Atlas Climático de Galicia (Mtnez. Cortizas - Perez Alberti)

Atlas Climtico de Galicia
COORDS.: Antonio Martnez Cortizas

Augusto Prez Alberti
Atlas Climtico
de Galicia
COORDINADORES
Antonio Martnez Cortizas

CONSELLERA DE MEDIO AMBIENTE
Centro de Informacin e Tecnoloxa Ambiental
ISBN 84-453-2611-2
9 788445 326114
Xunta de Galicia
ATLAS
CLIMTICO
Direccin
DE
GALICIA
Antonio Martnez Cortizas (Profesor Titular de

Edafoloxa e Qumica Agrcola da Universidade de Santiago)
Augusto Prez Alberti (Catedrtico de Xeografa Fsica,
Dpto. de Xeografa, Univ. de Santiago)
Realizacin
Antonio Martnez Cortizas (Profesor Titular de

Edafoloxa e Qumica Agrcola da Universidade de Santiago)
Francisco Castillo Rodrguez (Lcdo. en Xeografa,
Profesor de Secundaria)
Marcos Valcrcel Daz (Doutor en Xeografa, Prof.
Axudante do Dpto. de Xeografa, Univ. de Santiago)
Augusto Prez Alberti (Catedrtico de Xeografa Fsica,
Dpto. de Xeografa, Univ. de Santiago)
Ramn Blanco Chao (Doutor en Xeografa, Prof.
Asociado do Dpto. de Xeografa, Univ. de Santiago)
Francisco Fernndez de Ana Magn (Laboratorio de
Fitopatoloxa do Centro de Investigacins Forestais de
Lourizn)
Cesar Andrade Ledo (Unidade de Climatoloxa, Centro de
Investigacins Forestais de Lourizn)
M.J. Lombardero (Doctora en Bioloxa)
Ricardo Julio Rodrguez Fernndez (Lcdo. en Bioloxa)
Ignacio Garca Gonzlez (Lcdo. en Bioloxa)
Luis Rodrguez Lado (Lcdo. en Bioloxa)
Sistemas de Informacin Xeogrfica,

cartografa, e ilustracin
Fotografas
Nome editorial
Direccin
ISBN: 84-453-2611-2
Depsito Legal: C-2566/99
Maquetacin e Impresin:
GRAFISANT, S.L.
Telf.: 981 56 40 79
Santiago de Compostela
Ramn Blanco Chao

Luis Rodrguez Lado
A. Martnez Cortizas; F. Castillo Rodrguez;
A. Prez Alberti; M. Valcarcel Daz; R. Blanco Chao;
F. Fernndez de Ana Magn, I. Garca Gonzlez
Atlas Climtico
de Galicia
Francisco Castillo Rodrguez
Marcos Valcrcel Daz
Ramn Blanco Chao
PRLOGO
ando se fala do clima de Galicia ainda se seguen a expor, con relativa frecuencia, vellas ideas
que contrastan coa temperie do noroeste peninsular. A Galicia que segue a perdurar na mente
de moitas persoas, galegas ou non, a dun territorio envolto en nboas, chuvioso a meiran-
de parte do ano. evidente que esta imaxe, froito de moitos anos de anlise a pequena escala, as veces
dende a lonxana, non concorda coa realidade ou, millor, coas diferentes realidades que conviven no noso
territorio.
A necesidade de coecer a fondo a variabilidade climtica galega e as suas causas, levou a

propiciar, dende a Consellera de Medio Ambiente da Xunta de Galicia, a elaboracin deste Atlas
Climtico de Galicia, no que se reflicten tanto os diferentes elementos e factores que caracterizan os
distintos climas como a sa evolucin longo do tempo. Para iso contouse cun equipo interdisciplinar
de especialistas da Universidade de Santiago de Compostela, dirixido polos profesores Antonio Martnez
Cortizas e Augusto Prez Alberti. O resultado que se presenta lector, coidamos que fala por si mesmo.
Estamos ante unha obra valiosa, que si ben segue postulados doutras semellantes, introduce elementos
innovadores que a convirten en nica. Iste o caso da actual visin sistmica do clima que pasa, no caso
de Galicia, por contextualiza-la no sector latitudinal onde ocorren os procesos da dinmica atmosfrica,
e entender en profundidade o papel que o artellamento das distintas formas do relevo desempea na
expresin espacial do clima.
Como Presidente da Xunta de Galicia para min un orgullo ofrece-la sociedade, agardando que sexa fonte de informacin bsica que amose a diversidade e complexidade dos climas de Galicia
e que permita, por outra banda, acadar unha millor comprensin da inmensa gama de paisaxes que se
encadean no noroeste da Pennsula Ibrica, e sirva as mesmo, de instrumento para un millor desenvolvemento da nosa Comunidade.
Manuel Fraga Iribarne

Presidente da Xunta de Galicia
NDICE
PRLOGO
...........................................................................5
INTRODUCCIN
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
BREVE NOTA METODOLXICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
O SISTEMA CLIMTICO
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
A.Martnez Cortizas e F. Castillo Rodrguez
GALICIA NO CONTEXTO DAS LATITUDES MEDIAS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
F. Castillo Rodrguez, A. Martnez Cortizas e R. Blanco Chao

O BALANCE ENERXTICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
FACTORES ASTRONMICOS E TERRESTRES NA CAPTACIN DE ENERXA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
O BALANCE RADIATIVO DA TERRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
O EFECTO INVERNADEIRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
O TRANSPORTE DE CALOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
A CIRCULACIN ATMOSFRICA NAS LATITUDES MEDIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
O VRTICE CIRCUMPOLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
REXIMES CIRCULATORIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
MODELO DE CIRCULACIN RPIDA OU ZONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
MODELO DE CIRCULACIN MERIDIANA E DE BLOQUEO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
AS MASAS DE AIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
AIRE RTICO MARTIMO (Am) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
AIRE POLAR MARTIMO (Pm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
AIRE TROPICAL MARTIMO (Tm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
MASAS DE AIRE PROCEDENTES DO CONTINENTE EUROASITICO (Ac-Pc) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
CENTROS DE ACCIN EN SUPERFICIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
ANTICICLN TERMODNAMICO DAS ILLAS AZORES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
DEPRESIN DE ISLANDIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
ANTICICLNS TRMICOS CENTROEUROPEOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
DISCONTINUIDADES FRONTAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
SITUACINS SINPTICAS E TIPOS DE TEMPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
SITUACINS SINPTICAS, TEMPERIE E TIPOS DE TEMPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
O ESCENARIO SINPTICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
ALGUNHAS SITUACINS REPRESENTATIVAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
CHOIVAS XERALIZADAS SOBRE O TERRITORIO GALEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Precipitacins abundantes baixo circulacin intensa de poente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Instalacin de valgadas sobre o noso territorio. Situacins de alta capacidade pluviomtrica . . . . . . . 47
SITUACINS CICLNICAS CENTRADAS (DEPRESINS FRAS) SOBRE GALICIA
E EMBOLSAMENTO FRO (GOTA) EN ALTURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Depresins fras centradas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Embolsamentos fros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Fenmenos tormentosos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
SITUACINS DE ESTABILIDADE DURANTE O PERIODO DE CHOIVAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
IRRUPCINS DE AIRE POLAR CONTINENTAL: ONDA DE FRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
SITUACINS DE VERN. ESTABILIDADE ANTICICLNICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
TIPOS DE TEMPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
ATLAS
CLIMTICO
DE
O RELEVO E AS SAS INTERACCINS COA ATMOSFERA
GALICIA
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e L. Rodrguez Lado

A COSTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AS CONDICINS MORFOLXICAS DA COSTA COMO FACTOR CLIMTICO
O EFECTO HIDRODINMICO DO PERMETRO LITORAL . . . . . . . . . .
O RELEVO COSTEIRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A CIRCULACIN ATMOSFRICA LITORAL. O SISTEMA DE BRISAS . .
A MONTAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A COMPOENTE OROGRFICA DA PRECIPITACIN . . . . . . . . . . .
AS SERRAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AS SERRAS CENTRO-OCCIDENTAIS: A DORSAL GALEGA . . .
AS SERRAS SEPTENTRIONAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
AS SERRAS ORIENTAIS E SUDORIENTAIS . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
..
..
..
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
62
63
63
64
66
..............
...............
...............
...............
...............
...............
.
.
.
.
.
.
.............
..............
..............
..............
..............
..............
67
67
69
69
69
70
OS VALES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
VALES COSTEIROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
VALES DO INTERIOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
AS FOSAS TECTNICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
PRECIPITACIN
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
A. Martnez Cortizas, F. Castillo Rodrguez e R. Blanco Chao

OS GRADIENTES PLUVIOMTRICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
OS VALORES DE PRECIPITACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
ESTACIONALIDADE DA PRECIPITACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
TEMPERATURA
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

OS GRADIENTES TERMOMTRICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
OS VALORES DE TEMPERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
DOMINIOS OMBROTRMICOS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
A. Martnez Cortizas e A. Prez Alberti
EVAPOTRANSPIRACIN POTENCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

OS VALORES DE EVAPOTRANSPIRACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
BALANCE HDRICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

A. Martnez Cortizas, F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e F. Fernndez de Ana Magn
BALANCE HDRICO ATMOSFRICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
O PAPEL DOS SOLOS NO BALANCE DE AUGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
RISCOS CLIMTICOS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e A. Martnez Cortizas

INUNDACINS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
SITUACINS DE ELEVADA PRECIPITACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
EXEMPLOS DE SITUACINS DE INUNDACIN NA REA DE PADRN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
BIOCLIMATOLOXA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
F. Castillo Rodrguez, F. Fernndez de Ana, M.J. Lombardero, R.J. Rodrguez Fernndez,
C. Andrade Ledo e A. Martnez Cortizas.
O EXEMPLO DUNHA PLAGA FORESTAL: Altica quercetorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
EVOLUCIN TERMOPLUVIOMTRICA DO PERIODO ALTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
ANLISE DA DINMICA ATMOSFRICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
DENDROCRONOLOXA
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
I. Garca Gonzlez
A DENDROCRONOLOXA EN GALICIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
O CAMBIO CLIMTICO E OS PALEOCLIMAS CUATERNARIOS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .165
A. Martnez Cortizas, M. Valcarcel Daz, A. Prez Alberti,

F. Castillo Rodrguez e R. Blanco Chao
AS VARIACINS CLIMTICAS NATURAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
O DOMINIO DOS XEOS CUATERNARIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
OS CAMBIOS CLIMTICOS CUATERNARIOS EN GALICIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
O PLEISTOCENO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
O HOLOCENO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
O CAMBIO CLIMTICO INDUCIDO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
BIBLIOGRAFA
ANEXOS
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
I NTRODUCCIN
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
INTRODUCCIN
INTRODUCCIN
alicia est localizada xeograficamente

entre os 42 e 44 de latitude norte,
nunha posicin excntrica no suroeste
do continente europeo (Finisterre europeo). Esta
localizacin establece o balance radiativo final e
determina os rasgos zonais da circulacin atmosfrica. Anda que a nivel global o balance enerxtico do sistema Terra-Atmosfera se presenta equilibrado, ao longo do planeta existen balances
rexionais condicionados por unha serie de factores ngulo de incidencia dos raios solares segundo a latitude, tempo de exposicin, cuberta
nubosa, albedo- que fan que Galicia se atope
nunha posicin hemisfrica de transicin entre as
zonas excedentarias e as deficitarias enerxeticamente, erixndose as en encrucillada, punto de
encontro das diversas masas de aire que procuran
o reequilibrio enerxtico da atmosfera e imprimen
sucesin de tipos de tempo unha extraordinaria
variedade e animacin.
morfoloxa labirntica e complexa compartimenta

o territorio e crea ambientes climticos singulares
a meso e microescala. Situacin e morfoloxa son,
polo tanto, dous factores clave para analizar con
xito a singularidade e a riqueza de matices do
clima galego. Esta heteroxeneidade climtica
condiciona as caractersticas dos solos, o tapiz
vexetal e as actividades humanas e rompe, sa
vez, coa tpica imaxe de uniformidade coa que
acostuma asociarse noroeste penisular. En
Galicia a expresin climtica ten un forte control
xeogrfico que se aprecia, por exemplo, no papel
intensificador do substrato orogrfico sobre a
precipitacin. As transformacins adiabticas das
masas de aire ao longo das ascensins forzadas
polos obstculos montaosos, as deformacins
das frontes e as desviacins das lias de corrente,
establecen vertentes de mxima captacin de
choivas ptimos pluviomtricos- a barlovento e
sectores de sombra pluviomtrica nas vertentes a
sotavento respecto aos fluxos de poente, que son
os de maior frecuencia.
Ademais, a nivel peninsular, Galicia tamn unha

franxa de transicin bioclimtica dende o amplo e
articulado permetro costeiro ata as serras orientais e sudorientais que conectan coa Meseta. Unha
Do anterior dedcese que o coecemento do

clima de Galicia esixe recorrer a un vasto
13
ATLAS
CLIMTICO
conxunto de factores de natureza moi diversa

que, interactuando a distintas escalas, configuran
un sistema complexo, cun funcionamento que
unha caracterstica de orde superior, que vai mis
al da simple suma de acontecementos en cada
un dos subsistemas que o integran: atmosfera,
ocanos, xeosfera, biosfera, De todos eles, o
subsistema atmosfera , pola sa propia natureza,
o que experimenta maiores variacins espaciotemporais, reflectidas nas distintas configuracins
do campo de presins.
DE
GALICIA
caracterizacin climtica, a maior parte do feito

ata o momento se atopa en obras de carcter enciclopdico bastante heteroxneas, nas que se da
unha descricin mis ou menos profunda da variedade climtica de Galicia (Garca lvarez, 1974;
Garca de Pedraza, 1977; Mounier, 1979a,b,c;
Prez Alberti e Guitin Rivera, 1981; Prez Alberti,
1982; Carballeira et al., 1983; Prez Igleasias e
Roman Barrientos, 1986; Castillo Rodrguez,
1993); dentro delas destacan, sen dbida, as
contribucins do investigador francs Mounier a
quen se debe, entre outras, a caracterizacin de
Galicia como zona de transicin entre os rximes
ocenicos e mediterrneos, e a de Prez Alberti, o
primeiro investigador en propor unha clasificacin
mesoclimtica dende a ptica xeogrfica. Outras
publicacins abranguen un rango espacial menor,
povincial, comarcal, municipal, etc (Asensio
Amor e Surez Acevedo, 1962; Snchez Rodrguez,
1977; Rodrguez Martnez-Conde, 1982; Roldn
Fernndez, 1985; Martn Vide, 1993). Tampouco
faltan as obras adicadas s clasificacins climticas
de carcter xeral (Carballeira et al., 1983;
Ministerio de Agricultura, 1988) ou aplicado
(Daz-Fierros, 1971; Carballeira et al., 1986;
Martnez Cortizas, 1988).
O panorama dos estudios sobre o clima en Galicia

ofrece un carcter disperso e puntual. Tal e como
cabera esperar, o elemento climtico que mis
atencin recibiu por parte dos investigadores, a
precipitacin. Os traballos publicados recollen
aspectos relacionados coa pluviometra e o seu
reparto espacial (Mounier, 1964; Mateo
Gonzlez, 1965; Carballeira et al., 1981; Polo
Maragoto et al., 1981 ), os rximes de precipitacins e os mecanismos implicados (Capel Molina,
1980; Uriarte, 1983; Garmendia et al., 1989;
Rasilla, 1994; Saa et al., 1995; Tobar Quintanar e
Prez Alberti, 1995; Martnez Cortizas e Castillo
Rodrguez, 1996), o clculo de gradientes verticais (Prez Iglesias e Roman Barrientos, 1983;
Martnez Cortizas et al., 1997), as como aspectos
aplicados, como o balance hdrico (Martnez
Cortizas et al., 1994) e as inundacins (Martnez
Cortizas e Castillo Rodrguez, 1996). Moita menor
atencin recibiron outros elementos climticos,
como a temperatura (Almarza e Lpez, 1995) ou
a insolacin (Paz Gonzlez e Daz-Fierros, 1985),
carecendo de traballos sistemticos que aborden
parmetros tan importantes como os ventos, a
humidade relativa, a presin atmosfrica, as
xeadas ou as treboadas.
Nembargantes, o maior esforzo de sntese, baseado en tcnicas estatsticas aplicadas ao rexistro

instrumental dun amplo nmero de estacins
meteorolxicas, ten lugar entre os anos 1981 e
1983 da man de Carballeira e colaboradores. Tras
unha serie de publicacins cientficas, os traballos
destes investigadores concrtanse na obra
Bioclimatoloxa de Galicia, publicada no ano
1983. Nela ofrcense os datos termopluviomtricos normalizados, as como numerosos ndices e
clasificacins climticas para 107 estacins meteorolxicas galegas. Trtase dunha obra de obrigada referencia polo seu contido e utilidade, anda
que non aborda os mecanismos implicados -nin
sinpticos, nin xeogrficos- nos ambientes climticos e a sa cartografa tan s una sntese moi
xeral, de baixa resolucin. Tamn cunha forte
base estatstica aparece mis tarde o traballo de
Toval e Vega (1995), cunha repercusin e difusin moito menor.
No aspecto da caracterizacin meteorolxica cabe

citar os estudios dos tipos de tempo (Mounier,
1979; Huetz de Lemps, 1967; Medina, 1974;
Prez Alberti, 1982; Capel Molina, 1988; Castillo
Rodrguez, 1993; Castillo Rodrguez e Prez
Alberti, 1993) e de situacins meteorolxicas
adversas como os temporais (Marchand, 1975;
Casares e Elizaga, 1991). Polo que respecta
14
INTRODUCCIN
Finalmente, hai un amplo espectro de obras de

moi diversa natureza nas que se aborda o
complexo, e s veces especulativo, campo da
reconstruccin dos paleoclimas. Non a nosa
intencin facer referencia a todas as
contribucins existentes, algo case que imposible
a teor da grande cantidade de disciplinas
implicadas. Mais si cmpre recoecer que as
principais contribucins veen das disciplinas
das ciencias da terra (sedimentoloxa,
xeomorfoloxa, edafoloxa, xeoloxa, xeoqumica)
aplicadas sobre todo evolucin cuaternaria de
Galicia nos ltimos 125.000 anos (Nonn, 1966;
Torras et al. 1979; Tricart e Prez Alberti, 1989;
Prez Alberti et al., 1993; Blanco Chao, 1994 e
1999; Santos Fidalgo e Vidal Roman, 1995;
Costa Casais et al., 1996; Martnez Cortizas e
Moares Domnguez, 1995; Martnez Cortizas,
1996; Prez Alberti e Martnez Cortizas, 1996;
Prez Alberti et al., 1996) e da Palinoloxa,
aplicada reconstruccin dos cambios na
paisaxe vexetal (Jato, 1974; Torras e DazFierros, 1978; Aira, 1986; van Mourik, 1986;
Ramil Rego, 1993; Ramil Rego e Aira, 1993;
Maldonado Ruz, 1994; Muz Sobrino, 1996;
Ramil Rego et al., 1996), fundamentalmente do
Holoceno (ltimos 10.000 anos). Tamn hai
algunhas obras dedicadas a perodos de menor
duracin, a escalas de sculos, baseadas en datos
histricos (Fontana Tarrats, 1977), no rexistro
instrumental (Capel Molina, 1993), ou en
correlacins entre o clima e o crecemento dos
aneis das rbores, os denominados estudios
dendrocronolxicos (Creus Novau et al., 1994;
Beorlegui et al., 1995; Garca Gonzlez et al.,
1995; Prez Antelo, 1996). Unha revisin de
corte integradora sobre a evolucin do
Cuaternario final en Galicia, pode atoparse en
Prez Alberti e Ramil Rego (1996), se ben a obra
de Valcrcel Daz (1998), que fai unha profunda
revisin e anlise das pegadas dos climas fros
cuaternarios, e a de Martnez Cortizas et al.
(1999) cunha precisa reconstruccin da
evolucin das temperaturas para ltimos 4.000
anos, son as achegas mis recentes
reconstruccin dos paleoclimas do noroeste
peninsular.
Por todo o dito, parece obvio que, coa excepcin

da Bioclimatoloxa de Galicia de Carballeira e
colaboradores do ano 1983, botbase en falta
unha obra que sistematizara de xeito coherente
as principais caractersticas climticas de Galicia
e a sa distribucin espacial. Neste atlas pretndese cubrir, dende unha ptica interdisciplinar e
sistmica, a importante tarefa da cartografa dos
principais elementos climticos. Para iso tntanse integrar disciplinas como a climatoloxa, a
xeografa, a paleoclimatoloxa, a dendrocronoloxa e mesmo a fitopatoloxa, empregando
Sistemas de Informacin Xeogrfica para darlle
un contido espacial. parte do equipo interdisciplinar da Universidade de Santiago, contouse
coa inestimable colaboracin de investigadores
do Centro de Investigacins Forestais de
Lourizn (Pontevedra).
A obra est artellada de maneira que, en primeiro lugar, se ofrece unha breve introduccin
visin actual do clima como un sistema complexo, froito de mltiples interaccins e acoplamentos entre a atmosfera, os ocanos, a biosfera e a
edafosfera, entre outros subsistemas do xeosistema terra.
En segundo lugar, contextualzase Galicia no
mbito hemisfrico rexional ao que pertence: as
latitudes medias, marco que condiciona o balance enerxtico, a circulacin atmosfrica e os tipos
de tempo, analizando as tendencias dos continuos estados coxunturais da atmosfera situacins sinpticas- que, ao longo dun perodo
temporal suficientemente amplo, acaban definindo os rasgos climticos do noroeste peninsular.
En terceiro lugar, faise unha necesaria aproximacin ao relevo e s sas importantes implicacins
no temperismo, como modulador da expresin
dos estados atmosfricos. Posteriomente descrbense e cartogrfanse os elementos climticos
mis relevantes: a precipitacin, a temperatura, a
evapotranspiracin, os ambientes ombroclimticos e o balance hdrico; abrdanse tamn, brevemente, algns aspectos aplicados (inundacins,
bioclimatoloxa, dendroclimatoloxa).
15
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
ESTIMACIN DE DATOS AUSENTES
Por ltimo, non quixemos deixar pasa-la a oportunidade de plasmar unha das lias de investigacin que est a progresar de xeito espectacular, a
paleoclimatoloxa que, como xa mencionamos,
una lia de certa tradicin nas investigacins do
noroeste peninsular. A reconstruccin dos climas
do pasado est a ofrecer unha serie de resultados
sorprendentes sobre o comportamento do sistema
climtico a escalas temporais longas, que son un
dos piares bsicos para intentar comprende-la
evolucin climtica e o posible efecto humano no
cambio climtico.
Para cubrir os ocos das series debidos falta de

observacins, partimos da idea de que a precipitacin e a temperatura poden tratarse como
variables rexionalizadas, isto , que presentan
correlacin espacial e que os valores que toman
en puntos prximos asemllanse mis cs de
puntos afastados. Basendonos nesta propiedade
desenvolvemos un mtodo para estimacin de
datos ausentes mediante a obtencin de funcins
de regresin entre a estacin problema e as do
seu contorno, estimando os datos ausentes
mediante unha ponderacin das estimacins
parciais. De forma secuencial, o proceso para
unha estacin problema foi o seguinte:
BREVE NOTA METODOLXICA

As caractersticas da rede meteorolxica de
Galicia localizacin, altitude, lonxitude das
series e nmero de estacins que poden ser
empregadas con certas garantas- foron descritas
por Martnez Cortizas e Castillo Rodrguez (1996).
Para a realizacin deste atlas empregouse a informacin de 217 estacins meteorolxicas, sendo
as fontes principais de informacin o Centro
Meteorolxico Zonal da Corua do I.N.M., o
Servicio de Climatoloxa do Centro de
Investigacins Forestais de Lourizn (Pontevedra)
e o Servicio de Climatoloxa da Central das Pontes
de Garca Rodrguez de ENDESA (A Corua).
Todas as estacins empregadas dispoen de rexistro pluviomtrico, e 140 dispoen ademais de
rexistro termomtrico.
1. Clculo da correlacin entre a serie de datos do

mes no que existe falta de datos na estacin
problema e todas as estacins do seu contorno.
Empregouse un criterio flexible para o contorno
en funcin do grao de cobertura local dos distintos sectores de Galicia, polo que foron ensaiadas
diferentes xanelas de proximidade. A continuacin empregouse como criterio de descarte un
coeficiente de correlacin de 0,75 (alomenos un
50% de explicacin da varianza). proceder
estimacin das ausencias mes a mes, elimnase o
problema de correlacin debida estacionalidade; mentres que o coeficiente de corte asegura
unha boa dependencia lineal.
2. Clculo de todas as funcins de regresin das
estacins significativas do contorno de estimacin.
A maior parte das estacins puxronse en funcionamento nas dcadas dos 60 e 70, non obstante,
non todas perviven na actualidade, polo que os
rexistros non sempre acadan longas duracins.
Isto plantexouou serias limitacins na homoxeneidade da cobertura espacial e temporal do territorio. De igual ou maior importancia a descontinuidade nas observacins, con ocos de diversa
duracin en case a totalidade dos rexistros
consultados. Estes problemas solucionronse
mediante a estimacin de datos ausentes e a
normalizacin das series meteorolxicas.
3. Obtencin dos valores esperados individuais a

partir de cada unha das funcins de regresin das
estacins predictoras.
4. Clculo do valor ausente ponderando cada
valor estimativo individual co coeficiente de
correlacin, o inverso da distancia e o inverso da
diferencia altitudinal entre cada estacin predictora e a estacin problema.
16
INTRODUCCIN
5. Reptese este procedementeo de xeito iterativo,

ata optimizar a ausencia de datos.
(1991), para todas as estacins con rexistro fiable

e todos os meses do ano ( dicir, cada estacin
meteorolxica consta de 12 series mensuais). Esta
funcin implica o clculo dun coeficiente () que
normaliza a funcin de distribucin e estabiliza a
varianza:
Basicamente, o mtodo prima no clculo aquelas

estacins do contorno cunha maior correlacin,
mis prximas e no mesmo sector altitudinal c
estacin problema. Este sistema validouse en
estacins de rexistro longo. Para iso bloqueouse
de xeito aleatorio unha parte do rexistro, aplicouse o procedemento descrito e calculronse os
valores ponderados dos datos ausentes, empregando un nmero variable de estacins predictoras. Os resultados indicaron que os valores obtidos non son significativamente distintos dos
datos rexistrados e que o axuste particularmente bo para as medias anuais e estacionais.
Y = (y -1) /
onde Y o dato transformado, y o dato observado e o coeficiente de transformacin. Para
valores concretos do coeficiente, a transformacin equivale a funcins ben coecidas. Por
exemplo, cando igual a 1 a transformacin
que estabiliza a varianza a funcin inversa,
cando de 1/2 a inversa da raz cadrada,
cando igual a 0 a transformacin logartmica,
cando igual a 1/2 a raz cadrada, mentres que
cando toma valor 1 non necesario transformar
a distribucin, pois esta axstase a unha normal.
NORMALIZACIN
Existen diversas funcins de distribucin de
probabilidade que foron empregadas para axustar
as series de precipitacin e temperatura e obter os
estatsticos mis significativos. Na revisin feita
por Lensely e colaboradores (1982), especifcase
que as funcins mis empregadas son a normal,
a log-normal, a log-Pearson de tipo III, a gamma,
a raz cadrada normal e a raz cbica normal.
Legates (1991) propn este mtodo como o

mellor para a normalizacin de series de precipitacin mensual. A travs do estudio de 4.000
estacins, este autor demostrou que algunhas das
distribucins empregadas con maior frecuencia
nas anlises climticas como a distribucin
gamma ou a Gumbel- non foron capaces de
representar, de forma consistente, as distribucins
observadas e fallaron en mis dun 30% dos casos
a un nivel de confianza do 95%. Os seus resultados indican, polo tanto, que a transformacin
modificada de Box e Cox a mellor para evaluar
os totais de precipitacin mensual para un amplo
espectro de climas. Dado que os rexistros de
temperatura non acostuman mostrar unha variabilidade tan extrema como a da precipitacin,
decidimos aplica-lo mesmo mtodo, que asegura
un procedemento de clculo homoxneo para
ambos os dous elementos climticos.
O procedemento mis simple aplicado vn sendo

o de supoer que, dispoendo dun rexistro prximo s 30 anos a media dos valores representiva e a distribucin normal ou cseque normal.
Algns autores critican a validez do perodo de 30
anos, posto que en moitos casos non suficientemente longo para definir unha funcin de
probabilidade estable, e que ademais depende do
elemento climtico considerado. Por exemplo,
para a precipitacin recomndanse duracins de
40-50 anos. Tamn habitual que a distribucin
sexa calculada empregando unha das funcins
coecidas sen comprobar se de feito a dita
funcin de probabilidade se axusta s datos
observados.
Para a estimacin do valor ptimo de , suxernronse das solucins. A primeira, proposta por
Box et al. (1988), iterativa e supn calcular a
suma de cadrados dos residuos para as transformacins con valores correlativos de , ata acadar
o valor que a minimiza. A segunda a proposta
Ns optamos por aplicar a funcin de transformacin de Box e Cox modificada por Legates
17
ATLAS
CLIMTICO
por Legates (1991) e lvase a cabo mediante a

maximizacin da seguinte funcin:
DE
GALICIA
Os mapas de precipitacin e temperatura son pois

o resultado do proceso de estimacin de datos
ausentes, homoxenizacin, clculo de gradientes
verticais, definicin das funcins de transferencia
e acoplamento modelo dixital do terreo. Non
ocorre as para os demais parmetros, que se
obtiveron a partir da informacin bsica xerada
no SIX; por exemplo, a cartografa de rximes
ombrotrmicos o resultado dunha clasificacin
cruzada de precipitacin e temperatura, a cartografa do balance hdrico realizouse aplicando
unha substracin de capas monotemticas de
precipitacin e evapotranspiracin, etc...
L = -n/2 Ln s2 y + (-1)
onde s2 a varianza mostral, Ln a base de
logaritmos naturais e o coeficiente de trasformacin. Para obter o , programouse unha rutina
que, partindo dun valor de referencia (-4), calcula o coeficiente que maximiza a funcin L
mediante iteracins discretas do coeficiente
(incrementos de 0.001). Os valores tomados por
estiveron prximos a 0 para as estacins de series
mis longas (implicando unha transformacin
logartmica), se ben o rango habitual estivo entre
3 e 3. Para un grupo pequeno de estacins
meterolxicas representativas da variabilidade
climtica de Galicia, aplicouse este procedemento
para os valores estacionais (inverno, primavera,
vern e outono, definidos por trimestres dende o
comezo do ano) e anuais, e descubriuse que non
eran significativamente distintos dos calculados
como a suma dos valores medios normalizados.
Tamn comprobouse a eficacia do mtodo para
perodos variables de tempo, en estacins de serie
longa, resultando que, tal como afirma Legates
(1991), a normalizacin efectiva para rexistros
de lonxitudes superiores s 10-15 anos.
Polo que respecta estudio das situacins sinpticas e os tipos de tempo, a fonte empregada foi
o Boletn Meteorolxico Nacional publicado polo
Instituto Nacional de Meteoroloxa. Esta , pola
sa vez, a base empregada para a elaboracin dos
mapas sinpticos do captulo Galicia no contexto
das latitudes medias.
CARTOGRAFA DOS ELEMENTOS

CLIMTICOS.
Unha vez obtidos os valores normalizados representativos do conxunto de estacins meterolxicas de Galicia, para a precipitacin e a temperatura, procedeuse identificacin dos sectores de
gradiente vertical. Isto supn o clculo das
funcins que relacionan a altitude e outros parmetros xeogrficos, coa variacin espacial destes
elementos, para reas xeograficamente coherentes, tal como se describe nos captulos adicados a
estes. Estas foron empregadas como funcins de
transferencia, acopladas a un modelo dixital do
terreo, cun pixel de resolucin de 250 m de lado,
mediante o emprego dun sistema de informacin
xeogrfica (SIX).
18
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
O SISTEMA
CLIMTICO
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
SISTEMA CLIMTICO
O SISTEMA CLIMTICO
A.Martnez Cortizas e F. Castillo Rodrguez
As mltiples interaccins,
retroalimentacins e
acoplamentos son unha das
caractersticas mis salientables
do sistema climtico; procesos
todos eles dinmicos e que temos
que enmarcar nunha evolucin
temporal.
OSFERA
L IT
clima foi considerado ata hai pouco

como a expresin media dos elementos climticos temperatura, precipitacin, ventos, humidade relativa, etc.- que caracterizan unha rexin do globo, os valores medios
de alomenos 30 anos. Nembargantes, para grandes zonas da terra, os valores medios non representan de xeito adecuado as condicins meteorolxicas que se suceden no tempo. Asumindo de
forma estricta esa definicin estatstica poderase
chegar conclusin de que nas latitudes medias
non hai clima, ao seren tan cambiantes as condicins meteorolxicas e tan baixa a sa persistencia. O clima debe entenderse como a integracin
da variabilidade temporal amosada polos estados
atmosfricos que se dan nunha rexin do globo
ao longo do tempo e a sas repercusins sobre a
superficie terrestre.
nos, biosfera, edafosfera, criosfera -, e a sa

complexidade deriva das mltiples interaccins
entre os seus compoentes retroalimentacins,
acoplamentos- a distintas escalas espaciais e
temporais. A enorme variedade de interaccins
que poden ter lugar entre os compoentes fan
que o sistema climtico amose un comportamento e unha evolucin marcadamente non lineais.
Entndese por interaccin calquera efecto na

dinmica de un subsistema que consecuencia
das caractersticas ou dos procesos que ocorren
noutro subsistema. Por exemplo, as barreiras
orogrficas elevadas poden xerar modificacins
importantes nas propiedades das masas de aire
que baten con elas, xerando precipitacins abundantes; falaremos de interaccins entre o relevo e
a atmosfera (ou ben de forma xenrica entre
litosfera e atmosfera). Cando a interaccin provoca modificacins nun subsistema como resultado
das cales o subsistema de partida se ve pola sa
vez afectado, flase dun proceso de retroalimentacin. Se o efecto o de potenciar o cambio
Hoxe o clima considerado como un sistema

complexo. A sa natureza sistmica conferida
pola multitude de compoentes (ou subsistemas)
que nel interven enerxa solar, atmosfera, oca-
23
ATLAS
CLIMTICO
inicial dise que a retroalimentacin positiva,

pero se o amortece dise que negativa. Cando as
variacins nun subsistema dirixen a evolucin do
sistema climtico cara a un estado, flase de
forzamento. Por fin, cando dous subsistemas
interactan, de tal xeito que a sa evolucin
temporal e a sa dinmica entran en fase, flase
de acoplamentos.
DE
GALICIA
frica, pola sa vez, incrementa a capacidade de

almacenamento de auga da atmosfera e con iso a
sa humidade. O vapor de auga o gas atmosfrico cunha maior capacidade de efecto invernadeiro ao captar radiacin infravermella polo que,
xunto cunha troposfera mis quente, aumentan
as emisins infravermellas de volta cara terra,
quentando anda mis a superficie do planeta.
Esta ganancia de calor contribe evaporacin
superficial, completando o ciclo de retroalimentacin do vapor de auga.
Os procesos de retroalimentacin estn na esencia mesma do sistema climtico. Sbese que hai
unha serie de procesos de retroalimentacin que
son o resultado do forzamento do clima debido
ao quecemento invernadeiro. O forzamento
provocado por gases como o CO2 ou o CH4 sobre
a temperatura atmosfrica fai que no sistema
climtico tea lugar un cambio na temperatura
superficial. Mais este aumento da temperatura
dispara unha serie de procesos de retroalimentacin que acentan ou diminen o forzamento
invernadeiro. Como xa mencionamos, estes
mecanismos son altamente non lineais e poden
verse afectados uns por outros (interaccins de
intraretroalimentacin).
De calquera xeito, parece que este proceso ten as

sas propias limitacins naturais que impiden un
quecemento incontrolado. Por un lado, o aumento da temperatura aumenta pola sa vez as
emisins santes e o enfriamento por radiacin de
tipo corpo negro e, por outro, as variacins dos
gradientes trmico e higromtrico verticais da
troposfera provocan unha conveccin de calor
cara s latitudes elevadas, disipando parte do
exceso enerxtico e atemperando o quecemento
forzado polo vapor de auga.
As interaccins ocanos-atmosfera son mis
complexas e, tal vez, un dos factores individuais de
maior importancia na evolucin do sistema climtico. A circulacin termohalina dos ocanos est
dirixida polos gradientes de densidade das augas
ocenicas, resultado das variacins da temperatura e salinidade do mar. Estes gradientes poden
verse modificados pola mestura de augas frescas
co mar por aumento da precipitacin, por aumento da contribucin fluvial ou pola fusin dos xeos
nas latitudes norte. Esta mestura d lugar a unha
diminucin da salinidade e da densidade da auga
do mar. Como consecuencia, merma o fluxo de
subsidencia das augas ocenicas e a formacin de
augas profundas, o que afecta circulacin meridiana das correntes ocenicas implicadas na
redistribucin do excedente enerxtico das baixas
latitudes-. A salinidade redcese nos plos debido
a un fluxo salino mis limitado dende as latitudes
baixas, o que atena ou bloquea o transporte de
calor iniciando unha cada da temperatura nas
latitudes elevadas. Isto completa unha retroalimentacin negativa sobre o quecemento nas
Os mis coecidos dos procesos de retroalimentacin son o do vapor de auga, o efecto das nubes,
o do albedo superficial, a humidade do solo e a
vexetacin, as interaccins entre os ocanos e a
atmosfera e as interaccins no ciclo do carbono.
O do vapor de auga un dos poucos procesos
sobre os que hai consenso sobre o signo do seu
efecto (positivo) sobre o forzamento climtico.
Un aumento do CO2 d lugar a un aumento das
emisins infravermellas da superficie da terra,
elevando directamente a sa temperatura. A
ganancia de calor intervn no ciclo hidrolxico ao
provocar unha maior evaporacin de auga dos
ocanos e augas continentais, aumentando a
humidade
absoluta
da
atmosfera.
Simultaneamente, a calor latente que transferido atmosfera pola auga evaporada xera unha
elevacin da temperatura atmosfrica tras a
condensacin do vapor. A temperatura troposfrica tamn aumenta debido absorcin de radiacin infravermella polo CO2 e outros gases de
efecto invernadeiro. A maior temperatura tropos-
24
SISTEMA CLIMTICO
rexins polares. A medida que descende a temperatura da superficie nestas rexins, tamn o far a
evaporacin, reducndose a salinidade que, pola
sa vez, poder potencia-lo bloqueo da circulacin ocenica meridiana e afectar o transporte de
calor cara aos polos por medio do acoplamento
ocanos-atmosfera. De feito, as investigacins
mis recentes suxiren que o enfriamento e quecemento dos ocanos parece estar implicado na
sucesin de perodos glaciares e interglaciares.
Por outra parte, CO2 e vapor de auga son responsables do 95% do efecto invernadeiro. Mais o CO2
un dos compoentes esenciais do ciclo do
carbono e, en consecuencia, as sas variacins
deben entenderse dentro deste ciclo global, e os
procesos e mecanismos que lle afectan afectarn
potencialmente o comportamento do sistema
climtico. O ciclo do carbono non sinxelo, e
convrtese nun claro exemplo da complexidade
intrnseca do sistema climtico xa que nel interveen unha grande cantidade de elementos:
atmosfera, organismos vivos (balance entre fotosntese e respiracin, acumulacin de biomasa),
solos (respiracin e acumulacin de materia orgnica), actividade humana (deforestacin e queima
de combustibles fsiles) e intercambios ocanoatmosfera. Outra caracterstica que se trata dun
ciclo con numerosas fontes a sumidoiros, as
primeiras relativamente ben estudiadas, pero a
comprensin dos segundos e dos fluxos entre
ambos anda escasa.
solos forestais (na secuencia solos de bosques

tropicais, solos de bosques temperados, solos de
bosques boreais) e nas turbeiras. En termos xerais,
o contido de materia orgnica dos solos depende
do clima e do relevo e pdese expresar como
unha funcin complexa da temperatura, precipitacin, evapotranspiracin e altitude.
O fluxo de carbono entre a biosfera e a atmosfera superior ao establecido entre os ocanos e a

atmosfera. Ademais, unha grande proporcin do
carbono acumulada nos sistemas edficos e
liberada a tempos variables, mentres que a maior
parte do carbono que intercambiado entre a
atmosfera e os ocanos, de retorno rpido e tan
s unha pequena proporcin incorporada como
materia orgnica e carbonatos marios. Os principais reservorios do carbono son os bosques e os
solos. Nos bosques, a maior proporcin de fixacin atpase nos de latitudes elevadas, seguidos
dos de latitudes baixas e medias; no caso dos
solos, as proporcins mis elevadas atpanse nos
Os principais factores que afectan a acumulacin

e os fluxos de carbono entre os solos e a atmosfera a escalas curtas de tempo, dependen da actividade humana: os cambios do uso da terra, a
drenaxe de reas hidromorfas e turbeiras ou a
corta dos bosques. Estas actividades supoen un
aumento da mineralizacin da materia orgnica e
un incremento do fluxo de CO2 cara atmosfera.
As taxas de descomposicin da materia orgnica
dos solos estn relacionadas positivamente coa
25
O ciclo hidrolxico constite un

elemento importante do sistema
climtico, xa que nel interveen os
dous subsistemas que, a distintas
escalas temporais, exercen maior
control na expresin climtica.
A partir dos efectos catastrficos
do episodio do ENSO (El Nio
Southern Oscillation) do ano 1972,
ten aumentado
extraordinariamente o interese,
non soamente cientfico, por este
fenmeno que exemplifica o
acoplamento atmosfera-ocanos.
El Nio o quecemento anmalo
da superficie do mar ao longo da
lia ecuatorial nos sectores central
e oriental do Pacfico, o que xera
unha vasta fluctuacin da presin
atmosfrica -a oscilacin surentre ambos os flancos do ocano.
Esta fluctuacin baromtrica d
lugar a anomalas meteorolxicas
trascendentes (sequas e
inundacins). A sa ocorrencia
cclica, pero non peridica.
ATLAS
0.8
0.6
0.4
0.2
0
-0.2
-0.4
-0.6
-0.8
-1.0
0
20
40
60
80
DE
GALICIA
Todos estes exemplos poen de relevo a forte

dependencia do sistema climtico dos mecanismos e procesos que ocorren, principalmente, na
superficie da Terra litosfera e troposfera- e do
fluxo externo que representa a enerxa solar. Para
algns investigadores, o clima observado resultara pois da combinacin dun forzamento ordenado e dun comportamento catico. A evolucin
dos estados atmosfricos altamente sensible s
sas condicins iniciais pequenos cambios na
situacin de partida orixinan condicins finais
ben diferenciadas-, polo que o comportamento
tende a ser catico e difcil de predicir, anda que
amosa unha tendencia a oscilar entre uns poucos
estados. Considrese, por exemplo, a evolucin
paleoclimtica durante as glaciacins que se
describen no ltimo captulo desta obra-. O
patrn de cambios sorprendentemente coincidente para os ltimos 420.000 anos, con mnimos de temperatura que a penas se diferencian
nun grao centgrado e tendencias durante os
quecementos moi semellantes. Os cambios nos
parmetros orbitais, que gobernan o inicio dos
cambios climticos son, nembargantes, cseque
peridicos ao igual que o forzamento solar.
1.0
DESVIACINS DA TEMPERATURA (C)
O clima, como sistema complexo

que , amosa un compoente de
forzamento ordeado e un
cocompoente de
comportamento catico
(dinmica non lineal). Por isto, a
evolucin de calquera dos
elementos que caracterizan o
clima como a temperaturapresenta sensibilidade s
condicins iniciais, dicir,
pequenas variacins nas
condicins de partida dan lugar
a resultados sustancialmente
diferentes a escalas de tempo
moderadas, facendo moi dificil a
prediccin climtica. A isto se lle
conoce popularmente como o
efecto mariposa (modificado de
Tsonis, 1991).
CLIMTICO
100
TEMPO (ANOS)
temperatura, e dun modo mis complexo, coa

humidade. Que os solos acumulen materia orgnica bloqueando o CO2 ou que amosen unha
emisin neta positiva, depender do balance
entre produccin e descomposicin. a resposta
diferencial destes dous procesos aos efectos
combinados da temperatura e a humidade, o que
determinar o cambio no contido de materia
orgnica dos solos. Algns estudios suxiren, que
para un determinado aumento da temperatura, o
aumento das taxas de descomposicin da materia orgnica supera o correspondente aumento na
produccin vexetal, sendo o balance final unha
emisin neta de CO2 cara atmosfera.
Nembargantes, tamn hai evidencias de que un
aumento do CO2 d lugar a un aumento da
biomasa vexetal enterrada races- e reduce a
taxa de descomposicin do follasco, co consecuente aumento na acumulacin e no tempo
medio de residencia do carbono nos solos.
As pois, hora de abordar a caracterizacin

climtica dunha pequena porcin do globo,
conveniente ter en conta esta complexidade e
tratar de analisar os factores e mecanismos que
inflen na expresin do clima. Polo tanto e como
non podera ser menos, a realidade climtica de
Galicia s pode comprenderse como o resultado
da interaccin dos diversos factores en xogo
nunha rexin xeogrfica situada nas latitudes
medias, coa circulacin atmosfrica tan dinmica
(baixa persistencia) que as caracterizan, e o papel
desenvolvido polas augas e correntes do ocano
Atlntico que nos afectan, as como cun relevo
que produce unha marcada diferenciacin meso e
microclimtica.
Outras evidencias inciden na complexidade das

relacins, as, un aumento da temperatura pode
dar lugar a un aumento no consumo da auga da
reserva dos solos que, de non ser acompaado
por un aumento na oferta pluviomtrica, provocara unha maior sequa, unha maior taxa de aireacin e un aumento da liberacin de CO2 por
oxidacin da materia orgnica. Resultados que
suxiren que o ciclo do carbono e, en particular, a
dinmica do carbono nos medios edficos,
esencial para a compresin do funcionamento do
sistema climtico.
26
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
G ALICIA NO
CONTEXTO DAS
LATITUDES
MEDIAS
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
GALICIA
NO CONTEXTO DAS LATITUDES MEDIAS
GALICIA NO CONTEXTO DAS LATITUDE MEDIAS

F. Castillo Rodrguez, A. Martnez Cortizas e R. Blanco Chao
O BALANCE ENERXTICO
FACTORES ASTRONMICOS E
TERRESTRES NA CAPTACIN DE
ENERXA
enerxa responsable dos procesos
termodinmicos no sistema climtico
procede nun 99% do Sol, unha estrela
de tamao medio cunha temperatura superficial
duns 6.000 C. A radiacin solar ocorre nunha
ampla gamma de lonxitudes de onda, pero o 99%
dela est na rexin dos 015 a 40 m (onda
curta); o 9% son radiacins de lonxitude de onda
inferiores a 036 m, demasiado curtas para seren
observadas a simple vista e que se coecen como
ultravioleta, o 45% atpase na rexin visible do
espectro electromagntico, 036-07 m, e o 46%
restante son ondas de lonxitude demasiado
grande para seren vistas, pero que poden sentirse
-sensacin trmica-, na rexin do infravermello.
O espectro da radiacin solar ten o seu mximo
de intensidade no centro da rexin do visible a
uns 05 m, por iso a luz do Sol parece branca.
Esta radiacin pode ser considerada como unha
onda de transporte de enerxa que, con
movemento rectilneo, emprega tan s 8 minutos
e 20 segundos en percorrer os 150 millns de
quilmetros que separan o Sol da Terra. O reparto
desta enerxa sobre a terra (insolacin) depende
de factores astronmicos e terrestres. Os
principais factores astronmicos son:
ciclos e o de 11 anos, relacionado coas manchas

solares; pero tamn existen ciclos de 80-100 anos.
A distancia ao Sol: debido excentricidade da
rbita terrestre danse diferencias de ata un 6% no
valor da constante solar, entre o afelio (momento
en que a distancia entre o Sol e a Terra e mxima) e o perihelio (momento en que e mnima).
A altura solar: o ngulo entre os raios do Sol e a
superficie da terra tamn condiciona os valores de
insolacin. A maior altura solar mis concentracin da intensidade de radiacin para unha
superficie dada, e menor absorcin e reflexin
atmosfrica dos raios solares.
A duracin do da: xa que a radiacin s alcanza a
superficie de terra durante o da. Este factor e o anterior estn condicionados pola latitude e deben a
sa importancia inclinacin do eixo da Terra (uns
235), o cal o responsable ltimo da estacionalidade climtica e de que, no hemisferio norte, o
inverno coincida co perihelio e o vern co afelio.
A constante solar, ou enerxa que alcanza a

superficie externa da atmosfera, e que duns
1.360 W m-2 (195 cal cm-2 min-1), con certas
variacins ao longo do tempo -o mximo actual
de 1.402 W m-2 o 3 de xaneiro e o mnimo de
1.312 W m-2 o 6 de xullo-. A pesar de empregar o
cualificativo de constante a enerxa emitida polo
Sol vara ciclicamente, o mis coecido do seus
A nivel medio, cseque a metade da enerxa que

alcanza o borde exterior da atmosfera reflecti-
31
A radiacin procedente do Sol a

enerxa bsica que anima o sistema
climtico, pero no seu reparto
superficial, ou insolacin, tamn
interveen outros factores como a
estructura e composicin da
atmosfera e a natureza das
superficies terrestres.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Efecto da altitude, a orientacin e a pendente:

factores de grande relevancia a meso e microescala. Os efectos da altitude refrense ao alongamento do da e a diminucin da capa de atmosfera
que teen que atrevesar os raios solares en localidades elevadas. A orientacin determina o grao de
sombra e exposicin (solaina/umbra) e a pendente modifica o ngulo de incidencia dos raios solares (podendo diminur ou aumentar a taxa de
captacin de enerxa, segundo a poca do ano).
A inclinacin do eixo da Terra,

respecto ao plano da eclptica, un
dos factores astronmicos mis
importantes na distribucin da
insolacin ao longo do ano e a
nivel hemisfrico, mis relevante se
cabe que a maior ou menor
distancia ao Sol. As sas
oscilacins parecen estar
implicadas nos cambios climticos
globais.
Por outra parte, as formas en que aparece a enerxa na atmosfera -cintica, potencial, trmica e
calor latente-, as como as sas transferencias -por
conveccin, conduccin, radiacin, adveccin ou
fluxo de calor latente-, dependen en grande medida da sa estructura e composicin. Arredor do
75% da masa da atmosfera est contida na troposfera, unha fina capa duns 9 a 17 km de espesor, a
mis importante en termos climticos, e tan s uns
poucos constituintes dela -vapor de auga, CO2, O3,
CH4- son os gases naturais directamente implicados
nos procesos de transferencia de enerxa.
da ao espacio, pasando o resto ao sistema terraatmosfera. Hai catro factores terrestres que inflen na taxa mxima de insolacin:
O espesor da atmosfera: a radiacin ao atravesala absorbida e dispersada polos seus constituntes. As molculas de aire dispersan a radiacin en
todas as direccins, de tal xeito que a que se recibe na superficie da terra, chega dende todas as
partes. Por outra banda, ao igual que todos os
gases, os diferentes compoentes do aire absorben certas lonxitudes de onda da radiacin e son
transparentes a outras.
O Sol emite radiacin de onda curta, a terra irradia o espacio radiacin de onda longa ou infravermella, principalmente en lonxitudes comprendidas entre os 5 e os 80 m, co seu mximo a 10
m. A emisin total e duns 350-400 W m-2, o cal
claramente inferior emisin solar.
Efecto da superficie das nubes: dependendo do

grao de cobertura e do seu espesor, poden formar
unha barreira que limita en grande medida a
penetracin da radiacin directa. A reflectividade
ou albedo vara moito co tipo de nube (dende o
21% das nubes medias ao 70% en grandes cmulos convectivos). As nubes tamn absorben unha
pequena parte da radiacin e evitan a perda de
enerxa de onda longa emitida pola terra.
O BALANCE RADIATIVO DA TERRA

Non toda a radiacin recibida no borde exterior
da atmosfera empregada polo sistema climtico. Un 30% da radiacin solar incidente reflectida de volta o espacio polas nubes e, en menor
medida, polas superficies de terra (albedo). Esta
enexa prdese do sistema. Do 70% restante, un
20% absorbido polos constituntes atmosfricos
e un 50% polos ocanos e a terra. Parte da enerxa empregada para o quecemento directo da
atmosfera (6%) e parte para o mantemento do
ciclo hidrolxico por medio da evaporacin (24%,
fluxo de calor latente), quentando a atmosfera
cando a auga se condensa formado as nubes. Un
20% produce o quecemento da superficie da terra
Efecto das superficies de auga e terra: a cantidade de radiacin que absorbida depende da
natureza da superficie, do seu albedo e da sa
capacidade calorfica (ou calor especfica). Por
exemplo, debido a sa elevado calor especfica, a
auga absorbe cinco veces mis enerxa que unha
masa de area. enfriarse, libera a mesma cantidade de calor que absorbeu, sendo transferida
atmosfera.
32
GALICIA
e perderse logo en forma de radiacin de onda

longa cara atmosfera (14%) e ao espacio exterior (4%).
tan s un 6% escapa cara ao espacio exterior.

