Wspczesna Myl Marksistowska

POSTMODERNIZM
I SPOECZESTWO
KONSUMPCYJNE
Fredric Jameson

Centrum Bada i Studiw Marksistowskich

Opis publikacji:
Esej Fredrica Jamesona Postmodernizm i
spoeczestwo konsumpcyjne pochodzi z ksiki
Jamesona The Cultural Turn. Selected Wrestling on the
Post modern 1983-1998 [Zwrot kulturowy. Wybrane
zapasy na temat ponowoczesnoci 1983-1998] wydanej
przez wydawnictwo Verso, Londyn 1998.
Tekst ten by pierwotni przygotowany jako przemowa,
ktrej czci zostay zaprezentowane w ramach
Wykadw Whitney Museum na jesieni 1982 roku.
Publikowany tekst stanowi zasadniczo niezmienion
wersj tamtej przemowy.
Podstawa niniejszego wydania:
Postmodernizm. Antologia przekadw,
red. R. Nycz, Krakw 1998 r.
Tumaczenie z jzyka angielskiego:
Przemysaw Czapliski
Wydawca:
Centrum Bada i Studiw Marksistowskich
Warszawa 2013 r.
Wydanie I
w oparciu o Powszechn Licencj Publiczn GNU
(GNU General Public License)

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Pojcie postmodernizmu nie jest dzi ani powszechnie

akceptowane, ani nawet rozumiane. Opr wobec niego w jakiej
mierze pochodzi chyba z nieznajomoci obejmowanych przeze dzie, pojawiajcych si we wszystkich dziedzinach sztuki:
w poezji Johna Ashbery, ale i w znacznie prostszej poezji kolokwialnej, ktra wyrosa z opozycji wobec skomplikowanej, ironicznej, akademickiej poezji modernistycznej lat szedziesitych; w reakcji przeciwko architekturze modernistycznej, a
zwaszcza przeciw monumentalnym budowlom stylu midzynarodowego, w budownictwie osiedlowym i ozdobnych szopach z namaszczeniem opisywanych przez Roberta Venturi w
manifecie Uczmy si od Las Vegas; u Andyego Warhola i w
pop-arcie, lecz take w bliszym nam czasowo fotorealizmie; u
Johna Cagea, a take w pniejszej syntezie stylw klasycznego
i popularnego, widocznej u takich kompozytorw, jak Philip
Glass i Terry Riley, a rwnie w punku i rocku nowofalowym
prezentowanym przez grupy Clash, Talking Heads czy Gang of
Four; w filmie wszystko, co wywodzi si z Godarda wspczesnej awangardy filmu i video oraz filmy reklamowe i fabularne nowego stylu, majcego swj odpowiednik take we wspczesnej prozie, w ktrej dziea Williama Burroughsa, Thomasa
Pynchona i Ishmaela Reeda z jednej strony oraz francusk
now powie z drugiej zaliczy mona do zjawisk dajcych si
okreli mianem postmodernizmu.
Powysza lista wyjania, jak si zdaje, dwie sprawy rwnoczenie: po pierwsze, wikszo spord wymienionych form
postmodernizmu powstaa jako swoista reakcja przeciw ustabilizowanym formom modernizmu klasycznego, przeciw dominacji tej lub innej jego odmiany, ktra zawojowaa uniwersytet,
muzeum, sie galerii sztuki i fundacje. Style te abstrakcyjny
ekspresjonizm, wielka poezja modernistyczna Pounda, Eliota i
Wallacea Stevensa, styl midzynarodowy (Le Corbusier, Frank
Lloyd Wright, Mies [van der Rohe]), Strawiski, Joyce, Proust i
Mann niegdy, w odczuciach naszych dziadkw, wywrotowe i
wojownicze, skandaliczne i oburzajce, s dzi, w odczuciach
pokolenia, ktre stano u bram w latach szedziesitych, wro1

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

gim establishmentem, s martwymi, drtwymi, uwiconymi i

uprzedmiotowionymi pamitkami przeszoci, ktre trzeba
zniszczy, jeli chce si dokona czego nowego. Oznacza to, e
form postmodernizmu bdzie tyle, ile byo ustabilizowanych
form modernizmu klasycznego, poniewa te pierwsze w swoich
wyjciowych i lokalnych przejawach s zaprzeczeniem tamtych
modeli. Rzecz jasna, w niczym nie uatwia to opisania postmodernizmu jako zjawiska spjnego, skoro jedno tego nowego
impulsu jeeli taka jedno w ogle istnieje nie jest dana
wprost, lecz skrywa si wanie w modernizmie wypieranym
przez postmodernizm.
Drug cech naszej listy postmodernizmw jest widoczny w niej zanik kluczowych rozgranicze i przedziaw, a
zwaszcza rozmycie wczeniejszego rozrnienia na kultur wysok i tak zwan kultur popularn. Zdaje si, e ta wanie
okoliczno jest najbardziej denerwujca z punktu widzenia
akademii, urzdowo niejako zainteresowanej utrzymaniem
krlestwa wysokiej, elitarnej kultury przeciwstawianej otaczajcemu j filisterstwu, tandecie i kiczowi, serialom telewizyjnym i kulturze Readers Digest, oraz przekazywaniem nowicjuszom trudnych i zoonych umiejtnoci czytania, suchania i
patrzenia. Tymczasem wiele nowszych odmian postmodernizmu ulego fascynacji caym tym krajobrazem reklam i moteli,
gwn ulic Las Vegas, nocnymi programami telewizyjnymi i
hollywoodzkimi filmami klasy B, jak rwnie tak zwan paraliteratur z jej lotniskowo-poczekalniowymi podziaami gatunkowymi na powie gotyck i romans, popularn biografi, histori kryminaln, science-fiction i powie fantasy. Postmodernici cytuj takie teksty zupenie inaczej ni Joyce czy
Mahler; oni je wtapiaj w utwr, a granica pomidzy sztuk
wysok i formami komercyjnymi staje si prawie niemoliwa
do okrelenia.
Nieco odmienny lad owego rozmycia dawnych kategorii gatunku i dyskursu znale mona w tak zwanej wspczesnej teorii. Jeszcze pokolenie temu istnia w wielkich systemach Sartrea i fenomenologw, w dzieach Wittgensteina, w fi2

