutma söz konusu
1 Kaya, Mahmut, “İbn Sînâ’nın Filozof Yemini”, Uluslararası İbn Sinâ Sempozyumu
Bildiriler II, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2008, s. 155-160.
olmadıkça -geçimi için gerekli alanı düşünmenin dışında-ha-

yalî kuruntulara asla yer vermeyeceklerdir.
6. Onlar maddî hazlardan yararlanırken geçimini iyileştirmeyi,
hayatı devam ettirmeyi, türün ve siyasetin sürekliliğini sağ-
lamayı hatırdan çıkarmayacaklardır. Böylece lezzetlere karşı
duyulan arzu ve isteği yönlendirecek olan şehevî güç değil,
akıl olacaktır.
7. Onlar alkollü içkileri hoşça vakit geçirmek için değil, şifa, te-
davi ve güçlenmek için içeceklerdir.
8. Müziği de şehevî arzularını tatmine yönelik değil, felsefe ve
hikmetin gerektirdiği biçimde ruhlarını ve tüm iç donanımla-
rını güçlendirmek düşüncesiyle dinleyeceklerdir.
9. Onlar sosyal ilişkilerinde her kesimin âdet ve törelerine göre
davranacak, gördükleri aykırılıklara karşı çıkmayıp onlara
iştirak edeceklerdir. Ancak karşı çıkmanın bir yarar sağlaya-
cağını kestiriyorlarsa, ihtilafa ve bağnazlığa meydan verme-
mek şartıyla bunu yapacaklardır.
10. Onlar kendi duygu ve düşüncelerini insanlardan gizleyerek
asil ve vakur kimselerle ilişkilerinde gayet ciddi, hafif meşrep
olan alaycılarla ilişkilerinde ise gayri ciddî davranacaklardır.
Ancak bu konuda ahlâk dışılığa ve müstehcenliğe izin verme-
yeceklerdir.
11. Onlar kendi geçimlerinde bir sıkıntıya yol açmamak kaydıyla
ihtiyaç fazlası maldan hemcinslerine ikramda bulunacaklar-
dır.
12. Onlar arkadaş ve dostlarının sırlarını saklayacak, onların
yokluğunda ailelerinin, çocuklarının ve yakınlarının her tür-
lü ihtiyacını güçleri yettiği ölçüde karşılayacaklardır.
13. Onlar vadettiklerini ve vadedilenleri yerine getirecek ve sözle-
rinden asla dönmeyeceklerdir.
14. Onlar kendi anlayışlarına ters düştüğü konularda bile insan-
lara çokça yardım edeceklerdir.
15. Onlar dini konularda ilâhî yasalara saygıda kusur etmeyecek
ve bedenî ibadetlere devam hususunda ihmal göstermeye-
ceklerdir. Ruhu zinde tutmak, Allah’ın azamet ve kudretini
düşünmek ve toplumdan yansıyan kirlerden nefsi temizle-
mek için ibadetler ömür boyu gereklidir.
16. Onlar bu ilkelere göre hareket edeceklerine ve bu ilkeleri dini
bir emir gibi telakki ettiklerine dair Allah’a söz verirler. Allah
onlarla olsun ve önemsedikleri bu hususlarda lütfuyla onları
başarılı kılsın. Yol gösterici, yardımcı ve koruyucu olarak O
bize yeter.
ÖN SÖZ
İslâm kültür mirasının en zengin ve geniş parçasını oluşturan

İslâm felsefesi, genel olarak Müslüman filozoflar ile İslâm me-
deniyeti ortamında yetişmiş diğer filozofların ortaya koymuş ol-
dukları felsefî düşüncedir. Bu bağlamda İslâm felsefesi, İslâm’ın
insan, eşya, âlem yani dünyaya ve hayata bir bütün olarak ba-
kan temel esasları üzerine inşa edilmiş bir düşünce sistemidir.
Bu felsefe, insanlığın inanç ve düşünce sistemlerinin buluştuğu
bir zemin üzerinde İslâm kültürü ortamında ortaya çıkmış, çeşitli
felsefî sistemlerden de etkilenmiştir. Özellikle tercümeler vasıta-
sıyla Antik Yunan-Helenistik, İran-Sâsânî ve Hint felsefelerinden
etkiler söz konusudur.
İslâm felsefesi, bir yandan İslâm toplumunun kendi içinde VII.
yüzyılda ortaya çıkan siyasî ve kelâmî meselelerin tartışılmasıyla,
diğer yandan VIII. yüzyıldan itibaren klasik Yunan ve Helenistik
devir felsefelerine ait metinlerin tercüme edilmeye başlaması ve
bu yeni fikirlerin hoşgörülü, eleştirel ve karşılaştırmalı bir zih-
niyetle bu kültüre mal edilmesiyle doğuş ortamını hazırlamıştır.
Böylece, İslâm dininin tesiri altında ve felâsifenin felsefe yapma-
daki zihni yetenekleri ve becerileriyle doğru orantılı olarak tarih
içerisinde doktrinal gelişim göstermiştir.
İslâm felsefesinin sistematik bir tarzda oluşması VII. yüzyıl-
dan itibaren başlamış, bunda Latince, Grekçe, Farsça, Süryâni-
ce, Sanskritçe gibi dillerden Arapçaya yapılan tercümelerin bü-
yük rolü olmuştur. Özellikle Abbâsî halifesi Me’mûn (786-833)
zamanında kurulan Beytü’l-hikme ile bu faaliyetler daha da hız
kazanmıştır. Yaklaşık 300 yıl süren bu tercüme faaliyetleri esna-
sında aynı zamanda özgün felsefî eserler de yazılmış, Kindî gibi
ilk İslâm filozofları da bu dönemde ortaya çıkmaya başlamıştır.
Ayrıca tercüme ve telif eserler üzerine şerh, hâşiye, ta’lîka ve tel-
hîsler de kaleme alınmıştır.
Başlangıçta eklektik bir özellik gösteren İslâm filozofları, öz-
gün felsefî görüşler de ortaya koymuşlardır. Bunlara örnek ola-
rak Fârâbî’nin (871-950) nübüvvet nazariyesini, İbn Rüşd’ün
(1126-1198) din-felsefe uzlaştırmasını, Nasîrüddîn et-Tûsî’nin

(1201-1274) başlattığı ve birçok filozofun devam ettirdiği nef-
sü’l-emr tartışmalarını, Mollâ Sadrâ’nın (1571-1640) hareket-i
cevheriye nazariyesini verebiliriz. Yine İslâm filozoflarının ortaya
koymuş oldukları Allah’ı ispatlama yöntemleri, nübüvvet naza-
riyeleri ve ilk dönemden beri tartışılan kaza ve kader meselesi
de onu diğer felsefelerden ayıran özelliklerden olmuştur. Aslında
Batı felsefesinin önemli kaynaklarından birisi, hatta en önemli-
si İslâm felsefesidir. İslâm felsefesi bilinmeden, Batı felsefesi ve
onun doktrinal gelişimini tam olarak ortaya koymak güçtür.
İslâm felsefesinin -diğer ilimlerde de olduğu gibi- kendine
özgü dili, kavramları ve terminolojisi bulunmaktadır. Felsefeye
ilgi duymayan birisi için hiçbir anlam ifade etmeyen bu terim ya
da kavramlar, yüzyıllar boyunca birçok filozofun temel sorunu
olmuştur. Bilindiği gibi felsefenin bir tanımı da kavramlarla ko-
nuşmaktır. Bu itibarla, İslâm felsefesine ilgi duyan birisinin bu
terim, kavram ve filozofları yakından tanıması gerekmektedir.
İslâm felsefesinde kullanılan terimlerin anlamlarına yönelik
ilk sözlük çalışmaları, ilk İslâm filozofları ile birlikte ortaya çık-
maya başlamış ve günümüze kadar da devam etmiştir. Bu konu-
da Kindî’nin Risâle fî hudûdi’l-eşyâ ve rusûmihâ adlı eseri, ilk İs-
lâm felsefesi sözlüğü özelliği taşımakta, bu eserde 96 felsefî terim
ve kavram açıklanmaktadır.
Bu alandaki diğer önemli eserler olarak Fârâbi’nin et-Ta‘lîkât
ve ed-Da’vâü’l-kalbiyye’si, İbn Sînâ’nın Risâle fi’l-hudûd’u, Seyfed-
dîn el-Amidî’nin el-Mübîn fî şerhi me‘âni’l-elfâzı’l-hukemâ’ ve’l-mü-
tekellimîn’i, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin et-Tâ’rîfât’ı, Tehânevî’nin
Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn’u, Abdünnebi Nigerî’nin el-‘ulûm fî ıs-
tilâhâti’l-fünûn’u (Düstûrü’l-‘ulemâ’) ve Abdurrezzâk el-Kâşânî’nin
Istılâhâtü’s-sûfiyye’si zikredilebilir. Düşünürlerin felsefî sistem-
lerini anlamada anahtar rol oynayan bu eserler, aynı zamanda
içerdiği kavramlarla dönemin felsefî ve bilimsel ortamı ve düzeyi
hakkında da ipuçları vermektedir.
Sözlük hazırlama işinin sonu gelmeyen bir süreç olduğu, hele
İslâm felsefesi gibi bir alan için bunun daha da zor olduğu bir
gerçektir. Felsefeyle uğraş edinenlerin önündeki en büyük enge-
lin yetkin sözlük aldatmacası olduğunu, sözlüklerin genel kabul
görmüş bilgi yığınları olarak da görülebileceğini aklımızda tuta-
rak sözlük maddelerine dikkatli yaklaşmalıyız. Bu itibarla, bura-
Ön Söz 33
da verilen anlamlarla yetinilmeyip filozofların görüşleri, terim ve

