Aleksander Krawczuk

Wczesne Bizancjum

Ksigozbir DiGG

2009

WSTP
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie zgaso w roku 476 mierci niezbyt
bohatersk, kiedy germaski wdz odesa do Konstantynopola insygnia
wadzy ostatniego cesarza, chopca Romulusa Augustulusa, a jemu samemu
wyznaczy wysok emerytur. Traktujc wszake spraw cile formalnie,
oznaczao to nie koniec imperium, lecz wanie jego zjednoczenie: zamiast
dwch stolic, tej nad Tybrem i tej nad Bosforem, miaa odtd by tylko
jedna. Chyba tak to rozumieli i odczuwali wspczeni, jeli fakt w w
ogle dotar do ich wiadomoci. Dlatego te nie przywizywali do niego
wikszego znaczenia. Nam, patrzcym z perspektywy wiekw, wydaje si
owa obojtno czym zdumiewajcym: jak mona byo nie dostrzec, nie
doceni jednego z najwaniejszych wydarze w dziejach wiata? Dla ludzi
wszake wczesnych, tych na Zachodzie, byo ono tylko formaln zmian
imion i siedziby panujcego, dla mieszkacw za wschodnich krain,
zwaszcza samego Konstantynopola, powodem raczej satysfakcji: znowu
jeden jest pan, jedna stolica, jedno imperium! Oczywicie nie chcieli
widzie, e w pan nie ma faktycznie wadzy na Zachodzie, nie stoj tam
bowiem jego wojska, nie dziaa jego administracja. Ale liczy si tylko
symbol: nie byo ju drugiego cesarza.
Tak wic, skoro imperium trwa, poczet jego wadcw nie moe si
koczy na roku 476. Jest rwnie inny wany powd, formalny i prawny,
ktry nie pozwala zamkn pocztu wanie na tym roku. Przecie od roku
395, kiedy to doszo do podziau pastwa, cesarze wschodni byli tak samo
rzymscy, cho nie w Rzymie rezydowali, jak ich odpowiednicy na
Zachodzie. Taki sam by w obu czciach imperium ustrj, te same prawa,
ta sama tradycja, ta sama wreszcie religia panujca. Z natury wic rzeczy
poczet musi uwzgldnia wadcw, ktrzy po owym roku 395 zasiadali na
tronie w Konstantynopolu, poczynajc od Arkadiusza. Ma on przecie
identyczny tytu do pojawienia si w poczcie, jak jego brat Honoriusz, pan
Rzymu, i kolejni nastpcy ich obu.
Sprawa wic pocztku jest oczywista i jasna. Powstaje wszake problem,
jak ustanowimy granic, jaki kres pocztu? Cesarstwo bizantyjskie, bdce
formaln kontynuacj rzymskiego, istniao jeszcze niemal tysic lat, do
maja roku 1453, kiedy to Konstantynopol zosta zdobyty przez Turkw, a
ostatni imperator, Konstantyn XI, poleg w walce na ulicach swej stolicy;
zwok jego nie odnaleziono nigdy. Bizancjum, godzi si o tym pamita, w
przeciwiestwie do Rzymu zgino bronic si heroicznie do ostatniego
tchu.
Gdybymy wic stanli na gruncie czysto formalnym, wypadaoby
przedstawi w tym poczcie wszystkich kolejnych cesarzy a do
Kanstantyna XI. Byo ich ponad osiemdziesiciu - lub nawet ponad stu,
jeli wczy najedcw aciskich oraz tych, ktrzy wadali tylko
pewnymi obszarami, ale jako panowie udzielni. Jednake w cigu owych

dziesiciu wiekw Bizancjum przechodzio rne, i to bardzo gbokie

przeobraenia. Zmienia si zewntrzny ksztat pastwa, jego granice,
zarwno na wschodzie, jak i na pnocy. Przeistacza si, i to w sposb
bardzo zasadniczy, ustrj, system gospodarki i administracji. Pojawiay si
wci nowe zjawiska i prdy w religii, obyczajowoci, sztuce, literaturze.
Przychodzio te Bizantyjczykom obcowa z coraz to nowymi ssiadami,
zwykle wrogimi, ale i oni wywierali ogromny wpyw na rne dziedziny
ycia, poczynajc od wojskowoci i handlu, a koczc na kulturze. Stawali
przecie u granic cesarstwa Persowie i Awarowie, Sowianie i Arabowie,
Turcy i acinnicy; ci ostatni ju to jako kupcy, sprzymierzecy, konkurenci,
rywale, to znowu jako groni i bezwzgldni najedcy. Nie ma wic nic
bardziej mylcego ni obiegowy sd o skostniaoci Bizancjum. Owszem,
pozostawao ono zawsze wierne tradycjom, ale w duej mierze chodzio o
form, o szacunek dla odziedziczonych wartoci, a nawet tylko o
przestrzeganie symboliki pewnych zachowa, jak na przykad w dziedzinie
ceremoniau dworskiego. Natomiast pod t niekiedy sztywn powierzchni
rozwijao si ycie waciwe; bogate, rnorodne, pene treci wci
nowych i barwnych.
Historycy wyrniaj kilka wielkich i wyrazicie odmiennych epok w
dziejach Bizancjum. Niektre z nich oddzielone s od poprzednich i
nastpnych silnymi cezurami, a ze wzgldu na swj wyjtkowy dramatyzm
znane s do szeroko. Do takich naley okres walk obrazoburczych w
wieku VIII i IX lub opanowanie Konstantynopola przez krzyowcw w
wieku XIII. Inne znowu epoki, cho w istocie rwnie wane, nie
charakteryzuj si tak spektakularnymi wydarzeniami, zaznaczyy si
natomiast wielkimi przeksztaceniami struktur wewntrznych.
Historyk wszake staroytnoci musi si zastanowi, do ktrego
momentu mona mwi o trwaniu na Wschodzie faktycznej rzymskoci, to
jest form organizacyjno-prawnych oraz poczucia, e si kontynuuje ide
oraz tradycje imperium. Formalnie byo tak oczywicie do samego koca,
do roku 1453, chodzi jednak o tre, o istot. Ot odpowiadajc na to
pytanie historycy s wyjtkowo zgodni. Bizancjum mona traktowa jako
ocala na Wschodzie cz imperium Romanum jeszcze w wieku V i VI.
Jest to tak zwany okres wczesnobizantyjski, obejmujcy dokadnie lata od
roku 395, to jest od wstpienia na tron Arkadiusza, a po rok 610, kiedy to
zgin cesarz Fokas.
Wadz po nim obejmuje Herakliusz, a potem jego potomkowie.
Dynastia ta, panujca dokadnie przez lat 100, albowiem do roku 711, jest
pierwsz prawdziwie rodzinn dynasti w Bizancjum, a zarazem
niezmiernie wan, wrcz przeomow. Za niej to bowiem dokonay si
wielkie procesy zewntrzne i wewntrzne, ktre zupenie zmieniy oblicze
cesarstwa.
Gwatowna ekspansja Arabw oderwaa niezmiernie wane i bogate
prowincje wschodnie: Syri, Palestyn, Egipt, cz Mezopotamii i
Armenii, a potem take Afryk Pnocn. Na Bliskim Wschodzie po
upadku Persji powstaa cakowicie nowa konfiguracja polityczna i religijna.
Natomiast prawie cay Pwysep Bakaski zalaa fala Sowian, ktrzy na

duych obszarach osiedlili si na stae, po nich za na poudnie od dolnego

Dunaju pojawili si Bugarzy.
Rwnoczenie z tymi wielkimi migracjami etnicznymi i zmianami
granic dokonyway si w cigu wieku VII gbokie reformy, ktre objy
administracj centraln i lokaln oraz wojsko. acina, ktra dotychczas
penia rol jzyka urzdowego, ustpowaa miejsca grece. Sam za cesarz
porzuci uywan przez jego poprzednikw rzymsk, acisk tytulatur na
rzecz prostego okrelenia greckiego basileus. Fakt pozornie drobny, czysto
formalny, ma jednak w istocie ogromny wymiar dziejowy i symboliczny.
Tak wic za dynastii Herakliusza Bizancjum w swej nowej postaci
wkracza w wiat zupenie odmieniony. Ma inne granice, innych ssiadw Arabw i Sowian - a jednoczenie jego religia, chrzecijastwo, musi po
raz pierwszy w dziejach rywalizowa z inn, o rwnie wielkiej arliwoci;
wyznawcy islamu, podobnie jak chrzecijanie, uznaj tylko swoj wiar za
prawdziw i dajc zbawienie, uwaaj wic za swj obowizek
nawracania na ni wszystkich ludw.
Tak wic moment, w ktrym Bizancjum przestaje by faktycznie
rzymskie z ducha i formy, stanowi naturaln granic dla tego tomu pocztu
cesarzy. Wieki pniejsze; a do upadku Konstantynopola, to pene
redniowiecze, ktre z natury rzeczy traktowa naley odrbnie i w sposb
odmienny.
Tom ten stanowi pod wzgldem granic czasu, jakie obejmuje, prawie
dokadny odpowiednik pierwszego tomu Pocztu cesarzy rzymskich,
pryncypatu, to jest trzy stulecia. Przedstawia postaci 24 wadcw
Bizancjum, tylu ich bowiem panowao od roku 395 do 711. I dokadnie tylu
samo, wliczajc na pocztku Cezara, rzdzio w Rzymie do roku 235.
Zbieno to znamienna.

ARKADIUSZ

---oOo---

(FALVIUS ARCADIUS)
Urodzony okoo 377 roku.
Panowa od 17 stycznia 395 roku do 1 maja 408 roku.

RUFIN I EUTROPIUSZ

By pierworodnym synem cesarza rzymskiego Teodozjusza i jego ony

Elii Flacylli. Mia zaledwie 6 lat, gdy ojciec podnis go do godnoci
augusta, czyli formalnie swego wspwadcy. Ceremonii tej dokonano
uroczycie 19 stycznia roku 383 w miejscowoci Hebdomon tu pod
Konstantynopolem.
Wychowany w stolicy nad Bosforem Arkadiusz najchtniej w niej
przebywa. Wyjeda tylko do miast Azji Mniejszej, a nigdy w cigu
swego ycia nie opuci wschodniej czci imperium. Ojciec ju z gry
wyznaczy go na jej wadc, przeznaczajc zachd dla jego modszego
brata, Honoriusza. Stara si te Teodozjusz widomie okaza poddanym,
jak bardzo miuje i ceni swego pierworodnego. Trzykrotnie jeszcze jako
chopcu przyznawa mu godno konsula, kaza mu rwnie uczestniczy
w jednej ze swych wypraw przeciw Gotom i potem razem z nim wjeda
triumfalnie do Konstantynopola. Chtnie te dawa do zrozumienia, e t
Iub inn prob speni ulegajc wanie jego wstawiennictwu; miao to
przysparza mu popularnoci.
Na wychowawcw swych synw, a zwaszcza Arkadiusza, wybra cesarz
dwch wybitnych ludzi. Starzec Temistiusz, znakomity retor i filozof,

wysoki dostojnik, by Grekiem i nalea do czcicieli dawnych bogw.

Natomiast znacznie modszy Arseniusz pochodzi ze znakomitej rodziny z
samego Rzymu, wyznawa chrzecijastwo i by ju diakonem, kiedy
Teodozjusz wezwa go do Konstantynopola. Potem Arseniusz wyjecha do
Egiptu, gdzie y jako mnich czy te pustelnik w rnych miejscowociach,
zyska saw czowieka wielkiej witobliwoci i zmar w podeszym
wieku.
Taki wybr wychowawcw wskazuje dowodnie, e Teodozjusz pragn
zapewni synom znajomo obu kultur imperium, greckiej i rzymskiej, obu
jzykw, a take obu religii dawnej i nowej. Plan rozsdny, ale - jeli
chodzi o Arkadiusza - nie mg on w peni si uda. Chopiec by z natury
tpy i ospay, pozbawiony wszelkich zdolnoci i zainteresowa. Zreszt
take pod wzgldem fizycznym nie przedstawia si powabnie: niski,
sabowity, o sennych oczach, nie potrafi nawet wyraa swych myli jasno
i pynnie. Nie by adn indywidualnoci, od pocztku ulega bezwolnie
wpywom rnych osb ze swego najbliszego otoczenia.
Jest co bardzo symbolicznego w tym, e ju za tego panowania,
otwierajcego poczet cesarzy Bizancjum, zaznaczyy si tak wyranie
pewne zjawiska stanowice o charakterze owego dworu w wielu
pniejszych okresach: sabo wadcy, intrygi kobiet, eunuchw,
dostojnikw wieckich i kocielnych, dewocyjna pobono i ponure
zbrodnie.
By za Arkadiusz arliwym chrzecijaninem. Nauki Temistiusza nie
uczyniy go nawet tolerancyjnym, nie przewayy wpyww Arseniusza i
niemal caego otoczenia. Zwaszcza prefekt pretorium Rufin, gwny
doradca Teodozjusza od roku 392, da si pozna jako zacieky wrg pogan
i heretykw. A wanie jego pozostawi cesarz u boku Arkadiusza w roli
pierwszego ministra, gdy sam wyruszy w roku 392 na zachd przeciw
samozwacowi Eugeniuszowi.
Wie o mierci Teodozjusza w Mediolanie w dniu 17 stycznia roku 395,
jakkolwiek niespodziewana, w istocie niczego na Wschodzie nie zmienia,
jeli chodzi o formalny i faktyczny system sprawowania wadzy. Arkadiusz
ju by cesarzem, Rufin za nadal wykonywa swe funkcje. Ani normalny
miertelnik, ani te nikt z urzdnikw nie odczu najmniejszej zmiany poza tym, e ustawy podpisywao obecnie dwch cesarzy, Arkadiusz i
Honoriusz, a nie, jak poprzednio, trzech: Teodozjusz i jego obaj synowie.
To prawda, e zachd mia odtd podlega Honoriuszowi, ale takie
podziay praktykowano ju wczeniej i nieraz. Zreszt jedno imperium
zostaa zachowana, Arkadiusz bowiem jako starszy wiekiem stawa si
pierwszym augustem, symboliczn gow pastwa. By te wedug
niektrych drugi czynnik umacniajcy jedno pastwa w sposb
rzeczywisty. Oto umierajcy Teodozjusz powierzy modocianych synw
opiece tego samego dowiadczonego wodza: by nim Stylichon. Tak
utrzymywa on sam i osoby z nim zwizane, inni wszake twierdzili, e
jego pieczy oddano tylko poa zachodni imperium, wadztwo
Honoriusza.
A jednak stycze roku 395 to wielka i przeomowa chwila w dziejach cho chyba nikt ze wspczesnych nie zdawa sobie z tego sprawy. Oto