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

lozofii analitycznej i filozofii jzyka codziennego specjalistyczny dyskurs profesjonalnej filozofii, od ktrego mona byo
odrni dyskursy pozostaych dyscyplin uniwersyteckich: na
przykad politologii, socjologii albo literaturoznawstwa. Dzi
coraz czciej spotykamy si z rodzajem pisania nazywanym
po prostu teori, ktra jest kad z tych dyscyplin i zarazem
adn z nich. Ten nowy rodzaj dyskursu, zasadniczo kojarzony
z Francj i tak zwan teori francusk, staje si coraz powszechniejszy, wyznaczajc koniec filozofii jako takiej. Czy na
przykad dzieo Michela Foucault naley do filozofii, historii,
socjologii czy politologii? Kwestia ta jest, jak si dzi mwi, nierozstrzygalna; osobicie sugerowabym, by tego rodzaju dyskurs teoretyczny rwnie zaliczy do przejaww postmodernizmu.
Musz jednak powiedzie kilka sw o poprawnym stosowaniu tego pojcia: nie jest to kolejny termin opisujcy jaki
konkretny styl. Jest to, przynajmniej w moim ujciu, kategoria
periodyzacyjna, ktrej funkcja polega na powizaniu narodzin
nowych cech formalnych w kulturze z pojawieniem si nowego
typu spoecznego ycia i nowego porzdku ekonomicznego, eufemistycznie nazywanego modernizacj, spoeczestwem postindustrialnym albo konsumpcyjnym, spoeczestwem zdominowanym przez media lub spoeczestwem obrazkowym albo
wreszcie kapitalizmem wielonarodowym. Nowy moment w
dziejach kapitalizmu liczy mona od powojennego boomu gospodarczego w USA pnych lat czterdziestych i wczesnych
pidziesitych albo te, w przypadku Francji, od zaoenia
Pitej Republiki w roku 1958. Lata szedziesite s pod wieloma wzgldami kluczowym okresem przejciowym, w ktrym
nowy porzdek midzynarodowy (neokolonializm, rewolucja
zielonych, komputeryzacja i elektroniczna informacja) stabilizuje si, a zarazem dry w posadach, wstrzsany przez wewntrzne sprzecznoci i zewntrzny opr. Chciabym naszkicowa zaledwie kilka sposobw wyraania przez nowy postmodernizm owej wewntrznej prawdy wieo wyonionego porzdku spoecznego waciwego pnemu kapitalizmowi, mu3

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

sz jednak ograniczy opis jedynie do dwch cech znaczcych,

ktre nazywam pastiszem i schizofreni: dadz nam one moliwo zrozumienia specyfiki postmodernistycznego dowiadczenia przestrzeni i respective czasu.
Pastisz jest jedn z najbardziej znaczcych cech albo
praktyk dzisiejszego postmodernizmu. Najpierw musz wyjani sam termin, czsto mylony lub czony ze zjawiskiem jzykowym zwanym parodi. Zarwno pastisz, jak parodia wi
si z imitacj albo lepiej z podrabianiem innych stylw, a
zwaszcza manier i stylistycznych trickw. Jest oczywiste, e
literatura modernistyczna stwarza niezwykle bogate pole dla
parodii, skoro wielcy pisarze modernizmu byli rozpoznawani
dziki wynajdywanym bd stworzonym przez siebie wasnym
stylom: wemy na przykad rozbudowane zdanie Faulknera
albo charakterystyczne obrazy natury u D. H. Lawrencea,
szczeglny sposb posugiwania si pojciami abstrakcyjnymi
u Wallacea Stevensa, jzykowe maniery filozofw, na przykad
Heideggera czy Sartrea, wreszcie styl Mahlera czy Prokofiewa
w muzyce. Wszystkie te style, cho wzajemnie zrnicowane, s
porwnywalne w jednym: kady jest doskonale rozpoznawalny
raz zapamitany, nie daje si ju pomyli z innym.
W takiej sytuacji parodia wykorzystuje niepowtarzalno stylw, koncentrujc si na ich cechach indywidualnych i
osobliwociach, aby stworzy imitacj przedrzeniajc orygina. Nie twierdz, e odruch satyryczny wystpuje wiadomie
we wszelkich formach parodii. Zawsze jednak dobry czy bardzo
dobry przemiewca musi chowa w sobie odrobin sympatii do
pierwowzoru, tak samo jak wielki mim musi odnale w sobie
zdolno postawienia si na miejscu osoby naladowanej. Tak
czy inaczej zasadniczy efekt parodii yczliwej czy zoliwej
polega na omieszeniu indywidualnego charakteru stylistycznych manier, ich przesadnoci i dziwacznoci zestawianej z jzykiem przecitnych ludzi. Tak wic gdzie za zason kadej
parodii skrywa si przekonanie, e istnieje norma jzykowa,
4

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

ktra jako to kontrastowe pozwala omieszy style wielkich modernistw.

Co jednak staoby si, gdybymy przestali wierzy w istnienie normalnego jzyka, zwyczajnej mowy i normy jzykowej
(obejmujcej, powiedzmy, przejrzysto i komunikacyjn moc,
tak wychwalane przez Orwella w jego synnym eseju)? Mona
to uj na przykad tak: by moe rozlega fragmentaryzacja i
uprywatnienie literatury modernistycznej jej rozpad na setki
odrbnych, indywidualnych stylw i manier zapowiada gbsz i bardziej ogln tendencj w yciu spoecznym jako takim.
Zamy, e sztuka modernistyczna i sam modernizm nie bdcy przecie wycznie ciekawostk estetyczn w istocie antycypoway spoeczny rozwj w tym kierunku; zamy, e w
dziesicioleciach, ktre nastpiy od pojawienia si wielkich
stylw modernistycznych, spoeczestwo zaczo podlega takiej wanie fragmentaryzacji, w ktrej kada grupa pocza
mwi wasnym i odrbnym jzykiem, kada profesja rozwina swj prywatny kod czy idiolekt, a w rezultacie kada jednostka staa si swego rodzaju jzykow wysp, oddzielon od pozostaych wysp. W takim wypadku zanikaby sama moliwo
istnienia jakiejkolwiek normy jzykowej, pozwalajcej omieszy prywatne jzyki i osobnicze style, my za dysponowalibymy wycznie stylistyczn rozmaitoci i rnorodnoci.
Oto i moment, w ktrym pojawia si pastisz, parodia za
okazuje si niemoliwa. Pastisz, podobnie jak parodia, jest naladownictwem specyficznego czy te wyjtkowego stylu, jest
nakadaniem stylistycznych masek, posugiwaniem si martwym jzykiem; jest jednak neutralnym przypadkiem praktyki
podrabiania, pozbawionym ukrytej intencji parodystycznej, satyrycznego impulsu, przemiewczoci, drzemicego gdzie odczucia, e istnieje przecie co normalnego, w porwnaniu z
czym obiekt naladowany okazuje si komiczny. Pastisz to pusta parodia, to parodia, ktra zatracia poczucie humoru; pastisz w stosunku do parodii jest tym, czym szczeglna modernistyczna praktyka pustej ironii bya w relacji do, nazwanej tak
5

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

przez Waynea Bootha, permanentnej, komicznej ironii XVIIIwiecznej.