kavramları asıl metinlerden okunmalıdır. Tabiî bunun zorluğu
kimi zaman da imkânsızlığı nedeniyle sözlüklere ve bu alandaki
kitaplara ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısıyla, her metin gibi söz-
lükler de dar anlam kalıpları dışına çıkarak okunmalıdır.
Teknik olarak bu sözlük, akademik çalışmalarım esnasında
ihtiyacını hissettiğim, henüz Türkçede böyle bir eser olmadığı
için de o zamanlar küçük adımlarla başladığım çalışmamın bir
sonucudur. 2020 yılında dördüncü baskısını yaptığımız bu çalış-
mada, önceki baskılarda görülen eksiklikler giderilmeye çalışıl-
mış, terim, kavram ve filozofları içeren madde sayısı 2.200’e ulaş-
mıştır. Ayrıca birçok maddede “İleri Okuma Önerileri” şeklinde
konu ile ilgili önemli referans kaynaklarına yer verilmiştir. Yine
bu baskıdaki bir diğer yenilik de filozofların Türkçeye tercüme
edilen eserlerinin maddenin sonuna ilave edilmesidir.
Bu çalışmanın felsefeye, özellikle İslâm felsefesine ilgi duyan-
lara katkı sağlaması dileğiyle…
Prof. Dr. Mehmet Vural
Ankara/2020
A
İslâm Felsefesi Sözlüğü Aşk 93
dızın geçişi, zelzele, yangın, güneş ve ay tutulmaları gibi

astronomi ile ilgili önemli olayları da takip ederek yorumla-
rı ile birlikte saraya Ahkâm-ı Sâl adıyla kitap hâlinde bildi-
rirlerdi. Osmanlılar’da toplam 37 kişinin müneccimbaşılık
görevinde bulunduğu bilinmektedir. Bu kurum, Osmanlı
Devleti’nin sonuna dek devam etmiş, 1924’te kaldırılarak
yerine 1927’de başmuvakkitlik makamı kurulmuş, bu ma-
kam da 1952’de kapatılmıştır.
İleri Okuma Önerileri: Fehd, T., “İlm-i Ahlâm-ı Nücûm”, DİA, Cilt:
XXII, TDV Yayınları, İstanbul, 2000, s. 124-126.
Astronomi/ilmü’l-hey’e/ilmü’l-felek/astronomy. Gök cisimleri-
nin (ecrâmü’s-semâvât) ve yıldızların kökenini ve hareketi-
ni inceleyen bilim dalı. Astronomi içinde, gök cisimlerinin
hareketini konu edinen dalına gök mekaniği, gök cisimle-
rinin fiziksel doğalarını konu alan dalına astrofizik, âlemi
bir bütün olarak ele alıp inceleyen dalına kozmoloji, ayrıca
astronominin âlemin kökenini açıklamaya çalışan dalına
da kozmogoni adı verilir.
Aşırı Fideizm → bk. Fideizm
Aşk/el-‘ışk/hubb/tutkulu sevgi/muhabbet/passionate love/
amor/caritas. Arapça kökenli bir kelime olan aşk, kök ola-
rak sarmaşığa benzer bir bitki olan “aşegatün” kelimesin-
den türetilmiştir. Aşk, taşıdığı sonsuz anlam zenginliğin-
den ötürü yüzyıllarca filozoflar tarafından baş tacı edilen,
yoğun çağrışımlarıyla düşünce tarihinde önemli bir yer
edinen, fakat tam olarak tanımlanamayan bir terimdir.
Aşk, kimilerine göre, insanın olmazsa olmaz değerlerinden
ve erdemlerinden birisi, kimilerine göre ise, sakınılması ve
uzak durulması gereken bir tutku ya da hastalık olarak
tanımlanmıştır. Aşk, çoğunlukla birine veya bir nesneye
önüne geçilmez bir bağımlılık ve tutku ile yaklaşma ya da
adanmışlık biçiminde ortaya çıkan güçlü bir duygulanım
olarak değerlendirilmiştir. Aşkı “duyguların bir tür aşırılı-
ğı” olarak tanımlayan Aristoteles’e göre “Aşk, doğasından
dolayı sadece bir kişiye karşı hissedilir.” Bu bağlamda aşk,
insan hayatının zenginliği ve güç kaynağıdır.
Eski Yunan’da aşkın doğası üzerine eros, filia ve agape
şeklinde üç teori geliştirilmiştir. Bunlardan eros, bir şeye
karşı hissedilen tutkulu yoğun arzu; filia dostluk, beğeni
94 Aşk İslâm Felsefesi Sözlüğü
ve sadakate karşılık gelirken; agape ise insanın Tanrı’ya

duyduğu itaatkâr sevgiyi ifade etmekteydi.
Aşkı ilk defa “ilâh” olarak tarif edip ona “ruhun bir ihtira-
sı” şeklindeki psikolojik bir mânadan ziyade ontolojik bir
mâna kazandıranın Parmenides (MÖ 540-450) olduğunu
söylense de; aşkı tam olarak ontolojik bir şekilde yorum-
layan ilk filozof Empedokles’tir. Ona göre aşk, nefret/kin
gibi, maddî bir şeydir ki, bu daha çok eşyanın birliği için
bir sebeptir. Aynı zamanda aşk, ateş, hava, su ve toprak
gibi dört unsurun beşincisidir. Aşkı, benzer şekilde onto-
lojik bir şekilde yorumlayan bir diğer filozof Eflâtun (MÖ
427-347)’dur. O, Banquet adlı eserinde aşkı, hem “ilâh”
hem “şeytan” ve hem de “ruhun bir ihtirası” şeklinde açık-
lamaktadır. Onun bu kitabında aktardığı bir efsaneye
göre, “Bazı felsefe ile uğraşanlar, Tanrı’nın her ruhu küre
biçiminde yarattığını ve sonra ikiye ayırarak her bir par-
çayı birer bedene yerleştirdiğini düşünmüşlerdir.” Aşkın
sırrı, bu iki parçanın başlangıçtaki bütünlüğü ile tekrar
birleşmesidir.
İbn Sînâ (980-1037), Risâle fî mâhiyyeti’l-‘ışk’ta aşkın ha-
kikatinin kendine uygun olanı güzel bulup arzulamaktan
ibaret olduğunu, aşkın “maşûktan (sevilenden) ayrıldığın-
da onu arzulamanın, ayrılık gerçekleştiğinde de onunla bir
ve beraber olmanın temel ilkesi ve sebebi” olduğunu ifade
etmektedir. Ona göre aşk, evreni kuşatan, evrenin damar-
larında dolaşan, yaratılmış sistemin varoluş nedeni ve itici
gücüdür.
İhvân-ı Safâ (X. yüzyıl) ise, “Aşkın Mahiyetine Dair” ismini
verdikleri 37. Risâle’de aşkı, “Ceset bakımından birbirine
benzeyen tabiata, yani kendi türüne benzeyen surete doğ-
ru nefiste baskın hâle gelmiş güçlü bir istektir.” şeklinde
tanımlamaktadır. Yine onlara göre aşk, âlemde mevcut
yüce bir olgu, varlık devam ettikçe asla yok olmayacak ve
daima her şeyin tabiatının merkezinde yer alacak bir kav-
ramdır.
Aşk üzerine özgün görüşlerle birlikte Güvercin Gerdanlı-
ğı: Sevgiye ve Sevenlere Dair adlı romanı kaleme alan İbn
Hazm (994-1064) ise, Zahirî bir âlim olmasına rağmen bu
alanda çok önemli görüşler ortaya koymuştur. Ona göre
A
İslâm Felsefesi Sözlüğü Aşk 95
aşk, sevileni arzulama, onun ayrılmasından ya da uzak-