rodzio si nowe, wielkie, odrbne pastwo. Miao istnie przez ponad

dziesi wiekw, miao odegra ogromn polityczn i kulturaln rol w
historii Europy, Bliskiego Wschodu, caego wiata rdziemnomorskiego. I
tak to nieraz bywa: sprawy naprawd znaczce, doniose, o prawdziwie
epokowych skutkach dokonuj si czsto cicho, spokojnie, jakby
niepostrzeenie nawet dla bystrych wiadkw wspczesnych; natomiast to,
co objawia si z hukiem, wrd fanfar i werbli, nie zawsze jest a tak
wane, jak wydaje si naocznym obserwatorom. Spoeczestwa atwo
ulegaj pozorom i emocjom, sdy wikszoci bywaj nazbyt czsto mylne.
Przyzna zreszt trzeba, e pierwsze miesice roku 395 wcale nie
nastrajay do snucia historiozoficznych refleksji i do wybiegania myl
daleko w przyszo, grone bowiem wydarzenia biece szy jedno za
drugim niby potna lawina.
Hunowie przekroczyli zamarznity Dunaj i pustoszyli ziemie Tracji jeli byo tam jeszcze co do pustoszenia. Inne ich hordy przedary si
przez gry Kaukazu i posuway si w niszczycielskim pochodzie przez
krainy Azji Mniejszej a po Syri; a byy to tereny dotychczas wzgldnie
spokojne i bezpieczne od najazdw.
Pojawi si te nagle nieprzyjaciel jeszcze groniejszy, bo bliszy:
Wizygoci. Od kilku lat dziki zrcznej polityce Teodozjusza stali si
sojusznikami Rzymian i nawet wzili udzia w jego wyprawie do Italii
przeciw Eugeniuszowi. Jednake zaraz po mierci cesarza zbuntowali si i
ruszyli z powrotem na wschd, rabujc ziemie a po Konstantynopol.
Przewodzi im mody wdz Alaryk, wsawiony w pitnacie lat pniej
zdobyciem Rzymu; wwczas ukaza si na scenie dziejowej po raz
pierwszy. Za powd buntu podawa to, e jego zasugi w walkach z
Eugeniuszem nie zostay docenione i nie otrzyma adnej godnoci
wojskowej. W istocie jednak pragn chyba wyzyska sposobny moment,
kiedy dokonywaa si zmiana wadcw na tronie rzymskim. Ale kryy te
pogoski, e nakaniay go do najazdu osoby piastujce bardzo wysokie
urzdy, majc na widoku swe wasne cele.
Spod Konstantynopola Wizygoci zawrcili na poudnie. Przeszli
Termopile, wkroczyli na obszary greckie. Zdobyli i zniszczyli Ateny oraz
pobliskie Eleusis, sawne z misteriw ku czci bogi Demeter i Persefony.
Odtd owe misteria zamary tam na zawsze, ku nie ukrywanej radoci
chrzecijan, ktrzy podobno nawet zachcali barbarzycw do zniszczenia
witego przybytku. Potem najedcy spalili Korynt i wdarli si na
Peloponez. Tam obrabowali Olimpi, gdzie w cigu wiekw nagromadzio
si mnstwo kosztownych darw.
Wizygoci poczynali sobie bezkarnie, na Bakanach bowiem wojsk
rzymskich prawie nie byo. Zabra je stamtd Teodozjusz; obecnie
znajdoway si w Italii pod rozkazami Stylichona. Ten wprawdzie
pospieszy na ratunek zagroonym ziemiom, niewiele jednak czyni, by
skutecznie rozprawi si z Germanami. Szeptano nawet, e to on,
powodowany nienawici do Rufina, nakoni Alaryka do najazdu.
A Wizygoci ostentacyjnie nie rabowali majtkw ziemskich Rufina. Czy
postpowali tak z namowy Stylichona, ktry chcia skompromitowa go w

oczach opinii jako przyjaciela barbarzycw? A moe Alaryk sam wpad na

taki pomys, aby skci dostojnikw rzymskich i zdyskredytowa Rufina?
W kadym razie wrd ludnoci kryy najbardziej dziwaczne
przypuszczenia - prawdziwie bizantyjski splot intryg, podejrze,
wzajemnych oskare.
Rufin za by i bez tego znienawidzony, dopuszcza si bowiem z
chciwoci i wrodzonego okruciestwa przernych naduy; konfiskowa
pod byle pozorem majtki, sprzedawa urzdy, wydawa bardzo surowe
wyroki. Usiowa natomiast pozyska sobie poparcie kleru, sroc si
przeciw poganom j heretykom, a zarazem zakadajc klasztory i budujc
kaplice.
Na dworze podejrzewano, e ma on bardzo ambitne plany pragnie wyda
sw crk za Arkadiusza. Jednake jego najzacitszy wrg, eunuch
Eutropiusz, zdoa uprzedzi w zamiar, doprowadzajc do maestwa
cesarza z pikn Eudoksj. Bya ona crk zmarego przed kilku laty
naczelnika wojsk imieniem Bauto, z pochodzenia Franka, a po mierci ojca
wychowywaa si w domu Promotusa, nieprzejednanego przeciwnika
Rufina; zgin on w walkach z Gotami w roku 391, w zasadzce
przygotowanej podobno nie bez wiedzy wanie Rufina. lub
przyspieszono, aby przeci ewentualne przeciwdziaania potnego
prefekta. Tote ceremonia odbya si ju 27 kwietnia roku 395, a wic
zaledwie w trzy miesice po mierci Teodozjusza i jeszcze w okresie
aoby. Ciao bowiem zmarego sprowadzono z Mediolanu do
Konstantynopola dopiero w listopadzie tego roku i pogrzebano je dnia 8 w
kociele witych Apostow.
Pikna Eudoksja miaa w swoim czasie okaza mniej pikne cechy
swego charakteru. Bya chciwa, maostkowa, zabobonnie nabona i ulega
klerowi, ale zarazem gotowa zwalcza z ca bezwzgldnoci tych
kapanw, ktrzy omielili si jej narazi w jakikolwiek sposb. Na razie
jednak cesarzowa, moda i niedowiadczona, nie wdawaa si w intrygi;
std nie grozio Rufinowi niebezpieczestwo, cho Eudoksja rycho
zdobya duy wpyw na ma.
Cios spad na prefekta z innej strony i zupenie niespodziewanie. W
jesieni Arkadiusz - oczywicie za wiedz, a na pewno i z porady Rufina zada od Stylichona, by powrci on do Italii, nie czyni bowiem adnych
istotnych postpw w walce z Wizygotami. Cesarz rozkaza te, aby wdz
odesa te formacje wojskowe, ktre nale do armii wschodniej, a zostay
zabrane std przez Teodozjusza. Stylichon ugi si przed wol wadcy,
uda si na zachd, a do Konstantynopola wyprawi odpowiednie oddziay
pod wodz komesa Gainasa. By to Got z pochodzenia, sucy w armii
rzymskiej ju od lat, zasuony w kampanii przeciw Eugeniuszowi.
27 listopada roku 395 stan na czele powracajcych wojsk w
miejscowoci Hebdomon pod Konstantynopolem. Cesarz uda si tam wraz
z Rufinem, by go powita. Ceremonia jednak w pewnym momencie
przybraa obrt dramatyczny: na rozkaz Gainasa onierze otoczyli Rufina i
zabili go na oczach stojcego obok Arkadiusza. Dokonane to zostao, jak
zgodnie twierdzono, na podstawie tajnego polecenia, jakiego Stylichon
udzieli Gainasowi.

Cesarz, ktrego majestat zosta niemal dosownie zbryzgany krwi

najwyszego dostojnika i najbliszego doradcy, mg uczyni tylko jedno:
udawa, e wszystko to stao si za jego wiedz i zgod. Tote natychmiast
skonfiskowa olbrzymie majtki Rufina, ale przekaza je nie tym, ktrym
zostay one wydarte, lecz swemu nowemu ulubiecowi i wszechwadnemu
doradcy, Eutropiuszowi.
Odtd bowiem rozpoczy si jego rzdy, podobne do poprzednich, z t
moe tylko rnic, e sdy rzadziej wydaway wyroki mierci na winnych
lub rzekomo winnych, czciej natomiast skazyway na wygnanie; ale
majtki dla zaspokojenia chciwoci eunucha i jego przyjaci
konfiskowano tak samo.
Jednoczenie umacniay si te wpywy Eudoksji. Jej bowiem maonek,
ospay i gnuny jako wadca, okaza si bardzo pracowity na innym polu.
Ju w roku 397 cesarzowa urodzia pierwsze dziecko, rycho zmar
creczk. W dwa lata pniej przysza na wiat dziewczynka, ktra
otrzymaa imi Pulcheria, w roku nastpnym trzecia crka, Arkadia, i
wreszcie w roku 401 syn; dano mu imi dziadka, Teodozjusz. Dzieckiem
ostatnim, urodzonym w roku 403, bya znowu dziewczynka, Marina.
Sytuacja w walce z najedcami bya wci powana. Alaryk powtrnie
wdar si do Grecji w roku 396 i nastpnym, a pomoc Stylichona znowu
okazaa si nieskuteczna. Osignito jedynie to, e Wizygoci wycofali si
na ziemie Epiru. Lecz nieco pniej Eutropiusz zdoa zaegna to
niebezpieczestwo dziki szczliwemu pomysowi: Alaryk zosta
mianowany naczelnym dowdc wojsk rzymskich w Ilirii! Tak wic
dotychczasowy wrg sta si nagle najwyszej rangi oficerem,
odpowiedzialnym za spokj prowincji i cao granic. Spenia te rol
jakby muru oddzielajcego obie czci imperium - a waciwie dwa
pastwa.
Stosunki bowiem pomidzy nimi przeszy w stan otwartej wrogoci w
roku 397, kiedy to Gildon, naczelnik wojsk w pnocnej Afryce, czyli w
dzisiejszej Tunezji i Algierii, prowincji podlegych Honoriuszowi, uzna za
swego pana - Arkadiusza. Ziemie te byy spichlerzem Rzymu, wielkie
miasto nie mogo y bez dostaw zboa stamtd. Nad Bosforem wiedziano
o tym doskonale, przyjto jednak propozycj Gildona. Ale wojska wierne
Honoriuszowi pokonay i ujy Gildona ju w roku 398, a ze wschodu nie
mona byo udzieli mu adnej pomocy, choby ze wzgldu na odlego.
Pozosta po tej sprawie osad wzajemnej nieufnoci i podejrzliwoci w
obu stolicach; ta szczelina miaa w pniejszych latach pogbia si i
rozszerza. Dochodzio te do przykrych, potajemnych wydarze: podobno
Stylichon podsyca spiski nad Bosforem i nasya nawet zabjcw na
Eutropiusza, ktry odwzajemnia si tym samym. Stylichon zosta te
uznany oficjalnie w Konstantynopolu za wroga publicznego. Jego prywatne
posiadoci na wschodzie skonfiskowano.
Plany Eutropiusza w Afryce doznay poraki, inaczej natomiast
potoczyy si sprawy w prowincjach azjatyckich, gnbionych przez hordy
Hunw. Najzdolniejsi dowdcy armii zostali z rnych wzgldw i pod
rozmaitymi pozorami usunici przez podejrzliwego eunucha ju wczeniej

- znalaz si wrd nich take sawny Timazjusz, zesany do oazy na

egipskiej pustyni - ostatecznie wic Eutropiusz wyruszy w pole osobicie.
Odnis sukcesy, zdoa u schyku roku 397 i z pocztkiem nastpnego
wyprze Hunw do Armenii i za Kaukaz. Powrci do stolicy witany jak
triumfator. Wznoszono na jego cze posgi, ukadano najpochlebniejsze
napisy. W lutym 398, czciowo dziki jego wpywom, biskupem
Konstantynopola zosta po mierci Nektariusza powoany z Antiochii
sawny kaznodzieja tamtejszy, Jan Chryzostom, czyli Zotousty.
Eutropiusz by u szczytu powodzenia, wpyww, chway. W tyme roku
otrzyma od cesarza tytu patrycjusza oraz zosta wyznaczony na konsula
roku nastpnego, 399, jako pierwszy - i ostatni! - eunuch, ktry dostpi
takiego zaszczytu.
Wywoao to oczywicie ogromne oburzenie, utajone w imperium
wschodnim, jawne na Zachodzie, gdzie po prostu nigdy nie uznano
konsulatu Eutropiusza. Nie honorowano te pewnych ustaw wydanych
przez Arkadiusza, cho przecie formalnie imperium stanowio jedno,
Arkadiusz za by starszym augustem. Ale rzeczywisto z kadym rokiem
brutalnie rozprawiaa si z fikcj, a lata nastpne miay ten proces jeszcze
pogbi. Istniay ju dwa pastwa - Rzym nowy i stary.

GAINAS I EUDOKSJA
Pod koniec roku 398 nawiedziy Konstantynopol i Chalcedon trzsienia
ziemi, powodzie i poary, czynic due zniszczenia. Natomiast z wiosn
roku nastpnego przyszy z Azji Mniejszej innego rodzaju ze wieci:
zbuntowali si onierze goccy, osiedleni w jednym z tamtejszych
miasteczek. Bezporednim powodem buntu byo rzekomo to, e ich
przywdca Tribigild podczas swego pobytu w stolicy nie otrzyma adnego
daru od Eutropiusza, wszechwadnego u boku cesarza. Do buntu
przyczali si niewolnicy gockiego pochodzenia; a byo ich wielu w
owych stronach.
Obawiajc si, e watahy Tribigilda mog prbowa przeprawy do
Europy przez cieniny, wyprawiono nad Hellespont dwie armie, ktre
stany po obu jego brzegach. Jedn dowodzi Gainas, w rodowity Got,
przysany przed czterema laty przez Stylichona z Zachodu; to jego oddziay
zabiy wwczas prefekta Rufina w obecnoci samego cesarza Arkadiusza.
Dowdca armii drugiej, Leon, z zawodu wytwrca czy te kupiec tkanin
wenianych, bogaty, rozpustny i arogancki, zawdzicza swoj godno
wycznie wpywom Eutropiusza. Mia zapewne czuwa nad
postpowaniem i lojalnoci Gainasa, kryy bowiem pogoski, e jest on
w zmowie ze swymi gockimi rodakami i e nawet podega Tribigilda do
buntu; mia to czyni na podstawie tajnego rozkazu Stylichona, ktry
pragn za wszelk cen osabi wadztwo Arkadiusza.
Jednake bandy buntownikw zawrciy i cigny, rabujc, ku
poudniowym kracom Azji Mniejszej. Gainas i Leon szli za nimi, nie
omielali si jednak wydawa bitwy, ich bowiem wani onierze,
przewanie Germanie, masowo przechodzili do Tribigilda. Wreszcie

zrozpaczeni mieszkacy miast Pamfilii i Pizydii sami chwycili za bro,

zadajc Gotom cik klsk i spychajc ich resztki ku wybrzeu. Do
ostatecznego rozprawienia si z nimi Gainas wyprawi Leona, ale ten
niczego nie zdziaa, a nawet straci wielu swych ludzi, ktrzy poddali si
Tribigildowi. Wreszcie obz Leona zosta zaatakowany noc, a on sam
zgin podczas ucieczki; uton w moczarach.
Zwyciscy Goci szli znowu na pnoc, a Gainas nawet nie prbowa
zmierzy si z nimi w polu. Przeciwnie, wda si w ukady i powiadomi
Konstantynopol, e istnieje tylko jeden sposb pokojowego zaatwienia
sprawy: musi odej Eutropiusz, waciwy sprawca nieszczcia.
W tyme czasie dotary do stolicy wieci - faszywe, jak si pniej
okazao - e grozi najazd perski. W tej sytuacji Arkadiusz zwrci si z
prob o pomoc do imperium zachodniego. Cesarz Honoriusz - a w istocie
rzdzcy wszystkim Stylichon - gotowi byliby jej udzieli, ale rwnie
zadali usunicia Eutropiusza. Bya to zemsta za to, e niedawno,
popierajc Gildona, usiowa on odebra Rzymowi prowincje afrykaskie.
Mimo to Arkadiusz jeszcze si waha, by bowiem prawdziwie
przywizany do Eutropiusza. Jednake w spraw wdaa si cesarzowa
Eudoksja. Przed czterema laty wanie Eutropiusz doprowadzi do jej
maestwa z Arkadiuszem, pragnc mie w niej sojuszniczk w walce z
Rufinem o wpywy na dworze. Lecz Eudoksja przejawiaa rwnie
nienasycon dz wadzy. Chciaa rzdzi sama, wykorzystujc sabo
ma, Eutropiusz sta si przeszkod. Wyzyskujc sposobno
rozprawienia si z nim przysza wraz z dziemi do komnat cesarza, paczc
i woajc, e Eutropiusz grozi jej wyrzuceniem z paacu.
W cigu niemal jednego dnia eunuch zosta pozbawiony wszystkich
godnoci, urzdw i zaszczytw. Obawiajc si o swe ycie uciek do
jednego z kociow, szukajc tam azylu - cho niedawno sam przyczyni
si do wydania ustawy zabraniajcej udzielania azylu w kocioach. Lud
stolicy gotw by radonie pastwi si nad upad wielkoci - jak to bywa
zawsze i wszdzie - cho Eutropiusz nie szczdzi nigdy rodkw, by
zaskarbi sobie jego przychylno, urzdzajc igrzyska i rozdawnictwo
darw. Burzyli si take onierze.
Biskup Jan Chryzostom usiowa osoni eunucha, bo te zawdzicza
mu w jakiej mierze swj tron. Wygosi wic kazanie, w ktrym
wprawdzie chosta pych grzesznika i wskazujc rk na posta drc
przy otarzu dowodzi, jak niestae jest szczcie tego wiata, ale zarazem
wzywa, by bagano cesarza o ask dla niegodziwca. Dochodzio mimo to
do coraz gwatowniejszych rozruchw, napaci na domy, rabunkw.
Ostatecznie Eutropiusz uciek z kocioa, zosta jednak schwytany.
Skonfiskowano jego dobra, uznano za niewany i niebyy jego konsulat Zachd zreszt nigdy nie przyj go do wiadomoci - zarzdzono obalenie
wszystkich jego posgw, a on sam zosta zesany na Cypr. Wszystko to
dziao si w sierpniu roku 399. Ale ju w kilka miesicy pniej, w kadym
razie jeszcze w tyme roku, eunuch zosta sprowadzony z wyspy do stolicy
i city.
Prefektem pretorium zosta Aurelian, sprawny administrator, wrg