Parte da enerxa absorbida reemitida de volta
terra, co que se produce un aumento da enerxa
total recibida na superficie, e como consecuencia
diso a temperatura elvase uns 33 C por enriba
do valor terico dictado pola lonxitude de onda
da emisin terrestre.
Unha pequena cantidade da enerxa absorbida

pola atmosfera (1%) convrtese en enerxa cintica que mantn a circulacin xeral atmosfrica e
ocenica en contra da friccin. Finalmente, un
64% da enerxa devolto ao espacio dende a
atmosfera. Pdese ver como toda-las entradas e
sadas do sistema climtico estn globalmente
equilibradas.
O EFECTO INVERNADEIRO
A clave para entender cmo a atmosfera regula a
temperatura superficial reside no denominado
efecto invernadeiro. Dado que a atmosfera da
Terra ten forma esfrica, o fluxo medio da radiacin solar na sa capa exterior aproximadamente duns 342 W m-2, dicir, un cuarto da
Como xa mencionamos, a atmosfera tan s

parcialmente transparente radiacin de onda
longa emitida pola terra; absorbe un 94% dela, e
33
Balance enerxtico global do

planeta (modificado de Musk
1991)
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Dado que a atmosfera est mis fra c superficie

terrestre, as molculas dos gases constituntes
absorbern mis enerxa da que emiten. O resultado neto que parte da radiacin infravermella
emitida pola superficie terrestre atrapada polos
gases atmosfricos, dando lugar ao efecto invernadeiro. Esta captura de radiacin infravermella
(estimada en 153 W m-2 en condicins de equilibrio) contribe ao quecemento atmosfrico e
emisin infravermella dende a atmosfera de volta
superficie da terra. A atmosfera tamn emite
radiacin infravermella cara ao espacio exterior. O
sistema terra-atmosfera acada finalmente un
estado de equilibrio radiativo onde o enfriamento de corpo negro causado polas emisins infravermellas cara ao exterior se compensan coas
entradas de enerxa solar. As emisins de onda
longa evitan o quecemento progresivo e incontrolado da superficie da terra.
O efecto invernadeiro
consecuencia da captacin
selectiva da enerxa de lonxitudes
de onda longa emitida pola Terra.
Este mecanismo natural o
responsable do quecemento do
sistema terra-atmosfera por enriba
da temperatura de equilibrio
terico.
enerxa emitida polo Sol -relacin entre o rea do

disco terrestre e a sa superficie-. Destes 342 W
m-2 un 49% (169 W m-2) absorbido pola superficie da terra provocando o seu quecemento. Un
20% (68 W m-2) absorbido pola atmosfera e
tamn contribe o seu quecemento directo. A
enerxa restante, un 31% (105 W m-2), reflectida de volta ao espacio, co que a ganancia neta do
sistema climtico de 237 W m-2.
Polo tanto, as condicins presentes de equilibrio

radiativo na Terra deron lugar a que a temperatura media superficial sexa de 15 C. Nembargantes, as variacins na concentracin dos gases
responsables do efecto invernadeiro estn implicadas nos cambios de temperatura a escalas de
tempo moito maiores, das que falaremos no captulo dedicado aos paleoclimas cuaternarios e ao
cambio climtico inducido. Sirva aqu de exemplo
o caso do planeta Venus, a atmosfera do cal
contn un 90% de CO2 (en volume) e a temperatura superficial de equilibrio duns 477 C, cun
quecemento invernadeiro equivalente de 523 C,
comparado cun contido do 0035% (350 ppmv,
partes por milln en volume) e un quecemento de
33 C da Terra.
En ausencia de ganancias ou perdas netas de

enerxa a longo prazo, pdese asumir que o sistema emite enerxa radiativa coma un corpo negro
cunha temperatura equivalente, de acordo coa lei
de Stefan-Boltzman, de -18 C. A atmosfera est
xeralmente mis fra c superficie da terra, para a
que a temperatura media duns 15 C. A diferencia entre a temperatura media equivalente do
sistema terra-atmosfera (-18 C) e a temperatura
media superficial da terra (15 C) de 33 C,
dbese ao efecto invernadeiro provocado polos
gases atmosfricos. Este ten lugar a medida que
a superficie da terra quece debido absorcin de
radiacin de onda curta. A superficie emite enerxa radiante, coma un corpo negro, estando a
maior parte dela na rexin infravermella (onda
longa).
O TRANSPORTE DE CALOR
Se o balance enerxtico final coincidise plenamente co balance radiativo, os contrastes por
exceso e dficit de radiacin entre as latitudes
polares e as ecuatoriais, faran insoportables as
condicins climticas do noso planeta. A anlise
do reparto da insolacin a nivel latitudinal revela
que no sistema terra-atmosfera, a entrada de
radiacin de onda curta excede as sadas en
34
GALICIA
Galicia ocupa unha posicin

xeogrfica fronteiriza, entre as
latitudes deficitarias e as
excedentarias en termos
enerxticos, onde se procura o
reequilibrio non s enerxtico
se non tamn cintico e hdrico
(modificado de Musk, 1991).
forma de onda longa por debaixo dos 35 de latitude cara s polos dos dous hemisferios. Dado
que todas as latitudes tenden a manter a sa
temperatura media anual dentro dunhas estreitas
marxes, a escalas curtas e medias de tempo, debe
existir unha transferencia continua de enerxa
dende as latitudes baixas -excedentarias- cara s
latitudes medias e altas -deficitarias-. Entre un
70% e un 90% da necesaria transferencia enerxtica faina a circulacin atmosfrica, e o resto
transferido polas correntes ocenicas -as cales
parecen xogar un papel moi importante no
control do cambio climtico a escala global-.
cio sinptico est animado dunha constante trasfega de masas de aire de diversa natureza que, ao
seu paso polas nosas latitudes, deixan constancia
dos rasgos trmicos e higromtricos da rexin
manancial da que proceden. Igualmente, a circulacin ocenica regula, a travs da deriva da
corrente clida do Golfo, a temperatura final que
se acada nas nosas costas.
A CIRCULACIN ATMOSFRICA
NAS LATITUDES MEDIAS
Tendo en conta a importancia das influencias
procedentes de dominios distantes, indispensable situar a nosa rexin nun marco amplo, que se
estendera, por unha parte, entre o litoral atlntico do continente americano e a Rusia europea, e,
por outro, entre o trpico e a cunca polar. S as
se podern comprender todos os mecanismos
circulatorios que rexen o tempo meterolxico e o
clima de Galicia. Os aspectos mis significativos
da circulacin atmosfrica nesta rexin do globo
descrbense a continuacin.
Os intercambios meridianos de enerxa a travs

das masas areas e marias, que nos seus desprazamentos transportan a calor latente e sensible,
son pois os mecanismos que procuran a compensacin dos equilibrios enerxticos. Os mecanismos
a escala planetaria que regulan estes procesos de
compensacin -non s trmica, senn tamn
cintica e hdrica- por medio da adveccin de
masas de aire e dos circuitos ocenicos, constiten o motor bsico do sistema climtico.
A localizacin da Pennsula Ibrica na zona de
transicin entre rexins excedentarias e deficitarias en termos enerxticos, convrtenos en testemua de excepcin dos mecanismos dinmicos
responsables do reequilibrio a escala hemisfrica.
Esta singular localizacin supn que o noso espa-
O VRTICE CIRCUMPOLAR
Galicia atpase baixo a influencia da circulacin
xeral das latitudes medias, caracterizada nos
niveis altos da troposfera -topografas de 200 e
300 hPa- pola presencia constante de grandes
35
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Velocidade da
corrente en chorro (km h-1)
Velocidade da
corrente en chorro (km h-1)
O movemento rotatorio do planeta
e a desigual distribucin enerxtica
xeran grandes circuitos de ventos a
disposicin dos cales determina as
transferencias atmosfricas vitais
na dinmica do sistema climtico.
As grandes correntes do oeste que
circunvalan o hemisferio reciben o
nome de vrtice circumpolar, e s
sas zonas de mxima intensidade
circulatoria denomnaselles
correntes en chorro. Ao longo do
ano estes circuitos adoptan
diversas disposicins que permiten
as ditas transferencias.
correntes do oeste -ventos de Ferrel- entre os

paralelos 30 e 60 N, o que define unha circulacin pechada a carn do Polo Norte que acostuma denominarse vrtice circumpolar. Este
vrtice est suxeito a unha oscilacin cclica de
difcil caracterizacin que vara dende un rxime
de circulacin zonal rpido -seguindo o camio
dos paralelos sen a penas ondulacins en todo o
seu percorrido- ata unha circulacin meridiana
lenta, con importantes e profundos meandros
que poden chegar a provocar situacins de
bloqueo, que favorecen o intercambio hidrotrmico e de momento cintico entre as altas e as
baixas latitudes. Simultaneamente, o fluxo zonal
no seu conxunto e os mecanismos meterolxicos
asociados sofren unha expansin e un retraimento en latitude ao longo do ano, de acordo
coas estacins astronmicas. De xeito que, no
inverno, o vrtice se despraza uns cantos graos

en latitude cara o Ecuador (expansin) e, no
vern, faino cara os Plos (contraccin).
Ademais, non se trata dun cinto de ventos
uniforme, ao contrario, presenta alternativamente zonas de diferente concentracin e intensidade. s zonas de mxima intensidade chmanselles chorros ou jet streams. Se analizamos os
datos medios mensuais do vrtice na topografa
dos 300 hPa, aparecen tres zonas nas cales a
concentracin mxima, das delas forman o
chorro polar das latitudes medias e a terceira
forma o chorro subtropical. O chorro polar,
moito ms mbil c subtropical, est asociado
en superficie Fronte Polar.
Os vrtices circumpolares e/ou as correntes en
chorro son coma a espia dorsal da circulacin
36
GALICIA
A corrente en chorro unha

descontinuidade de orixe
trmica -separa masas de aire
de caractersticas dispares- e
dinmica suxeita a balanceos
latitudinais en funcin das
estacins, e a ondulacins
lonxitudinais -ondas de
Rossby- que facilitan o
trnsito de aire fro cara
Ecuador e clido cara s Plos,
mantendo polo tanto o
equilibrio termodinmico entre
as altas e baixas latitudes.
atmosfrica. No hemisferio norte, a rexin

esquerda do chorro chamselle o seu lado fro e a
rexin dereita o seu lado clido. Este chorro ,
polo tanto, en esencia unha descontinuidade de
orixe trmica -separa masas de aire de caractersticas trmicas dispares- e dinmica, suxeita a oscilacins latitudinais ao longo do ano, en funcin das
estacins e as ondulacins en sentido lonxitudinal
-ondas de Rossby- que facilitan o trnsito de aire
fro cara ao Ecuador e clido cara s Plos.
de aire ocenico xeralizada e provoca unha

intensa inestabilidade que desencadea fortes
chuvieiras ao longo de todo o norte peninsular.
RXIMES CIRCULATORIOS
A corrente en chorro unha descontinuidade
termo-dinmica no seo do aire que amosa remuos alternados a un lado e outro da sa traxectoria. Os remuos do borde do chorro que miran
cara ao Plo son ciclnicos e os que miran cara
ao Ecuador son anticiclnicos e, polo tanto,
podmolos considerar como xermes de borrascas
ou anticiclns en altura.
O chorro polar, rector da circulacin atmosfrica

no hemisferio norte, tende a alcanzar a sa mxima intensidade a 50 N en vern e a 35-40 N no
inverno. evidente que a rexin galega se atopa
afastada do seu percorrido habitual e que a sa
influencia directa s se far patente cando se
produzan situacins circulatorias que o aproximen s nosas latitudes. En consecuencia, en
superficie tampouco estamos no camio habitual
de paso das borrascas ondulatorias da Fronte
Polar, que, como sabemos, acta de forma coordinada coa corrente en chorro. Nembergantes,
existen, como acabamos de sinalar, siutacins nas
que a corrente en chorro chega a afectar directamente Pennsula Ibrica, varrndoa de oeste a
leste e azoutando de cheo o territorio galego.
Cando ocorren estas circunstancias, a adveccin
O vrtice pode presentar varios modelos de circulacin sobre a nosa vertical.

MODELO DE CIRCULACIN RPIDA OU ZONAL
O chorro presenta unha nidia traxectoria oesteleste no sentido dos paralelos, alcanzando grandes velocidades medias (150 km h-1). Os desprazamentos meridianos dificilmente poden
desenvolverse debido ao forte gradiente baromtrico horizontal. Este modelo circulatorio admite
que o vrtice circumpolar apareza espandido
(baixo en latitude) ou contrado (latitudes altas).
37
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
En resumo, os dispositivos circulatorios en altura

que se poden presentar son:
En superficie, esta situacin caracterzase polo

desprazamento sucesivo de ondas ciclnicas borrascas- a intervalos regulares, denominadas
perturbacins ondulatorias da Fronte Polar. No
caso de que o vrtice espandido discorra sobre as
nosas latitudes, estas borrascas poden chegar a
afectar plenamente as costas galegas, pero o
normal que o fagan indirectamente, a travs
dos seus sistemas frontais asociados.
- Situacins relacionadas cun vrtice contrado,

confinado a latitudes mis elevadas do normal
(vern).
- Situacins relacionadas cun ndice de circulacin zonal alto e o vrtice mis estendido do
habitual, dicir, mis baixo en latitude, ou ben
por latitudes superiores nosa (inverno).
En tales circunstancias, as baixas subpolares de

Islandia e das Illas Aleutianas adquiren maior
intensidade e sitanse na sa posicin habitual;
pola contra, os anticiclns subtropicais alcanzan
unha grande extensin, cos seus eixos orientados
en sentido oeste-leste, prodcese unha ausencia
de altas polares en Norteamrica e perda de
intensidade da alta siberiana.
- Situacins relacionadas cun ndice de circulacin baixo; procesos de ondulacin do chorro:

valgadas e dorsais (inverno, primavera, outono).
- Situacins relacionadas cun ndice de circulacin moi baixo; importantes ondulacins e trasfegas meridianas (primavera, outono-inverno).
MODELO DE CIRCULACIN MERIDIANA E DE

BLOQUEO
- Situacins cunha circulacin sobre o Atlntico

Norte e Europa Occidental de tipo celular: depresins fras e procesos de gota fra (primavera,
outono).
Trtase dun rxime de circulacin lento, no que o

chorro adopta unha serie de meandros provocados
polo desprazamento cara ao norte de dorsais anticlnicas clidas -alcanzando latitudes moi elevadas- e cara ao sur de vrtices pechados fros
(valgadas) -responsables dos perodos chuviosos
mis importantes en Galicia-. O mnimo das
Aleutianas aparece dividido, atopndose unha
clula na pennsula de Kamchatka e outra no
golfo de Alaska. A depresin de Islandia atpase
no suroeste de Groenlandia e a outra entre Azores
e o suroeste de Europa. En ambos os casos, o eixo
maior das baixas subpolares disponse en sentido
norte-sur; os anticiclns subtropicais, enfeblecidos e a mido fraccionados, teen tamn os seus
eixos orientados en sentido norte-sur e os anticiclns polares sobre Canad e Siberia ocupan grandes extensins. A localizacin precisa das dorsais e
valgadas, en especial destas ltimas, esencial
debido forte inestabilidade que as caracteriza.
Tales valgadas son reas favorables para a formacin de borrascas gracias sa elevada adveccin
de vorticidade absoluta e, ademais, as zonas frontais asociadas acostuman ser activadas se coinciden coa rea de diverxencia en altitude.
AS MASAS DE AIRE
Unha masa de aire pode definirse como unha
gran porcin de aire cunhas propiedades fsicas,
en especial a temperatura, que son mis ou
menos uniformes, para unha extensin horizontal
de varios centenares de quilmetros. A uniformidade das sas propiedades prodcese por difusin debido prolongada permanencia sobre a
rexin na que se forman -rexin fonte ou
manancial-. Este proceso de difusin no conxunto da masa resulta lento e esixe, polo tanto, unha
unidade brica que garanta unha elevada permanencia e estabilidade. Por iso, o anticicln constite o campo de presins mis eficaz na homoxenizacin das masas de aire.
A subsidencia anticiclnica favorece un prolongado estancamento e propicia que a masa de aire
faga sas as propiedades meteorolxicas que
definen a rexin fonte. Cando, por calquera
factor dinmico, o conxunto areo se mobiliza,
38
GALICIA
transportar consigo as ditas propiedades a modo

de impronta identificativa. Se o percorrido ata
chegar a afectarnos moi prolongado, produciranse modificacins nos valores de partida, en
funcin das caractersticas das zonas atravesadas,
anda que sempre permanecern recoecibles boa
parte das propiedades primixenias.
AIRE RTICO MARTIMO (Am)
A rexin de orixe a cunca subrtica, entre
Groenlandia e o arquiplago de Spitzberg.
Dende este mbito, o traxecto ata alcanzar as
nosas costas ten unha marcada compoente
meridiana: direccin norte-sur. Evidentemente,
a circulacin en altura da corrente en chorro vn
a adoptar un ndice e unha composicin determinadas que propician tales desprazamentos
meridianos: rxime zonal baixo con profundos
meandros, situndose sobre ns o ramal descendente dunha dorsal ou cua anticiclnica. A
Pennsula Ibrica constite o lmite sur da maior
parte das irrupcins desta masa de aire. A
temperatura desta clula area moi baixa dada
a sa orixe subrtica, o que leva consigo unha
inversin trmica na sa base e un escaso contido en humidade. De calquera xeito, o seu percorrido a travs do ocano modifica substancialmente os seus primitivos caracteres, provocando
a desaparicin da inversin trmica basal e un
maior humedecimento. O quecemento e o
aumento do contido de humidade convrtea
nunha masa de aire inestable ao chegar s
costas galegas. Esta chegada recocese por presentar temperaturas en inverno de -12 a -17 C
na topografa dos 700 hPa e de -30 a -36 C
altitude dos 500 hPa, e por unha tropopausa moi
baixa (6 km aproximadamente).
do maior ou menor percorrido ocenico. Canto

mis longo sexa, maior ser o grao de trasformacin: maior contido de humidade, maior
inestabilidade vertical, aumento da temperatura.
Son varios os dispositivos circulatorios que
poden aproximar estas masas de aire a Galicia.
Entre eles destacan os de direccin noroeste:
adveccin de compoente noroeste de natureza
ciclnica. Se o percorrido polo ocano se
prolonga, as transformacins poden chegar a ser
tan intensas que permiten definir unha nova
masa aerolxica coecida como aire polar martimo de retorno.
AIRE TROPICAL MARTIMO (Tm)
Masa clida que debe a sa orixe ao efecto dinmico do anticicln subtropical dos Azores. O
percorrido ocenico, a diferencia dos casos anteriores, vai provocar un efecto de enfriamento intensificado ademais pola presencia da corrente
ocenica fra de Canarias- e de recarga na proporcin de mestura de vapor de auga. Estas das
alteracins xeran unha tpica inversin na sa
base e, polo tanto, unha estabilizacin. As situacins circulatorias asociadas que achegan esta
masa de aire son as adveccins do suroeste en
dispositivos anticiclnicos e ciclnicos.
AIRE POLAR MARTIMO (Pm)

A sa rexin fonte o Atlntico Norte entre os
paralelos 60 e 70 N (suroeste de Islandia). A
chegada s nosas costas prodcese a travs de
das vas ou direccins de penetracin: direccin noroeste e direccin norte. A caracterizacin final deste conxunto aerolxico depender
39
As caractersticas climticas de
Galicia estn infludas polas
principais masas de aire, que ao
longo do ano, alcanzan as nosas
latitudes. Estas masas proceden
de zonas boreais, martimas ou
continentais, as como de
latitudes subtropicais e portan
propiedades termodinmicas
concretas.
ATLAS
CLIMTICO
MASAS DA AIRE PROCEDENTES DO

CONTINENTE EUROASITICO (Ac-Pc)
DE
GALICIA
atmosfricas que se rexistran sobre a nosa vertical.

A sa importancia radica ademais, en que facilitan
a chegada das distintas masas de aire que visitan o
noroeste peninsular ao longo do ano.
Os dispositivos circulatorios que poden canalizar

estes conxuntos areos son proporcionalmente
moi escasos ao longo do ano. Non esquezamos
que para o rxime xeral dominante se trata de
situacins de circulacin inversa de compoente
leste. Cando se configuran situacins de adveccin inversa, poden chegar ata ns aire rtico
continental (Ac) e aire polar continental (Pc). Na
prctica, non posible diferencialos. Proceden da
zona situada ao leste de Spitzberg, norte de Rusia
ou Escandinavia; ou ben, poden orixinarse polo
prolongado trnsito de aire polar martimo sobre
o continente. Normalmente, a rapidez acostuma
ser unha das sas caractersticas, gracias ao
empuxe nos niveis altos dun ramal da corrente en
chorro. Estas masas de aire dan lugar a un acusado descenso trmico -responsable das ondas de
fro na Pennsula Ibrica- e a unha inestabilidade
relativa que pode desencadear precipitacins en
forma de neve en cotas inferiores s 700 m.
ANTICICLN TERMODNAMICO DAS ILLAS

AZORES
A orixe e natureza desta clula atlntica derivan,
por unha banda, de procesos de natureza trmica, como son a presencia, na sa marxe oriental,
dunha corrente ocenica de augas fras, e a intervencin dos anticiclns fin de familia ou anticiclns mbiles polares que alimentan os seus
estratos inferiores; e, por outra, do dispositivo
dinmico-subsidente que representan as altas
presins tropicais atlnticas. Esta subsidencia o
resultado dunha converxencia nos niveis superiores de coladas polares, procedentes de latitudes
elevadas, e de aire procedente de baixas latitudes.
Na converxencia deses fluxos atpase a orixe
primordial da subsidencia tropical, a localizacin
da cal vir explicada polo principio de conservacin do turbilln absoluto.
CENTROS DE ACCIN EN SUPERFICIE

A sa posicin, no centro do ocano, permtelle
organizar as situacins sinpticas de toda a costa
europea occidental. No vern, ofrece a sa localizacin mis septentrional, provocando unha situacin de abrigo aerolxico, ao impedir o desprazamento das borrascas noratlnticas polas nosas
Trtase dos elementos rectores da circulacin en

superficie, ncleos bricos identificados no campo
de presins que teen tendencia a localizrense en
determinados puntos do noso escenario sinptico,
o que os convirte en protagonistas das situacins
80
Latitude
Esta figura reflecte a localizacin

media dos principais individuos
bricos que controlan a
circulacin atmosfrica a nivel
superficial. Quizais o mis
coecido de todos eles sexa o
Anticln dos Azores, que xoga un
papel protagonista, sobre todo,
nas situacins de bo tempo.
60
Anticiclns trmicos
centroeuropeos
Depresin de
Islandia
40
Anticicln termodinmico
das illas Azores
40
GALICIA
TEMPERADA
COMPOENTES CLIMTICAS
ATLNTICA
IBRICA OU
CONTINENTAL
MEDITERRNEA
SUBTROPICAL
latitudes. o responsable da ausencia de inestabilidade e precipitacins estivais. No inverno, pola

contra, retrase a unha posicin mis meridional (o
58% dos das entre os 25-37 N e os10-17 W)
deixando va libre s perturbacins atlnticas s
que ademais alimenta de aire temperado e hmido
no seu sector clido. En altura, este campo de altas
presins netamente mis frecuente no inverno
que no resto do ano. Isto pode deberse ao marcado gradiente baromtrico entre o centro das altas
presins atlnticas e a depresin de Islandia.
de aire polar continental ou por unha apfise do

anticicln trmico euroasitico. Estes anticiclns
-Escandinavo, Fins e Polaco- dada a sa orixe,
s se reflecten nos mapas de superficie e son os
responsables -baixo condicins dinmicas favorables- dos episodios de fro sobre Galicia, ao canalizar aire polar continental. A topografa da chaira da rexin centroeuropea xoga un papel moi
importante, xa que facilita o seu desprazamento.
A presin media destes centros e de 1033 hPa e
rexstranse case nun 20% dos das invernais.
DEPRESIN DE ISLANDIA
DESCONTINUIDADES FRONTAIS
Situada no Atlntico Norte, na zona de friccin

entre as altas polares e subtropicais, esta depresin de orixe dinmico encana a masa de aire
polar martimo pola sa marxe esquerda; ao
mesmo tempo, acta como canalizadora das
borrascas da Fronte Polar. De presencia permanente nos mapas de presin, intensifcase particularmente no inverno, pois ao efecto trmico
das baixas capas da atmosfera engdese o efecto
hidrodinmico. A depresin tan s desaparece
tras unha invasin masiva de aire fro ou cando
unha dorsal clida planetaria se sita en altitude.
Na atmosfera non se forman verdadeiras descontinuidades, mis ben hai zonas de transicin -de forte
gradiente trmico- entre masas de aire distintas. En
definitiva unha fronte, ou mellor dito, unha superficie frontal, poderase definir como a fronteira que
separa das masas de aire de propiedades distintas.
As principais zonas de desenvolvemento de frontes
son aquelas que son mis frecuentemente baroclinas, como resultado da confluencia de correntes de
aire. A actividade dunha fronte depende do movemento vertical das masas de aire que a conforman.
Se o aire do sector clido se eleva en relacin zona
frontal, as frontes acostuman a ser moi activas anafrontes-, mentres que os afundimentos de aire
clido con relacin s masas de aire fro dan lugar
a unha menor intensidade -catafrontes-.
ANTICICLNS TRMICOS CENTROEUROPEOS

Orixnanse no inverno debido ao prolongado
enfriamento do interior continental, cuberto de
neve e con fortes procesos de irradiacin. Son
moi estables e acostuman xerarse tras a chegada
41
Unha compoente a sntese

dunha serie de condicins de
natureza climtica diversa. A
compoente atlntica define, en
boa medida, os rasgos
dominantes da temperie de
Galicia -abundancia de
precipitacins, temperanza e
baixa amplitude trmica, etc..-.
Ademais, o balance entre as
compoentes temperada e
subtropical crave para entender
a estacionalidade no reparto das
precipitacins (modificado de
Martn Vide, 1996).
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Para poder superar estas limitacins, o coecemento cientfico vese obrigado a desenvolver un
proceso de abstracin capaz de desvelar as
tendencias que se albiscan na inmensa variabilidade do tempo atmosfrico e das sas magnitudes:
temperatura, precipitacin, presin, etc. Estas
tendencias son, precisamente, as responsables
ltimas do forte control que as condicins atmosfricas exercen sobre o resto dos procesos naturais
-morfoxenticos, edficos, biolxicos, etc-.
O concepto do clima nace deste esforzo de inferencia abstracta dos efectos espacio-temporais
que caracterizan a evolucin da atmosfera.
Algns autores, levando ao extremo a consideracin anterior, proclaman a inexistencia do clima,
xa que este non sera mis c espectro da variacin observada nun determinado territorio
durante un perodo de tempo razoablemente
longo. En efecto, as nicas realidades fsicas
mensurables que podemos evidenciar no estudio
da envoltura gasosa que nos rodea, son as manifestacins sensibles dos fluxos e transformacins
da enerxa e os estados dos ciclos xeofsicos do
planeta: calor sensible, movementos atmosfricos, ciclo da auga, etc. Ademais, as combinacins
das ditas variables -resultado dun complexo xogo
de factores- son extraordinariamente efmeras.
As ditas combinacins, aceptando en teora un
certo grao de persistencia, denominmolas tipos
de tempo.
O temperismo, a accin
combinada dos elementos
climticos baixo unha
determinada situacin sinptica,
vara de coto ofrecendo una
ampla gamma de ambentes
meteorolxicos. Temperaturas
suaves, ceos cubertos, elevada
humidade ambiental e chuvias
mis ou menos xeralizadas,
caracterizn os meses de outono
e inverno do noroeste penisular.
Non por elo, dixase de
desfrutar de das despexados,
con altas temperaturas e
ausencia de precipitacins, en
especial nos meses do vern.
SITUACINS SINPTICAS E TIPOS

DE TEMPO
A atmosfera, globalmente cosiderada, non chega
a presentar estados idnticos, non se dan das
situacins meteorolxicas exactamente iguais, xa
que iso equivalera a aparicin de periodicidades
das que non hai evidencia. A pesar diso, cando se
realiza un seguimento da evolucin do tempo
atmosfrico ao longo dun intervalo cronolxico
prolongado, posible distinguir certas analoxas:
o reparto de perodos de seca fronte a outros
hmidos ou a presencia recurrente de determinados fenmenos atmosfricos, por exemplo. Estes
feitos constiten os indicios da existencia, no
continuo devir da dinmica que anima o sistema
climtico, de certas repeticins ou tendencias. Do
dito dervase unha primeira conclusin importante: o tempo atmosfrico non absolutamente
arrtmico. Anda que a existencia de ritmos, que
en ningn caso son idnticos, non dimine o
grao de dificultade que entraa o seu estudio.
Pdese conclur, polo tanto, que o obxecto de

estudio da ciencia climtica tan fugaz nas sas
manifestacins que non queda mis remedio que
abstraer os trazos que se repiten estatisticamente
sobre un determinado escenario terrestre e aceptar, por convenio, que a elevada recorrencia deles,
durante un longo perodo de tempo, poden
empregarse como elementos definidores do clima.
Polos citados inconvenientes, algns meteorlogos sosteen que, anda que a clasificacin das
situacins sinpticas ou tipos de tempo pode ser
conveniente dende unha perspectiva operativa en
determinadas fases da investigacin, a sa validez
fsica certamente dubidosa.
42
GALICIA
SITUACINS SINPTICAS, TEMPERIE E

TIPOS DE TEMPO
control que as alambicadas formas do relevo galego exercen sobre as distintas manifestacins
meteorolxicas, en especial da precipitacin.
Chegados a este punto, cremos necesario facer

unha precisin conceptual respecto dos termos
que empregaremos a seguir. Entendemos por
situacin sinptica calquera configuracin isobrica referida a un espacio concreto e unhas horas
precisas. Estas distribucins do campo de presin
poden someterse a un rigoroso exame comparativo co obxecto de fixar un nmero limitado de
situacins modelo. Se ben certo que a interpretacin da cartografa meteorolxica presenta
serias dificultades, xa que non existen dous
mapas sinpticos idnticos.
O ESCENARIO SINPTICO
Galicia atpase na zona hemisfrica de transicin
entre as latitudes altas, netamente deficitarias en
termos enerxticos, e as baixas latitudes que son
excedentarias. Isto convrtenos en testemuas de
excepcin dos procesos atmosfricos e ocenicos
que procuran o reequilibrio enerxtico e dinmico
entre as ditas latitudes. Esta especial localizacin
tradcese, evidentemente, nunha variada
sucesin de situacins sinpticas que arrastran
ata as nosas costas masas de aire de procedencia
diversa e que outorgan unha extraordinaria
complexidade dinmica atmosfrica rexional,
as como as manifestacins derivadas delas. Por
iso, na maior parte das caracterizacins das
situacins sinpticas que se realicen, resultar
imprescindible especificar as masas de aire que
son mobilizadas, as como as caractersticas do
seu desprazamento. En termos xerais, eses corpos
aerolxicos ascianse, de xeito implcito, coa
direccin coa que chegan a Galicia: as situacins
advectivas do norte, tanto ciclnicas como
anticiclnicas, quedan asociadas ao aire rtico
martimo (Am); as situacins advectivas do
noroeste ao aire polar martimo (Pm); as
situacins advectivas do suroeste ao aire tropical
martimo (Tm); e as situacins advectivas do leste
e norleste ascianse ao aire polar e rtico
continental (Ac-Pc).
Reservaremos o termo temperie para referirmos s

efectos derivados da combinacin dos valores que
toman os distintos elementos meteorolxicos
baixo unha determinada situacin sinptica.
Como pode deducirse, cando facemos referencia
espacial de tales efectos, atopmonos con situacins sinpticas que xeran ambientes parecidos
sobre a totalidade dun territorio e outras que
ofrecen facies subrexionais.
Con iso, chgase finalmente o concepto de tipo
de tempo, entendido, en palabras da O.M.M,
como A distribucin particular dos sistemas de
presin e das masas de aire sobre unha rexin
xeogrfica especificada, asociados con tpicas
caractersticas xerais do tempo.
Hai que insistir, dende postulados sistmicos, na
complexidade das variables que interactan, de
xeito que a expresin final do tempo, dicir, dos
efectos mensurables ou, se se quere, da temperie
que da a da desfrutamos ou sufrimos, son o
asombroso resultado de numerosas interaccins
entre elementos que non s pertencen ao dominio atmosfrico, senon tamn hidrosfera,
litosfera biosfera, etc.
Por outra banda, a chegada das masas de aire

pode producirse de forma directa dende a rexin
fonte ata a Pennsula ou, pola contra, efectuar un
prolongado e sinuoso percorrido que provoque
unha acusada desnaturizacin delas. No primeiro
caso, falamos de adveccin directa e no segundo,
de subdireccionalidade na adveccin. posible,
igualmente, atoparnos con dispositivos nos que
non se aprecia unha entrada nidia -adveccin- de
fluxo sobre a Pennsula (situacins non advectivas).
Neste sentido, Galicia erxese nun bo exemplo da

interaccin de variables pertencentes a distintos
subsistemas. Cabe citar a modo de mostra, o papel
regulador do ocano Atlntico, e, por suposto, o
43
ATLAS
1004
BORRASCA
O
R
S
A
L
2
101
1016
1020
A
A D
L G
V A
0
10
DE
GALICIA
As situacins ciclnicas son aquelas que propician a inestabilidade, dicir, os movementos

verticais tanto para o aire hmido como para o
aire seco. Constiten, por tanto, mecanismos
representativos de situacins termodinmicas
favorecedoras duns tipos de tempo que teen
como denominador comn a presencia de
condensacins, nubosidade e unha alta probabilidade de precipitacins.
1000
O mapa isobrico de superficie

debuxa un conxunto de figuras,
xa clsicas, cuia anlise constite
a base da climatoloxa sinptica.
Os anticiclns son ncleos
pechados nos que a presin
aumenta cara ao seu interior. Nas
depresins, ou borrascas, a
presin diminue cara o interior.
Xunto eles, existe un conxunto de
figuras inermedias: dorsais,
valgadas, etc..., que son reflexo da
complexa dinmica superficial.
CLIMTICO
ANTICICLN
Pola contra, todos os dispositivos que inducen a un

estado propicio para o desenvolvemento de estabilidade atmosfrica ao longo dos distintos niveis
troposfricos sern cualificados como anticiclnicos. A estabilidade crea condicins dinmicas que
impiden os movementos ascensionais no seo da
troposfera, provocando a falta de nubosidade, un
elevado nmero de horas de sol, fortes perdas por
irradiacin nocturna, aumento da amplitude trmica e unha baixa probabilidade de precipitacin.
Pois ben, a estreita relacin entre a maior parte

dos fenmenos meterolxicos e estes procesos de
reaxuste enerxtico a nivel planetario permtenos
establecer un primeiro criterio bsico de cara a
unha posible clasificacin de situacins.
Refermonos disposicin circulatoria nos niveis
altos da troposfera: zonal, meridiana ou de
bloqueo. A travs dela poderemos distinguir
grandes composicins:
Esta distincin peca tamn de certo grao de xeralizacin, xa que baixo situacins cualificables de
anticiclnicas, posibel rexistrar, por exemplo,
fenmenos de precipitacin. En calquera caso, a
caracterizacin ltima das variadas situacins
ciclnicas e anticiclnicas, vir determinada, en
primeiro lugar, pola estacin astronmica.
- Dorsais anticiclnicas relacionadas coas expansins das masas de aire subtropicais. Con elas
ascianse os desprazamentos septentrionais das
masas de aire subtropical.
- Valgadas: co eixo situado en posicin diversa
respecto de Galicia, asociadas chegada de masas
de aire polar e rtico, no seo das que se poden
xestar, pola sa vez, depresins fras que condicionan o aumento da baroclinia atmosfrica.
A tboa resumo amosa un catlogo de situacins

modelo que cobren boa parte das configuracins
que con maior frecuencia se suceden sobre a
vertical de Galicia. Os principais criterios que
emprega xa foron expostos en paragrafos anteriores: a disposicin circulatoria nos niveis altos
da troposfera (300 hPa e 500 hPa) -circulacins
abertas/pechadas, contraccin/expansin do
vrtice, o seu grao de ondulacin, modelo de
circulacin (zonal, dorsais, valgadas, transicins
dorsais-valgadas e viceversa); o caracter anticiclnico/ciclnico das configuracins, as como a
natureza (direccional ou subdireccional) e
compoente do fluxo e masa de aire mobilizada.
Por exemplo, unha situacin ciclnica con adveccin intensa xeralizada de compoente oeste, que
mobiliza unha masa de aire polar martimo, codificarase como CWi.
- Circulacins zonais, de compoente case-paralela, que atraen masas de aire martimas de

distinta orixe (polar e subtropical), sometidas a
intensos procesos de desnaturizacin.
A continuacin resulta obrigado aplicar un criterio
xa clsico como o do carcter ciclnico ou anticiclnico das situacins. Para iso imprescindible
considerar, novamente, o tipo de circulacin na alta
troposfera e as caractersticas termodinmicas das
masas de aire asociadas. Polo tanto, a definicin
dun modelo como ciclnico ou anticiclnico deberase referenciar sempre en altura e en superficie.
44
GALICIA
SITUACINS SINPTICAS TIPO
MERIDIANA
1. Indice Zonal (I.Z.) baixo.

C. Meridiana, C. Omega/BLOQUEO.
Variantes:10, 11, 12
2. I.Z. baixo.C. Meridiana,

DORSAL ATLNTICA (Amplo Radio - A.R.)
Variantes:20, 21
3, I.Z. moi baixo. C. Meridiana.

VAGUADA ATLNTICA (A.R.)
Variantes: 30, 31
ZONAL
ADVECTIVAS.
CIRCULACINS ABERTAS
Abreviaturas:
A: Anticiclnica
C: Ciclnica
Nn: Compoente do fluxo (N,S,W e E)
Maysculas: direccional
Minsculas: subdireccional
i: adveccin intensa
': centrado sobre a Pennsula
A'{: Apfise anticiclnica atlntico-continental
4. I.Z. alto. C. Zonal.

VRTICE expandido latitudinalmente
ORIXE ATLNTICA
ORIXE CONTINENTAL
Am (1) Pm(2) Pmt(3) Tm (4)
Tc(5) Pc(6) Ib(7)
CICLNICO
P(hPa)< =1012
Fluxo ben
definido.
Direccional
Fluxo mal
definido.
Subdireccional
CN1
ANTICICLNICO
P(hPa)>1012
Fluxo ben
definido.
Direccional
CICLNICO
P(hPa)< =1012
Fluxo mal
definido.
Subdireccional
AN1
CNW2
Cnw2
CSW2,3
Csw2,3
ANW2
Anw2
ANTICICLNICO
P(hPa)>1012
Fluxo ben
definido.
Direccional
Fluxo mal
definido.
Subdireccional
AE6
Ae6
ANE6,1
Ane6,1
Masas de aire mobilizadas:

A: rtico
P: Polar
T: Tropical
m: martimo
c: continental
r: retorno
t: tropicalizada
Ib: ibrica
6. Circulacin INVERSA
ou do ESTE.
Retrogresin de ondas
Asw3,4
CW2,3
CW i2,3
5. I.Z. alto. C. Zonal.

VRTICE a latitudes normais
Cw3,4
AW2,3,4
Aw2,3,4
MERIDIANA/BLOQUEO
NON ADVECTIVAS.
CIRCULACINS PECHADAS
Transferencias hemisfricas; reequilibrio enerxtico-dinmico entre as altas e baixas latitudes.
7. Dorsal en altura. C. Bloqueo.

ANTICICLNS ATLNTICOS
CENTRADOS.
Variantes: 70, 71
9. Valgada pequeno radio.

DEPRESINS ILLADAS.
A'4,3,7
C
GOTA
10. Pantano baromtrico (P)

11. Situacins complexas de
difcil definicin
(baixas trmicas)
A'6,7
A'{6
Variantes:
1:
10: Circulacin Zonal con ndice moi baixo ou bloqueante. Disposicin en omega
11: Circulacin meridiana con dorsal de amplo radio desenvolvida en latitude e depresin centrada no Golfo de Xnova
12: Circulacin meridiana con dorsal de pequeno radio desenvolvida en latitude e depresin centrada nas Illas Baleares
2:
20: Circulacin Zonal con ndice baixo sen chegar a bloqueo
21: Circulacin Meridiana con dorsal pouco desenvolvida en latitude e depresin definida no Atlntico occidental
3:
30: Circulacin Meridiana con amplo val atlntico desenvolvido en latitude e dorsal continental
31: Circulacin Zonal con ndice moi baixo e valgada atlntica
7:
70: Situacins ligadas Anticicln atlntico subtropical centrado, con ventos en superficie do 1 e 2 cuadrante:
A'(ne); A'(e); e A' (se). Estas ltimas, tpicas de vern sobre Galicia.
71: Situacins asociadas anticicln atlntico expandido zonalmente, con ventos en superficie do 3 e 4 cuadrante:
A'(w); A'(sw) e A'(nw).
8:
80: Anticicln trmico centroeuropeo expandido
81: Anticicln atlntico mixto ligado anticicln trmico centroeuropeo.
ALGUNHAS SITUACINS REPRESENTATIVAS
CHOIVAS XERALIZADAS SOBRE O TERRITORIO

GALEGO
A cartografa sinptica ofrcenos instantneas

dun fludo animado de movemento constante.
Este feito debe terse en consideracin hora de
asociar as ditas imaxes cos valores rexistrados nos
observatorios meteorolxicos do territorio galego.
Non esquezamos que tan s a visin dinmica
explica satisfactoriamente a evolucin dos principais parmetros meteorolxicos. Feita esta advertencia, exporemos a continuacin algunhas das
situacins sinpticas e tipos de tempo mis representativos da dinmica atmosfrica sobre Galicia.
Precipitacins abundantes baixo circulacin

intensa de poente.
Comezamos coas situacins responsables de
episodios chuviosos xeralizados. Os exemplos
escollidos (14 e 15 de decembro de 1989) encdranse no modelo de circulacin zonal. Durante o
solsticio de inverno, fundamentalmente, prodcese un incremento do ndice zonal hemisfrico e
a expansin latitudinal do vrtice circumpolar. Iso
facilita o paso das frontes asociadas a perturba-
45
8. Dorsal amplo radio.

ANTICICLN
CENTROEUROPEO
Variantes: 80, 81
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
100
0
5340
1004
992
992
100
0
996
5280
5100
5220
996
5160
98
98
5160
972
976
976
992
5220
5280
1000 996
5340
5400
1004
1008
1012
5460
5520
80
55
5640
5700
1016
5760
Topografa da superficie
de 500 hPa (metros)
98
0
102
Anlise en superficie
(milibares)
5760
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 14-12-1989
Da: 14-12-1989
5340
988
5280
5100
522
20
964
968
972
996 0
100
8
98
968
0
10
1008
5580
0
564
0
570
1012
1016
0
576
de 500 hPa (metros)
984
2
99
972
80 340
52
5
0
540
0
546
5520
988
992
97
98 6
0
98
4
5160
992
5160
52
5100
988
58
2
10
20
(milibares)
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 15-12-1989
Da: 15-12-1989
cins ondulatorias que arrastran masas de aire

martimas, de orixe diversa (tropical ou subtropical). Estas adveccins xeralizadas do oeste baixo
rxime zonal de alto ndice posen unha elevada
capacidade pluviomtrica. Nelas, a marcada
compoente zonal soe afectar ao conxunto do
espacio atlntico, que se converte nun extenso
mbito depresionario cunha nidia circulacin de
poente con ondulacins de amplo radio. En
superficie, o facho isobrico aparece igualmente
disposto en sentido oeste-leste seguindo de xeito
case que rectilneo un traxecto paralelo. Esta
adveccin permite a chegada de sucesivas frontes
xestadas no seo de depresins claramente definidas (excepcionalmente encontramos baixas
pechadas secundarias ou outras manifestacins
do campo brico) situadas arrredor do paralelo
50 N. Estas borrascas atlnticas discorren, habitualmente, ao norte das nosas latitudes, co que as
sas frontes varren o noso litoral s a travs dos
seus extremos. Esta afastamento do centro da
perturbacin provoca un amplo ngulo de xiro
das colas das frontes -na sa maiora de caracter
fro- polo que irrompen na Pennsula a traveso
das costas galegas; que se converten as nas
primeiras terras en soportar os seus efectos.

Noutras ocasins, o escenario sinptico presenta
unha procesin de depresins que no seu transitar afectan de cheo a Galicia, a travs de frontes
clidas e fras encadeadas.
Estes particulares dispositivos ciclnicos son
responsables dos mis importantes episodios de
precipitacin sobre Galicia. Consiten situacins
tipicamente invernais e outonais, rexistrndose as
maiores frecuencias de configuracin entre os
meses de novembro a febreiro (67%).
Atmosfericamente manisfstanse por medio
dunha alta nubosidade, predominantemente
baixa, e uns baixos ndices de insolacin. A totalidade do territorio galego recibe abundantes
precipitacins en intervalos de tempo que non
superan as 7 horas, dada a velocidade de trnsito
das frontes (fras nun 70%) con densas estructuras nubosas. Tamn estn caracterizadas polas
sas escasas amplitudes trmicas e uns valores
medios, polo xeral, moderados para a estacin na
que se producen. Os ventos de claro compoente
atlntico, presentan refoladas que poden chegar
a ter carcter atemporalado, en especial na costa.
46
GALICIA
980
988
992
6
100 99
5220
996
0
1004
988
1008
5160
522
528
534
5520
5580
5460
5640
5760
5700
992
2
99 6 0
99 00 4
1 00 8
1 0
10 012 6
1 01 0
1 02
1
5400
102
1024
102
de 500 hPa (metros)
5820
1024
(milibares)
a 12 h (TMG)
1024
a 12 h (TMG)
Da: 5-1-1988
Da: 5-1-1988
1028
1020 1024
1
1012 016
1008
1004
5580
1032
5520
5460
5400
5340
60
57
55
20
80
55
56
992
988
996
1012
1016
5280
5820
0
570
984
102
8
5220
1000
5400
5460
1004
8
5760
00
57
2
10
40
1008
2
10
de 500 hPa (metros)
(milibares)
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 2-4-87
2
10
16
10
12
10
Da: 2-4-87
En ocasins, estes ltimos poden presentarse en

forma dunha clara depresin pechada, moi
profunda e dotada ademais dunha elevada mobilidade, capaz de aproveitar posibles corredores
isobricos cara ao Golfo de Viscaia. En tal caso, o
seu desprazamento sobre Galicia provoca sbitas
cadas de presin, refoladas de ventos que poden
superar os 90 km h-1 e fortes chuvieiras. A disposicin das isobaras delata un intenso gradiente
que se deixa sentir nos anemmetros costeiros. As
frontes ben definidas, con abundante nubosidade, posen un elevado potencial pluviomtrico,
xa que a masa polar martima altamente inestable a tales latitudes. O reparto espacial das
precipitacins queda modulado polas formas
topogrficas provocando rexistros elevados nas
vertentes a barlovento dos relevos das Ras Baixas
e da Dorsal Galega.
Instalacin de valgadas sobre o noso territorio.

Situacins de alta capacidade pluviomtrica
Xunto s situacins advectivas descritas, existe
todo un amplo conxunto de configuracins de
alta capacidade pluviomtrica que se clasifican
dentro do modelo de valgadas baixo circulacins
subzonais de baixo ndice ou meridianas. As sas
localizacins, diversas respecto a Galicia, condicionan a natureza e a compoente das masas de
aire que mobilizan.
O primeiro exemplo seleccionado, acaecido o 5 de
xaneiro de 1988, corresponde a un sistema depresionario xestado na cara oriental dun val brico de
gran amplitude. O ramal ascendente da valgada con alta actividade cicloxentica- arrastra un fluxo
do terceiro cadrante sobre as nosas costas. En
superficie, rexstrase a presencia dunha depresin
que abrangue boa parte do Atlntico nororiental.
No caso do 2 de abril de 1987 enfrontmonos a

un exemplo de situacin ciclnica de compoente noroeste. De novo, seguimos baixo un modelo
circulatorio subzonal ou meridiano e cunha figura xa coecida: a valgada. Pero, neste caso, a sa
localizacin permite a adveccin do cuarto
Nestas situacins, de debuxo bastante variable,

soen individualizarse baixas profundas centradas
ao oeste do meridiano 10 W e ncleos secundarios de baixas presins fronte s costas de Galicia.
47
ATLAS
CLIMTICO
cuadrante. Nestas situacins aparece perfilada

unha dorsal anticiclnica atlntica e unha valgada sobre a fachada occidental que establece un
fluxo de compoente noroccidental sobre Galicia.
A dorsal atlntica pode presentar en certas
ocasins unha lonxitude de onda tan grande que
o rxime cirxulatorio podera ser cualificado de
zonal. Nestes casos, nos que a disposicin meridiana se desdebuxa, as depresins vinculadas
valgada amsanse especialmente intensas. En
resumo, as perturbacins do noroeste aparecen
ligadas ao paso sobre o Cantbrico de columnas
depresionarias asociadas a coladas fras de gran
radio. Resulta oportuno mencionar a maior agresividade do aire polar que nos chega procedente
do Canad tras pasar por Terranova ou bordeando Groenlandia.
DE
GALICIA
5520
558
5820
58
58
5
56 580
57 40
0
57 0
60
57
00
57
60
20
80
de 500 hPa (metros)
594
a 12 h (TMG)
Da: 29-7-1991
0
100
1024
1004
1008
1016
1012
2
101 8
0
10
04
10
1016
1020
1016
4
100
1024
A incursin destas configuracins queda debuxada por unha nidia fronte fra que forma parte
dunha depresin dinmica centrada ben no
sector comprendido entre Islandia, Irlanda, Canal
da Mancha, ben no Mediterrneo occidental. Esta
segunda localizacin resulta relativamente
frecuente nos meses de outono-inverno, gracias
s sas favorables condicins para a cicloxnese.
As temperaturas son mis baixas que nas outras
situacins ciclnicas de compoente oeste. As
precipitacins teen carcter de chuvascos de
certa intensidade, acompaados de ventos fortes
e racheados. A chegada deste aire fro inestable
pode provocar precipitacins de neve en cotas
superiores s 800-1.000 m. Ceos cubertos e uns
baixos ndices de insolacin caracterizan un tipo
de tempo moi inestable.
(milibares)
12
10
1008
a 12 h (TMG)
Da: 29-7-1991
masas de aire que entran en xogo proceden de

reas prximas. dicir, non se produce unha
chegada de masas alctonas nosa rexin.
Trtase de depresins fras centradas sobre Galicia
ou nas sas proximidades que soen asociarse a
valgadas de pequeno radio e, incluso, a embolsamentos desprendidos da corrente zonal. O exemplo seleccionado, correspondente ao 29 de xullo
de 1991, amosa unha depresin non excesivamente profunda (1000 hPa) moi preto da costa
noroccidental, cun sistema frontal ocludo.
Atpase flanqueada por dous centros de altas
presins, un sobre o Atlntico e outro sobre o
Mar do Norte. Esta borrasca inter-anticiclnica
o reflexo en superficie dun embolsamento a baixa
altitude, nidiamente debuxado na topografa dos
500 hPa, que nesta poca do ano inestabiliza
notablemente a atmosfera sobre Galicia.
SITUACINS CICLNICAS CENTRADAS (DEPRESINS FRAS) SOBRE GALICIA E EMBOLSAMENTO FRO (GOTA) EN ALTURA
Depresins fras centradas
Embolsamentos fros
Existe un variado repertorio de situacins inestables caracterizadas pola presencia de baixas
presins de pequeno radio que afectan a unha
superficie mis reducida que nos casos ciclnicos
advectivos analizados anteriormente. Ademais, as
O fenmeno denominado co suxestivo termo de

gota fra suscitou unha abundante literatura
cientfica, non s polos seus efectos, senn tamn
pola sa caracterizacin, en especial, no referente
48
GALICIA
102
0
1008
1004
1008
1012
60
54
5520
5580
5640
1016
1012
5700
5760
5820
1024
2
58
0
102
80
58
1016
1016
4
59
de 500 hPa (metros)
1012
4
102
1020
(milibares)
a 12 h (TMG)
2
101
a 12 h (TMG)
Da: 23-8-1990
Da: 23-8-1990
1004
5520
5580
5400
5520
1008
5460
1004
1012
1016
1020
546
1024
5520
100
8
1012
996
1000
1008
1012
10
10 20
16
20
10
5580
1012
1012
5640
5700
1012
5760
582
1008
588
0
80
(milibares)
58
de 500 hPa (metros)
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 8-6-1993
Da: 8-6-1993
sa diferenciacin respecto doutros dispositivos

bricos. O seu trazo distintivo consiste no feito de
que o embolsamento de aire fro s aparecer
nidiamente reflectido nos niveis altos; mentres
que en superficie, o panorama pode ofrecer variados aspectos. A gota , pola sa orixe e natureza,
un fenmeno extremadamente irregular, anda
que existen certas pocas do ano favorables sa
formacin, as como lugares nos que o fenmeno
soe ter maior presencia. A orixe principal das gotas
fras que afectan a Pennsula reside no estrangulamento dunha valgada ou meandro fro da
corrente do oeste da alta troposfera, que ailla aire
fro procedente das latitudes septentrionais no seo
do aire mis clido meridional. O panorama na
cartografa do campo de presins en superficie soe
presentar variadas formulacins, anda que todas
elas teen o denominador comn da escasa definicin das formas e a falta de organizacin. No
caso seleccionado, correspondente o da 23 de
agosto de 1990, pode apreciarse na topografa de
superficie dos 500 hPa un embolsamento fro
(isoterma de -12 C) desprendido do eixo da
corrente con circulacin ciclnica. O campo isobrico superficial aparece dominado polas altas
presins, con pequenos ncleos de baixas relativas

individualizadas en distintos puntos da Pennsula.
Especialmente nas terras do interior de Galicia
rexistrronse choivas illadas en forma de chuvascos e fenmenos tormentosos.
Fenmenos tormentosos
O da 8 de xuo de 1993 unha baixa de orixe
trmico aparece centrada sobre o tercio norte da
Pennsula, mentres que a topografa de 500 hPa
reflecte unha valgada pouco marcada. Estamos
ante unha tpica situacin propicia para o desenvolvemento de actividade tormentosa a partir, en
especial, dos procesos termoconvectivos, favorecidos de forma secundaria, pola inestabilidade
dinmica dos niveis altos. Baixo tales circunstancias foise xestando unha lia de ncleos tormentosos que penetrou polo leste de Galicia, provocando precipitacin nas provincias de Lugo e
Ourense. A actividade tormentosa tivo especial
protagonismo nas montaas sudorientais e nos
relevos centrooccidentais. A sotavento das ditas
serras, segundo se desprende dos datos do Centro
Meteorolxico Zonal da Corua, a penas se
49
ATLAS
CLIMTICO
produciron precipitacins. As elevacins parecen

xogar un papel modulador no reparto da choiva,
se ben nestes casos de modo inverso a como o fai
respecto dos fluxos atlnticos. Non esquezamos,
ademais, que a nivel trmico, existe un claro
contraste entre a Galicia atlntica refrescada
por aire de procedencia martima, e a metade
oriental na que os termmetros alcanzan valores
moi elevados (Pontevedra 21 C, Ourense 30 C).
DE
GALICIA
5100
5160
5220
5280
5340
5400
0
546
0
552
0
558
564
00
57
582
760
5760
00
57
40
56
de 500 hPa (metros)
a 12 h (TMG)
Da: 15-1-89
SITUACINS DE ESTABILIDADE DURANTE O