laşmasından dolayı aşırı üzülme ve sevgiye sevgiyle karşı-
lık verme isteğidir. Bu anlamda aşkın dostluk, hayranlık,
ülfet/sevgi ve tutku/kara sevda şeklinde dört aşaması bu-
lunmaktadır.
Tasavvuf felsefesinde aşk kavramı önemli bir yer tutar. Bu
anlayışta âlemin yaratılışı aşk ile açıklanır. Meşşâî ve İş-
râkî felsefeleri ile İbnü’l-Arabî geleneği için ilâhî aşk, varlı-
ğın nedenidir. Bu düşüncenin kökeni, varlığı “aşk” ve “nef-
ret/kin” ilkelerinin çatışması ile açıklayan Efesli Herakli-
tos (MÖ 535-475) ve Empedokles’e (MÖ 483-423) kadar
uzanmaktadır. Ayrıca oluşu Tanrı’dan sudûr ile izah eden
Plotinus (203-270) için de Tanrı’nın kendini sevmesi, var-
lığın oluş nedenidir. Tanrı’nın kendini sevmesi düşüncesi,
genellikle “kendine yeterlilik” (mûcibu’n bi’z-zât) doktrini
ile ilişkilendirilmektedir.
Mutasavvıflara göre geçici aşk (aşk-ı mecazî) ve hakiki aşk
(aşk-ı hakikî) olmak üzere iki türlü aşk söz konusudur.
Geçici aşk, Allah’ın güzelliklerinden sadece bir tanesine
gönlünü kaptırmaktır. Bu aşk, hakiki aşka ulaşmak için
bir köprü görevi görmektedir. Hakiki aşk ise, tüm güzel-
likleri kendisinde barındıran Allah sevgisi (muhabbetul-
lah)’dir. Aşk konusunda Fârâbî (871-950) başta olmak
üzere İbn Sînâ (980-1037), Aynü’l-Kudât el-Hemedânî
(1098-1131), Dâvudü’l-Kayserî (1260-1350) gibi filozof ve
mutasavvıflar özgün görüşler ileri sürmüşlerdir. Örneğin
Mevlânâ’nın (1207-1273) düşüncesinde, benliği yenmenin
ve manevî olgunluğa erişerek Tanrı katına ulaşmanın yolu
aşktır. Çünkü ilâhî bir anlam taşıyan aşk, asıl varlığın-
dan, yani gerçek sevgili olan Tanrı’dan ayrı düşmüş olan
insanın çekmiş olduğu ayrılık acısını bize hissettirir. Mes-
nevî’nin ilk on sekiz beyiti işte bu ayrılığı eşsiz bir şekilde
terennüm etmektedir.
Aşka bu olumlu yaklaşımların yanı sıra onu boş ve meş-
galesiz bir kalbin işi, ruhsal bir hastalık, cinnet ve çılgınlık
hâli olarak gören, çok büyük acılara, hatta ölüme sebebi-
yet verdiğini iddia ederek aşkı “melankoliye (kara sevda/
malihülya) benzer bir tür zihin bozukluğu” şeklinde yo-
rumlayan yaklaşımlar da söz konusudur. Örneğin İslâm
A
İslâm Felsefesi Sözlüğü Abduh, Muhammed 35
A
Aaron of Alexandra/Ahrun el-Kuss (İskenderiye, 610-İskende-
riye, 641) Süryânice hazırladığı, Yunan tıp ansiklopedisi
olarak da kabul edilen otuz ciltlik Pandect adlı eseriyle
tanınmış bilgin. İslâm dünyasında ilk tercüme edilen tıp
kitabı olan bu eser, Süryâniceden Arapçaya Yuhannâ b.
Mâseveyh (ö. 857) tarafından Karabadin ismiyle tercüme
edilmiş, orijinali kaybolan bu eserin bazı bölümleri Ebû
Bekir er-Râzî (865-925) tarafından eserlerinde nakledil-
miştir.
Âbâ-i Ulviye/pederan-ı bülend/ulu atalar. Toprak, su, hava ve
ateş şeklindeki dört temel unsuru ve kaderi yönlendirdiği-
ne inanılan yıldızlara verilen isim.
Tasavvuf felsefesinde, yaratıkların ortaya çıkışını sağlayan
ilâhî isimler. Bk. → Anâsirü’l-erba‘a
Abdera Düşünürleri/Abderalılar/Abdera Okulu/Abdera School/
Abderites. İlk Çağ Yunan felsefesinde adını Batı Trakya’da
bir şehirden alan, atomcu nazariyeleri ile tanınmış Leu-
kippos (MÖ 500-440) ve öğrencisi Demokritus’un (MÖ
460-370) kurmuş olduğu felsefe okuluna verilen ad. Bu
okulun düşünceleri daha sonra İslâm kelâmını da etkile-
miştir. Bk. → Atomculuk, Demokritos
Abduh, Muhammed (Aşağı Mısır, 1849-Kahire, 11 Temmuz
1905) İlköğrenimini köyünde tamamladıktan sonra Tan-
ta’ya ilim tahsili için gönderilen Abduh, önceleri ilme kar-
şı hevesi yokken, Şeyh Derviş Hıdır adında bir tasavvuf
şeyhinin yönlendirmesiyle ilmî araştırmalara ve tasavvufî
yaşantıya yöneldi. 1866’da Ezher Üniversitesi’ne girerek
klasik dinî ilimler öğrendi. 1872’de Cemâleddîn Afgânî
(1838-1897) ile tanışarak ondan düşünsel anlamda et-
kilendi. Afgânî ile dinî ilimler yanında felsefe, mantık ve
tabiî ilimler okuyan Abduh, Fransızca da öğrenerek ak-
siyon adamı oldu. el-Ahrâm gibi gazetelerde siyasî yazılar
yazıp Ezher Üniversitesi’nde ders verdi. Afgânî ile birlikte
siyasî faaliyetleri dikkat çekilince, Afgânî yurt dışına gön-
derildi, Abduh ise kendi köyünde göz hapsinde tutuldu.
Daha sonra köyünden çağrılarak 1882’ye kadar Resmî
Gazete’nin başına getirildi. 1882’de Mısır’dan sürülünce
Paris’te Afgânî ile buluşarak el-‘Urvetü’l-vüskâ Cemiye-
178 De Boer İslâm Felsefesi Sözlüğü
. Risâle fî ‘ilmi’t-tasavvuf ve şerhu te’vîlâtı besmele/Tasavvuf İlmine Gi-

riş, çev. M. Bedirhan, Nefes Yayınları, İstanbul, 2013.
. Tahkîku ma‘i’l-hayât ve keşfü esrâri’z-zulümât/Ledünni İlim ve Hakiki
Sevgi, çev. M. Bayrakdar, Kurtuba Kitap, İstanbul, 2009.
İleri Okuma Önerileri: Bayrakdar, M., “Dâvûd-i Kayserî”, DİA, Cilt:
IX, TDV Yayınları, İstanbul, 1994, s. 32-35; Bayrakdar, M., Kayserili
Dâvûd: Dâvûd el-Kayserî, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, An-
kara, 1988; Bayrakdar, M., La philosophie mystique chez Dawud de
Kayseri, Editions Ministere De La Culture, Ankara, 1990; Koç, T. (ed.),
Uluslararası XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Anadolu’da İslâm Düşüncesi ve
Dâvûd el-Kayserî Sempozyumu, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kül-
tür Yayınları, Kayseri, 1998; Koç, T. (yay. haz.), İbn Arâbî Geleneği ve
Dâvûd-i Kayserî, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011.
De Boer, Tjitze J. (Wurdum, 28 Mayıs 1866-Den Haach, 10 Ocak
1942) İslâm’da Felsefe Tarihi adlı eseriyle tanınan Hollan-
dalı şarkiyatçı. Gençlik yıllarında dinî duyguları güçlü olan
De Boer, vaiz olmak amacıyla Kampen’a giderek ilâhiyat
eğitimi aldı. Mezuniyeti sonrası Friesland’da bazı kiliselerde
görev yaptı. Prof. Herman Bavinck’in (1854-1921) teşvikiyle
Semitik dilleri öğrenmek için Bonn’a taşındı. Daha sonra
şarkiyat araştırmaları yapmak amacıyla Strasbourg’a giden
De Boer, ünlü oryantalistlerden Theodor Nöldeke (1836-
1930) ve Wilhelm Windelband’ın (1848-1915) en gözde öğ-
rencisi oldu. Nöldeke’in danışmanlığında hazırlamış olduğu
Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Âlemin Ezelîliği adlı teziyle doktor
unvanı aldı. Daha sonra Gazzâlî’ye Göre Felsefenin Reddi
ve İbn Rüşd Tarafından Felsefenin Savunulması adlı ilk ese-
rini yayınladı. İngiliz idaresi altındaki Hindistan’dan gelen
profesörlük teklifini kabul etmedi. Uzun yıllar De Bewe-
ging (Hareket) dergisinin redaktörlüğünü yaptı. 1897’de
Heymarts ile iletişime geçip psikoloji ile ilgili çalışmaların-
da derinleşmesini sağlayan Groningen’daki üniversite kü-
tüphanesinde görev aldı. 1904’te Kraliyet Kütüphanesinde
memur oldu ve bunu 1906’da Amsterdam Üniversitesi’ne
felsefe ve psikoloji tarihi profesörlüğüne atanması takip etti.
Önceleri İslâm felsefesi çalışmalarına ağırlık veren De
Boer, daha sonra Amerikan felsefesine, özellikle prag-
matizm ve John Dewey’in (1859-1952) çalışmalarına ilgi
duymaya başladı. İslâm Ansiklopedisi’nin birçok maddesi-
nin yazımında görev alan De Boer, bu katkılarını 1931’de
emekli oluncaya kadar devam ettirmiştir.
İslâm Felsefesi Sözlüğü De Boer 179
De Boer’in en önemli çalışması olan İslâm’da Felsefe Tarihi

(Geschichte der Philosophie im Islam) 1901’de Stuttgart’ta
yayınlandı. İslâm felsefesi alanındaki ilk çalışmalardan
D
olan bu kitap, Edward R. Jones tarafından aynı yıl İngi-
lizceye, 1938’de Muhammed Ebû Rîde (1909-1991) tara-
fından Arapçaya olmak üzere birçok dile tercüme edildi.
Türkçeye ise 1960’ta Yaşar Kutluay (1931-1969) tarafın-
dan tercüme edilerek uzun yıllar kaynak kitap olarak kul-
lanıldı. Bu çalışma, oryantalistlerin ve Müslüman düşü-
nürlerin İslâm felsefesine bakışlarını oldukça etkilemiştir.
İslâm felsefesinin adlandırılmasında konusunda birçok
farklı görüş içerisinde De Boer “İslâm’da Felsefe” tabirini
tercih etmiş, bu tercih çok fazla rağbet görmese de Max
Horten (1874-1945) ve Abdurrahman Bedevî (1917-2002)
gibi bazı İslâm felsefecilerince benimsenmiştir.
De Boer’e göre İslâm felsefesi, daima Yunancadan tercüme
edilen eserlere bağlı bir eklektik felsefe olagelmiştir. Dola-
yısıyla gerçek anlamda özgün bir İslâm felsefesinden bah-
sedilemez. İslâm felsefesi, Eski Yunan ile Orta Çağ arasın-
da sadece bir köprüdür. O, İslâm felsefesini Yunan felse-
fesinin seçmeci bir asimilasyonunun ürünü olarak görür.
Ona göre, bu felsefe genel entelektüel gelişime önemli bir
katkı sağlamamıştır. Bununla birlikte, bu felsefe bizim
tarihsel ilgimizi hak eder; Yunan perdeleri altında kendi
silueti görülebilir ve belki de genel olarak felsefenin hangi
şartlarda ortaya çıktığına dair bir ipucu da sunabilir. Ay-
rıca Yunan düşüncesini müsamahacı ve mukayeseci bir
tarzda ele aldığı için İslâm felsefesi bir değer ifade eder.
İslâm felsefesini tasvir ederken De Boer, sadece Aristote-
lesçi etkiye temas etmemekte, aynı zamanda seleflerinden
çok daha fazla Platonik mirasa vurgu yapmaktadır. O, ay-
rıca İslâm felsefesinin çerçevesini sadece Müslümanlarla
sınırlamamakta, İslâm coğrafyası içerisinde yetişmiş ve bu
alanda çalışmalar yapmış olan İbn Gabirol (1020-1058) ve
Maimonides (1135-1204) gibi gayrimüslimleri de İslâm fel-
sefesi içerisinde zikretmektedir.
De Boer, İslâm’da Felsefe Tarihi adlı bu ünlü çalışmasın-
da, tercüme faaliyetleri ile başlattığı İslâm felsefesini, İbn
Rüşd (1126-1198) ile sonlandırmaktadır. O, bu klasik dö-
180 Dehlevî İslâm Felsefesi Sözlüğü
nemi, Yunan-Hristiyan kaynaklı düşünsel süreç olarak