Germanw, gorcy zwolennik usuwania ich od wpyww w administracji i

zwaszcza w wojsku. Wspdziaa z nim mocno ju posunity w latach
Saturnin, przed laty naczelnik wojsk w Tracji, oraz komes Joannes - czyli
Jan - doradca cesarza, a tak bliski cesarzowej, e uwaano go za jej
kochanka. Eudoksja, cho crka Franka, bya zaciek przeciwniczk
Germanw w subie cesarstwa.
Na Zachodzie Stylichon odnis si bardzo nieprzyjanie do tak
zdecydowanie antygermaskiego kursu polityki w Konstantynopolu i do
nowej ekipy rzdzcej. Zapewne aby go uagodzi, usunito Aureliana ju
pod koniec roku 399, dajc mu za to zaszczytny tytu konsula na rok
nastpny - nie zosta on zreszt uznany na Zachodzie - nowym za
prefektem pretorium uczyniono jego brata Eutychiana; uchodzi on za
bardziej umiarkowanego w stosunku do Germanw.
Tymczasem Gainas doprowadzi do ugody z Tribigildem. Zosta on
przyjty formalnie do suby w armii cesarskiej, ale wcale nie zaniecha
rabunkw. Tote w stolicy uwaano powszechnie, e Gainas jest w zmowie
ze swym rodakiem i domagano si, by zosta postawiony przed sdem jako
zdrajca. Na wiadomo o tym wdz, stojcy obozem pod Chalcedonem,
zagrozi, e ruszy na Konstantynopol, jeli nie zostan mu wydani jego
najzacitsi wrogowie: Aurelian, Saturnin, Joannes.
Tak te si stao, cesarz ustpi. Dostojnicy, na pewno ju egnajcy si z
yciem, znaleli si w obozie Gainasa. Ten jednak obszed si z nimi raczej
wyrozumiale: musieli wyjecha w odlege strony, nie tracc jednak
majtkw. Take cesarz przyby do obozu i uroczycie zaprzysig w
kociele witej Eufemii, e nie bdzie dziaa podstpnie na szkod
Gainasa.
Prefektem pretorium zosta Cezariusz, przyjaciel Germanw, a wrg
Eudoksji. Gainas i jego ludzie weszli do stolicy, a onierze pochodzenia
rodzimego zostali wysani do rnych miast, stolica wic znalaza si
faktycznie w rku Gotw.
Ludno obawiaa si ich straszliwie, kryy rozmaite pogoski.
Najpierw o tym, e barbarzycy maj obrabowa kantory bankowe. Potem,
e chcieli podpali noc paac cesarski, ale uratoway go zastpy aniow,
ktre ukazay si w postaci onierzy w penym uzbrojeniu. Goci bowiem
byli wprawdzie chrzecijanami, ale wyznania ariaskiego, co te stanowio
powd tarcia. dali mianowicie, aby przekaza im jeden z kociow na
naboestwa. Cesarz gotw by przysta na to, jednake biskup Jan
Chryzostom odmwi stanowczo, przykazujc natomiast w jednym z
kociow odprawia naboestwa w jzyku gockim, czym zyska sobie
wielkie uznanie u Gainasa i jego ludzi.
Mieszkacy Konstantynopola yli w strachu, ale zagroeni czuli si
rwnie w tym ogromnym miecie wojownicy germascy, byo ich
bowiem zaledwie kilkanacie tysicy. Nie mogli pojedynczo pokazywa si
na ulicach, wci te trapi ich lk, e w domach, paacach, podziemnych
kryjwkach czaj si uzbrojone zastpy onierzy cesarskich, aby uderzy
na nich noc w sposobnej chwili. Miary obaw i zwidw dopenio ukazanie
si komety.
Najpierw opuci stolic Gainas. Wyszed z rodzin i czci wojska

rzekomo po to tylko, aby zoy hod gowie witego Jana Chrzciciela w

kociele w podmiejskiej dzielnicy Hebdoman. W nocy z 11 na 12 lipca
reszta Gotw zaadowaa cay swj dobytek i rodziny na zwierzta juczne i
wozy, a rankiem zacza wychodzi za bramy. Tu jednak doszo do
prawdziwej bitwy ze straami, do ktrych rycho przyczya si ludno.
Gainas usiowa powrci do Konstantynopola, aby ratowa swoich, ale
byo ju za pno. Zasta bramy zamknite, mury obsadzone przez
uzbrojonych obywateli. W miecie pozostao 7000 Gotw. Cz z nich z
rozkazu cesarza wymordowano, cz za - mimo sprzeciwu Cezariusza spalono ywcem w jednym z kociow.
Stolica bya wolna, ale cesarstwo wschodnie stracio jedyn powan
si zbrojn, ktra mogaby broni go przed wrogiem zewntrznym. Prefekt
Cezariusz rozumia to doskonale i dlatego te wyprawi do obozu Gotw
biskupa Jana z prob o porednictwo. Ale wszelka ugoda bya ju
niemoliwa, zbyt wiele krwi si polao i zbyt wielka bya wzajemna
nieufno i nienawi.
Gainas, do ktrego przyczyo si sporo onierzy cesarskich, mia
zamiar przeprawi si z powrotem do Azji, zdoa jednak zebra tylko
odzie i tratwy. Tymczasem dowdztwo nad resztkami swych wojsk
Arkadiusz powierzy Frawicie. By to rwnie Got, zawsze jednak
niezachwianie lojalny. Majc okrty wojenne zdoa on rozproszy flotyll
Gainasa, a gwatowny wicher zatopi wiele odzi.
Ostatecznie wic Gainas widzia tylko jedn drog ratunku dla siebie i
swoich: powrt za Dunaj, do ojczystej krainy, ktr Goci porzucili pod
naporem Hunw przed prawie trzydziestu laty. Wymordowa ludzi obcego
pochodzenia, jacy znajdowali si w jego szeregach, i przepyn przez
wielk rzek. Ale tam, na ziemiach dawnej Dacji, siedzieli ju Hunowie.
Ich wadca Uldin natychmiast wystpi do walki. W jednej z bitew pod
koniec roku 400 Gainas poleg. Jego gow Hunowie posali do
Konstantynopola, gdzie obnoszono j na erdzi po ulicach. Cesarz
odwdziczy si Uldinowi darami i ukadem o przyjani.
Odyseja Gainasa i jego szczepu mogaby stanowi temat wielkiej epopei.
Tyle wdrwek, przygd, wojen i bitew, tyle krwi i odwagi na darmo!
Niestety, znamy tylko zarys owych tragicznych poszukiwa ziemi, na
ktrej mona by y w pokoju.
Frawita jeszcze jesieni tego roku 400 oczyci Tracj z rnych band i
watah. Prosi, by w nagrod za zwycistwo wolno mu byo oddawa cze
dawnym bogom, czego ustawy oficjalnie zabraniay. Przyznano mu
rwnie tytu konsula na rok nastpny.
W kwietniu roku 401 cesarzowa Eudoksja wreszcie powia syna;
otrzyma on imi Teodozjusza po swym dziadku. To umocnio jej pozycj
na dworze. Powrcili te z wygnania Aurelian i Joannes, co dodao si
stronnictwu antygermaskiemu. Dowiadczy tego na sobie sam Frawita.
Zosta uwiziony i potem city pod zapewne faszywymi zarzutami.
Stronnictwo Eudoksji roso w znaczenie. Ona sama otrzymaa w roku
402 tytu augusty, a Joannes, jej doradca i waciwy sprawca upadku
Frawity, zosta komesem. Z armii zaczto konsekwentnie usuwa oficerw

pochodzenia germaskiego. Bya to polityka z pewnego punktu widzenia

suszna - jake powierza obron owiec wilkom? - ale pozbawiaa pastwo
wszelkiej rzeczywistej siy zbrojnej. Tote wojska Arkadiusza okazyway
si bezradne w latach pniejszych zarwno wobec Hunw w Tracji, jak
te koczownikw w Libii oraz Izauryjczykw w Azji Mniejszej.
Na szczcie odsunito na pewien czas inne niebezpieczestwo: Goci
Alaryka, niby to sojusznicy, zajmujcy dotychczas zachodnie ziemie
Bakanw, przekroczyli wanie w roku 401 Alpy i weszli jako wrogowie
do Italii.
Ale Kanstantynopol y przede wszystkim zaogniajcym si sporem
pomidzy dworem cesarskim a biskupem Janem Chryzostomem. Jako
pasterz od roku 397 tutejszej gminy chrzecijaskiej osign on wiele. By
nie tylko wietnym kaznodziej, przycigajcym tumy suchaczw, ale
postawi te wysoko opiek nad ubogimi i chorymi, umiejtnie kierujc
szczodrobliwoci pobonych pa. Natomiast tward rk trzyma kler,
przywyky ju wwczas nawet do pewnych luksusw, usuwajc osoby jego
zdaniem niegodne. Sam zreszt dawa przykad ycia wrcz ascetycznego.
Podnis rang biskupstwa w Konstantynopolu i umocni jego
zwierzchno, zwaszcza nad biskupami w Azji Mniejszej.
Wszystko to wywoywao podziw jednych, jawn nienawi innych.
Arkadiusz i Eudoksja, przykadnie poboni, pocztkowo darzyli go
najwyszym szacunkiem, ale pniej postawa ich ulega zmianie.
Przyczyn stay si kazania biskupa, w ktrych pitnowa ycie bogaczy
oraz wady i przywary niewiast. Dopatrzono si w tym aluzji do osoby
cesarzowej, a wrogowie Jana wrd kleru niszego i hierarchii podsycali te
podejrzenia.
Najzacitszym przeciwnikiem okaza si wpywowy biskup Aleksandrii,
Teofil. Przyby on do Konstantynopola w roku 403 na synod zwoany dla
rozpatrzenia sprawy Jana. Obrady byy burzliwe, dochodzio do bijatyk;
ostatecznie uchwalono zoenie Jana z urzdu, a cesarz skaza go na
wygnanie.
Zaledwie byy biskup opuci stolic, gdy zachorowaa i zmara
najstarsza creczka pary cesarskiej. Uznano to za dowd gniewu niebios i
natychmiast wezwano go z powrotem. Lecz Jana to nie uagodzio. W
swych kazaniach wystpowa coraz ostrzej przeciw cesarzowej, a jedno z
nich rozpocz od sw bardzo przejrzystych: Znowu taczy Herodiada,
znowu szaleje, znowu domaga si gowy Jana na misie!
Tym przypiecztowa swj los. Uchway nowego synodu i krwawe
zamieszki w miecie sprawiy, e w czerwcu roku 404 poszed ponownie
na wygnanie. I nie powrci z niego, cho Eudoksja zmara ju w grudniu
tego roku - przyczyn mierci byo poronienie - a zwolennicy Jana uznali
to za nowy przejaw kary boej.
Przebywa w rnych miejscowociach na pograniczu armeskim i u
wschodnich wybrzey Morza Czarnego. Usilnie wstawia si za nim biskup
Rzymu Innocenty oraz cesarz Honoriusz. Bezskutecznie, w
Konstantynopolu bowiem wiedziano, e powrt wygnaca doprowadziby
do powanych rozruchw, skoro i tak laa si krew i pony kocioy, gdy
walczyli pomidzy sob stronnicy i poplecznicy nowego biskupa.

Nienawi i bezwzgldno, z jak wzajem si przeladowali

chrzecijanie tego samego wyznania, bya icie zdumiewajca. Mogo si
wydawa, e rozumiej oni dosownie sowa ewangelii: Nie sdcie, e
przyszedem przynie pokj na ziemi; nie przyszedem przynie pokj,
ale miecz! (Mt 10,34).
Jan Chryzostom zmar 14 grudnia roku 407 w miejscowoci Komanad
nad Morzem Czarnym, wycieczony dugim marszem. W trzydzieci jeden
lat pniej jego szcztki sprowadzi do Konstantynopola cesarz Teodozjusz
II, syn Arkadiusza. Spoczy w kociele witych Apostow, gdzie stay
sarkofagi cesarzy oraz ich on - w tym take Eudoksji.
Od roku 404 rzdy w imperium wschodnim sprawowa prefekt
pretorium Antemiusz, czowiek powany i rozsdny. Nie musia stawia
czoa wielkim zagroeniom, jakkolwiek w roku 407 duym problemem
stao si danie Stylichona, by odda Zachodowi niemal wszystkie
prowincje bakaskie. Alaryk z jego poduszczenia znowu pojawi si w
Epirze. Na szczcie do wojny nie doszo, cesarstwo zachodnie bowiem
stano wobec powanych trudnoci w Galii.
1 maja zmar cesarz Arkadiusz. Gdyby nie oficjalne uroczystoci, zmiana
imienia panujcego i tytulatury, zapewne nawet by nie zauwaono, e
miejsce bezwolnego cesarza na tronie zajo rwnie bezwolne dziecko,
jego syn.

II

TEODOZJUSZ II

---oOo---

(FLAVIUS THEODOSIUS)
Urodzony 10 kwietnia 401 roku. Zmar 28 lipca 450 roku.
Panowa od 1 maja 408 roku do mierci.

PULCHERIA I ATENAIS

Wstpujc

na tron po mierci swego ojca Arkadiusza mia lat 7,

faktyczne wic rzdy w jego imieniu sprawowali najwysi dostojnicy.
Wrd nich na pierwsze miejsce wysun si prefekt pretorium Antemiusz,
piastujcy t godno ju od roku 404 a do roku 414, a wic rwno przez
lat dziesi. To on kierowa sprawami imperium wschodniego.
By to prawdziwie wybitny m stanu, rozumny i stateczny, cieszcy si
ogromn powag zarwno wrd chrzecijan, jak i wrd wcale jeszcze
licznych wyznawcw dawnych bogw. Pooy due zasugi dla
Konstantynopola, rozbudowujc jego mury obronne - s to tak zwane mury
teodozjaskie - oraz lepiej organizujc dostawy zboa z Egiptu. Jeli
chodzi o sprawy zewntrzne, zadanie mia o tyle uatwione, e nacisk na
granice tego cesarstwa nie by ani w czci porwnywalny z lawin
potnych uderze, pod ktrymi zaamywaa si obrona Zachodu. A kiedy
krl Hunw Uldin przekroczy Dunaj, zdoano go wyprze. Ustanowiono
te na bardzo przyjaznej stopie stosunki z Persj.