Teraz jednak do tej ukadanki doczy musimy nowy
element, pomocny by moe w wyjanieniu, dlaczego klasyczny
modernizm naley ju do przeszoci i dlaczego postmodernizm musia zaj jego miejsce. Ten nowy skadnik to tak zwana mier podmiotu albo, mwic bardziej konwencjonalnie,
koniec indywidualizmu jako takiego. Wielkie style modernistyczne byy, jak stwierdzilimy, koniecznym nastpstwem pojawienia si jednostkowego, indywidualnego stylu, rwnie nieomylnie rozpoznawalnego jak odcisk palca, rwnie wasnego
jak ciao. Oznacza to jednak, e estetyka modernistyczna jest w
pewnym sensie organicznie powizana z koncepcj wyjtkowoci kadego ja i jednostkowej tosamoci, koncepcj niepowtarzalnej osobowoci i indywidualnoci, od ktrej mona
oczekiwa stworzenia wasnej, niepowtarzalnej wizji wiata i
wykuwania wasnego, nieomylnie rozpoznawalnego stylu.
Tymczasem dzisiaj z najrozmaitszych perspektyw socjologw, psychoanalitykw, nawet jzykoznawcw, nie mwic
o badaczach kultury czy badaczach przemian kulturalnych i artystycznych rozwaa si moliwo, e taki rodzaj indywidualizmu i jednostkowej tosamoci jest rzecz przebrzmia, e
dawna jednostkowo czy te jednostkowy podmiot umary, i
e pojcie niepowtarzalnej indywidualnoci i teoretycznej podstawy indywidualizmu mona opisywa jako kwestie ideologiczne. Istniej tu dwa stanowiska, z ktrych jedno jest bardziej
radykalne od drugiego. Pierwsze zadowala si stwierdzeniem,
e kiedy, dawno temu, w zotym wieku wolnokonkurencyjnego kapitalizmu, w szczytowym okresie funkcjonowania podstawowego modelu rodziny i wyaniania si mieszczastwa jako
dominujcej klasy spoecznej, istniao co takiego jak indywidualizm, jak jednostkowe podmioty. Dzi jednak, w dobie kapitalizmu korporacyjnego, w dobie tak zwanego homo organisationis, w dobie biurokracji w biznesie i pastwie, w dobie eksplozji demograficznej dzi tamten indywidualny, mieszczaski podmiot ju nie istnieje.
6

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Jest jednak i drugie stanowisko, bardziej radykalne, ktre nazwa mona poststrukturalistycznym. Dodaje ono: nie
chodzi o to, e jednostkowy, mieszczaski podmiot naley do
przeszoci. On jest mitem. On w ogle nigdy nie istnia; nigdy
nie byo autonomicznych podmiotw tego rodzaju. w konstrukt jest po prostu filozoficzn i kulturow mistyfikacj, wynalezion po to, by wmawia ludziom, e maj wasn podmiotowo i niepowtarzaln, osobow tosamo.
Dla naszych celw nie musimy rozstrzyga, ktre z
dwch stanowisk jest poprawne (a raczej bardziej interesujce i
produktywne). Musimy natomiast wydoby z tego pewien dylemat estetyczny: jeeli bowiem dowiadczenie i ideologia niepowtarzalnoci ja, dowiadczenie i ideologia, ktre oywiay
praktyk stylistyczn klasycznego modernizmu, s zamknite i
wyczerpane, tedy nie jest jasne, co powinni robi artyci i pisarze doby obecnej. Jasne jest natomiast, e dawne modele Picassa, Prousta, T. S. Eliota s ju nieprzydatne (czy nawet
szkodliwe), skoro nikt ju nie jest posiadaczem tego rodzaju
niepowtarzalnego, prywatnego wiata i stylu pozwalajcego w
wiat wyrazi. I prawdopodobnie nie jest to po prostu kwestia
psychologiczna: musimy rwnie wzi pod uwag ogromn
rol siedemdziesiciu czy osiemdziesiciu lat klasycznego modernizmu. Istnieje bowiem jeszcze jeden sens, w jakim pisarze i
artyci doby obecnej nie s w stanie wymyli nowych stylw i
wiatw, bo te zostay wymylone ju wczeniej; moliwa jest
jedynie ograniczona liczba kombinacji, a najbardziej oryginalne spord nich ju stworzono. Tak wic ciar caej tradycji
estetyki modernistycznej dzi ju martwej niczym koszmar przygniata umysy ywych, jak to w innej sytuacji okreli Marks.
A zatem, raz jeszcze pastisz: w wiecie, w ktrym innowacja stylistyczna jest niemoliwa, pozostao jedynie naladowa martwe style, zakada jzykowe maski, mwi gosami z
muzeum wyobrani. Oznacza to jednak, e wspczesna czy te
postmodernistyczna sztuka bdzie mwia o sztuce samej w jaki nowy sposb; co wicej, oznacza to, e jej podstawowe prze7

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

sanie wiza si bdzie z nieuniknion klsk sztuki i estetyki,

z klsk nowego, z uwizieniem w przeszoci.
Poniewa brzmi to by moe nieco abstrakcyjnie, chciabym dostarczy kilku przykadw, spord ktrych jeden jest
tak powszechny, e rzadko czymy go z przemianami w sztuce
wysokiej, o ktrych tu mwimy. Ta szczeglna praktyka pastiszu bardziej ni do kultury wysokiej przynaley do kultury masowej i znana jest powszechnie jako film nostalgiczny (co
Francuzi trafnie nazwali la mode rtro mod retro). Musimy
wyobrazi sobie t kategori w najszerszy sposb: ujta wsko,
obejmowaaby bez wtpienia tylko filmy o przeszoci i filmy o
szczeglnych pokoleniowych wydarzeniach z przeszoci. W
szerszym sensie jednym z pocztkowych filmw tego gatunku
(jeeli gatunek jest tu pojciem odpowiednim) byo American
Graffiti Lucasa, film z 1973 roku, ktry chcia przywrci atmosfer i styl Stanw Zjednoczonych z lat pidziesitych, Stanw Zjednoczonych epoki Eisenhowera. Wielki film Polaskiego Chinatown uczyni co podobnego z latami trzydziestymi, a
Konformista Bertolucciego z woskim i europejskim kontekstem tego samego okresu, okresem faszyzmu we Woszech itp.
Moglibymy wydua list filmw jeszcze przez czas jaki. Ale
dlaczego nazywa je pastiszami? Czy dziea te nie nale raczej
do cakiem tradycyjnego gatunku znanego jako film historyczny dajcego si do prosto uj teoretycznie poprzez ekstrapolacj innej, rwnie dobrze znanej formy, jak jest powie historyczna?
Mam swoje powody, by uwaa, e dla filmw tego rodzaju potrzebujemy nowych kategorii. Niech mi jednak wolno
bdzie najpierw wspomnie o kilku odstpstwach: przypumy,
e potraktuj Gwiezdne wojny rwnie jako film nostalgiczny.
Co miaoby to oznacza? Zgodz si chyba wszyscy, e nie jest
to film historyczny o midzygalaktycznej przeszoci. Ujmijmy
wic rzecz inaczej. Jednym z najwaniejszych dowiadcze kulturowych dla pokole dorastajcych pomidzy latami trzydziestymi i pidziesitymi byy sobotnio-popoudniowe seriale w
rodzaju Krlika Rogera ajdacy przybywajcy z kosmosu,
8