PERIODO DE CHOIVAS.
988
1000
984
980
992
996
0
10
4
0
10
6
10
3
2
10
3
1020
1012
1016
Na Pennsula Ibrica, o vern a estacin na que

os anticiclns son os principais protagonistas da
dinmica atmosfrica, destacando o anticicln
atlntico subtropical dos Azores. El o responsable da ausencia de precipitacins na prctica
totalidade do territorio peninsular, se ben os perodos anticiclnicos de longa duracin non son
un feito exclusivo do esto. As, durante decembro e xaneiro, os observatorios galegos rexistran,
con certa asiduidade, un mximo de presin
anual. Os mecanismos sinpticos responsables de
tales condicins son variados: a localizacin do
anticicln dos Azores nunha posicin latitudinal
anormalmente elevada, o paso de anticiclns
polares atlnticos de fin de familia de perturbacins, a expansin do anticicln centroeuropeo
ou a apfise dunha alta ocenica coa alta
centroeuropea. Cando se produce unha frecuencia anormal de situacins de abrigo aerolxico
sobre as nosas latitudes, os volumes de precipitacin anual resntense e, sobre todo, provocan
unha desorganizacin do rxime mensual de
choivas. dicir, que nestes anos secos, a distribucin das precipitacins se fai mis imprevisible
e o mximo anual pode ofrecer diversas e anmalas localizacins. Ademais, se a duracin destes
episodios de sequa invernal prolongada pdense desencadear serias repercusins ecolxicas que
se traducen, pola sa vez, en quebrantos para o
sector agrario galego.
10
2
10
3
10
4
1020
24
10
10
3
10
2
(milibares)
a 12 h (TMG)
Da: 15-1-89
Pennsula Ibrica. Dificultades que se incrementan nas estacins intermedias -primavera e outono-, debido s cambiantes equilibrios termodinmicos. De xeito xenrico, pdese afirmar que
existen das grandes clases de anticiclns, os
clidos e os fros. Os primeiros xstanse no seo
dunha troposfera clida cunha tropopausa elevada, sen prexuzo de que a mido apareza unha
capa fra pouco espesa preto da superficie terrestre; a circulacin anticiclnica soe facerse a travs
de toda a troposfera e o conxunto desprzase
lentamente. A maior parte dos anticiclns clidos
prodcense en latitudes subtropicais, pero poden
aparecer tamn en latitudes mis altas con dispositivos circulatorios bloqueantes. O caso prototpico sera o coecido anticicln dos Azores. O
anticicln fro, pola contra, ten unha atmosfera
baroclina relativamente fra e unha circulacin de
pouco espesor. Frmase a mido no aire fro,
detrs dunha baixa, e ten tendencia a ser mis
mbil c clido. No inverno, a persistencia dun
enfriamento por irradiacin por enriba dos continentes nas altas latitudes produce anticiclns
fros case permanentes ou anticiclns continentais como o de Siberia.
Resulta moi complicado alcanzar unha tipoloxa

operativa das situacins anticiclnicas nun escenario tan complexo, dinamicamente, como a
50
GALICIA
5100
5160
0
522
1000 996
5280
5340
984
988
992
5400
5460
4
0
100 100
996
20
5760
1032
1036
1028
1020
57
00
1004
10
0
101 8
2
1016
1024
101
6
0
564
996
1000
5820
103
1020
55
80
55
(milibares)
de 500 hPa (metros)
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 29-12-1988
Da: 29-12-1988
1008
0
516
20
52
992
996
1000
1004
40
53
400
5
460
1008
1040
1036
5640
1020
5
5520
5580
1032
8
102
1024
56
40
2
10
2
10
57
00
8
100
2
101
6
101
5520
5760
10
16
5580
10
12
10
2
5640
de 500 hPa (metros)
(milibares)
a 12 h (TMG)
1020
528
a 12 h (TMG)
Da: 19-1-1987
Da: 19-1-1987
De entre as moitas configuracins que poden

rexistrarse nos meses de outono e inverno, o
primeiro exemplo elixido, corresponde ao 15 de
xaneiro de 1989: no mapa de superficie aparece
unha importante construccin anticiclnica
centrada sobre o norte de Francia e que alcanza
os 1040 hPa no seu ncleo. En altura, debxase
unha bifurcacin da corrente zonal -apertura en
delta- en dous ramais: un dirixido cara ao norleste e outro cara ao suleste; ramais que novamente
se xuntan tras xirar cara ao suleste e norleste no
que se coece como zona de entrada. Este particular debuxo en rombo permite unha situacin
pouco habitual: chuvias no suleste e ausencia
delas no tercio norte peninsular. O seguinte exemplo produciuse o da 29 de decembro de 1988. De
novo unha clara estructura anticiclnica preside o
escenario sinptico propiciando a ausencia de
precipitacins na totalidade do territorio peninsular. En altura unha dorsal anticiclnica reforza a
estabilidade. En Galicia, estas situacins favorecen
o xenuino fenmeno dos neboeiros, o reparto do
cal vir dictado polas zonas topograficamente
deprimidas e, por suposto, polos vales dos principais cursos de auga.
1024
Finalmente, completamos a mostra cunha configuracin semellante anterior, na que o protagonista o anticicln centroeuropeo, que estende a sa influencia sobre a Pennsula. O exemplo
produciuse o 19 de xaneiro de 1987. En altura
pode observarse a fusin entre unha cua anticlnica atlntica e a estructura situada no interior
continental, mediante un estreito outeiro baromtrico que posibilita que a maior parte da
Europa occidental quede baixo a influencia das
altas presins. As nboas voltan ser o meteoro
mis destacable nos observatorios galegos. As
temperaturas mnimas experimentan notables
descensos, capaces de propiciar xeadas nas zonas
de umbra.
IRRUPCINS DE AIRE POLAR CONTINENTAL:

ONDA DE FRO
As ondas de fro aparecen asociadas a dispositivos singulares, tanto pola sa escasa frecuencia, como polas consecuencias atmosfricas que
orixinan, producindo trasfegas de afastadas
masas de aire que provocan cadas significativas
das temperaturas, as como precipitacins nivo-
51
60
54
0
552
552
55
5340
0
1004
5460
100
8
564 5580
0
GALICIA
8
102
1000
0
528
5220
80
DE
102
4
5400
CLIMTICO
102
0
ATLAS
1016
1004
1012 1008
1020
1016
5640
570
0
540
60
5520
5580
102
0
8
100
12
10
54
2
103
16
10
57
00
10 1000
101 08
2
8
102
4
102
16
10
60
57
1016
58
(milibares)
20
16
10
de 500 hPa (metros)
1020
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 6-12-1990
Da: 6-12-1990
1016
5580
1028
10
16 102
0
1032
1040
1036
20
52
528
0
534
0
54
00
54
60
55
20
55
1028
10
0
8
100
6
101
570
576
(milibares)
a 12 h (TMG)
101
6
1020
10
12
80
0
10
1024
564
de 500 hPa (metros)
2
99
996
1000
1032
102
0
1020
2
101
1020
a 12 h (TMG)
Da: 8-12-1990
Da: 8-12-1990
sas na maiora dos sistemas montaosos. Para

ilustrar estas situacins eliximos o episodio
acaecido na primeira quincena do mes de
decembro de 1990. A comezos do citado mes
iniciouse unha irrupcin de aire polar continental. Nos mapas correspondentes ao da 6 de
decembro, pdese observar en superficie un
anticicln centrado ao sur das Illas Britnicas,
con 1032 hPa no seu centro, encanando, polo
seu flanco oriental, aire polar que varre a
Pennsula con compoente leste-norleste e que
se despraza cara a unha borrasca situada no
Mediterrneo occidental (asociada a unha valgada de evolucin retrgrada). En altura, debxase un dispositivo en omega.
Dous das mis tarde (8 de decembro), o dispositivo circulatorio evolucionou cara a unha composicin sinptica que permitiu que o anticicln
atlntico se estendera ata as fras terras de
Islandia, adoptando unha forma alongada no
sentido dos meridianos. A ambos costados da
dorsal anticiclnica localizbanse senllas valgadas. A correspondente cara oriental do anticicln facilitaba unha clara adveccin boreal sobre
as nosas latitudes. As isobaras aparecen comprimidas entre ambas figuras cun traxecto case que
rectilio no sentido norte-sur. Con este acusado
gradiente establcese un corredor entre as fras
terras do Crculo Polar e a Pennsula Ibrica. Por
el disponse a viaxar con rapidez aire rtico martimo ou, no seu defecto, polar martimo. A invasin desta xlida masa de aire provoca unha brusca cada das temperaturas e a neve fai a sa
aparicin. En altura atopmonos ante un dispositivo claramente definible de circulacin meridiana que chega a bloquear o rxime zonal dos
poentes e que, por suposto, facilita o intercambio entre as altas e a baixas latitudes.
Soen rexistrarse as temperaturas mis baixas do

inverno, gracias s caractersticas da masa que
nos invade; anomala trmica que se deixa sentir,
sobre todo, nos baixos rexistros nocturnos, favorecidos polos fortes procesos de irradiacin con
ceos despexados, tpicos dunha situacin anticiclnica estable. Isto incrementar notablemente o
risco de xeadas.
52
996
GALICIA
1000
04
10
1008
1012
5460
5520
564 558
0
0
5700
1016
1008
5700
0
5820
1016
20
10
576
5820
1012
101
6
5640
5760
1008
1012
1024
1020
80
58
80
58
1024
1016
1012
1012
(milibares)
de 500 hPa (metros)
a 12 h (TMG)
a 12 h (TMG)
Da: 19-7-1990
Da: 19-7-1990
SITUACIN DE VERN. ESTABILIDADE

ANTICICLNICA.
de Galicia veen amosar variacins significativas

nos valores dos elementos climticos rexistrados a
nivel superficial. dicir, os tipos de tempo sntese desa accin combinada- non se manifestan de
xeito homoxneo ao longo do noroeste peninuslar, polo que a sa sucesin acaba creando dominios climticos a meso e micro escala.
Rematamos iste breve repaso no vern. As elevadas

temperaturas son o aspecto mis noticiciable da
temperie peninsular, inclundo a Galicia, que non
escapa s rigores propios desta poca do ano.
Unhas datas nas que a dinmica atmosfrica tende
a estabilizarse gracias ao forte protagonismo que
adquire o anticicln dos Azores. Esta clula alcanza durante o esto a sa localizacin mis septentrional, impedindo o desprazamento das borrascas
noratlnticas sobre as nosas latitudes. E, polo
tanto, o responsable da ausencia de inestabilidade
xeralizada sobre unha boa parte da Pennsula.
Tomemos como exemplo o escenario costeiro,

en concreto, os rexistros de precipitacin diaria
para as estacins de Lourizn, en Pontevedra, e
Areosa nas Pontes de Garca Rodrguez, A
Corua. Os resultados indican que a evolucin
anual da frecuencia da precipitacin e practicamente a mesma. Polo tanto, ambas as das
estacins meterolxicas estn suxeitas s mesmas
O exemplo elixido corresponde ao da 19 de xullo

de 1990. longo da xornada os principais observatorios galegos alcazaron os 30C, destancando
Ourense, onde se superaron os 40C. A cartografa
sinptica reflicte unha tpica situacin anticiclnica, cunha cua anticiclnica en altura e unha
baixa trmica centrada no interior peninsular derivada do forte caldeamento. Ceos despexados,
ventos moi febles e unha forte insolacin propiciaron unha xornada de fortes calores que foron
especialmente rigorosos nas provincias do interior.
0,7
FRECUENCIA DA CHOIVA
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
1
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
330
360
DAS TRANSCORRIDOS DENDE PRINCIPIOS DE ANO

25
INTENSIDADE MEDIA
DA PRECIPITACIN (mm)
20
TIPOS DE TEMPO
A accin sinrxica derivada da dinmica atmosfrica e dos factores xeogrficos xera, como sinalabamos con anterioridade, unha expresin espacial
diferenciada sobre o territorio galego. Baixo unha
mesma situacin circulatoria os distintos sectores
15
10
0
0
30
60
90
120
150
180
210
240
270
300
DAS TRANSCORRIDOS DENDE PRINCIPIOS DE ANO

Lourizn (Pontevedra)
53
Areosa (A Corua)
330
360
Nas figuras represntanse as

medias mbiles da frecuencia con
que chove cada da e da
intensidade media da
precipitacin longo do ano, nas
estacins de Lourizn e Areosa
(1961-1990). Os ritmos mximos e
mnimos das frecuencias son moi
semellantes para ambalas das
estacins, se ben a frecuencia da
choiva maior no norte, mentres
que a intensidade da
precipitacin maior no sur.
ATLAS
DE
GALICIA
25
Primavera
Inverno
20
15
5
0
25
Outono
Vern
20
15
Precipitacin diaria media (mm)
10
10
5
AE
AN
ANE
ANW
ASW
AW
Ae
An
Ane
Anw
Asw
Aw
A
A{C
Ab
Ae
Ane
Anw
A`n
A`se
A`sw
A`s
A`w
C
CW
CNW
CSW
CWi
Cwn
Cn
Cne
Cnw
Cse
Csw
Cw
GT
PT
0
AE
AN
ANE
ANW
ASW
AW
Ae
An
Ane
Anw
Asw
Aw
A
A{C
Ab
Ae
Ane
Anw
A`n
A`se
A`sw
A`s
A`w
C
CW
CNW
CSW
CWi
Cwn
Cn
Cne
Cnw
Cse
Csw
Cw
GT
PT
Precipitacin diaria (mm) recollida

nas estacins de Ourense e
Lourizn en funcin das
condicins de circulacin
atmosfrica. Os valores
representan as medias observadas
estacionalmente para un periodo
de cinco anos (1989-1993). Como
pode apreciarse, a intensidade
diaria da precipitacin mis
elevada na costa que no interior
de Galicia, sendo os totais
recollidos de 13 a 30 veces
superiores nas Ras Baixas. A
clasificacin de situacins
sinpticas correspndese coa
descrita no Escenario Sinptico.
CLIMTICO
Ourense
Lourizn
condicins dinmicas. Nembargantes, no norte a

frecuencia da choiva maior que no sur, mais no
sur cando chove, faino con maior intensidade. No
inverno, nas Ras Baixas (representadas pola estacin de Lourizn) chove cunha intensidade 13 a
3 veces superior que no norte; tan s nalgunhas
situacins circulatorias, maioritariamente anticiclnicas (A, ANW, Asw), a precipitacin recollida
nos setores septentrionais sensiblemente superior dos sectores suroccidentais de Galicia. No
vern, a situacin moito mis contrastada, pois
dimine notablemente a frecuencia de chuvias
nas Ras Baixas, e a intensidade da precipitacin
supera a alcanzada no norte baixo circulacins
ciclnicas, excepcionais no esto.
mento pluviomtrico a latitude ou, se se

quere, o balance entre as compoentes climticas temperada e subtropical. Dun xeito semellante, queda explicitado o control que exercen
as formas do relevo sobre o reparto espacial da
precipitacin para todas as situacins sinpticas
responsables dela. As sucesivas descargas que
teen lugar unha vez que as frontes chuviosas
alcanzan a costa e o tortuoso percorrido polo
intrincado territorio galego, fan que os sistemas
nubosos penetren no interior cunha menor
carga higromtrica e unha menor capacidade
para xerar precipitacins.
As temperaturas amosan tamn un comportamento diferenciado dependendo da posicin
xeogrfica e das condicins de circulacin
atmosfrica. Incluso baixo unha mesma situacin, os parmetros termomtricos cambian
dependendo de que a choiva estea presente ou
non. O rango habitual de temperaturas medias
diarias para calquera tipo de tempo, durante o
inverno, na estacin de Monteventoso de 71109 C e de 76-122 C para os das con choiva e os das sen choiva respectivamente; na de
Lourizn de 76-119 C e de 75-147 C; e na
de Ourense de 37-114 C e de 53-133 C. As
pois os das chuviosos tenden a ser mis fros
Mis extremas son as diferencias entre a costa e

o interior. No inverno, en Lourizn chove entre
13 e 8 veces mis que en Ourense, sendo as diferencias maiores baixo circulacins do oeste (CW,
CSW, AW, Anw); mentres que no vern, estas
diferencias trnanse mis acusadas, sendo a
intensidade entre 2 e 30 veces mis na costa que
no interior. De novo, o contraste e particularmente grande baixo situacins ciclnicas do suroeste.
Evidentemente un dos factores xeogrficos
implicados nos diferentes patrns de comporta-
54
GALICIA
INVERNO
TIPO
MT
VERN
LR
OU
MT
LR
OU
AN
7'1
2'0
9'6
7'5
8'2
5'3
---
---
---
---
---
---
An
8'1
7'7
---
8'5
---
7'5
17'5
19'2
21'3
20'6
23'3
20'9
ANE
8'6
---
---
9'7
4'8
9'3
---
---
---
---
---
---
Ane
ANW
--9'6
10'1
---
--11'5
10'7
7'8
11'3
7'9
8'4
11'9
-----
19'2
---
--181
22'9
---
18'4
---
22'7
21'2
Anw
9'6
7'8
10'5
8'4
8'8
9'6
14'9
15'4
16'9
16'6
17'7
18'2
AE
---
10'0
--
13'9
---
11'7
---
20'3
---
22'7
26'5
21'8
Ae
10'5
10'3
---
10'5
10'3
7'2
20'4
19'9
21'2
20'3
21'9
22'3
Asw
8'8
14'8
10'4
13'2
8'5
11'9
---
---
---
---
---
---
AW
10'8
10'9
11'9
11'1
11'4
11'6
17'2
18'5
18'1
20'4
21'6
22'9
Aw
10'9
11'9
11'4
11'6
11'4
10'5
16'3
18'0
17'7
19'1
21'2
21'2
A'{C
10'3
10'4
10'3
10'3
10'3
8'5
18'1
19'4
23'0
21'0
26'4
23'6
7'7
11'0
7'6
13'6
9'4
11'1
16'6
18'4
17'9
18'7
19'3
21'9
CN
7'7
7'6
9'4
9'8
8'2
---
16'4
---
16'5
19'4
17'0
19'8
Cn
6'3
---
---
7'8
3'7
---
17'4
16'4
---
18'5
20'7
18'3
Cne
10'8
---
7'6
---
7'0
---
---
---
---
---
---
---
CNW
7'5
---
9'7
10'5
9'0
7'6
14'8
18'9
16'7
18'5
17'9
---
Cnw
8'8
8'7
10'0
8'6
9'0
6'0
15'2
---
16'4
17'6
17'2
16'7
CSW
8'7
12'1
11'4
14'7
10'1
10'4
18'6
18'7
19'5
20'5
20'7
20'8
Csw
10'2
11'3
10'4
11'2
9'3
10'8
18'2
18'0
19'5
17'2
17'5
18'7
CW
10'1
12'2
11'3
13'6
10'8
13'3
17'3
20'3
19'1
16'9
19'3
21'7
Cw
9'9
---
11'1
9'2
9'4
---
16'4
18'5
16'7
17'3
17'7
21'7
GOTA
---
---
---
---
---
---
18'7
19'2
20'1
19'8
21'7
23'4
PANT
9'8
8'8
8'8
12'4
10'8
11'9
18'0
19'2
20'1
19'9
23'4
23'9
Das con precipitacin
cs das sen choiva. Unha excepcin salientable

ven representada polas condicins circualtorias
do norte, para as cales a presencia da choiva
supn un aumento da temperatura: no inverno
baixo unha circulacin CN a temperaura media
dos das con choiva e sen choiva de 71 e 2 C
en Monteventoso, 96 e 75 C en Lourizn e de
82 e 53 C en Ourense, o cal supn diferencias
de 2 a 3 C. En xeral, cando a masa de aire que
se achega a Galicia non procede do continente
europeo, a choiva provoca unha diminucin da
temperatura media e da amplitude trmica,
debida menor insolacin pola alta nubosidade.
No vern, o rango de temperaturas para os das
con e sen choiva moi semellante; por exemplo,
en Monteventoso as medias dos das de choiva
son de 164-230 C e nos das despexados de
166-229 C).
Das sin precipitacin
Se comparamos os tres sectores entre si costa

sur, costa norte e interior- as Ras Baixas
amosan as temperaturas mis elevadas durante o
inverno, con independencia da choiva, mentres
que Ourense tende a ser algo mis clido c
norte se ben baixo circulacins anticiclnicas
do norte o Golfo rtabro amosa temperaturas
entre 1 e 4 C mis elevadas c interior-. No
vern, o sur mis clido c norte e o interior
mis clido c costa. En Ourense as temperaturas diarias medias do vern acadan valores entre
os 170 e 265 C, mentres que en Monteventoso
estn entre 15 e 23 C e en Lourizn entre 16 e
23 C. As pois, o temperismo do noroeste peninsular amosa importantes variacins termopluviomtricas como resultado da sa posicin
latitudinal, do tipo de circulacin e das formas e
estructuracin do relevo.
55
Valores medios de temperatura

diaria de inverno e vern nas estacins meteorolxicas de
Monteventoso (MT), Lourizn (LR) e
Ourense (OU), para das chuviosos e
das secos ao longo dun periodo de
cinco anos (1989-1993). A clasificacin de situacins sinpticas
correspndese coa descrita no
Escenario Sinptico (GOTA: gota
fra; PANT: pantano baromtrico).
As casillas que non levan valor
corresponden a tipos sinpticos
moi pouco frecuentes ou ausentes
en cada unha das estacins astronmicas.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
O RELEVO E AS
SAS INTERACINS
COA ATMSFERA
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
RELEVO E AS SAS INTERACINS COA ATMSFERA
O RELEVO E AS SAS INTERACCINS COA ATMOSFERA

F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e L. Rodrguez Lado
Grandes unidades do relevo galego.

Non s a forma, a pendente e a
orientacin son factores
importantes na distribucin
espacial das distintas
manifestacins climticas, senn
tamn a articulacin ou disposicin
das distintas unidades do relevo,
dicir, o xeito en que se artellan
entre si a costa, as montaas, etc.
ando falamos das condicins climticas

de Galicia, non podemos pensar unicamente en aspectos vencellados dinmica atmosfrica. necesario ter en conta outros
factores, caso do relevo, ou sexa, o conxunto de
formas do terreo que se encadean en calquera
espacio. Hai dous rasgos que definen con claridade o relevo de Galicia: a graduacin de formas
dende a costa cara interior e a existencia dunha
evidente dicotoma horizontalidade/verticalidade
en todo o seu territorio. O relevo galego un
autntico puzzle de teclas fundidas e erguidas
que se suceden entre a costa e os lmites con
Asturias, Len, Zamora e Portugal. Bordeando a

costa aparecen diferentes niveis aplanados entre
os 30/40 e os 600 m de altitude. Estes ltimos
atpanse situados nas serras litorais, entre as que
sobresaen A Capelada, que se ergue entre as ras
de Cedeira e Ortigueira; Barbanza, que o fai entre
as ras de Muros e Noia e Arousa, ou os Montes da
Groba e a Serra do Argallo, localizados no suroeste de Galicia, entre o mar e a depresin tectnica
do Porrio-Tui.
A medida que nos introducimos cara interior, o

contraste altitudinal visualzase con claridade. Os
59
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Trevinca, superan os 2000 m, mentres que polo

oeste, se encadean as orientais, que se aproximan
s 2000 metros na Serra dos Ancares.
Na costa sur de Galicia o enlace

entre o litoral e as serras do Argallo
e Montes da Groba realzase por
medio dunha ampla chaira litoral e
unhas vertentes fortemente
empinadas. Configuracins coma
esta teen unha importancia
notable no gradiente trmico e moi
especialmente no pluviomtrico.
O sector central de Galicia caracterzase, pola sa

vez, por un amplo conxunto de superficies achairadas e de depresins tectnicas como as da Terra
Ch (situada na cabeceira do Mio), Sarria, Lemos,
Maceda, A Limia ou Monterrei, localizadas entre
os 400 e os 600 metros de altitude. E, servindo de
nexo de unin entre as serras, as chairas e as
depresins tectnicas atopamos numerosos vales
fluviais que se incrustan nas primeiras. Por iso, se
analizamos calquera sector do noso territorio
posible comprobar fortes rupturas de pendente no
enlace entre os distintos niveis achairados e, sobre
todo, en certas reas nas que a incisin fluvial ten
sido mis intensa. o caso, por exemplo, de
moitos sectores percorridos polos ros Sil e Mio
que rachan bruscamente o deseo horizontal das
terras de Chantada ou Lemos xerando impresionantes canns. Incluso na costa, podemos observar como o Ulla, o Tambre, o Eume, o Sor ou o
Eo, presentan profundos encaixamentos ata as
proximidades da sa desembocadura. E se o ro
Xallas non presenta un val encaixado porque se
atopa coas granodioritas do Monte Pindo, antes
de desembocar; entn, incapaz de labrar a sa
canle, preciptase formando unha espectacular
fervenza en zaro. O ro das Pedras, pola sa
parte, racha intensamente a planitude somital da
Serra da Barbanza, xerando outro impresionante
chantos achairados localzanse entre os 300 e os

1100 metros. Neste caso estn situados nos
sectores culminantes das serras occidentais que, a
modo de dorsal, se alongan dende a Serra da
Faladoira, norte, ata a Serra do Faro de Avin e
os Montes de Paradanta, sur. Entre estas serras
e as litorais destaca un conxunto de depresins
tectnicas meridianas, caso das do Val do Dubra,
Padrn, Caldas de Reis ou O Porrio-Tui.
Dende as serras occidentais ata as orientais, o
relevo descomponse noutro amplo abano de
bloques fundidos e dereitos. Polo norte, preto do
mar, rguense as serras septentrionais que
acadan, no Macizo do Xistral, os 1000 m; polo
sur atopamos as meridionais que acadan os 1500
m no Xurs, e as sudorientais que, en Pena
O relevo das serras orientais, como

a de Ancares, caracterzase polo
encadeamento de vales encaixados
e cristas achairadas. A pechazn
dos vales propicia frecuentes
inversins trmicas durante os
meses de outono e inverno.
60
No cann do Sil, a combinacin

de planos horizontais e verticais
a sa principal caracterstica. Este
feito favorece os fortes
contrastes termo-higromtricos
entre o interior do val e o seu
contorno.
cann preto da Pobra do Caramial. Temos, pois,

un xogo de bloques, a modo de teclas de piano,
con reas fundidas e reas erguidas, que ten
condicionado o encaixamento diferencial da rede
fluvial. Os ros encaixronse nos bloques ascendentes e flen sen a penas labrar o seu val nos
descendentes.
Ancares. Este feito xera un litoral aberto con

contrastes altitudinais e un interior pechado ags
algns sectores, como o flanco occidental, por
terras de Bergantios, Ordes e as Marias que se
engarzan coa Terra Ch por medio das serras do
Cordal de Montouto, A Loba e A Serpe, de menor
altitude, con pasos mis abertos o que, sen dbida, ter o seu reflexo a nivel climtico.
Unha primeira caracterstica que hai que ter en

conta , pois, a graduacin citada, a modo de
bancadas, que desea o relevo de Galicia. Sen
embargo, unha segunda de suma importancia a
localizacin das formas, ou sexa, como se distriben no espacio. Por unha banda, ollamos como
a maior parte do permetro galego est ocupada
por serras que, nalgns casos, se asentan formando cintos. o que sucede nalgns sectores da
Galicia occidental onde un primeiro cinto est
constitudo polas serras litorais e un segundo
polas occidentais. As A Capelada, na marxe sur
da ra de Ortigueira, que d paso, cara leste
Faladoira; O Barbanza ou os Montes do Castrove
son a antesala das serras do Faro de Avin ou
Sudo e a serra do Argallo e os Montes da Groba,
daquelas ou dos Montes da Paradanta. No norte,
rguense as serras septentrionais, entre as que
sobresae o Xistral; no sureste, o Xurs,
Manzaneda e Trevinca; no leste, O Courel e Os
Mis interior, necesario seguir unndolle pezas

para entender a complexidade do clima de
Galicia. E outra peza fundamental a orientacin
das formas. A nivel xeral podemos comprobar
como unha parte importante das serras presentan
unha direccin practicamente norte-sur. o caso
das serras occidentais, dende A Faladoira, que
serve de unin coas septentrionais, ata A
Paradanta e as orientais, dende Os Ancares ata a
Segundeira. Este feito fundamental dado que se
converte nunha barreira que dificulta o paso das
masas de aire de compoente oeste. Outras
serras, como as septentrionais, alnganse de
oeste a leste, co que dificultan as masas de aire
de compoente NW, N e NE.
Outra caracterstica de enorme importancia para
efectos de insolacin a configuracin das
formas. O enlace entre as ladeiras, a sa penden-
61
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
evidente, pois, que relevo sinnimo de forma,

orientacin e altitude e, ademais, de estructura,
ou sexa, de relacin entre formas. A nivel de dinmica atmosfrica non igual o enlace entre a ra
de Ares e Betanzos e o interior que os das ras de
Pontevedra e Vigo; non o mesmo o existente
entre o litoral do sur, cun paso brusco cara interior, que o que ollamos no Bergantios. As diferencias altitudinais e, sobre todo, os ascensos
forzados das masas de aire son diferentes.
A COSTA
A Serra da Capelada, que se ergue

ata os 612 m de altitude beira
mesma do mar, constite un
muralln que frea as masas
nubosas, inducindo a fenmenos
de precipitacin e de
criptoprecipitacin (nboas).
te, a sa orientacin e a maior ou menor extensin van determinar diferentes rasgos climticos.
O encaixamento de moitos dos vales fluviais de
Galicia, entre os que sobresaen moitos tramos do
Mio, do Sil e dos seus afluentes; a pechazn e a
profundidade da sa canle, explican algns dos
seus parmetros, outros veen dados pola sa
situacin, o leste das serras.
A costa de Galicia presenta notables particularidades de tipo bioxeogrficas, derivadas, como

diciamos, da sa peculiar forma e articulacin. A
sa apertura, moi recortada, cara ocano con
fortes variacins orogrficas acadan a mellor
expresin nas sas ras. Unhas peculiaridades
que xorden tamn da sa evolucin morfolxica
pasada e recente e da sa posicin latitudinal e
que lle imprime, como xa vimos, un marcado
carcter de rea de transicin.
E se a configuracin do relevo continental est

marcada pola graduacin de formas en altitude e
pola sa distribucin diferencial, outro tanto
sucede na costa onde se encadean, como xa se
adiantou, serras litorais, tramos abertos oceno
e ras de diferente extensin. As sectores abertos
mar, como o que vai dende A Corua ata o
Cabo Viln ou, de xeito diferencial, entre aqu e
Fisterra, dende Ribadeo ata Fazouro, ou dende o
cabo Silleiro ata A Guarda, enlazan con outros
nos que dominan amplas ras como o que vai
dende Fisterra Cabo Silleiro, ou ras de menos
tamao, como as que se alongan dende a Ra da
Corua ata a Ra de Viveiro. E non so ollamos
unha costa diversa, con numerosos entrantes e
santes, con tramos de diferente altitude, tamn,
como no caso anterior, cunha configuracin e
orientacin diferente. Mentres as Ras Baixas son
mis abertas e orientadas de suroeste cara
nordeste, as que se localizan dende A Corua a
Ortigueira brense mis cara o oeste-noroeste e
as de Viveiro e Ribadeo norte.
As interaccins atmosfera-relevo son enormemente importantes neste mbito xeogrfico, desempeando un papel esencial nos totais pluviomtricos. En efecto, tanto a forma recortada coma a
presencia de barreiras orogrficas, prximas lia
de costa (como as serras da Capelada, O Barbanza,
A Groba) ou situadas a poucos quilmetros dela
(como as Serras de Candn, Sudo ou Faro de
Avin), provocan ascensos forzados das masas de
percorrido ocenico que inflen, de xeito notable,
na sa inestabilizacin, facendo moito mis eficaces as descargas de precipitacin. Estes primeiros
ascensos converten a estes relevos nos principais
captadores de chuvia da nosa rexin. En efecto,
nas ladeiras de poente -barlovento respecto dos
fluxos ocenicos- das anteditas elevacins atopmonos con ptimos pluviomtricos, tal e como
reflecten os rexistros de observatorios situados
neles, como o caso de Fornelos de Montes, onde
en anos puntuais se superaron os 3000 mm, anda
que a media normalizada acada, a nada despreciable cifra, de 1800 mm).
62
AS CONDICINS MORFOLXICAS DA
COSTA COMO FACTOR CLIMTICO
Unha das principais

caractersticas da costa de Galicia
a abundancia de amplos areais
a modo de limiar de entrada s
extensas chairas que dominan na
Galicia occidental. A riqueza de
sedimentos achegados polos
numerosos ros e regatos, ou polo
desmantelamento dos cants,
xunto existencia de ventos
constantes, do terceiro e cuarto
cuadrante, son a causa dos
extensos complexos dunares
como o de Corrubedo (abaixo)
O efecto hidrodinmico do permetro litoral

A superficie do mar plana e mis ou menos
homoxnea para efectos climticos, mentres que
os continentes presentan unha grande variedade de formas e altitudes que distorsionan, de
xeito intenso, as caractersticas das masas de
aire que os atravesan. Por iso, a configuracin
costeira manten unha ntima relacin cos fenmenos meteorolxicos, adoptando incluso un
papel activo na propia dinmica atmosfrica.
As, un litoral con perfil curvado pode inducir,
en determinadas ocasins, a procesos cicloxenticos ou intensifica-la inestabilidade das perturbacins ocenicas. Este podera selo caso do
arco rtabro, entre o cabo Prior e o de Santo
Adrn, que presenta unha fronte martima curva
e cncava, na parte central da cal se abre un
conxunto de ras en abano: Ferrol, Ares,
Betanzos e A Corua.
permite o desenvolvemento de nubes tipo cmulo ou cumulonimbo e favorece o mecanismo das

brisas marias. Evidentemente, os efectos desta
deflaccin dependen, en primeira instancia, da
direccin do fluxo. As, un perpendicular litoral
comprimido e ondulado -efecto acorden-, o
cal se pode traducir, s veces, nun principio de
cicloxnese que se manifesta en variacins notables do campo de presin. O que sucede que
este mecanismo facilmente confundible co
efecto Fhn, derivado da accin do accidentado
relevo costeiro.
Os ventos ocenicos, diante do obstculo que

constite o continente, sofren diversos efectos de
freada e de rozamento desencadendose, simultaneamente, un complexo proceso de movementos verticais e desviacins da corrente en sentido
horizontal. Esta turbulencia mecnica nas capas
baixas est directamente relacionada co tamao e
disposicin das irregularidades terrestres e coa
intensidade do vento por enrriba da capa superficial de frozamento. As correntes de aire,
ademais de intentar superalos obstculos que se
interpoen nos seus percorridos (inducindo o
efecto Fhn) procuran tamn bordealos, e aqu
onde se xeran os variados efectos de compresin,
canalizacin, canto ou embude; o seu estudio
polo mido anda se ten que facer.
Este efecto hidrodinmico de obstculo acta,

do mesmo xeito, sobre os fluxos paralelos ou
oblicuos litoral e as sas consecuencias fanse
notar nos climas costeiros. No hemisferio norte,
un fluxo paralelo costa est asociado a un
fenmeno de diverxencia e a un incremento da
subsidencia se a terra est situada esquerda do
movemento inicial. Pola contra, hai converxencia
e ascendencia nun fluxo que deixe o continente
sa dereita. Por exemplo, no vern, os ventos de
compoente norte longo das costas do sur de
Galicia, reforzan a subsidencia xa imposta polas
condicins dinmicas reinantes baixo o anticicln
dos Azores. No caso dos fluxos do oeste e noroeste -propios do inverno- haber converxencia e
A ralentizacin do fluxo entraa sobre a lia de

costa un fenmeno de concentracin e de alzamento do aire. Esta elevacin, durante o esto,
engdese efecto trmico ascendente derivado
do forte quecemento superficial e propia turbulencia. Esta accin combinada dinmico-trmica
63
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Temperatura anual acumulada e

precipitacin anual media
longo dun transecto dende
Baiona ata a depresin de
Ourense. Pdese apreciar como
as vertentes de barlovento da
Dorsal propician reas de ptimo
pluviomtrico, fronte descenso
apreciable nas de sotavento.
ascendencia -intensificacin da inestabilidade

asociada s sistemas perturbados- sobre as costas
do norte galego. Algns estudios sobre fenmenos de frontoxnese fronte costa noroeste galega ratifican, precisamente, a importancia da
deformacin cinemtica do campo de vento na
orixe de tales procesos.
Altitude (m)
realidade enmascarado pola accin do accidentado relevo costeiro. O papel modulador da expresin climtica por parte das formas topogrficas,
acada no escenario galego, e especialmente na
costa, a sa mxima expresin. Unha rpida ollada carta hipsomtrica do noso territorio ven ratificar o intrincado do seu perfil litoral. Unha elevada fractalidade que se fai mis acusada nas Ras
Baixas, onde a transicin costa-interior moito
mis complexa que nos tramos noroccidentais do
noso litoral (terra de Bergantios), anda que, no
arco rtabro e na Maria de Lugo, a complexidade aumenta, mais sen acadar os niveis dos tramos
meridionais citados.
Este efecto de freada ou barreira litoral sobre as

masas areas que se aproximan costa igualmente activo sobre as masas de auga que, por
rozamento sobre o obstculo terrestre, xera igualmente procesos de confluencia ou difluencia
efectiva sobre o litoral. Isto supn a intensificacin dos efectos meteorolxicos derivados da
actuacin sobre o fluxo areo. As, por exemplo,
unha corrente paralela costa, de compoente
nordeste, que deixa sa esquerda -no sentido
da sa circulacin- a lia litoral, provocar que a
auga superficial sexa impulsada cara mar aberto, mentres que se produce unha subida de auga
fra do fondo preto da costa. Esta masa fra vai
provocar, por contacto, o descenso da temperatura do aire, intensificando termicamente o efecto
dinmico subsidente e , polo tanto, estabilizando
pola sa base masa area.
As masas de aire martimas que atravesan Galicia

son forzadas, nada mis chegar, a elevarse diante
dos numerosos obstculos montaosos que se
atopan preto do litoral, de xeito que o efecto
orogrfico controla a distribucin espacial das
precipitacins nestes escenarios. As transformacins adiabticas que experimentan as ditas
masas longo destas ascensins, as deformacins
das sas frontes asociadas e as desviacins das
lias de corrente varan fortemente en funcin da
disposicin dos conxuntos topogrficos respecto
s fluxos dominantes. Neste sentido conveniente lembrar que a maior parte dos sistemas perturbados teen procedencia ocenica, dicir, de
compoente W, SW e NW. Por iso, case todas as
ras e os vales fluviais (excepto as orientadas cara
O relevo costeiro
Este efecto de obstculo que, diciamos, provocaba o lmite continental s fluxos ocenicos est en
64
norte na maria luguesa) convrtense nas vas

mis eficaces de transmisin cara interior galego das ditas perturbacin atlnticas e, en xeral,
das condicins climticas ocenicas.
Diversos traballos xeneralistas destacan o
incremento substancial das chuvias longo de
bandas interiores case paralelas s costas como un
dos fenmenos mis significativos derivados do
aumento da rugosidade, introducirse as masas
de aire, procedentes dos ocanos, nos continentes.
No caso concreto de Galicia, non tanto o cambio
de superficie en si, como o brusco ascenso que, en
ocasins, ofrece o relevo costeiro s masas
nubosas ocenicas, que os obriga a supera-los mil
metros de altitude longo do primeiro cinto
montaoso que se atopan no seu percorrido cara
leste - Serras de Sudo ou Faro de Avin.-
O percorrido das masas ocenicas ao longo do

territorio galego vai debuxando, pola sa vez,
reas de sombra a sotavento dos relevos que
se interpoen. Algunhas delas son especialmente salientables debido a que a disimetra
entre ambas das ladeiras considerable. Iste
o caso, por exemplo, da zona do Ribeiro
respecto as terras das Ras Baixas. No caso das
serras septentrionais prodcese un efecto
semellante descrito, anda que neste caso
respecto dos fluxos de clara compoente
meridiana. Nas situacins do norte e nordeste os
citados relevos xeran unha disimetra pluviomtrica entre a costa e o interior lugus.
Mentres que nidios fluxos de compoente sursuroeste poden, nalgns casos, eleva-las
temperaturas na Maria como consecuencia do
efecto Fhn a sotavento dos anteditos relevos.
En resumo, o xenuno perfil costeiro facilita a

travs da sas ras, perfectamente orientadas s
fluxos do terceiro e cuarto cuadrante, a penetracin dos sistemas nubosos atlnticos ata interior. A partir deste instante, os diferentes obstculos orogrficos sometern a estes sistemas a
sucesivas ascensins ao longo das ladeiras de
barlovento, segundo a sa disposicin. Estes
ascensos encadeados, que principian nas serras da
Dorsal, provocan unha significativa gradacin das
achegas pluviomtricas dende estes primeiros relevos, nos que se recollen as maiores cantidades, ata
as serras surorientais, nas que temos que ascender
moito para poder recoller volumes de precipitacins semellantes s que se soportan a tan s
700-800 metros nas ladeiras de barlovento das
serras occidentais. E isto debido a que as sucesivas descargas que tiveron lugar ao longo do seu
tortuoso percorrido fan que os sistemas nubosos
cheguen a estes relevos do sur de Galicia cunha
menor carga higromtrica e, polo tanto, cunha
menor capacidade pluviomtrica. Neste sentido,
resulta significativo compara-los datos das estacins de Lourizn na costa pontevedresa e
Ourense, onde pdese observar unha cada da
precipitacin, para situacins sinpticas de
compoente oeste ou suroeste, moi preto do
50%.
Se incrementamos o nivel de detalle as conclusins habera que matizalas moito, xa que a

disposicin e a oferta altimtrica do relevo galego xerar, final, un rico mosaico de variantes
climticas, como o demostra o panorama bioxeogrfico rexional. Neste sentido, conveniente
volver insistir, unha vez mis, no carcter de transicin que pose o noso territorio e que se manifesta, tamn, a travs do paso gradual dende a
rexin Eurosiberiana ata a Mediterrnea.
65
Na vista xeral que se aprecia

dende Monteventoso (Ferrol),
pdese ver o encadeamento das
principais formas existentes na
costa de Galicia: complexos
lagunares-dunares, praias, cants,
as como a intrincada xeometra
de entrantes e santes, feito
esencial se se quere comprender a
diversidade climtica a meso e
micro escala.
ATLAS
CLIMTICO
A circulacin atmosfrica litoral.

O sistema de brisas
As costas atlnticas da Pennsula Ibrica son

caractersticas na formacin de importantes brisas
litorais, capaces de enmascarar os rximes de
ventos asociados circulacin atmosfrica xeral.
Hai situacins sinpticas que permiten fortes
amplitudes trmicas ao longo do da, gracias s
condicins de estabilidade atmosfrica que propician. Os ceos despexados e a forte insolacin
durante a ma, xunto cos descensos de temperatura e a falta de nubosidade durante a noite,
facilitan o sistema de brisas. As, a oscilacin das
brisas parece estar ligada extensin dos tipos
anticiclnicos ocenicos sobre Europa occidental
que dirixen ventos, principalmente do sector NEE, sobre as rexins noroccidentais da Pennsula
Ibrica, de xeito que os ventos xerados reforzan
sobre a fachada atlntica as brisas de terra.
As brisas marias son o resultado da dilatacin

vertical da columna de aire que ten lugar durante as horas de mxima insolacin na costa e que
fai descende-las superficies isobricas, ocasionando a formacin de ventos que soplan cara
terra na superficie e que se ven compensados nas
alturas por un movemento en direccin contraria.
longo da noite, o aire situado sobre o mar
mis clido e a situacin invrtese, anda que este
cambio se debe, en moitas ocasins, efecto dos
ventos descendentes que soplan dende a terra.
Estes ventos locais poden ter un efecto decisivo
Do antedito, dedcese que nas horas de maior

insolacin, ten que existir un forte gradiente de
temperatura entre o litoral e unha zona moi
prxima a el. Por exemplo, Betanzos, nun da de
vern, pode ter de mxima 20 C e Monfero,
Da
980 mb
990 mb
Diverxencia
Converxencia
1000 mb
cinco quilmetros en lia recta cara ao interior,

acadar unha temperatura mxima de 32 C. Este
forte gradiente, de 12 C, procura brisas extremadamente intensas neste mbito, acadando, s
veces, velocidades de 20 quilmetros nesta zona.
Estas brisas marias permiten ao aire fresco e
hmedo penetrar no interior onde contribe a
diminur os contrastes trmicos e, ademais, tende
a aumentar rapidamente a nubosidade (nubes
cumuliformes provocadas pola pequena descontinuidade entre o aire mario fresco e o aire clido
interior). Por suposto, a penetracin e a importancia dos seus efectos depender da topografa
e das formas costeiras. Por exemplo, os vales das
Ras, profundos e perpendiculares lia de costa,
canalizan e reforzan a aparicin de nubosidade
do tipo descrito.
1010 mb
A
Gradiente de
presin
A: Alta presin
B: Baixa presin
980 mb
Converxencia
Diverxencia
b
990 m
0
100
mb
GALICIA
sobre a temperatura e os ndices de humidade das

zonas costeiras. A oscilacin dirna das brisas
constite, sen dbida, o feito mis importante da
circulacin litoral nas rexins ocenicas temperadas durante o vern.
A axitacin permanente da Atmsfera ao longo

das rexins litorais debese non s violencia dos
ventos, senon tamn cambio constante destes,
imposto tanto polas evolucins e as sucesins de
situacins sinpticas, como polo ritmo diario mis regular c fenmeno anterior- das brisas
marias durante o da e os terrais durante a noite.
Esquema do funcionamento dos

mecanismos dos ventos locais
que caracterizan os mbitos
costeiros en Galicia,
especialmente durante os meses
do vern.
DE
B
Gradiente de
presin
66
A MONTAA
A tipoloxa de ecosistemas que se poden diferenciar ao longo das vertentes montaosas ten como
principal factor ambiental de diferenciacin a altitude e, con ela, a variacin das condicins climticas a escalas intermedias de detalle -meso y
micro- que orixinan distintos pisos altitudinais de
vexetacin. A diminucin da presin atmosfrica
coa altitude leva asociado un descenso da temperatura coecido como gradiente trmico vertical do
aire ou gradiente xeomtrico vertical. Este enfriamento practicamente constante ata a tropopausa. O descenso trmico o efecto mis salientable
na montaa e prodcese cun gradiente aproximado de 0,65 C por cada 100 metros de altitude.
Outra propiedade que vai adquirindo o ambiente
coa altitude o aumento da intensidade da radiacin solar debido ao menor espesor da atmosfera.
Ao longo das horas de mxima insolacin, as ladeiras de montaa acadan temperaturas elevadas que
contrastan cos bruscos descensos nocturnos. Isto
tradcese nunha acusada oscilacin trmica e no
establecemento de intensos gradientes que soen
estar na orixe dos ventos locais de montaa. Non
podemos esquecer nestes procesos os efectos da
inclinacin das vertentes no balance da radiacin.
Os efectos pluviomtricos dos conxuntos montaosos dependen, en primeira instancia, da sa

orientacin respecto dos fluxos responsables das
achegas hdricas en Galicia. Calquera masa area
arribada s nosas latitudes que acometa no seu
percorrido un conxunto montaoso perpendicular ao seu sentido de circulacin, verase obrigada
a remontalo ags no caso dun alto grao de
estabilidade da masa que lle levara a acumularse
contra o obstculo- e a partir deste ascenso
desencadearanse variados procesos fsicos en
funcin do contido hdrico, das caractersticas
termodinmicas -grao de estabilidade/inestabilidade, curva de estado- do conxunto areo e,
obviamente, do desnivel que tea que superar.
Cando se dan as condicins favorables, dicir,
que a masa de aire presente unha forte inestabilidade e un alto contido hdrico, o enfriamento
adiabtico propiciado polo ascenso pode provocar que se sobrepase facilmente o nivel de
condensacin e, polo tanto, que aparezcan nubes
e, moi probablemente, que precipite. Ademais,
non podemos esquecer que os sistemas nubosos
que nos visitan regularmente veen de realizar un
alongado percorrido polo ocano, no que non
tiveron que facer fronte a ningn obstculo, xa
que, para efectos dinmicos, a superficie do mar
pdese considerar plana, de xeito que acadar a
Pennsula, os relevos galegos erxense nos primeiros obstculos que tern de superar estas masas
de aire que, polo xeral, veen cunha carga de
humidade elevada.
Outro factor de diferenciacin non menos importante, a orientacin das vertentes norte-sur,
dicir, as ladeiras de umbra e solaina que establecen unhas condicins climticas locais que, en
moitos casos, propicia unha clara diferenciacin
de especies en funcin dos contrastados ambientes higrotrmicos entre unhas e outras.
A COMPOENTE OROGRFICA
DA PRECIPITACIN
Os factores explicativos do reparto espacial da
precipitacin atpanse nos mecanismos atmosfricos e, por suposto, no relevo. A unha escala de
detalle, a orientacin e exposicin das unidades
de relevo individualizan mximos ou mnimos
contrastados en relacin co seu contorno. Estes
son os ptimos de chuvia e as sombras
pluviomtricas.
67
O alto Xares, exemplo de serra

interior onde o parmetro
altitudinal o que condiciona a
expresin climtica, xunto con
factores como a orientacin e a
pendente.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Sen embargo, de xeito xenrico, o denominado

efecto Foehn aplcase para describir todo
proceso capaz de xerar disimetras pluviomtricas
entre as vertentes de barlovento e sotavento dos
conxuntos montaosos, en especial, naqueles
expostos a un fluxo dominante.
A especial orientacin das Ras

Baixas (abertas SW) facilita a
canalizacin dos fluxos de
compoente ocenica, que son os
responsables das maiores achegas
pluviomtricas neste escenario.
Convrtense as en eficaces vas de
transmisin dos sistemas nubosos
vinculados s frontes que varren
Galicia. O dito trnsito acada as
primeiras estribacins das serras de
Sudo, Faro de Avin e Montes do
Testeiro, onde o ascenso forzado
que estas provocan, crea zonas de
mxima captacin nas vertentes
occidentais (a barlovento). Do
mesmo xeito, os relevos que
circundan estas ras favorecen a
compresin dos fluxos de aire e os
conseguintes mecanismos de
condensacin e precipitacin.
Unha masa de aire que ascende no seo atmosfrico comprtase termicamente segundo o primeiro principio da termodinmica. O aire en contacto coa superficie do chan recibe calor deste e
expndese, dimine a sa densidade e ascende
enfrindose. No dito ascenso o aire expndese
mis anda, debido ao progresivo descenso da
presin atmosfrica. Esta dilatacin que sofre o
aire ao ascender, faise adiabaticamente. Isto
quere dicir sen ceder parte da calor recibida do
chan ao resto do aire que o rodea, o que posible por tratarse dun medio bastante mal conductor da calor. O enfriamento que sofre o aire ao
ascender, expandndose, denomnase gradiente
adiabtico seco e equivale a 1 C /100 m de
ascenso do aire. conveniente lembrar que toda
burbulla de aire que se despraza na vertical,
conserva a sa cantidade de vapor de auga,
sempre que esta non sexa saturante; noutras
verbas, a humidade especfica (ou razn de
mestura) unha invariante individual do aire en
procesos adiabticos.
En termos xerais, os distintos tipos de frontes

teen un comportamento diferente respecto dos
obstculos orogrficos. No caso das frontes clidas, se a superficie frontal ten unha pendente
mis pequena c faldra da serra, chegan a poerse en contacto co cume, sofren unha brusca freada, mesmo tempo que unha cua de aire fro
resulta aprisionada entre a dita superficie e a
montaa. A partir deste instante as frontes clidas avanzan moi lentamente, a pendente da
superficie frontal medra e o aire clido vese obrigado a subir mis enerxicamente, favorecendo a
desestabilizacin e o correspondente desenvolvemento da nubosidade e da precipitacin.
Unha vez acadado e rebordado o nivel de

condensacin, o ascenso do aire na vertical xa
non proseguir a va adiabtica seca senn a
adiabtica-saturante ou pseudoadiabtica,
beneficindose ese aire da absorcin da calor
latente de vaporizacin da auga que esta vai
cedendo na sa condensacin. As isolias desta
evolucin pseudoadiabtica teen menor
pendente cs adiabticas secas, dando as conta
de que o enfriamento por elevacin mis
lento. A calor latente vale entre 570 e 605 caloras por cada gramo de auga que condensa (e
libera esas caloras), enerxa enorme capaz de
manifestarse na coecida forma das tormentas.
Pola sa banda, as frontes fras ofrecen unhas

manifestacins mis violentas. O aire do sector
clido atpase comprimido entre as montaas e a
superficie frontal, e sofre un ascenso forzado; a
situcin semellante a unha oclusin activa; e os
fenmenos tpicos das frontes fras (chuvascos
intensos, cada baromtrica brusca, refoladas de
vento, etc...) aumentan.
Nun sentido estricto, a denominacin Foehn ou
Fhn, fai mencin ao vento de compoente sur
que afecta os Alpes suzos e austracos, e que, ao
traspasalos, se converte nun vento catabtico que
descende mis seco e clido c inicio do ascenso.
A medida que o aire se eleva a barlovento dos

relevos, enfrase segundo os gradientes adiabti-
68
cos anteriores. Se o enfriamento foi intenso, o

vapor de auga condensado rematar producindo
chuvia. Isto particularmente patente cando as
montaas se atopan prximas ao mar e cando as
masas de aire conteen unha elevada cantidade
de humidade, tal e como lle sucede a boa parte
das que arriban a Galicia dende o ocano.
Traspasado o obstculo, o aire descende a sotavento. Ao facelo, quntase segundo o gradiente
adiabtico seco que afasta o punto de condensacin e dificulta, polo tanto, os procesos de
precipitacin. Deste xeito, cranse unhas condicins de sombra pluviomtrica que se caracterizan, ademais, por un vento mis clido que fai
elevar as temperaturas (efecto Foehn).
ma amplitude no sector da Serra de Faro de

Avin, Montes do Testeiro, etc. Esta dorsal acta
como unha barreira permeable entre as chairas
interiores (Terra Ch, depresin de Lemos, A
Limia...) e as terras da fachada litoral atlntica.
Nas sas vertentes de barlovento dos distintos
conxuntos montaosos que a forman e, en especial, nos mis meridionais, atopmonos cos
observatorios pluviomtricos cos maiores totais
anuais de toda Galicia -Estacas, en Fornelos de
Montes, por exemplo-. Nestes mbitos conxnganse de xeito eficaz todos os condicionantes
xeogrfios claves no fenmeno da precipitacin
en Galicia. Por unha banda, as Ras Baixas,
perfectamente orientadas aos fluxos do SW,
canalizan ata as sas estribacins os sistemas
frontais, en segundo lugar, nestas serras acdanse os 1000 metros de altitude polo que o ascenso capaz de intensifica-la inestabilidade potencial que caracteriza aos sistemas perturbados.
O ascenso de masas de aire hmedo a barlovento

pode dar lugar tamn a procesos de precipitacin
horizontal -criptoprecipitacin-. Este fenmeno
consiste na intercepcin pola vexetacin das
gotas de auga das nubes que soben polas ladeiras montaosas empuxadas polo vento. Os
pluvimetros non rexistran neste caso precipitacin ningunha e sen embargo, as ramas e troncos
de rbores e arbustos aparecen empapados de
auga. Esta conducida por escorrenta cara
chan, que dispn dunha gran reserva hdrica.
Pola contra, a sotavento destes relevos aprciase

un significativo descenso nas precipitacins recollidas, debuxando claras reas de sombra pluviomtrica, caso do Ribeiro.
As serras septentrionais
Este conxunto de montaas delimitan a Maria
luguesa -sector costeiro nororiental de Galicia- da
depresin interior que se estende dende os arredores de Vilalba ata a Terra Ch no sur da provincia
de Lugo. Estas serras xogan un papel principal na
AS SERRAS
A montaa en Galicia comprende un territorio
heteroxneo, no que se atopa unha sucesin irregular de serras que manteen rasgos bioxeogrficos comns e diferenciadores como resposta aos
cambios paleoambientais. Neste senso a montaa
cumpre un importante papel bioxeogrfico, os
modular as condicins climticas a mesoescala.
As serras centro-occidentais: A Dorsal Galega.
Dende a Serra da Faladoira, que a penas supera os
700 m, ata a Serra de Faro de Avin, que se eleva
ata os 1.100 m, extndese do norte ao sur unha
especie de espiazo montas que se diferencia
con claridade das terras do seu contorno e que
vai aumentando de volume a medida que nos
trasladamos cara ao sur. As, adquire a sa mxi-
69
Pola sa localizacin preto da

costa norte luguesa, a Serra do
Xistral convrtese nun eficaz
captador de humidade que
explica as sas peculiares
caractersticas bioxeogrficas.
ATLAS
A disposicin dos relevos fronte

s fluxos dominantes xera, final,
unha disimetra pluviomtrica
entre as sas vertentes. Iso
manifstase de xeito claro na
sobrealimentacin nival como se
pode observar no pico Cua,
serra dos Ancares. A iso
engdense os efectos da
orientacin que establece reas
ptimas de insolacin.
CLIMTICO
DE
GALICIA
As condicins climticas xerais das montaas

orientais galegas estn influenciadas fundamentalmente pola altitude dos seus relevos e a posicin interior que ocupan dentro do territorio,
actuando como unha barreira para os ventos
atlnticos que acadan a rea. O clima est lixeiramente continentalizado, cunha precipitacin
elevada e de distribucin irregular ao longo do
ano e que se produce en forma de neve no inverno. O rigor das temperaturas propicia que as
xeadas intensas sexan frecuentes durante boa
parte do ano. No inverno, s cumes cbrense de
neve. Por termo medio, as precipitacins poden
comezar a producirse en forma de neve a partir
de finais do mes de setembro, anda que a sa
persistencia non soe confirmarse ata mediados do
mes de novembro. As caractersticas termopluviomtricas procuran o desenvolvemento de tpicos
procesos de meteorizacin fsica como a crioclastia e condicionan un menor grao de alteracin
qumica dos solos.
caracterizacin climtica das terras do norte

lugus. A sa influencia dixase sentir, ben como
intensificadoras da precipitacin nas ladeiras de
barlovento de compoente norte-nordeste, ben
como pantalla protectora a sotavento dos fluxos
de compoente sur-suroeste. Os cumios destas
serras caracterzanse por unha nubosidade moi
regular e persistente ao longo do ano. O fenmeno das chuvias ocultas -nboas, orballo- e o seu
papel no desenvolvemento das braas turbfilas e
higroturbfilas caracterstico nestas serras. A
presencia de turbeiras ombrotrficas de cobertor no seu lmite sur de distribucin en Europa- nos
cumios das montaas un indicativo da forte
disponibilidade de auga, tanto como precipitacin
directa como criptoprecipitacin (captacin de
nboas e elevada humidade ambiental).
Nestas serras as precipitacins derivadas de fenmenos tormentosos, en especial no vern, son

considerables e palan eficazmente a falta de
chuvias frontais que caracteriza o esto. Sera
necesario abordar un estudio rigoroso sobre as
tormentas -frecuencia, intensidade, duracin,
mecanismos intensificadores, etc...-. Do mesmo
xeito, sera igualmente til coecer en profundidade o fenmeno das nboas de val e as inversins trmicas tan cotis nestas terras. Ambos os
dous fenmenos teen un interese que trascende
simple erudicin climtica, debido s sas
implicacins biolxicas e econmicas. As situacins sinpticas que propician con maior
frecuencia as tormentas na Galicia no vern,
caracterzanse pola presencia dunha baixa trmica ben instalada sobre a Pennsula e nos niveis
altos un dispositivo de circulacin dbil en relacin existencia dunha valgada pouco marcada.
Nas situacins de tormenta do esto galego as
condicins trmicas dos medios montaosos
xogan un papel fundamental no desenvolvemento do fenmeno, tendo o elemento dinmico un
papel secundario lixeiramente favorecedor. As
sondaxes soen reflectir unha estratificacin tpica
As serras orientais e surorientais

O sector oriental do espacio xeogrfico galego
est caracterizado pola existencia dun paredn
montas formado por unha serie de aliacins
montaosas que chegan a superar localmente os
1500-1800 metros de altitude. Nelas non existe
unha direccin predominante, anda que tdas as
estribacins constiten un nexo co resto da
Cordillera Cantbrica, configurando unha fronteira bioxeogrfica entre esta e a Galicia interior
(Terra Ch, Depresin Sarria-Lemos).
70
coa presencia dunha capa hmida preto do solo,

unha capa seca con inversin tendente a desaparecer nos niveis baixos ou medios e unha capa
hmida en niveis medios.
OS VALES
VALES COSTEIROS
A interaccin destas formas topograficamente
deprimidas e de desenvolvemento lineal no mbito costeiro, consiste fundamentalmente en
complementar o labor de transmisor dos trazos
esenciais da oceanidade climtica que, en primeira instancia, fan as ras. Polo tanto, os sistemas
nubosos vencellados s frontes que acompaan as
perturbacins de orixe ocnica, continan o seu
camio mis ou menos expedito, ata as primeiras
estribacins dos relevos da Dorsal. Cmpre facer,
nembargantes, unha diferenciacin dependendo
da lonxitude e posicin da cabeceira dos ros. As,
os vales do Verdugo, o Lrez, o Eume, o Xubia, o
Ouro ou o Masma, de curto percorrido, canalizan
as masas de aire ocenico directamente contra as
vertentes occidentais das serras, propiciando os
procesos das choivas orogrficas.
mor da dinmica diferencial do xogo de bloques.