Antemiusz zmar lub odszed z urzdu w roku 414, jego za nastpcy

kontynuowali jeszcze przez kilkanacie lat z powodzeniem zasady tej
samej polityki zewntrznej i wewntrznej.
Tymczasem na dworze zacz si zaznacza i stale rs wpyw siostry
maoletniego cesarza, starszej od niego o lat osiem Pulcherii. Dziewczyna
decydowaa o sposobie wychowywania brata, o stylu ycia na dworze, a
niekiedy nawet o najwaniejszych sprawach pastwa. Bya to na pewno
silna indywidualno. Wrcz dewocyjna pobono zyskiwaa jej
najgortsze pochway ze strony wspczesnych pisarzy chrzecijaskich.
Oto wyjtki wypowiedzi jednego z nich, historyka Kocioa Sozomenosa:
Pulcheria wyrniaa si ponad wiek mdroci i zrozumieniem spraw
boych. Przede wszystkim wic powicia Bogu dziewictwo swoje i
podobnie uksztatowaa ycie sistr, Arkadii i Maryny. A uczynia to w tym
celu, aby nie wprowadza do paacu adnego innego mczyzny i w ten
sposb wykluczy z gry zalki jakichkolwiek zawici i intryg. Powicia
te w Konstantynopolu za dziewictwo swoje i za wadztwo brata otarz,
dzieo przepikne i wspaniae, wykonane ze zota i kosztownych kamieni, a
na jego froncie kazaa wyry odpowiedni napis.
Kiedy za przeja piecz nad pastwem, rzdzia znakomicie i godnie.
Podejmowaa decyzje suszne, szybko wprowadzaa je w ycie i wszystko
zapisywaa; umiaa za adnie mwi i pisa zarwno po grecku, jak i po
acinie. Chwa natomiast swych osigni odnosia zawsze i tylko do
brata.
Staraa si, aby otrzyma on wychowanie w umiejtnociach waciwych
jego wiekowi i przystojnych wadcy. Sztuki jedzieckiej, fechtunku i
literatury uczyli go mistrzowie owych przedmiotw. Osobicie dbaa o to,
aby chopiec wystpujc publicznie zachowywa postaw odpowiadajc
majestatowi wadcy. Pouczaa wic, jak ma nosi szaty, jak siada, jak si
porusza, jak miech powstrzymywa, jak si jawi agodnym lub gronym
w zalenoci od miejsca i sytuacji oraz jak wysuchiwa askawie tych,
ktrzy o co go prosz.
Nade wszystko jednak dbaa o jego pobono. Przyzwyczajaa go, aby
modli si ustawicznie i czsto odwiedza kocioy, obdarowujc je i
zdobic kosztownociami, i aby szanowa kapanw oraz wszystkich ludzi
uczciwych, cenic tych, co uprawiaj filozofi zgodnie z prawami i
zaoeniami chrzecijastwa.
Cele i metody wychowawcze Pulcherii byy w jej mniemaniu jak
najszlachetniejsze, nam jednak, kiedy czytamy t i podobn relacj, trudno
powstrzyma si od cichego, wspczujcego westchnienia: biedny, may
cesarzyk, bezbronna ofiara dewocji i despotyzmu swej siostry...
Zabiegi wadczej dziewczyny odniosy peny skutek. Teodozjusz przez
cae swe ycie odznacza si przykadn pobonoci. Potwierdza to wiele
wiadectw, najwymowniej chyba wspczesny temu panowaniu historyk
Kocioa Sokrates. Z wypowiedzi jego mona uoy dugi rejestr
przymiotw modego cesarza:
Cho urodzony w purpurze, Teodozjusz wyzbyty jest nawet ladw
zarozumialstwa. Kady, kto z nim rozmawia, odnosi wraenie, e orientuje

si on dobrze w rnych sprawach i dziedzinach. Jest wytrzymay na trudy,

chody, upay. Przestrzegajc jak najcilej przykaza chrzecijaskich
poci czsto, zwaszcza w czwartki i pitki. Tote paac poniekd
przypomina klasztor, szczeglnie o brzasku dnia, kiedy to cesarz i jego
siostry, wstawszy z oa, odpiewuj hymny ku czci wszechmocnego Boga.
Sam Teodozjusz, pan imperium, potrafi przytacza z pamici cae ustpy
Pisma witego i na ich podstawie prowadzi dysputy z biskupami, niby
kapan ju dawno wywicony, a w swej bibliotece zbiera odpisy ksig
witych oraz dziea komentatorw.
Sokrates zachwyca si dalej, jak cierpliwy jest cesarz, jak dostpny, jak
panuje nad swymi emocjami, nie mszczc si nawet na tych, ktrzy go
skrzywdzili. Uaskawia zbrodniarzy, susznie i prawnie na mier
skazanych, odwoujc w ostatniej chwili wykonanie wyroku. Podczas
pewnych igrzysk nie waha si przeciwstawi tumom dajcym, by
pogromca walczy sam z krwioercz besti. Odnosi si z ogromnym
szacunkiem do kapanw, a zwaszcza do tych, otoczonych nimbem
witobliwoci. Po mierci jednego z biskupw przywdzia jego paszcz
mocno zniszczony i brudny, wierzc, e dziki temu spynie i na niego
jaka czstka zasug zmarego. A kiedy zdarzyo si, e straszliwa burza
nadcigaa nad miasto, w chwili gdy tumy zebray si wok stadionu, aby
podziwia wycigi rydwanw, rozkaza ogosi przerwanie zawodw i
wezwa wszystkich do modw bagalnych. On sam gono intonowa
hymny, ktre zgodnym chrem odpiewywali widzowie na trybunach; i
wnet rozproszyy si mroczne chmury.
Tyle Sokrates. A jak ocenia posta Teodozjusza II z perspektywy
wiekw? By to zapewne czowiek sympatyczny, agodny, yczliwy
wszystkim. W czasach gbokiego pokoju i wietnoci pastwa cechy te
dodayby mu blasku, czynic go wadc popularnym i dobrym. Jednake
wtedy, gdy y mu wypado, owa mikko, agodno, podatno na obce
wpywy kryy w sobie due niebezpieczestwo. Byo wic szczciem dla
imperium wschodniego, e nie musiao ono wwczas bra na siebie
gwnego ciaru walki z najedcami. Bardzo bowiem wtpliwe, czy
sprostaby takiemu zadaniu w cesarz, lkajcy si nawet podniesionego
gosu siostry, a z luboci przepisujcy caymi dniami ozdobne ksigi, skd
te otrzyma przydomek Kaligrafos.
Przyszed wreszcie czas, kiedy naleao pomyle o wyborze maonki
dla dorastajcego modzieca. Rwnie i ten obowizek wzia na siebie
Pulcheria.
Jeszcze w wieki pniej krya w krainach bizantyjskich opowie o
tym, w jaki to sposb znaleziono on dla modego cesarza. Opowie t
oczywicie wci ubarwiano i rozwijano, jej wszake zrb jest historyczny,
prawdziwy.
Zdarzyo si, e do Konstantynopola przyjechaa dziewczyna grecka
olniewajcej urody, a zarazem bardzo wyksztacona - co byo wwczas
czym niezwykym. Zwaa si Atenais, a jej ojciec Leontios - w niektrych
opowieciach zwany Heraklitem - rodowity ateczyk, przez kilka lat jako
profesor wykada sofistyk w tamtejszym uniwersytecie. Po jego mierci
doszo do sporu majtkowego pomidzy Atenais a jej dwoma brami.

Dziewczyna musiaa opuci dom rodzinny w Atenach i wraz z siostr

matki udaa si do stolicy, gdzie z kolei mieszkaa siostra ojca. Ta zaja si
spraw gorliwie. Wszystkie trzy kobiety uzyskay posuchanie u pobonej
pani Pulcherii i przedstawiy jej ca rzecz, przy czym Atenais uczynia to
bardzo wymownie, dziki naukom, jakie otrzymaa od ojca.
Opowie w pewnej kronice bizantyjskiej mwi dalej, jak to Pulcheria,
ujrzawszy dziewczyn takiej urody i tak roztropn, zapytaa j najpierw
przezornie, czy jest dziewic. Otrzymaa odpowied, e ojciec dobrze
strzeg swej cry, wyksztaci za j w filozofii prowadzc z ni dysputy.
Sama wic pospieszya do brata. Rzeka mu:
- Znalazam dziewczyn mod, czyst, piknie ubran, o delikatnej
figurze, zgrabnym nosie, bia jak nieg. Oczy ma due, wdzik niezwyky,
wosy puszyste i jasne. Porusza si z gracj, jest Greczynk, wyksztacon,
dziewic.
Teodozjusz przyzwa swego przyjaciela i towarzysza, Paulina, siostr za
poprosi, aby pod jakim pozorem przyprowadzia Atenais do swego
pokoju, gdzie obaj mogliby przypatrze si jej zza zasony. A kiedy j
ujrza, zakocha si od razu.
Istniaa wszake pewna przeszkoda. Stanowio j nie to, e dziewczyna
bya crk skromnego profesora; chodzio o religi. Leontios, gorliwy
czciciel dawnych bogw jak wielu wczesnych intelektualistw, wychowa
crk w duchu swojej wiary. O tym wiadczyo zreszt choby jej imi,
Atenais, wyraz przywizania zarwno do miasta ojczystego, jak i do bogini
Ateny, opiekunki sztuk i wszelkich umiejtnoci.
Aby wic wyj za Teodozjusza, Atenais musiaa wpierw porzuci
religi ojca, zdradzi jego bogw. Uczynia to przyjmujc chrzest z rk
biskupa Konstantynopola i zmieniajc imi na Eudokia. lub odby si 7
czerwca roku 421, a uwietniy go igrzyska w cyrku i przedstawienia
teatralne. atwo sobie wyobrazi, jakie wraenie wywara w caym
imperium wschodnim ta niespodziewana kariera crki zwykego profesora:
z ubogiego domu na tron cesarski. Jak w bani...
Opowiadano, e ju jako ona wadcy Atenais-Eudokia potraktowaa
wspaniaomylnie swych braci. Rozkazaa ich przyzwa przed swe oblicze
- prbowali bowiem ucieka, wiedzc dobrze, jak traktowali siostr - i
obdarzya wysokimi godnociami, mwic:
- Gdybycie nie postpowali ze mn tak niegodnie, nigdy bym nie
przyjechaa do Konstantynopola, nigdy wic nie zostaabym cesarzow.
Tote wam zawdziczam spenienie tego, co przepowiada mj horoskop i
o czym myla ojciec, pozostawiajc mi tylko cz spadku. To mj dobry
los sprawi, e traktowalicie mnie tak surowo, a nie wasza za wola.
Faktem jest, e jeden z nich, Gesjusz, zosta prefektem pretorium Ilirii,
drugi za, Waleriusz, sprawowa jako komes wysokie godnoci skarbowe, a
pniej doszed do tytuu konsula i naczelnika urzdw paacowych.
W roku 422 cesarzowa urodzia dziewczynk, ktrej dano na imi
Eudoksja, tak bowiem zwaa si matka Teodozjusza. Ale Eudoksja brzmi
niemal identycznie jak Eudokia, std te wiele pomyek nawet u pisarzy
staroytnych: przypisuje si crce czyny i losy matki - i na odwrt.

Cesarzowa otrzymaa jakby w nagrod tytu augusty. Pniej urodzia

jeszcze dwoje dzieci, syna i crk, ktre zmary jednak rycho. Tak wic
ca przyszo rodziny stanowia Eudoksja. Matka lubowaa, e gdy tylko
ujrzy j matk, odbdzie pielgrzymk do Jerozolimy.
Eudokia bowiem staa si gorliw chrzecijank. Wcale jednak nie
rezygnowaa z pewnych zamiowa wszczepionych jej jeszcze przez ojca.
Ukadaa wic poematy. Ju w roku 422 uwietnia jakim utworem
zwycistwo odniesione nad Persami; doszo bowiem wwczas do konfliktu
z nimi u granicy armeskiej, na szczcie krtkotrwaego.
Jej te wpywom - kobiety, ktra wychowaa si w atmosferze uczelni
ateskich - przypisuj niektrzy utworzenie w Konstantynopolu
uniwersytetu. Stao si to na mocy ustawy podpisanej przez Teodozjusza II
w lutym roku 425. Miao w nim naucza literatury aciskiej trzech retorw
i dziesiciu gramatykw, literatury za greckiej piciu retorw i dziesiciu
gramatykw; znamienna dwujzyczno w stolicy cesarstwa, ktre wci
mienio si oficjalnie rzymskim! Przewidziano te profesora filozofii i
dwch profesorw prawa.
W marcu tego roku 425 osobna ustawa zapewnia tym profesorom,
ktrzy by przepracowali nienagannie dwadziecia lat, tytu komesa
pierwszej rangi - ale bez poborw, jakie przysugiway jego nosicielom. A
wic szacunek dla uczonych, owszem, lecz i obojtno wobec ich sytuacji
materialnej. Takie sytuacje powtarzaj si we wszystkich wiekach i
pastwach.
Zaoenie uniwersytetu jest doniosym faktem w dziejach nie tylko
Bizancjum, lecz i caej kultury europejskiej. Ten bowiem uniwersytet, w
zasadzie zawsze wiecki, przyczyni si w duej mierze do uratowania i
przechowania skarbw antycznej literatury i nauki.
W pniejszym okresie Eudokia, mieszkajc ju w Palestynie, rozwina
yw dziaalno pisarsk, parafrazujc midzy innymi ksigi Biblii oraz
opiewajc ywoty witych. Znamy t obfit twrczo tylko w czci, ale
i to pozwala stwierdzi, e talent cesarskiej autorki by raczej skromny,
pracowito wszake godna podziwu. Liczne za bdy w zakresie
klasycznej metryki mwi najdowodniej o upadku sztuki poetyckiej i o
zmianach zachodzcych w samym jzyku greckim.
Atenais-Eudokia stanowi od dawna bohaterk wielu utworw, ulubion
posta intelektualistw rnych epok, wydaje si bowiem czy w sobie
cechy jakby dwch wspistniejcych wtedy wiatw, antyku i
chrzecijastwa. W rzeczywistoci wszake jej antyczno polegaa
gwnie na pewnej orientacji w zasadach wczesnej retoryki oraz na
atwoci w posugiwaniu si wierszem. W swych latach dojrzaych bya z
ducha tylko chrzecijank. Miaa wyksztacenie staranniejsze ni
przecitna niewiasta tamtej epoki, ale zdolnoci jej byy umiarkowane,
charakter za przejawia istotne skazy, co pokazao si zwaszcza w
pniejszych latach jej ycia.