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

prawdziwi amerykascy bohaterowie, bohaterki w opaach,

promienie mierci albo miercionona skrzynka, a na koniec
zawieszenie akcji, z cudownym rozwizaniem, ktre mona
byo zobaczy w nastpne sobotnie popoudnie. Gwiezdne wojny przywrciy owo dowiadczenie pod postaci pastiszu: znaczy to, e parodia tamtych seriali, od dawna wyczonych z
obiegu, nie miaa ju sensu. Gwiezdne wojny, dalekie od bezcelowej satyry na martwe ju formy, zaspokajay gbok (czy
wolno mi powiedzie: tumion?) tsknot za powtrnym ich
przeyciem. Film ten jest obiektem zoonym: na pierwszym
poziomie dzieci i modzie mog odbiera bezporednio przygody, podczas gdy dorosa publiczno zdolna jest zaspokoi
gbsze i prawdziwie nostalgiczne pragnienie powrotu do tamtego okresu i powtrnego przeycia dawnych, obcych wytworw jego estetyki. W tym sensie w film metonimicznie jest filmem historycznym albo nostalgicznym: przeciwnie ni American Graffiti nie przywraca obrazu minionego czasu w jego ywym caoksztacie; raczej przywraca nastrj i ksztat specyficznych obiektw artystycznych dawnego okresu (seriali), usiuje
na nowo przywoa nastrj przeszoci skojarzony z tymi
przedmiotami. Pozycj poredni w tym wykazie zajmuj Poszukiwacze zaginionej arki: na pewnym poziomie film ten
mwi o latach trzydziestych i czterdziestych, w rzeczywistoci
jednak i on pokazuje w okres metonimicznie, poprzez charakterystyczne dla niego historie przygodowe (ktre s nam ju
obce).
Teraz pozwol sobie omwi kolejne interesujce odstpstwo, ktre moe pomc nam w zrozumieniu filmu nostalgicznego w szczeglnoci, a pastiszu w ogle. Omawiana anomalia wie si z niedawno pokazywanym filmem ar ciaa,
ktry, co powszechnie podkrelali krytycy, by rodzajem odlegego remakeu filmu Listonosz dzwoni zawsze dwa razy
[(1946) Taya Gurnetta z Lan Turner i Johnem Garfieldem] albo
filmu Podwjne ubezpieczenie [(1944) Billyego Wildera z Barbar Stanwyck i Fredem MacMurray]. (Oczywicie aluzyjne i
sabo uchwytne plagiowanie dawnych fabu jest rwnie cech
9

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

pastiszu). ar ciaa technicznie rzecz biorc nie jest filmem

nostalgicznym, poniewa jego akcja rozgrywa si we wspczesnych realiach na Florydzie, w maej miejscowoci niedaleko Miami. Z drugiej jednak strony wanie ta techniczna
wspczesno jest rzecz najbardziej dwuznaczn: napisy pocztkowe dla nas zawsze pierwsza wskazwka s pod wzgldem liternictwa utrzymane w stylu art dco z lat trzydziestych,
co musi obudzi w nas ciepe wspomnienia (jako pierwsze niewtpliwie pojawi si Chinatown, potem za kilka bardziej odlegych w czasie skojarze). Po wtre ju sam styl gry gwnego
bohatera ma w sobie co dwuznacznego: William Hurt jest
now gwiazd, nie ma w nim jednak nic z charakterystycznego
stylu mskich gwiazd wczeniejszego pokolenia takich jak
Steve McQueen czy nawet Jack Nicholson; jego kreacja jest raczej poczeniem ich cech ze starszym stylem gry zasadniczo
kojarzonym z Clarkiem Gable. A wic i to wsptworzy agodne
wraenie dawnoci pynce z caego filmu. Widz zaczyna si zastanawia, dlaczego ta opowie, ktra mogaby rozgrywa si
wszdzie, zostaa umiejscowiona akurat w maym miasteczku
na Florydzie, majcym przecie swoje wspczesne odniesienie.
Ju po chwili zaczynamy rozumie, e z punktu widzenia strategii maomiasteczkowe realia peni kluczow funkcj: pozwalaj filmowi oby si bez wikszoci sygnaw i odniesie
sprztw uytkowych, artefaktw, dzielnic handlowych, caego
przedmiotowego wiata pnego kapitalizmu ktre moglibymy kojarzy ze wspczesnym wiatem, ze spoeczestwem
konsumpcyjnym. Technicznie co prawda przedmioty z filmu
(samochody na przykad) s produktami lat osiemdziesitych,
wszystko jednak w filmie zmwio si, aby zamaza bezporednie odniesienie do wspczesnoci i umoliwi odbir caoci
jako dziea nostalgicznego jako opowieci rozgrywajcej si w
nieokrelonej, wytsknionej przeszoci, powiedzmy w wiecznych latach trzydziestych, poza histori. Wydaje mi si niezmiernie symptomatyczne, e wanie styl filmu nostalgicznego
wkracza jako kolonizator nawet w te odmiany dzisiejszego
kina, ktre posuguj si wspczesnymi realiami jakbymy, z
10

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

jakich powodw, nie potrafili ustawi ogniskowej na naszej

wasnej teraniejszoci, jakbymy nie byli zdolni znale estetycznego wyrazu dla naszych najwieszych dowiadcze. I jeli tak si sprawy maj, okazuje si to strasznym oskareniem
samego kapitalizmu konsumpcyjnego a przynajmniej alarmujcym i patologicznym objawem spoeczestwa, ktre nie
potrafi ju radzi sobie z histori i czasem.
Teraz wic wracamy do pytania, dlaczego film nostalgiczny czy te pastisz naley odrni od dawniejszych powieci i filmw historycznych (powinienem rwnie wczy do
naszych rozwaa najwaniejsze przykady literackie, jakimi s
dla mnie powieci E. L. Doctorowa Ragtime, z jego atmosfer
przeomu wiekw, oraz Jezioro nurw, traktujce po wikszej
czci o latach trzydziestych. S to wedug mnie jedynie z pozoru powieci historyczne. Doctorow jest powanym twrc, jednym z nielicznych autentycznie lewicowych czy radykalnych
powieciopisarzy. Mimo to nie bdzie dla niego adn ujm sugestia, e jego opowieci przedstawiaj nie tyle historyczn
przeszo, co nasze wyobraenia i kulturalne stereotypy na jej
temat). Aktywno kulturowa zamkna si wewntrz umysu,
w granicach monadycznego podmiotu: podmiot ten nie potrafi
ju wypatrywa odniesienia bezporednio przed sob w rzeczywistym wiecie, musi natomiast, jak w Platoskiej jaskini, ledzi swoje wyobraenia o wiecie pojawiajce si na dookolnych cianach. Jeeli pozosta tu jeszcze jaki realizm, jest to
realizm wypywajcy ze wstrzsu, jakiego doznajemy rozumiejc owe ograniczenia i uwiadamiajc sobie, e z jakich
szczeglnych powodw jestemy skazani na ogldanie historycznej przeszoci przez pryzmat potocznych wyobrae i stereotypw o niej, podczas gdy ona sama pozostaje na zawsze
poza naszym zasigiem.
Chciabym teraz powrci do cechy, ktr uwaam za
drug z podstawowych dla postmodernizmu, a mianowicie do
szczeglnego podejcia do czasu ktre bywa nazywane tekstualnoci albo criture, a ktre wedug mnie poyteczniej
11

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

byoby omwi w kontekcie aktualnych teorii schizofrenii.