Este feito provoca o seu profundo encaixamento.
Pola contra, na cabeceira, o Mio discorre polo
fondo da depresin da Terra Ch, co que, en
realidade, achega, mis que unha variable
morfolxica, un aumento potencial da hidromorfa. Augas abaixo de Ribadavia, no val do
Mio mestranse os dous elementos citados
anteriormente: sectores marcados pola propia
dinmica fluvial, ou sexa vales, con depresins
tectnicas aliadas norte-sur, caso das
percorridas polos ros Deva, Tea e Louro.
Os vales de maior percorrido, como o do Ulla ou

o Tambre, serven de enlace e va de penetracin,
entre as terras da costa e do interior.
Algo semellante acontece se analizamos o val do

Sil no que se encadean sectores claramente
fluviais, entre os que de salientar o que se alonga entre San Clodio e Os Peares, con depresins
tectnicas, caso das de Valdeorras ou Quiroga.
VALES DO INTERIOR
O val do Mio-Sil, como paradigma de val
interior, ofrece marcados contrastes dende a sa
cabeceira, na Serra de Meira, ata a
desembocadura na Guarda. En certa medida no
Mio interactan unidades morfolxicas
diferentes. Por unha parte, como sucede entre
Portomarn e Ribadavia, o ro discorre por un val
claramente fluvial, anda que con acusados
contrastes froito tanto dos procesos de
antecedencia como da diferenciacin litolxica
ou estructural. As, augas abaixo de Lugo, ata Os
Peares, o val encixase nas chairas o ser
expulsado da depresin de Sarria-Lemos por
As pois, no interior de Galicia os vales fluviais

xogan un papel evidentemente distinto aos da
costa, xa que deixan de actuar como canalizadores primarios dos fluxos perturbados, efecto
que na maior parte dos casos remata nas inmediacins das serras da Dorsal. A importancia
climtica, a meso e micro escala, destas formas
topogrficas consiste en que se converten en
reas donde a radiacin e as condiciones trmicas difiren dunha vertente a outra e, sobre todo,
respecto do seu contorno prximo. Este particular comportamento trmico, xunto coa oferta
71
Nboas no val do ro Lor, que

comezan a desfacerse a media
ma co aumento da insolacin
e, conseguintemente, da
temperatura.
ATLAS
DE
GALICIA
diverxencia
diverxencia
Vento antival
Vento de
montaa
Vento de
montaa
Nivel da montaa
VE
IRA
NT
OD
A
EIR
AD
EL
L
DE
AD
E
O
NT
Vento de val
VE
Esquema terico do
funcionamento das denominadas
brisas de val, que igual cs
producidas en mbitos costeiros,
resposden a un desigual
comportamento trmico entre o
fondo do val e as ladeiras.
CLIMTICO
Chaira
hdrica das canles, propicia fenmenos tales

como as brisas de val. Estes fluxos de aire inducidos termicamente son fenmenos de alcance
local, a importancia dos cales depender, nun
principio, das formas dos vales -pechados ou
abertos-, da estratificacin trmica e, por
suposto, das condicins atmosfricas reinantes.
Sen embargo, os fenmenos mis caractersticos
destes escenarios son, sen dbida, as inversins
trmicas e as conseguintes nboas de estancamento. Estas ltimas son habituais no interior
de Galicia, sobre todo cando as condiciones
atmosfricas propician a estabilidade e as intensas perdas por irradiacin nas longas noites do
outono e o inverno.
Val
unha direccin predominante oeste-leste. Son, as

mesmo de pequeno tamao e a sa pechazn
menor.
Sen embargo, no interior de Galicia onde as
fosas tectnicas teen un maior desenvolvemento. As, de norte a sur, atopamos a fosa da Terra
Ch, a mis extensa de todas elas, que forma a
cabeceira do Mio e que aparece flanqueada por
un abano de serras como as do Xistral, A Loba,
Montouto, Meira, etc. Mis ao sur, aparece a fosa
de Lemos, mis afundida, diferencialmente protexida, dado que conecta polo oeste coa serra do
Faro, a travs do profundo encaixamento do
Mio, polo sur co do Sil, que enlaza co Macizo de
Manzaneda, mentres que polo leste se ergue a
Serra do Courel. O enlace polo norte coa pequena fosa de Sarria menos nidio.
AS FOSAS TECTNICAS
Outro dos elementos fundamentais na configuracin do relevo galego a presencia dun conxunto de fosas tectnicas que se localizazan tanto na
costa como no interior de Galicia. Preto da costa
atopamos un rosario de pequenas depresins que
se estenden, de norte a sur, entre as proximidades
de Carballo ata Tui. Trtase de fosas estreitas, de
pequena extensin e que aparecen flanqueadas
por ladeiras empinadas. Destacan entre elas as de
Padrn, Caldas e Tui-Budio.
E mis al do Sil, o xogo tectnico de bloques

xerou unha maior complexidade dando lugar a
un conxunto de fosas como as de Maceda, A
Limia e Monterrei que enmarcan polo oeste, sur e
sudeste o Macizo de Manzaneda. A estas habera
que engadirlle a fosa do Bolo, a medio camio
entre aquel e o Macizo de Trevinca, a de Quiroga,
o sur do Courel ou a de Valdeorras entre esta
serra e Trevinca.
Ao analizar as fosas tectnicas de Galicia, non se
debe esquecer o feito de que, por unha banda,
constiten segmentos do territorio fundido que
Tamn preto da costa se atopan as depresins das

Pontes de Garca Rodrguez e Meirama que levan
72
aparecen, en maior ou menor medida flanquedos

por murallns e o que moi salientable, que o
engarce entre elas, as chairas e as serras, se fai por
medio dun amplo abano de vales fluviais que,
polo xeral, entran e saen delas encaixados. As
pois, este encadeamento de formas diversas, vai
explicar moitas das sas caractersticas climticas.
sector no que se inscriben. Refrese a unha maior

continentalizacin plasmada nunha maior amplitude trmica, frecuentes fenmenos de nboas,
derivados das fortes perdas por irradiacin
nocturna, e por uns volumes de precipitacin
sensiblemente inferiores aos que se recollen no
seu contorno, por mor da proteccin do seu permetro elevado. Existen, sen embargo, contrastes
bioxeogrficos entre elas que hai que pr en relacin coas propiedades internas de cada fosa,
entre as que hai que salientar as caractersticas
das formacins superficiais (coberteira sedimentaria, solos), rede de drenaxe, pendente etc. A isto
hai que engadirlle as diferencias impostas pola
sa diferente localizacin latitudinal, lonxitudinal
e altitudinal.
As, as fosas costeiras a penas amosan diferencias

climticas importantes que as individualicen
fronte ao seu contorno. Mentres que, pola contra,
as interiores e, de xeito especial as situadas no
sudeste, tanto o afastamento respecto do ocano
como a sa estructuracin morfolxica, establece
condicins climticas mis marcadas que intensifican en maior medida o marco xeral climtico do
A fosa de Maceda un
bo exemplo de medio
marcado polos
contrastes morfolxicos
e, consecuentemente,
climticos. Situada na
marxe occidental do
Macizo de Manzaneda,
a sa configuracin
disimtrica e a
existencia de
formacins
sedimentarias variadas
explica a diversidade
paisaxstica.
73
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
P RECIPITACIN
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
PRECIPITACIN
PRECIPITACIN
alicia, como rexin ocenica peninsular,

sitase entre as mis chuviosas da
Europa occidental, anda que a irregularidade na distribucin da precipitacin un feito
recorrente a nivel anual. As nosas terras convrtense, ademais, no escenario no que se pasa de
xeito progresivo do dominio ocenico puro cunha
certa tendencia homoxeneidade no reparto anual
das precipitacins-, a marxes climticas que poden
ser consideradas como subocenicas e que incluso
foron caracterizadas como de tendencia mediterrnea, anda que mis ben deberan ser denominadas como subtropicalizadas xa que a estacionalidade pluviomtrica en Galicia est controlada,
en boa medida, pola compoente climtica
subtropical-. A abundancia e a variabilidade espacial e temporal da precipitacin non poden explicarse satisfactoriamente s baixo presentacins de
dinmica atmosfrica xa que o noroeste peninsular est situado no extremo meridional do percorrido habitual das perturbacins asociadas aos
ventos de poente polo que, en teora, os seus
volumes anuais deberan ser sensiblemente inferiores aos que realmente son rexistrados. o factor
orogrfico o que xoga un papel especialmente
decisivo, nun dobre sentido. En primeiro lugar,
como intensificador da descarga hdrica asociada a
frontes na sa maiora fras- a travs dos ascensos forzados dos relevos. E en segundo lugar, a
travs da diversidade altimtrica, a orientacin e a
exposicin dos obstculos montaosos, como
condicionante do desigual reparto espacial das
precipitacins no conxunto do territorio galego.
Sector
Gradiente Constante
Erro
100
795
85
0'96
II
106
954
103
0'87
III
93
1283
130
0'72
IV
45
882
16
0'92
75
647
123
0'86
VI
VII
78
39
462
523
124
61
0'82
0'90
mecanismos circulatorios implicados na precipitacin nas nosas latitudes. Cada un deles est
representado por unha rea xeogrfica ben definida, cunha resposta altitudinal coherente (os
valores de precipitcin das estacins meterolxicas representativas amosan un coeficiente de
correlacin significativo coa altitude).
A nivel sinttico pdense definir once sectores de
gradiente pluviomtrico, entre os que cabe distinguir os de gradiente directo (I a VII), onde a precipitacin aumenta de oeste a leste; sectores a
barlovento dos fluxos dominantes do oeste asociados s situacins circulatorias implicadas nas
chuvias de inverno e outono principalmente.
Destes, son os sectores atlnticos (I, II e III) onde
se acadan os ptimos pluviomtricos (gradientes
de 93-100 mm por cada 100 m de ascenso altitu-
OS GRADIENTES PLUVIOMTRICOS
este papel decisivo do relevo o que permite falar
da existencia de sectores de gradiente pluviomtrico, partindo do coecemento preciso da
estructuracin xeomorfolxica de Galicia e dos
77
Sectores de gradiente
pluviomtrico en Galicia. O
gradiente exprsase en litros
por cada cen metros de
altitude. A constante a
precipitacin equivalente ao
nivel do mar, o Erro o erro na
estimacin e a r o
coeficiente de correlacin lineal.
ATLAS
CLIMTICO
As montaas septentrionais de
Galicia (Buio, Xistral, Cadramn,
Toxiza) forman autnticas
barreiras que interfiren o paso
das frontes chuviosas cara
interior de Lugo, provocando
choivas orogrficas e un
marcado incremento da
preciptiacin dende os sectores
costeiros ata os cumios mis
elevados.
DE
GALICIA
nmero de estacins meteorolxicas empregadas

na anlise. A correlacin dimine dende a costa
norte de Lugo ata as costas do sur de Galicia (096,
087 y 072 respectivamente). Este resultado est
relacionado co aumento da heteroxeneidade das
formas: na costa norte a transicin costa/interior
bastante homoxnea, cun trnsito altitudinal ben
definido, a penas modificado polos vales dos ros
Ouro e Masma; mentres que, pola contra, no sur, e
especialmente nas Ras Baixas, o grao de recorte e
a grande heteroxeneidade de localizacins fan que
o parmetro altitudinal por si s non explique
porcentaxes da varianza tan elevadas, mis que
localmente. dicir, ao aumentar a fractalidade do
trazado aumenta tamn a varianza que non
explicada pola altitude, debido a unha maior
complexidade nas interaccins das masas de aire
ocenicas co relevo. Os erros na estimacin varan
entre os 16 mm do sector IV e os 130 do sector III,
sendo o erro relativo inferior o 10% en todos os
casos.
dinal). Nos sectores interiores, os gradientes estn

diminudos, debido descarga pluviomtrica experimentada nas primeiras barreiras orogrficas. As,
para os sectores V e VI, o gradiente arredor dos
75-78 mm/100 m, mentres que para o sector VII
de 39 mm/100 m, o mis baixo de todos eles e en
consonancia co tortuoso percorrido ao que se ven
obrigadas as masas de aire ocenico para acadar as
rexins do sudeste galaico. O caso do sector IV
un pouco paradigmtico, xa que cun gradiente de
45 mm/100 m asemllase aos sectores interiores, o
cal non coherente coa sa situacin xeogrfica.
Este feito podera ter relacin coa particular
orografa de Terra de Montes e do Deza.
Nas ladeiras a sotavento dos fluxos, atpanse

sectores de gradiente inverso (VIII a XI), nos que
a precipitacin dimine de oeste a leste, debido a
que o efecto de sombra pluviomtrica provoca un
forte descenso dos totais por precipitacin. Os
gradientes destes sectores foron estimados de
Os coeficientes de correlacin coa altitude son moi

significativos en tdolos casos, en funcin do
Arriba, fronte chuviosa entrando pola costa de Valdovio

(A Corua).
A esquerda, neve no paseo da Alameda de Santiago, un meteoro pouco

frecuente en pontos tan alonxados da montaa.
78
PRECIPITACIN
xeito indirecto, xa que non hai estacins meteorolxicas suficientes, situadas nas ladeiras a sotavento, para obter clculos directos. A estimacin
obtvose empregando os datos da precipitacin
das superficies culminantes do sector a barlovento e os das estacins meterolxicas de p de
montaa dos sectores a sotavento. Os gradientes
resultan ser moi homoxneos nas reas leste da
Dorsal Galega, con valores de 200 a 250
mm/100m. O gradiente mis baixo corresponde
ao sector VIII, rea de transicin entre a Terra Ch
e a Serra do Xistral, cun valor de 134 mm/100m,
indicativo dunha sombra pluviomtrica de menor
intensidade. Pola contra, no Ribeiro onde o
efecto de sombra acada a sa maior intensidade,
debido configuracin orogrfica das Ras
Baixas, que actan como funiles canalizadores e
das Serras de Sudo e Faro de Avin que, con altitudes preto dos 1.000 m, provocan un ascenso
forzado que xera inestabilidade nas masas de aire,
desencadeando choivas orogrficas. A precipitacin anual media ao nivel do mar no sector III
de 1283 mm, mentres que nas altitudes mis
baixas do sector VI entre os 100 e 200 m- a
precipitacin non sobrepasa os 600 mm anuais.
Anual
Inverno
Primavera
A Corua
Lugo
1342
1079
391
305
309
258
178
145
465
371
Ourense
994
278
242
134
340
1402
411
321
186
487
Pontevedra
Outono
Veran
Pontevedra a que recolle unha maior precipitacin anual, seguida da Corua e Lugo, mentres
que en Ourense os valores son mis baixos.
Valores medios
ponderados da
precipitacin anual e
estacional (mm) para as
catro provincias galegas.
As provincias costeiras
amosan valores de
precipitacin mis
elevados que as interiores,
das cales Ourense onde
se rexistran os mnimos
pluviomtricos.
A cuarta parte do territorio galego presenta medias

anuais que non superan os 1.000 mm, mentres
que nun 5% da superficie de Galicia a precipitacin superior os 1.600 mm e tan s nun 2%
inferior aos 600 mm. A clase dominante a de
1.000 a 1.200 mm, con preto dun 30% da superficie total, estendndose pola costa dende o Golfo
rtabro ata a desembocadura do Eo, a maior parte
do interior da provincia de Lugo, e algns sectores
de altitude media na provincia de Ourense.
1.400
500
Precipitacin (mm)
1.200
400
1.000
300
800
600
OS VALORES DE PRECIPITACIN
200
400
100
200
A precipitacin anual ponderada de Galicia de

1.180 mm, se ben os valores normalizados van
dende mnimos prximos aos 500-600 mm no val
do Mio-Sil, ata mximos superiores aos 1.8002.000 mm nas serras litorais (O Barbanza, Groba)
e a Dorsal Galega (Sudo, Faro de Avin). Do total
medio, 337 mm recllense no inverno, 280 mm
na primavera, 156 mm no vern e 407 mm no
outono, que se constite na autntica estacin
chuviosa do noroeste peninsular. Isto quere dicir
que a nivel de reparto anual, no vern a contribucin dun 13%, na primavera dun 24%, no
inverno dun 28% e no outono dun 35% da precipitacin anual acumulada.
0
Anual
Inverno
Primavera
Vern
Outono
As seguintes clases mis representadas son as de

800 - 1.000 mm, e 1.200 - 1.400 mm, cun 22%
(Terra Ch, Monforte, A Limia) e 23 % (altitudes
baixas e medias das provincias da Corua e
Pontevedra) da superficie respectivamente.
Nos mapas tamn se aprecia a marcada diminucin da precipitacin nos sectores interiores de
Galicia, relacionada co papel que xogan as formas
do relevo. Na Dorsal, precipitacins superiores aos
1.800 mm ocorren a altitudes medias (600-700
m), mentres que no interior estes valores s se
acadan en cotas superiores aos 1.500-1.600 m na
Serra dos Ancares e por enriba dos 1700m na
Como amosan os mapas de precipitacin que

seguen a continuacin, a distribucin espacial
bastante complexa. En conxunto a provincia de
79
Valores medios ponderados da

precipitacin anual e estacional
(mm) a nivel global para Galicia.
Proporcin da rea total de

Galicia para distintas clases de
precipitacin anual acumulada,
reflexando o forte contraste na
oferta pluviomtrica do noroeste
peninsular.
Proporcin do rea total de Galicia (%)
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
unha maior ou menor depresin pluviomtrica

mis marcada nos sectores atlnticos meridionais-, unha concentracin dos valores nunhas
poucas clases e un aumento da rea representativa tanto para primavera como para o vern.
Nestas estacins astronmicas as clases dominantes son a de 200-300 mm e 100-200 mm, cunha
superficie do 51 e 73% respectivamente.
25
Anual
20
15
10
00
00
18
00
>2
-2
0
80
0
-1
60
00
16
00
-1
14
00
12
-1
40
00
12
0
010
0
10
0
080
60
0-
80
00
<6
Precipitacin anual acumulada (mm)
ESTACIONALIDADE DA
PRECIPITACIN
Serra da Queixa, mentres que na Serra do Eixo a

precipitacin anual queda moi lonxe destes valores incluso nas cotas mis elevadas.
habitual, polo tanto, que as primaveras e verns

sexan menos chuviosos que os invernos e outonos. O desigual reparto da precipitacin ao longo
do ano recibe o nome de estacionalidade pluviomtrica, e pode ser mis ou menos marcada.
Existen diversos ndices para a sa caracterizacin, entre eles o ndice de Estacionalidade (IE)
de Walsh e Lawler (1981) un dos mis sinxelos
a nivel anual sera a relacin entre a suma dos
residuos mensuais [valores mensuais observados
media mensual] e o valor acumulado anual-. Se o
ndice toma valores prximos a 0, entn o repar-
Por estacins, o outono e o inverno amosan unha

complexidade no reparto espacial semellante ao
da precipitacin anual. Para ambas as das a
clase de precipitacin dominante a de 300-400
mm, que son recollidos no 35 e 32% da superficie galega respectivamente.
Pola contra, o variacin estacional das compoentes climticas nas nosas latitudes provoca
70
Inverno (X, F, M)
Primavera (A, M, X)
Vern (X, A, S)
Outono (O, N, D)
60
50

Galicia para clases de
precipitacin (mm) estacional.
Durante as estacins chuviosas,
hai unha maior diversidade de
rango pluviomtrico, mentres que
na primavera e no vern, na
maior parte de Galicia recllese
unha precipitacin moi
semellante.
40
30
20
10
0
70
60
50
40
30
20
10
0
<100
100-200 200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 700-800
>800
<100
100-200 200-300 300-400 400-500 500-600 600-700 700-800
Precipitacin estacional acumulada (mm)
80
>800
PRECIPITACIN
to tende a ser homoxneo ao longo do ano,

dicir, non hai grandes diferencias na precipitacin
mensual. Valores crecentes do ndice reflecten a
presencia dun periodo de baixas precipitacins,
falndose de estacionalidade, sensu strictu, se a
duracin deste perodo menor c de chuvias, e
de concentracin cando se d a situacin inversa.
O valor mnimo do IE obtido para algn ano das

series temporais das estacins meteorolxicas de
Galicia de 011 (estacionalidade moi feble a
homoxnea) e o mximo de 073 (concentracin
forte). Isto indica que existe unha forte variabilidade temporal no reparto das precipitacins; de
feito, practicamente todas as estacins teen
algn ano no que o IE tomou valores que van
dende a estacionalidade moi feble concentracin moderada. Soamente nunha pequena
proporcin delas tomou valores das clases de
concentracin forte ou extrema.
Os valores medios do IE para Galicia oscilan entre

023 e 039. No mapa de estacionalidade represntanse os sectores xeogrficos cos distintos
graos de estacionalidade. Pdese ver a clara distribucin zonal da estacionalidade pluviomtrica en
Galicia, a cal est relacionada co balance entre as
compoentes climticas subtropical e temperada,
de tal xeito que a estacionalidade aumenta de
norte a sur, e tan s interrompida polas barreiras montaosas, devido o efecto das chuvias
orogrficas. Sirva coma exemplo bioxeogrfico da
baixa estacionaliade, a abundancia de turbeiras de
cobertor nas montaas septentrionais luguesas,
ecosistemas que tan s perviven en condicins de
continua humidade ambiental; e de alta estacionalidade, a presencia de elementos de flora mediterrnea nalgns sectores meridionais.
2.500
Unha anlise da evolucin pluviomtrica dos anos

indica que a situacin mis xeralizada que a a
estacionalidade aumenta ao facelo a media anual
de precipitacin. Isto dbese, sobre todo, ao
aumento da aportacin pluviomtrica durante os
meses das estacin hmida, acompaado por
unha diminucin mis ou menos marcada, anda
que sempre presente, da precipitacin de vern.
Este incremento da achega hdrica no perodo
outono-inverno responde a unhas condicins
dinmicas caracterizadas polo predominio dunha
circulacin zonal intensa, a baixa latitude, o que
1.000
ANUAL
Inverno
Primavera
Vern
2.500
1.000
ANUAL
Outono
Inverno
Primavera
Vern
Outono
2.500
800
2.500
800
1.500
600
1.500
600
1.000
400
1.000
400
500
200
500
200
2.500
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
1.000
ANUAL
Inverno
Primavera
Vern
2.500
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
1.000
Outono
Inverno
Primavera
Vern
Outono
2.500
800
2.500
800
1.500
600
1.500
600
1.000
400
1.000
400
500
200
500
200
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
81
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
ED EM EF CC
Relacin entre os valores medios

de precipitacin e as clases de
estacionalidade pluviomtrica
(ED: dbil; EM: moderada; EF:
forte; CC: concentrada). A)
estacin de Castro Vicaludo; B)
Ribeira Grande; C) Curtis; D)
Sobradelo.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
As montaas setentrionais
luguesas son o principal ncleo
de concentracin de turbeiras de
cobertor, ecosistemas que s se
mateen activos en reas con
abundante humidade ambiental
longo do ano. A sa presencia
reflexo dunha certa
homoxeneidade pluviomtrica.
facilita o trnsito fludo de perturbacins atlnticas (tipos advectivos de poente) de carcter

ondulatorio moi inestables, nas que os seus sistemas frontais asociados varren o territorio provocando abundantes chuvias.
dos meandros que determinan adveccins de

masas de aire polar martimo ciclnico do noroeste e tropical martimo do suroeste, de elevada
inestabilidade, que contriben durante o outonoinverno a incrementa-los volumes de precipitacin, e que son os posibles responsables da estacionalidade na vertente atlntica meridional.
Tales configuracins alcanzan a sa maior eficacia pluviomtrica na vertente cantbrica gracias

incidencia localizada do paso das colas das frontes asociadas a borrascas centradas en latitudes
mis ao norte do necesario para que os seus efectos se xeralizaran na totalidade de Galicia. As
estacins meteorolxicas da vertente cantbrica
amosan este comportamento de forma marcada,
coa particularidade de que a maiora dos anos a
estacionalidade feble a moi feble.
En xeral a precipitacin de primavera mantense

sen cambios notables co aumento da estacionalidade. Isto non as en determinadas reas das
montaas orientais e a partir de altitudes por
enriba dos 900-1.000 m. Nestas reas o aumento da estacionalidade e da media anual de precipitacin dbese a un incremento simultneo das
chuvias de inverno, primavera e outono, sen que
o vern de por si de moi baixa aportacinamose variacins importantes. Isto dbese a que
xunto as situacins zonais intensas xa descritas, a
oferta pluviomtrica do outono e a primavera
est notablemente influda por dispositivos de
circulacin meridiana: tipos ciclnicos do suroeste e do nordeste vinculados a evolucin das
valgadas e dorsais hemisfricas. O incremento
primaveral das precipitacins estar asociado a
varios factores: un acentuamento da presencia de
Noutras reas non se d un claro aumento da

media anual entre os anos de estacionalidade
dbil e moderada, manifestndose tan s a partir
da estacionalidade forte (tal como ocorre para
unha boa parte das estacins meteorolxicas da
provincia de Pontevedra). Isto podera depender
dun segundo grupo de mecanismos de menor
capacidade pluviomtrica: os ciclnicos azonais.
Estes derivan dunha circulacin lenta con profun-
82
PRECIPITACIN
As reas interiores do sur de

Galicia, polas sas particulares
condicins climticas
relacionadas co efecto da
compoente subtropical, amosan
unha interesante variedade de
prantas caractersticas da
vexetacin de reas
mediterrneas.
gotas fras, do que a transcendencia pluviomtrica pode chegar a ser significativa nalguns anos;
ao desenvolvemento de abundantes tormentas
convectivas de orixe local favorecidas por condicins termodinmicas conveccin por insolacin, humidade en niveis baixos, punto de orballo en superficie- e polas singulares caractersticas
do relevo galego.
media non vara de forma substancial coa estacionalidade. Anda que hai unha lixeira tendencia
a que a estacin hmida presente un certo incremento da precipitacin, este e compensado pola
diminucin das chuvias de vern. Estas reas
atpanse afastadas das principais vas de acceso
das pertubacins atlnticas e, sobre todo, protexidas por sucesivas barreiras orogrficas que
impoen un tortuoso percorrido s masas ocenicas que forzadas a ascender polas vertentes de
barlovento descargan boa parte do seu contido
hdrico xerando, posteriormente, sucesivos efectos de sombra pluviomtrica a sotavento das
serras do Sudo, San Mamede e Queixa.
Outra variacin interesante fronte ao comportamento mis xeralizado a aquela onde os anos
de tendencia concentrada da precipitacin teen
medias notablemente baixas, inferiores incluso s
dos anos con estacionalidade feble. Efecto que se
marca por descensos importantes das medias de
inverno e outono e verns excepcionlamente
secos. Este comportamento amsano, sobre todo,
as estacins meteorolxicas situadas na Dorsal
Galega, onde funciona habitualmente o efecto
Fhn e nas que son anos extraordinariamente
secos os que cortan a tendencia xeral, dando
lugar a un aumento do contraste pluviomtrico.
Tan s nalgunhas reas do interior de Galicia,
preferencialmente dos vales do Sil e do Bibei con
valores de precipitacin anual moi baixos, a
83
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
< 600
10
20
600-800
30
40 km
800-1000
1000-1200
1200-1400
84
1400-1600
1600-1800
1800-2000
> 2000
PRECIPITACIN
Precipitacin acumulada de inverno (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<100
10
20
100-200
30
40 km
200-300
300-400
400-500
85
500-600
600-700
700-800
> 800
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Precipitacin acumulada de primavera (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<100
10
20
100-200
30
40 km
200-300
300-400
400-500
86
500-600
600-700
700-800
> 800
PRECIPITACIN
Precipitacin acumulada de vern (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<100
10
20
100-200
30
40 km
200-300
300-400
400-500
87
500-600
600-700
700-800
> 800
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Precipitacin acumulada de outono (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<100
10
20
100-200
30
40 km
200-300
300-400
400-500
88
500-600
600-700
700-800
> 800
PRECIPITACIN
Estacionalidade pluviomtrica
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
30
40 km
Moi feble
Feble
89
Moderada
Forte
Moi forte
ATLAS
CLIMTICO
DE
Xaneiro
Abril
Febreiro
Maio
Marzo
Xuo
< 50 mm
50-100
100-150
150-200
200-250
250-300
300-350
350-400
90
GALICIA
PRECIPITACIN
Xullo
Outubro
Agosto
Novembro
Setembro
Decembro
< 50 mm
50-100
100-150
150-200
200-250
250-300
300-350
350-400
91
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
T EMPERATURA
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
TEMPERATURA
TEMPERATURA
Sectores de gradiente
termomtrico en Galicia. O
gradiente exprsase en graos
centgrados por cada cen metros
de altitude. A constante a
temperatura media anual
equivalente nivel do mar, o Erro
o erro na estimacin e r o
coeficiente de correlacin lineal.
temperatura do aire depende en grande medida da natureza da superficie

en contacto coa atmosfera, xa qu o
solo o que quence absorber a enerxa solar e
quen transmite parte desa calor atmosfera.
A temperatura un dos elementos climticos de

maior importancia na caracterizacin climtica.
Intervn nos procesos de transformacin dos
estados da auga, est directamente implicada na
actividade dos organismos vivos, na capacidade
transpirativa e na productividade das especies
vexetais, infle nas tendencias da meteorizacin
das rochas e nos procesos de formacin dos
solos, etc.
Sector
OS GRADIENTES TERMOMTRICOS
igual que no caso dos gradientes pluviomtricos, a distribucin espacial da temperatura en
Galicia integrada de modo xenrico polo parmetro altitudinal, ata tal punto que, a diferencia
da precipitacin, posible establecer unha nica
funcin predictiva de transferencia para a estimacin das temperaturas a partir das estacins
meteorolxicas dispoibles, empregando como
variables predictoras a altitude e a compoente
xeogrfica latitudinal:
Gradiente Constante
Erro
-0'67
14'1
0'4
0'92
II
-0'36
14'3
0'5
0'89
III
-0'50
14'7
0'7
0'83
IV
-0'60
14'3
0'5
0'94
-0'50
14'2
0'6
0'93
VI
VII
-0'53
15'2
0'5
0'88
-0'53
14'9
0'5
0'92
boa medida o erro na estimacin para moitas

reas. Por iso pdese propor a existencia de sete
sectores de gradiente termomtrico nos que as
estacins pertencentes a cada un teen unha
resposta altitudinal coherente.
Ta = 39.5 - 0.0054 H - 5.3 10-6 Y

O mapa reflecte estes sectores. Os coeficientes de
correlacin son moi significativos para todos eles
a nivel anual e, incluso, a nivel estacional; se ben
no vern os coeficientes de correlacin son mis
baixos que nas outras estacins. O gradiente
anual oscila entre -036 C/100 m (sector II) e os
-067 C/100 m (sector I), no inverno entre -023
e -061 C/100 m, na primavera entre -034 e
-076 C/100 m, no vern entre -012 e -083 C
/100 m e no outono entre -045 e -065 C/100 m.
onde Ta a temperatura media anual, H a altitude en metros sobre o nivel do mar e Y a coordenada latitudinal UTM. O coeficiente de correlacin desta funcin de 091 e o erro na
estimacin de 07 C o cal a fai moi axeitada
para a estimacin a escalas de sntese e medias.
A pesar diso, a agrupacin por sectores con
contido xeomorfolxico especfico mellora en
95
ATLAS
CLIMTICO
Estes datos indican unha atenuacin dos

gradientes e unha maior homoxeneidade termomtrica durante o outono-inverno, mentres que
os gradientes tenden a intensificarse cara
vern.
OS VALORES DE TEMPERATURA
DE
GALICIA
Anual
35
30
25
20
15
10
5
0
<6
6-8
8-10
10-11
11-12
12-13 13-14 14-15
>15
Temperatura media (C)
A temperatura media anual ponderada de Galicia

de 133 C. A temperatura media ponderada do
inverno de 85 C, na primavera de 15 C, no
vern de 19 C e no outono de 11 C. polo
tanto o primeiro trimestre do ano (xaneiromarzo) no que se rexistran os valores mis baixos
de temperatura para a maior parte de Galicia.
Valores medios ponderados de
temperatura anual media e
medias estacionais (C) a nivel
global para Galicia.
(C)
20
Proporcin da rea total de Galicia para distintas clases de temperatura media anual.
Os valores anuais normalizados van dende mnimos por debaixo dos 6 C nas montaas orientais e sudorientais (Os Ancares e Serra do Eixo),
ata mximos superiores s 15 C nas reas
costeiras a baixa altitude, especialmente nas Ras
Baixas. Como pode verse nos mapas elaborados
para os valores medios anuais e estacionais, a
distribucin espacial amosa unha variacin
costa-interior, relacionada coa oceanidade, e
outra norte-sur, que hai que pr en relacin co
balance anual entre as compoentes climticas
temperada e subtropical. En conxunto, marcan
un efecto diagonal NW-SE de diminucin da
temperatura.
Temperatura media
15
10
0
Inverno
Anual
Valores medios
ponderados das
temperaturas medias
anuais e estacionais (C)
para as catro provincias
galegas. As provincias
costeiras amosan
valores de temperatura
mis elevados que as
interiores, das cales
Ourense onde se
rexistran os mnimos
termomtricos.
Primavera
Outono
Veran
Outono
A Corua
Lugo
14'3
12'9
9'6
8'0
15'5
14'5
19'7
18'4
12'2
10'7
Ourense
12'2
6'9
14'2
17'9
9'8
Pontevedra
14'2
9'4
15'6
19'7
12'0
Anual
Inverno
Primavera
Vern
Polo que respecta reparto espacial da temperatura media anual, case a terceira parte da superficie de Galicia (31%) presenta temperaturas na
clase de 13-14 C (interior lugus e sectores de
altitude media das outras provincias); outra
terceira parte (33%) ten temperaturas que superan este valor, mentres que no resto do territorio
non se superan os 13 C.
As provincias atlnticas -A Corua e

Pontevedra- amosan as temepraturas medias
ponderadas mis elevadas, lixeiramente superiores s 14 C e da orde de 1 a 2 C mis altas que
en Lugo e Ourense, respectivamente. longo
das estacins o contraste trmico mximo para
o inverno, con 27 C entre as temperaturas
medias ponderadas de Ourense e A Corua,
seguido do outono con 24 C e do vern con
18 C. A primavera a estacin cun menor
contraste interprovincial, de 14 C, cun mnimo
ponderado de 142 C en Ourense e un mximo
de 156 C en Pontevedra.
A nivel estacional evidente o descenso termomtrico nos meses do inverno, con temperaturas
medias inferiores s 6 C en case un 10% do
territorio, chegando incluso a acadar valores por
debaixo de 0 C nas zonas de maior elevacin
(Pena Trevinca). A clase mis representada espacialmente a de 8-10 C nesta estacin (46% da
superficie), a de 10-12 C no outono (49%), a de
96
TEMPERATURA
70
Inverno (X, F, M)
Primavera (A, M, X)
60
50
40
30
20
10
Vern (X, A, S)
70
Outono (O, N, D)
60
50
40
30
20
10
0
<0
0-2
2-4
4-6
6-8
8-10 10-12 12-14 14-16 16-18 18-20 >20
<0
0-2
14-16 C na primavera (68%) e a de 18-20 C no

vern (57%). Nesta ltima estacin na que se
acadan os valores mis elevados de temperatura
media, superndose os 20 C na quinta parte de
Galicia.
97
2-4
4-6
6-8
8-10 10-12 12-14 14-16 16-18 18-20 >20

Galicia para clases de
temperatura (C) a nivel
estacional. Ntese a
concentracin dos valores
termomtricos nunhas poucas
clases para as estacins de
primavera e vern, e unha certa
diversificacin no outono e o
inverno.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Temperatura media anual (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<6
10
20
6-8
30
40 km
8-10
10-11
11-12
98
12-13
13-14
14-15
> 15
TEMPERATURA
Temperatura media de inverno (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<0
10
20
0-2
30
2-4
40 km
4-6
6-8
8-10
10-12
99
12-14
14-16
16-18
18-20
> 20
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Temperatura media de primavera (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<0
10
20
0-2
30
2-4
40 km
4-6
6-8
8-10
10-12
100
12-14
14-16
16-18
18-20
> 20
TEMPERATURA
Temperatura media de vern (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<0
10
20
0-2
30
2-4
40 km
4-6
6-8
8-10
10-12
101
12-14
14-16
16-18
18-20
> 20
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Temperatura media de outono (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
<0
10
20
0-2
30
2-4
40 km
4-6
6-8
8-10
10-12
102
12-14
14-16
16-18
18-20
> 20
TEMPERATURA
Amplitude trmica anual media (C)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
< 125
30
40 km
125-135
135-145
145-155
103
155-165
165-175
> 175
ATLAS
CLIMTICO
DE
Xaneiro
Abril
Febreiro
Maio
Marzo
Xuo
< 0C
0-2
2-4
4-6
6-8
8-10
10-12
12-14
14-16
16-18
18-20
>20
104
GALICIA
TEMPERATURA
Xullo
Outubro
Agosto
Novembro
< 0C
0-2
2-4
Setembro
Decembro
4-6
6-8
8-10
10-12
12-14
14-16
16-18
18-20
>20
105
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
D OMINIOS
OMBROTRMICOS
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
A. Martnez Cortizas e A. Prez Alberti
s dominios ombrotrmicos son o resultado da combinacin dos rximes

pluviomtrico e termomtrico. A sa
representacin cartogrfica un xeito sinxelo de
amosar a variedade de ambientes climticos que
caracterizan un determinado espacio xeogrfico,
xa que a precipitacin e a temperatura son
elementos bsicos na configuracin das paisaxes,
o que se plasma, de maneira esencial, na cobertoira vexetal de orixe natural.
20
< 8 C
MOI FRO
8 - 10 C
FRO
10 - 12 C FRESCO
12 - 14 C TEMPERADO
> 14 C
15
CLIDO
Temperaturas
10
Galicia amosa unha ampla diversidade de

ambientes termopluviomtricos, algns deles
xeogrficamente confinados e dunha extraordinaria peculiaridade climtica: dende sectores que
poderan ser cualificados de moi fro-subsecos
ata os fresco-hiperhmedos. A nivel de reparto
espacial o ambente dominante o de tipo subhmedo-temperado, cun 18% do territorio, seguido
do seco-temperado cun 15%, o hmedo-clido
cun 13%, o moi hmedo-temperado cun 10% e
o moi hmedo-clido cun 6%. Cubrindo unha
superficie total prxima o 5% de Galicia atpanse o subhmedo-clido, o hmedo-fresco, o
seco-clido, o hmedo-temperado e o subhmedo-temperado. E xa con menor representacin
espacial, anda que non de menor importancia
bioxeogrfica, aparecen os dominios moi secos
(clido e temperado), os hiperhmedos (moi fro,
fresco e temperado), os frescos, etc...
< 800
800 - 1000
MOI SECO
SECO
1000 -1200
SUBHMEDO
1200 - 1400 1400 - 1800

HMEDO
MOI HMEDO
> 1800
HIPERHMEDO
Precipitacin (mm)
altitudinais medios e baixos dende Malpica, pola

Costa da Morte, penetrando cara o interior polos
vales do Tambre e Ulla e descendendo polas
terras das Ras Baixas. Por enriba dos 400-500 m
de altitude, tanto nos sectores litorais como no
interior das provincias de A Corua e Pontevedra,
psase a dominios moi hmidos ou hiperhmedos templados ou clidos: chairas interiores
Mazaricos, Santa Comba, Tordoia, Boimorto-,
estribacins dos Montes do Bocelo, Serra do
Caren, Cordal de Montouto e Serra da Loba na
provincia de A Corua, e serras da Dorsal Galega
en Pontevedra. De feito, o dominio hiperhmedotemperado un exemplo de ambente caracterstico cseque confinado os sectores mis altos da
Dorsal: Serra de Suido, Faro de Avin e Montes
do Testeiro, e as serras litorais de Barbanza e
Groba, por enriba dos 500-600 m de altitude.
Tal como reflecte o mapa de dominios ombroclimticos, alguns ambientes son extensos e
amosan unha clara homoxeneidade espacial,
mentres que outros aparecen repartidos en diversos sectores, as veces sen conexin uns cos
outros, e incluso como pequenas reas illadas e
confinadas, tal como xa mencionamos. O dominio hmedo-clido da fachada atlntica , tal
vez, o nico exemplo de ambente de distribucin
espacial homoxnea. Estndese polos sectores
As costas norte de Malpica -o Golfo rtabro,

as Ras Altas e a Maria luguesa- pasan de dominios subhmedo-clidos a subhmedo-secos de
109
Proporcin do rea total de

Galicia para distintos ambientes
ombroclimticos. Os rangos de
precipitacin e temperatura
cualifcanse cualitativamente
entre o moi seco e hiperhmido e
o moi fro e clido.
ATLAS
CLIMTICO
oeste a leste, de xeito que conforme o segundo

ocupa os niveis inferiores nas reas cantbrica o
primeiro ascende en altitude facendo a transicin
a dominios mis hmidos e frescos. A Serra do
Xistral o expoente mximo dos ambientes moi
hmedo-frescos no norte lugus, marcando un
forte gradiente ombroclimtico dende a costa ata
os sectores culminantes das serras, o que leva
asociado importantes cambios bioxeogrficos e
de ocupacin do territorio.
DE
GALICIA
latitudinais. A fosa de Monforte lixeiramente

mis clida, tendo un ambente seco-clido.
Os ambientes ombrotrmicos extremos, s que
vai vencellada unha enorme diversidade climtica,
aparecen na provincia de Ourense. O val do MioSil amosa un dominio moi seco-clido, ben
desenvolvido polas terras do Ribeiro e Arnoia, as
como na Baixa Limia e na fosa de Monterrei.
Cunha interesante disimetra, o dominio moi
seco-temperado aparece tan s ao sur do val do
Mio-Sil e polas terras do Bolo, mentres que no
norte lugus o ambente asemllase mis caracterstico da fosa de Monforte. No extremo
contrario atpanse os rximes moi hmidos ou
hiperhumidos, frescos a moi fros, tpicos das
serras de Queixa e Invernadeiro, ambientes que
na provincia de Lugo aparecen tamn nas reas
mis elevadas dos Ancares e O Courel.
O dominio subhmedo-temperado, a pesares de

ser o que ocupa unha maior superficie, atpase
amplamente repartido. O seu maior desenvolvemento espacial acdao pola Terra do Deza, a
Ulloa, Chantada e Friol. Na provincia de Lugo
forma tamn un reborde leste da Serra da Loba,
sur do Xistral e o Cordal de Neda, e polos niveis
de enlace entre a Terra Cha e as serras nororientais (Meira, Monciro, Mirador, Foncuberta) e entre
a depresin de Sarria e Monforte e as serras dos
Ancares e O Courel.
Finalmente, de salientar a peculiaridade das

terras sudorientais galegas, comprendidas entre O
Bolo e a Serra do Eixo-Pena Trevinca. Os seus
dominios ombrotrmicos, entre o seco-clido e o
moi fro-hmido, respostan ao intrincado artellamento das formas do relevo existentes entre a
costa suroccidental de Galicia e o lmite coas
provincias de Len e Zamora, interactuando co
factor altitudinal.
As fosas tectnicas de Terra Ch e Sarria, o

contorno da fosa de Monforte e o encaixamento
do Mio por Portomarn en Lugo, e a fosa da
Limia en Ourense, caracterzanse por un dominio
seco-temperado, se ben existen certas diferencias
bioxeogrficas debidas s contrastes altitudinais e
110
Rexime ombrotrmico
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

10
20
30
40 km
<8
< 800
MOI SECO
800-1.000
SECO
1.000-1.200
SUBMEDO
1.200-1.400
HMEDO
1.400-1.800
MOI HMEDO
>1.800
HIPERHMEDO
MOI
FRIO
111
Temperatura media anual (C)

8-10 10-12 12-14
>14
FRIO
FRESCO TEMPE- CLIDO

RADO
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
E VAPOTRANSPIRACIN
POTENCIAL
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
EVAPOTRANSPIRACIN
POTENCIAL
EVAPOTRANSPIRACIN POTENCIAL
unto coa precipitacin, a evaporacin

e a transpiracin son procesos que
forman parte do ciclo hidrolxico, o
cal pode ser entendido como un fluxo continuo
de auga no sistema terra-atmosfera. A evaporacin o proceso fsico mediante o cal o auga, en
estado lquido ou slido, pasa a vapor dende as
superficies libres de auga, neve ou xeo. Catro son
os factores primarios que controlan a evaporacin:
cin, de factores vexetais -estado de crecemento,

rea foliar, temperatura das follas, desenvolvemento do aparato radicular...- e de solo - dispoibilidade de auga, presin matricial...-. As condicins favorables para que se dean altos niveis de
evapotranspiracin - sa vez relacionados con
alta productividade vexetal- son: baixo contido de
humidade e elevada temperatura do aire; elevada
temperatura na superficie de evaporacin; elevada
velocidade do vento para que se mantea unha
introduccin continuada de aire seco na superficie de evaporacin; adecuado contido de humidade no solo, dispoible para a vexetacin; e forte
grao de insolacin e elevadas temperaturas, para
estimular o metabolismo vexetal e a transpiracin.
Nas reas provistas de vexetacin a transpiracin
adoita dominar o proceso evaporativo. Por exemplo, a transpiracin de 4 mm de auga dende a
superficie dun cultivo nun da despexado equivale a uns 40.000 litros por hectrea e da.
- A diferencia na presin de saturacin de vapor

entre a superficie de auga e a presin de saturacin do aire. A transferencia neta de vapor na
interface auga-aire mantense mentres o aire se
mantea insaturado en vapor.
- A temperatura da superficie de evaporacin e da
capa de aire supraxacente, xa que a capacidade
de almancenamento de vapor de auga aumenta
coa temperatura.
Convn diferenciar entre evapotranspiracin real