KODEKS
W pocztkach wieku V, kiedy cesarstwem zachodnim wada Honoriusz,
wschodnim za Teodozjusz II, na nizinach obecnych Wgier uksztatowa
si orodek ogromnego pastwa Hunw, obejmujcego rne ludy Europy
rodkowej. Okoo roku 430 Konstantynopol zawar ukad z jego krlem
Ruasem, zobowizujc si wypaca rocznie spore sumy zota. I nie
dochodzio do powaniejszych konfliktw pomidzy obu mocarstwami,
cho wci powtarzay si spory o zbiegw spod wadztwa Hunw.
Ruas zmar zapewne po roku 435, Panowanie przejli po nim jego
bratankowie, bracia Bleda i Attyla. Teodozjusz II i z nimi ponowi ukad
pokojowy, ale na mniej korzystnych dla siebie warunkach. Mia odtd
wydawa zbiegych Hunw, a nawet tych Rzymian, ktrym by si udao
uciec z niewoli, nie mg te przyjmowa na swoj sub huskich
poddanych. Ponadto przyzna tamtej stronie pewne przywileje handlowe i
podwoi wysoko haraczu w zocie. Wszystko to wiadczy najdobitniej,
jak potg stali si koczownicy, stosunkowo tak niedawno przybyli z Azji,
i jak bardzo zaleao imperium wschodniemu na tym, by nie wywoywa
jakichkolwiek zadranie.
Tak wic Konstantynopol zdoa utrzyma u swych pnocnych granic
wzgldny spokj, natomiast na bratnie cesarstwo zachodnie spada cios za
ciosem. Najsroszym okazao si przejcie Wandalw do Afryki w roku
429 i stopniowe zagarnianie przez nich tamtejszych prowincji, dotychczas
tak bogatych i spokojnych. W tej sytuacji dwr w Rawennie musia
zabiega o przychylno Konstantynopola, albowiem tylko stamtd moga
przyj pomoc. Uznano, e koligacje rodzinne umocni sojusz polityczny.
Pertraktacje trway dugo. Roztrzsano wszystkie aspekty problemu
wielkiej wagi dla obu dworw: gdzie, kiedy i na jakich warunkach mody
Walentynian III ma polubi jedyn crk Teodozjusza II, Eudoksj?
Wreszcie dwr raweski wspaniaomylnie zoy swe ambicje na otarzu
pojednania i Walentynian uda si do Konstantynopola.
Uroczysty wjazd w mury stolicy nad Bosforem odby si 21
padziernika roku 437, a ju w dniu 29 tego miesica osiemnastoletni
modzieniec poj za on Eudoksj, majc dopiero lat 15 - wwczas
normalny wiek zampjcia dla dziewczt.
Wybito specjalne monety, aby upamitni to wydarzenie. Po jednej ich
stronie widnieje popiersie Teodozjusza II, po drugiej za trzy stojce
postacie: Teodozjusz w rodku czy donie Walentyniana i crki, a napis
gosi: Feliciter nuptiis Szczcia dla zalubin.
Nie wiemy, co wnosia panna moda w posagu, wiadomo natomiast,
czym zapaci pan mody za swe maestwo: ustpi na rzecz cesarstwa
wschodniego du cz prowincji bakaskich, cznie z miastem Sirmium
nad Saw i Dalmacj. W Rzymie win za to ustpstwo obarczano Gall
Placydi; twierdzono, e zbyt wysoka bya to cena za polityczne zblienie z
Konstantynopolem.
Ale mona na t spraw spojrze inaczej, jak zapewne patrzya sama

Galla Placydia. Poniewa Eudoksja bya jedynym yjcym dzieckiem

Teodozjusza II, cae dziedzictwo po ojcu winno w swoim czasie przypa
jej i mowi oraz ewentualnemu ich potomstwu. Imperium zostaoby
ponownie zjednoczone. Nie miao wic istotnego znaczenia, gdzie
przebiega tymczasowa granica pomidzy obu pastwami.
Wanie podczas pobytu Walentyniana w Konstantynopolu i
niewtpliwie rozmylnie korzystajc z tej sposobnoci, potwierdzono i
zamanifestowano jedno cesarstwa wanym aktem ustawodawczym,
majcym ogromne znaczenie nie tylko dla imperium, ale porednio
rwnie dla Europy pniejszej.
W roku nastpnym po powrocie do Rzymu prefekt pretorium Zachodu
tak przedstawia senatorom istot owego aktu i przebieg jego ogoszenia:
Szczsna askawo naszych cesarzy rozkwita tak wspaniale, e oto
obecnie przystraja ozdobami pokoju t ludzko, ktr osania w razie
wojny. Zeszego roku towarzyszyem z caym oddaniem zwizkowi
maeskiemu najbardziej szczsnemu spord wszystkich. A kiedy ju
pomylnie odbyy si zalubiny, najwitszy cesarz i pan nasz Teodozjusz
zechcia rwnie i taki zaszczyt okaza wiatu, ktrym wada: rozkaza
zebra ustawy w jedn cao, aby wiat okazywa im posuszestwo.
Ksigi te raczy uwici swym nazwiskiem, a wieczny cesarz i pan nasz
Walentynian aprobowa to, okazujc oddanie kolegi i przywizanie syna.
Przywoawszy wic mnie i wietnego ma, ktry wwczas by prefektem
Wschodu, wrczy nam swoj bosk rk po jednym egzemplarzu kodeksu,
abymy dzieo to rozpowszechniali po wiecie.
Kodeks Teodozjusza jest istotnie dzieem imponujcym. Prace nad nim
trway lat dziewi, a prowadzia je kilkunastoosobowa komisja prawnikw
i najwyszych dostojnikw o zmieniajcym si skadzie. Zebraa ona z
archiww i przejrzaa wszystkie ustawy, jakie wydali kolejni cesarze
prawowici, poczynajc od Konstantyna Wielkiego, a cile od roku 313, a
po czasy wspczesne, czyli na przestrzeni lat stu dwudziestu.
Z owych ustaw sporzdzono wycigi odrzucajc wszystko, co wydawao
si mniej istotne. Nastpnie cay w materia podzielono na 16 ksig, a
kad z nich na tak zwane tytuy wedug kryteriw rzeczowych. Tak wic
ksiga pierwsza mwi o kompetencjach najwyszych urzdw, druga o
sdownictwie, trzecia o kupnie, czwarta o majtnociach - i tak kolejno
dalej. W obrbie tytuw ustawy uszeregowano chronologicznie. Dla
dzisiejszego historyka skarb to bezcenny, umoliwia bowiem w wielu
wypadkach ledzenie, jak rozwijaa si wewntrzna sytuacja pastwa.
Potrzeba opracowania kodeksu bya bezsporna, albowiem ju od pokole
sdy i urzdy gubiy si w nadmiarze ustaw, rozporzdze i reskryptw,
niezmordowanie przygotowywanych i rozsyanych przez kancelarie
cesarskie. Co gorsza, w odpisach aktw ustawodawczych zdarzay si
czsto pomyki, niejednokrotnie te urzdnicy wprowadzali samowolnie
dodatki lub wrcz faszowali tekst przysany. W wczesnych warunkach
stwierdzenie, jak naprawd brzmi orygina, byo niezmiernie kopotliwe,
praktycznie niemal niewykonalne. Trzeba by przecie wyjeda do stolicy,
opaca archiwariuszy i przepisywaczy, uwierzytelnia odpis. Niektrzy
prawnicy usiowali ju dawniej zaradzi zu, opracowujc na wasn rk

zbiory ustaw, takie jednak kodeksy prywatne, cho cenione i wykorzystywane, nie mogy mie mocy obowizujcej.
Kodeks Teodozjusza zosta uroczycie i oficjalnie opublikowany w
Konstantynopolu w lutym roku 438, natomiast w Rzymie senat przyj go i
zatwierdzi dopiero w grudniu tego roku, z tym e mocy prawnej nabra
poczynajc od dnia 1 stycznia roku 439. W imperium wschodnim stanowi
gwn podstaw orzecznictwa przez lat prawie dziewidziesit, to jest do
czasu nowego kodeksu, dziea Justyniana; by to zbir obszerniejszy i
lepiej opracowany. Natomiast na Zachodzie ywot Kodeksu Teodozjusza
okaza si duszy i on to sta si podwalin porzdku prawnego w
pastwach germaskich, jakie wyrosy na gruzach imperium w Galii,
Hiszpanii, Italii. T drog postanowienia kodeksu weszy w dalsze systemy
ustaw, dziaajc porednio przez cae stulecia.
Tak wic imi Teodozjusza, jednego z najmniej znaczcych cesarzy,
poczyo si na wieki z monumentalnym dzieem prawniczym,
niezmiernie wanym rwnie dla historyka; bez niego bowiem niewiele
bymy wiedzieli o rnych dziedzinach ycia spoecznego w wieku IV i V
oraz o samym funkcjonowaniu machiny administracyjnej imperium.
Lecz prozaiczne kwestie zwizane z wprowadzaniem w ycie zbioru
ustaw na pewno nie interesoway zbytnio maonki Teodozjusza, piknej i
uczonej Eudokii. Mylaa ona wwczas przede wszystkim o zrealizowaniu
swych dawnych zamierze i zgodnie ze lubowaniem, jakie zoya przed
kilkunastu laty, wnet po uroczystociach weselnych crki, a wic z
pocztkiem roku 438, wyjechaa z Konstantynopola, aby odby pobon
pielgrzymk do Ziemi witej.
Po drodze zatrzymaa si w syryjskiej Antiochii i wygosia do
mieszkacw tego ogromnego wwczas miasta mow niby zawodowy
retor. Zacytowaa w niej wiersz Homera: Szczyc si, em waszej jest krwi
i z waszego rodu! Miaa oczywicie na myli hellesko swoj i
suchaczy. Zachwyceni antiocheczycy uchwalili, e wystawi na jej cze
dwa posgi, w tym jeden pozacany.
Po przybyciu do Jerozolimy wadczyni hojnie obdarowaa tamtejsze
kocioy oraz zebraa, wzorem innych pielgrzymw, oferowane jej
relikwie: szcztki pierwszego mczennika, witego Szczepana, a take
kajdany, ktrymi podobno skuty by wity Piotr. A wszelkiego rodzaju
relikwie mnoyy si wwczas niewiarygodnie, stanowic dla wielu osb ba, caych miejscowoci - dobre rdo dochodw bezporednich i
porednich.
Cesarzowa powrcia do Konstantynopola ju w roku 439, ale w trzy lub
cztery lata pniej znowu wyjechaa do Jerozolimy. Tym razem
zamieszkaa tam ju na stae, bo a do swej mierci w roku 460.
Ale w drugi wyjazd i stay pobyt w Ziemi witej miay charakter
poniekd przymusowy. Eudokii, jak si wydaje, rozkazano opuci stolic.
U podoa owego honorowego wygnania leaa jaka intryga dworska,
walka o wpywy u boku cesarza, prawdziwie bizantyjska.
Gwn rol w tych paacowych konfliktach odegra eunuch Chryzafios.
Zdoa on najpierw, w przymierzu z Eudoki, odsun od dworu siostr

cesarza, Pulcheri. Potem rozprawi si z najpotniejszym sojusznikiem

cesarzowej, a mianowicie z prefektem Cyrusem. A wreszcie, kiedy Eudokia
pozostaa sama, bez przyjaci i sprzymierzecw, wyprawi j do
Palestyny.
Wspomniany Cyrus nalea do najciekawszych osobistoci swojej epoki.
Piastowa w latach 439-441 rwnoczenie prefektur pretorium i
Konstantynopola, zajmowa wic politycznie kluczowe stanowiska w
administracji imperium wschodniego. By z pochodzenia Grekiem, z
przekona religijnych wyznawc dawnych bogw, a z zamiowania poet.
Niektre jego drobne utwory zachoway si do dzi, znalazy bowiem
miejsce w bizantyjskiej antologii poetyckiej.
Swoj mio do ojczystego jzyka Cyrus przejawi i w tym, e zerwa z
dotychczasow niezomn zasad rzymskiej administracji i rozporzdzenia
redagowa nie po acinie, lecz po grecku, w mowie wikszoci
mieszkacw Wschodu wczesnego. Przypomnijmy, e jeszcze Kodeks
Teodozjusza, a nawet o tyle pniejszy Justyniana, zredagowane zostay w
jzyku aciskim. Tak wic Cyrus moe zosta uznany za pioniera
greckoci w prawodawstwie bizantyjskim.
Prefekt cieszy si ogromn popularnoci wrd ludu stolicy take
dlatego, e prawdziwie dba o miasto, odnawia jego budowle, ulepsza
owietlenie. Podczas igrzysk w cyrku wznoszono na jego cze okrzyki:
Konstantyn miasto zbudowa, Cyrus odnowi!
Ale wanie nazbyt przychylne nastroje ludnoci przyczyniy si do jego
upadku, wzbudzajc zawi, podejrzenia, obawy. Odebrano mu godnoci,
skonfiskowano majtek, potem wygnano do maej mieciny we Frygii,
gdzie musia obj urzd biskupa; formalnie bowiem by chrzecijaninem.
Fanatyczni mieszkacy tamtejsi zabili poprzednio czterech kolejnych
biskupw, zarzucajc im, e s heretykami lub schizmatykami. Zapewne
wic przypuszczano na dworze, e to samo spotka Cyrusa, znanego
przecie ze swych sympatii do starej religii. A tymczasem uratowaa go, jak
si zdaje, pewna obojtno wobec sporw w onie chrzecijastwa oraz zwizo kaza. W jednym z nich, i to bodaj pierwszym, zaleci po prostu
uczczenie tajemnic wiary milczeniem. Konfliktw wic pomidzy nim a
gmin nie byo...
Po mierci Teodozjusza II Cyrus zoy swj urzd kocielny, powrci
do Konstantynopola, gdzie zosta pniej zrehabilitowany i odzyska
majtek.
Jeszcze jeden wysoki dostojnik opuci w tyme czasie Konstantynopol.
By nim Paulinus, niegdy przyjaciel i towarzysz Teodozjusza od jego lat
chopicych; powiadano, e to on oglda zza kotary pikn Atenais, gdy
przyprowadzia j do pokoju Pulcheria. Faktem byo, e wspina si szybko
po stopniach kariery i zosta wreszcie magister officiorum, czyli
naczelnikiem urzdw paacowych. Niedugo po roku 440 zosta zesany
do Kapadocji, na wschodnie rubiee imperium, a potem tam city.
Podobno pomidzy nim a cesarzow nawiza si romans, co wreszcie si
wykryo i pocigno owe tragiczne skutki: wygnanie Eudokii oraz jego
upadek i mier.
W Jerozolimie Eudokia miaa swj dwr i rozporzdzaa ogromnymi

dochodami. Powicia si uczynkom nabonym, wznosia i obdarowywaa

kocioy, wrd nich bazylik witego Szczepana, gdzie miano j
pochowa. W tym te okresie gorliwie oddawaa wierszem ksigi Biblii.
Wreszcie Teodozjusz wysa jednego ze swych oficerw z zadaniem
inwigilowania dziaalnoci ony. Ten z nie znanych nam przyczyn rozkaza
zabi dwch bliskich jej kapanw, co z kolei ona pomcia, doprowadzajc
do jego mierci. Wszystko to rozegrao si w okolicznociach nie w peni
wyjanionych. W wyniku tych wydarze Eudokia stracia prawo do
wasnego dworu, co musiaa odczu bardzo bolenie.
Przez wiele lat cesarzowa gorliwie popieraa nauk monofizytw,
goszcych, e Chrystus ma tylko jedn natur, a mianowicie bosk.
Porzucia t herezj dopiero po pielgrzymce, jak odbya do samotni
Szymona Supnika w okolicach Antiochii. Przebywa on przez wiele lat na
malekiej platformie wzniesionego przez siebie supa, wystawiony na
prace promienie soca, na strugi deszczu i podmuchy wichru, modlc
si i wysuchujc prb rzesz pielgrzymw w dole.
Crka wiernego dawnym bogom retora, sawna niegdy z urody i
mdroci Atenais, ambitna i potna cesarzowa bizantyjska, pogrona w
dewocji wygnanka u stp jednego z najdziwaczniejszych ascetw - oto
prawdziwy symbol epoki.