Spiesz uprzedzi wszelkie moliwe nieporozumienia zwizane
z zastosowanym przeze mnie sowem: ma ono peni funkcj
opisow, a nie diagnostyczn. Daleki jestem od mniemania, e
ktrykolwiek ze znaczcych artystw postmodernistycznych
John Cage, John Ashbery, Phillippe Sollers, Robert Wilson, Andy
Warhol, Ishmael Reed, Michael Snow czy nawet Samuel Beckett
jest w jakimkolwiek sensie schizofrenikiem. Nie jest take
moim celem kulturowo-osobowociowa diagnoza spoeczestwa i jego sztuki: istniej, powie kto, duo ostrzejsze sowa
dajce si wypowiedzie o naszym systemie spoecznym ni te,
ktre pozostaj w zasigu potocznej psychologii. Nie jestem nawet pewien, czy pogld na schizofreni, ktry za chwil wyo
pogld po wikszej czci rozwinity w dziele francuskiego
psychoanalityka Jacquesa Lacana jest klinicznie adekwatny;
nie ma to jednak adnego znaczenia dla moich zamierze.
Oryginalno myli Lacana w tej dziedzinie polega na
rozpatrywaniu schizofrenii przede wszystkim jako zaburzenia
jzykowego i na poczeniu schizofrenicznego dowiadczenia z
caociowym pogldem na przyswajanie sobie jzyka, ktre Lacan pojmuje jako brakujce ogniwo Freudowskiej koncepcji
formowania si dojrzaej psychiki. Aby o tym przekona, dostarcza nam lingwistycznej wersji kompleksu Edypa, w ktrym
Edypow rywalizacj opisuje nie w kategoriach jednostki ujmowanej biologicznie, jednostki rywalizujcej o uczucia matki,
lecz w kategoriach ojcowskiego autorytetu, okrelanego jako
Miano Ojca i pojmowanego teraz jako funkcja jzykowa. Z
koncepcji tej musimy zachowa myl, e psychoza, a szczeglnie schizofrenia, pojawia si wtedy, gdy dziecku nie udaje si w
peni wkroczy do krlestwa mowy i jzyka.
Z punktu widzenia jzyka model Lacana naley dzi do
modeli ortodoksyjnie strukturalistycznych, opartych na koncepcji dwu- albo nawet trjelementowej budowy jzykowego
znaku. Znak, sowo, tekst ksztatuj si jako relacja pomidzy
znaczcym konkretno-zmysowym przedmiotem, dwikiem
sowa, pismem tekstu i znaczonym, czyli sensem sowa bd
12

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

tekstu. Trzecim skadnikiem byby tak zwany odnonik, rzeczywisty obiekt w rzeczywistym wiecie, do ktrego znak odsya prawdziwy kot w odrnieniu od idei kota i dwiku
kot. Dla strukturalizmu charakterystyczna bya jednak skonno do uznawania, i odniesienie jest swego rodzaju mitem i
e nie mona ju mwi o tym, co rzeczywiste, w znaczeniu
czego zewntrznego czy obiektywnego. Tak wic pozostaje
nam znak i jego dwa komponenty. W tym samym czasie inna
odnoga strukturalizmu usiowaa rozmontowa star koncepcj jzyka jako nazywania (np. Bg da Adamowi jzyk, aby ten
ponazywa stworzenia i roliny w raju), implikujc relacj cisej odpowiednioci midzy znaczcym i znaczonym. Jeli
przyj pogld strukturalistyczny, dojdziemy do susznego
wniosku, e takie ujcie nie dotyczy zda: nie przekadamy pojedynczych znaczcych lub sw, ktre tworz zdanie, na ich
znaczone na podstawie relacji jeden-do-jednego. Raczej czytamy cae zdanie i wanie z relacji wewntrznych pomidzy sowami czy znaczcymi wyprowadzamy znaczenie caociowe
w tym momencie nazywane ju efektem znaczeniowym. Znaczone a moe nawet zudzenie czy mira znaczonego i znaczenia w ogle rodzi si jako efekt stwarzany przez wewntrzne zwizki konkretno-zmysowych znaczcych.
Wszystko to daje nam moliwo potraktowania schizofrenii jako zerwania zwizku midzy znaczcymi. Zdaniem Lacana dowiadczenie czasowoci, ludzkiego czasu, przeszoci,
teraniejszoci, pamici, trwaoci jednostkowej tosamoci
niezalenie od upywu miesicy i lat egzystencjalne i empiryczne poczucie czasu samego jest rwnie dzieem jzyka.
Moemy obcowa z czym, co wydaje nam si konkretnym i ywym dowiadczeniem czasu, poniewa jzyk ma przeszo i
przyszo, poniewa zdania rozcigaj si w czasie. Schizofrenik nic jednak nie wie o tej stronie jzykowej artykulacji, a tym
samym nie jest mu dostpne nasze dowiadczenie czasowej
cigoci: yje on w wiecznej teraniejszoci, z ktr zrnicowane momenty jego przeszoci nie maj prawie adnej cznoci i dla ktrej nie wida na horyzoncie adnej wyobraalnej
13

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

przyszoci. Innymi sowy, dowiadczenie schizofreniczne polega na dowiadczaniu osobnych, oddzielonych, niecigych, konkretno-zmysowych znaczcych, ktre nie cz si w spjne
zdanie. Schizofrenia nie zna wic tosamoci jednostkowej w
naszym sensie, jako e nasze poczucie tosamoci zasadza si
na niezalenym od upywu czasu poczuciu trwaoci ja dla
siebie i dla innych.
Z drugiej strony schizofrenik z pewnoci bdzie duo
intensywniej ni my dowiadcza danego momentu teraniejszoci swojego wiata, jako e nasza teraniejszo jest zawsze
czci wikszego zestawu projektw, ktre zmuszaj nas do
wybirczej koncentracji uwagi. Innymi sowy, my nie otrzymujemy po prostu wiata zewntrznego caociowo pod postaci
niezrnicowanego obrazu: zawsze jestemy zajci [selektywnym] korzystaniem z niego, torowaniem sobie przeze drogi,
powicaniem uwagi przedmiotowi bd osobie nalecym do
niego. Tymczasem schizofrenik nie tylko jest nikim w znaczeniu braku osobowej tosamoci; on lub ona take nic nie robi,
poniewa projektowa co to znaczy by zdolnym do powicenia siebie dla pewnej czasowej cigoci. Z tego powodu schizofrenik staje przed niezrnicowanym obrazem wiata w teraniejszoci, co wcale nie jest dowiadczeniem przyjemnym:
Bardzo dobrze pamitam dzie, kiedy to si stao. Bylimy na wsi. Wybraam si na samotny spacer, tak jak to miaam i
mam we zwyczaju. Nagle, kiedy przechodziam obok szkoy,
usyszaam niemieck piosenk: dzieci miay lekcj piewu. Zatrzymaam si, aby ich posucha, i w tym momencie naszo
mnie dziwne uczucie, uczucie trudne do zanalizowania, lecz pokrewne czemu, co wkrtce miaam pozna a za dobrze niepokojce poczucie nierzeczywistoci. Wydao mi si, e nie poznaj ju tej szkoy, ktra staa si wielka jak barak; piewajce
dzieci byy winiami, zmuszanymi do piewu. Byo tak, jakby
szkoa i piosenka dzieci znalazy si z dala od reszty wiata. W
tym samym momencie mj wzrok natrafi na pszeniczne pole,
ktrego granic nie mogam dojrze. ty bezkres, olepiajcy w
socu, powizany z piosenk piewan przez dzieci uwizione
w gadkim, kamiennym baraku szkolnym, napeniy mnie takim
14