(ETR) e potencial (ETP). A potencial representa a
cantidade mxima de auga que podera perderse
cara atmosfera se non existisen limitacins na
subministracin. A real depende da dispoibilidade de auga. As diferencias entre elas son pequenas cando o solo ten auga en abundancia, pero
son moi grandes nas pocas de seca cando a
subministracin limitada.
- A velocidade do vento, que condiciona a redistribucin do vapor de auga vertical e horizontalmente, cambiando o grao de saturacin da
atmosfera en contacto coa superficie evaporante.
- E a dispoibilidade dunha subministracin
continua de auga na superficie de evaporacin.
A transpiracin o proceso biolxico polo cal as
plantas toman o auga do solo mediante o seu
sistema radicular e o transportan ata a superficie
das follas, onde queda dispoible para a evaporacin a travs dos estomas. Con frecuencia, evaporacin e transpiracin son consideradas de forma
conxunta como evapotranspiracin, dicir, como
un mecanismo combinado de perda de auga cara
atmosfera dende a superficie terrestre. un
proceso lento e continuado, que depende dos
factores atmosfricos que controlan a evapora-
Non existe ningn mtodo de medida da evapotranspiracin que sexa satisfactorio, motivo polo
cal se desenvolveron moitos mtodos matemticos estimativos. Sen ter en conta o tipo de vexetacin, pdese obter unha fmula emprica
mediante das aproximacins: o balance neto de
enerxa e a aproximacin aerodinmica. mbolos
dous adoecen do emprego de parmetros que
dificilmente aparecen nos rexistros meteorolxicos -en especial os radiomtricos-. Polo que os
115
CLIMTICO
mtodos que se impuxeron son aqueles baseados

en clculos que inclen parmetros de fcil
obtencin. Estes ltimos foron clasificados en
tres tipos: mtodos empricos, en funcin da
temperatura (Thornthwaite, Blaney-Criddle,
Blaney-Criddle-SCS), da temperatura e a radiacin (Turc, Jensen-Haise, Hargreaves), do estado
higromtrico (Papadakis) ou a partir de medidas
de evaporacin de auga libre (Eto clase A-FAO);
mtodos de base fsica, micrometeorolxicos
(mtodo do perfil, mtodo do balance de enerxa); e mtodos baseados na ecuacin de combinacin (Penman, Penman-FAO, Penman-JenseASCE,
Penman-Monteith,
Linacre,
Priestley-Taylor). Tdolos mtodos foron criticados e revisados en numerosas ocasins, existindo
un consenso xeral sobre a mellor capacidade estimativa do mtodo de Penman. Para unha revisin
dos mesmos vxase Snchez Toribio (1992).
DE
GALICIA
800
ETP(mm)
700
350
300
600
250
500
200
400
150
300
100
200
50
100
0
Inverno
Anual
Primavera
Vern
Outono
Valores medios ponderados de ETP anual e medias estacionais (mm)

a nivel global para Galicia.
ne, dando unha primeira indicacin da posible

existencia dun dficit de precipitacin estival.
Os valores medios ponderados por provincias
indican que A Corua a provincia de maior ETP
anual, seguida de Pontevedra, Lugo e Ourense,
sen que as diferencias entre elas superen os 100
mm/ano. As provincias ocenicas posen valores
moi semellantes para as distintas estacins do
ano, lixeiramente inferiores para Pontevedra debido a que ten unha maior proporcin de reas
elevadas por enriba dos 800 m, e tamn maiores
contrastes no reparto superficial da ETP, podendo atopar reas con valores prximos s 600
mm/ano e outras con mis de 800 mm/ano. As
provincias interiores, Lugo e Ourense, amosan
valores mis baixos de ETP, que s superan os
750 mm na costa luguesa e no val do Mio-Sil.
Os valores de ETP que achegamos aqu foron

calculados de acordo co mtodo mixto descrito
por Carballeira e colaboradores (1983) e, igual
que a precipitacin, exprsanse en milmetros de
auga (mm, equivalente a litros por metro cadrado), dado que representan o consumo ou devolucin de auga cara atmosfera, dicir, a demanda hdrica potencial.
OS VALORES DE
EVAPOTRANSPIRACIN
A ETP anual media ponderada en Galicia de 712
mm, variando os valores calculados entre mnimos inferiores s 500 mm nas reas de maior altitude das serras sudorientais, ata mximos superiores s 800 mm na franxa litoral das Ras
Baixas. Do total medio ponderado 289 mm
corresponden vern, a estacin de maior
concentracin da demanda pontencial de auga,
seguido dos 276 mm da primavera, 77 mm do
inverno e 70 mm do outono. A contribucin estacional dun 41% no vern, dun 39% na primvera, dun 9% no outono e dun 11% no inverno. Isto
quere dicir que a maior demanda de auga ocorre
nos meses nos que a oferta pluviomtrica dimi-
50
Anual
40
30
20
10
0-
00
75
>8
0
80
50
-7
70
0
70
0
0-
65
060
65
0
60
055
55
50
<5
00
0
0-
ATLAS
Evapotranspiracin potencial (mm)
Proporcin do rea total de Galicia para distintas clases de ETP anual.
116
EVAPOTRANSPIRACIN
Como pode observarse nos mapas, a meirande

parte de Galicia presenta valores de ETP superiores s 700 mm, mentres que soamente os sectores mis elevados da Dorsal Galega (Sudo, Faro
de Avin, Montes do Testeiro) e das serras orientais e sudorientais (Os Ancares, San Mamede,
Queixa, Eixo) teen unha baixa demanda evapotranspirativa a nivel anual. A clase dominante a
de 700-750 mm, con preto dun 40% da superficie total. As seguintes clases mis representadas
son as de 650-700 mm (20%) e 750-800 mm
(23%).
POTENCIAL
Anual
Inverno
Primavera
Veran
Outono
A Corua
Lugo
752
699
92
82
292
272
302
287
74
73
Ourense
667
75
259
279
54
Pontevedra
742
90
288
301
65
cin dominante a de 50-100 mm, no 90% da

superficie de Galicia. A forte estacionalidade
climtica, nembargantes, implica sa vez un
aumento da demanda evapotranspirativa xunto
cunha diminucin da preciptiacin nos meses de
primavera e vern. Nestas estacins a clase dominante a de 250-300 mm (73% e 63% respectivamente); pero ademais no vern cseque unha
terceira parte de Galicia amosa valores de ETP
superiores s 300 mm.
contrario da precipitacin, a nivel estacional o

outono e o inverno amosan unha grande homoxeneidade espacial nos valores da ETP. Para
mbalas das estacins a clase de evapotranspira-
Proporcin do rea total de

Galicia para clases de ETP (mm) a
nivel estacional.
100
Primavera (A, M, X)
Inverno (X, F, M)
80
60
Valores medios
ponderados da ETP anual
e estacional (mm) para as
40
20
Vern (X, A, S)
Outono (O, N, D)
80
60
40
20
0
<50
50-100
100-150 150-200 200-250 250-300
>300
<50
50-100
Evapotranspiracin potencial (mm)
117
100-150 150-200 200-250 250-300
>300
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Evapotranspiracin potencial anual (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
< 500
20
30
500-550
40 km
550-600
600-650
650-700
118
700-750
750-800
> 800
EVAPOTRANSPIRACIN
POTENCIAL
Evapotranspiracin potencial de inverno (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
< 50
30
40 km
50-100
100-150
150-200
119
200-250
250-300
> 300
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Evapotranspiracin potencial de primavera (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
< 50
30
40 km
50-100
100-150
150-200
120
200-250
250-300
> 300
EVAPOTRANSPIRACIN
POTENCIAL
Evapotranspiracin potencial de vern (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
< 50
30
40 km
50-100
100-150
150-200
121
200-250
250-300
> 300
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Evapotranspiracin potencial de outono (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
10
20
< 50
30
40 km
50-100
100-150
150-200
122
200-250
250-300
> 300
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
B ALANCE
HDRICO
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
BALANCE HDRICO
BALANCE HDRICO
A. Martnez Cortizas, F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e F. Fernndez de Ana Magn
balance hdrico dunha rea deteminada

defnese habitualmente coma o resultado de comparar as ganancias e perdas
de auga ocorridas nun intervalo temporal dado:
captulo anterior, adicado a evapotranspiracin,

as dificultades que entraa a medida deste
compoente tan importante no ciclo hidrolxico,
sendo o mis habitual que sexa estimado a partir
doutros datos climatolxicos. Para escalas de
anlise de detalle e baixo condicins experimentais moi controladas, posible obter medidas
razoables de tdolos parmetros implicados na
demanda evapotranspirativa para unha vexetacin dada, pero a escalas de sntese imposible
dispor de todala informacin necesaria polo que
soe recorrerse a definir a demanda en termos de
evapotranspiracin potencial (ETP).
BH = GANANCIAS PERDAS
En ausencia dun control por parte do home, as
ganacias estn representadas pola oferta pluviomtrica do clima: a precipitacin; e as perdas,
pola auga consumida pola vexetacin xunto coa
que se evapora directamente cara atmosfera
dende o solo e as superficies libres de auga: a
evapotranspiracin. Polo tanto, de xeito sinxelo o
balance pdese reformular como:
A diferencia entre a oferta pluviomtrica e a

demanda evapotranspirativa, como ETP, representa a aproximacin mis sinxela balance de
auga. Cando toma valores positivos entndese
que hai un exceso de auga fronte consumo,
flase de exceso hdrico; cando toma valores
BH = P ET
onde P a precipitacin do perodo considerado
e ET a evapotranspiracin. Xa se adiantou no
127
Representacin simplificada dos

termos que interveen no balance
de auga.
ATLAS
CLIMTICO
negativos, a oferta pluviomtrica non cubre a

demanda potencial da vexetacin, flase de dficit hdrico e durante o tempo en que duren estas
condicins, dependendo da intensidade do dficit, as plantas poden verse gravemente afectadas,
reducindo o consumo de auga, a taxa de transpiracin, a sa productividade, sufrindo estrs
hdrico e chegando incluso murchamento. Esta
aproximacin, que s ten en conta as entradas e
sadas de auga na atmosfera e que denominaremos balance hdrico atmosfrico adecuada para
anlises a nivel meso a macroescalar.
GALICIA
BALANCE HDRICO ATMOSFRICO
Nas provincias costeiras atlnticas o balance

anual claramente excedentario, con 591 mm en
A Corua e 658 en Pontevedra, mentres que en
Lugo e en Ourense o exceso anual, anda que
presente, tan s acada a metade do observado en
Pontevedra (378 e 327 mm respectivamente). En
tdolos casos o outono a estacin de maior
exceso hdrico seguido do inverno, mais a pesar
de que o balance global da primavera amosa un
pequeno exceso a realidade que isto s acontece nas provincias atlnticas, mentres que en Lugo
e Ourense hai un pequeno dficit. O vern deficitario nas catro provincias, sendo o dficit mis
baixo o de Pontevedra e o mis elevado o de
Ourense e Lugo.
Como xa indicabamos describir o reparto da

precipitacin e da evapotranspiracin, o balance
entre elas (diferencia entre a oferta pluviomtrica
e a demanda evapotranspirativa) pon de relevo a
existencia dun exceso de auga durante o perodo
chuvioso e dun dficit durante os meses de vern.
O balance hdrico ponderado indica un exceso
global de 477 mm ano, dos que 350 mm
ocorren no outono e 248 mm no inverno;
mentres que a primavera aparece espacialmente
equilibrada (tan s un pequeno exceso hdrico
global) e o vern amosa un dficit de 127 mm.
Anda que a imaxe xeral de Galicia parece ser a

dunha rea con exceso de auga, unha parte
importante do noso territorio ten un dficit anual
de precipitacin que pode chegar a valores superiores s -250 mm (fundamentalmente o val do
Mio-Sil). Xunto a iso, tamn se atopan sectores
de exceso hdrico extremo que poden superar os
1.000 mm/ano. evidente que estes ltimos
ocorren nas zonas de ptimos pluviomtricos,
controlados polo importante papel que ten o
relevo (Dorsal Galega, Groba, Barbanza, Capelada,
Xistral).
mm
35
Exceso hdrico
500
Anual
400
300
200
100
0
-100
30
25
20
15
10
-8
00
010
00
10
00
-1
50
0
15
00
-2
00
0
>
20
00
60
0
80
40
0
00
40
0
a
0
20
0
a
02
-5
0
-1
00
-1
00
-1
5
-2
0
-2
5
-1
50
0
-2
00
Outono
<25
Vern
Primavera
-5
0
Inverno
Anual
40
0
-200
-6
00
Dficit hdrico
Valores medios ponderados do

exceso ou dficit hdrico (mm) do
balance hdrico a nivel global para
Galicia. Ntese que a pesar do
exceso hdrico a nivel anual,
estacionalmente tan s o inverno e
o outono son claramente
excedentarios; a primavera amosa
un balance equilibrado entre as
reas con dficit e aquelas con
exceso, mentres que o vern a
estacin onde se concentra o
dficit hdrico dun xeito xeralizado.
DE
Dficit ou exceso hdrico (mm)
Valores medios ponderados

do exceso ou dficit
hdrico (mm) amosado
polo balance de auga nas
Veran
Outono
17
-12
-124
-144
399
311
203
-17
-145
286
321
25
-111
423
Anual
Inverno
A Corua
Lugo
591
380
299
223
Ourense
327
Pontevedra
663
Primavera
Proporcin da rea total de Galicia que amosa un dficit ou

exceso hdrico determinado a nivel anual. Anda que a meirande
parte de Galicia presenta un balance excedentario, cun exceso
hdrico que pode acadar mis de 1.000 mm ano, unha
proporcin non despreciable do territorio ten un balance anual
deficitario.
128
BALANCE HDRICO

Galicia que amosa un dficit ou
exceso hdrico determinado a
nivel estacional.
70
Inverno (X, F, M)
Primavera (A, M, X)
60
50
40
30
20
10
0
Vern (X, A, S)
Outono (O, N, D)
60
50
40
30
20
10
00
00
20
>
00
-2
15
0-
00
15
0
10
0
080
10
0
80
60
0-
040
60
20
40
0-
020
50
-1 100
00
a50
-5
0
a
0
-1
a
00
50
-2
-2
-1
00
25
-2
50
<-
00
00
>
20
00
-2
15
0-
00
15
0
10
0
080
10
0
80
60
0-
040
60
20
40
0-
020
50
-1
-1 00
00
/50
-5
0
a
0
-1
50
00
-2
-2
-1
-2
50
<-
25
00
O PAPEL DOS SOLOS NO BALANCE

DE AUGA
As clases de balance anual dominantes son as de

200-600 mm de exceso hdrico, que en conxunto representan cseque o 60% da superficie de
Galicia. As de exceso extremo, con mis de 1.000
mm, ocupan un 5% da rea de Galicia, mentres
que aquelas con dficit ocupan cseque un 10%.
A vexetacin, que desempea un papel chave no

retorno de auga cara atmosfera, raramente
depende de forma directa da agua da choiva para
a sa subministracin hdrica. A meirande parte
da auga consumida pola vexetacin extrada do
solo polas races, transportada ata as follas e liberada cara atmosfera polos estomas. Isto quere
dicir que os solos xogan un papel de primeira
magnitude no ciclo hidrolxico.
A nivel estacional, como xa queda dito, son o

outono e o inverno as pocas nas que se produce un exceso hdrico importante, dominando a
clase de 200-400 mm, de xeito que mis dun
60% do territorio galego amosa un exceso deste
nivel. No outono, nembargantes, tamn importante a clase de 400-600 mm de exceso, cun 28%
da superficie de Galicia.
Os solos reteen auga en funcin das sas caractersticas estructurais (espacio poroso, xeometra
interna, agregacin, ...), qumicas e mineralxicas
(tipo de compostos orgnicos, tipos de arxilas,
etc). A auga est retida a diferentes enerxas, polo
que as plantas deben exercer unha succin para
extraela do solo. Nos solos con texturas nas que
dominan os compoentes grosos (areas e limos
grosos) os poros tenden a ser grandes e reter a
auga a baixa enerxa, sendo fcil a sa extraccin; pola contra, cando predominan os compoentes finos (arxilas), os poros son de pequeno
Pola contra, a depresin pluviomtrica, dependente da estacionalidade climtica nas nosas latitudes, provoca un balance negativo no vern e
incluso na primavera para algns sectores. As
clases dominantes no vern son as de -200 a -150
mm e -150 a -100 mm de dficit (80% da superficie). Na primavera o dficit maioritario non
supera os -50 mm, e a clase dominante correspndese cun exceso hdrico de 0 - 200 mm (47%).
129
ATLAS
Sntese das propiedades medias

dos solos que inflen na reserva
de auga til, en funcin do
material de partida dos mesmos.
Horiz.: horizonte do solo; % C:
proporcin de carbono orgnico;
Grosos: proporcin de gravas e
pedras (%); Finos: proporcin de
limos finos e arxilas (%); Prof.:
profundidade media do horizonte;
RAUh: auga til do horizonte en
mm por dm de profundidade;
RAUt: reserva de auga til total
do solo en mm.
dimetro e as enerxas de retencin son elevadas

facendo difcil a extraccin da auga para a
meirande parte das plantas. Pero ademais, as
texturas groseiras supoen unha conductividade
hidrulica (facilidade coa que circula a auga
dentro do solo) entre boa e excesiva, unha boa
aireacin e, en xeral, unha retencin total baixa;
mentres que as texturas finas supoen unha mala
conductividade hidrulica (circulacin lenta ou
impedida), unha mala aireacin, e retencin total
elevada.
GRANITOS
AC
ABC
AR
XISTOS
AC
ABC
AR
PIZARRAS
AC
ABC
MATERIAIS
BSICOS
AR
AC
ABC
AC
ABC
Horiz.
Prof.
(cm)
20
30
30
30
%C
Grosos Finos
RAUh
RAUt
A
A
C
A
6
6
0
6
30
30
40
10
25
25
25
25
17'1
17'1
7'3
220
34
B
C
A
A
C
A
1
0
5
5
0
5
20
30
20
20
30
0
25
25
45
45
45
45
20
50
20
30
100
30
9'7
8'5
26'3
26'3
15'3
32'9
B
C
A
A
C
A
B
C
A
A
C
A
B
C
A
C
A
B
C
0'5
0
6
6
0
6
1
0
5
5
0
5
0'5
0
5
0
5
0'5
0
30
10
10
10
50
10
30
50
0
0
0
0
20
0
10
10
10
10
10
45
45
45
45
55
45
45
55
45
45
60
45
45
60
45
45
45
45
45
50
100
20
20
30
30
30
30
20
20
100
30
20
100
20
150
20
20
150
120
21'9
30'7
30'7
13'1
30'7
18'4
13'1
32'9
32'9
28'5
32'9
13'7
28'5
32'9
19'7
29'6
15'4
19'7
DE
GALICIA
propiedades edficas mis importantes no clculo da reserva de auga total son:

- A textura dos diversos horizontes ou capas, que
reflecte a distribucin do tamao dos poros e con
iso a auga que pode ser retida a cada nivel de
presin de succin (enerxa de retencin).
- O contido de materia orgnica, que infle tanto
no tamao dos poros agregar as partculas do
solo, como na cantidade de auga retida por
grupos funcionais higrfilos (OH, COOH).
Intervn tanto un factor de cantidade como de
calidade da materia orgnica.
cantidade de auga retida no espacio poroso do

solo que pode ser extrada polas plantas denomnaselle reserva de auga til (RAU). A sa medida
moi laboriosa, pero posible obter unha boa
estimacin da mesma a partir doutras propiedades do solo como a textura, o contido de materia orgnica, a densidade aparente, a cantidade e
tipo de arxilas, etc. Para os solos de Galicia as
Material Tipo de
de partida perfil
AR
SEDIMENTOS
CLIMTICO
- A proporcin de materiais grosos, gravas e

pedras, que non contriben rentencin de auga.
- A profundidade de cada horizonte ou capa cunha
combinacin particular de textura, contido de
materia orgnica e proporcin de materiais grosos.
A reserva total de auga obterase como a suma
das reservas individuais de tdolos horizontes ou
capas que formen o solo. O modelo matemtico
para cada horizonte o seguinte:
73
128
53
RAU = (241 + 108 Ln IFG + 68 LnC) x (1-MG)
232
sendo Ln a base dos logaritmos naturais, IFG un

ndice textural (a relacin entre as proporcins de
compoentes finos e grosos da terra fina), C a
proporcin de carbono orgnico e MG a proporcin de materiais grosos que non interveen na
retencin de auga.
378
61
101
A auga que retida polo solo cedida s plantas

cando a oferta pluviomtrica insuficiente, constitundo un reservorio de grande importancia nas
reas con dficit de precipitacin. Dependendo
do estado da reserva e das relacins entre a oferta e a demanda hdrica o balance de auga pasa
por diversas etapas longo do ano:
187
66
350
411
361
- Perodo de infiltracin e escorrenta: ten lugar

cando a precipitacin supera a ETP e a reserva de
auga est mximo. Nestas condicins o exceso
385
130
BALANCE HDRICO
de auga circula verticalmente no solo por infiltracin e drenaxe ou superficialmente por escorrenta. O predominio dun ou doutro mecanismo est
regulado pola permeabilidade do solo -a sa
conductividade hidrulica- e a pendente do
terreo, que cando elevada favorece o movemento superficial da auga.
250
DFICIT OU EXCESO HDRICO (mm)
200
150
100
Infiltracin
e escorrenta
Infiltracin
e escorrenta
50
Utilizacin
Recarga
0
Dficit
absoluto
-50
- Perodo de utilizacin: cando a precipitacin

non cobre a demanda total de auga a vexetacin
consume a almacenada na reserva do solo, polo
que a RAU presenta valores inferiores mximo.
P E R I O D O
D E
S E C A
-100
XN
FB
MZ
AB
MI
XL
AG
SP
OC
NV
DC
desecacin rxense por procesos complexos nonlineais dependentes da natureza dos distintos
horizontes do solo, que fan que este desempee
un papel activo na transferencia de auga entre os
reservorios principais atmosfera e hidrosfera- e
na sa oferta para a biota, a cal tamn infle de
xeito directo no contido de auga dos solos nas
reas vexetadas. A aplicacin destes modelos
permite obter estimacins das datas de comezo e
cesamento de cada un dos perodos do balance
hdrico e das cantidades de dficit e/ou exceso de
auga para un ano estndar, para anos especficos
ou para secuencias de anos consecutivos.
- Perodo de seca absoluta: a reserva de auga do

solo est esgotada e a demanda supera a oferta
pluviomtrica habendo un dficit de auga.
- Perodo de recarga: unha vez que a precipitacin volta a ser excedentaria sobre a ETP, o exceso aceptado inicialmente polo solo ata acadar o
seu nivel mximo de reserva de auga. A partir
dese momento comezar o perodo de infiltracin
e escorrenta.
Existen diversos modelos matemticos de balance
hdrico, que simulan o comportamento do solo
en termos de ganancias humectacin- e perdas
de auga desecacin-. A humectacin e a
Tamn posible obter medidas directas da

evolucin do contido de humidade do solo por
50
50
Precipitacin
TDR H2O (%)
50 - 65 cm
30
0 - 15 cm
30
20
20
10
10
1995
1996
131
1997
Precipitacin (mm)
40
40
Representacin terica dos

perodos do balance hdrico e
duracin dos mesmos para un
solo cunha reserva de auga de
100 mm. A infiltracin e a
escorrenta soen comezar a
mediados ou finais de outubro,
marcando o remate do perodo de
seca, e finalizar entre principios e
mediados de marzo. A partir
deste momento empeza a seca,
na que incialmente as plantas
consumen a auga da reserva til
do solo -perodo de utilizacin-,
ata o eventual esgotamento da
mesma, que soe ocorrer a
mediados de xuo, dando lugar a
un dficit absoluto de auga que
se prolonga ata mediados de
setembro - inicio do perodo de
recarga-.
Evolucin do contido de
humidade e da precipitacin
diaria durante un estudio de dous
anos nun solo de carballeira
(Silleda, Pontevedra), desenvolvido
sobre sedimentos granticos. O
contido de humidade mediuse a
das profundidades, na superficie
do solo, entre 0-15 cm, e en
profundidade, entre 50-65 cm. A
humidade variou en funcin da
precipitacin, aumentando ou
diminuindo coa mesma, se ben
amosa un certo atraso respecto
s mximos de precipitacin,
sobre todo nos horizontes
profundos do solo, debido
retardo na infiltracin da auga.
tratarse dun solo de porosidade
elevada e alta conductividade
hidrulica, non chegou a
saturarse mis que por perodos
breves de tempo; nembargantes si
amosou un claro descenso do
contido de auga durante os
meses de vern, sendo mis
intenso na superficie do solo que
en profundidade (fonte: Centro de
Investigacins Forestais de
Lourizn Pontevedra- e
Departamento de Edafoloxa e
Qumica Agrcola da Universidade
de Santiago de Compostela).
ATLAS
CLIMTICO
medio de tcnicas de campo. As mis recentes

destas tcnicas son as denominadas TDR (Time
Domain Reflectometry), de grande precisin,
reproducibilidade e non destructivas. Os
resultados dos experimentos de campo amosan a
importancia do dficit estival nos bosques de
Galicia, con importantes descensos do contido de
auga na superficie do solo e algo mis moderados
en profundidade. Ademais de pr de relevo a
importancia das propiedades edficas, xa
mencionadas, e do control da evolucin da
humidade por parte da precipitacin, tamn
suxiren que a estructura das masas arbreas -a
sa distribucin de copas e claros- infle no
contido de auga do solo o regula-la proporcin
da precipitacin que chega a superficie do solo precipitacin efectiva-.
DE
GALICIA
Outra aplicacin dos estudios sobre o balance

hdrico o clculo dos coeficientes de aportacins hdricas potenciais, ou sexa, a proporcin
da precipitacin total que, unha vez axustados
tdolos termos do balance, queda libre para
alcanzar os reservorios de auga ros, lagos...-, a
eventual carencia de aportes e en que momento
do ano teen lugar, de grande importancia para
unha planificacin hidrolxica. Anda que existen
algunhas aproximacins deste tipo a escalas de
sntese para Galicia, estes estudios presentan
unha gran complexidade dada a enorme variabilidade dos solos e das propiedades dos mesmos
que condicionan o seu comportamento hidrolxico. A iso nese a carencia, polo momento, dunha
apropiada cartografa de solos de Galicia.
132
BALANCE HDRICO
Balance hdrico anual (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
< -250
10
20
30
40 km
-250/-200 -200/-150 -150/-100
-100/-50
-50/0
0-200
133
200-400
400-600
600-800
800-1.000 1.000-1.500
>1.500
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Balance hdrico de inverno (mm)
< -250
10
20
30
40 km
-250/-200 -200/-150 -150/-100
-100/-50
-50/0
0-200
134
200-400
400-600
600-800
800-1.000 1.000-1.500
>1.500
BALANCE HDRICO
Balance hdrico de primavera (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
< -250
10
20
30
40 km
-250/-200 -200/-150 -150/-100
-100/-50
-50/0
0-200
135
200-400
400-600
600-800
800-1.000 1.000-1.500
>1.500
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Balance hdrico de vern (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
< -250
10
20
30
40 km
-250/-200 -200/-150 -150/-100
-100/-50
-50/0
0-200
136
200-400
400-600
600-800
800-1.000 1.000-1.500
>1.500
BALANCE HDRICO
Balance hdrico de outono (mm)
E. 1:1.000.000 (1cm = 10.000 m)

0
< -250
10
20
30
40 km
-250/-200 -200/-150 -150/-100
-100/-50
-50/0
0-200
137
200-400
400-600
600-800
800-1.000 1.000-1.500
>1.500
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
R ISCOS
CLIMTICOS
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
RISCOS
CLIMTICOS
RISCOS CLIMTICOS
F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e A. Martnez Cortizas
INUNDACINS
s inundacins son un aspecto relevante das relacins clima-auga-territorio e
un problema importante na xestin
dun recurso que ocasionalmente pode dar lugar a
sucesos catastrficos; de a que determinados
esforzos se encamien identificacin e prediccin das situacins de risco, moi en particualr dos
eventos chuviosos extraordinarios. Mais a choiva
un fenmeno de natureza basicamente irregular no tempo e no espacio, e Galicia non allea a
esta situacin, a cal se manifesta, de xeito extremo, en episodios anmalos de seca invernal ou en
episodios de elevada precipitacin ben debidos a
unha concentracin da eficiacia pluviomtrica en
perodos curtos de tempo ou ben a secuencias
prolongadas de das chuviosos-. Estes ltimos
adoitan desencadear inundacins en reas cunhas
particularidades xeomorfolxicas, xeolxicas ou
edficas substratos impermeables- que as fan
especialmente susceptibles. Tal o caso das
depresins tectnicas terciarias do interior de
Galicia, como as da Terra Ch, Monforte, Maceda,
Xinzo de Limia, etc.; ou da costa atlntica, como
o caso da rea de Padrn. Dado que o proceso
de inundacin o resultado da combinacin de
factores do terreo e condicins climatolxicas
determinadas, necesario unha anlise de cada
un deles e unha visin conxunta para a correcta
avaliacin dos riscos de inundacin e/ou avenidas, as como para a xestin que derive dos
impactos previstos.
Frecuencia dos periodos de

choiva de duracin crecente e
relacin entre a intensidade
media diaria e a duracin do
periodo de choivas (rexistro da
estacin de Lourizn para os
ltimos 40 anos).
30
25
Frecuencia (%)
20
15
10
Intensidade media de precipitacin diaria (Lm-2)
25
20
15
10
0
0
10
15
20
25
30
35
40
Duracin do periodo chuvioso (das)
Empregando o rexistro diario de precipitacins dos

ltimos 40 anos para a estacin de Lourizn (facilitado pola seccin de Climatoloxa do Centro
Forestal de Lourizn), aprciase que o evento
chuvioso mis prolongado durou 38 das, entre o
5 de decembro de 1981 o 11 de xaneiro de 1982,
acumlandose 792 L m-2 de auga, cunha intensidade diaria media dunhs 21 L m-2; se ben en 22
das superronse os 20 L m-2 e en 10 das os 30 L
m-2. O da mis chuvioso (12/12/1981) recollrosne 81 L m-2. Nembargantes, a tendencia xeral a
que a frecuencia dos perodos de chuvias baixe o
aumenta-la duracin, axustndose a un modelo
markoviano cadea de Markov de segunda orde-.
A travs do estudio das series diarias de precipitacin e dos tipos de tempo, posible detallar
as relacins entre a duracin e a intensidade
pluviomtrica e identificar as secuencias de das
de elevadas precipitacin, as como a dinmica
atmosfrica baixo a cal se xeran tipos de
tempo.
Os perodos de baixa duracin son maioritarios na

primavera e no vern, mentres que a partir dos 10
das de duracin stes son caractersticos do
outono e o inverno.
141
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
aportacin global. Os perodos de alta precipitacin representan un 10% das secuencias de das
chuviosos, dndose de unha a sete veces por ano
e sendo a aportacin acumulada media de 190 L
m-2 cando o perodo de curta duracin de 300
L m-2 cando de longa duracin.
100%
75%
50%
Xaneiro o mes cun maior nmero de eventos de

elevada precipitacin, seguido de febreiro, outubro, marzo, novembro e setembro. Os demais
meses amosan valores moi inferiores, e incluso en
agosto non se rexistrou ningn destes perodos. O
primeiro cuadrimestre do ano no que a frecuencia deste tipo de eventos maior, seguido, loxicamente nas nosas latitudes, do ltimo trimestre
do ano. Outro aspecto a destacar o cseque
absoluto predominio da compoente SW nos
ventos de superficie asociados s extremos de
precipitacin.
25%
0%
1
11
13
15
17
19
21
23
25
27
29
31
33
35
37
Duracin do periodo chuvioso (das)

OUTONO
Frecuencia estacional para

perodos chuviosos de duracin
crecente na estacin de Lourizn
(ltimos 40 anos).
INVERNO
PRIMAVERA
VERN
SITUACINS DE ELEVADA
PRECIPITACIN
Estas situacins son xeradas por condicins

atmosfricas propiciadoras dunha forte inestablidade a gran escala, dicir, que favorecen amplos
movementos verticais tanto de aire hmido como
seco. Tales procesos desencadean uns tipos de
tempo caracterizados por unha forte actividade
condensadora e abundante nubosidade. Estas
condicins ciclnicas ascianse a afondamentos
que, en forma de valgadas, sitanse preto da
vertical de Galicia, sobre todo se afectado o
ramal ascendente da valgada. Este sector o de
A pesar da frecuencia da preciptacin na fachada

atlntica de Galicia a terceira parte dos das do
ano poden considerarse como chuviosos- e
dunha certa homoxeneidade nos mecanismos
atmosfricos implicados, algns perodos chuviosos teen que ser considerados como de elevada
precipitacin. Esta situacin pode deberse a unha
alta intensidade pluviomtrica en perodos curtos
de tempo, ou a unha duracin prolongada do
perodo chuvioso que leve con sigo unha alta
Tboa resumo dos perodos de
elevada precipitacin (PEP) en
Lourizn nos ltimos 40 anos.
Da: da de precipitacin mis
elevada de cada mes; Ano: ano
no que se rexistrou o mximo de
precipitacin; PEP: nmero de
perodos de elevada
precipitacin; Frecuencia de PEP:
frecuencia mensual de perodos
de elevada precipitacin.
Considrase que un perodo de
elevada precipitacin se presenta
precipitacins extraordinarias ou
se a precipitacin acumulada
superior a 15 veces a
precipitacin esperada a partir do
modelo da figura anterior.
Da
Ano
Temperatura
mxima
Temperatura
mnima
Precipitacin
Vento
PEP
Frecuencia de
PEP
Frecuencia
estacional
Febreiro
17
8
1969
1985
14'8
15'7
6'2
9'2
92'5
93'6
SW
SW
22
14
18'3
11'7
Inverno
Marzo
30
1962
14'0
13'0
68'0
13
10'8
40'8
Abril
11
1979
14'2
8'2
66'8
SW
5'0
Maio
Xuo
10
1970
14'2
8'0
57'7
SW
4'2
Primavera
24
1974
16'5
12'1
90'6
SW
2'5
11'7
Xullo
24
1971
20'1
16'3
85'6
SW
0'8
Agosto
6
27
1983
1975
33'4
20'3
15'7
16'7
50'4
112'4
SW
SW
0
10
0
8'3
1987
20'3
15'4
106'7
SW
1985
20'5
18'8
105'6
SW
14
12
11'7
Novembro
14
9
10'0
Outono
Decembro
1978
17'0
11'4
125'7
SW
20
16'7
38'4
Xaneiro
Setembro
Outubro
142
Vern
9'1
RISCOS
maior adveccin e vorticidade negativa e onde as

isohipsas amosan maior difluencia. Condicins
todas elas moi favorables inestabilidade.
988
98
8
992
996 0
100
98
2
99
4
0
10
1008
Situacin ciclnica do oeste

ocorrida o 15 de decembro de
1989, durante un dos perodos de
inundacins na rea de Padrn.
Esta situacin sinptica propiciou
abundantes precipitacins diarias,
superiores s 30 L m-2, na
meirande parte dos observatorios
da fachada atlntica.
1012
1016
2
10
(milibares)
a 12 h (TMG)
Da: 15-12-1989
Nos casos do ano 1977 e 1978, comezo da

secuencia chuviosa instlase un claro dispositivo
zonal que favorece o trnsito de frontes asociadas as familias de borrascas atlnticas, que s son
interrompidas por perodos de 2-4 das polos
caractersticos anticiclns de fin de familia. O
perodo coincidente coa inundacin mantn ese
claro fluxo zonal pero condicionado esencialmente por unha profunda borrasca 792 hPa- centrada sureste das Illas Britnicas, cun radio de
accin que afecta de cheo territorio galego e
posibilita que o seu sistema frontal asociado varra
nidiamente todo o norte peninsular.
EXEMPLOS DE SITUACINS DE
INUNDACIN NA REA DE PADRN
Os feitos de outubro de 1987 sucederon de xeito

diferente. O 30 de setembro inaugrase cunhas
condicins de circulacin meridiana, prximas
bloqueo, nas que unha valgada localizada fronte
s costas galegas d lugar a un fluxo de compoente suroeste que arrastra unha fronte fra
responsable da precipitacin. A situacin evoluciona cara a unha disposicin zonal que se
mantn pouco tempo, pero que intensifica as
chuvias e desencadea a inundacin. Este breve
episodio zonal d paso a un retorno das condicins previas claramente meridianas.
No cadro seguinte recllense algns datos climatolxicos referentes s catro ltimas inundacins
na rea de Padrn.
A excepcin das inundacins do 20-21 de decembro de 1989, as inundacins foron precedidas
dun perodo previo de forte aportacin pluviomtrica que actuou de prembulo o mecanismo
hidrolxico que dispara o desbordamento fluvial
efecto de acumulacin-; se ben as cantidades
totais son variables, a intensidade media diaria
tende a ser alta. Polo xeral, o inicio deste perodo
previo vn marcado polo establecemento dunhas
condicins circulatorias estables, que perviven
durante e despois das inundacins.
A diferencia dos casos anteriores, no episodio de

decembro de 1989 non se rexistra un efecto
acumulativo previo, senn que as inundacins
Periodo
Pac
Pdm
Data previa
Pacp
Pdmp
1 Feb - 28 Feb
487
17'4
17 Xan - 29 Xan
176
13'5
Situacin
sinptica
CW -Cwi
22 Dec - 31 Dec
430
30'7
1 Dec - 16 Dec
495
30'4
CW - Cwi
14-15 Out 1987 13 Out - 16 Out
192
47'9
30 Set - 10 Out
238
21'7
CSW-CW-CSW
20-21 Dec 1989
435
27'1
10 Dec - 26 Dec
984
97
98 6
0
98
4
968
Os tipos de tempo caractersticos destas situacins de elevada pluviometra son basicamente

tres: ciclnicos advectivos do oeste (CW e CWi),
ciclnicos advectivos do soroeste (CSW) e convectivos locais de tipo gota fra. Estes tipos xa foron
descritos no apartado de tipos de tempo.
28-31 Dec 1978
988
992
964
968
972
972
O mecanismo descrito relacinase con ndices de

circulacin lentos ou meridianos, anda que non
debe esquecerse que tamn se pode falar de
condicins ciclnicas baixo circulacin zonal,
sempre e cando o fluxo discorra por latitudes inferiores normal para a estacin considerada,
permitindo o paso de familias de borrascas ondulatorias da Fronte Polar. En todos estes casos definibles como ciclnicos, a topografa dos 500 hPa
marca a existencia de baixas temperaturas relacionadas coa entrada de aire fro de diversa etioloxa.
Data
inundacin
10 Feb 1987
CLIMTICOS
CW
143
Datos climatolxicos dalgns

episodios de inundacin. Pac:
Precipitacin acumulada no periodo;
Pdm: Precipitacin diaria media;
Pacp: precipitacin acumulada previa;
Pdmp: precipitacin diaria media do
perodo previo inundacin.
ATLAS
Evolucin da precipitacin diaria

na estacin de Lourizn para
catro exemplos de inundacins
na rea de Padrn.
Xaneiro- Febreiro 1977
120
100
100
80
80
60
40
20
20
0
1 3
5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31
3 5 7
9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31
Setembro - Outubro 1987
120
120
100
80
80
Lm-2
100
Lm-2
GALICIA
60
40
DE
Novembro - Decembro1978
120
Lm-2
Lm-2
CLIMTICO
60
60
40
40
20
20
Novembro - Decembro 1989
0
1
3 5 7
9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 1 3
5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31
ocorren como consecuencia dun curto pero

intenso episodio de precipitacin. O proceso
comeza o da 11 e prolngase ata o 25 de decembro, superando os 30 L m-2 en seis das. En altura debxase un fluxo zonal; en superficie, unha
profunda borrasca de 986 hPa, centrada suroeste das Illas Britnicas, canaliza unha activa
fronte fra sobre as nosas costas, s que chega
con compoente suroeste debido inflexin
provocada polo movemento espiral da borrasca.
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31
cin. A partir de a, entrarn en xogo outra serie

de factores que acabarn por consuma-lo sinistro, como a coincidencia dos perodos de elevada precipitacin con mareas vivas, ou a eficacia
da drenaxe na cunca do ro Sar. Estes eventos
dbense ben a situacins de alta intensidade
pluviomtrica en curtos perodos de tempo con
mximas de ata 120 L m-2 en 24 horas-, como o
acontecido o 19-20 de decembro de 1989; ou
ben a secuencias prolongadas de das de abundante aporte que, por acumulacin, acaban
provocando o desbordamento, como por exemplo as inundacins de 1977 e 1978. Os primeiros
son mis difciles de prever que os segundos.
Ademais, parece claro que as chuvias recollidas
con anterioridade evento que desencadea a
inundacin contriben a sobrealimentar o
caudal, facendo dificilmente evacuable un novo
aporte extraordinario. dicir, as inundacins rara
vez son consecuencia directa do ltimo episodio
chuvioso.
Pidose comprobar que estes tipos de tempo ciclnicos do oeste son particularmente activos, en
termos pluviomtricos, no sector sur atlntico
galego e en menor grao no sector norte. Isto
demostra que o relevo xoga un papel fundamental
no reparto das precipitacins na fachada atlntica.
Polo tanto, as inundacin na rea de Padrn
teen un desencadenate puramente climtico,
dicir, requiren dun cuantioso aporte de precipita-
144
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
B IOCLIMTOLOXA
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
BIOCLIMATOLOXA
BIOCLIMATOLOXA
F. Castillo Rodrguez, F. Fernndez de Ana, M.J. Lombardero, R.J. Rodrguez Fernndez,
C. Andrade Ledo e A. Martnez Cortizas.
Evolucin temporal e grao de

ataque da pulguia do carballo
durante os anos 1990 a 1994.
Ademais de razns de tipo
bioclimtico e bioxeogrfico, a
expansin da praga estivo
relacionada co entramado e
categora das vas de
comunicacin. Dado que a
mobilidade dos insectos adultos
pequena, tanto as turbulencias
xeradas nas estradas como os
propios vehculos foron
responsables dos seus
desprazamentos a grandes
distancias.
amplamente recoecido que os factores climticos inflen na distribucin e

comportamento das especies. As a
distribucin zonal dos grandes biomas -selvas
tropicais, vexetacin desrtica, bosques temperados, tundra, taiga...- e a biodiversidade xeral da
Terra, responden a un equilibrio adaptativo
evolucin climtica. Posto que as especies vexetais (en realidade os fotosintetizadores) son a
base das cadeas trficas, os demais niveis (herbvoros, carnvoros...) estn condicionados igualmente polo clima.
influencia dunhas condicins climatolxicas moi

favorables para a sa expansin poboacional.
O EXEMPLO DUNHA PRAGA

FORESTAL:
Altica quercetorum
Os cambios nas condicins meteorolxicas ou, a
maior escala, os cambios climticos poden dar
lugar a variacins salientables nos patrns de
distribucin espacial e poboacional dos seres
vivos. Un caso paradigmtico o exemplificado
pola evolucin das pragas forestais, as cales
dependen das caractersticas autoecolxicas do
patxeno, amn doutros factores xeogrficos,
antrpicos, etc., que colaboren no desenvolvemento da sa patoxenicidade. Este sistema de
realacins de interdependencia pon de manifesto
a complexidade das interaccins entre factores
biticos e abiticos na evolucin dos bosques.
Mais non s a distribucin senn tamn o

comportamento de certos compoentes da biota a
escalas temporais breves est influenciado polas
condicins atmosfricas, dando lugar, baixo situacins anmalas, a reaxustes dinmicos no conxunto das relacins entre os elementos da biota. Un
exemplo deste tipo o que se describe a continuacin, no que un poboador habitual das carballeiras se converte nunha praga forestal baixo a
149
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Altica quercetorum saliceti

amosa en Galicia unha nica
xeracin anual. Os adultos
hibernantes comezan a sar
iniciarse a primavera, a finais de
marzo ou principios de abril
dependendo da temperatura. A
principios de abril comezan a
verse as postas do insecto no
envs das follas, tardando en
eclosionar os ovos entre dazasete
e vinte das. As larvas pasan por
tres estadios que duran arredor
de tres meses antes de pupar. A
pupacin dura uns dez das e os
adultos da nova xeracin
aparecen a principios de xullo,
alimentndose, igual que as
larvas, das follas do carballo.
Estes adultos hibernan no
follasco do solo, onde poden ser
atacados polos fungos se hai
unha alta humidade.
esquerda, adultos da pulguia
do carballo sobre as follas da
rbore.
dereita, arriba, larvas sando
dos ovos e abaixo, larvas
alimentndose do parnquima
foliar.
Nalgns sectores de Galicia, entre 1990 e 1994,

asistiuse desenvolvemento dunha praga que
afectou s carballos causando defoliacins xeralizadas. A pulguia do carballo, Altica quercetorum, o insecto responsable dos ataques, un
defoliador habitual do xnero Quercus. Anda
que frecuente no sur de Europa, non adoita
acadar a categora de praga. Na Pennsula Ibrica
non se tian datos de danos importantes ocasionados por esta especie, se ben a finais dos 80
comezan a verse os seus danos nalgunhas localidades de Portugal e no 1990 na Galicia. Estes
danos na nosa Comunidade estndense de xeito
notable entre 1991 e 1993, para desaparecer case
por completo en 1994.
do mesmo xeito cs adultos. Estes ltimos poden

permanecer activos ata a segunda quincena de
novembro, pasando o inverno protexidos no
follasco de restos vexetais da superficie do solo.
A Altica quercetorum pertence orde Coleoptera,

familia Chrysomelidae, subfamilia Alticinae,
sendo a subespecie spp. Saliceti a que est
presente nos nosos bosques. un insecto dunha
nica xeracin anual, na que os adultos hibernantes comezan a sar principia-la primavera, a
finais de marzo ou principios de abril, dependendo das temperaturas. A principios de abril realzanse as postas no envs das follas dos carballos.
As larvas aparecen cabo de 17-20 das e
alimntanse activamente do parnquima foliar,
Detectouse por primeira vez en Galicia no ano

1990, observndose inicialmente danos limitados
pero fortes na zona do Ribeiro (Ourense). En 1991
aparecen outros focos nas provincias de Ourense,
Lugo e A Corua, mentres que en 1992 a praga
seguiu avanzando ata chegar a afectar a meirande parte dos concellos do sur de Lugo e norte da
provincia de Ourense; se ben na provincia da
Corua a rea afectada mantvose estable. No
ano 1993 conctanse entre si tdolos territorios
atacados polo insecto. A partir de 1994, en parte
Os imagos desta especie son helofilos e termfilos. A chuvia, as baixas temperaturas e o vento
son os factores mis desfavorables para a emerxencia dos individuos e longo do inverno no cal
o adulto se agocha no follasco. O exceso de
humidade invernal permite o ataque de fungos
parasitos e mingua a supervivencia dos adultos,
sen embargo, os invernos secos e temperados
facilitan que moitos deles sobrevivan e se reproduzan na primavera e vern seguintes.
150
BIOCLIMATOLOXA
debido s tratamentos qumicos de control, principia un retroceso que a leva a niveis semellantes
s de partida, deixando de ser praga.
EVOLUCIN TERMOPLUVIOMTRICA
DO PERIODO ALTICA
Este comportamento tan peculiar do insecto no
perodo 1990-94 estivo determinado en parte
polas condicins bioclimticas. Unha revisin dos
datos climatolxicos permite percatarse da existencia dunha clara diminucin da precipitacin e
dun aumento anormal da temperatura cara ano
1990, para recuperar posteriormente valores
normais cara ano 1994. Isto aprciase para a
meirande parte de Galicia, anda que con diferente intensidade.
Estacins
Prec.
anual
Temp.
anual
Temp.
mx.
Temp.
min.
IPa
ITa
ITmax.
ITmin.
Ancares
Bveda
Castelo da pena
Castro Vicaludo
Conchada
Cuntis
Folgueiras
Fornelos
Fragavella
Lourizn
Mabegondo
Marco da Curra
Mouriscade
Muios
Pedreirio
Penedo do Galo
Ribadavia
Ro do Sol
Rubias
Serra do Eixo
1414
829
706
11'8
15'4
14'4
14'0
18'4
16'8
5'2
6'4
7'0
-18 (1990)
-34 (1990)
-30 (1990)
1'5 (1989)
1'3 (1989)
1'5 (1989)
1'8 (1989)
1'6 (1989)
1'6 (1989)
0'4 (1989)
1'0 (1989)
1'4 (1989)
1563
14'1
15'7
9'3
-42 (1990)
2'0 (1989)
2'2 (1989)
1'4 (1989)
747
15'2
17'9
7'2
-34 (1990)
2'1 (1989)
2'5 (1989)
1'3 (1989)
1945
15'9
18'0
9'4
-32(1990)
1'2 (1989)
1'5 (1989)
0'5 (1989)
932
12'8
15'1
6'0
-6 (1990)
1'8 (1989)
1'8 (1989)
1'7 (1989)
2890
1537
13'2
11'7
15'0
13'7
7'7
5'6
-29 (1990)
-19 (1989)
0'6 (1990)
1'4 (1989)
0'6 (1989)
1'8 (1989)
0'8 (1990)
0'5 (1988)
1909
15'5
20'9
9'9
-34 (1990)
0'9 (1989)
1'2 (1989)
0'8 (1990)
935
15'4
18'0
7'3
-21 (1990)
1'3 (1989)
1'6 (1989)
0'4 (1990)
1412
12'5
14'1
7'2
-41 (1990)
0'9 (1988)
0'8 (1988)
1'2 (1987)
1144
14'9
17'8
5'9
-32 (1990)
1'0 (1989)
1'3 (1989)
0'3 (1989)
1581
14'2
16'6
6'9
-23 (1990)
1'1 (1989)
1'3 (1989)
0'4 (1989)
1177
14'6
16'5
8'8
-48 (1990)
1'4 (1989)
1'2 (1989)
2'0 (1989)
1163
14'6
____
15'7
____
11'3
____
-33 (1989)
1272
-54 (1990)
1'0 (1988)
____
1'3 (1989)
____
0'8 (1988)
____
1637
13'2
15'1
7'4
-22 (1989)
2'5 (1989)
2'9 (1989)
0'5 (1989)
706
14'4
16'9
7'0
-37 (1991)
1'0 (1989)
1'3 (1989)
1'0 (1990)
985
11'8
14'1
4'7
-25 (1990)
1'7 (1989)
1'9 (1989)
1'1 (1989)
Prec. anual: precipitacin media anual; Temp. anual: temperatura media anual; Temp. max.: media das temperaturas
mximas anuais, Temp. min.: media das temperaturas mnimas anuais; IPa: ndice de precipitacin anual; ITa: ndice de
temperatura media anual; ITmax: ndice de temperatura media das mximas; ITmin: ndice de temperatura media das
mnimas (entre parntesis o ano).
Pdese observar na tboa como a diminucin

mis significativa de precipitacin tivo lugar,
maioritariamente, no ano 1990, con valores que
supoen dun 18% a un 54% (IPa) de diminucin
respecto media do perodo 1985-94. Os valores
mximos dronse nas estacins de Ribadavia e
Pedreirio. Estes descensos pluviomtricos son da
orde da metade da media (54% e 48% respectivamente). De feito, en Ribadavia a depresin pluviomtrica a de maior intensidade para tdalas
estacins analizadas, xa que fronte s 2002 mm
recollidos en 1985, no ano 1990 tan s se recolleron 665 mm (unha diferencia de mis de 1300
mm en tan s cinco anos). Os valores de diminucin mis baixos observados tiveron lugar na
fachada cantbrica e a fachada atlntica norte de
Galicia; nas estacins desta rea o mnimo ocorreu
preferentemente no ano 1989 (Fragavella, Penedo
do Galo, Marco da Curra, Ro do Sol e Muos).
Unha revisin mis pormenorizada pon de manifesto que este perodo de baixas precipitacins
inciase no vern de 1988 e remata no outono de
1992 ou a principios de 1993.
unha elevacin das temperaturas mximas como

mnimas. Ten, sen embargo, das particularidades: que na zona interior de Galicia o aumento da
media das mximas acostuma preceder s das
mnimas nun ano (dndose este ltimo no ano
1990), e que o aumento na media das mnimas
moi superior nos sectores interiores que nos ocenicos. O perodo de temperaturas medias mximas
elevadas principia no vern ou outono de 1988 e
remata no outono de 1990 (ITmax entre 06 e 29
C); mentres que no caso das medias das mnimas,
comenza de xeito progresivo entre os anos 1988 e
1989 e remata de xeito xeralizado no outono de
1990 (ITmin entre 03 e 2 C).
A xustificacin a este perodo de mnimos pluviomtricos e mximos de temperatura debemos
atopala nos patrns de circulacin atmosfrica.
De feito, estudia-las condicins atmosfricas
desenvolvidas longo dos anos citados, pxose
de manifesto unha situacin anmala, anda que
frecuente, nos outonos e invernos de 1989 a
1991. Galicia estivo afectada por situacins anticiclnicas, cunha duracin media de dez das que
provocaron o bloqueo das borrascas atlnticas
que habitualmente protagonizan o aporte de
Respecto temperatura, houbo un obvio aumento dos valores anuais medios xeralizado, particularmente no ano 1989. Este aumento supera nun
grao (ITa entre 09 e 25 C) a media do perodo
na maiora das estacins. Isto responde tanto a
151
Precipitacin anual acumulada e

temperaturas medias anuais, de
mximas e mnimas, e valores
extremos dos ndices de
precipitacin e temperatura para
o perodo Altica nalgunhas
estacins meteorolxicas
representativas de Galicia.
ATLAS
Ribadavia
0.75
0.50
P (ndice)
0.25
Bveda
0.0
DE
GALICIA
toria das perturbacins baroclinas mbiles, debido

dorsal xerada polo bloqueo. A corrente en chorro
sitase mis norte da sa posicin habitual, e as
borrascas mbiles seguen a deriva desta.
1.0
-0.25
A xnese do bloqueo foi posta en relacin por

diversos autores co ndice de circulacin zonal,
que establece o valor do contraste entre o aire
polar e o aire ecuatorial, de xeito que, cando a
acumulacin de aire fro nas latitudes polares
excesiva, a atmosfera soe comportarse como un
xigantesco condensador que se descarga con
erupcins de aire fro, as cales activan os bloqueos da corrente zonal. Un chorro en rxime zonal
intenso non pode manterse durante moito tempo
xa que rompera o equilibrio termodinmico da
atmosfera e busca ese necesario equilibrio, ralentizndose a travs dun desprazamento a latitudes
mis baixas -con iso consegue unha traxectoria
de maior radio de xiro-. Este descenso latitudinal
pode acadalo ben en bloque, ben de xeito parcial
a travs das coladas de aire fro. En calquera caso,
o vrtice logra o seu propsito de acadar un nivel
de enerxa menor. No segundo suposto, as ditas
coladas provocan a formacin de vrtices ciclnicos na cara fra da corrente, logrando transformar
en circulacin celular -de baixa enerxa- a circulacin zonal de partida. A aparicin destes vrtices provoca na corrente un movemento compensatorio de signo contrario, debido empuxe
experimentado pola masa de aire tropical cara a
latitudes superiores que rematan por constitur
unha dorsal anticiclnica.
-0.50
-0.75
-1.0
1985
86
87
88
89
90
Anos
91
92
93
94
1995
2.00
1.50
1.00
T (ndice)
Valores dos ndices de

precipitacin e temperatura,
calculados estacionalmente para
Bveda e Ribadavia, estacins
representativas daquelas reas
nas cales se detectou o ataque
mis cedo. Pdese ver como a
precipitacin comeza a diminur
de xeito notable na primavera ou
no vern do ano 1988 e
mantense en valores por debaixo
da media ata a primavera, ou
incluso o outono de 1992; sendo
o dficit moito mis intenso en
Ribadavia. Mentres que no caso
da temperatura o perodo clido
comeza a finais do ano 1988 ou
principios do ano 1989 e remata
a finais do ano 1990 ou
principios de 1991, tras
acdranse valores do orde de
2 C por enriba da media
CLIMTICO
T mn
0.50
0.00
-0.50
T mx
-1.00
-1.50
-2.00
1985
86
87
88
89
90
Anos
91
92
93
94
1995
chuvias nestas terras. Esta situacin de bloqueo

propiciou o despegue das condicins atmosfricas tpicas dun prolongado perodo anticiclnico,
dicir, unha diminucin considerable da nubosidade, favorecendo unha maior insolacin e o
rpido aumento das temperaturas mximas dirnas. As mnimas, pola contra, non tiveron un
aumento tan inmediato debido forte irradiacin
nocturna propiciada pola baixa cobertura nubosa.
O incremento das temperaturas mnimas, polo
tanto, s se manifesta conforme avanzaba o perodo anormalmente clido.
ANLISE DA DINMICA ATMOSFRICA