ATTYLA
W roku 441 krlowie Hunw Attyla i Bleda zerwali ukad pokojowy z
Konstantynopolem, odpowiedzialnoci za to obarczajc cesarza Wschodu.
Twierdzili, e skada on haracz nieregularnie i przyjmuje zbiegych
poddanych huskich. Wodzowie ich spustoszyli kilka prowincji
bakaskich zdobywajc Sirmium nad Saw i nawet Filipopolis, obecne
Powdiw; dotarli niemal nad Bosfor.
Teodozjusz musia odwoa flot, ktr wyprawi na zachd, ku pomocy
Rzymianom walczcym z Wandalami w Afryce, zawar te pokj z krlem
Persw, aby cign jak najwicej wojsk dla obrony swej stolicy. Poniosy
one jednak klsk w bitwie z Hunami na ziemiach obecnego pwyspu
Gallipoli.
Tote w roku 443 zawarto z najedcami pokj na cikich warunkach.
Haracz roczny zosta potrojony do wysokoci 2500 funtw zota, miano
wypaci jednorazowo ogromn kontrybucj 6000 funtw zota celem
pokrycia kosztw wojny wszcztej przez Hunw! - i przyrzeczono wyda
wszystkich zbiegw, nawet tych Rzymian, ktrym udao si zbiec z huskiej niewoli - bd wykupi ich, pacc po 12 sztuk zota za kad gow.
Gwnym rdem, z ktrego czerpiemy nasz wiedz o tych
wydarzeniach i o losach cesarstwa wschodniego w pniejszych latach
panowania Teodozjusza II i za jego nastpcw a do roku 472, jest Historia
niejakiego Priskosa, zachowana niestety jedynie w obszernych
fragmentach. O samym autorze wiemy tylko tyle, e by wspczesny
wypadkom, ktre opisuje, pochodzi za z terenw Tracji, obecnej Bugarii.
Mia bliskie kontakty z dworem, zapewne bowiem piastowa jaki niszy

urzd. Duo podrowa, gwnie jako pose. Zna Rzym, Aleksandri,

Damaszek, trafi nawet do rezydencji Attyli. Opiera si w duej mierze na
swoich obserwacjach - a patrzy jasno i bystro - a take na relacjach
wiarygodnych wiadkw i na dokumentach. Tote opowie jego jest z
reguy rzeczowa i rzetelna, moliwie obiektywna nawet w stosunku do
wrogw imperium.
Oto, co mwi on o dalszych skutkach pokoju z Hunami zawartego na tak
uciliwych warunkach:
Cesarz zmusza wszystkich do skadania danin i pienidzy dla Hunw.
Nie zwaano zupenie na zwolnienia od podatku gruntowego, przyznane
czasowo czy to z aski panujcego, czy te na podstawie wyrokw
sdowych. Take senatorzy musieli oddawa wyznaczon ilo zota jako
cen swej godnoci. Wanie wietno pozycji spoecznej zniewolia wielu
do cakowitej zmiany trybu ycia, poborcy bowiem cigali bardzo
bezwzgldnie to, co kademu wypisano. Doszo do tego, e ludzie niegdy
bogaci sprzedawali publicznie klejnoty swoich on i sprzty domowe. Wielu
popeniao samobjstwo, wstrzymujc si od jedzenia lub wieszajc si na
ptli. W krtkim czasie skarbce oprniono zupenie. Zoto i zbiegw
przekazano Hunom, ale spord zbiegw wielu trzeba byo zabi, odmawiali bowiem zgody na wydanie.
Tymczasem w roku 445 Attyla zdradziecko zamordowa swego brata
Bled. Sta si jedynym wadc caego ludu i pastwa Hunw,
obejmujcego ogromne przestrzenie od Europy rodkowej po Wog, i z
ca pewnoci najpotniejszym czowiekiem wczesnego wiata.
Korzyy si przed jego rozkazami wszystkie ludy podbite i sprzymierzone;
przewaali wrd nich Germanie.
Jordanes, yjcy w VI wieku autor aciskiej Historii Gotw, przekaza
nam charakterystyk wygldu Attyli. On sam oczywicie krla nie zna,
pisa jednak na podstawie dziea Kasjodora, ktry z kolei opiera si na
wiarygodnych przekazach wczeniejszych.
M ten urodzi si po to, aby wstrzsn narodami. Jakim dziwnym
zrzdzeniem losu poraa wszystkich groz; byo to skutkiem straszliwych
wieci, jakie szerzyy si o nim. Stpa dumnie, tu i tam toczc oczyma, tak
e moc jego wyniosoci przejawiaa si nawet w ruchu ciaa. Wojny
miowa, lecz sam rk swoj powciga. Umysu by potnego,
przystpny bagalnikom, zawsze przyjazny tym, ktrym raz zaufa. Niski,
pier mia szerok, gow du, oczy mae, brod rzadk, wosy
przyprszone siwizn, nos paski, cer okropn.
Z innych wzmianek i rde dowiadujemy si te nieco o trybie ycia
Attyli. Ot ubiera si skromnie i bardzo schludnie, jada miso bez
przypraw, podawane na misach drewnianych, unika zbytku, w
przeciwiestwie do ludzi swego otoczenia, ktrym pozwala na wszystko.
on mia mnstwo i wci bra sobie nowe, a jego dzieci tworzyy niemal
szczep osobny. W sprawach religijnych zachowywa obojtno, cho
niekiedy korzysta z usug czarownikw.
Nowe dziaania wojenne przeciw imperium wschodniemu Attyla
rozpocz ju w roku 447. Wojska cesarskie poniosy klski w krwawych
bitwach, a hordy Hunw i ich sojusznikw rozlay si szeroko po krainach

bakaskich, docierajc a w okolice Konstantynopola. Dziesitki miast i

miasteczek pady upem najedcw.
Rzymianie musieli zabiega o nowy traktat pokojowy. Rokowania
prowadzi z upowanienia cesarza naczelny wdz obu rodzajw wojsk,
Anatoliusz. Tym razem ukad nie nakada na imperium dodatkowych danin
i kontrybucji, zawiera wszake postanowienia twarde i upokarzajce. Z
terenw wzdu Dunaju mniej wicej od okolic dzisiejszego Belgradu po
Novae w obecnej Bugarii miano ewakuowa ca ludno i to tak, aby
powsta pas szerokoci piciu dni marszu od brzegw rzeki w gb
cesarstwa; rzeczywist stacj graniczn, a zarazem punktem wymiany
handlowej uczyniono miasto Naissus, czyli Nisz nad Moraw.
W pocztkach wieku VI spisywa w Konstantynopolu kronik wydarze
od czasw Teodozjusza I niejaki Marcellinus. Przejrzenie tego, co uzna on
za godne pamici spord wypadkw lat czterdziestych minionego wieku,
jest wielce pouczajce, owe za krtkie, lapidarne zapiski chyba najlepiej
oddaj groz tamtych dni. A take ukazuj, czym ya ludno samej
stolicy.
Rok 441. Krl Hunw na czele wielu tysicy swoich wdar si do Ilirii.
Zniszczy Naissus, Singidunum (obecny Belgrad) oraz wiele innych miast i
grodw.
Rok 442. Gwiazda, zwana komet, dugo pojawiaa si gorejc. Bracia
Bleda i Attyla wraz z krlami rnych ludw pustoszyli Iliri i Tracj.
Rok 443. Spad nieg tak obfity, e stopnia dopiero po szeciu
miesicach. Tysice ludzi i zwierzt zgino od srogiego mrozu. Cesarz
Teodozjusz powrci do Konstantynopola z wyprawy do Azji. Oddano do
uytku tereny, zwane Achillesowymi.
Rok 444. Cesarz wyda igrzyska, aby uczci dziewite piciolecie swego
panowania. Niektre grody i wsie Bitynii ulegy zniszczeniu, podmyte
cigymi deszczami oraz wylewami rzek.
Rok 445. Krl Bleda zosta podstpnie zabity przez swego brata Attyl.
W stolicy doszo do rozruchw ludnoci w cyrku. Wielu wzajem si
pozabijao, a duo te osb i zwierzt zgino wewntrz miasta skutkiem
choroby.
Rok 446. Wielki gd ogarn Konstantynopol, a po nim natychmiast
przysza zaraza.
Rok 447. Silne trzsienie ziemi nawiedzio rne miejscowoci. W stolicy
zawalia si dua cz muru wraz z 57 wieami, dopiero co odbudowana.
Runy take ogromne gazy, niedawno uoone w budynku przy Forum
Taurusa, oraz posgi, nikt wszake nie dozna szkody. Upado jednak duo
miast. Gd i smrodliwo zakaonego powietrza spowodoway zgub wielu
tysicy ludzi i zwierzt.
Krl Attyla wyda naszym wielk wojn i to groniejsz od poprzednich.
Wykarczowaa ona prawie ca Europ, a duo miast ulego zniszczeniu i
zajciu. W tyme roku odbudowano mury stolicy, ktre zwalio trzsienie
ziemi; odbudowa je prefekt pretorium Konstantyn. Krl Attyla podszed
jako wrg a do Termopil.
Tyle Marcellinus w swej kronice. Po zawarciu pokoju Attyla czsto

wyprawia do Konstantynopola poselstwa z daniem wydania zbiegw jak przewidywa ukad. Cesarz wszystkich kolejnych posw obsypywa
darami i zapewnia, e w jego granicach nie ma ju nikogo, kto by uciek
spod wadztwa Hunw. Priskos komentuje:
Attyla wzgardliwie wyzyskiwa Rzymian, okazujcych hojno z lku,
aby barbarzycy nie zamali traktatu. Wci wic wysuwa jakie zmylone
pretensje, wysyajc do Konstantynopola tych ludzi ze swego otoczenia,
ktrym pragn okaza ask szczegln. Rzymianie za okazywali
posuszestwo kademu jego zaleceniu, traktujc jego wol jako rozkaz
pana. Za wszelk cen starali si odsun grob wojny z Hunami, mieli
bowiem wwczas wielu innych wrogw. Persowie ju od dawna stali w
gotowoci zbrojnej, Wandalowie niepokoili od strony morza, Izauryjczycy
wci uprawiali swe zbjeckie wyprawy, Saracenowie najedali granice
wschodnie. Etiopowie zagraali fortom w Egipcie.
W roku 449 przyjechali jako nowi posowie Edekon oraz Orestes.
Pierwszy z nich by Germaninem, wodzem plemienia Skirw, a nalea do
najbardziej zaufanych ludzi Attyli. Jego to syn Odoaker mia w wier
wieku pniej zoy z tronu ostatniego cesarza Zachodu Romulusa
Augustulusa.
Orestes natomiast by Rzymianinem, pochodzi znad Sawy, a kiedy
ziemie tamte znalazy si pod wadztwem Attyli, suy mu jako sekretarz. I
on mia w wier wieku pniej odegra wan rol na Zachodzie,
osadzajc na tronie swego syna, maego chopca; by nim wanie Romulus
Augustulus. Sam za zgin z rki Odoakra.
Innymi sowy, przybyli wwczas nad Bosfor, do stolicy imperium
wschodniego, jako czonkowie tego samego poselstwa huskiego
Germanin i Rzymianin, ktrych synowie mieli sta si bohaterami ostatniej
sceny w dramacie dziejowym, noszcym miano upadku cesarstwa
rzymskiego na Zachodzie. Przedziwne zrzdzenie losu.
Ale poselstwo to wane jest nie tylko z racji pewnej symboliki
przyszych wydarze. Oto w trakcie jego pobytu wszechwadny wwczas
na dworze eunuch Chryzafios powzi plan niezwyky: usiowa przekupi
Edekona, aby zgadzi Attyl. Przedstawi to podczas posuchania, w
ktrym uczestniczy, prcz nich dwch, tylko tumacz Wigilas.
Plan mona ocenia i potpia jako zamierzenie zbrodnicze, lecz
zarazem - tak twierdz niektrzy - naiwne, zgadzenie bowiem jednej tylko
osoby nie mogo mie zasadniczego wpywu na rozwj wydarze. Ale
mona te utrzymywa, e Chryzafios patrzy na sytuacj trzewo i
wnikliwie. Przejrza doskonale istot i struktur pastwa Hunw.
Rozumia, e usunicie krla byoby najszybsz i najskuteczniejsz drog
rozprawienia si z niebezpieczestwem, ktre ju od tylu dziesicioleci
grozio imperium. Osoba Attyli stanowia prawdziwy zwornik owego
zlepku hord rnojzycznych, z chwil wic nagej mierci krla caa
budowla musiaa si rozpa. Co te istotnie si stao zaledwie w kilka lat
pniej. Chryzafios chcia tylko przyspieszy bieg wypadkw.
Edekon wyrazi zgod - przynajmniej pozornie. Plan trzymano w
najcilejszej tajemnicy, wiedzia o nim, prcz trojga wymienionych osb,
tylko cesarz i jeden z najzaufaszych doradcw. Nie powiedziano

natomiast nic o przygotowywanym zamachu posowi rzymskiemu, ktry

udawa si do Attyli wraz z powracajcymi za Dunaj Edekonem i
Odoakrem.
Owym posem by Maksymin, dostojnik wysokiej rangi, cho nie tak
wysokiej, jak oczekiwa tego Attyla, konsulatu bowiem nie piastowa. Krl
twierdzi nawet, e dla spotkania z takim wysannikiem cesarza gotw
byby osobicie pofatygowa si a do Serdyki (Sofii).
W licie do Attyli cesarz stwierdza: Zbiegw wydano Ci ju dawniej,
obecnie odsyam ich jeszcze siedemnastu i wicej ich u nas nie ma. Pose
mia te ustnie wyjani, e nie jest rzymskim zwyczajem, by rokowania
prowadzili dostojnicy rangi konsularnej; a co do ewentualnego przybycia
krla do Serdyki, to jake mogoby ono doj do skutku, skoro miasto ley
w gruzach?
Maksyminowi towarzyszy w owym posowaniu historyk Priskos. W
swoim dziele pozostawi on relacj z podry i z pobytu na dworze Attyli.
Jest to kapitalne rdo do poznania wczesnych stosunkw, zwyczajw i
mentalnoci Hunw, otoczenia krla i jego osoby. Oto dla przykadu scena
pierwszego posuchania:
Attyla siedzia na krzele drewnianym. My stanlimy w pewnej
odlegoci, Maksymin za wyszed do przodu i pozdrowi krla. Wrczy mu
listy i rzek:
- Cesarz nasz yczy zdrowia i powodzenia tobie oraz wszystkim twoim!
Na co Attyla:
- Niech spotka Rzymian to samo, czego i nam ycz!
Potem natychmiast zwrci si do Wigilasa. Krzykn: - Ty bydlaku
bezwstydny, po co przychodzisz tu znowu? Wiesz przecie dobrze, jakie
warunki ustalilimy z Anatoliuszem! Zostao wtedy powiedziane, e
posowie rzymscy nie zjawi si u nas wczeniej, pki nie wyda si
wszystkich zbiegw!
w wybuch gniewu, cho niezrozumiay dla posw, by cakowicie
usprawiedliwiony, Edekon bowiem ju zdradzi Attyli plan Chryzafiosa i
rol, jak mia odegra Wigilas, przewoc zoto w celu przekupienia
stray krla.
Poselstwo wrcio z niczym, Wigilas zosta pniej przez ludzi krla
pojmany, a wysannicy Attyli pogardliwie zarzucili Teodozjuszowi, e
postpuje jak pody suga, podstpnie godzcy w pana, ktrego los nad nim
ustanowi.
Jesieni roku 449 lub wiosn 450 cesarz wyprawi na dwr wadcy
Hunw dwch dostojnikw najwyszej rangi: Anatoliusza i Nomusa,
byych konsulw - czego Attyla domaga si od dawna. I okaza si on dla
nich wielce askawy, niemal zapominajc o spisku oraz zwracajc wolno
bez okupu sporej liczbie jecw; obdarowa te wspaniale samych posw.
Ale krl nie czyni tych gestw z racji dostojestwa Anatoliusza i
Nomusa, cho tak si mogo wydawa. Istotnym powodem askawoci byo
to, e mia on na oku nowe cele, znacznie pontniejsze ni wojna w
wyniszczonych prowincjach bakaskich; patrzy ku krajom Zachodu.
Oddalenie si niebezpieczestwa, jakie zagraao od Hunw, byo

ostatnim wzgldnie pomylnym wydarzeniem za panowania Teodozjusza

II. 26 lipca podczas przejadki w okolicach Konstantynopola spad z
konia, co spowodowao miertelny uraz krgosupa. Zmar w dwa dni
potem. Przey lat prawie 50, panowa za 42. Jedno z najduszych i
najmniej szczliwych panowa w historii i Rzymu, i Bizancjum.