görmüş, onun bu kronolojisi, diğer İslâm felsefe kitapları
için de uzunca bir süre örnek teşkil etmiştir.
De Boer’in Türkçeye tercüme edilen eseri:
. Geschichte der Philosophie im Islam/İslâm’da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar
Kutluay, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara, 1960.
Dehlevî → bk. Şâh Veliyullah Dehlevî
Dehr/zaman/sürekli an/süreklilik/time. Sayı ve hesap altı-
na girmeden önceki felek hareketlerinin ismi. İbn Sînâ
(980-1037) dehri, “Zamanın bütününde hareketsizliğin
değişime izafe edilmesinden anlaşılan anlamdır.” şeklin-
de tanımlamaktadır. Gazzâlî’ye göre dehr, tüm zamanda
nefse sürekli izafe edilen düşünülür anlamdır. Ayrıca fi-
lozoflar ve mutasavvıflar dehri, ilâhî sudûrun yayılmasın-
dan ibaret daimî an olup zamanın önce ve sonrasını bir-
leştiren iç yüzü olarak da tanımlamışlardır. Dehr, bazen
Esmâü’l-hüsnâ’daki Allah’ın isimlerinden biri sayılmıştır.
Dehriyyûn/dahriyye/materialists. Âlemin ezelî olduğunu ve bir
yaratıcının bulunmadığını savunan felsefe akımı. İslâm
dünyasında en ünlü materyalist düşünürlerinden olan
İbnü’r-Râvendî’nin (834-914) hocaları arasında zikredilen
İbn Tâlût, Numân b. Ebü’l-Avcâ, Beşşâr b. Bürd ve Ebû
Îsâ el-Verrâk gibi isimler ünlü dehrilerdendir. Gerçekten
var olanın sadece madde olduğunu, ruhun ve Allah’ın var
olmadığını savunan İbnü’r-Râvendî, ez-Zümürrüd adlı ese-
rinde akıl karşısında naklin gereksizliğini, aklın üstünlü-
ğünü, dinin akla aykırı, mucizelerin uydurma, ilmin nü-
büvvet fikrine zıt olduğunu, ibadetlerin saçmalıktan baş-
ka bir şey ifade etmediğini ileri sürmüştür. Genel olarak
dehriler, Allah’ın varlığını ve mucizeleri inkâr etmekte, cin
ve melek gibi duyu ötesi varlıkları kabul etmemektedirler.
Dehrilik, İslâm dünyasında ateist ve materyalist düşün-
ce akımlarla birlikte, inkârcı görüşlere genel ad olarak da
kullanılmıştır.
İleri Okuma Önerileri: Afgânî, Seyyid Cemalüddîn, Tabiatçılığı Red,
çev. A. Akpınarlı, DİB Yayınları, Ankara, 1956; Altıntaş, H., “Dehriy-
ye”, DİA, Cilt: IX, TDV Yayınları, İstanbul, 1994, s. 107-109.
Deizm/yaradancılık/tanrıcılık/mezhebu’t-te’liye/deism. Tanrı’nın
varlığına inanmakla birlikte, aklın kendi başına Tanrı’yı
İslâm Felsefesi Sözlüğü Horten 313
İleri Okuma Önerileri: Deniz, G., Kelâm-Felsefe Tartışmaları: Tehâfütler

Örneği, Fecr Yayınları, Ankara, 2009; Köse, S., “Hocazâde Muslihuddîn
Efendi”, DİA, Cilt: XVIII, TDV Yayınları, İstanbul, 1998, s. 207-209; Yü-
cedoğru, T., Arap, Acem ve Rum Diyarında Emsalsiz Biri Hocazâde Mus-
lihuddîn Mustafa, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa, 2010;
Yücedoğru, T. vd. (ed.), Uluslararası Hocazâde Sempozyumu Bildiriler,
Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa, 2011.
Hodkâmlık (karşıt: diğerkâmlık) bencillik/egoizm/selfishnes. Ken-
di çıkarını düşünme, kendini beğenme. Herkesin kendi çı-
karını ve yararını gözeterek eylemde bulunması gerektiğini,
doğal olanın da böyle yaşamak olduğunu ileri süren ahlâk H
nazariyesi. Bu anlamda hodkâmlık, kişinin eylemlerinde
kendi çıkarını öne koymasını gerektiğini savunan, başkala-
rının mutluluğunu gözeten, toplum ve başkası için yaşayan
ahlâk anlayışlarını benimsemeyen ve anlamlı hayatın ken-
disi için yaşama olduğunu öne süren görüştür. İslâm ahlâk
felsefesinde bu anlayış eleştirilmiş, özgeci (diğerkâmlık) bir
ahlâk ön planda tutulmuştur. Bk. → Diğerkâmlık, İsâr
Holy Abbâs → bk. Ali b. Abbâs el-Mecûsî
Holy Eben Rodan → bk. İbn Rıdvân, Ali
Homoteizm/homotheism. Tanrı ile insan arasında bir bağ ku-
rarak Tanrı tasarımına insan varlığından yola çıkarak ula-
şan antropomorfizm anlayışına verilen ad.
Horasan Okulu → bk. Bağdatlılar Okulu
Horten, Max (Almanya-Elbenfeld, 7 Mayıs 1874-Dietingen, 2
Temmuz 1945) Asıl adı Max Joseph Heinrich olan Horten,
Freiburg’da 1893-1889 yılları arasında doğu dilleri, ilâhi-
yat ve felsefe eğitimi aldı. Kudüs Dominiken Okulu’nda te-
oloji dersleri aldıktan sonra Beyrut Cizvit Üniversitesi’nde
skolastik felsefe üzerine P. Louis Cheicho (ö. 1927)’nun
rehberliğinde çalışmalarda bulundu. 1904’te Bonn Üni-
versitesi’nde Buch der Ringsteine Alfarabis, neu bearbei-
tet und mit Auszügen aus dem Kommentar des Emir İsmail
el-Fârânî (Emir İsmâil el-Fârânî’nin Şerhinden İktibaslarla
Fârâbî’nin Fusûsü’l-hikme’sinin Yeniden Tercümesi) adlı
eseri üzerine yaptığı doktora çalışmasını tamamlayarak
aynı üniversitede öğretim üyesi oldu.
Horten’in Katolik inancına sıkı sıkıya bağlı olması, İslâm
düşüncesi üzerine yaptığı ilmî çalışmalarında objektif dav-
ranmasına engel olmuştur. Bununla birlikte, İslâm felse-
fesine olan vukufiyeti nedeniyle çalışmaları dikkat çeki-
314 Hourani İslâm Felsefesi Sözlüğü
cidir. Örneğin İbn Rüşd’ün (1126-1198) Mâ ba‘de’t-tabîa

adlı eserini Die Metaphysik des Averroes adıyla başarılı bir
şekilde tercüme etmiştir. Ayrıca Sühreverdî (1155-1191)
ve Mollâ Sadrâ (1571-1640) gibi İşrâkî filozoflar üzerine
çalışmalarda yapmıştır. Horten, tasavvuf ile ilgili çalışma-
ları sonucunda bu mistisizmin Hint menşeli olduğu dü-
şüncesine ulaşmıştır. Bu konudaki görüşleri nedeniyle
ünlü şarkiyatçı Louis Massignon (1883-1962) ile sert tar-
tışmalara girmiştir.
Eserleri: Das Buch der Ringsteine Farabis (Fârâbî’nin Fusûsü’l-hikme
adlı eserinin tercümesi), Münster, 1906; Die Metaphysik Avicennas (İbn
Sînâ Metafiziği), Leipzig, 1907: Bu çalışma, İbn Sînâ’nın Kitâbu’ş-Şifâ‘
adlı eserindeki el-İlahiyyât bölümünün açıklamalı tercümesidir. Die
Philosophischen Ansichten von Razi und Tusi (Râzî ve Tûsî’nin Felsefî
Görüşleri), Bonn, 1910; Die philosophie des Abu Raschid (Ebû Reşîd
en-Nîsâbûrî’nin Felsefesi), Bonn, 1910; Die philosophischen Probleme
der spekulativen Theologie im Islam (İslâm’da Nazarî Kelâm İlminin Fel-
sefî Problemleri), Bonn, 1910; Die Gottesbeweise bei Schirazi (Şîrâzî’de
Tanrı İspatlamaları), Bonn, 1912; Mystische Texte aus dem Islam: Drei
Gedichte des Ibnu’l-Arabi (İslâm’da Tasavvufî Metinler: İbnü’l-Arabî’nin
Üç Şiiri), Bonn, 1912: Bu eser, Sühreverdî’nin Hikmetü’l-İşrâk’ının açık-
lamalı olarak Almancaya tercümesidir. Die Philosophie der Erleuchtung
nach Suhrawardi (Sühreverdî’nin İşrâk Felsefesi), Halle, 1912; Die spe-
kulative und positive Theologie des Islam nach Razi und Ihre Kritik dur-
ch Tusi (Râzî’ye Göre İslâm’da Teorik ve Pozitif Teoloji ve Bu Teolojinin
Tûsî Tarafından Eleştirisi), Halle, 1907; Die Metaphysik des Averroes
(İbn Rüşd Metafiziği), Halle, 1907: İbn Rüşd’ün Telhîsu Mâ ba‘de’t-ta-
bî‘a isimli eserinin bir tercümesidir. Die Hauptlehren des Averroes nach
seiner Schrift: Die Widerlegung der Gazali (İbn Rüşd’ün Ana Öğretile-
ri: Gazzâlî’ye Reddiye), Bonn, 1913; Texte zum dem Streite zwischen
Glauben und Wissen im Islam (İslâm’da İnanç ile Bilgi Tartışmaları
Hakkında), Bonn, 1913: İbn Rüşd’ün Tehâfütü’t-Tehâfüt isimli eserinin
Almancaya çevirisidir Das philosophische System des Schirazi (Mollâ
Sadrâ’nın Felsefî Sistemi), Strazburg, 1913; Einführung in die Höhere
Geisteskultur der Islam (İslâm’da Manevî Bilimlere Giriş), Bonn, 1914;
Die Philosophie des Islam: in ihren Beziehungen zu den philosophischen
Weltanschauungen des westlichen Orients (Batı Doğu’nun Felsefî Âlem
Görüşleri ile İslâm’ın Felsefesinin İlişkisi), Muenchen, 1923, Indische
Strömungen in der islamischen Mystik (İslâm Tasavvufunda Hint Misti-
sizminin Etkileri), Leipzig, 1927.
Hourani, George Fadlo (Manchester, 13 Haziran 1913-New
York, 19 Eylül 1984) Lübnan asıllı Hristiyan bir ailenin
çocuğu olarak İngiltere’de doğdu. Oxford Üniversitesi’nde
Batı edebiyatı ve felsefe eğitimi aldı. Princeton Üniversite-
si’nde Philip K. Hitti (1886-1978) danışmanlığında hazırla-
İslâm Felsefesi Sözlüğü Hudûs Delili 315
dığı Dokuz ve Onuncu Yüzyıllarda Hint Okyanusunda Arap