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

niepokojem, e wybuchnam paczem. Pobiegam do domu, do

naszego ogrodu, i zaczam si bawi, eby wszystko byo jak
zawsze, to znaczy, eby powrci do rzeczywistoci. To wanie
wtedy po raz pierwszy pojawiy si wszystkie elementy, ktre
wystpoway zawsze w pniejszych doznaniach nierzeczywistoci: nieograniczony przestwr, olepiajce wiato oraz poyskliwo i gadko rzeczy materialnych (Rene Sechehaye, Autobiography of Schizophrenic Girl).

Zauwamy, e kiedy nastpuje zerwanie cigoci czasowej, odczucie teraniejszoci potnieje, staje si dojmujco
ywe i konkretno-zmysowe: wiat staje przed schizofrenikiem ze wzmoon intensywnoci, niesie uczucia tajemnicze,
przytaczajce swym ciarem i promienieje mamicym blaskiem. To jednak, co mogoby si nam wydawa dowiadczeniem podanym poszerzenie pola percepcji, zmysowa lub
te halucynogenna intensyfikacja zazwyczaj monotonnej i
swojskiej okolicy tutaj odczuwane jest jako utrata, jako nierzeczywisto.
Podkreli chciabym mimo to sposb, w jaki znaczce
w izolacji staje si bardziej materialne albo lepiej: dosowne
bardziej ywe na sposb zmysowy, niezalenie od tego, czy
nowe dowiadczenie okazuje si pocigajce, czy przeraajce.
To samo moemy pokaza w domenie jzykowej: jzykowe zaburzenie u schizofrenika powoduje w stosunku do sw, ktre
gdzie tam nadal istniej, przestawienie podmiotu albo osoby
mwicej na bardziej dosowne ich rozumienie. I znowu: w
normalnym porozumiewaniu si usiujemy poprzez materialno sw (ich dziwne brzmienie albo posta drukowan, odcie gosu albo szczeglny akcent i tym podobne) dojrze ich
znaczenie. Gdy gubimy sens, materialno sw staje si obsesyjna, jak w przypadku dziecka, ktre tak dugo powtarza jakie sowo, a znaczenie znika i sowo zamienia si w niezrozumiay zapiew. A czc to z wczeniejszym opisem: znaczce,
ktre utracio swoje znaczone, przeksztaca si po prostu w
graficzny obrazek.
15

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Ta przyduga dygresja na temat schizofrenii pozwolia

nam doczy cech, ktrej nie udao si uchwyci we wczeniejszym opisie a mianowicie czas. Musimy wic w naszych
rozwaaniach o postmodernizmie przej od sztuk wizualnych
do sztuk rozwijajcych si w czasie do muzyki, poezji i szczeglnego rodzaju tekstw narracyjnych w stylu Becketta. Kady,
kto sucha muzyki Johna Cagea, mg przey doznania podobne do wczeniej przywoanych: uczucie zawodu i rozpaczy
wysuchiwanie pojedynczych akordw lub dwikw, po ktrych nastpuje cisza tak duga, e pami nie ogarnia ju tego,
co byo wczeniej, cisza spychana w niepami przez now,
dziwn, dwikow niespodziank, ktra rwnie zaraz potem
ganie. Dowiadczenie to zobrazowa mona wieloma formami
dzisiejszej praktyki kulturowej. Ja wybraem tekst pewnego
modego poety midzy innymi dlatego, e jego grupa czy
szkoa, znana pod nazw lingwistw, na wiele sposobw
uczynia z dowiadczenia niecigoci czasowej dowiadczenia opisanego przeze mnie w kategoriach jzyka schizofrenicznego spraw centraln dla swoich eksperymentw jzykowych i dla zjawisk, ktre nazwali nowym zdaniem. Oto wiersz
Boba Perelmana zatytuowany China (znale go mona w
ostatnim jego zbiorze Primer, wydanym przez This Press w
Berkeley, Kalifornia):
yjemy na trzeciej planecie od soca. Numer trzy. Nikt nam nie
mwi, co robi.
Ludzie, ktrzy nauczyli nas liczy, byli bardzo uprzejmi.
Zawsze jest czas, by odej.
Kiedy pada, albo masz parasol, albo go nie masz.
Wiatr zrywa ci kapelusz z gowy.
Soce te wschodzi.

16

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Wolabym, eby gwiazdy nie opisyway nas sobie nawzajem; wolabym, ebymy robili to sami.
Biegnij przed swoim cieniem.
Siostra, ktra wskazuje na niebo przynajmniej raz na dziesi
lat, to dobra siostra.
Krajobraz jest zmotoryzowany.
Pocig zawozi ci tam, dokd jedzie.
Mosty wrd wd.
Ludzie przedzierajcy si przez bezkresne betonowe pasy, kierujcy si w stron samolotu.
Pomyl, jak bd wyglday twj kapelusz i buty, gdy znikniesz
na dobre.
Nawet sowa szybujce w powietrzu rzucaj niebieski cie.
Zjadamy, jeeli jest smaczne.
Licie spadaj. Wskazuj na rzeczy.
Wybierz waciwie.
Wiesz co? Co? Nauczyem si mwi. wietnie.
Osoba z niekompletn gow wybuchna paczem.
Co moe zrobi lalka w czasie spadania? Nic.
Id spa.
wietnie wygldasz w krtkich spodniach. I flaga te.
Wszystkim podobay si wybuchy.
Czas wstawa.
17

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Ale lepiej przyzwyczaj si do marze.