III

MARCJAN

---oOo---

(MARCIANUS)
Urodzony w 392 roku. Zmar 27 stycznia 457 roku.
Panowa od 25 sierpnia 450 roku do mierci.

Cesarz Teodozjusz II, zmary 28 lipca roku 450 w Konstantynopolu, nie

pozostawi potomka mskiego, nie mia wic nastpcy naturalnego. Wnet
jednak rozesza si na dworze i wrd mieszkacw stolicy opowie,
powtarzana pniej przez historykw:
Umierajcy wadca, wodzc oczyma po dostojnikach zebranych wok
jego miertelnego oa, zatrzyma wzrok na Marcjanie. By to m ju
prawie szedziesicioletni, postawny, o dugich, siwych wosach, dawny
wyszy oficer u boku naczelnika wojsk Aspara, ktry zreszt rwnie sta u
wezgowia konajcego. Teodozjusz wpatrywa si w Marcjana przez
chwil, a potem rzek:
- Objawione mi zostao, e ty bdziesz moim nastpc!
Wersja urzdowa gosia, e uszanowano wol cesarza. W dniu 25
sierpnia uroczycie naoono Marcjanowi diadem. Uczestniczyli w
ceremonii dostojnicy i senatorzy oraz patriarcha Konstantynopola, ale nie
on dokona aktu koronacji.
Zapewne ju wtedy ogoszono, e siostra Teodozjusza II Pulcheria
polubi nowego cesarza, co te wkrtce si stao. Sprawa moga wyda si
zaskakujca. Przecie Pulcheria miaa ju lat 54, a dotychczas ya w
paniestwie, niemal jak mniszka; zreszt lubowaa czysto. Maestwo
wic zawara pod warunkiem, e bdzie ono tylko aktem formalnym.
Marcjan by wdowcem, z poprzedniego maestwa mia crk Eufemi.
Decyzj Pulcherii podyktoway wzgldy polityczne. Osadzia Marcjana
na tronie, dziaajc wesp z Asparem oraz innymi dostojnikami. Zmylono
opowie o ostatniej woli Teodozjusza i zainscenizowano akt maestwa z

jego siostr, aby w jaki sposb uprawomocni wybr Marcjana, czowieka

niczym nie zwizanego z panujc dynasti. W istocie za chodzio o to, e
z chwil mierci Teodozjusza formalnie panem caego imperium stawa si
cesarz Zachodu, Walentynian III. Aby wic nie dopuci do wysunicia
przeze jakichkolwiek roszcze, uznano za konieczne postawi go przed
faktem dokonanym, usankcjonowanym rzekom wol zmarego i
maestwem z Pulcheri.
Dlaczego jednak wybr pad wanie na Marcjana, skoro byo w
Konstantynopolu tylu znakomitszych ode dostojnikw - rodem,
majtkiem, piastowanymi urzdami? Marcjan, syn raczej ubogiej rodziny z
ziem Tracji lub Ilirii, suy od modych lat w wojsku zawodowo, jak i jego
ojciec. Podobno bra udzia w nieudanej wyprawie przeciw Wandalom,
przez pitnacie lat nalea jako oficer do stray przybocznej Aspara.
I to wanie zadecydowao. Najchtniej bowiem przywdziaby diadem
sam Aspar. Uwaa to jednak za niemoliwe, a to zarwno ze wzgldu na
swe obce pochodzenie - wywodzi si z iraskiego ludu Alanw - jak i
religijnej przynalenoci do arian. Wysun wic Marcjana jako swego
czowieka, ktry sam przez si niewiele znaczy. Wiedzia, e gdy ten
zasidzie na tronie, nie sprzeciwi mu si w niczym.
Pulcheria z kolei zgodzia si na ten wybr dlatego, e Marcjan nalea
do wrogw Chryzafiosa, nienawidzia bowiem owego eunucha,
wszechwadnego u boku Teodozjusza.
Marcjan i Chryzafios byli sobie przeciwni nawet w tym, e popierali
odmienne stronnictwa cyrkowe - mowa oczywicie o wycigach rydwanw
- a sprawa to bya wwczas niebaha, miaa swj walor polityczny. Eunuch,
podobnie jak i Teodozjusz, gorliwie sprzyja Zielonym, podczas gdy
Marcjan nalea do fanatycznych zwolennikw Niebieskich. Wanie z lat
panowania ich obu pochodz pierwsze relacje o niesychanej zacitoci, z
jak zwalczay si stronnictwa cyrkowe, wywoujc powane rozruchy
uliczne. W pniejszych czasach owe walki stay si niemal treci - czy
te namiastk - ycia politycznego w stolicy cesarstwa bizantyjskiego.
Teodozjusz wyznaczy Zielonym miejsca na trybunach naprzeciw swej
loy, owiadczajc publicznie:
- Chc mie zawsze przed oczyma tych, ktrych miuj najbardziej.
Marcjan natomiast jako cesarz jawnie popiera Niebieskich. W pewnym
okresie osobnym edyktem zakaza sympatykom Zielonych piastowania
urzdw cywilnych lub wojskowych, uznajc ich tym samym za obywateli
gorszych i podejrzanych.
Jak przewidywano, jednym z pierwszych posuni nowych rzdw byo
rozprawienie si z Chryzafiosem. Obarczono go - zwyky to proceder w
podobnych przypadkach! - cakowit i wyczn odpowiedzialnoci za
wszystkie winy, bdy i nieszczcia poprzedniego panowania.
Odpowiednio omieleni oskaryciele wnosili masowo pozwy, a sdy
skwapliwie je przyjmoway i rozpatryway wrcz byskawicznie.
Skonfiskowano majtek prywatny eunucha, a jego samego skazano na
mier przez cicie; wyrok wykonano. Byo oczywiste i powszechnie
wiadome, e tak bezwzgldnie ukarano go gwnie z przyczyny pobonej
cesarzowej Pulcherii.

Ale upadek Chryzafiosa mia te pocign za sob bardzo powane

skutki w polityce religijnej. Nim jednak do tego doszo, uwag rzdu i
ludnoci cesarstwa wschodniego zajy inne wydarzenia i groby o
charakterze doranym.
Przesdnym - a takich byo wwczas na pewno sporo mogo si
wydawa, e los le wry panowaniu Marcjana. Oto ju we wrzeniu, a
wic w niecay miesic po koronacji, trzsienie ziemi nawiedzio noc
miasto Trypolis w Fenicji, czyli w dzisiejszym Libanie. Prcz domostw
legy tam w ruinach rwnie anie, zwane ikaryjskimi, zdobiy je bowiem
posgi przedstawiajce Ikara i Dedala.
Marcjan wszake nie by skonny przyjmowa tego rodzaju prognostyki
lkliwie i biernie. Rozkaza natychmiast usun zniszczenia w Trypolisie i
odbudowa zrujnowane gmachy. Tak te postpowa pniej w obliczu
wszelkich innych zagroe: zdecydowanie i po msku. Okaza si wadc
energicznym, rozumnym, gospodarnym. Dla ludnoci wanie ta ostatnia
cecha jego rzdw bya najbardziej odczuwalna i wana. Ograniczono
nadmierne wydatki dworskie, zastosowano ulgi podatkowe. Nic te
dziwnego, e pniej panowanie to, cho krtkie, nazywano zotym
wiekiem.
Co prawda Marcjanowi atwo byo zmniejsza ciary nakadane na
ludno, skoro cesarstwo wschodnie w owych latach nigdzie nie musiao
prowadzi powaniejszych wojen. Owszem, wydawao si w pocztkach
panowania, e trzeba bdzie walczy z Hunami, ale niebezpieczestwo to
rozwiao si nadspodziewanie szybko i wrcz cakowicie.
Attyla bowiem, gdy tylko si dowiedzia, e Teodozjusz zmar i nowy
cesarz wstpuje na tron, wyprawi posw do Konstantynopola. Nie po to
jednak, aby skada - jak by to byo w wiekach pniejszych - wyrazy
wspczucia, choby obudne, oraz yczy pomylnoci nastpcy. Brutalnie
domaga si od Rzymian zoenia daniny w ustalonej wysokoci, groc w
przeciwnym razie wojn.
Posowie wszake wrcili z odpowiedzi, ktra musiaa krla zdumie i
rozgniewa: obecny cesarz nie czuje si zwizany tym, co przyj na siebie
jego poprzednik; jeli Attyla zachowa pokj, gotw jest dobrowolnie
przysya mu dary, gdyby jednak Hunowie rozpoczli dziaania zbrojne,
wystpi przeciw nim na czele swych wojsk, i to niemaych!
Tak wic Marcjan zerwa z dotychczasow polityk ustpstw wobec
barbarzycw i jednoczesnego obarczania pastwa coraz nowymi
ciarami haraczw. Pragn wszake wykaza zarazem, e do wojny
wcale nie dy. Dlatego te wysa do Attyli swego oficera z bogatymi
darami. Pose przeprawi si przez Dunaj, nie zosta jednak dopuszczony
przed oblicze samego krla, ktry twierdzi - moe zreszt nie bez pewnej
racji - e dozna zniewagi, skoro Rzymianie jednostronnie i raptownie
zerwali ukady, zawarte stosunkowo tak niedawno. Attyla, odmawiajc
audiencji posowi cesarza, domaga si jednak, aby przekaza on
przywiezione dary, groc mu w wypadku odmowy mierci. Rzymianin
wszake odpowiedzia dumnie, e to, co przywiz, krl moe otrzyma
tylko jako dar albo up wydarty si.

I nie spotkao go, wbrew oczekiwaniom, nic zego. Pozwolono mu

powrci do ojczyzny bez adnych przeszkd. Ale stao si tak chyba
dlatego, e Attyla ju przygotowywa wypraw przeciw imperium
zachodniemu, ju sposobi si do najechania Galii, wola wic nie zaognia
spraw u swych granic wschodnich.
Kiedy za hordy Hunw wtargny na ziemie za Renem, Marcjan nie
uczyni niczego, by przyj z pomoc bratniemu cesarstwu. Byy na pewno
dwie przyczyny owej obojtnoci. Po pierwsze: ulga i skryte zadowolenie,
e tym razem cay impet zastpw Attyli wreszcie zwrci si w innym
kierunku, nie ku krainom podlegym Konstantynopolowi, co dotychczas
byo niemal regu, i to ju od trzech pokole. Drugi za powd braku
choby prby interwencji na korzy Zachodu stanowia uraona ambicja.
Rzecz w tym, e Walentynian III wci si ociga z oficjalnym
uznaniem nowego cesarza nad Bosforem, cho Marcjan w swych ustawach
lojalnie zawsze kad jego imi na miejscu pierwszym, jako starszego i
dostojniejszego panowaniem. Ale Walentynianowi to nie wystarczao.
Uwaa, e z chwil mierci Teodozjusza on sta si niejako automatycznie
gow caego imperium, w kadym za razie winien mie gos decydujcy
w sprawie nastpstwa. Tak wic sprawy prestiowe zaciyy fatalnie nad
losami obu cesarstw w niezwykle krytycznym momencie dziejowym.
Sytuacja jednak zmienia si cakowicie w pocztkach roku 452.
Walentynian, powanie zagroony przez Attyl w samej Italii, wreszcie
oficjalnie uzna Marcjana za cesarza i swego wspwadc. Co prawda
uczyni to niechtnie i gwnie skutkiem nalega Aecjusza, czego mu nigdy
nie zapomnia. W kadym razie dopiero wtedy Marcjan wyprawi swe
wojska nad Dunaj, ku ziemiom zamieszkanym przez samych Hunw.
Attyla wic, lkajc si ciosu z tyu, szybko wycofa swe hordy za Alpy,
Marcjan za sta si rzeczywistym zbawc Rzymu.
Wszystkie owe wydarzenia wewntrzne i zewntrzne wstpienie na tron
Marcjana, jego maestwo z Pulcheri, upadek Chryzafiosa, rozwj
stosunkw z Zachodem - byy te cile powizane ze sprawami polityki
religijnej i kocielnej.
Na czoo wczesnych sporw teologicznych w onie chrzecijastwa
wysuwao si zagadnienie, jaki by wzajemny stosunek elementu boskiego
i ludzkiego w osobie Chrystusa. Rnice zda w tej kwestii splatay si
nierozerwalnie z konfliktami personalnymi, z deniem wielkich
metropolii do zdobycia jak najwikszego autorytetu i wreszcie z
rozgrywkami cile politycznymi na dworze cesarskim.
Wszechpotny za Teodozjusza Chryzafios by gorliwym poplecznikiem
nauki monofizytw. Uwaali oni, e Chrystus mia po wcieleniu jedn
tylko natur, bosk. Nic wic dziwnego, e sobr zwoany w roku 449 do
Efezu uoy wyznanie wiary w duchu tej doktryny. Doszo tam jednak do
przykrych star pomidzy biskupami, obrady odbyway si pod presj
zbrojnych i fanatycznych mnichw egipskich, a wysannicy biskupa
Rzymu ratowali si, jak mona przypuszcza, ucieczk.
Papie da zwoania nowego soboru, nazywajc to, co si stao,
zbjectwem efeskim. Teodozjusz jednak pozostawa guchy na wszelkie
wezwania, by zwoa nowy sobr powszechny, a Walentynian III nie mg

sam o tym decydowa.

Inne natomiast stanowisko zaja Pulcheria. Jak wolno przypuszcza,
wpyny na to rwnie - a moe przede wszystkim - powody bardzo
osobiste. Popiera przecie monofizytw jej miertelny wrg Chryzafios, a
przynajmniej przez pewien czas sprzyjaa im take cesarzowa Eudokia,
yjca wtedy w Jerozolimie, a stosunki pomidzy siostr i on
Teodozjusza nie ukaday si najlepiej.
Tote kiedy cesarz zmar, a miejsce jego zaj Marcjan, polityka
kocielna dworu ulega natychmiastowej zmianie. Zwoano nowy sobr
powszechny - czwarty z kolei - do Chalcedonu ju w roku 451. Jego
uchway, zgodnie z wol nowych wadcw Konstantynopola i biskupa
Rzymu, potpiy zarwno monofizytyzm, jak i nestorianizm, ktry naucza,
e byy dwie oddzielne osoby we wcielonym Chrystusie. Nowo
zdefiniowany dogmat gosi, e Chrystus mia dwie doskonae natury,
nierozczne wprawdzie, ale te i nie przemieszane.
Te jednak uchway nie zostay przyjte przez chrzecijan Egiptu i Syrii,
ktrzy w znacznym stopniu pozostali wierni doktrynie monofizytyzmu. Ten
rozdzia religijny sta si wanym czynnikiem ksztatowania si poczucia
odrbnoci tamtych krain wschodnich, co z kolei wywaro wielki wpyw na
bieg spraw politycznych Bizancjum w nastpnych wiekach.
Nowy rzd Konstantynopola i biskup Rzymu dziaali zgodnie podczas
obrad soboru, potpiajc herezj monofizytyzmu. Zapada tam jednak
uchwaa - jest to sawny kanon 28 - ktra godzia w interesy rzymskie i
staa si przedmiotem protestw wysannikw papiea na sobr, tym
bardziej e przegosowano j pod ich nieobecno. Gosia ona, e patriarcha Konstantynopola, czyli Nowego Rzymu, jest cakowicie rwny pod
wzgldem swych praw biskupowi Rzymu Pierwszego; ten ostatni ma
wycznie prymat honorowy. Uchwalajc w kanon powoywano si na
odpowiedni uchwa drugiego soboru powszechnego, jaki odby si w
Konstantynopolu w roku 381.
Sprawa ta miaa odegra ogromn rol we wzajemnym stosunku
kociow wschodnich i zachodnich, doprowadzajc wreszcie do
zupenego rozamu, do sawnej i wci trwajcej schizmy.
Cesarzowa Pulcheria zmara w dwa lata po soborze chalcedoskim,
ktry w znacznym stopniu zawdzicza jej swe zwoanie i taki, a nie inny
przebieg. W testamencie zapisaa osobisty majtek dla ubogich.
Ufundowaa te w stolicy nad Bosforem kocioy.
Jej m przey j prawie dokadnie o trzy i p roku, kontynuujc
polityk pokoju, stabilizacji i dobrej gospodarki. Zmar pod koniec stycznia
roku 457, pozostawiajc skarbiec peen zota - i nikogo, kto mgby
uchodzi za nastpc.