Denizciliği adlı teziyle 1939’da doktor oldu. Daha sonra
1950’de ABD’ye giderek Michigan Üniversitesi’nde öğretim
üyesi oldu. 1952’de ilk defa ABD’de İslâm felsefesi dersle-
rini programa aldırarak bu dersi verdi. 1967’de New York
State Üniversitesi’nde çalışmaya başladı. Burada özellikle
ahlâk ve Orta Çağ felsefesi dersleri verdi. 1970’te Muhsin
Mehdi (1926-2007) ile birlikte, The Society of the Study of
Islamic Philosophy and Science’yi kurarak burayı yönetti.
H
Hourani, çalışmalarında özellikle ahlâk konusuna ağırlık
vermiştir. Ayrıca Meşşâî düşünürlerinden İbn Rüşd (1126-
1198) hakkında önemli çalışmaları bulunmaktadır.
Eserleri: Arab Seafaring in the Indian Occean in Ancient and Early Me-
dieval Times (Antik ve Erken Orta Çağ’da Hint Okyanusunda Arap
Denizciliği), Princeton, 1951; Ethical Valua (Etik Değerler), Ann Arbor,
1956; Ibn Rushd (Averroes): Kitâb Fasl al-Maqal, Leiden, 1959; Averroes
on the Harmony of Religion and Philosophy (İbn Rüşd’de Din ve Felsefe
Uyumu), London, 1961; Islamic Rationalism: The Ethics of Abd al Jab-
bar (İslâmî Akılcılık: Abdülcabbâr’ın Etiği), Oxford, 1971; Reason and
Tradition in Islamic Ethics (İslâmî Etikte Akıl ve Gelenek), Oxford, 1985.
İleri Okuma Önerileri: Marmura, M. E. (ed.), Islamic Theology and Phi-
losophy: Studies in Honor of George F. Hourani, New York State Univer-
sity Press, Albany, 1984.
Hucendî (Hucend, …-Rey, 1000) [Ebû Mahmûd Hâmid b. el-Hıdr
el-Hucendî] İlk tahsilini memleketi olan Hucend’de yaptık-
tan sonra Rey şehrine yerleşerek matematik ve astronomi
alanlarında eğitim aldı. Büveyhî hükümdarı Fahrüddev-
le’nin (952-997) himayesinde ilmi çalışmalarını Rey’de de-
vam etti.
Hucendî, astronomik gözlemler için özel aletler icat etmiş,
bu aletler uzaklıkları hesaplamada ve denizcilikte de kul-
lanılmıştır.
Eserleri: Risâle fi’l-hendese; Kitâbu Semti’l-kıble; ez-Zîcü’l-fahrî;
Kitâbu’l-Âleti’l-âmme; Letâfetnâme.
Hudûdü’s-selâse/üç terim/the three terms. Büyük terim, orta
terim ve küçük terimden oluşan kıyas şekline verilen ad.
Hudûs Delili/yaratılmışlık delili/argument o novitate mundi. Âle-
min yaratılmışlığı öncülüne dayanarak Allah’ın varlığını is-
pat için başvurulan delillerden birisi. Bu delile göre “Âlem
hâdis (yaratılmış)’tir.”, Her hâdisin bir muhdisi (yaratıcısı)
vardır.”, “O hâlde, bu âlemin bir muhdise ihtiyacı vardır ki,
İslâm Felsefesi Sözlüğü Zühd 779
Zorunluluk → bk. Iztırâr

Zuhûr (çoğul: zuhûrat) açığa çıkma/tecellî/manifestation/cla-
rity/emanation. Cisimde bilkuvve bulunan bir şeyin açığa
çıkıp bilfiil var olması.
Tasavvuf felsefesinde, müşâhede yoluyla maddeden mü-
cerret olarak temaşa edilen Hakk’ın nurları.
Zuhûr Nazariyesi/ana türlerin oluşum evrimi/theory of ma-
nifestation. Ortaya çıkmak, görünmek, meydana gelmek
anlamındaki zuhûr terimi, ünlü filozof ve âlim Nazzâm’ın
(760-845) yaratılış nazariyesinde, varoluşsal evrimi; daha
doğrusu, Allah’ın doğrudan doğruya yarattığı ilk varlığı,
uzun bir zaman zarfında evrimleşmesiyle bitki, hayvan
ve insan gibi çeşitli canlı türlerinin ortaya çıkmasını ifade
eder.
Tasavvuf felsefesinde zuhûr nazariyesi ise, kâinatın ezelde
Allah’ta gizli olduğu, görünür olabilmek için meydana çık-
tığı ve tekrar Allah’a geri dönüp O’nunla birleşeceğini ifade
eder. Buna göre her şeyin kaynağı Allah’tır. Görünen âlem
(‘âlem-i mer’î), Allah’ın kendisini açığa vurması (zuhûr) ve
her şeye kendini yansıtmasından (tecellî) başka bir şey de-
ğildir. Âlem, Allah’ın etkisiyle ve Allah’ın kendisinden mey-
dana gelmiştir. Bk. → Kümûn Nazariyesi, Mesh Nazariyesi,
Mücânese Nazariyesi
Zulmet/karanlık/darkness. Aydınlanmak özelliği olan bir şeyde
ışık ve nûrun bulunmamasıdır. O, kesif cisimlerden yapıl-
mış gölgedir.
Tasavvuf felsefesinde zulmet, ilâhî zâtı bilmemektir. Çün-
kü ilâhî zât ile beraber olan ilim, başkasını meydana çıkar-
maz. Zâtı bilip anlamak öyle bir karanlık verir ki, onunla
hiçbir şey idrak edilemez. Örneğin gözün, ışığın kaynağı
olan güneşe baktığında kamaşması ve bu durumda görü-
nebilen hiçbir şeyi algılayamaması gibi.
Zühd (karşıt: rağbet) çilecilik/asceticism/askein den. Dünyalık
olan bir şeye rağbet etmemek. Kişinin ahlâk bakımından
olgunlaşmasını sağlamanın yolunun bedensel hazlardan
yüz çevirip zihinsel ve manevî hazlara yönelmekten geçti-
ğini savunan nazariye. Dinî ve ahlâkî yüksek bir amaç uğ-
runa dünya nimetlerinden el etek çekmeyi, dünya işlerin-
Z
780 Zühroğulları İslâm Felsefesi Sözlüğü
den uzak durmayı savunan, ancak bu yolla ruhun içgüdü

ve tutkuların üstesinden gelebileceğini ileri süren görüş.
Dünya metaından ve güzelliklerinden yüz çeviren kimseye
zâhid denir.
Zühd nazariyesi, mutasavvıflarının ön plana çıkardıkları
ahlâkî ilkelerin başında gelmektedir. Buna göre zühdün
çeşitli dereceleri bulunmaktadır. Zühdün ilk derecesi, di-
nin yasakladığı şeyleri terk etmek; ikincisi şüpheli şey-
lerden uzak durmak (vera); üçüncüsü yapılmasına ya
da yapılmamasına ruhsat verilen şeyleri terk etmek (azi-
met)’tir. Zühd, sûfîler tarafından “terk-i dünyâ” (dünyayı
terk etme), “terk-i ‘ukbâ” (ahireti terk etme), “terk-i hestî”
(varlığı terk etme) ve “terk-i terk” (terki terk etmek) şeklin-
de formüle edilmiştir.
Zühd bir yaşamı tercih eden ilk dönem sûfîlerin başında
Hasan-ı Basrî (641-728), Mâlik b. Dînâr (ö. 748), Süfyân-ı
Sevrî (713-778), İbrâhim b. Edhem (714-779) ve Şakik-i
Belhî (ö. 790) gelmektedir. Bu konuda yazılmış ilk eser,
Abdullah b. Mübârek’in (736-794) kaleme aldığı ez-Zühd
ve’r-rekâik adlı eserdir.
İleri Okuma Önerileri: Abdullah b. Mübârek, Kitâbu’z-Zühd ve’r-
rekâik: Zâhidlik ve İncelikler, çev. M. Â. Teymur, Seha Neşriyat, İstan-
bul, 1992; Abdullah b. Mübârek, Zühd Kitabı, çev. İ. Doğan, Armağan
Kitapları, Konya, 2006; Ceyhan, S., “Zühd”, DİA, Cilt: XLIV, TDV Ya-
yınları, İstanbul, 2013, s. 530-533.
Zühroğulları → bk. İbn Zühr Ailesi
Zü’l-‘akl: Tasavvuf felsefesinde, halkı zahiren ve Hakk’ı bâtınen
gören akıl sahibi kimse. Ona göre Hak, halkın aynası olur.
Zü’l-‘ayn: Tasavvuf felsefesinde, Hakk’ı zahiren ve halkı bâtınen
gören kimse. Ona göre halk, Hakk’ın aynası olur. Çünkü
Hak, onun katında zahir olur.
Zümrüdüanka/Anka kuşu/Sîmurg. Tasavvufta sembolik olarak
kullanılan efsanevî kuş. Efsaneye göre Anka her kuştan
bir özellik almıştır. Otuz kuşun özelliğini taşıdığı için Sî-
murg; otuz çeşit rengi bulunduğu için Sîreng diye de anı-
lır. Renginin yeşil olduğuna inanıldığı için Zümrüdüanka
da denilmiştir.
Ferîdüdüdîn Attâr’ın (1120-1194) Mantıku’t-tayr’da anlat-
tığı hikâyeye göre, hüthüt kuşunun önderliğinde bir grup
İslâm Felsefesi Sözlüğü Zümrüt Cetveli 781
kuş, aralarında en değerli kuşu kendilerine padişah seç-