Kto mgby utrzymywa, e w klinicznym sensie nie

jest to utwr schizofrenika; nie wydaje si przecie do koca
waciwe twierdzenie, e powysze zdania to zawieszone w powietrzu znaczce, z ktrych wyparoway znaczone. Wydaje si,
jakby istnia tu pewien sens caociowy. W istocie, jeli jakim
dziwnym i tajemniczym sposobem jest to wiersz polityczny, to
daje on wyraz uniesieniom wielkiego i nie ustpujcego eksperymentu spoecznego nowych Chin, nieporwnywalnego z niczym w dziejach wiata: niespodziewane wyonienie si, pomidzy dwoma supermocarstwami, numeru trzeciego, wieo
nowego wiata-przedmiotu wytworzonego przez istoty ludzkie
w ramach sprawowania kontroli nad zbiorowym przeznaczeniem, a przede wszystkim wydarzenie pocztkowe dla zbiorowoci, ktra staa si nowym podmiotem dziejw i ktra, po
dugim okresie feudalnej i imperialistycznej ulegoci, mwi
wasnym gosem, po raz pierwszy mwi we wasnym imieniu
(Wiesz co? [...] Nauczyem si mwi). A jednak cae to znaczenie szybuje gdzie ponad tekstem albo z dala od niego. Nie
uda si, jak sdz, przeczyta tego tekstu w zgodzie z dawnymi
kryteriami Nowej Krytyki i odnale zoonych wewntrznych
zwizkw oraz sieci tekstowej, ktre znamionoway dawny
konkretny uniwersalizm klasycznych odmian modernizmu w
stylu Wallacea Stevensa.
Utwr Perelmana i poezja lingwistyczna w ogle zawdziczaj co Gertrudzie Stein, a take, w dalszej perspektywie, niektrym aspektom twrczoci Flauberta. Nie bdzie wic
niestosownoci wprowadzenie wanie teraz opisu Flaubertowskiego zdania, opisu dawno temu sporzdzonego przez Sartrea i przekazujcego ywe odczucie przepywu znacze w takich oto sformuowaniach:
Jego zdanie osacza, chwyta, unieruchamia przedmiot, amie mu krzye, zamyka si nad nim, zmienia si w kamie i razem z sob w kamie go obraca. Jest lepe i guche, nie ma arte18

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

rii. Ani tchu ycia gboka cisza oddziela je od zdania nastpujcego po nim. Spada na wieczno w prni i wciga w ten
bezkresny upadek swj up. Wszelk raz opisan rzeczywisto
wymazuje si z inwentarza1.

Opis naley do upiornych, a tymczasem ywo Perelmana jest historycznie raczej odlega od zabjczej praktyki
Flauberta. (Dla Mallarmgo, co w podobnym tonie stwierdzi
kiedy Barthes, zdanie, sowo to sposb mordowania zewntrznego wiata). A mimo to powyszy opis odsania cz tajemnicy wiersza i jego zda spadajcych w prni ciszy tak wielkiej,
e przez jaki czas zastanawiamy si, czy wyoni si z niej jakie
nowe zdanie, by zaj miejsce poprzedniego.
Pora odsoni ju tajemnic przytoczonego wiersza.
Przypomina on nieco fotorealizm, ktry po nieprzedstawiajcych abstrakcjach abstrakcyjnego ekspresjonizmu sprawia
wraenie powrotu do sztuki przedstawiajcej, zanim ludzie nie
zaczli sobie uwiadamia, e i te obrazy nie s cile realistyczne, poniewa przedstawiaj nie zewntrzny wiat, lecz jedynie jego fotografi lub, innymi sowy, jego wizerunek. Faszywe jako realizmy, style te s w istocie sztuk o sztuce, s przedstawieniami innych przedstawie. W naszym przypadku przedstawianym obiektem nie s Chiny: zdarzyo si, e w sklepie papierniczym w chiskiej dzielnicy Perelman przejrza album, w
ktrym postaci i podpisy pod fotografiami rzeczywicie wywary na nim wraenie martwych liter (a moe naleaoby powiedzie: konkretno-zmysowych znaczcych?). Zdania z wiersza to jego podpisy pod tamtymi zdjciami. Ich odniesieniami
s inne przedstawienia, inny tekst, a jedno wiersza nie tkwi
w nim samym, lecz na zewntrz niego w zamknitej caoci
tworzonej przez nieobecn ksik.

J.-P. Sartre, Czym jest literatura?, w: tene, Czym jest literatura? Wybr
szkicw krytycznoliterackich, wybr A. Tatarkiewicz, prze. J. Lalewicz,
wstpem opatrzy T. M. Jaroszewski, Warszawa 1968, s. 264 (przyp.
tum.).
19

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

Przechodzc do konkluzji, musz teraz bardzo szybko

scharakteryzowa zwizki kulturowej wytwrczoci omawianego rodzaju z dzisiejszym yciem spoecznym w naszym kraju.
Bdzie to rwnie odpowiedni moment do sformuowania zasadniczych zastrzee wobec koncepcji postmodernizmu wczeniej przeze mnie zarysowanych, a mianowicie koncepcji, e
wszystkie cechy, ktre wymienilimy, nie s niczym nowym, poniewa charakteryzoway w obfitoci modernizm waciwy
albo, jak ja to nazywam, modernizm klasyczny. Czy Tomasz
Mann nie przejawia zainteresowania pastiszem? I czy niektre
rozdziay Ulissesa nie s najoczywistszym spenieniem takiego
zainteresowania? Czy nie wymieniamy Flauberta, Mallarmgo i
Gertrudy Stein, wyjaniajc postmodernistyczne ujcie czasu?
Co w tym zakresie si zmienio? Czy rzeczywicie potrzebujemy teorii postmodernizmu?
Jedno ze stanowisk w tej kwestii podnosi cay problem
periodyzacji oraz podstawy, na mocy ktrej historyk (literatury
i innych dziedzin) wskazuje na radykalny przeom pomidzy
dwiema od tego momentu rnymi epokami. Musz ograniczy si do stwierdzenia, e radykalne przeomy pomidzy epokami nie implikuj cakowitej zmiany zawartoci, lecz raczej
restrukturyzacj okrelonej liczby elementw ju istniejcych:
cechy, ktre w jednym okresie lub systemie byy podrzdne, w
nastpnym staj si dominantami, a dawne dominanty staj si
drugorzdne. W tym sensie wszystko, co opisalimy dotd, znale mona we wczeniejszych epokach, a najwyraniej w modernizmie waciwym: twierdz jednak, e a do czasw obecnych wymienione rzeczy byy drugorzdnymi albo mao wanymi cechami sztuki modernistycznej, raczej peryferyjnymi
ni centralnymi, i e nowo otrzymalimy wtedy, gdy stay si
one naczelnymi cechami wytwrczoci kulturowej.
Mog tego dowie konkretniej, skupiajc si na zwizku pomidzy wytwrczoci kulturow i oglnie ujmowanym
yciem spoecznym. Modernizm dawniejszy (albo klasyczny)
by sztuk opozycyjn; pojawi si w pozacanym wieku spoeczestwa interesu jako prowokacja i obraza wymierzone w pu20