Chegados a este punto, parece obrigado explica-lo
mecanismo dinmico responsable da persistencia
de tales anomalas positivas do campo de presin
do Atlntico Norte. A rexin nororiental atlntica
e o occidente de Europa definen un espacio onde
a frecuencia de formacin de situacins de fluxo
bloqueado alta. O bloqueo podera definirse
como un estado anmalo da atmosfera no que se
debuxa unha estructura barotrpica equivalente,
en tdolos niveles da troposfera, derivada do
desenvolvemento dunha dorsal ou un anticicln
clidos. Este estado vai acompaado por un
desprazamento da corrente en chorro e da traxec-
Cando aparecen tales dispositivos, a rexin afectada soporta un tempo estable, despexado e
carente de precipitacin longo de perodos que
poden acadar os trinta das. Considerando que os
meses de inverno son os que rexistran unha maior
frecuencia de bloqueos, entenderemos a importancia das ditas configuracins no rxime de
precipitacins da rexin galega. En concreto, as
precipitacins invernais anormalmente escasas
provocan, de xeito xenrico, unha distorsin no
rxime das chuvias anuais e, excepcionalmente,
pode converterse no detonante dunha praga
como a que nos ocupa.
152
BIOCLIMATOLOXA
A trascendencia de tales anomalas reside, non

s na estabilidade inherente rexin afectada,
senn tamn en que as rexins circundantes
experimentan unha serie considerable de alteracins debidas desviacin das correntes atmosfricas cara norte ou sur da sa posicin habitual.
O exposto induce a afirmar que un dos factores
que rexen os perodos de chuvias deficitarias, e
incluso intervalos de forte seca, que azotan
rexin occidental europea ascianse presencia
de tales episodios de bloqueo.
992
996
1000
1004
1008
1026
1032
1016
1028
4
102
1020
1
10
1004
2
10
8
100
2
101
10
12
10
16
6
101
(milibares)
1020
20
52
0 40
8
2
5
53
0
540
0
546
As condicins de circulacin nas latitudes medias

para o hemisferio norte estiveron caracterizadas
longo do inverno de 1988-89, pola case constante presencia dun forte anticicln centroeuropeo
con lixeiros desprazamentos lonxitudinais nas
capas altas e baixas da atmosfera, que se prolongou dende comezos de decembro de 1988 ata
mediados de febreiro de 1989. Esta omnipresencia do dito centro de accin provocou unha eficaz
situacin de bloqueo sobre o flanco oriental do
ocano Pacfico, obrigando corrente en chorro
polar a unhas intensas curvaturas entre o Pacfico
nororiental e o continente europeo. Unha dorsal
de bloqueo en forma de omega situada sobre a
fachada oeste pacfica americana provocou
profundas adveccins de aire polar continental
que acadaron o golfo de Mxico.
5520
5700
57
00
56
40
5580
5760
558
5640
de 500 hPa (metros)
acadou, segundo as estacins, ata o 50% nas

precipitacins acumuladas respecto das normais
establecidas para o perodo 1951-80. Esta situacin que chegou a ser grave para o noso pais,
propiciar alarmantes situacins de seca no sector
sur, centrou o interese de numerosos investigadores. Partindo da premisa de que a indixencia
pluviomtrica est asociada a unha estabilidade
anticiclnica de longa duracin, propxose como
causa explicativa a acumulacin de anticiclns
mbiles polares, dos que a orixe se atopa nas
inxeccins de aire procedente do baixo rtico.
O sector oriental da dorsal do Pacfico alimentaba

de aire fro unha ampla valgada que cubra o
sector oriental de Canad e os EE.UU. Iso obrigaba corrente en chorro a ter unha disposicin
submeridiana -SW/NE- sobre o Atlntico norte e
s perturbacins da Fronte Polar a desprazarse
mis norte (por riba dos 55 N, cando a situacin
normal nestas datas levaras a entre os 40-45 N)
As excepcionais condicins termopluviomtricas

que tiveron lugar no perodo 1990-1994 estn
vencelladas directamente coa dinmica atmosfrica destas anomalas positivas no campo brico,
relacionadas coas teleconexins (ENSO, clulas de
aire clido en altitude, temperatura da superficie
ocenica, pequenas variacins na radiacin solar,
etc).
Este perodo 1988-89 ten continuidade nos

invernos de 1991-92 e 1992-93, todos eles caracterizados por un forte descenso pluviomtrico.
Estes dficits nos volumes de precipitacin foron
significativos non s na Pennsula Ibrica, senn
tamn en boa parte de Europa occidental. O territorio francs, por exemplo, rexistrou longo dos
meses de decembro a marzo un descenso que
A particular evolucin termopluviomtrica pode

explicarse debido complexa orografa de Galicia,
que modula a mesoescala o efecto das condicins
153
Situacin tipo de bloqueo durante

os meses invernais na fachada
atlntica europea. A instalacin
dunha dorsal anticiclnica nos
niveis altos da troposfera redunda
na situacin de estabilidade
derivada da presencia dun forte
anticicln centrado sobre o
continente. Iso impide que as
frontes atlnticas poidan chegar
a afectar a Galicia.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
recta. O efecto de sombra pluviomtrica patente e constante tdolos anos, de tal xeito que anos
extraordinariamente secos implican que os sectores orientais entrarn en rximes pluviomtricos
que se asemellan s do mundo mediterrneo.
Acompaando diminucin da precipitacin
darse un aumento das temperaturas, polo mecanismo xeral sinalado anteriormente.
As caractersticas termopluviomtricas rexistradas
entre os anos 1990-94, derivadas das condicins
atmosfricas xerais e das modificacins a mesoescala introducidas pola complexa orografa galega,
poderan estar na orixe da transformacin en
praga dun insecto defoliador habitual nas carballeiras meridionais europeas. De feito, as reas
mis afectadas pola Altica en Galicia son as que
presentan un maior grao de subtropicalizacin,
dicir, as mis favorables caracter termo-helifilo desta especie. Baixo situacins anticiclnicas
invernais persistentes, refrzase este comportamento bioclimtico.
Distintos detalles dos efectos do

ataque de Altica quercetorum nos
carballos.
Arriba, aspecto xeral das rbores;
dereita, aspecto dunha rama
danada, e abaixo, detalle dos
danos no envs das follas.
As reas orientais foron, pois, as mis susceptibles

desenvolvemento da praga, permitir unha
maior pervivencia dos adultos longo da fase de
hibernacin. A diminucin de humidade invernal
implicar un menor grao de ataque polos fungos
do solo, e unha explosin demogrfica durante a
primavera e o vern subseguintes, consecuencia
do xito reproductor derivado da presencia dunha
proporcin mis elevada de adultos.
Nas reas ocenicas, a pesar de terse dado tamn
un descenso pluviomtrico, este foi en xeral de
menor intensidade e, en calquera caso, os valores
totais de inverno e outono non descenderon ata
os niveis rexistrados no interior, mentres que, por
outra banda, deuse un aumento menos acusado
das temperaturas, en particular das mnimas.
meteorolxicas, e que debeu influr de xeito

notable no disparo biolxico da praga nestas
reas. As serras do Sudo e Faro de Avin, con
altitudes superiores s 1000 metros, supoen un
freo importante transmisin cara interior das
frontes chuviosas. De feito, para as series consideradas, na estacin de Fornelos, situada oeste
das serras a uns 760 metros de altitude, recollronse entre 2200 e 3600 mm; da orde de 1500
litros mis que na estacin de Ribadavia, situada
leste das serras e a pouco mis de 20 km en lia
A expansin da praga estara relacionada coa

persistencia das anomalas de bloqueo, e a sa
finalizacin sera o resultado da aplicacin de
tratamentos qumicos de control e o retorno das
condicins meteorolxicas a estados circulatorios
normais na fachada atlntica europea.
154
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
D ENDROCRONOLOXA
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
DENDROCRONOLOXA
DENDROCRONOLOXA
I. Garca Gonzlez
s plantas leosas que medran nas latitudes temperadas forman aneis anuais.
O desenvolvemento destas estructuras
dbese estacionalidade do crecemento, xa que
as rbores forman a madeira durante as estacins
mis favorables para o crecemento, e nos meses
do outono-inverno ten lugar un paro vexetativo.
Os aneis son diferenciables gracias resposta das
clulas s condicins climticas. Ao principio da
estacin de crecemento estas presentan paredes
delgadas e unha luz ampla, mentres que final
do vern as paredes son moi grosas, deixando
pouco espacio interior na clula; desta maneira,
pdense diferenciar unha serie de bandas claras e
escuras na madeira, ou ben reas con clulas de
diferente tamao, segundo as especies, que constiten os aneis anuais.
semellantes reaccionan do mesmo xeito perante

os factores ambientais e por tanto o patrn dos
aneis de crecemento nun mesmo bosque ser
comn para tdalas rbores, alternando fases de
alto e baixo crecemento segundo fosen as condicins ambientais de cada ano. Os aneis das rbores poden medirse en testemuas recollidas co
emprego dunha barrena, e obter as unha serie de
crecemento.
Nembargantes, non s se produce variacin

dentro de cada ano (intraanual), se non que existen diferencias no desenvolvemento dos aneis
dun ano a outro (interanual) segundo foran as
condicins ambientais. As, se estas son favorables para o crecemento a rbore forma aneis
grosos, pero se son adversas, os aneis son estreitos. O mis importante destas oscilacins que a
maiora das rbores que medran en condicins
As condicins ambientais, particularmente as

climticas, que determinan o crecemento das
Tres testemuas de madeira de
diferentes especies (de arriba a
abaixo: pieiro, carballo, freixo),
que permiten ver o distinto
aspecto da madeira. Os aneis
varan de espesor cada ano,
motivado polas condicins
climticas que tiveron lugar
durante a poca de crecemento.
Esta variacin est
fundamentalmente controlada
polas condicins ambientais, e
permite datar unhas series de
aneis con outras, constitundo a
base da dendrocronoloxa. En
xeral, cada especie ten o seu
propio patrn, segundo as sas
pautas de crecemento.
159
A existencia de moitas masas

forestais dispersas polo territorio
galego potencialmente unha
grande fonte de informacin para
entender o efecto do clima sobre
as rbores e a identificacin
dalgns acontecementos
pretritos na evolucin dos nosos
bosques.
1995
1985
DE
GALICIA
das bases da dendrocronoloxa. Deste xeito, a

partir de rbores vivas, con datas coecidas para
cada anel, pdense datar outras series de pocas
antigas sempre que exista un perodo comn
para solapar as series. As pdese ir estendendo
unha cronoloxa longo do tempo, escomezando por rbores vivas, s que se lle poden engadir
series de aneis de madeiras obtidas de edificios
antigos (vigas, por exemplo), estas sa vez
pdense estender con madeiras provenientes de
escavacins arqueolxicas e, finalmente, pdense unir con series obtidas de troncos que se
conservaran en turbeiras ou lagoas, incluso
durante milenios en zonas fras, ou intemperie
en lugares ridos, ata construr longas cronoloxas que para algunhas rexins do mundo chegan
s 8.000 anos.
1970
1975
1960
1965
1950
1940
1955
CLIMTICO
1945
1930
1935
1925
1920
1915
1910
Na grfica de abaixo, comprase

o crecemento do carballo (en
verde) (Fraga de Caaveiro, A
Corua) coa precipitacin da
estacin meteorolxica da
Corua (en vermello). Existe unha
boa correspondencia entre
mbalas das curvas na maiora
dos anos, o que indica unha
dependencia da resposta das
rbores s condicins climticas.
Normalmente os aneis anchos
son debidos a verns hmidos, e
os estreitos con frecuencia
coinciden con secas de vern.
Outras condicins extremas
tamn poden provocar
diminucins do crecemento, polo
que os picos non coinciden
tdolos anos.
1900
Arriba, curvas de crecemento de

catro carballos (Fragavella, Lugo).
Obsrvase que os aumentos e
diminucins de crecemento son
comns. Entre os feitos
chamativos destaca o
crecemento mnimo entre 1926 e
1930 e un mximo entre 1945 e
1955. As variacins do
crecemento son coincidentes nas
catro curvas. Este patrn, que se
repite nas reas prximas,
permite enlazar unhas curvas
con outras, estendendo as
cronoloxas no tempo. A isto se
lle denomina proceso de
sincronizacin
1905
ATLAS
Estas cronoloxas achegan moita informacin

sobre acontecementos pasados, e con frecuencia
permiten reconstrur o clima para grandes rexins
do globo, datar edificios histricos ou escavacins arqueolxicas, identificar acontecementos
concretos que se produciran, analiza-la reaccin
das rbores ante determinadas condicins
ambientais ou illar as principais condicins climticas que inflen no crecemento da vexetacin
arbrea. En numerosas ocasins, o estudio dos
aneis de crecemento permitiu establecer as
tendencias climticas de sculos pasados,
marcando pocas fras ou de seca, ou incluso
coecer as oscilacins do fenmeno coecido co
nome de El Nio. Tamn puideron datarse pocas
de asentamentos aztecas, vikingos e doutras civilacins pretritas estudiando os aneis de madeiras procedentes de escavacins arqueolxicas.
Nos ltimos anos a dendrocronoloxa est a ser
empregada cada vez con maior frecuencia para
determinar o dano producido nas rbores por
perturbacins de orixe antrpica e especialmente
as que teen que ver coa contaminacin atmosfrica. Este campo seguir a desenvolverse nos
prximos anos, coa aplicacin de novas tcnicas
para o estudio dos aneis, que permitan analizar as
caractersticas anatmicas ou valorar o contido de
distintos elementos qumicos presentes neles.
rbores dun bosque, son loxicamente moi similares s que ocorren en reas vecias, e por tanto
as rbores destas reas presentarn un crecemento parecido. Deste xeito, as diferencias nos
patrns dos aneis acentuaranse a medida que se
comparan zonas mis afastadas entre si.
A variacin comn dos patrns de aneis das diferentes rbores o obxetivo da Dendrocronoloxa,
disciplina adicada estudio das series de crecemento. Gracias a este patrn resulta posible
comparar unhas rbores con outras e establecer
a data de cada anel. Este proceso chmase
sincronizacin dos aneis de crecemento e unha
Aspecto tpico dun anel de

crecemento de carballo, rbore
mis empregada para a
Dendrocronoloxa en Galicia.
Nesta especie, os aneis pdense
distinguir ben polas diferencias
entre a madeira formada durante
o principio da primavera, con
poucos vasos de gran tamao, e
a formada o final da mesma e o
vern, que ten moitos mis vasos
e de menor dimetro. A forma e
tamao dos vasos tamn pode
indicar algns efectos debidos
clima.
160
DENDROCRONOLOXA
A DENDROCRONOLOXA EN GALICIA
A dendrocronoloxa unha disciplina de recente
introduccin en Galicia. A aplicacin destas
tcnicas a varias especies forestais, especialmente
carballo, rbore dominante nos nosos bosques
naturais, permitiu adquirir un maior coecemento sobre a ecoloxa desta especie, a interpretacin
de unidades bioclimticas e a indentificacin de
numerosos acontecementos ecolxicos que tiveron lugar longo do ltimo sculo (s.XX). Na
actualidade, unha combinacin de tcnicas
dendrocronolxicas e de anatoma da madeira,
aplicadas estudio dunha ampla rede de cronoloxas est a permitir interpretar as principais
pautas no comportamento das rbores.
Na foto superior, anel de

crecemento moi ancho,
correspondente ano 1958
(Castelo de Goa, Lugo). A sa
formacin dbese a un vern moi
hmedo, e pdese observar na
maiora dos carballos da Europa
atlntica. A presencia dun anel
moi ancho nunha rea xeogrfica
grande soe ser excepcional.
As idades amosadas polos carballos superan

nalguns casos o sculo. As rbores mis lonxevas
atpanse nas serras orientais, con 200 a 300 anos
nas serras dos Ancares e O Courel, e chegan a
superar os 400 anos na Serra do Invernadeiro.
Fra destas reas existen moitos puntos onde as
cronoloxas de carballo se estenden considerablemente no tempo. No norte das provincias da
Corua e Lugo abondan as masas forestais nas
que os carballos superan os 100 anos de idade.
Ata o momento, as rbores mis vellas atopronse na Fraga do Cabalar, cercana s Pontes, con
idades de mis de 230 anos; pero noutros lugares
son moitas as rbores con idades prximas s 150
anos, como ocorre nas fragas de Ro Boo e
Caaveiro.
contorno presenta unha marcada diferenciacin

bioxeogrfica con outras reas prximas. A medida que se vaian construndo cronoloxas iranse
definindo mellor unidades de comportamento
homoxneo.
2. Identificacin dos factores climticos que
controlan o crecemento. Esta unha das principais aplicacins da dendrocronoloxa, que
mostrou ter moito xito nos estudios levados a
cabo ata o momento. As series de aneis compranse con rexistros de estacins meteorolxicas,
facilitando o recoecemento da influencia dos
elementos climticos (choiva, temperatura, etc) e
en qu momento do ano se est a producir.
Ademais pdense estudiar anos concretos, coecidos como anos caractersticos, nos que o crecemento foi maior ou menor do habitual, e en
ocasins establece-la causa dese crecemento
excepcional. frecuente que os aneis destes anos
presenten caractersticas antmicas peculiares
que permiten recoece-la influencia do clima.
As idades alcanzadas por estas rbores foron suficientes para poder estudia-las cronoloxas desde
bastantes puntos de vista, como os que se destacan a continuacin.
1. Recoecemento de reas con similitude bioclimtica. As cronoloxas de cada masa forestal
pdense comparar entre si, e a similitude no
patrn de variacin interanual marca as analoxas entre elas, de xeito que as rbores que creceron en condicins similares presentan un patrn
moi semellante. No norte de Galicia, este tipo de
anlise suxire que a Serra do Xistral e o seu
En xeral, obsrvase que o factor principal que

controla o crecemento a dispoibilidade de
auga nos meses de vern (moi en particular
xullo). En moitas casos as curvas de crecemento
axstanse moi ben s da precipitacin estival. Os
161
Na foto inferior, anel de

crecemento moi estreito (en
amarelo), formado durante o ano
1993 (Fraga de Castrosol, Lugo).
Neste ano, o crecemento de
moitos carballos detvose antes
de entrado o vern. Este tipo de
aneis indican algunhas condicins
extremas, e son importantsimos
en dendrocronoloxa, xa que con
frecuencia estn presentes en
tdalas rbores dunha rea e
facilitan a sincronizacin. Neste
caso, o efecto do ano 1993 anda
se nota en 1994 (en azul), xa que
os vasos da primavera son
pequenos e pouco numerosos.
ATLAS
CLIMTICO
anos de bo crecemento soen corresponderse con

verns hmidos, mentres que os anos con primaveras ou verns de seca adoitan producir aneis
estreitos nas rbores. Nos anos extremos a
resposta das rbores tende a ser xeral, e as sas
caractersticas obsrvanse na prctica totalidade
do territorio galego, mentres que noutros casos
son tan s fenmenos locais. Como exemplo dun
ano de baixo crecemento pdese citar 1972, no
que se sufriu unha forte seca de vern, mentres
que como exemplo do extremo oposto est o
ano 1958, durante o cal o vern foi moi suave e
chuvioso, favorecendo notablemente o crecemento das rbores.
DE
GALICIA
a existencia dun perodo fro final do inverno,

ou tamn bandas escuras cando hai un episodio
marcado de seca.
3. Identificacin doutros acontecementos ecolxicos (dendroecoloxa). A influencia do clima
non sempre directa. Existen outros moitos
factores que inflen no crecemento radial das
rbores. Estas con frecuencia sofren ataques de
patxenos, que producen fortes reduccins de
crecemento, que se prolongan incluso durante
anos. Este tipo de reduccins obsrvanse
nalgns bosques do norte de Galicia, con maoir
frecuencia durante os ltimos anos. Cando
aparecen estas anomalas de crecemento non
doado extrae-la informacin climtica das
cronoloxas. s veces os ataques son o resultado
do acoplamento dos patxenos s condicins
climticas extremas (autnticas perturbacins),
vndose as sas poblacins favorecidas mesmo
tempo que as rbores se atopan en situacins
limitantes para o seu desenvolvemento.
Nalgunhas rexins do globo foi posible reconstrur ciclos seculares de ataques de patxenos,
os cales parecen gardar relacin con ciclos
climticos a nivel global.
Anel falso en carballo; aprcianse

dous aneis no mesmo ano, tendo
o segundo (en verde) os vasos
mis pequenos. Esta caracterstica
indica una defoliacin durante a
primavera, probablemente debida
a unha xeada tarda (Fraga de Ro
Boo, Lugo, ano 1945).
O estudio da anatoma da madeira tamn ofrece

informacin dos acotecementos meterolxicos
que tiveron lugar longo da vida da rbore.
Algunhas rbores situadas a certa altitude
amosan tecidos danados principio da primavera, reflexo das xeadas tardas. Aneis deste tipo
obsrvanse tanto en carballos como en faias,
destacando os atopados no faial de Liares
(Lugo). No carballo aparecen s veces vasos
pequenos principio dos aneis, podendo indicar
Outros efectos, como a contaminacin atmosfrica, poden tamn predispoer as rbores ou

causarlles un debilitamento. As, unhas condicins climticas adversas, como unha seca
prolongada, provocan unha forte resposta negativa que acrecentada en presencia de contaminacin atmosfrica crnica, podendo produci-la
morte das rbores cabo dalgns anos.
Forte reduccin de crecemento en

carballo, probablemente causada
polo ataque de pragas ou
patxenos (Fraga de Ro Boo, Lugo,
anos 1956-1962). Na rea da
reduccin (en azul) os aneis son
bastante mis estreitos. Este tipo
de reduccin enmascara o efecto
directo do clima, pero resulta de
grande interese para poder
determinar as condicins que
causaron o ataque.
162
DENDROCRONOLOXA
Tamn pode ocorrer que se as condicins meterolxicas sexan moi favorables para a formacin
de froitos, a rbore xere un anel estreito debido a
que empregou a maior parte das sas reservas na
fructificacin e non na formacin de madeira.
Isto sera, unha vez mis, un efecto indirecto do
clima. En Galicia non se coecen, polo momento,
evidencias deste tipo de comportamento na
formacin dos aneis, pero para algunhas especies,
como a faia, este un efecto ben coecido
noutras rexins europeas. Outros efectos que
tamn foran estudiados son os do lume (frecuencia e intensidade do mesmo), fortes ventos en
reas expostas, movementos de ladeira, avalanchas de neve e, incluso, os efectos de movementos ssmicos ou das erupcins volcnicas.
Reduccins de crecemento en
carballo acaecidas na segunda
metade do presente sculo (Fraga
de Caaveiro, A Corua). Pode
observarse que, dos tres episodios
marcados (en amarelo) o ltimo
deles o mis pronunciado, tanto
en intensidade como en duracin.
Esta reduccin iniciouse a
mediados da dcada dos setenta.
As condicins climticas destes
anos dispararon unha intensa
resposta negativa, que chegou a
causar a morte dalgunhas
rbores.
Cabe rematar mencionando que nos ltimos anos

o estudio dos sinais isotpicos (do C e o S) contidos nos aneis das rbores, apoiadas nas tcnicas
dendrocronolxicas, est a producir resultados de
gran interese na reconstruccin climtica.
163
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
O CAMBIO
CLIMTICO E OS
PALEOCLIMAS
CUATERNARIOS
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
CAMBIO
CLIMTICO E PALEOCLIMAS CUATERNARIOS
CAMBIO CLIMTICO E PALEOCLIMAS CUATERNARIOS

A. Martnez Cortizas, M. Valcarcel Daz, A. Prez Alberti,
F. Castillo Rodrguez e R. Blanco Chao
AS VARIACINS CLIMTICAS
NATURAIS
Tralo perodo clido representado polo Terciario

(65-2 Ma, aproximadamente), a ltima era xeolxica da Terra, o Cuaternario, caracterizouse por
ser un perodo dominantemente fro, no que
ocorreron longas fases de expansin dos xeos
durante as pocas glaciares, cunha duracin
media duns 100 ka, entre as cales se intercalaron
perodos de clima mis benigno denominados
pocas interglaciares, cunha duracin aproximada
entre 4 e 10 ka. Tan s nos ltimos 400 ka sucedronse catro grandes glaciacins.
ara comprender a evolucin paleoclimtica non basta con reconstrur

certos parmetros climticos, como
poidan ser as condicins de temperaturas, os
valores de precipitacin ou mesmo a formacin
de xeo na superficie do globo; tamn indispensable dispor dunha escala de tempo precisa. A
historia da Terra, dende que esta se consolidou
ata os nosos das, divdese convencionalmente
en catro grandes perodos. Ns vivimos no ltimo deles, o chamado perodo Cuaternario, que
abrangue aproximadamente os ltimos dous
millns de anos, e que sa vez se subdivide en
Pleistoceno e Holoceno, este ultimo corresponde
s s ltimos dez mil anos. longo da sa historia a Terra mudou moito no seu clima.
Nembargantes o clima da Terra caracterizouse
ata finais do Terciario por presentaren longos
perodos de estabilidade climtica que se estenderon por millns de anos. Pola contra os
cambios climticos drsticos son, indiscutiblemente, a caracterstica dominante do perodo
Cuaternario.
Durante mis dun sculo os cientficos trataron

de explicar estas variacins do sistema climtico:
os cambios climticos globais. Un grupo de teoras suxire que os ditos cambios dbense a factores
externos sistema climtico, inclundo as variacins na emisin da radiacin solar, ou a cantidade de enerxa que alcanza a terra por cambios na
concentracin de po interestelar, o contido de po
de orixe volcnica na atmosfera, ou o campo
magntico terrestre. Outras teoras basanse en
elementos internos do sistema climtico que se
cre que teen tempos de resposta suficientemente longos para dar lugar a fluctuacins no rango
dos 10 ka a 1 Ma, inclundo a expansin e retraccin das masas de xeo, a formacin dos casquetes polares rtico e antrtico, a distribucin do
dixido de carbono (CO2) entre a atmosfera e o
ocano e a circulacin profunda das augas ocenicas.
Unha rpida ollada reconstruccin dos paleoclimas dos ltimos millns de anos amosa un
panorama de cambios a distintas escalas de
tempo. Hai tan s uns 100 millns de anos (100
Ma), durante o Cretcico Inferior, a temperatura
media superficial da Terra foi duns 25 C, 10 C
superior actual (que, dbese recordar, duns
15 C); hai 45 Ma, no Eoceno, foi uns 4 C superior, mentres que no ltimo mximo glaciar, hai
tan s uns 18.000-20.000 anos (18-20 ka), a
temperatura media foi entre 5 e 20 C inferior
actual para os trpicos e latitudes elevadas
respectivamente, mentres que a precipitacin
diminuu ata nun 50%.
Tan s a hiptese orbital, proposta por Milutin

Milankovitch nos anos 20 de sculo XX, foi capaz
de predicir a frecuencia das principais fluctuacins
climticas do Cuaternario. Esta hiptese suxire que
os cambios na insolacin das latitudes medias
norte durante o vern foron crticos para a
formacin dos xeos continentais. Naqueles
perodos nos que a insolacin de vern era
reducida, a neve cada no inverno preservouse -un
167
ATLAS
CLIMTICO
Excentricidade
0.03
0.02
0.01
0.00
0.06
Precesin
A influencia combinada dos tres parmetros antes

indicados produce un complexo patrn de variacins na insolacin. Unha anlise detallada dos
cambios na radiacin solar diaria amosa que est
afectada principalmente polas variacins da
precesin, anda que a oblicuidade xoga un papel
importante nas latitudes elevadas, esencialmente
no hemisferio que est no inverno. Os efectos
sobre a radiacin solar incidente debidos inclinacin do eixo da Terra son iguais nos dous
hemisferios. A precesin, nembargantes, pode dar
lugar a invernos clidos e verns fros nun hemisferio e os efectos opostos no outro.
0.04
0.02
0.00
-0.02
-0.04
-0.06
25
Oblicuidade
24
23
22
100
GALICIA
madamente 45 ka, a primavera e o inverno sern

igual de curtos e en consecuencia o vern e o
outono igual de longos.
0.06
0.05
0.04
DE
50
Os parmetros orbitais da terra

modifcanse longo do tempo
cun patrn cseque peridico, e
parecen ser os causantes
principais do cambio climtico, o
cal sera logo potenciado polas
variacins nas concentracins de
gases invernadeiro, sobre todo
CO2 e CH4.
-50
(Milleiros de anos)
-100
-150
-200
efecto sa vez potenciado polo elevado albedo

das reas cubertas de neve ou xeo, que reforza as
perdas de enerxa-. Polo tanto, ademais dos
cambios anuais, a distribucin espacial e
latitudinal da radiacin solar recibida na terra -o
balance radiativo- ten un longo perodo de
fluctuacin que se debe a variacins nos elementos
orbitais: a excentricidade da rbita terrestre, a
oblicuidade -ou inclinacin do eixo da Terra con
respecto plano da rbita- e a precesin climtica
-unha medida da distancia da Terra Sol durante
os solsticios-. As sas variacins longo do tempo
pdense expresar como funcins trigonomtricas
cseque peridicas.
Dado que as fluctuacins nos parmetros orbitais

implican cambios lixeiros ou moderados no reparto da insolacin, pero cambios drsticos no clima
do planeta, asumiuse que existen mecanismos
amplificadores controlados por acoplamentos
ocano-atmosfera (correntes ocenicas e o efecto
fonte-sumidoiro de CO2), biosfera-atmosfera (variacins na cobertura vexetal) e modificacins na
concentracin dos gases de efecto invernadeiro.
Durante os ltimos 3 Ma a excentricidade da

rbita terrestre variou entre 0, rbita case circular, e 007, rbita lixeiramente elptica, cun perodo medio de 100 ka. A inclinacin do eixo
terrestre vara entre os 22 e os 25 cunha periodicidade de 41 ka. En canto a precesin, ten un
perodo medio de 21 ka. Debido a esta precesin,
mentres que hoxe o solsticio de inverno ten lugar
cerca do perihelio, hai uns 10 ka tia lugar cerca
do afelio. Mis anda, dado que a lonxitude das
estacins astronmicas vara de acordo coa
segunda lei de Kepler, os solsticios e equinoccios
tiveron lugar en datas distintas ao longo do pasado xeolxico e sufrirn mis variacins no futuro.
Actualmente no hemisferio norte as estacins
mis longas son a primavera (92 das e 19 horas)
e o vern (93 das e 15 horas), mentres que o
outono (89 das e 20 horas) e o inverno (89 das)
son notablemente mis curtos. Dentro de aproxi-
As investigacins levadas a cabo en sedimentos

marios e lacustres, aneis de rbores, turfeiras e
xeos glaciares dos casquetes rtico e antrtico
para reconstrur a historia dos cambios climticos
cuaternarios, amosan que os procesos de acoplamento e retroalimentacin dentro do sistema
climtico son unha chave para poder interpretar
os cambios abruptos do clima. Os datos achegados recentemente pola testemua de xeo, de mis
de 35 km de profundidade, mostrado en Vostok
(Antrtida), indican que nos ltimos 420 ka tiveron lugar catro ciclos glaciar-interglaciar que, a
pesar das diferencias, teen unha mesma secuencia de interglaciares clidos, seguidos de episodios interestadiais progresivamente mis fros,
terminando cunha rpida recuperacin cara
seguinte interglaciar. Durante estes ciclos hai
unha clara relacin entre a concentracin atmosfrica de gases de efecto invernadeiro -CO2 e
168
Glaciar
2
0
-2
-4
Interglaciar
-6
-8
280
E
E
260
240
220
CH4 (ppmv)
200
700
600
500
400
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
300.000
Anos antes do presente
CH4- e o clima: valores baixos de concentracin

nos perodos glaciares (180-220 ppmv e 320-350
ppbv, para CO2 e CH4 respectivamente) e altos
nos perodos interglaciares (280-300 ppmv e
650-770 ppbv respectivamente), o que est a
indicar que as variacins das concentracins
atmosfricas destes gases estn en fase cos
cambios da temperatura.
350.000
400.000
CO2 (ppmv)
Temperatura (C)
CAMBIO
Os xeos da Antrtida son

extraordinarios rexistros xeoqumicos
do cambio climtico a escalas
temporais de centos de miles de anos. A
anlise do aire contido nas burbullas
atrapadas no xeo permite coecer a
variacin da concentracin dos gases
atmosfricos longo do tempo, e facer
estimacins da evolucin das
temperturas. Estes rexistros sinalan que
o clima cambiou de xeito continuo,
alomenos, nos ltimos 420.000 anos. A
figura amosa o rexistro do testigo de
xeo de Vostok, no que se chegou ata
3.500 m de profundidade. Os perodos
fros denomnanse glaciares e os
clidos interglaciares. As fases mis
atemperadas dos perodos glaciares
reciben o nome de interestadiais (I) e as
mis fras de estadiais (E) (modificado
de Petit et al, 1999).
concentracin de ins que sirvan de ncleos para

a formacin de cristais de xeo e gotas de auga dependente sa vez da intensidade dos raios
csmicos-, etc. En conxunto os resultados suxiren
que o Atlntico Sur desempea un papel preponderante no cambio climtico, por medio da regulacin da concentracin do CO2 atmosfrico.
Nembargantes, os mecanismos implicados non

estn claros. Os ocanos son o principal reservorio de CO2 -en forma disolta- e o seu intercambio coa atmosfera depende da temperatura das
augas cocenicas superficiais: a maior temperatura maior liberacin de CO2 cara atmosfera e
menor capacidade de disolucin nas augas marias, polo que o quecemento climtico pode ser o
responsable do aumento da concentracin de
CO2 atmosfrico. De feito algns investigadores
suxiren que hai un atraso de 500-1.000 anos
entre o comezo do quecemento climtico e o
aumento da concentracin de CO2, se ben isto
bastante especulativo. Polo que respecta CH4, a
sa concentracin aumenta lentamente e de
xeito continuo principio e logo, a metade do
quecemento, prodcese un brusco aumento. A
concentracin de CH4 depende das emisins das
reas fonte, esencialmente as braas das zonas
tropicas e das latitudes medias, que sa vez
dependen da temperatura e da precipitacin. E
esta ltima est relacionada cos procesos de
evaporacin, a temperatura da atmosfera, a
Por outra banda, a historia do clima a escalas de

tempo maiores non oculta que o sitema climtico non foi quen de manter un casquete de xeo
permanente no hemisferio norte ata hai unhs 3
Ma aproximadamente, e que as causas do comezo das glaciacins permanecen incertas. Para
algns investigadores hai unha conexin entre a
tectnica de placas e os drsticos cambios climticos que se desencadan no Cuaternario: o
169
O aumento das concentracins de

metano (CH4) contribe a
intensificar o efecto invernadeiro
da atmosfera terrestre. As
principais fontes deste gas son as
braas, onde se forma debido
evolucin da materia orgnica en
condicins reductoras.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
O DOMINIO DOS XEOS

CUATERNARIOS
peche do istmo de Panam. Este peche tera

como consecuencia, por un lado, un aumento do
transporte de humidade dende o Atlntico cara
interior do continente euroasitico, dirixido polos
ventos do oeste; iso dara lugar a unha maior
descarga de augas continentais no rtico por
medio dos ros siberianos, facilitando as a formacin de xeo mario e o aumento do albedo nas
latitudes elevadas. Por outra banda, o peche
tamn redirixira as correntes do Ocano
Atlntico, potenciando a corrente do Golfo e o
transporte de augas clidas superficias cara
norte. Este fenmeno deu lugar a un aumento da
formacin de augas profundas no Atlntico Norte
poendo en funcionamento a importantsima
cinta transportadora de calor ocenica que une os
hemisferios norte e sur, provocando unha redistribucin do exceso de enerxa recibida nas baixas
latitudes. O paso final sera un aumento da
evaporacin e o fluxo de humidade nas latitudes
elevadas, requirimento substancial para a formacin de casquetes de xeo.
Case que co nacemento do estudio da Terra os

investigadores decatronse da presencia de indicios que sinalaban que no pasado os xeos glaciares tiveron unha extensin maior que a actual. As
Hutton en 1785 chega conclusin de que certas
rochas presentes nos montes Jura, en Francia,
procedan en realidade dos Alpes, e foran transportadas al por extensos glaciares no pasado.
Nembargantes debemos a Agassiz a idea da Idade
do Xeo. Temos que entender que esta correspndese, en xeral, con todo o Cuaternario que, como
temos dito, estivo dominado maioritariamente
por longas pocas de fro intenso -glaciaresintercaladas con curtos perodos clidos -interglaciares-. Prodcese as uhna sucesin, aparentemente cclica, de perodos glaciares/interglaciares. Definimos logo un ciclo glaciar como unha
oscilacin climtica global da orde de 100 ka,
desenvolto dentro dunha idade do xeo sensu lato
que pode durar 1 Ma ou 10 Ma, e que recorrente en intervalos amplamente espaciados no
tempo xeolxico, da orde de 200 Ma.
Todo isto reforza a idea da complexidade do

sistema climtico e o seu comportamento nonlineal debido cantidade de subsistemas, procesos e mecanismos implicados -concentracin de
gases atmosfricos, concentracin de aerosois,
estratificacin da atmosfera, patrns variables de
ventos e correntes ocenicas, efectos orogrficos,
e incluso movementos tectnicos a grande escala, etc.-. A pesar diso, as investigacins conclen
que, alomenos para os ltimos 420 ka, as variacins das temperaturas mantense dentro duns
lmites -por exemplo, as mnimas para os perodos mis fros non difiren en mis de 1 C- e o
patrn de evolucin moi semellante. Este ltimo pode resumirse na seguinte secuencia:
primeiro, un cambio nos parmetros orbitais
(excentricidade, inclinacin do eixo ou precesin)
xeran cambios na insolacin que provocan o fin
da poca glaciar; e segundo, actan dous potentes factores amplificadores, en primeiro lugar o
efecto dos gases invernadoiro, e logo unha intensificacin da deglaciacin e do quecemento pola
diminucin do albedo debida fusin dos grandes casquetes de xeo do hemisferio norte.
Diferentes tcnicas cronomtricas, das que falaremos mis adiante, confirman un ciclo importante
cada 100 ka, ou o que o mesmo, oito repeticins
nos ltimos 700 ka. Actualmente o xeo dos glaciares ocupa un 10% da superficie de Terra; longo
das glaciacins que se sucederon no Cuaternario
esta superficie acadou e incluso excedeu do 30%,
e moito mis se se considera tamn a superficie da
Terra que, sen estar cuberta polo xeo glaciar, foi
severamente afectada polo fro, coa formacin de
solos xeados estacionalmente ou de maneira
permanente (permafrost). Formronse grandes
casquetes glaciares, os inlandsis, sobre os continentes: o casquete Laurentino en Amrica do
Norte, o Patagonia na America do Sur, o casquete
Fenoescandinavo no norte de Europa, e posiblemente outros dous mis na meseta do Tibet e en
Siberia, estendndose tamn ata os seus lmites
mximos o casquete antrtico. En tdolos casos o
espesor do xeo acadou varios milleiros de metros,
millns de quilmetros cadrados de superficie, e o
170
CAMBIO
En depsitos sedimentarios como

o da fotografa, vemos os efectos
dos distintos episodios climticos.
Os climas fros adoitan estar
representados por materiais
inorgnicos, facies groseiras e
bloques de tamao
heteromtrico, mentres que os
interglaciares adoitan estar
marcados pola presencia de
paleosolos.
lmite meridional do permafrost avanzou cara sur

no hemisferio norte. Por outra banda, nas reas
montaosas mis meridionais, como o caso das
montaas peninsulares en xeral e galegas en particular, desenvolvronse glaciares locais ou alpinos, e
eventualmente diferentes cinturns de solos
xeados.
Cales son as evidencias directas dos glaciares no
pasado? O mtodo mis evidente ver como se
comportan os glaciares actualmente supor que
no pasado se comportaron de igual maneira. Esta
idea, chamada Principio de Actualismo a base
da reconstruccin da evolucin da Terra e pdese aplicar tamn estudio dos avances glaciares.
Actualmente as pegadas deixadas polos sistemas
morfoxenticos, ou sexa os conxuntos de procesos que xeran as formas do terreo asociados a
climas fros, fanse evidentes en amplas rexins, e
permiten reconstrur con relativa fiabilidade os
seus dominios pleistocenos. Deste xeito acptase
que a Terra experimentou durante o Cuaternario
esta Idade do Xeo, durante a que os casquetes de
xeo cubriron grandes extensins de Eurasia e
Norteamrica. Dentro destas evidencias destacan
as formas de erosin glaciar, tales como os vales
glaciares, os circos ou as rochas aborregadas e as
formas de acumulacin e os depsitos asociados
a elas. As formas de acumulacin glaciar son
testemuas evidentes da accin glaciar sobre o
terreo. Dende o principio os investigadores tende-
ron a introducir denominacins locais: as, o

termo morrena, nome dado polos habitantes da
Alta Saboia s acumulacins de entullo situadas
nos arredores dos glaciares, aplicouse dende o
principio das investigacins s formas do relevo
orixinadas pola acumulacin de sedimentos
glaciares paso do xeo, pero tamn se aplicou
este termo sedimento que contian, anda que
o uso habitual fixo do termo xentico morrena un
vocablo que designa ante todo unha forma.
Outro termo, till, que de orixe escocesa e tradicionalmente sinala a presencia de solos duros e
moi pedregosos pouco aptos para a agricultura,
reservouse para a clasificacin xentica dun sedimento de orixe glaciar. As o termo till permite
caracterizar os aspectos sedimentolxicos dunha
formacin glaciar, namentres que a nocin de
morrena designa unha forma de acumulacin
glaciar, unha topografa particular do till. Por
outra banda caracterstica a presencia de materiais chamados fluvioglaciares, porque se orixinan
Hoxe a extensin da Terra

ocupada polos glaciares
pequena, mais noutros
momentos do Cuaternario
unha grande parte do
planeta estivo cuberta de
xeo. A acumulacin ou fusin
do xeo nos glaciares, como
neste glaciar alpino do
Jungefrau (Suza), provoca
variacins na proporcin de
auga lquida, dando lugar a
descensos ou ascensos do
nivel do mar.
171
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Moitas son as evidencias

deixadas polos climas fros e o
paso dos glaciares nas montaas
galegas, como nos Ancares. Na
fotografa poden ollarse circos
glaciares -en segundo plano-,
pulidos pola reiterada accin das
masas de xeo e campos de
bloques -en primeiro planoxerados nas etapas finais da
ltima glaciacin.
polo arrastre e deposicin dos sedimentos durante as fases de desxeo glaciar nas que predomina
a presencia de auga en estado lquido. Aparecen
as as grandes planicies fluvioglaciares, chamadas
co nome tradicional islands sandur, nos estreitos
vales glaciares as terrazas fluvioglaciares, cortadas
pola incisin posterior dos ros.
en moitos outros e sen dbida o mis coecido. Foi definido por Penck e Bruckner a principios
do sculo XX a partir do estudio do sector alpino
situado entre os ros Iller e Lech. Recoecronse
ata catro glaciacins sucesivas, que recibiron o
nome dos ros bvaros onde se estudiaron (Gnz,
Mindel, Riss e Wrm), definidas pola presencia de
catro xeracins de morrenas terminais escalonadas, coas sas respectivas terrazas fluvioglaciares.
A glaciacin Wrm estara representada pola
morrena superior e a terraza superior, depositadas
no momento glaciar; a erosin posterior no interglaciar erosionara a morrena e a terraza. Este
modelo repetirase en cada perodo glaciar/interglaciar. Os perodos glaciares sinlanse por fases
de acumulacin de sedimentos, mentres que os
interglaciares estn representados unicamente
por fases erosivas.
Xa dende o comezo das investigacins sobre da

Idade do Xeo, baseadas no estudio destas evidencias deixadas sobre o terreo polo paso dos glaciares, comprobouse a presencia de sucesivos avances dos xeos continentais, polo que foron
establecndose modelos, chamados agora clsicos, nas distintas partes do mundo onde se estudiou o fenmeno. O primeiro en establecerse foi
o Modelo Alpino, que influu de maneira notable
Outras formas glaciares
importantes son os depsitos de
sedimentos transportados polos
xeos, que reciben o nome de
morrenas, e poden ocupar
posicins diversas. A fotografa
amosa unha morrena, no lmite
da fronte de ablacin do glaciar
Vatnajokull (Islandia).
Posteriormente o estudio doutras reas levou a

formulacin doutros modelos dos que, pola sa
importancia, destacaremos os establecidos para o
norte de Europa e para Norteamrica. En mbolos
dous casos o tipo de glaciarismo estudiado diferente dos Alpes, pois trtase do estudo dos
grandes inlandsis pleistocenos Fenoescandinavo
(no norte de Europa) e Laurentino (en
172
Anos x 1.000
Norteamrica). Temos que imaxinar capas de xeo

de miles de metros de espesor e centos de miles de
quilmetros cadrados de extensin. No modelo
noreuropeo a clasificacin descansa na idea de
que os sistemas maiores de morrenas terminais
delimitan glaciacins sucesivas. As morrenas
terminais das glaciacins Warthe e Weischsel, as
mis modernas, presentan un aspecto fresco e
conservan en grande medida a sa forma. Polo
contrario as correspondentes glaciacin Saale,
anda conservando a sua forma orixinal, aparecen
xa mis degradadas pola erosin. Por ltimo, as
correspondentes glaciacin Elster presntanse
fortemente erosionadas e perderon a sa forma
orixinal. Pero a diferencia do modelo Alpino, a
subdivisn en sucesivas glaciacins confirmada
aqu pola presencia de numerosos depsitos interglaciares, de orixe maria ou continental, interestratificados entre os depsitos glaciares (interglaciares Comerian, Holstein e Eemian). Pola sa
banda o modelo norteamericano basase no estudio dos materiais xerados polo casquete de xeo
laurentino nas terras baixas do centro de
Norteamrica situadas redor dos Grandes Lagos.
A clasificacin basase nas morrenas e os sedimentos que foron depositados nos avances glaciares, e nos paleosolos desenvolvidos nos momentos
interglaciares, definndose as ata catro glaciacins
sucesivas (Nebraska, Kansas, Illinois e Winsconsin)
cos seus correspondentes interglaciares (Aftonian,
Yarmouth, e Sangamon). Existen outros modelos
sobre outros espacios, como por exemplo o desenvolvido nas illas britnicas ou o siberiano, pero
basicamente toman como referencia os antes citados. De feito o modelo mis mencionado polos
investigadores o Alpino, e a sa nomenclatura de
catro glaciacins a mis utilizada.
Estadios
Isotpicos
CAMBIO
Clima
DP
SA
T
T emperatura
Humedade
2a
20
2b
2c
2d
O
C
S
A
Ocenico hmedo
Continental
Semirido
Arido
DP
A
SA
B
T
Deserto polar
Artico
Subrtico
Boreal
Temperado
3a
40
3b
3c
60
4
80
5a
5b
100
5c
5d
120
5e
S
A
Humedade
Estes interestadiais recocense porque son o

suficientemente atemperados como para que se
desenvolvan procesos edafoxenticos, coa aparicin de solos que posteriormente foron enterrados polos sedimentos depositados en perodos
estadiais orixinndose as a presencia de paleosolos ou solos enterrados. Durante o Weichseliense
os Pases Baixos convertronse na maior rea de
deposicin de materiais transportadas polo vento
nos estadiais, os chamados loess. Intercalados
entre eles aparecen paleosolos desenvolvidos en
episodios interestadiais. O estudio do polen que
Vemos logo que os sucesivos ciclos glaciar/interglaciar son un fenmeno global. Podemos formular agora como son eses ciclos glaciar/interglaciar.
Os estudios dos ciclos longos, os glaciares,
amosan que distan moito de ser perodos de fro
homoxneo, senn que mis ben o que vemos
que presentan fortes oscilacins entre momentos
moi fros, chamados estadiais, e momentos de
fro menos intenso, chamados interestadiais.
173
A evolucin paleoclimtica do
Cuaternario amosa importantes
variacins da temperatura e a
humidade. O ltimo interglaciar
ocorreu hai uns 120-130.000
anos e foi lixeiramente mis
clido que o Holoceno. A partir do
110-120.000 BP o clima entrou
nun perodo glaciar coecido
como o Wrm, no que as
temperaturas en Galicia chegaron
a descender ata 12 C por debaixo
dos valores medios actuais.
ATLAS
CLIMTICO
Na fotografa amsase un nivel

sedimentario composto por
cantos marios na praia de Area
Longa (Lugo), correspondentes a
unha antiga praia que unha
evidencia dun nivel do mar mais
alto que o actual, ocorrido
probablemente durante o ltimo
interglaciar (Eemiense).
DE
GALICIA
presentan esta dificultade, xa que en moitos lugares a sedimentacin e continua, de a o interese

do seu estudio hora de afrontar reconstruccins
paleoambientais. As testemuas extradas das
perforacins pdense datar con seguridade a
travs de diferentes mtodos (14C, series de Uranio,
paleomagnetismo, etc.) o que proporciona unha
escala crononolxica precisa. Estes sedimentos
compense principalmente polos restos esquelticos dos pequenos seres vivos que habitan nestes
ambientes. longo da sa vida estes organismos,
chamados foraminferos, fixan no seu esqueleto o
osxeno isotpico presente no seu ambiente vital;
o 16O mis lixeiro que o 18O, e proporcionalmente mis abundante na auga que se evapora. Se
esta auga evaporada queda retida nos continentes en forma de xeo a concentracin do istopo
lixeiro (16O) no ocano descende. O investigador
Emiliani foi o primeiro que se decatou que a relacin istipica 18O/16O presente nas augas ocenicas dependa en realidade da cantidade de auga
retida en forma de xeo nos continentes. Deste
xeito os perodos extremos de concentracin definen os chamados estadios isotpicos. O estadio
presente, que se corresponde co Holoceno,
designado como estadio isotpico 1. Definronse
mis de cen estadios isotpicos. Este rexistro
permitiu estudiar a sucesin de perodos glaciares
e interglaciares longo do Cuaternario e amosa
conteen estes niveis permite afirmar que as

plantas que viviron sobre eles correspndense con
vexetacin caractersitca de climas menos fros,
definndose deste xeito os interestadiais
Amersfoot, Moershoofd, Hengelo e Denekamp,
nos Pases Baixos; os interestadiais Brorup,
Blling e Allerd en Dinamarca e o interestadial
Odderade en Alemaa. Por exemplo, o
Weichseliense final entre o 16-10 ka BP, divdese
en dous estadiais fros -Dryas antigo e Dryas
recente- separados por un interestadial menos
fro -o Blling/Allerd-, basendose este modelo
en localidades tipo de Dinamarca.
Pero o rexistro continental do que temos falado
ata agora caracterzase por ser discontinuo,
presentando frecuentes lagoas debidas a que cada
glaciacin tende a borrar os restos da anterior e
dificulta o seu estudio. Os fondos marios non
Fronte do glaciar Kvirjkull,
unha rama do gran inlandsis
Vatnajokull, en Islandia. En
primeiro plano, a morrena frontal
con bloques errticos que acadan
dimensins decamtricas.
Islandia conserva unha das
maiores extensins de xeos
continentais, s superada por
Grenlanda e a Antrtida. No
resto do mundo, os glaciares
restrnxense s altas cordilleiras
coma os Alpes, o Himalaia, as
Montaas Rochosas ou os Andes.
174
CAMBIO
unha complexidade moito maior que o rexistro

continental. Nun ritmo aparentemente cclico
sucdense perodos isotpicos caracterizados por
baixas concentracins de 16O, duns 100 ka de
duracin, e perodos de alta concentracin de 16O,
duns 10 ka de duracin.
xeos continentais, que se corresponde co pleniglaciar final (25-18 ka BP) e o mximo avance
recoecido en diferentes cadeas montaosas
europeas, como por exemplo os Vosgos, os
Alpes, os Pireneos ou mesmo montaas galegas
como Os Ancares ou O Courel, nos que diversos
autores propoen datas mis antigas. A causa de
este diacronismo pode estar en que mentres o
desenvolvemento dos inlandsis est en relacin
directa co aumento do fro o desenvolvemento
dos glaciares locais depende da existencia
dunhas condicins climticas que permitan un
balance de acumulacin/ablacin de xeo positivo; para que isto ocorra son necesarias non
tanto unhas condicins de fro moi intenso
como que exista un bo aporte de neve en inverno e que esta non se funda en vern. Pero a
masa de xeo resultante moitsimo mis pequena que a orixinada nos inlandsis continentais, e
polo tanto responde mis rapidamente s oscilacins climticas. Os glaciares de montaa son os
primeiros en responder empeoramento climtico, antes anda de que se formen os grandes
casquetes continentais, pero pola mesma razn
a sa fusin pode ser mis temper. Por exemplo, vense mis afectados pola restriccin severa
do ciclo hidrolxico nos momentos finais dos
ciclos glaciares, xa que os climas moi fros son
tamn, por definicin, moi secos.
Canta cantidade de auga pode ser retida nos

contientes en forma de xeo nos ciclos glaciares?
A resposta a esta sinxela pregunta a do estudio
da evolucin do nivel do mar, e realmente
sorprendente: no momento lxido do ltimo ciclo
glaciar o nivel do mar descendeu ata uns 120130 m con respecto nivel actual (+/- 20 m). O
maior responsable deste descenso foi a retencin
de auga nos grandes inlandsis continentais
laurentino, fenoescandinavo e antrtico-, xa que
se estima que a auga retida nos glaciares locais
ou de montaa tan s representa 55 m do
descenso do nivel mario. Isto importante
porque no ltimo ciclo glaciar o maior descenso
prodcese no momento mis fro, que cando
se desenvolven ata os seus lmites mximos os
inlandsis continentais, os glaciares por excelencia (estadio isotpico 2). Pero estes tardan moito
en formarse e s acadan este lmite nos momentos finais dos ciclos glaciares, que son os mis
fros, pero as montaas elevadas son as primeiras en sufrir o arrefiamento global polo que os
glaciares se desenvolven sobre elas mis cedo.
Como sabemos, en Eurasia estas montaas
concntranse preferentemente nas latitudes
medias:
Himalaia-Pamir-Cucaso,
Alpes,
Pireneos-Cordilleira Cantbrica, e mesmo as
montaas galegas, polo que de supor que
presentaran unha acumulacin de xeo con
anterioridade mximo avance dos inlandsis
continentais. Esta idea dun arrefiamento tempern vese reforzada pola presencia de evidencias
que demostran un ambiente xa fro asociado a
un nivel mario anda alto, como pode ser a
presencia de cantos de orixe glaciar na costa de
Bretaa, correspondentes estadio isotpico 5,
inicio da ltima glaciacin. Indican a chegada
de icebergs que transportaron eses materiais
dende o norte de Europa. Arredor desta idea
xorde a diacrona entre o mximo avance dos
OS CAMBIOS CLIMTICOS
CUATERNARIOS EN GALICIA
Cmo afectaron os cambios climticos durante
o Pleistoceno e o Holoceno a Galicia? O estudio
das reas de montaa galegas revelou a presencia dun glaciarismo moi intenso, que desenvolveu linguas de xeo que acadaron ata os 28 km
de lonxitude e os 500 m de espesor mximo no
tramo alto do vale do Bibei. Nos Ancares os
glaciares acadaron ata 13 km de lonxitude e 340
m de espesor mximo, cunha superficie total
duns 140 km2. Os glaciares do Cebreiro-Oribio e
O Courel foron mis modestos en tamao, anda
que presentaron a mesma complexidade. Na
serra do Xurs-Gres, entre Galicia e Portugal
tamn se desenvolveu un importante glaciaris-
175
ATLAS
O estudio dos procesos

xeomorfolxicos e das formas
resultantes permite afronta-la
reconstruccin da dinmica
glaciar. Estes mapas amosan tres
fases de estabilizacin das frontes
glaciares, recoecidas para o
ltimo ciclo na serra dos Ancares.
No momento de mximo avance
a superficie ocupada polos xeos
non era menor de 140 km2;
nembargantes, na etapa mis fra
a extensin s representa uns 40
km2.
CLIMTICO
DE
GALICIA
mo, cunha superficie total duns 60 km2. As

condicins foron tan favorables que anda en
pequenas serras, duns 1000-1100 m de altidude
como no caso do Xistral e Faro de Avin e de tan
s 600 m no caso da Capelada, formronse
tamn pequenos aparatos glaciares.
Miravalles
Cua
N
Este glaciarismo moi nidio, e tamn moi

complexo, pois amosa diferentes estadios de
retroceso e estabilizacin, sobre todo nas serras
mis elevadas como o caso dos Ancares onde
se poden distinguir tres fases maiores: o mximo
avance, unha fase intermedia e por ltimo unha
fase na que os glaciares se agochan nas partes
mis elevadas da serra, por riba dos 1500 m de
altitude. Unha evolucin parecida pdese observar naqueles sectores afectados pola presencia de
solos xeados. Xrase unha dinmica periglaciar,
relacionada coa presencia de condicins ambientais propicias para a xnese de procesos de xeodesxeo a ritmos diversos que estn suxeitos,
igual que outros fenmenos naturais, s leis da
zonacin xeogrfica. As, unha taxonoma
xeocriolxica establece no seu nivel superior tres
grandes pisos ou cinturns: un piso de permafrost, caracterizado pola presencia permanente de
xeo, un piso de conxelacin, no que os fenmenos de conxelacin se producen s nun perodo
do ano, coa presencia en todo caso de xelisoles, e
un piso con presencia de alternancias de xeodesxeo en ciclos curtos. As consecuencias da
presencia dun ou doutro piso no espacio sern
diferentes en cada caso. Por exemplo, a presencia
dun autntico permafrost orixinar formas caractersticas tales coma glaciares rochosos ou
campos de bloques. Pola contra, a presencia dun
xeo estacional profundo xerar outro tipo de
formas, como por exemplo as crioturbacins. Por
outra banda a superposicin nun mesmo espacio
de facies morfodinmicas diferentes flanos
claramente dunha sucesin no tempo de condicins paleoambientais distintas.
Tres Bispos
Penarubia
0
5 Km
Miravalles
Cua
Tres Bispos
Penarubia
N
0
5 Km
Miravalles
Cua
Tres Bispos
Penarubia
N
0
evidente que, igual que outros pisos controlados en ltimo termo polas condicins macroclimticas xerais, estes pisos ascenderon ou descenderon en altitude na medida na que as condicins
5 Km
176
CAMBIO
Dous exemplos de depsitos de

vertente de orixe periglaciar (na
foto superior, depsito de
Vilanova, e na inferior, depsito
de Moia, mbolos dous no val do
ro Navia).
climticas, ou mellor dito paleoclimticas, variaron. As, un descenso da temperatura media debe
ir acompaado dun descenso altitudinal relativo
do lmite inferior destes pisos. Sen embargo,
igual que ocorre co fenmeno glaciar, a temperatura non o nico factor climtico que controla
a dinmica periglaciar, sendo tamn fundamental
a dispoibilidade de humidade. Neste senso
temos que incidir nos conceptos de permafrost
ocenico e continental.
actualismo podemos supoer que se isto ocorre

na actualidade o mecanismo debeu funcionar
igual no pasado, e xa que estas formas foron
descritas como formas fsiles na serra dos
Ancares e no vecio val de Degaa, temos que
supor que cando se orixinaron exista un cinturn
de solos xeados (permafrost) nestes sectores do
NW peninsular. O mesmo ocorre se falamos dos
campos de bloques, que son extensins horizontais de macroclastos que requiren para a sa
formacin a presencia dun permafrost continuo,
ou sexa, temperaturas inferiores s 6 C de TMAA.
Os campos de bloques aparecen nas superficies
aplanadas que forman parte dos cumes das serras
galegas, tales como Os Ancares, Queixa e
Trevinca, polo que tamn son unha boa ferramenta hora de establecer reconstruccins paleoclimticas.
Nas reas de montaa galegas aparecen formas

caractersticas deste tipo de fenmenos, tales
como os glaciares rochosos fsiles, os campos de
bloques, as cuas de xeo fsiles ou os solos crioturbados. Son todos indicios da presencia de
solos xeados, e teen un valor engadido. Como
estas formas aparecen s cando se dan unhas
condicins de temperatura e precipitacin moi
precisas, poden ser utilizadas como indicadores
das memas e polo tanto como indicadores paleoambientais. Un exemplo de este feito son os
chamados glaciares rochosos. Trtase de acumulacins de clastos cementados por xeo intersticial
con evidencias de fluxo, presentando formas
lobuladas ou en lingua, e que recordan en certa
medida os autnticos glaciares, se ben de dimensins moito mis modestas. Actualmente tdolos
glaciares rochosos activos do globo atpanse al
onde as temperaturas medias anuais do aire
(TMAA) son polo menos inferiores s -2 C. Esta
isoterma marca tamn o lmite inferior do chamado permafrost espordico (solos xeados permanentemente s en exposicins norte ou noreste)
polo que os glaciares rochosos se converten en
indicadores do lmite inferior do permafrost. Por
unha banda, aplicando o xa citado principio do
Ademais destas formas orixinais, existen outros

elementos que podemos empregar, tales como a
presencia de cuas de xeo fsiles, como as descri-
177
A presencia deste tipo de

sedimentos demostra que no
pasado existiu unha alternancia
de fases de conxelacin do solo.
O depsito de Vilanova suxire que
o fro responsable da sa
formacin foi mis atenuado que
no caso de Moia, onde as cuas
de xeo implican un solo que
permaneca xeado polo menos
estacionalmente.
O contraste entre estes tipos de
depsitos indica fases de fro
diferentes longo do Cuaternario
final, relacionables coas fases
glaciares a maior altitude.
Depsito de orixe fluvioglaciar de