mek için bir araya toplanır. Aralarında bu göreve en uygun
birini bulamayınca, Çin’de düşürdüğü tüyüne bakılarak
tasviri imkânsız güzellikte olan büyük tılsımlı Simurg’u
bulmak için yola koyulurlar. Hedeflerine doğru ilerleyen
kuşların otuzu dışında tamamı yolda telef olurlar. Bu otuz
kuş, nihayet hedeflerine ulaştığında, Simurg’un güzelliği-
nin hayal edemeyecekleri ölçüde olduğunu görürler. Yaşa-
dıkları maceralar nedeniyle, hem ruhen hem de bedenen
hiçe dönen kuşlar, özlerine yeniden kavuşur ve muazzam
bir aynada temaşa ederler. Böylece Simurg’un kendileri-
nin sureti olduğu ortaya çıkar ve onlar fenânın nihai aşa-
masında Tanrı’ya kavuşarak hedeflerine ulaşırlar.
Attâr, Zümrüdüanka’yı, birlik-çokluk (vahdet-kesret) şek-
linde iki zıt kavramla açıklamaktadır. Sîmurg, otuz kuş
olarak ele alınınca çokluğu ifade etmesine rağmen, tasav-
vufa göre varlığın birden çok olması vehbî ve hayalîdir. Bu
metafor, İbnü’l-Arabî (1165-1240), Mevlânâ (1207-1273) ve
Ahmed Eflâkî (ö. 1360) gibi mutasavvıflarca âlem (‘âlem-i
kübrâ)-insan (‘âlem-i sugrâ) bağlamında kullanılmıştır.
İleri Okuma Önerileri: Uludağ, S., “Anka”, DİA, Cilt: III, TDV Yayınları,
İstanbul, 1991, s. 200-201.
Zümrüt/ez-zümürrüd/yeşil renkte değerli taş/küllî nefis/eme-
rald. Üzerine bütün varlıkların sûretleri nakşedilen küllî
nefis. Biri, varlığının sebebi olan akıl yönünden, diğeri biz-
zat kendisi yönünden olmak üzere iki imkâna sahip oldu-
ğu için küllî nefse bu ad verilmiştir. Çünkü zümrüt taşı da
biri yeşil ve diğeri de siyah olmak üzere üzerinde iki renk
bulunmaktadır.
Zümrüt Cetveli/tabula smaragdina. Hermes Trismegistos’a atfe-
dilen, simya ilminin sırlarını açıklayan cetvel. Bu cetvelin,
Balinas (Tyanalı Apollonius) (MS 15-100) tarafından Her-
mes’in mezarında bulunan Sırru’l-halika adlı eserde oldu-
ğu iddia edilmiştir. Bir kısım İslâm filozofları gibi Câbir b.
Hayyân da (721-815) bu eserden etkilenmiş, Kitâbu’l-Ustu-
kussi’s-sânî’de bu cetveli kullanmıştır.
Z
KAYNAKÇA
Adamson, Peter; Taylor, Richard C. (ed.), İslâm Felsefesine Giriş, çev.

M. C. Kaya, Küre Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2008.
Adıvar, Abdülhâk Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, neşr. A. Kazancı-
gil ve S. Tekeli, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1982.
Afnan, Süheyl Muhsin, A Philosophical Lexicon in Persian and Arabic
(Vajenâme-i Felsefî), Dârü’l-meşrîk, Beyrut, 1968.
Akarsu, Bedia, Felsefî Terimler Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1975.
Akkirmânî, İklîlü’t-terâcîm, Dârü’l-Âmire Matbaası, İstanbul, 1319/1900.
Alâeddîn Ali Tûsî, Tehâfütü’l-felâsife: Kitâbu’z-Zuhr, çev. R. Duran,
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
Al-i Yâsîn, Ca‘fer, el-Fârâbî fî hudûdihi ve rüsûmihi, ‘Âlemü’l-kütüb,
Beyrut, 1985.
Alper, Ö. Mahir, Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler, Klasik Yayınları,
İstanbul, 2015.
Amidî, Seyfeddîn, el-Mübîn fî şerhi me’ani elfâzi’l-hukemâ’ ve’l-müte-
kellimîn, neşr. Abdüllatîf eş-Şâfiî, Kahire, 1983.
Arıcı, Mustakim (ed.), Felsefe, Tıp ve Tarih, Klasik Yayınları, İstan-
bul, 2014.
Arslan, Ahmet, İslâm Felsefesi Üzerine, Vadi Yayınları, Ankara, 1999.
A’sem, Abdülemîr, el-Mustalahatü’l-felsefî ‘inde’l-Arab, el-Hey’etü’l-
Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, Kahire, 1989.
Aydınlı, Yaşar, Fârâbî, İSAM Yayınları, İstanbul, 2008.
Ayni, Mehmet Ali, Türk Ahlâkçıları, Kitabevi, İstanbul, 1993.
Babanzâde Ahmed Naim, Felsefe Makaleleri, yay. haz. M. C. Kaya, C.
Şenel, Klasik Yayınları, İstanbul, 2014.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsâ-
rü’l-musannifîn (Şöhretler İndeksi), yay. haz. N. Bayraktar,
MEB Yayınları, İstanbul, 1990.
Bakar, Osman, İslâm Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi, çev. A. Çapku,
İnsan Yayınları, İstanbul, 2012.
Bayrakdar, Mehmet (ed.), İslâm Düşünce Tarihi, Anadolu Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir, 2012.
Bayrakdar, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, TDV Yayınları, Ankara,
1997.
İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, TDV Yayınları, Ankara,
1985.
Kaynakça 785
Ebherî, İsâgücî: Mantığa Giriş, çev. H. Sarıoğlu, İz Yayıncılık, İstan-

bul, 1998.
Ebû Bekir er-Râzî, et-Tıbbü’r-rûhânî: Ruh Sağlığı, çev. H. Karaman, İz
Yayıncılık, İstanbul, 2004.
Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Mukâbesât, neşr. Ali b. Muhammed b. Ab-
bâs, thk: M. Tevfik Hüseyin, Dârü’l-âdâb, Beyrut, 1989.
Emiroğlu, İbrahim, Klasik Mantığa Giriş, Elis Yayınları, Ankara,
2011.
Endelûsî, Kâdı Saîd, Tabakâtü’l-ümem, neşr. H. el-Iyâd, Dârü’t-talia,
Beyrut, 1985.
Ertuğrul, İsmâil Fenni, Lügatçe-i Felsefe, Matbaa-i Âmire, İstanbul,
1341/1925.
Fahreddîn er-Râzî, Kelâm’a Giriş (el-Muhassal), çev. H. Atay, Ankara
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1978.
Fahri, Macid, A History of Islamic Philosophy, Longman, London,
1983.
İslâm Felsefe Tarihi, çev. K. Turhan, İklim Yayınları, İstanbul,
1987.
Fâhûrî, Hanna ve Cer, Halil, Târîhü’l-felsefeti’l-Arabiyye, Dârü’l-cil,
Beyrut, 1982.
Fârâbî, el-Medînetü’l-fâzıla (İdeal Devlet), çev. A. Arslan, Vadi Yayın-
ları, Ankara, 1997.
İlimlerin Sayımı, çev. A. Arslan, Vadi Yayınları, Ankara, 1999.
Kitâbu’l-Hurûf (Harfler Kitabı), çev. Ö. Türker, Litera Yayıncı-
lık, İstanbul, 2008.
Ta‘lîkât, thk: Ca‘fer Âl-i Yasin, Dârü’l-menahil, Beyrut, 1988.
Fazlur Rahman, İslâm, çev. M. Dağ, M. Aydın, Ankara Okulu Yayın-
Firûzabâdî, el-Kâmûsü’l-muhît (Kâmûs Tercümesi), çev. Asım Efendi,
Matbaa-i Bahriye, İstanbul, 1305.
Gazzâlî, Delâletten Hidayete, çev. A. S. Furat, Şamil Yayınları, İstan-
bul, 1972.
Filozofların Tutarsızlığı: Tehâfütü’l-felâsife, çev. M. Kaya, H.
Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2005.
İhyâ’ü ‘ulûmi’d-dîn, çev. A. Serdaroğlu, Bedir Yayınları, İstan-
bul, 1975.
Makâsıdü’l-felâsife, neşr. S. Dünya, Dârü’l-maârif, Kahire,
1961.
Mi’yâru’l-’ilm/İlmin Ölçüsü, çev. A. Durusoy, H. Hacak, Türki-
ye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
Grünberg, Teo ve Onart, Adnan, Mantık Terimleri Sözlüğü, TDK Ya-