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

bliczno warstwy redniej pod postaci brzydoty, dysonansu,

cygaskiego stylu ycia, erotycznego skandalu. By czym, z
czego mona byo si mia (o ile nie trzeba byo wzywa policji, aby rekwirowaa ksiki czy zamykaa wystaw): chcia by
obraz dobrego smaku i zdrowego rozsdku albo, jak ujliby to
Freud i Marcuse, prowokacyjnym wyzwaniem rzuconym zasadom realizmu i praktycznoci, krlujcym w warstwie redniej
spoeczestwa pocztkw XX wieku. Modernizm jako cao
niezbyt pasowa do przeadowanych wntrz wiktoriaskich,
moralnych tabu epoki wiktoriaskiej, a take zasad kulturalnego spoeczestwa. Oznacza to, e bez wzgldu na polityczne deklaracje klasycznych odmian modernizmu, odmiany te byy z
natury swej niebezpieczne i wybuchowe, wywrotowe dla ustalonego porzdku.
Jeeli jednak przeniesiemy si do czasw dzisiejszych,
bdziemy mogli zmierzy ogrom kulturowych przemian, jakie
si dokonay. Joyce i Picasso nie tylko przestali by uwaani za
odpychajcych dziwakw stali si klasykami i wydaj nam si
dzi realistami. Rwnoczenie dzisiejsze spoeczestwo waciwie nie znajduje w formie bd treci wspczesnej sztuki takich cech, ktre uznaoby za nieznone czy skandaliczne. Najbardziej obraliwe postaci tej sztuki powiedzmy punk rock
albo sztuka jawnie erotyczna s, przeciwnie ni wytwory klasycznego modernizmu, przyswajane bez kopotu i odnosz
rynkowe sukcesy. Oznacza to przecie, e wspczesna sztuka,
nawet noszc dokadnie te same cechy formalne co modernizm, radykalnie zmienia swoje pooenie w obrbie naszej
kultury. Z jednej strony produkcja handlowa, w tym zwaszcza
produkcja ubiorw, mebli, domw czy innych artefaktw, jest
dzi cile powizana ze zmianami stylistyk, ktre wywodz si
z artystycznego eksperymentowania; nasza reklama na przykad karmi si postmodernizmem we wszelkich odmianach i
bez niego jest niewyobraalna. Z drugiej strony wybitne dziea
klasycznego modernizmu s dzi czstk tak zwanego kanonu i
stanowi przedmiot nauczania w szkoach i na uniwersytetach
ktre momentalnie pozbawiy owe dziea ich wywrotowej siy.
21

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

W istocie jedn z podstaw oznaczenia przeomu pomidzy

okresami i datowania narodzin postmodernizmu odnajdujemy
wanie tutaj w chwili (obejmujcej wczesne lata szedziesite, jak mona sdzi), gdy pozycja klasycznego modernizmu i
dominujcych dla niego estetyk ustabilizowaa si w akademiach i pocza z tego powodu by odczuwana jako akademicka przez cae nowe pokolenie poetw, malarzy i kompozytorw.
Mona jednak do tego samego przeomu doj od innej
strony i opisa go w kategoriach okresw najnowszego ycia
spoecznego. Jak ju wzmiankowaem, zarwno marksici, jak
nie-marksici doszli do oglnego przewiadczenia, e w pewnym momencie historii po II wojnie wiatowej zaczo si wyania nowe spoeczestwo (opisywane rnie jako spoeczestwo postindustrialne, jako kapitalizm wielonarodowociowy, spoeczestwo konsumpcyjne, spoeczestwo zdominowane przez media, i tak dalej). Nowe postaci konsumpcji, zamierzona jednorazowo, coraz szybszy rytm, w jakim zmieniaj si mody i style, przenikanie w stopniu dotd niespotykanym reklamy, telewizji i oglnie mediw do ycia caego
spoeczestwa, zanik dawnych napi pomidzy miastem i
wsi, centrum i prowincj z racji pojawienia si przedmiecia i
powszechnej standaryzacji, rozwj wielkich sieci autostrad i
nadejcie kultury samochodowej oto cz cech, ktre znamionuj, jak si wydaje, radykalny przeom w stosunku do
dawnego, przedwojennego spoeczestwa, w ktrym modernizm by zawsze si niezalen.
Jestem przekonany, e wyonienie si postmodernizmu
jest cile zwizane z pojawieniem si omawianego momentu w
pnym, konsumpcyjnym czy te wielonarodowociowym kapitalizmie. Jestem take przekonany, e jego formalne cechy na
wiele sposobw wyraaj gbsz logik tego szczeglnego systemu spoecznego. Bd mg jednak to pokaza tylko w odniesieniu do jednego zjawiska, a mianowicie zaniku poczucia historii. Oto cay nasz wspczesny system spoeczny zacz stopniowo traci zdolno przechowywania przeszoci, yjc w
wiecznej teraniejszoci i wiecznej zmianie, wymazujcej
22

Fredric Jameson Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne

wszystkie te rodzaje tradycji, ktre wczeniejsze formacje spoeczne musiay w taki czy inny sposb ochrania. Pomylmy
tylko o zuywaniu nowoci przez media, o tym, e Nixon, a jeszcze bardziej Kennedy, s ju postaciami z odlegej przeszoci.
Kusi, by powiedzie, e prawdziw funkcj mediw nastawionych na nowoci jest moliwie najszybsze usunicie wieych
dowiadcze historycznych w przeszo. Informacyjna funkcja
mediw polegaaby wic na sueniu pomoc w zapominaniu,
na wystpowaniu w roli faktycznych sprawcw i mechanizmw
naszej historycznej amnezji.
W takim przypadku obie cechy postmodernizmu, nad
ktrymi si rozwodziem przeksztacanie rzeczywistoci w
obrazy oraz rozdrobnienie czasu na serie wiecznych teraz
okazuj si zdumiewajco zgodne z omawianym procesem.
Moja prywatna konkluzja musi przybra posta pytania dotyczcego krytycznej wartoci sztuki nowszej. Zasadniczo zgadzamy si, e dawny modernizm przeciwstawia si swojemu
spoeczestwu sposobami, ktre okrelano jako krytyczne,
przeczce, kontestacyjne, wywrotowe, opozycyjne i tym podobne. Czy co podobnego mona powiedzie o postmodernizmie i
odpowiadajcym mu momencie spoecznym? Zauwaylimy, e
postmodernizm w pewien sposb powiela, odtwarza wzmacnia logik konsumpcyjnego kapitalizmu; duo waniejsze jest
pytanie, czy w jaki sposb logice tej stawia opr. Jest to jednak
pytanie, ktre musi pozosta otwarte.

23

Centrum Bada i Studiw

Marksistowskich
(Center for Research and Study
of Marxism)

Prowadzimy badania i dziaania

popularyzatorskie z zakresu myli
marksistowskiej.
Publikujemy klasyczn i wspczesn
literatur marksistowsk.
Organizujemy spotkania dyskusyjne
i samoksztaceniowe.
Jednoczymy badaczy i wszystkich
zainteresowanych rozwijaniem myli
marksistowskiej.
Dziaamy na zasadzie non-profit.
ZAPRASZAMY DO WSPPRACY!

Tel./sms: +48 504-699-231

Skype: marksizm.edu.pl
E-mail: marksizm@marksizm.edu.pl
Internet: www.marksizm.edu.pl