Pas, val do Bibei (Ourense). Indica
a cercana da fronte do glaciar e
a circulacin de auga lquida. A
estructura sedimentaria vertical
(cua fsil) revela que o depsito
conxelouse de xeito permanente
(permafrost) nunha fase posterior
sa formacin.
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
Pleistoceno superior dronse condicins de

glaciarismo que variaron entre os dous modelos.
Glaciar rochoso nas vertentes do

pico Cua, na serra dos Ancares
(Lugo). igual que outras formas,
evidencia a presencia de solos
xeados permanentemente con
posterioridade retirada dos xeos
cuaternarios neste sector.
Como coecemos este feito? Calquera glaciar

pdese dividir en das partes segundo a dinmica de acumulacin/ablacin: unha parte
superior ou rea de acumulacin, e outra inferior ou rea de ablacin, separadas por unha
la chamada La de Equilibrio Glaciar (ELA
segundo as sas iniciais en ingls). Polo dito
anteriormente a temperatura da ELA pode variar
segundo o tipo de glaciarismo entre valores,
deducidos a partir do estudio de glaciares activos, que oscilan dos 0 C ata os -14 C.
evidente que no glaciarismo ocenico a ELA est
por baixo do lmite de calquera solo xeado e que
por debaixo da ELA no glaciarismo continentalizado se desenvolven todo tipo de solos xeados.
Se podemos establecer unha relacin entre
glaciares e presencia de solos xeados poderemos
propor un modelo xeocriolxico que defina o
tipo de clima fro que se d nun momento
determinado. Os estudios sobre climas fros
pleistocenos en Galicia permtennos establecer
unha sucesin de fases xeocriolxicas diferenciadas longo de alomenos o Pleistoceno final
que poen en relacin a dinmica glaciar e a
dinmica periglaciar.
tas no val do Bibei ou no val do Moia, afluente

do Navia, que denotan a existencia de permafrost
a cotas relativamente baixas, como son os 800700 m, ou as crioturbacins e a presencia de
horizontes endurecidos (fraxipn) nos solos, que
en todo caso sinalan a ocorrencia de solos xeados
estacionalmente en profundidade, cando non
autntico permafrost. Como estas e outras formas
se gradan en altitude podemos supoer tamn
que non todas son coetneas, e que polo tanto
marcan momentos fros de diferente intensidade
e localizacin temporal.
Estamos a falar de solos xeados, pero, que pasa
mentres tanto cos glaciares? Sabemos que a
formacin de glaciares responde a un equilibrio
dinmico fro/humidade. Segundo isto pdense
formular dous modelos extremos de glaciarismo.
Un condicionado polo gran aporte de humidade
en forma de neve dentro dun contexto fro, pero
que non requirira TMAA extremadamente
baixas. Teramos as un glaciarismo de tipo
ocenico controlado principalmente pola
abundancia de precipitacins en forma slida. O
modelo contraposto estara apoiado nun control
pola presencia dun fro extremo, e orixinara un
glaciarismo continentalizado fro/seco. Estes
dous modelos, e tdalas sas variedades de
transicin danse na actualidade no globo. Os
estudios sobre a evolucin xeomorfolxica no
NW peninsular demostran que longo do
O PLEISTOCENO
Un primeiro momento detectado caracterzase
pola presencia en Galicia dunha fase xeocriolxica ocenica, condicionada polo gran aporte de
neve dentro dun contexto fro anda que non
extremo, xa que non se detecta a presencia de
solos xeados por debaixo do nivel da ELA nos
distintos macizos montaosos. Correspndese co
momento de mximo avance dos glaciares nas
montaas galegas. A sa correlacin cos datos
aportados polo estudio de diferentes depsitos de
orixe periglaciar localizados no litoral galego
permtenos afirmar que esta fase anterior 31
ka BP. En todo caso o descenso das TMAA con
respecto s medias actuais necesario para que se
dea esta fase da orde de 6 C.
178
CAMBIO
Temperatura media anual actual (C)

(Perodo 1961-1990)
<4
4a6
6a8
8 a 10
10 a 12
12 a 14
14 a 16
16 a 18

Mximo Avance Glaciar (60.000-30.000 BP)
18 a 20

Glaciares Individualizados (20.000-18.000 BP)
< -8
-8 a -6
-6 a -4
-4 a -2
-2 a 0
0a2
2a4
4a6
6a8
8 a 10
179
< -8
-8 a -6
-6 a -4
-4 a -2
-2 a 0
0a2
2a4
4a6
6a8
8 a 10

Glaciares de Altitude (16.000-10.000 BP)
< -8
-8 a -6
-6 a -4
-4 a -2
-2 a 0
0a2
2a4
4a6
6a8
8 a 10
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
O HOLOCENO
Con posterioridade detctase un segundo

momento fro, correspondente a unha fase
xeocriolxica continentalizada, na que xunto
presencia de glaciares nas montaas mis elevadas temos a aparicin de solos xeados por debaixo do nivel da ELA. Este momento mis fro que
o anterior, dndose un descenso da TMAA duns
12 C, anda que os glaciares son menos estensos
que na fase anterior debido a un descenso no
aporte de humidade, xa que en resposta
descenso das temperaturas o clima global faise
mis seco. A sa correlacin cos datos globais
permtenos situala no Pleniglaciar Global Final
(25-18 ka), o que corroborado pola presencia de
datacins absolutas no noso mbito de estudio.
A partir dos 11 ka o clima cambia repentinamente para dar paso presente interglaciar, que recibe o nome de Holoceno. Un interglaciar atpico,
tanto pola sa duracin como pola sa estabilidade en comparacin cos interglaciares anteriores. A maior parte da transicin entre o ltimo
episodio fro do ltimo perodo glaciar e o comezo deste interglaciar parece que ocorreu nun
breve perodo de tempo, tal vez non superior aos
50 anos, tal como suxiren os rexistros dos xeos de
Groenlanda; se ben tardou en consolidarse unhs
1.500 anos. De novo, un cambio na circulacin
ocenica provocara un aumento significativo do
vapor de auga atmosfrico, posiblemente dando
lugar incremento das reas de braa e da
emisin de CH4 que, xunto co incremento na
concentracin de CO2, potenciaran o quecemento climtico.
Que caractersticas presentara este clima? S

coecemos para esta fase os valores tericos da
TMAA, as como o feito da restriccin importante no ciclo hidrolxico. Darase unha amplitude
trmica moi grande, cos meses de inverno moi
fros e ondas de fro que faran baixar as temperaturas por debaixo dos -25C; o solo permanecera xeado. Nembargantes no curto vern as
temperaturas situaranse por enriba dos cero
graos e darase un desxeo, polo menos superficial,
do solo. Trtase do mesmo tipo de clima que se
d hoxe en da na tundra siberiana: moi fro e
relativamente seco.
En Galicia sntomas deste quecemento son apoiados polos datos dos rexistros polnicos, xeomorfolxicos, sedimentolxicos e edficos, alomenos
dende hai 95 ka, indicando un claro aumento do
fluxo de humidade e das temperaturas. As condicins iniciais son fras, pero a partir dos 8-7 ka a
recuperacin trmica notable, acadando o perodo ptimo do Holoceno arredor do 6 ka, con
temperaturas da orde de 2-3 C superiores s
actuais -lixeiramente mis baixas que no anterior
integlaciar-.
Por ltimo o estudio do glaciarismo e dos solos

xeados permtenos distinguir unha ltima fase
xeocriolxica continetalizada de altitude, que se
pode desdobrar en dous momentos. En todo caso
menos fra e est sinalada pola presencia de
glaciares rochosos nos sectores mis elevados das
serras orientais (Os Ancares, Degaa, etc.) coetneos ou posteriores retroceso final dos glaciares. O descenso da TMAA e da orde de 6-7 C,
similar fase xeocriolxica ocenica, o que indica que a dispoibilidade de humidade neste
momento moito maior. Cronoloxicamente sitase no Tradiglaciar inicial (Tardiglaciar I, 16-13
ka). A derradeira fase fra pleistocena instlase no
chamado Tardiglaciar final (Tardiglaciar II, 11-10
ka), e supn unha cada das temperaturas con
respecto s actuais duns 4 C.
Esta fase remata cara s 5 ka, cando ten lugar

unha regresin trmica que durar ata os 3 ka,
etapa que recibe o nome de Perodo da
Neoglaciacin. O arrefiamento climtico no noroeste da pennsula e corroborado por investigacins xeoqumicas recentes nas turbeiras da Serra
do Xistral. Estas indican que durante a neoglaciacin as temperauras medias mantivronse sempre
por debaixo das medias actuais, incluso ata 2 C.
Ao mesmo tempo deuse un avance dos glaciares
de montaa europeos (Alpes, Pireneos...) e unha
regresin maria -baixada do nivel do marque
quedou ben documentada nos depsitos sedimentarios da costa galega. Cara s 3 ka inciase
180
CAMBIO

Perodo clido romn (2.000-1.500 BP)
<4
4a6
6a8
8 a 10
10 a 12
12 a 14
14 a 16
16 a 18

Pequena Edade do Xeo (s. XVI-s. XVIII)
18 a 20
un quecemento irregular, que desecadeou unha

fase maria transgresiva -subida do nivel do marque culminou en poca romana, durante o
Perodo Clido Romano, entre hai 2 e 1,5 ka,
dando lugar a que algns asentamentos prehistricos se visen afectados pola marea alta e por
porcesos litorais (temporais, por exemplo), como
o Castro de Baroa ou o Castro da Croa (illa de
Toralla). Durante este perodo clido as temperaturas mantivronse entre 2 e 3 C por enriba das
medias actuais, sendo sa vez unha fase mis
hmida -probablemente a mis longa das fases
hmidas do Holoceno final-.
<4
4a6
6a8
8 a 10
10 a 12
12 a 14
14 a 16
16 a 18
18 a 20
unha rpida recuperacin con valores de temperatura semellantes aos de poca romana, sendo
este un aspecto singular da evolucin climatolxica de Galicia pois, tal como indica Font Tullot
Os rexistros paleoclimticos
referidos evolucin do ltimo
tramo do Holoceno, como o
amosado na grfica -reconstrudo
a partir das variacins do Hg
nunha turbeira da Serra do
Xistral-, parecen indicar que as
temperaturas por enriba da
actual foron a norma mis que a
excepcin. Anda as, tamn
amosan a presencia de dous
importantes perodos fros, a
Neoglaciacin que comezou fai
uns 5.000 anos e rematou fai uns
3.000 anos, e a Pequena Idade do
Xeo, ocorrida entre os sculos XV
e XVIII; durante os cales as
temperaturas foron entre
1 e 25 C inferiores s actuais
(modificado de Martnez Cortizas
e colaboradores, 1999).
0
Pequena
Idade do Xeo
500
1000
Periodo clido medieval
Anos B.P.
1500
Periodo clido
romano
2000
2500
Hai uns 1500 anos ocorreu un breve perodo de

degradacin climtica que, se ben acadou temperaturas semellantes s presentes, supuxo unha
forte regresin trmica (un descenso das temperaturas de 2 a 25 C) acaecida durante a desintegracin do Imperio Romano e a colonizacin
xermnica da Pennsula Ibrica. Este breve perodo, da orde dun sculo de duracin, deu paso a
3000
Periodo da
Neoglaciacin
3500
4000
-4
-3
-2
-1
Diferencia de temperatura
fronte s medias actuais (C)
181
ATLAS
CLIMTICO
na sa obra Historia del Clima de Espaa, o

resto da Pennsula Ibrica e o suroeste europeo
vronse inmersos nun intenso perodo fro que
recibe o nome de Episodo Fro Altomedieval. No
mesmo documntanse avances dos glaciares
escandinavos e alpinos, crecidas histricas dos
ros europeos como as do Rdano (anos 563, 572
e 583), invernos moi rigorosos con fortes nevadas, intensas secas e cuantiosas perdas na agricultura. A peculiar situacin circulatoria da
atmosfera (cun anticicln nor-centroeuropeo
flanqueado por dous sectores de baixas presins,
un en Islandia e outro no norte de frica) provocou o arrastre de masas de aire fro centroeuropeas e siberianas cara cunca mediterrnea,
orixinando al fortes adversidades climticas.
Nembergantes, tamn provocou o acceso de
masas de aire ocenico clido do sur e suroeste
sobre Galicia, favorecendo unhas condicins
climticas claramente contrastadas coas do resto
da pennssula. Este episodio podera estar relacionado coa introduccin de certos cultivos termicamente exisentes en Galicia.
DE
GALICIA
sobre a superficie xeada celebrbanse as Feiras de

Xeo, con atraccins e partidos de ftbol. En
Galicia, este episodio climtico desencadeou
procesos erosivos, morfoxnese sedimentaria e
procesos asociados co fro nas reas de montaa
(como nos Ancares), que estn a revelar os estudios xemorfolxicos, sedimentolxicos e xeoqumicos.
A partir do sculo XVIII deuse unha abrupta recuperacin trmica que se consolidou durante o
XIX, en plena revolucin industrial. A finais do
sculo XIX as temperaturas diminuron de novo,
dende uns 25 C por enriba das actuais ata cseque 05 C por debaixo das mesmas a principios
do sculo XX. Este descenso termomtrico que
ocorreu en Galicia, tamn e reflectido polos rexistros de estacins meteorolxicas de serie longa
do norte da pennsula. A pesar diso o devir do
sculo XX o dun quecemento progresivo, arredor de 1 C (dende -03 a +06 C, respecto das
medias actuais). Os rexistros xeoqumicos das
turbeiras parecen indicar ademais unha tendencia
maior incidencia da seca.
O seguinte perodo climtico relevante o

Episodio Clido Baixomedieval, centrado en hai
uns 1000 anos, con temperaturas que puideron
ser ata 35 C superiores s actuais. Este parece
que foi tamn un perodo bastante hmido nos
sectrores atlnticos. A continuacin as temperaturas baixaron para estabilizarse arredor de 1 C
por enriba das presentes, para finalmente entrar
nun dramtico descenso que deu lugar denominada Pequena Idade do Xeo. Este ltimo episodio climtico, para o que algns autores marcan
o seu inicio cara a mediados do sculo XV, coincide cun mnimo na formacin de manchas solares (o mnimo de Maunder), e supuxo unha das
pocas recentes de maior intensidade do fro, con
temperaturas que chegaron a ser da orde de 25
C mis baixas que as actuais. Ademais do avance
dos glaciares escandinavos, alpinos e pirenaicos incluso coa formacin de pequenos ncleos de
xeo na Cordilleira Cantbrica-, o descenso termomtrico foi tan intenso que a maior parte dos ros
europeos xebanse durante o inverno. En Londres
a capa de xeo do Tmesis era de tal espesor que
O CAMBIO CLIMTICO INDUCIDO

As evidencias que amosan os rexisros climticos
de Galicia para o sculo XX son coincidentes coas
obtidas a nivel global. Tal como recolle o documento do Intergovernmental Panel on Climate
Change (IPCC), existe unha preocupacin crecente de que sexan as actividades humanas as
causantes do cambio climtico observado, ao
aumentar o efecto invernadeiro como consecuencia das emisins de CO2 e outros gases efectuadas no pasado e que continan actualmente,
podendo facer que aumente a temperatura da
superficie terestre, o que correntemente se denomina quecemento global ou cambio climtico
inducido. Sorprendentemente, a teora invernadeiro do cambio do clima xa fora proposta por
Arrhenius en 1896, ao parecer o primeiro cientfico que investigou os efectos do CO2 sobre a
temperatura. A sas estimacins coinciden
bastante ben coas prediccins modernas feitas
coa axuda de modelos informticos de circula-
182
CAMBIO
cin xeral da atmosfera. Arrhenius recoeceu no

seu estudio de 1896, as contribucins feitas anteriormente para a comprensin do efecto invernadeiro polo matemtico francs Jean-Baptiste
Fourier, que se remontan a 1827.
20
T = 0'6 C
18
T = 1'4 C
Temperatura (C)
16
Os principais gases de efecto invernadeiro son o

vapor de auga e o CO2. Xunto coas partculas das
nubes (gotas de auga, aerosois e cristais de xeo),
estes gases contriben nun 95% ao efecto invernadeiro na troposfera. O 5% restante depende
fundamentalmente do ozono (O3), o metano
(CH4) o xido nitroso (NO2) e, dende a sa introduccin co sculo XX, os clorofluocarbonos
(CFCs). Todos estes gases absorben radiacin
infravermella emitida pola superficie da Terra e
contriben con iso efecto invernadeiro. O vapor
de auga, o mis abundante e importante deles,
atpase maoiritariamente na troposfera e pdese
considerar conservativo. O CO2, que aparece relativamente ben mesturado na troposfera e estratosfera, aumentou a sa concentracin unhas 73
ppmv dende finais do sculo XVIII. Algns investigadores estiman que de manterse as emisins
deste gas ao nivel de 1990, a sua concentracin
na atmosfera podera dobrarse no ano 2100. O
CO2 un importante producto secundario das
actividades humanas, que actualmente contribe
nuns 50 W m-2 aos 153 W m-2 do quecemento
invernadeiro (o vapor de auga aporta uns 100
Wm-2), e polo tanto as sas concentracins
atmosfricas son susceptbeis de ser aumentadas
de maneira desporporcionada.
14
T = 2'0 C
12
10
8
1.900
1.910
1.920
1.930
1.940
1.950
1.960
1.970
1.980
1.990
2.000
Anda que os demais gases invernadeiro teen

concentracins relativamente baixas en comparacin co vapor de auga e o CO2, e a sa contribucin quecemento pequena, o seu potencial de
quecemento global considerable. Por exemplo,
tendo en conta a sa capacidade de absorcin de
radiacin infravermella, tempo medio de residencia na atmosfera, masa molecular e perodo de
tempo para o cal interesan os efectos do cambio
climtico, estmase que os potenciais de quecemento do CH4, NO2, CFC-11 e CFC-12 en relacin o CO2 son de 63, 270, 4500 e 7100 veces
respectivamente, para un perodo de 20 anos.
Polo tanto, aumentos semellantes de CO2 e CFC12 teran potenciais de quecemento desproporcionadamente desiguais.
Tamn importante considerar aqu as interaccins entre o O3 e os CFCs. O ozono atpase
fundamentalmente na estratosfera (arredor do
90%), onde absorbe de forma activa a radiacin
A meirande parte dos escenarios futuros
que se barallan para o cambio climtico
inducido especulan coa posibilidade de
que, de manterse as emisins de gases de
efecto invernadeiro, o nivel do mar
podera experimentar subidas das que os
efectos nas poboacins costeiras seran
catastrficos. Nembargantes, existe unha
grande incerteza sobre a bondade dos
modelos de prediccin do cambio
climtico.
183
Evolucin das temperaturas

medias, media das mximas e
media das mnimas anuais no
ltimo sculo na estacin da
Corua. A temperatura media
anual amosa unha tendencia de
aumento progresivo dende
principios de sculo cun
incremento duns 14 C. Como
pode verse, o notable incremento
das temperaturas mnimas (uns
2 C) o principal responsable da
evolucin termomtrica da
Corua. (As curvas son medias
mbiles cun intervalo de cinco
anos).
ATLAS
CLIMTICO
Incremento da
humedade
Evaporacin
Os procesos de retroalimentacin
dentro do sistema climtico estn
na base da incerteza da
modelizacin da dinmica do
propio sistema e das posibilidades
de prediccin. A figura amosa o
exemplo do vapor de auga.
GALICIA
modelar os seus acoplamentos; e por outro, do

propio rexistro instrumental, demasiado curto e
incompleto para deducir tendencias que poidan
ser relaciondas, de xeito inequvoco e significativo, coa actividade humana.
Incremento da
temperatura atmosfrica
Liberacin de
calor latente
DE
Incremento da
emisin infravermella
Sbese, ou crese, que hai unha serie de procesos

de retroalimentacin, debido s interaccins no
sistema climtico, que son o resultado do forzamento do clima global polo quecemento invernadeiro. O forzamento de gases como o CO2 sobre
a temperatura atmosfrica fai que tea lugar un
cambio
na
temperatura
superficial.
Nembargantes, este aumento da temperatura
dispara unha serie de procesos de retroalimentacin que acentan (positiva) ou diminen (negativa) o forzamento invernadeiro. Estes mecanismos son altamente non-lineais e poden estar
afectados os uns polos outros (interaccins de
intraretroalimentacin). Non esta obra o lugar
para entrar en detalle en cada un dos procesos
propostos, os cales poden ser consultados na
abundante literatura cientfica sobre o tema. Pero
si cmpre mencionar algns deles, a fin de
comprender a complexidade do sistema climtico.
Incremento da
temperatura media
ultravioleta entrante. O quecemento causado por

esta absorcin da radiacin solar suficiente para
provocar a inversin trmica da estratosfera.
Sbese que os CFCs consomen O3 estratosfrico,
provocando que unha mayor proporcin da radiacin solar alcance a superficie da Terra e aumente o quecemento. Por outro lado, as perdas de O3
reducen o quecemento na estratosfera dando
lugar a un arrefiamento. A interaccin dos CFCs
e o O3 crea problemas de moi diferente natureza
nos distintos niveis atmosfricos: na troposfera
potencia o quecemento, mentres que na estratosfera d lugar a un enfriamento, o que supn
unha perturbacin dos gradientes trmicos verticais atmosfricos e posibles consecuencias sobre
a circulacin atmosfrica.
Cocense procesos de retroalimentacin do

quecemento climtico co vapor de auga (positivo): o aumento da temperatura xera un aumento da evaporacin, do contido de auga da
atmosfera, do fluxo de calor latente e un reforzamento do efecto invernadeiro polo aumento
do vapor de auga -captacin de enerxa infravermella-, e que en conxunto favorece a porgresin
do quecemento; coa humidade do solo (positivo); coas nubes (incerto, pero a maoira dos
modelos suxiren que positivo); o albedo superficial e a vexetacin (positivo); coas interaccins
ocano-atmosfera (extraodinarimente complexos, positivos ou negativos); e co ciclo do carbono (complexos).
Esta discusin resume algns aspectos bsicos en

relacin co quecemento potencial dos gases
invernadeiro, en particular do CO2. Pero aqu
onde termina o coecemento dos feitos e comezan as prediccins e debatidas hipteses do
quecemento global inducido. As variables climticas bsicas, como a temperatura media global
da superficie da Terra e a distribucin das temperaturas atmosfricas, non poden, na actualidade,
predicirse de maneira precisa para os posibles
escenarios futuros de concentracin de gases
invernadeiro. A prediccin das variables rexionais
do ciclo hidrolxico anda moito mis difcil. A
enorme incerteza que rodea o cambio climtico
inducido provn de dous factores esenciais, por
un lado da complexidade do sistema climtico e
dos procesos de retroalimentacin entre atmosfera-ocano, atmosfera-terra e a dificultade para
Polo que respecta rexistro instrumental, as

incertezas sobre a sa validez para o estudio do
cambio climtico dbense a problemas metodolxicos: que elementos climticos estn a
cambiar?, cales son os mecanismos circulatorios
184
CAMBIO
e as propiedades atmosfricas implicadas no

cambio?, cal a calidade dos rexistros que
empregamos?; problemas de escala temporal: nos
mellores casos o rexistro instrumental remntase
aos ltimos 200 anos, cando a evolucin dos
estados da atmosfera se produce a moi distintas
escalas temporais (segundos a millns de anos); e
problemas de escala espacial: representatividade
espacial dos rexistros meteorolxicos que cubra a
grande diversidade climtica do noso planeta.
As concentracins atmosfricas actuais dalgns

gases invernadeiro son, nembargantes, as mis
elevadas dos ltimos 400 ka, e as concentracins
de fondo supernronse en datas recentes. Pero, a
maior parte do quecemento do sculo XX parece
que ocorreu antes de 1950 mentres que a maoir
parte do aumento da queima de combustibles
fsiles posterior a ese ano. Recentes descubrimentos tamn sinalan que a actividade do campo
magntico solar dobrouse dende 1900 ata hoxe.
As temperaturas medias troposfricas estn fortemente correlacionadas co nivel xeral de actividade solar, a condensacin de vapor de auga para
formar cristais de xeo e gotas de auga depende
da ionizacin da atmosfera que surprimida por
unha elevada actividade solar, e a temperatura
superficial dos ocanos -clave no fluxo de CO2
cara atmosfera- est influda pola luminosidade
solar; dicir, que tanto o aumento das temperaturas como da concentracin de CO2 atmosfrico
poderan estar relacionadas con variacins na
fonte de enerxa primaria: o Sol; se ben algns
investigadores defenden que o forzamento debido a actividade magntica solar pequeno.
Moito maior a incerteza sobre as repercusins
do cambio inducido no ciclo hidrolxico (vxase
por exemplo Loaiciga e colaboradores, 1996). No
estado actual de coecementos cmpre recoecer
a extraordinaria complexidade e a nosa ignorancia de moitos dos procesos que acontencen no
sistema climtico.
Se voltamos ao que coecemos da evolucin

pasada do clima -os paleoclimas-, atopamos que
unha das conclusins mis directas que podemos
extraer que o clima estivo nun estado de
cambio permanente e que este cambio foi abrupto, pero dentro duns lmites e cunhas tendencias
marcadas. O rexistro paleoclimtico do noroeste
peninsular para os ltimos 4.000 anos indica
ademais, que o cambio unha norma incluso a
escalas temporais seculares, e que a temperatura
podera ter sufrido variacins superiores ou da
mesma orde que as que se estn a observar no
presente sculo -por exemplo, na Pequena Idade
do Xeo as temperaturas diminuron mis de 2 C
en menos dun sculo, e no inicio de Perodo
Clido Altomedieval aumentaron cseque 3 C
nun perodo de tempo semellante-. Suliemos
ademais que, como xa se mencionou, o Holoceno
un interglaciar atpico pola sa homoxeneidade
e longa duracin.
A queima de combustibles fsiles,

debida actividade humana, a
principal fonte antropoxnica de
emisins de CO2, gas de efecto
invernadeiro do que as
concentracins estn a aumentar
de xeito evidente dende
principios do sculo XX.
185
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
BIBLIOGRAFA
BIBLIOGRAFA
CARBALLEIRA, A., DEVESA, C., RETUERTO, R., SANTILLN,
E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia. VII:
A modo de sntesis (Aplicacin del anlisis de componentes
principales a las variables climticas. Avances sobre la
Investigacin en Bioclimatologa, 7: 138-149.
AIRA, M.J. (1986). Contribucin al estudio de los suelos

fsiles de montaa y antropgenos de Galicia. Tesis
Doctoral, Facultad de Biologa, Universidad de Santiago de
Compostela.
ALMARZA MATA, C. e LPEZ DAZ, J.A. (1995). Las temperaturas mximas absolutas en zonas costeras. El caso de la
Corua. En J. Creus Novau (Ed.): Situaciones de riesgo
climtico en Espaa. pxs.153-161. Jaca.

E. e UCIEDA, F. (1983). Bioclimatologa de Galicia. Ed.
Fundacin P. Barri de la Maza. Conde de Fenosa. A
Corua.
ASENSIO AMOR, I. y SUREZ ACEVEDO, J. (1962).

Caracteres climticos en la zona litoral del Eo. Estudios
Geogrficos, 39: 535-552.
CARBALLEIRA, A., RETUERTO, R. e UCIEDA, F. (1984).

Caracterizacin y clasificacin numrica de las plantas frente al clima. Avances sobre la Investigacin en
Bioclimatologa, 8: 207-219.
BEORLUEGUI, M., CREUS NOVAU, J. e FERNNDEZ

CANCIO, A. (1995). Cambio climtico en Galicia.
Reconstruccin climtica de las ltimas centurias.
Gabinete de Planificacin e Desenvolvemento Territorial,
Serie Monografas. Xunta de Galicia.
CARBALLEIRA, A., GONZLEZ, B., JUSTE, J., MOLINA,

A.M., RETUERTO, R. e UCIEDA. F. (1982). Ensayo de definicin de regiones ecolgicas en funcin del clima. Cuencas
de los ros Bibey, Jares y Navea. Trabajos Compostelanos
de Biologa, 9: 139-157.
CAPEL MOLINA, J. J. (1980). Los mecanismos de la precipitacin en la Espaa Atlntica y el flujo de los 500 mb. En
Aportacin espaola al 24 Congreso Geogrfico
Internacional de Tokio, 1980, pxs. 41-50. Ed. Real
Sociedad Geogrfica. Madrid
CARBALLEIRA, A., JUSTE, J., MOLINA, A.M., RETUERTO, R.

e UCIEDA. F. (1981). Prediccin de parmetros climticos de
inters ecolgico en Galicia. I. Relacin clima-topografa.
Anales de Edafologa y Agrobiologa, XL(11-12): 21212138.
CAPEL MOLINA, J.J. (1988). Las perturbaciones tropicales

en el Atlntico norte y su incidencia en Europa occidental.
En Papeles de Geografa, 14: 9-33.
CASARES, M. e ELIZAGA, F. (1991). Dos situaciones de

temporal en las costas gallegas. Segundo Simposio
Nacional de Prediccin. I.N.M. MOPU, pxs. 95-102.
Madrid.
CAPEL MOLINA, J.J. (1993). Fluctuacin climtica actual

en Santiago. En P. de Torres Luna, A. Prez Alberti y R.C.
Lois Gonzlez (Eds.): Congreso Internacional de Geografa
Los caminos de Santiago, pxs. 141-154. Santiago de
Compostela.
CASTILLO RODRGUEZ, F. (1993). Un clima marcadamente ocenico. En A. Prez Alberti e R.C. Lois Gonzlez (Eds.):
Ferrol: Xeografa dun espacio urbano, Cap. 2. Ed. Ateneo
Ferrolan. Ferrol.

E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia. I:
Normalizacin de datos termopluviomtricos y gradientes
trmicos verticales. Avances sobre la Investigacin en
Bioclimatologa, Vol. 7. pgs. 45-57.
CASTILLO RODRGUEZ, F. (1993). Las situaciones sinpticas de tiempo en relacin con el desplazamiento de la
mancha de petrleo originada por el embarrancamiento del
petrolero Mar Egeo en la ra de A Corua. Una aproximacin metodolgica. En XIII Congreso Nacional de
Geografa, pxs. 579-583. Sevilla.

E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia. II:
Evapotranspiracin y Balance Hdrico. Avances sobre la
Investigacin en Bioclimatologa, 7: 57-67.
CASTILLO RODRGUEZ, F. e PREZ ALBERTI, A. (1993).

Tipos de tiempo lluvioso durante el otoo-invierno en el
litoral noroccidental gallego. Notes de Geografa Fsica,
22: 99-112.

E. e UCIEDA, F. (1981) Climatologa Bsica de Galicia. III:
Clasificaciones Climticas. Avances sobre la Investigacin
en Bioclimatologa, 7: 67-87.
COSTA CASAIS, M., MARTNEZ CORTIZAS, A. e PREZ

ALBERTI, A. (1996). Tipos de depsitos costeiros antigos
entre o cabo Fisterra e o cabo Corrubedo (A Corua) En A.
Prez Alberti, W. Chesworth, P. Martini, A. Martnez
Cortizas (Eds) Dinmica y evolucin de medios cuaternarios, Xunta de Galicia, Consellera de Cultura, pxs. 417430. Santiago de Compostela.

E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia. IV:
Anlisis pluviomtrico, termomtrico y ombrotrmico. Avances sobre la Investigacin en Bioclimatologa, 7: 87-111.
E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia.
V:Produccin potencial. Avances sobre la Investigacin en
CREUS NOVAU, J., BEORLEGUI, M., FENNDEZ CANCIO, A.

e GNOVA FUSTER, M. (1994). Reconstruccin de la
temperatura de abril en el sur de Galicia desde mediados del
siglo XVII. Aplicacin de la metodologa dendroclimtica.
Perfiles actuales de la Geografa Cuantitativa en Espaa,
VI Coloquio de Geografa Cuantitativa, pxs. 61-71.
Mlaga.

E. e UCIEDA, F. (1981). Climatologa Bsica de Galicia.
VI:Evolucin de la Sequa en funcin de la Produccin
potencial. Avances sobre la Investigacin en
187
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
y R.C. Lois Gonzlez (Eds.): Congreso Internacional de

Geografa Los caminos de Santiago, pxs. 155-169.
Santiago de Compostela.
DAZ-FIEROS, F. (1971). Agroclimatologa de Galicia. Tesis

Doctoral. Universidad de Santiago de Compostela.
DAZ-FIERROS, F. (1978). Perturbaciones mesoclimticas
por la puesta en servicio del embalse de Velle (Ourense).
Avances sobre la investigacin en Bioclimatologa, 7:
346-359.
MARTNEZ CORTIZAS, A. e CASTILLO RODRGUEZ, F.

(1996). Condicionantes atmosfricos de las precipitaciones
elevadas y su relacin con algunas inundaciones en el rea
de Padrn (Ra de Arousa, Galicia). En M.V. Marzol, P. Dorta
e P. Valladares (Eds.): Clima y agua: la gestin de un
recurso climtico, pxs. 37-48. La Laguna.
DAZ-FIERROS, F., GIL SOTRES, F., VILLAR, M., LEIROS, M.,

CARBALLAS, T., CABANEIRO, A e CARBALLAS, M. (1978).
Relacin entre el crecimiento de una pradera de Lolium
perenne y las condiciones de clima y suelo Avances sobre
la Investigacin en Bioclimatologa, 7: 281-289.
MARTNEZ CORTIZAS, A. e CASTILLO RODRGUEZ, F.

(1996). Estacionalidad pluviomtrica en Galicia: comportamiento, representatividad espacial y mecanismos asociados.
Geographicalia, 33: 127-145.
FONTANA TARRATS, J.M. (1977). Historia del clima del

Finis-Terrae gallego. Madrid.
MARTNEZ CORTIZAS, A., CASTILLO RODRGUEZ, F. e

PREZ ALBERTI, A. (1994). Factores que influyen en la
precipitacin y el balance de agua en Galicia. Boletn de
la A.G.E., 18: 79-97.
FONT TULLOT, I. (1988). Historia del Clima de Espaa:

Cambios Climticos y sus Causas. Instituto Nacional de
Meterorologa, Madrid.
GARCA LVAREZ, R. (1974). Climatologa de Galicia. Gran
Enciclopedia Gallega. Ed. Silveiro Caada. T. 6, pgs. 210-215.
MARTNEZ CORTIZAS, A., PONTEVEDRA POMBAL, X.,

GARCA-RODEJA, E., NVOA MUOZ, J.C. e SHOTYK, W.
(1999) Mecury in a Spanish peat bog: archive of climater
change and atmospheric metal deposition. Science, 284:
939-942.
GARCA DE PEDRAZA, L. (1977). Variedad climtica de

Galicia. Calendario
Meteorofenolgico. Servicio
Meteorolgico Nacional, paxs. 173-183.
MATEO GONZLEZ, P. (1965). Distribucin de las

frecuencias de las cantidades de precipitacin en el norte
de Espaa Min. del Aire serie A, n 39. Madrid.
GARCA GONZLEZ , I, DAZ VIZCANO, E. e MARTNEZ

CORTIZAS, A. (1995). Una serie dendrocronlogica para las
Sirerras Septentrionales de Galicia. III Congreso Cientfico
de Alumnos, Facultad de Veterinaria, Universidad de
Santiagode Compostela. Lugo.
MEDINA, M. (1974). Meteorologa del Cantbrico. Rev.

Meteo. Mar., 18: 8-15.
GARMENDIA, M. e colaboradores. (1989). Factores determinantes de la precipitacin anual en la vertiente cantbrica.

En Meteorologa y climatologa ibricas. Ed. Universidad.
Salamanca, pxs. 113-117.
MINISTERIO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN

(1988). Caracterizacin Agroclimtica de la provincia de
La Corua. M.A.P.A. Direccin General de la Produccin
Agraria, Subdireccin General de la Produccin Vegetal.
Madrid.
HUETZ DE LEMPS, F. 1967. Vignobles et vignes du NordOuest de lEspagne. Bordeuax.
MOLINA, A.M., JUSTE, J., UCIEDA, F., RETUERTO, R. e

CARBALLEIRA, A. (1983). Prediccin de parmetros climticos de inters ecolgico en Galicia. II. Pluviometra y
Termometria. Anales de Edafologa y Agrobiologa,
XLII(1-2): 43-66.
INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE.

1991. El Cambio Climtico. Ministerio de Obras Pblicas y
Trasnporte, Instituto Nacional de Meteorologa
OMN/PNUMA, Madrid.
MOUNIER, J. (1964). La saison pluviomtrique indigente

dans les rgions ocaniques du Sud-Ouest de lEurope,
Bretagne et Galice. Norois, jul-sept.: 261-282.
JATO, M.V. (1974). Contribucin a la cronologa de suelos

por anlisis polnico. Tesis Doctoral, Facultad de Ciencias,
Universidad de Santiago de Compostela.
MOUNIER, J. (1979). La diversit des climats oceniques de

la Pennsule Iberique. La Meteorologie, serie 6, 106: 205227.
LEGATES, D.R. (1991). An evaluation of procedures fto estimate monthly precipitation probabilities. Journal of
Hydrology, 122: 129-140.
MOUNIER, J. (1979). Les origines du passage du domaine

ocanique au domaine mditerranen dans la Pennsula
Ibrique. Mediterranee, 36(3): 3-17.
LOAICIGA, H.A., VALDS, J.B., VOGEL, R. e GARVEY, J.

(1996). Global warming and the hydrological cycle. Journal
of Hydrology, 174: 83-127.
MOUNIER, J. (1979). Les climats ocaniques des rgions

atlantiques de lEspagne et du Portugal. Lille, Universit
de Lille III.
MALDONADO RUZ, J. (1994). Evolucin tarriglaciar y

holocena de los macizos del noroeste peninsular. Tesis
Doctoral, Escuela Tcnica Superior de Ingenieros de
Montes, Universidad Politcnica de Madrid.
MARCHAND, J.P. (1975). Contribution letude des fortes
tempetes dOuest sur la faade atlantique de lEurope du
Nord-Ouest. Norois, 86: 259-274.
MUOZ SOBRINO, C. (1996). Aportacin a la historia de

la vegetacin en la Sierra de Ancares y Montes do
Cebreiro (Lugo-Len) a partir del anlisis polnico de
sedimentos turbosos. Memoria de Licenciatura, Facultad
de Biologa, Universidad de Santiago de Compostela.
MARTN VIDE, J. (1993). La transicin climtica en el

Camino de Santiago. En P. de Torres Luna, A. Prez Alberti
MUSK, L. (1988). Weather systems. Cambridge University

Press, Cambridge.
188
BIBLIOGRAFA
NONN, H. (1966). Les rgions cotires de la Galice

(Espagne). Thse, Strasburg.
RASILLA, D. (1994). Los regmenes pluviomtricos en el Norte

de la Pennsula Ibrica. Estudios Geogrficos, 214: 151-18.
PAZ, A. e DAZ-FIERROS, F. (1985). Estudio de las medidas

de radiacin solar en Galicia: 1. Medida directa de la radiacin y clculo indirecto a partir de la insolacin. IX Reunin
Nacional de Bioclimatologa (Almera).
RETUERTO, R., UCIEDA, F. e CARBALLEIRA, A. (1983).

Prediccin de parmetros climticos de inters ecolgico en
Galicia. III. Evapotranspiracin potencial y balance hdrico.
Anales de Edafologa y Agrobiologa, XLII(11-12): 22432266.
PREZ ALBERTI, A. (1982). Climatoloxa en Xeografa de

Galicia. Tomo I: O Medio. Ed. Slvora. Santiago.
RETUERTO, R., UCIEDA, F., MOLINA, A. e CARBALLEIRA, A.

(1984). Especies indicadoras de la productividad climtica
potencial en Galicia. Avances sobre la Investigacin en
PREZ ALBERTI, A. e GUITIN RIVERA, L. (1981). El clima.

En Galicia Eterna. Ed. Nauta. Barcelona.
PREZ ALBERTI, A., RODGUEZ GUITIN, M. e CALVRCEL
DAZ, M. (1993). Las formas y depsitos glaciares en las
Sierras Septentrinales de Galicia. En A. Prez Alberti, L.
Gutin y P. Ramil (Eds) La evolucin del paisaje en las
montas del entorno de los caminos jacobeos, Xunta de
Galicia, pxs. 61-90.
RODRGUEZ MARTNEZ-CONDE, R. 1982. Las transiciones

morfoclimticas en la cuenca del ro Ulla. Tesis Doctoral,
Facultade de Xeografa. Santiago de Compostela.
ROLDN FERNNDEZ, A.(1985). Notas para una climatologa de la Corua, Instituto Nacional de Meteorologa.
Ministerio de Transportes, Turismo y Comunicacin.
PREZ ALBERTI, A. e RAMIL REGO, P. (1996). La evolucin

bioclimtica y sus consecuencias. El ejemplo de los paleopaisajes del Cuaternario en Galicia. Gallaecia, 14/15: 31-66.
ROMAN BARRIENTOS, R.G. e TORRES LUNA, M.P. (1983).

Aspectos climticos del verano de 1983 en Galicia. Outeiro
(Santiago), Vol. 10: 22-23.
PREZ ANTELO, A. (1996). Aplicacin de la dendrocronologa al estudio del clima de los ltimos 500 aos en
Galicia. Frvedes, 3: 151-168.
SAA, A., ALMOROX, J., ANTONIO DE, R. e CRUZ DAZ, M.

(1995). Discusin sobre la existencia de una dorsal pluviomtrica costera en Galicia. Consecuencias para el mximo
pluviomtrico de la Espaa Peninsular. Estudios
Geogrficos, LVI(219): 395-407.
PREZ IGLESIAS, M.L. e ROMAN BARRIENTOS, R.G.(1983).

Aproximacin al gradiente pluviomtrico de las montaas
gallegas. En VII Coloquio de Geografa, pxs. 37-41.
Salamanca.
SNCHEZ RODRGUEZ, B. (1977). El clima en el municipio de Pontevedra. C.S.I.C.
PREZ IGLESIAS, M.L. e ROMAN BARRIENTOS, R. (1986).