yınları, Ankara, 1976.
Gutas, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, çev. M. C. Kaya, Klasik Yayınları,
İstanbul, 2004.
Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça
Çeviri Hareketi ve Erken Abbâsî Toplumu, çev. L. Şimşek, Ki-
tap Yayınevi, İstanbul, 2003.
Güzel, Abdurrahim, Karabâğî ve Tehâfüt’ü, Kültür Bakanlığı Yayın-
İbn Arabî, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, çev. E. Demirli, Litera Yayın-
cılık, İstanbul, 2015.
İbn Cülcül, Tabakâtü’l-etibbâ’ ve’l-hukemâ’, neşr. F. Seyyid, Müesse-
setü’r-risâle, Beyrut, 1985.
İbn Ebû Usaybia, ‘Uyûnu’l-enbâ fî tabakâti’l-etibbâ’, thk: Âmir
en-Neccâr, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-âmme li’l-kitâb, Kahire,
2010.
İbn Fûrek, el-İbâne ‘an turûki’l-kâsıdîn: Tasavvuf Istılahları, çev. A.
Yıldırım, A. Aslan, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları,
İstanbul, 2014.
İbn Haldûn, Mukaddime: Osmanlı Tercümesi, çev. Pîrîzâde Mehmet
Sahib, yay. haz. Y. Yıldırım, S. Erdem, H. Özkan, M. C. Kaya,
3 Cilt, Klasik Yayınları, İstanbul, 2008.
İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâi’z-zamân, thk: İhsan
Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut, 1968.
İbn Hindû, “Miftâhü’t-tıbb ve minhâcü’t-tullâb: Tabipler İçin Felsefe:
İbn Hindû’nun Felsefe Tasavvuru ve Sözlüğü”, Felsefe Arkivi,
çev. M. C. Kaya, Sayı: 34, İstanbul, 2011, s. 21-79.
İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, 2000.
İbn Meymûn, Delâletü’l-hâ’irîn, thk: H. Atay, Ankara Üniversitesi İlâ-
hiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, çev. A. Şener, İ. Kayaoğlu, C.
Tunç, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1983.
İbn Rüşd, Faslü’l-makâl: Felsefe-Din İlişkisi, çev. B. Karlığa, İşaret
Yayınları, İstanbul, 1992.
Tutarsızlığın Tutarsızlığı, çev. K. Işık, M. Dağ, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi Yayınları, Samsun, 1986.
İbn Seb‘în, Büddü’l-ârif, thk: C. Ketture, Dârü’l-Endelüs, Beyrut,
1978.
Sicilya Mektupları, çev. Ş. M. Yaltkaya, yay. haz. İ. Dervişoğlu,
Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2013.
Kaynakça 787
İbn Sînâ ve İbn Tufeyl, Hayy bin Yakzân, çev. Babanzâde Reşid, M.
Ş. Yaltkaya, Yapı ve Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.
İbn Sînâ, “Risâle fi’l-hudûd”, Tis’a resâ’il, neşr. Emîn Hindiyye, Mat-
baatu Hindiye, Mısır, 1908.
Dânişnâme-i Alâî: Alâî Hikmet Kitabı, çev. M. Demirkol, Türki-
ye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
İşaretler ve Tembihler, çev. A. Durusoy, M. Macit, E. Demirli,
Litera Yayıncılık, İstanbul, 2005.
İbnü’l-Arabî, Fusûsü’l-hikem, çev. M. N. Gençosman, MEB Yayınları,
İstanbul, 1990.
İbnü’l-Arabî, Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. E. Demirli, 18 Cilt, Litera Ya-
yıncılık, İstanbul, 2006-2012.
İbnü’l-Kıftî, İhbârü’l-‘ulemâ’ bi-ahbâri’l-hukemâ’ (Târîhü’l-hukemâ’),
Mektebetü’l-Mütenebbî, Kahire, 1908.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, zabt, şerh ve talik: Y. Ali Tavil, Dârü’l-kütü-
bi’l-ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 2002.
İhvân-ı Safâ, İhvân-ı Safâ Risâleleri, çev. A. Durusoy, A. Kahraman,
M. Demirkol, M. Vural vd., 5 Cilt, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,
2012-2016.
İhvânu’s-Safâ, Resâ’ilü İhvâni’s-safâ ve hullânü’l-vefâ, neşr. A. Ta-
mir, Dâru uveydati’d-devliyye, Beyrut, 1995.
İshak b. Huneyn, Târihu’l-etibbâ’ ve’l-hukemâ’, neşr. F. Seyyid, Mü-
essesetü’r-risâle, Beyrut, 1985.
İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, 45 Cilt, İstanbul, 1988-2016.
İzmirli, İsmail Hakkı, Felsefe-i İslâmiyye Tarihi, İstanbul Dârülfünun
Edebiyat Medresesi Neşriyatı, İstanbul, 1338/1922.
İslâm Felsefesi Tarihi, sad. R. Ergin, Ötüken Yayınları, İstan-
bul, 2008.
İslâm’da Felsefe Akımları, yay. haz. N. A. Özalp, Kitabevi, İs-
tanbul, 1995.
Yeni İlmi Kelâm, sad. S. Hizmetli, Ankara Okulu Yayınları, An-
kara, 2013.
Kâdî Sâid el-Endelüsî, et-Ta‘rîf bi-tabakâti’l-ümem, neşr. Hayât Bû
Alvan, Dârü’t-talî’a, Beyrut, 1985.
Kara, İsmail, “Babanzâde Ahmet Naim Bey’in Modern Felsefe Terim-
lerine Dair Çalışmaları”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4,
İstanbul, 2000, s. 189-279.
Bir Felsefe Dili Kurmak, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2005.
Karabâğî, Muhyiddîn Muhammed, Ta‘lîkâ ‘alâ şerhi tehâfüti’l-felâsife
li-Hocazâde, yay. haz. A. Güzel, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1991.
Karlığa, Bekir, İslâm Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera

Yayıncılık, İstanbul, 2004.
Kâşânî, Abdurrezzâk, Istılahâtü’s-sûfiyye, neşr. M. K. İbrâhim Ca‘fer,
el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, Kahire, 1981.
Tasavvuf Sözlüğü (Letâifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm), çev. E.
Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul, 2004.
Kâtip Çelebi, Keşfu’z-zunûn ‘ani’l-esâmi’l-kutûb ve’l-funûn, çev. R.
Balcı, 2 Cilt, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2007.
Kaya, Mahmut, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, Klasik Yayın-
ları, İstanbul, 2003.
Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-mü’ellifîn, Müessesetü’r-risâle, Bey-
rut, 1993/1414.
Kemâleddîn Mehmed Efendi, Mevzuâtü’l-‘ulûm: İlimler Tasnifi I-II,
çev. M. Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1975.
Kemâlpaşazâde, Kemâlpaşazâde Tehâfüt Hâşiyesinin Tahlili, yay.
haz. A. Arslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1987.
Kennedy-Day, Kiki, Books of Definition in Islamic Philosophy: The Li-
mits of Word, Routledge, London, 2003.
Kılıç, Mahmut Erol, İbnü’l-Arabî, İSAM, İstanbul, 2015.
Kınalızâde Ali Efendi, Ahlâk-ı Alâî, çev. M. Koç, Türkiye Yazma Eser-
ler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2014.
Kindî, Felsefî Risâleler, çev. M. Kaya, Klasik Yayınları, 3. Baskı, İs-
tanbul, 2014.
Kummî, Ebû Halef, Şiî Fırkalar: Kitâbu’l-Makâlât ve’l-fırak, çev. H.
Onat, S. Hizmetli, S. Kutlu, R. Şimşek, Ankara Okulu Yayın-
Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fi’t-tasavvuf, Matbaatü’t-tekad-
düm, Kahire, 1346/1927.
Küyel, Mübahat Türker, Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Mü-
nasebeti, Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, Ankara, 1956.
Leaman, Oliver, An Introduction to Classical Islamic Philosophy, Ox-
ford University Press, Cambridge, 2002.
İslâm Felsefesi: Giriş, çev. Ş. Öçal, M. Özdemir, Hece Yayınla-
rı, Ankara, 2015.
Libera, Alain de, Orta Çağ Felsefesi, çev. A. Meral, Litera Yayıncılık,
İstanbul, 2005.
Makdisi, George, Orta Çağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve
Hristiyan Batı, çev. A. H. Çavuşoğlu, T. Başoğlu, Klasik Yayın-
Kaynakça 789
Makrîzi, Kitâbu’l-Mevâiz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtât ve’l-âsâr

(el-Hıtâtü’l-Makrîziyye), thk: E. Fuad Seyyid, Müeesse-
tü’l-furkân li’t-türasi’l-İslâmî, London, 2013.
Maróth, Miklós (ed.), Problems in Arabic Philosophy, Avicenna Insti-
tute, Piliscsaba, 2003.
Massignon, Louis, Muhâdarât fî tarîhi’l-ıstılâhâti’l-felsefiyyeti’l-Ara-
biyye, neşr. M. el-Hudayrî, Institut Français d’Archeologie
Orientale, Kahire, 1983.
Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi, çev. B. Topaloğlu, TDV Yayınla-
rı, İstanbul, 2002.
Medkûr, İbrahim, Fi’l-felsefeti’l-İslâmiyye, Dârü’l-maârif, Kahire,
1983.
Mehmet Emîn Üsküdârî, Telhîsü Tehâfüti’l-hukemâ’: Tehâfüt Özeti,
çev. K. Gökdağ, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İs-
tanbul, 2014.
Mes’ûdî, Mürûcü’z-zeheb, thk: M. Muhyiddîn Abdülhamîd, el-Mekte-
betü’t-ticâreti’l-kübrâ, Beyrut, 1384/1964.
Morewedge, Parviz (ed.), Islamic Philosophy and Mysticism, Caravan
Books, Delmar, 1981.
Nasîrüddîn et-Tûsî, Ahlâk-ı Nâsırî, çev. A. Gafarov, Z. Şükürov, Lite-
ra Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Nasr, S. Hussein ve Leaman, Oliver (ed.), History of Islamic Philosop-
hy, Routledge, London, 1996.
Nasr, Seyyid Hüseyin ve Leaman, Oliver, İslâm Felsefesi Tarihi, çev.
Ş. Öçal ve H. T. Başoğlu, Açılım Kitap, 2. Baskı, İstanbul,
2011.
Nasr, Seyyid Hüseyin, İslâm ve İlim, çev. İ. Kutluer, İz Yayıncılık,
İstanbul, 1989.
en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Dârü’l-maârif,
Kahire, 1977.
Netton, Ian Richard, A Popular Dictionary of Islam, Curzon Press,
London, 1992.
Fârâbî ve Okulu, çev. M. Vural, Elis Yayınları, 2. Baskı, Anka-
ra, 2013.
Muslim Neplatonists: An Introduction to the Thought of the Breth-
ren of Purity, Edinburg University Press, Edinburg, 1991.
Nigerî, Abdünnebî, Düstûrü’l-‘ulûm fî ıstılâhâti’l-fünûn, neşr. K. Ali
el-Haydarâbâdî, Beyrut, 1975.
Qadir, Chaudhry A., Philosophy and Science in the Islamic World,
Routledge, London, 1990.
Öner, Necati, Klasik Mantık, Divan Kitap, İstanbul, 2013.