El clima. Geografa de Galicia. Xuntanza Editorial. Vol. I
pxs. 199-348.
SNCHEZ TORIBIO, M.I. (1992). Mtodos para el estudio

de la evaporacin y evapotranspiracin. Cuadernos
Tcnicos de la S.E.G. N 3, 36 pp.
PETIT, J.R. e colaboradores. (1999). Cllimate and atmospheric history of the past 420,000 years from the Vostok ice
core, Antarctica. Nature, 399: 429-436.
SANTOS FIDALGO, L. e VIDAL ROMAN, J.R. (1995). La

trangresin holocena en la ra de Ares (A Corua, Espaa).
Datos cronolgicos, sedimentarios y geolgicos. Actas de la
3 Reunio do Quaternario Ibrico. G.T.E.Q. A,E.Q.U.A.,
pxs. 339-346. Coimbra.
POLO MARAGOTO, C., VILLARINO PREZ, R. e RODRGUEZ

MARTNEZ-CONDE, R. (1981). El clculo de la precipitacin en una cuenca de montaa. Aplicacin del mtodo de
Thiessen. En VII Coloquio de Geografa. Vol. I. Pamplona.
TOBAR QUINTANAR, P. y PREZ ALBERTI, A. (1995). Las

precipitaciones de alta intensidad en Santiago Labacolla.
En J. Creus Novau (Ed.): Situaciones de riesgo climtico
en Espaa, pxs.95-104. Jaca.
RAMIL REGO, P. (1993). Evolucin climtica e historia de la

vegetacin durante el Pleistoceno superior y el Holoceno en
las regiones montaosas del noroeste ibrico. En A. Prez
Alberti, L. Guitin, P. Ramil Rego (Eds) La evolucin del
paisaje en las montaas del entorno de los caminos jacobeos, Xunta de Galicia, pxs. 25-60.
TORRAS, M.L. e DAZ FIERROS, F. (1978). El registro polnico como indicador del cambio climtico en Galicia. Avances
sobre la Investigacin en Climatologa, 7: 162-171.
TORRAS, M.L., VILLAR, M.C., VZQUEZ, J.M., MACIAS, F. e
DAZ-FIERROS, F. (1979). Crisis erosivas en el Cuaternario
reciente en Galicia. En J. Muoz, T. Aleixandre e J. Gallardo
(Eds). El Cuaternario en medios semiridos, Instituto de
Geografa Aplicada-CSIC, pxs. 229-236. Madrid.
RAMIL REGO, P. e AIRA, M.J. (1993). Sntesis de las secuencias paleoambientales y cronolgicas del suroeste de
Europa: una propuesta para las Sierras Septentrionales de
Galicia. Giornale Botnico Italiano, 127: 737-754.
RAMIL REGO, P., RODRGUEZ GUITIN, M., GMEZORELLANA, L., MUOZ SOBRINO, C. e AIRA RODRGUEZ,
M.J. (1996). Caracterizacin de los complejos lacustres y
humedales continentales de Galicia. En P. Ramil Regoet al.
(Coord). Biogeografa Pleistocena Holocena de la
Pennsula Ibrica, Xunta de Galicia, pxs. 227-247.
TOVAL, G. e VEGA, G. (1995). El clima de Galicia. Memoria

del Centro de Investigaciones Forestales de Lourizn.
Pontevedra.
TRICART, J. e PREZ ALBERTI, A. (1989). Problemas de
paleoclimatologa: Importancia e impacto del fro durante
el Cuaternario. Actas del Simposio Internacional Otero
Pedrayo e a Xeografa de Galicia, 74-92. Consello da
Cultura Galega. Santiago.
RAMIL REGO, P., GMEZ-ORELLANA, L. e MUOZ SOBRINO, C. (1996). Valoracin de las secuencias polnicas del
noroccidente ibrico para el ltimo ciclo glaciar-interglaciar. Frvedes, 3: 33-116.
189
ATLAS
CLIMTICO
TSONIS, A. (1991). Sensitivity of the global climate system

to initial conditions. EOS Trans. Am. Gephys. Union, 72:
313-328.
UCIEDA, F., RETUERTO, R., CARBALLEIRA, A. e DAZFIERROS, F. (1983). Productividad climtica potencial de
cultivos y bosques de Galicia En I Xornadas de Estudo do
Seminario de Estudos Galegos. Sada. A Corua.
UCIEDA, F., RETUERTO, R., MOLINA, A., JUSTE,J. e CARBALLEIRA, A. (1984). Clasificacin de especies indicadoras de
la productividad climtica potencial en Galicia. Avances
sobre la Investigacin en Bioclimatologa, 8: 235-244.
URIARTE, A. (1983). Rgimen de precipitaciones en la
costa N y NO de la Pennsula Ibrica. Caja de Ahorros de
Guipzcoa.
VALCRCEL DAZ, M. (1998). Evolucin geomorfolgica y
dinmica de las vertientes en noreste de Galicia.
Importancia de los procesos fros en un sector de las
montaas luceneses. Tese de Doutoramento, Facultade de
Xeografa, Universidade de Santiago de Compostela.
VAN MOURIK, J.M. (1986). Pollen profiles of slope deposits
in the Galician area (NW Spain). Neerlandse Geografische
Studies, 12, 171 pxs.
WALSH, P.D. e LAWLER, D.M. (1981). Rainfall seasonality:
description, spatial patterns and change through time.
Weather, 36: 201-208.
190
DE
GALICIA
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
A NEXOS
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
ANEXOS
Estacins Meteorolxicas
195
ATLAS
CLIMTICO
P R O V I N C I A :
ESTACIN
ESTACA DE BARES
RIBEIRA DE SOR
ORTIGUEIRA
CAPELADA
GRAAS(A3)
LOUSEIRAS(B2)
NARON
MONTEVENTOSO
FENE
MANIOS
AREOSA-ASPONTES
EUME
CAPELA
A CORUA
MARCO DA CURRA
SANTA CRUZ
ALVEDRO
O BURGO
IRIXOA
LOUREDA
BETANZOS
BUGALLEIRA
MABEGONDO
CAAS
CARBALLO
MEIRAMA
ARANGA
RIO DO SOL
CURTIS
ZAS
VIMIANZO
CASTRELO
SOBRADO
PRESARAS
MONTAOS
MUIOS
BOIMORTO
CORCUBION
MELIDE
NEGREIRA
LABACOLLA
SANTIAGO
FISTERRA
TOURO
TAMBRE
BRION
NOIA
MUROS
REGOS
HERBON
DODRO
BARBANZA
MONTE PENA
BOIRO
RIANXO
RIBEIRA
DE
C O R U A
CODIGO ALTITUDE (m) LONXITUDE LATITUDE

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
80
42
10
550
453
540
35
110
30
30
347
73
364
10
650
60
100
10
398
135
38
60
97
100
106
200
500
340
460
208
138
260
500
410
306
360
480
10
454
183
450
260
100
316
20
100
104
230
281
58
260
600
140
100
5
90
7 43
7 45
7 50
7 58
7 45
7 44
8 10
8 17
8 9
8 11
7 51
8 2
8 6
8 24
7 53
8 20
8 22
8 22
8 6
8 29
8 12
8 50
8 15
8 19
8 41
8 26
7 58
8 42
8 2
8 55
9 2
9 2
8 1
8 5
8 25
8 58
8 8
9 14
8 0
8 44
8 26
8 32
9 16
8 18
8 50
8 51
8 53
9 5
8 50
8 38
8 40
8 57
8 47
8 53
8 48
8 59
196
GALICIA
43 46
43 42
43 41
43 39
43 36
43 32
43 31
43 29
43 28
43 27
43 26
43 24
43 24
43 22
43 20
43 20
43 19
43 19
43 17
43 17
43 16
43 16
43 14
43 14
43 13
43 12
43 11
43 8
43 6
43 6
43 6
43 3
43 2
43 2
43 2
43 1
43 0
42 57
42 55
42 55
42 54
42 53
42 53
42 52
42 50
42 50
42 47
42 47
42 45
42 44
42 44
42 40
42 39
42 39
42 38
42 33
X-UTM
603297.3882
600726.0063
594036.9335
583335.9008
600893.2787
602351.3617
567354.7985
557956.9735
568758.6006
566080.3223
593077.6045
578281.9887
572883.2043
548615.3668
590528.3707
554046.6564
551358.3552
551358.3552
573022.8994
541920.4820
564926.9260
513526.4167
560902.1811
555488.6368
525721.2217
546040.0157
583978.3779
524400.6269
578667.1576
506781.6297
497287.3482
497285.1420
580110.2667
574679.0284
547522.9330
502716.3276
570643.8049
480965.1485
581622.2320
521765.8520
546264.9418
538110.7851
478222.4208
557181.6229
513621.9702
512259.7730
509543.0612
493183.5279
513640.2563
530016.6151
527287.8293
504097.5535
517760.8109
509563.5122
516398.9703
501368.4023
Y-UTM
4846448.3202
4839003.1316
4837054.2538
4833209.7092
4827897.0616
4820513.4953
4818220.5063
4814430.7782
4812681.2863
4810803.3678
4809270.8040
4805380.4873
4805320.0561
4801399.7238
4798128.5744
4797738.9287
4795867.0001
4795867.0001
4792363.7426
4792100.1045
4790430.3332
4790133.1341
4786690.9742
4786644.5899
4784615.7565
4782872.0951
4781383.6621
4775356.5932
4772064.7443
4771614.6595
4771611.8289
4766059.4280
4764677.2506
4764615.7904
4764373.1929
4762357.8549
4760870.9340
4754980.6447
4751737.7756
4751287.2190
4749557.7245
4747656.8620
4747585.7309
4745938.1441
4742012.5269
4742009.9676
4736453.5194
4736450.2871
4732758.9896
4730960.0088
4730948.6972
4723493.3378
4721664.2155
4721648.0600
4719810.1914
4710537.7359
ANEXOS
P R O V I N C I A :
ESTACIN
XOVE
PENEDO DO GALO
FOZ
FERREIRA
XAN BRANCO(B5)
CASTROPOL (Asturias)
ALFOZ
CAMPA DA CRUZ(B6)
GAIDOIRA(B4)
MASMA
PEDREIRA(B3)
FRAGAVELLA
MONDOEDO
VILALBA
CASTRO DE REI
O XIPRO
GUITIRIZ
BREXOME
TEIXEIRO
FONSAGRADA
AS ROZAS
RABADE
OUTEIRO DO REI
RUBIAS
CADABO
FINGOI
LUGO
NADELA
FOLGUEIRA DE AIGAS
NAVIA
CORGO
GUNTIN
BARALLA
BANDE
NEIRA
OS ANCARES
PORTOMARIN
SARRIA
ANTAS
PEDRAFITA
FONFRIA
O INCIO
VEIGA DA BRAA
BOVEDA
CAUREL
VEIGA
POBOA DE BROLLON
BELESAR
VILARBACU
MONFORTE
FERREIRA DE PANTON
FISTEUS DE QUIROGA
QUIROGA
FIAIS
SEQUEIROS
OS PEARES
MONTEFURADO
LARDEIRA
L U G O

57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
60
310
12
96
520
40
81
640
760
71
650
600
139
480
439
840
410
480
149
952
400
403
414
480
725
450
454
460
910
293
440
460
500
500
400
1230
340
550
557
1099
1300
739
1150
361
670
400
400
220
970
363
369
480
267
990
257
160
270
1262
7 30
7 34
7 15
7 26
7 39
7 1
7 24
7 37
7 41
7 20
7 40
7 27
7 21
7 40
7 23
7 1
7 53
7 48
8 2
7 3
7 28
7 37
7 37
7 28
7 14
7 33
7 33
7 30
6 55
7 0
7 25
7 41
7 23
7 23
7 29
6 55
7 37
7 24
7 53
7 0
7 9
7 22
7 1
7 28
7 12
7 24
7 24
7 43
7 7
7 30
7 37
7 12
7 16
7 9
7 12
7 43
7 14
6 48
197
43 41
43 39
43 33
43 33
43 32
43 31
43 31
43 30
43 29
43 28
43 27
43 26
43 25
43 18
43 12
43 11
43 10
43 9
43 8
43 7
43 7
43 7
43 6
43 3
43 1
43 0
43 0
42 58
42 57
42 57
42 56
42 53
42 52
42 52
42 51
42 49
42 48
42 46
42 46
42 44
42 43
42 41
42 39
42 37
42 35
42 35
42 35
42 35
42 34
42 31
42 30
42 29
42 28
42 27
42 27
42 27
42 23
42 22
X-UTM
620904.8888
615595.2419
641368.0814
626557.8878
609085.0678
660305.8294
629321.8685
611840.1089
606479.4517
634821.5626
607886.5805
625452.8114
633583.3148
608152.8605
631350.4440
661185.8324
590775.5664
597576.4446
578624.4680
658649.1522
624749.1415
612545.2525
612575.7962
624884.5072
643966.9794
618193.1003
618193.1003
622334.8759
669956.7410
663158.2653
629201.0958
607527.4845
632063.4051
632063.4051
623927.7159
670323.2782
613123.9430
630912.7154
591365.6805
663729.5895
651490.0710
633819.1514
662582.4184
625760.2330
647710.8793
631298.1695
631298.1695
605311.6532
654590.7254
623222.9534
613668.9716
647946.7860
642504.9411
652137.2632
648025.3209
605535.7971
645438.0426
681160.9110
Y-UTM
4837486.1732
4833689.1001
4823072.8335
4822777.4110
4820619.4217
4819794.0751
4819126.7140
4816961.7322
4815023.3323
4813679.5722
4811342.8710
4809795.3523
4808099.8268
4794684.5135
4783984.9506
4782774.9413
4779619.7730
4777862.6255
4775766.4080
4775307.6970
4774603.1522
4774390.8000
4772539.9522
4767199.7582
4763871.7672
4761526.6291
4761526.6291
4757896.5707
4757060.0539
4756894.9203
4754319.6217
4748392.0880
4746968.1830
4746968.1830
4744965.4094
4742253.4187
4739225.5774
4735837.5485
4735200.8098
4732834.3892
4730703.5478
4726636.0880
4723548.3656
4719079.6901
4715809.1535
4715479.5385
4715479.5385
4715036.9956
4714107.2248
4707926.5513
4705912.8813
4704704.9423
4702740.1154
4701092.0093
4701003.5783
4700231.7374
4693543.3150
4692525.3970
ATLAS
CLIMTICO
P R O V I N C I A :
ESTACIN
OULEGO
CEA
VALDEORRAS
LEIRA
SAN ESTEBAN
BOIMORTO
CARBALLIO-SEOANE
O BARCO
VILAR DE COLES
PUMARES
SOBRADELO
CAMBELA
DOMIZ
PETIN
PARADA
PEDROUZOS
EIXO
SANTA EULALIA
VELLE
LAROUCO
POBOA DE TRIVES
GUISTOLAS
ACIBEIRO
VALILONGO
OURENSE
PRADA
EDRADA
ESGOS
SANTA CRUZ DO BOLO
MANZANEDA
COBA
RABAL
ALTO DO RODICIO
VIDUEIRA
CHANDREXA DE QUEIXA
MONTEDERRAMO
RIBADAVIA
O BAO
CERNADOS
CENZA
FROXNS
VIANA DO BOLO
VILARIO
CASTIEIRA
PRADOALVAR
REBORDECHAOS
ALLARIZ
FREAS
RIBEIRA GRANDE
SAN SEBASTIAN
AS PORTAS
RIBEIRA PEQUENA
PORTOCAMBA
CAMBA
CORRECHOUSO
CARRACEDO
CERDEDELO
SERRA DO CAIZO
CAMPOBECERROS
XINZO
A CANDA
EROSA
VILADEREI
BARXA
AS CONCHAS
MAUS DE SALAS
PEDREIRIO
CASTELO DA PENA
VILARDEVOS
DE
O U R E N S E

115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
640
525
648
648
231
482
440
340
360
359
370
900
920
305
676
799
1290
525
240
542
746
680
910
900
139
929
860
588
600
657
1000
950
970
870
910
906
100
711
1040
1500
1000
737
758
1100
1020
860
740
300
1040
1420
820
1100
954
1117
800
953
915
1440
987
600
1180
900
657
780
500
820
760
740
743
6 56
7 58
7 3
7 3
7 40
7 54
8 3
6 59
7 50
6 51
6 54
7 19
6 55
7 7
7 34
7 24
6 58
7 5
7 49
7 9
7 15
7 18
7 19
7 29
7 52
7 1
7 32
7 41
7 7
7 14
7 19
7 23
7 36
7 11
7 24
7 30
8 8
7 9
7 13
7 16
7 2
7 6
7 11
7 12
7 16
7 29
7 48
8 1
7 20
6 57
7 13
7 20
7 22
7 23
7 25
7 11
7 24
7 4
7 19
7 43
6 58
7 11
7 35
7 11
8 2
7 55
8 6
7 20
7 19
198
GALICIA
42 30
42 28
42 27
42 27
42 26
42 26
42 26
42 25
42 25
42 24
42 24
42 24
42 23
42 23
42 23
42 22
42 21
42 21
42 21
42 20
42 20
42 20
42 20
42 20
42 20
42 19
42 19
42 19
42 18
42 18
42 18
42 18
42 18
42 16
42 16
42 16
42 16
42 15
42 14
42 13
42 11
42 10
42 10
42 10
42 10
42 10
42 10
42 10
42 9
42 8
42 7
42 7
42 7
42 7
42 7
42 5
42 5
42 4
42 4
42 3
42 2
42 2
42 0
41 59
41 57
41 56
41 56
41 55
41 54
X-UTM
669820.5117
584954.1155
660361.1794
660361.1794
609676.7156
590483.0520
578144.3425
665931.7548
595992.3659
676949.7646
672834.4817
638540.9018
671508.1122
655042.7532
617996.3080
631751.9636
667480.3089
657870.4355
597466.7744
652419.3691
644180.2346
640060.6832
638687.5016
624955.7451
593373.0671
663448.1027
620868.1426
608506.4086
655247.6933
645630.2777
638760.7307
633265.1135
615404.4730
649831.0028
631960.7687
623713.0316
571478.1118
652620.4845
647159.2056
643070.7572
662416.3570
656951.7304
650067.6454
648690.8323
643183.5922
625285.1927
599126.3101
581228.3077
637712.5124
669432.0750
647430.0000
637784.7587
635028.9863
633651.1019
630895.3366
650264.4967
632342.5284
659956.7376
639272.0117
606204.7769
668318.7257
650382.4542
617331.1751
650500.2966
580123.4549
589817.0330
574617.0775
638217.2514
639635.7918
Y-UTM
4707055.3628
4701801.7887
4701276.1455
4701276.1455
4698444.4841
4698169.4386
4698020.4857
4697702.9053
4696392.0176
4696121.4043
4696018.4390
4695254.6904
4694133.9678
4693749.6100
4693026.6129
4691420.8633
4690332.8897
4690109.6483
4689008.5534
4688137.3579
4687962.9862
4687879.4357
4687852.1241
4687593.8160
4687101.8642
4686534.2769
4685670.9625
4685468.7816
4684496.3450
4684290.1065
4684150.8711
4684044.3288
4683727.8123
4680675.6205
4680317.1482
4680167.0429
4679441.3419
4678884.1834
4676916.2777
4674980.5365
4671697.3101
4669721.9019
4669571.9643
4669542.7843
4669428.7555
4669087.8983
4668671.5125
4668442.5654
4667468.4555
4666307.5178
4663962.1223
4663767.3161
4663714.0788
4663687.8636
4663636.2405
4660319.0535
4659960.8109
4658680.2074
4658242.6621
4655817.9662
4655171.0085
4654767.3663
4650440.5948
4649215.7235
4644370.4293
4642635.6236
4642459.7994
4641560.9020
4639737.4008
ANEXOS
P R O V I N C I A :
ESTACIN
PONTECESURES
PORTODEMOUROS
A ESTRADA
RODEIRO
LALIN
CUNTIS
MOURISCADE
CALDAS
FORCAREI
ZAMAR
CORON
BUGARIN
RIBADUMIA
PONTEVEDRA
SALCEDO
LOURIZAN
MARIN
XENDE
FORNELOS DE MONTES
REDONDELA
PEINADOR
VIGO
A CAIZA
MOS
CIES
PONTEAREAS
LOURO
FRIEIRA
PORRIO
PARAMOS DE GUILLAREI
TUI
TOMIO
CASTRO VICALUDO
A GUARDIA
P O N T E V E D R A

184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
9
200
296
651
560
318
490
24
591
100
20
580
65
19
40
60
14
487
759
20
258
5
570
100
170
50
29
100
29
45
400
20
450
40
8 53
8 10
8 29
7 57
8 6
8 35
8 8
8 38
8 21
8 45
8 48
8 26
8 44
8 38
8 38
8 39
8 42
8 24
8 23
8 36
8 38
8 44
8 16
8 36
8 55
8 29
8 37
8 12
8 37
8 36
8 39
8 45
8 51
8 52
199
43 14
42 51
42 41
42 39
42 39
42 38
42 36
42 36
42 35
42 34
42 34
42 33
42 31
42 26
42 24
42 24
42 24
42 23
42 19
42 17
42 14
42 14
42 12
42 12
42 12
42 10
42 10
42 9
42 9
42 3
42 3
41 59
41 59
41 54
X-UTM
509473.6558
568091.7251
542330.1214
586072.0092
573775.9160
534164.5411
571100.3327
530080.8293
553339.3827
520520.5780
516416.4608
546525.7428
521906.0884
530160.8667
530176.8434
528805.1671
524690.1395
549393.4075
550819.1238
532981.1107
530256.5728
522004.7733
560545.0991
533024.5364
506880.1064
542679.1275
531665.1397
566101.2796
531673.4494
533102.5257
528964.7042
520710.6855
512426.4086
511060.0868
Y-UTM
4786424.5407
4744186.5534
4725472.1868
4722175.8368
4722034.0576
4719874.9453
4716453.5044
4716154.6585
4714443.6007
4712418.5152
4712407.6129
4710693.1880
4706870.8091
4697648.4629
4693947.2894
4693941.5048
4693925.7652
4692205.9421
4684813.4765
4681005.7260
4675441.7498
4675411.0949
4671935.9136
4671753.0756
4671679.0016
4668103.8060
4668045.7358
4666433.8233
4666195.2334
4655098.6486
4655080.5094
4647649.6728
4647630.3294
4638375.9081
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
P R E C I P I T A C I N (mm)
P R O V I N C I A :
C O R U A
COD.
XAN
FEB
MAR
ABR
MAI
XU
XUL
AGO
SET
OUT
NOV
DEC
ANUAL
INV
PRI
VER
OUT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
1169
1547
1730
1772
2103
2110
1700
1390
1452
1500
1949
1754
1389
1096
1588
1256
1364
1298
1424
1470
1185
1440
1316
1196
1137
1771
1783
1987
1862
1960
2030
2334
1766
1940
1892
2150
1704
1876
1927
1933
2576
1440
1096
1928
1965
1995
1972
1723
1524
2167
3037
3051
1957
1821
2089
1942
926
1480
1638
1922
1754
1569
1108
1170
1150
1215
1687
1465
1292
1039
1601
1091
1141
983
1113
1148
1037
1399
1092
1161
1289
1578
1671
1778
1813
1585
1834
2072
1665
1669
1713
1953
1548
1652
1702
2133
2108
1038
907
1875
1355
1805
1057
1467
1278
1972
2740
2522
1322
1646
1685
1432
1097
1236
1272
1588
1688
1359
1192
1006
1158
1105
1574
1576
1538
891
1295
925
999
1141
1185
1002
985
1266
967
945
1281
1308
1252
1459
1419
1352
1527
1886
1240
1392
1243
1539
1197
1304
1378
2098
1611
1222
945
1311
1288
1396
1248
1618
1508
1510
2167
2535
1522
2032
1369
1154
612
1196
1278
1612
1406
1627
933
883
791
885
1183
1095
1105
781
1091
824
873
816
1116
941
819
819
870
849
649
1081
1128
1048
1206
946
969
1202
1075
1102
968
1176
965
1100
1141
1060
1237
762
680
1045
1107
983
777
978
968
1149
1373
1196
879
874
995
749
782
927
901
1068
958
917
787
796
742
713
1016
1014
913
668
995
721
759
456
687
738
635
803
690
650
691
892
1006
1095
1096
971
1397
1230
1061
1059
1034
1039
1035
1057
1035
580
1187
912
586
1001
994
1021
565
933
683
1028
1426
1039
820
867
949
705
513
644
597
766
496
652
479
465
473
463
553
518
647
415
568
402
437
491
625
425
340
629
399
459
345
502
597
498
640
496
1111
484
571
529
522
556
586
487
562
609
657
536
350
565
535
632
525
737
492
637
987
634
613
612
573
469
234
318
304
473
391
322
306
228
253
234
259
363
346
187
323
199
208
246
178
202
186
240
186
234
261
245
275
284
308
315
282
440
283
271
172
297
252
288
314
222
214
167
151
235
279
235
224
324
341
285
408
412
236
401
226
162
486
400
357
477
449
321
389
322
514
279
305
555
636
267
316
296
320
456
258
300
216
596
362
381
455
315
388
408
379
453
470
412
344
351
285
406
305
392
318
737
385
444
312
336
482
347
383
564
429
413
578
634
480
830
351
350
558
684
639
811
682
715
702
618
718
691
777
925
893
601
779
633
611
430
592
660
502
828
652
477
775
744
778
888
825
830
1063
980
771
808
799
829
771
784
785
737
931
678
699
881
986
824
755
1091
714
918
1252
1320
768
940
887
744
872
1423
1427
1865
1685
1454
1237
1128
1052
1247
1418
1287
1220
882
1361
1027
1064
983
1177
1113
918
679
1035
633
792
1245
1402
1423
1539
1438
1430
1654
1512
1352
1249
1411
1425
1217
1417
1246
1411
904
888
1500
1175
1463
1094
963
1222
1547
2079
2254
1492
1209
1466
1070
971
1457
1592
1867
1578
1460
1840
1356
1427
1677
2029
1532
1789
1130
1750
1287
1316
1263
1492
1371
1136
1034
1300
1586
1550
1661
1696
1776
1772
1609
1698
1780
1760
1752
1681
1829
1613
1810
1699
1969
1963
1314
1200
1750
1649
1859
1602
1550
1309
1823
2322
3776
2098
1755
1832
1434
1340
1575
1819
2160
1995
1886
1351
1327
1590
1484
2020
2057
2066
1107
1835
1196
1293
1377
1220
1316
1129
1258
1233
1560
1415
1637
1852
1711
2081
1849
2198
1893
1825
1828
1579
2012
1803
1836
1857
2227
1962
1364
1096
2027
1687
1767
1558
1603
1492
1828
2800
2659
2002
1784
1654
1622
956
1289
1355
1638
1519
1439
1202
1069
1132
1149
1477
1414
1383
906
1350
986
1039
994
1107
1069
909
1099
1010
1013
1064
1298
1383
1436
1494
1380
1601
1637
1387
1405
1314
1520
1320
1380
1414
1555
1624
1078
891
1445
1350
1433
1176
1355
1196
1528
2117
2203
1419
1477
1408
1183
319
426
464
528
555
504
400
357
376
382
521
480
422
303
448
327
350
342
372
362
321
411
338
330
371
466
471
522
509
490
539
629
467
500
485
564
445
483
501
616
630
370
295
511
461
520
428
481
431
565
794
811
480
550
514
453
191
277
278
345
286
320
220
214
201
206
275
263
267
186
265
195
207
176
243
210
179
225
196
196
169
248
273
264
294
241
348
292
271
269
252
277
259
264
274
225
308
221
162
261
264
264
187
265
214
281
379
287
231
235
252
192
128
140
130
176
152
136
140
117
149
120
134
184
188
106
142
113
114
113
103
116
90
166
120
109
149
130
144
158
151
160
182
183
140
143
126
153
133
146
142
170
153
129
116
145
175
141
136
198
148
162
224
237
148
217
146
126
318
446
484
589
526
480
443
381
407
441
547
488
508
312
495
351
367
362
389
380
318
297
357
378
376
454
495
491
539
490
533
533
510
493
451
525
484
486
497
544
534
358
318
528
451
509
425
412
402
520
720
869
559
475
495
413
200
ANEXOS
P R O V I N C I A :
COD.
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
L U G O
XAN
FEB
MAR
ABR
MAI
XU
XUL
AGO
SET
OUT
NOV
DEC
ANUAL
INV
PRI
VER
OUT
1205
1290
868
1044
1858
1127
947
2155
2209
891
2065
1223
977
1423
1346
1535
1852
1503
1708
1541
1255
1264
848
1126
1573
1133
1248
1212
1772
1239
1292
1153
1382
1477
1134
2305
1523
1557
1533
1940
1550
1009
2004
1072
2019
1246
1303
932
2251
896
1184
1294
999
1277
1044
1110
941
877
1166
1309
837
1129
1714
807
1085
1703
1686
823
1720
1276
899
1435
1313
1358
1571
1082
1348
1409
1070
1100
838
1044
1471
1014
1043
1095
1266
1101
1054
1126
1224
1375
953
1947
1421
1396
1414
1724
1049
893
1634
985
1804
1057
1028
886
2150
820
1105
1136
987
1409
877
1057
869
601
931
984
725
844
1499
804
781
1533
1130
761
1501
1190
854
1116
1039
1147
1324
925
1365
1150
981
969
1262
829
1226
852
932
945
1202
819
874
881
1109
1061
894
1770
1042
1187
951
1182
1063
731
1221
711
1190
906
982
616
1591
641
841
887
754
953
1142
749
1094
555
883
1257
736
880
1405
850
753
852
1259
752
902
1119
740
910
887
1056
1002
882
1016
1191
764
770
700
854
1117
654
728
708
1112
711
675
668
890
918
695
1338
830
953
870
1045
1147
629
1060
588
898
723
720
461
1263
528
623
710
727
886
571
591
603
585
752
935
639
638
1012
722
663
1004
1126
596
983
814
614
906
889
1000
917
816
844
991
847
853
405
749
1081
782
853
825
903
771
712
757
833
955
763
1406
875
950
865
1216
1157
742
1216
709
967
860
856
486
1403
664
703
752
683
811
502
623
440
540
468
518
378
393
488
442
388
617
658
340
661
523
366
449
594
660
488
572
620
623
484
475
368
436
645
372
455
474
697
447
421
450
523
606
479
715
489
611
463
683
612
468
656
444
652
515
527
294
851
386
408
449
388
554
404
335
358
437
288
297
230
214
401
259
226
401
435
199
289
305
170
364
285
298
259
229
255
263
244
219
129
179
389
194
200
209
340
188
238
188
289
355
314
503
231
198
282
316
442
221
282
209
276
301
276
173
345
170
171
226
195
201
148
174
164
280
326
357
289
322
394
316
269
399
498
253
376
303
247
349
286
381
261
364
354
396
260
283
562
264
417
243
271
293
404
271
331
249
314
366
308
543
287
243
276
342
340
247
306
187
338
257
331
160
396
200
194
218
204
242
236
151
205
232
565
645
445
472
697
493
441
734
767
349
784
592
364
629
665
589
699
425
491
506
636
595
534
591
630
530
632
558
626
505
576
507
569
659
583
956
673
698
551
852
722
460
855
452
729
530
525
351
906
385
504
437
412
472
561
435
450
349
962
1310
801
831
1450
868
786
1390
1797
629
1455
1211
692
1130
1117
1158
1330
977
1099
1053
911
892
1078
773
1207
853
903
886
1655
826
921
832
971
1139
769
2045
1060
1199
1031
1612
1635
720
1771
698
1052
947
962
747
1867
643
815
1006
909
1096
768
823
634
759
1258
1366
1071
1218
1465
1137
1186
1516
1690
780
1477
1309
831
1373
1394
1571
1589
1290
1508
1464
1210
1195
1271
1142
1336
1062
1201
1151
1774
1391
1149
1136
1349
1286
1051
2328
1224
1418
1409
2079
1728
977
1963
1017
1336
1207
1215
884
2054
850
1046
1233
1066
1342
1014
924
992
842
1159
1402
916
1112
1720
1041
1039
1874
1966
846
1795
1374
922
1516
1326
1156
1771
679
1369
1224
1206
1242
1244
1086
1706
1119
1164
1141
1056
788
1180
1199
1249
1412
1037
2241
1567
1386
1460
1610
1271
842
1797
1015
1620
1014
1013
899
2087
812
1053
1257
1188
1238
1192
1004
1350
822
996
1167
794
910
1410
887
856
1418
1522
722
1401
1124
768
1160
1114
1191
1306
974
1198
1181
987
986
924
907
1280
881
963
950
1281
906
942
915
1070
1161
898
1810
1122
1180
1111
1460
1272
794
1477
809
1288
956
974
689
1716
700
865
961
851
1048
846
798
810
688
330
358
243
302
507
274
281
539
503
248
529
369
273
397
370
404
475
351
442
410
331
333
295
300
427
300
322
325
424
316
322
316
372
391
298
602
399
414
390
485
366
263
486
277
501
321
331
243
599
236
313
332
274
364
306
292
290
203
210
271
175
191
291
201
180
247
304
169
255
246
172
227
237
272
241
227
248
281
210
210
147
204
284
181
204
201
271
193
181
188
225
248
194
346
219
251
220
294
292
184
293
174
252
210
210
124
352
158
173
191
180
225
148
155
140
156
118
130
96
101
149
107
94
153
170
80
145
120
78
134
124
127
122
102
110
117
114
110
123
103
144
97
110
106
137
96
115
94
117
138
121
200
119
114
111
151
150
93
144
85
134
109
113
68
165
76
87
88
81
92
95
76
82
86
338
408
279
316
464
305
301
478
545
226
473
389
245
402
384
389
469
295
398
374
333
333
359
300
425
303
327
318
449
301
325
317
357
384
286
661
385
400
390
530
463
254
553
273
401
317
319
253
601
231
291
350
316
368
297
275
298
242
201
ATLAS
CLIMTICO
P R O V I N C I A :
COD.
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
DE
GALICIA
O U R E N S E
XAN
FEB
MAR
ABR
MAI
XU
XUL
AGO
SET
OUT
NOV
DEC
ANUAL
INV
PRI
VER
OUT
1674
1667
1660
1554
1608
1420
1684
1055
1487
890
966
1114
1190
857
1594
1313
1377
1117
1060
912
1074
1337
1475
1494
984
1242
1187
1407
884
1114
1339
1488
2157
1366
1339
1865
1637
1185
1565
1578
1559
1110
1457
2213
1875
1969
1184
1363
2245
1561
1668
2447
1524
1746
1557
1759
1844
1536
1698
1066
1868
1518
1171
1261
1373
1276
1331
1239
1193
1476
1197
1401
1333
1528
1212
1482
806
1362
737
877
826
1069
783
1268
1078
821
873
1078
838
983
1068
1236
1142
988
969
1100
1218
790
1022
1070
1224
1749
939
1269
1651
1650
990
1134
1667
1003
901
1555
1638
1456
1698
1048
1292
1736
1239
1464
1822
1377
1834
1381
1341
1512
1247
1293
1017
1479
1219
1083
1046
1362
1246
1221
858
880
1128
823
1154
1260
1488
934
1040
682
1019
488
572
729
870
550
991
883
767
957
763
613
871
874
1109
975
690
760
710
956
539
994
965
992
1460
873
1244
1251
997
657
858
1578
743
641
1399
1201
1078
1257
725
907
1340
944
925
1459
1624
1652
1083
930
1010
891
1037
660
1064
905
672
741
876
802
769
732
711
801
650
874
761
931
722
820
466
736
465
529
613
776
540
794
752
660
629
574
529
633
660
789
855
500
779
501
814
530
644
705
775
1077
588
751
1034
830
645
769
1252
690
580
974
1047
951
1083
665
760
949
906
867
1158
990
1113
878
747
904
825
969
665
1086
784
676
651
784
849
959
773
824
785
508
795
810
708
783
811
566
787
474
609
661
876
506
911
797
643
666
615
478
649
694
800
945
572
764
673
870
532
571
710
875
1157
816
959
1285
706
580
866
971
717
567
712
1187
1071
1195
646
571
1269
947
864
1354
913
1062
932
903
1042
856
922
569
1090
833
676
630
673
691
767
674
496
516
314
504
483
501
389
356
403
507
394
427
482
482
344
529
545
465
441
396
338
398
410
518
552
367
457
359
461
337
460
377
501
694
465
406
625
486
350
451
534
393
397
466
674
565
563
378
377
664
514
504
702
511
699
524
485
600
441
577
357
486
515
374
386
443
456
531
334
363
196
173
191
237
191
135
173
168
221
171
186
259
285
203
197
285
263
291
148
192
214
191
238
169
147
265
141
167
142
267
222
245
218
209
155
228
252
136
183
245
201
209
172
224
261
240
121
112
207
210
186
253
193
277
248
206
217
223
214
142
238
196
178
156
107
241
156
144
158
267
188
218
294
310
200
235
221
257
198
205
178
282
226
239
275
280
291
161
196
190
184
247
255
182
240
186
238
157
313
230
216
349
199
250
299
228
170
196
296
242
204
270
302
255
280
144
240
226
243
200
270
302
327
207
256
258
220
245
178
214
191
253
201
187
241
209
195
187
466
527
511
515
597
545
659
396
636
329
323
462
469
336
553
523
415
572
463
286
346
395
452
606
391
440
435
511
310
497
397
533
754
493
535
686
571
366
352
771
518
356
581
711
656
585
403
467
735
541
512
734
743
822
502
554
520
575
569
337
749
341
337
452
477
417
487
391
459
1169
863
1144
998
971
915
1190
609
1057
546
636
824
975
708
1000
996
966
920
886
660
819
843
1014
1129
822
942
814
985
625
1022
876
1042
1439
730
769
1343
1211
739
1018
1126
766
824
1031
1531
1309
1402
769
1021
1512
1283
1326
1651
1245
1426
1235
1297
1291
1196
1249
829
1427
1153
797
963
974
1233
1098
862
971
1429
1035
1498
1440
1329
1062
1221
797
1228
828
893
1068
1130
871
1358
1318
935
1107
977
880
1119
1170
1416
1355
994
1112
1076
1164
879
1104
1151
1351
1671
1091
1114
1663
1224
931
1356
1467
1120
901
1203
1898
1608
1775
1000
1101
1932
1328
1343
1985
1454
1674
1430
1377
1618
1247
1481
908
1383
1290
1027
1036
1036
1059
1178
938
973
1417
1058
1510
1546
1727
1157
1423
972
1295
858
954
834
1304
876
1265
1164
940
1126
1013
852
1066
1102
1334
1288
904
1070
1078
1131
802
1243
1068
1315
1637
1100
1399
1633
1561
950
1119
2594
828
888
1399
1717
1548
1844
1054
1046
1765
1323
1342
1738
1764
2198
1358
1215
1603
1186
1368
842
1237
1141
964
919
1249
1149
1289
802
859
1132
900
1146
1123
1189
947
1109
714
1059
638
718
805
971
680
1070
993
853
899
813
677
836
893
1063
1077
754
904
826
992
653
925
911
1056
1436
887
1019
1356
1135
770
987
1408
878
758
1122
1434
1263
1389
814
926
1458
1104
1120
1557
1264
1483
1134
1107
1242
1044
1162
757
1232
1009
821
844
954
966
1000
794
807
428
369
422
415
462
357
421
254
387
212
242
267
313
219
385
327
297
295
290
236
293
328
382
361
266
297
300
358
221
313
337
370
537
318
385
477
428
283
356
482
331
265
441
505
441
492
296
356
532
374
406
573
453
523
402
403
437
367
403
274
441
364
293
305
361
332
332
283
278
210
147
217
205
214
189
199
144
203
133
157
176
213
139
223
209
177
174
159
135
168
176
211
235
144
200
153
215
140
168
179
215
293
187
212
294
202
158
209
276
180
154
215
291
259
284
169
171
288
237
224
321
241
287
233
214
255
212
247
159
266
213
173
167
190
200
226
178
168
93
89
92
105
110
88
107
79
111
70
71
90
104
77
99
108
96
115
77
67
75
77
94
103
72
95
76
92
61
108
85
99
132
90
94
121
105
67
73
131
96
77
102
124
117
111
67
82
117
99
90
126
124
143
96
102
100
102
103
66
120
73
77
81
77
90
85
73
80
402
296
415
398
403
313
383
238
358
223
248
273
341
246
362
348
284
315
288
239
300
312
376
377
272
312
297
328
231
337
310
371
475
292
328
464
400
262
349
519
271
261
363
515
447
502
282
317
521
393
401
537
446
530
402
389
451
363
410
258
405
358
279
292
326
344
357
260
280
202
ANEXOS
P R O V I N C I A :
COD.
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
P O N T E V E D R A
XAN
FEB
MAR
ABR
MAI
XU
XUL
AGO
SET
OUT
NOV
DEC
ANUAL
INV
PRI
VER
OUT
2336
1660
2330
1678
1574
2698
1724
2193
1842
1551
2136
2373
1973
1768
2051
1716
1960
1803
2543
2107
1993
1827
2243
2135
1014
1981
1731
1589
2231
2033
2051
1884
2074
1797
1951
1461
2035
1523
1481
2034
1496
1905
1920
1776
1770
2356
1619
1378
1875
1317
1725
1487
2694
1983
1659
1595
2172
1913
955
1889
1617
1601
2026
1955
1586
2055
1963
1842
1432
1089
1589
1055
1042
1569
1016
1504
1358
1896
1282
1870
1227
1121
1302
1014
1249
1457
1831
1429
1578
1216
1940
1424
907
1291
1548
1081
1545
1309
1608
1425
1351
1220
1050
927
1124
865
756
1271
892
1121
1132
907
1043
1428
1048
950
1070
893
1023
964
1312
1092
1000
979
1010
1085
595
890
877
850
1085
1010
937
1154
1089
912
1050
927
1079
831
869
965
741
1071
1009
742
959
1078
908
1020
956
718
987
1075
1266
1032
1126
899
1009
1064
517
993
1266
740
1008
972
1018
907
1025
899
598
454
656
425
468
683
426
616
485
502
545
532
532
475
528
432
510
721
736
593
556
481
456
580
253
497
412
497
519
519
686
500
530
491
279
232
243
216
202
289
163
262
210
195
231
460
248
241
203
183
186
361
365
256
244
169
285
238
175
227
206
258
276
203
288
271
262
153
436
266
390
235
226
443
297
363
360
307
304
481
340
366
259
275
261
515
410
300
415
249
245
231
156
213
252
235
246
248
494
219
286
255
788
647
924
668
609
935
663
895
699
637
895
951
857
896
825
795
747
1207
1064
792
778
693
815
861
604
861
679
596
870
845
804
830
897
681
1475
1178
1485
1234
1084
1517
1186
1467
1237
1708
1409
1691
1400
1160
1444
1192
1313
1369
1816
1472
1259
1275
1573
1399
936
1300
1197
1170
1408
1426
1321
1714
1519
1159
1891
1538
1681
1347
1544
1509
1071
1510
1566
1648
1696
1749
1531
1565
1695
1410
1511
1825
2023
1698
1726
1416
1635
1753
1150
1592
1907
1229
1794
1676
1631
1651
1697
1504
1706
1680
2228
1707
1500
1584
1418
2364
1916
1821
1757
2797
1746
1519
1531
1352
1894
1546
2476
1977
1756
1618
2295
1875
1306
1791
1388
1447
2029
1883
1815
1846
1771
1584
1499
1206
1576
1178
1136
1550
1109
1527
1373
1369
1403
1777
1343
1246
1374
1130
1337
1433
1854
1473
1409
1242
1568
1456
857
1353
1308
1129
1504
1408
1424
1446
1446
1250
572
421
595
426
410
630
424
560
512
522
519
660
482
427
523
405
493
475
707
552
523
464
636
547
288
516
490
427
580
530
525
536
539
486
270
231
286
212
209
292
206
281
263
215
255
304
249
245
255
204
252
276
331
272
268
236
248
273
137
238
256
209
261
250
264
256
264
230
150
115
156
112
104
167
112
152
127
114
143
189
145
150
129
125
119
208
184
135
144
111
135
133
94
130
114
109
139
130
159
132
145
109
507
440
539
429
413
461
368
534
472
518
486
624
468
424
467
395
472
474
632
515
474
431
550
503
339
468
449
385
523
499
477
521
499
425
203
ATLAS
CLIMTICO
DE
GALICIA
T E M P E R A T U R A (C)
P R O V I N C I A :
COD.
XAN
1
4
7
8
9
11
12
13
14
15
17
18
19
21
22
23
24
25
26
27
28
31
33
34
35
36
38
40
41
42
45
47
49
50
51
52
53
54
55
56
86
34
83
91
83
66
93
79
102
50
87
83
67
70
82
77
72
66
74
60
67
51
62
67
67
66
105
63
73
83
85
98
68
81
86
68
82
85
89
88
FEB
87
103
90
90
90
70
97
101
102
54
92
92
74
84
89
84
87
75
81
69
73
96
69
72
77
77
124
75
77
91
96
94
78
97
88
85
91
101
98
97
MAR
100
111
100
100
101
83
123
120
113
64
99
102
89
97
100
98
105
99
95
83
81
104
83
84
91
86
133
95
87
105
117
109
91
112
98
88
107
114
114
113
ABR
107
107
111
109
112
95
124
131
123
74
112
114
97
106
110
110
106
99
109
98
89
122
79
99
102
103
147
107
102
118
140
128
104
128
113
101
121
129
129
128
MAI
124
134
133
126
133
119
146
148
140
107
129
134
121
127
132
130
147
136
134
119
109
136
116
124
131
126
169
134
123
143
151
158
133
152
131
125
146
162
154
152
XU
151
134
157
153
157
149
178
174
164
134
162
157
147
146
157
159
150
164
156
157
139
168
145
154
157
148
190
168
157
167
181
191
159
183
171
170
174
182
178
178
XUL
166
170
183
173
183
172
216
196
183
168
181
184
176
164
183
181
179
172
190
178
163
182
170
181
185
173
208
183
177
195
213
219
186
206
186
191
199
210
205
204
AGO
179
177
186
177
186
172
209
194
189
179
184
187
176
166
185
184
183
178
189
181
161
191
165
180
181
173
204
187
178
196
200
214
183
209
195
169
196
206
200
200
SET
166
162
172
171
172
162
192
187
179
164
175
173
162
157
171
178
161
178
172
168
162
185
155
166
169
165
199
168
166
185
183
190
171
191
188
160
183
187
185
185
A
OUT
150
154
140
147
140
130
162
163
156
121
144
141
133
138
140
141
128
140
138
127
124
153
121
131
136
127
178
128
135
147
152
173
138
154
147
123
149
149
155
154
C O R U A
NOV
115
129
109
113
110
91
123
125
130
87
112
111
99
111
109
112
110
112
102
93
95
120
82
91
100
98
142
86
94
114
103
111
102
116
109
88
113
121
118
118
DEC
107
115
99
97
99
75
101
93
106
77
98
101
78
87
97
96
80
79
90
69
81
99
57
74
78
77
121
69
75
94
80
86
80
94
92
80
89
104
98
96
ANUAL
129
128
131
129
131
116
147
143
141
107
132
132
119
121
130
130
126
125
128
117
112
134
109
119
123
119
160
122
121
137
142
148
125
144
134
121
138
146
144
143
INV
PRI
VER
91
83
91
94
91
74
104
100
106
57
93
93
77
84
90
86
88
80
84
71
74
84
71
74
78
77
121
78
79
93
100
100
79
97
91
80
93
100
101
100
128
126
134
130
134
122
150
152
143
106
135
136
122
127
133
134
135
134
134
125
113
142
114
126
131
126
169
137
128
143
158
160
132
155
139
132
148
158
154
153
171
170
181
174
181
169
206
192
184
171
180
181
172
163
180
182
175
177
184
176
162
187
164
176
179
171
204
180
174
193
199
208
181
202
190
174
193
201
197
197
OUT
124
133
117
119
117
99
129
127
131
95
118
118
104
113
116
117
106
111
111
97
100
125
87
99
106
101
148
95
102
119
112
124
107
122
117
97
118
125
124
123
AMP
93
144
103
87
103
106
124
117
87
129
96
103
109
96
103
108
111
112
116
121
96
140
112
114
118
108
103
123
106
113
133
132
119
127
110
123
117
126
116
116
AMP: Amplitude Trmica
204
ANEXOS
P R O V I N C I A :
COD.
XAN
58
60
62
63
68
69
71
72
73
74
75
76
77
79
80
82
83
85
88
92
94
96
98
100
101
103
104
106
108
111
113
88
62
90
71
52
80
58
49
51
50
59
22
52
59
54
58
56
44
65
32
34
10
66
49
17
55
60
68
96
62
50
FEB
88
76
99
90
56
92
71
44
61
59
70
36
70
67
68
70
64
53
70
40
40
14
84
65
26
71
79
83
100
89
72
MAR
95
94
111
101
67
103
85
56
76
78
84
58
82
79
84
84
73
68
85
65
60
52
105
87
50
88
85
104
116
108
90
ABR
103
113
120
107
73
100
100
75
94
91
88
64
96
96
94
99
90
73
100
61
77
65
121
103
73
107
111
123
121
117
120
MAI
122
141
145
130
97
137
126
98
118
120
117
106
125
119
121
126
114
110
129
105
109
102
148
133
102
137
125
154
143
154
139
XU
147
178
185
159
126
153
157
136
153
146
146
139
153
152
152
162
148
142
157
130
147
123
187
165
141
175
173
187
168
193
190
XUL
169
206
194
180
147
177
179
163
180
164
170
162
178
173
179
192
171
178
180
164
177
150
217
197
158
205
195
221
190
228
223
205
AGO
176
201
204
184
149
180
181
162
176
163
167
167
178
175
180
191
176
180
181
178
176
157
215
197
155
202
196
216
192
228
211
SET
172
182
191
170
137
167
165
158
159
157
156
147
170
163
174
171
158
161
162
153
157
134
189
180
135
183
173
190
178
190
177
OUT
142
141
161
142
113
138
129
113
120
117
122
105
132
126
125
132
123
112
129
91
115
92
141
129
89
140
142
145
157
141
137
L U G O
NOV
120
97
118
107
80
110
87
83
80
69
85
59
84
83
95
91
82
87
84
65
67
44
94
88
40
90
89
99
123
102
100
DEC
102
67
104
99
63
97
63
61
64
50
59
31
71
64
64
63
60
62
65
50
38
25
64
58
8
58
82
73
111
56
49
ANUAL
128
130
144
129
97
128
117
100
111
106
111
92
116
113
116
120
110
106
118
95
100
81
136
121
83
126
126
139
142
139
130
INV
PRI
VER
91
77
100
87
59
92
71
50
63
63
71
39
68
68
69
71
65
55
74
46
45
26
85
67
31
71
75
85
104
86
71
125
144
151
133
99
130
128
103
122
119
117
103
125
123
123
129
118
109
129
99
112
97
153
134
106
140
137
155
144
155
150
173
197
197
179
145
175
175
161
172
162
165
159
176
171
178
185
169
174
175
165
170
147
207
192
150
197
188
209
187
216
204
OUT
122
102
128
117
86
116
93
86
88
79
89
65
96
91
95
96
89
87
93
69
74
54
100
92
46
96
105
106
131
100
96
AMP
88
145
114
113
97
100
123
119
130
114
111
145
126
116
126
134
120
135
116
146
143
147
153
148
149
151
136
154
96
171
174
ATLAS
CLIMTICO
P R O V I N C I A :
COD.
XAN
118
119
120
121
123
124
125
128
130
131
132
133
136
139
144
147
149
152
154
157
158
161
164
167
168
173
174
177
179
181
182
43
63
56
54
64
59
57
81
52
20
50
78
16
72
06
44
38
20
-01
27
11
67
01
28
21
28
50
47
62
57
49
FEB
57
86
69
65
81
78
77
102
56
30
67
93
26
87
13
436
45
48
07
41
12
82
12
38
27
36
58
57
72
72
66
MAR
76
101
87
81
98
89
92
123
76
49
82
109
46
104
28
60
64
65
16
50
32
94
32
57
47
54
74
76
94
82
86
ABR
95
124
105
100
111
122
114
142
87
61
102
132
55
125
32
79
79
77
32
70
46
108
49
73
62
71
89
92
107
102
86
MAI
123
150
133
125
136
139
141
163
106
92
132
149
82
158
75
108
116
101
71
95
78
138
73
103
93
101
121
124
138
136
127
XU
161
181
170
165
177
184
174
200
158
137
166
193
133
193
111
143
155
145
119
136
128
171
137
146
138
145
154
159
170
160
145
XUL
195
221
199
189
214
215
213
234
180
171
204
221
142
216
149
167
182
177
151
169
156
196
170
178
168
176
185
187
204
203
196
AGO
190
215
196
187
207
206
206
227
182
171
197
215
154
213
142
164
179
174
142
149
148
194
154
172
162
169
179
187
206
201
191
SET
164
184
175
162
182
174
178
196
177
160
169
192
129
193
128
146
159
147
122
140
128
182
125
148
140
146
159
165
183
192
181
DE
GALICIA
O U R E N S E
OUT
123
139
133
125
141
122
135
152
119
98
129
160
89
149
77
110
115
105
96
86
97
138
97
111
105
110
115
122
133
143
135
NOV
DEC
ANUAL
77
91
90
77
99
97
87
108
75
60
80
112
39
100
43
69
72
61
45
62
51
102
41
65
60
64
77
80
108
106
85
43
62
63
56
68
46
55
85
53
36
49
78
13
75
30
50
41
27
-00
28
10
82
-02
28
21
27
54
55
67
87
59
113
135
123
116
132
128
128
151
110
91
119
145
77
141
70
99
104
96
67
88
75
130
74
96
87
94
110
113
129
129
118
206
INV
PRI
VER
59
83
71
67
81
75
76
102
61
33
66
93
29
88
16
49
49
44
08
39
19
81
15
41
32
40
61
60
76
71
67
127
152
137
130
142
149
144
169
117
97
134
158
90
159
73
110
117
108
74
101
84
140
87
108
98
106
122
125
139
133
120
183
207
190
180
201
199
199
219
180
168
191
210
142
208
140
160
174
167
139
153
144
191
150
166
157
164
175
180
198
199
190
OUT
AMP
81
98
96
86
103
89
93
116
83
65
86
117
47
108
50
77
77
65
47
59
53
108
46
68
62
67
82
86
103
112
93
152
158
143
135
150
169
157
153
131
151
155
143
140
145
144
125
144
157
152
143
146
129
173
150
147
149
135
141
144
146
147
ANEXOS
P R O V I N C I A :
COD.
XAN
185
186
188
189
190
193
194
195
197
198
199
200
201
202
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
216
217
69
78
66
83
56
84
93
72
94
78
81
99
66
62
75
105
56
83
80
82
76
84
77
81
79
73
93
FEB
70
89
79
89
68
94
106
82
106
97
96
104
70
62
90
107
69
94
90
94
110
98
96
88
95
82
97
MAR
82
100
99
101
83
110
118
96
121
109
111
111
85
74
104
119
82
109
105
112
126
119
112
100
106
91
116
ABR
109
114
105
112
93
124
131
109
135
127
124
132
95
88
113
133
94
124
119
127
135
141
126
124
124
102
134
MAI
131
136
145
133
123
149
153
137
155
150
147
140
122
110
137
151
124
149
145
157
164
147
153
145
154
125
155
XU
172
168
167
161
152
175
174
168
185
179
177
179
160
144
171
177
164
175
174
193
188
188
188
178
178
157
170
XUL
211
199
183
188
183
201
201
189
209
199
198
191
179
172
186
198
180
201
198
220
209
222
211
227
198
179
196
207
AGO
193
201
190
190
177
197
204
190
206
196
198
197
182
177
187
196
182
197
195
216
209
209
204
206
201
183
192
P O N T E V E D R A
SET
176
182
186
181
165
183
187
177
183
185
184
182
45
164
174
188
171
183
181
196
200
191
190
191
186
174
182
OUT
141
142
140
142
123
151
162
141
156
152
152
152
133
118
144
163
131
151
148
156
161
159
156
161
147
135
158
NOV
105
107
94
112
93
115
133
105
125
116
115
124
99
87
103
128
98
115
112
112
135
125
118
110
98
108
127
DEC
75
87
60
95
73
92
116
78
101
98
97
109
74
73
81
106
64
91
88
87
118
104
94
75
75
89
98
ANUAL
128
134
127
133
116
140
149
129
148
141
140
144
109
111
131
148
118
140
137
146
153
149
144
141
137
125
143
INV
PRI
VER
74
89
82
91
69
96
106
83
107
95
96
105
74
66
90
110
70
95
92
96
104
101
95
90
94
82
102
138
140
139
136
123
150
153
139
159
152
150
150
126
114
141
154
128
150
146
159
163
159
156
150
152
128
153
194
195
187
187
176
194
198
186
200
194
194
190
136
171
183
194
178
194
192
211
207
208
202
208
196
179
190
OUT
107
112
99
117
97
120
138
109
128
122
122
129
102
93
110
133
98
119
117
119
138
130
123
116
107
111
128
AMP
142
123
129
107
128
116
111
118
115
121
117
98
116
115
111
93
124
117
118
138
134
138
134
151
126
110
102
Atlas Climtico de Galicia
COORDS.: Antonio Martnez Cortizas

Atlas Climtico
de Galicia
COORDINADORES

CONSELLERA DE MEDIO AMBIENTE
Centro de Informacin e Tecnoloxa Ambiental
ISBN 84-453-2611-2
9 788445 326114
Xunta de Galicia

Atlas Climático de Galicia (Mtnez. Cortizas - Perez Alberti)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atlas Climático de Galicia (Mtnez. Cortizas - Perez Alberti)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Atlas Climtico de Galicia

COORDS.: Antonio Martnez Cortizas

Antonio Martnez Cortizas

Centro de Informacin e Tecnoloxa Ambiental

Antonio Martnez Cortizas (Profesor Titular de

Antonio Martnez Cortizas (Profesor Titular de

Sistemas de Informacin Xeogrfica,

Ramn Blanco Chao

A necesidade de coecer a fondo a variabilidade climtica galega e as suas causas, levou a

Manuel Fraga Iribarne

BREVE NOTA METODOLXICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

A.Martnez Cortizas e F. Castillo Rodrguez

GALICIA NO CONTEXTO DAS LATITUDES MEDIAS

F. Castillo Rodrguez, A. Martnez Cortizas e R. Blanco Chao

O RELEVO E AS SAS INTERACCINS COA ATMOSFERA

F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e L. Rodrguez Lado

A. Martnez Cortizas, F. Castillo Rodrguez e R. Blanco Chao

A. Martnez Cortizas, F. Castillo Rodrguez e R. Blanco Chao

A. Martnez Cortizas e A. Prez Alberti

EVAPOTRANSPIRACIN POTENCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

BALANCE HDRICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

F. Castillo Rodrguez, A. Prez Alberti e A. Martnez Cortizas

O CAMBIO CLIMTICO E OS PALEOCLIMAS CUATERNARIOS

A. Martnez Cortizas, M. Valcarcel Daz, A. Prez Alberti,

alicia est localizada xeograficamente

morfoloxa labirntica e complexa compartimenta

Ademais, a nivel peninsular, Galicia tamn unha

Do anterior dedcese que o coecemento do

conxunto de factores de natureza moi diversa

caracterizacin climtica, a maior parte do feito

O panorama dos estudios sobre o clima en Galicia

Nembargantes, o maior esforzo de sntese, baseado en tcnicas estatsticas aplicadas ao rexistro

No aspecto da caracterizacin meteorolxica cabe

Finalmente, hai un amplo espectro de obras de

Por todo o dito, parece obvio que, coa excepcin

ESTIMACIN DE DATOS AUSENTES

Para cubrir os ocos das series debidos falta de

BREVE NOTA METODOLXICA

1. Clculo da correlacin entre a serie de datos do

3. Obtencin dos valores esperados individuais a

5. Reptese este procedementeo de xeito iterativo,

(1991), para todas as estacins con rexistro fiable

Basicamente, o mtodo prima no clculo aquelas

Legates (1991) propn este mtodo como o

O procedemento mis simple aplicado vn sendo

por Legates (1991) e lvase a cabo mediante a

Os mapas de precipitacin e temperatura son pois

CARTOGRAFA DOS ELEMENTOS

clima foi considerado ata hai pouco

nos, biosfera, edafosfera, criosfera -, e a sa

Entndese por interaccin calquera efecto na

Hoxe o clima considerado como un sistema

inicial dise que a retroalimentacin positiva,

frica, pola sa vez, incrementa a capacidade de

De calquera xeito, parece que este proceso ten as

solos forestais (na secuencia solos de bosques

O fluxo de carbono entre a biosfera e a atmosfera superior ao establecido entre os ocanos e a

Os principais factores que afectan a acumulacin

O ciclo hidrolxico constite un

Todos estes exemplos poen de relevo a forte

DESVIACINS DA TEMPERATURA (C)

O clima, como sistema complexo

temperatura, e dun modo mis complexo, coa