Rescher, Nicholas, Studies in Arabic Philosophy, Pittsburgh Univer-
sity Press, Pittsburgh, 1968.
Salibah, Jamil, Al-Mu’jam al-falsafi, Dârü’l-kitabi’l-Lübnanî, Beyrut,
1982.
Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkiye, yay. haz. R. Demir, Y. Unat, 3 Cilt, Babil
Yayınları, Ankara, 2003, 2004.
Sâmî, Şemseddîn, Kâmûsü’l-a’lâm, Kaşgâr Neşriyat, Ankara, 1996.
Sarıoğlu, Hüseyin, İbn Rüşd Felsefesi, Klasik Yayınları, İstanbul,
2002.
Seccadî, Seyyid Ca‘fer, Ferheng-i Maârif-i İslâmî, Şirket-i Müellifân ve
Mütercimân-ı İran, Tahran, 1363.
Mustalihât Falsafi Sadr ad-din Shirazi, Vizaret-i Ferhengu İr-
şâd-i İslâmî, Tahran, 1961.
Sezgin, Fuat, İslâm’da Bilim ve Teknik, çev. A. Aliy, 5 Cilt, TÜBA&-
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007.
Sharif, M. M., A History of Muslim Philosophy, Harrasowitz, Wiesba-
den, 1963.
Sheikh, M. Saeed, A Dictionary of Muslim Philosophy, Institute of Is-
lamic Culture, Lahore, 1981.
Sicistânî, Müntehabü sıvâni’l-hikme, thk: A. Bedevî, Dâr Byblion, Pa-
ris, 2004.
Sühreverdî, Şihâbeddîn Sühreverdî ve Nur Heykelleri, çev. Y. Z. Yö-
rükân, sad. A. K. Cihan, İnsan Yayınları, İstanbul, 1998.
Şehrezûrî, Nüzhetü’l-ervâh ve ravdatü’l-efrâh: Târihü’l-hukemâ’, çev.
M. Ali Tebrizî, neşr. M. Takî Dâniş, İntişarât-ı İlmi ve Ferhen-
gi, Tahran, 1365.
Resâ’ilü’ş-şeceretü’l-ilâhiyye fî ‘ulûmi’l-hakâiki’r-rabbâniyye,
edisyon kritik: M. N. Görgün, Elif Yayınları, İstanbul, 2004.
Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal: Milel ve Nihal, çev. M. Öz, Litera Yayın-
cılık, İstanbul, 2011.
Kitâbu’l-Musâraa: Filozoflarla Mücadele, çev. A. Akyol, A. Özel,
Litera Yayıncılık, İstanbul, 2010.
Taberî, Târîhü’t-Tâberî: Târîhu’l-‘umem ve’l-mulûk, 4 Cilt, Dârül-ku-
tubi’l-İslâmiyye, Beyrut, 1997.
Taşköprîzâde, Ahmed İsamuddîn, eş-Şekâ’ikü’n-nu‘mâniyye fî
ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye, neşr. A. S. Furat, İstanbul Üni-
versitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1985.
Taylan, Necip, Anahatlarıyla İslâm Felsefesi, Ensar Neşriyat, İstan-
bul, 1985.
Kaynakça 791
Teftâzânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi, yay. haz. S. Uludağ, Dergâh

Yayınları, İstanbul, 1982.
Tehânevî, Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn, Kahraman Yayınları, İstanbul,
1984.
Tekeli, Sevim; Kâhya, Esin vd., Bilim Tarihine Giriş, Nobel Yayınları,
8. Basım, Ankara, 2012.
Topaloğlu, Bekir ve Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İSAM Ya-
yınları, İstanbul, 2010.
Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, İs-
tanbul, 2002.
Unat, Yavuz, “Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi
Terimlerine İlişkin Bir Sözlük Denemesi”, OTAM Ankara Üni-
versitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergi-
si, Sayı: 11, Ankara, 2000, s. 633-696.
Uysal, Enver, Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları, Emin
Yayınları, Bursa, 2008.
Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, Doğu Batı Yayınları, Ankara,
2015.
İslâm Felsefesi Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-
si Yayınları, İstanbul, 1957.
İslâm Felsefesi, Doğu Batı Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 2015.
Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayın-
Walzer, Richard Rudolf, Greek into Arabic: Essays on Islamic Philo-
sophy, Bruno Cassirer, Oxford, 1962.
Watt, William Montgomery, Islamic Philosophy and Theology: An Ex-
tended Survey, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1992.
Wolfson, Harry Austryn, Studies in the History of Philosophy and Re-
ligion, Harvard University Press, Harvard, 1973.
Yahyâ b. Adî, Tehzîbü’l-ahlâk: Ahlâk Eğitimi, çev. H. Kuşlu, Türkiye
Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2013.
Ziriklî, Hayreddîn, el-A’lâm, neşr. Z. Fethullah, Dârü’l-‘ilm li’l-mela-
yin, Beyrut, 1984.

İ slâm kültür mirasının en zengin ve geniş parçası-
nı oluşturan İslâm felsefesi, genel olarak Müslü-
man filozoflar ile İslâm medeniyeti ortamında yetiş-
miş diğer filozofların ortaya koymuş oldukları felsefî
düşüncedir. İslâm felsefesi, İslâm’ın âlem, eşya ve
insan, yani dünyaya ve hayata bir bütün olarak ba-
kan temel esasları üzerine inşa edilmiş bir düşünce
sistemidir. İnsanlığın inanç ve düşünce sistemleri-
nin buluştuğu bir zemin üzerinde bu felsefe, İslâm
kültürü ortamında ortaya çıkmış, özellikle tercüme-
ler vasıtasıyla çeşitli felsefî sistemlerden de etkilen-
miştir.
İslâm felsefesi, bir yandan İslâm toplumunun kendi
içinde ortaya çıkan sosyal, siyasal ve dinî meselele-
rin tartışılmasıyla, diğer yandan Hint, Sâsânî, klasik
Yunan ve Helenistik devir felsefelerine ait metinle-
rin tercüme edilmeye başlaması ve bu yeni fikirlerin
hoşgörülü, eleştirel ve karşılaştırmalı bir zihniyetle
bu kültüre mal edilmesiyle Altın Çağı’nı yaşamıştır.
Böylece İslâm dininin tesiri altında ve filozofların
çabalarıyla çok özgün çalışmalar ortaya konmuş ve
tarihte itibarlı yerini almıştır.
elis yayınları 9 789758 774036

Islam Felsefesi Sozlugu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Islam Felsefesi Sozlugu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. Dr.

Prof. Dr. Mehmet VURAL

A Ahmed Yesevî .............................. 50

‘Âlem-i Ceberût ............................ 62 Anawati ....................................... 73

Aşkın Dyade ................................ 96 el-Bâri’....................................... 113

Bilimsel Şiir ............................... 132 causa sui ................................... 149

Cüz’i İrade ................................. 169 Dîneverî ..................................... 188

Ecsâm-ı muhtelifetu’t-tabayi’ ..... 204 Es’ârü’l-‘ulviye ........................... 216

Felsefe ....................................... 240 Gâye Sebep ................................ 255

Hakîkatü’ş-Şey .......................... 277 Havâsiyye Mezhebi ..................... 292

el-Hikmetü’l-bahtiye ................ 306 Hurûf-i Âliyât............................. 319

İbn Lebbâd ................................ 338 el-Îcî .......................................... 380

İlmi Matlablar ............................ 394 İlm-i Mukteseb .......................... 397

el-İnsânu’l-hakîkî ...................... 403 İzmirli ........................................ 416

Kaziyyetü’l-‘illiyye ...................... 433 Kestellî ...................................... 446

Kozmoteizm ............................... 459 Leys ........................................... 471

Makûlât ..................................... 483 Mebhas-ı Vücûd ........................ 499

Mezhebü’l-ferdî .......................... 513 Mufaddal ................................... 529

el-Müberred ............................... 548 Mütecânis .................................. 558

en-Nefsü’l-mülhime ................... 576 Origénes .................................... 588

Prote Philosophia ........................ 610 er-Rukûmu’l-‘ulûm .................... 623

Sevad ........................................ 639 Sûret ......................................... 658

Şevâhidü’l-Hak .......................... 677 Ta‘lîmiyye .................................. 689

Tekabül ..................................... 705 Tikel .......................................... 717

V Yahyâ en-Nahvî ......................... 753

Zenâdıka ................................... 773 Ziyâ ........................................... 778

KAYNAKÇA ............................................................................................. 783

1. Onlar ebedî âlemi fâni olana tercih ettiklerine, nefsin ebedi-

olmadıkça -geçimi için gerekli alanı düşünmenin dışında-ha-

İslâm kültür mirasının en zengin ve geniş parçasını oluşturan

(1126-1198) din-felsefe uzlaştırmasını, Nasîrüddîn et-Tûsî’nin

da verilen anlamlarla yetinilmeyip filozofların görüşleri, terim ve

İslâm Felsefesi Sözlüğü Aşk 93

dızın geçişi, zelzele, yangın, güneş ve ay tutulmaları gibi

ve sadakate karşılık gelirken; agape ise insanın Tanrı’ya

İslâm Felsefesi Sözlüğü Aşk 95

aşk, sevileni arzulama, onun ayrılmasından ya da uzak-

İslâm Felsefesi Sözlüğü Abduh, Muhammed 35

. Risâle fî ‘ilmi’t-tasavvuf ve şerhu te’vîlâtı besmele/Tasavvuf İlmine Gi-

De Boer’in en önemli çalışması olan İslâm’da Felsefe Tarihi

nemi, Yunan-Hristiyan kaynaklı düşünsel süreç olarak

İleri Okuma Önerileri: Deniz, G., Kelâm-Felsefe Tartışmaları: Tehâfütler

cidir. Örneğin İbn Rüşd’ün (1126-1198) Mâ ba‘de’t-tabîa

dığı Dokuz ve Onuncu Yüzyıllarda Hint Okyanusunda Arap

Zorunluluk → bk. Iztırâr

den uzak durmayı savunan, ancak bu yolla ruhun içgüdü

kuş, aralarında en değerli kuşu kendilerine padişah seç-

Adamson, Peter; Taylor, Richard C. (ed.), İslâm Felsefesine Giriş, çev.

Ebherî, İsâgücî: Mantığa Giriş, çev. H. Sarıoğlu, İz Yayıncılık, İstan-

Grünberg, Teo ve Onart, Adnan, Mantık Terimleri Sözlüğü, TDK Ya-

Karlığa, Bekir, İslâm Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera

Makrîzi, Kitâbu’l-Mevâiz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtât ve’l-âsâr

Öner, Necati, Klasik Mantık, Divan Kitap, İstanbul, 2013.

Teftâzânî, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi, yay. haz. S. Uludağ, Dergâh

İslâm Felsefesi Sözlüğü

elis yayınları 9 789758 774036

You might also like