IV

LEON I

---oOo---

(LEO)
Urodzony w 401 roku. Zmar 18 stycznia 475 roku.
Panowa od 7 lutego 457 roku do mierci.

Gdy

cesarz Marcjan zmar w drugiej poowie stycznia roku 457,

faktycznym panem imperium wschodniego sta si Aspar, majcy w swym
rku armi i ogromne wpywy. W gruncie rzeczy mgby sam przywdzia
purpur, kt bowiem omieliby si sprzeciwi mu otwarcie? Moe nawet
senat czyni mu jakie propozycje. Aspar wszake musia si liczy z
opini spoeczn. By przecie, jak wskazuje samo jego imi, czowiekiem
obcego pochodzenia; wywodzi si z iraskiego ludu Alanw, pod
wzgldem za religijnym nalea do arian, w przeciwiestwie do
wikszoci mieszkacw stolicy, opowiadajcych si za ortodoksj.
Tote obra drog, jak sdzi, bezpieczniejsz. Postpi tak samo jak
przed siedmiu laty, kiedy to po bezpotomnej mierci Teodozjusza II osadzi
na tronie swego zaufanego oficera Marcjana. Co prawda wtedy mona byo
powoywa si na rzekom ostatni wol umierajcego cesarza oraz
legitymowa Marcjanowe prawo do purpury, enic go z Pulcheri, siostr
Teodozjusza. Obecnie takie moliwoci nie istniay. Co gorsza, roszczenia
do dziedzictwa politycznego po Marcjanie mg wysun jego zi, mody
Antemiusz. Pochodzi ze znakomitej rodziny senatorskiej, a zmary

niewtpliwie upatrzy go na nastpc, dajc mu wysokie dowdztwo,

konsulat i tytu patrycjusza.
Aspar wszake czu si na tyle silny, e usun na bok wszystkie
wtpliwoci i dokona wyboru nie szukajc adnych pretekstw.
Na jego rozkaz przyby pospiesznie do Konstantynopola Leon, dowdca
garnizonu w Selymbrii, miasteczku pooonym o dzie drogi od stolicy.
Mia lat 56. Przyszed na wiat w Tracji, w domu ubogim, a jego
przodkowie wywodzili si podobno z plemienia Besw. Suy w wojsku,
zwiza si z Asparem, doszed do rangi trybuna. Mia ju on Weryn i
crk Ariadn. Wybierajc wanie jego spord wielu innych moliwych
kandydatw Aspar kierowa si na pewno tymi samymi wzgldami, ktre
poprzednio zadecydoway o wysuniciu przeze Marcjana. Uwaa, e
Leon jest czowiekiem lojalnym, rozsdnym, dowiadczonym w sprawach
wojska, a brak wysokich koligacji rodzinnych, osobistego znaczenia i
duego majtku wiza go z tym, ktremu zawdzicza wszystko.
7 lutego Leon stan przed frontem onierzy w stolicy i zosta obwoany
cesarzem. Senat posusznie potwierdzi wol wojska. Potem odbya si
ceremonia, ktra w peni zasuguje na miano historycznej. Ona to bowiem
staa si rdem i wzorem wszystkich innych podobnego typu, jakie
powtarzay si w naszym krgu kulturowym przez tyle wiekw i a po
nasze czasy, symbolizujc przejcie wadzy najwyszej w kadym kraju
przez nowego monarch.
Patriarcha Anatoliusz woy w kociele katedralnym diadem na gow
Leona. Po raz pierwszy w dziejach cesarstwa dokonaa si w ten sposb i w
tym momencie sakralizacja aktu dotychczas zupenie wieckiego.
Poprzednio wystarczaa aklamacja przez wojsko, senat i lud, sam za akt
ogranicza si do przywdziania purpurowego paszcza i naoenia osobie
wybranej diademu przez kogo z obecnych. Od czasw Juliana Apostaty
istnia te obyczaj podnoszenia nowego wadcy na tarczy onierskiej.
Poprzednik Leona Marcjan przywdzia wprawdzie diadem w kociele, ale
patriarcha by tylko wiadkiem, nie wspuczestnikiem aktu. Tak wic
mona stwierdzi, e Leon to pierwszy cesarz kocielnie koronowany, a
wic te pierwszy, ktry mgby rzec o sobie zgodnie z tak powszechn
pniej formu, i panuje Dei gratia, z aski boej.
Okaza si te wiernym poplecznikiem ortodoksji kocielnej. Wsparcie
to byo wielce podane, wci bowiem dochodzio do sporw i krwawych
walk pomidzy chrzecijanami. Ju w pierwszych miesicach nowego
panowania monofizyci, przewaajcy w egipskiej Aleksandrii, zabili
podczas wit wielkanocnych w jednym z kociow katolickiego biskupa i
jego zwolennikw. Nowy za biskup miasta, Tymoteusz, przychylny
monofizytom, potpi uchway soboru chalcedoskiego z roku 451 i
zada zwoania nowego soboru. Jednake sprzeciwia si temu wikszo
biskupw, wnoszc rwnoczenie o ukaranie Tymoteusza. Sprawa cigna
si dugo i Tymoteusz poszed na wygnanie dopiero w roku 460. Sprawc
owej zwoki by zapewne porednio Aspar, ktry przy wszystkich okazjach
osania nieortodoksw. Ta rnica zda w sprawach polityki wobec
Kocioa stanowia niewtpliwie jedn z przyczyn rozamu pomidzy

cesarzem a niemal wszechwadnym wodzem. Rozam w rycho si

objawi i szybko pogbia.
Zachoway si ustawy Leona, godzce w heretykw i potwierdzajce
powag oraz przywileje Kocioa i kleru. Jedna z nich zasuguje na
szczegln uwag, przyczynia si bowiem do wprowadzenia na dugie
wieki pewnej zasady obyczajowej. Zakazano mianowicie, i to pod
surowymi karami, odbywania jakichkolwiek czynnoci urzdowych w
dniach wit oraz urzdzania igrzysk i przedstawie teatralnych - i to nawet
jeliby w w dzie witeczny przypadaa rocznica urodzin cesarza. Jest to
znamienny przykad i dowd, jak gruntowna zmiana dokonaa si w
rozumieniu sposobu oddawania czci religijnej. Wyznawcy dawnych bogw
witowali w radoci i weselu, ogldajc popisy sprawnoci podczas
igrzysk, podziwiajc pikno utworw muzycznych, poetyckich, teatralnych. Chrzecijanie natomiast byli przekonani, e ich Bg pragnie tylko
skupienia, wychwalajcych go modw, co za od tego odwodzi, jest
grzeszne i zbyteczne.
Jednake wyznawcy dawnych bogw wci istnieli i dziaali, niekiedy
jawnie. Trwao nauczanie filozofii w duchu pogaskim w ateskiej
Akademii, zaoonej niegdy przez Platona. Na jej czele sta Proklos,
arliwy czciciel bogw, autor licznych dzie oryginalnych i komentarzy do
pism Platona; pisa je, doszukujc si wszdzie treci gbszych,
tajemnych, mistycznych. By ostatnim greckim mylicielem usiujcym
obj i systematycznie przedstawi rne obszary filozofii.
Ale w tyche samych Atenach Partenon na Akropolu, przez wieki
witynia Ateny Dziewicy, sta si ju chrzecijaskim kocioem
Najwitszej Marii Panny. Ma to swoj wymow symboliczn i stanowi
interesujcy przyczynek do historii ksztatowania si i trwania poj oraz
kultw religijnych.
A z drugiej strony mimo wszelkich antypogaskich ustaw oraz nawet
przeladowa jawni i ukryci wyznawcy bogw wci znajdowali si nawet
na dworze i niekiedy dochodzili do wysokich godnoci.
Gdy Leon wstpowa na tron, imperium zachodnie nie miao cesarza, i to
od kilku miesicy, albowiem wdz Rycymer zmusi tam Awitusa do
zoenia purpury ju w padzierniku roku 456. Tote Leon, podobnie jak
przed nim Marcjan u schyku swego panowania, sta si niemal
automatycznie gow caego cesarstwa. Aby zaznaczy, e tak jest istotnie i
e naprawd uwaa si za wadc znowu zjednoczonego imperium, ogosi
ju pod koniec lutego roku 451, a wic zaledwie w trzy tygodnie po
koronacji, dwie wane nominacje dotyczce dostojnikw w prowincjach
zachodnich: Rycymer otrzyma tytu patrycjusza, Majorian za zosta
naczelnikiem wojsk. Mieli oni sta na czele tamtych krain w imieniu
cesarza rezydujcego w Konstantynopolu.
Ale faktyczna odrbno Zachodu trwaa ponad p wieku, fikcji nie
dao si utrzyma. Tote ju w miesic pniej, 1 kwietnia roku 457,
Majorian zosta obwoany w Rawennie cezarem za zgod Leona, ktry
wszake nie udzieli aprobaty, gdy pniej tene Majorian przybra tytu
augusta i uzna si za rwnego rang cesarzowi Wschodu. Leon po prostu
fakt ten zignorowa. A w cztery lata pniej nie przyj do wiadomoci, e

cesarzem Zachodu obwoano Libiusza Sewera. Po jego mierci w roku 465

sta si znowu formalnie jedyn gow caego imperium i by ni przez
prawie dwa lata.
Jednake wiosn roku 467 dokona posunicia pozornie dziwnego: oto
sam, z wasnej woli, osadzi na tronie zachodnim Antemiusza, a wic
powoa wspwadc. By to ten sam Antemiusz, ktry poprzednio jako
zi cesarza Marcjana uchodzi w opinii wielu za bardziej uprawnionego
do przejcia po nim purpury ni Leon. Czyby wic po dziesiciu latach
cesarz uzna za wskazane jednak wynagrodzi czowieka, ktremu zabra
tron w Konstantynopolu?
Powody byy inne, mniej szlachetne, ale usprawiedliwione politycznie.
Oto Leon zdecydowa si na wszczcie wojny z Wandalami i potrzebowa
kogo, kto podczas wojny kierowaby sprawami Zachodu, a jednoczenie
by zwizany ywotnie ze Wschodem - rodem, interesami majtkowymi i
rodzinnymi, a take samym przywdzianiem purpury z aski Konstantynopola. Antemiusz spenia wszystkie te warunki.
Stosunki z Wandalami ukaday si rnie. Za swj pierwszy obowizek
cesarz uzna uwolnienie pa z domu panujcego, pojmanych w Rzymie w
roku 455 i przewiezionych do Afryki. Uzyska to dopiero w roku 462,
kiedy cesarzowa Eudoksja i jej crka Placydia mogy wyjecha do
Konstantynopola, natomiast crka druga, Eudokia, musiaa pozosta na
dworze wandalskim jako ona krlewicza Huneryka.
Niezalenie jednak od tych zabiegw dyplomatycznych i wszelkich
ukadw Leon jako reprezentant interesw imperium nie mg rezygnowa
z Afryki, tak wanej dla zaopatrzenia Italii w zboe. Zreszt Wandalowie
rwnie nie pragnli prawdziwego pokoju i najedali nawet wybrzea
Grecji.
Leon przygotowa si starannie do wojny, nie szczdzc pienidzy.
Skarbiec jego znajdowa si w sytuacji o tyle korzystnej, e nie musiano
ju paci Hunom haraczu, ale i tak imperium wschodnie odczuwao
jeszcze przez wiele lat ciar wczesnych zbroje.
W roku 468 korpus pod wodz Herakliusza wyruszy z Egiptu i zaj
szybko Trypolitani, czyli wybrzea dzisiejszej Libii. Jednoczenie
rozpoczto dziaania na zachodzie. Wojska Antemiusza pod wodz
Marcellinusa wypary Wandali z Sardynii, potna za flota bizantyjska, na
czele ktrej sta Bazyliskus, szwagier cesarza Leona, pokonaa eskadry
okrtw wandalskich i stana na kotwicy w pobliu Kartaginy.
Los Genzeryka zdawa si przypiecztowany. Tote Bazyliskus, pewny
zwycistwa i swej miadcej przewagi, zgodzi si na piciodniowy
rozejm. Krl wykorzysta to dla przygotowania podstpnego ataku.
Korzystajc z pomylnego wiatru zdoa podprowadzi ku flocie wroga
ponce okrty i wznieci poar, ktry zniszczy du jej cz. Wyprawa
wic zakoczya si sromotn, niespodziewan klsk.
Bazyliskus zdoa si uratowa, ale w Konstantynopolu musia szuka
schronienia w kociele witej Zofii, powszechnie bowiem oskarano go o
zdrad, cho zapewne zawini tylko przez niedostwo. Ostatecznie jednak
zosta uaskawiony dziki wstawiennictwu cesarzowej. Natomiast

prawdziwie zasuony wdz zachodniorzymski, Marcellinus, zgin

zamordowany zdradziecko na Sycylii.
W tej sytuacji Leon musia zawrze pokj z Wandalami. Odzyskali oni
Trypolitani i Sardyni, a potem zdoali zaj take Sycyli.
Caa owa wojna - zarwno jej rozpoczcie, jak i ostateczne zawarcie
haniebnego pokoju - wizaa si cile z wewntrznymi rozgrywkami
politycznymi w cesarstwie wschodnim. Chodzio gwnie o Aspara. By on
zdecydowanym przeciwnikiem tej wojny - i nie bez racji, jak pokaza
przebieg wyprawy; nikt bowiem poza nim nie docenia wojskowych
talentw Genzeryka. W opinii wszake ogu Aspar uchodzi po prostu za
przyjaciela Germanw.
W roku 466 Leonowi udao si osabi jego pozycj. Dopomg mu w
tym ksi Izauryjczykw (Izaurw), ludu zamieszkaego u poudniowych
wybrzey Azji Mniejszej. Przyby on do stolicy z dokumentami
wiadczcymi rzekomo, e syn Aspara Ardabur, dowdca wojsk u granicy
wschodniej, prowadzi zdradzieckie knowania z krlem Persw. Ardabur
straci stanowisko, natomiast ksi otrzyma dowdztwo stray przybocznej cesarza oraz rk jego starszej crki Ariadny; zmieni te swe
rodzinne imi na Zenon i pod nim wszed do historii.
Wanie ta zmiana w ukadzie si wewntrz pastwa pozwolia Leonowi
przygotowa wypraw przeciw Wandalom. Ale z kolei jej aosny fina by
politycznym triumfem Aspara.
W walce z Zenonem nie przebiera on w rodkach. Gdy ten przepdza z
Tracji bandy Hunw, nasa na niego swoich ludzi i ksi ledwie uszed z
yciem; opuci dwr i obj dowdztwo wojsk na wschodzie.
W roku 470 Leon pod naciskiem Aspara nada jego synowi Patrycemu
(Patricius) tytu cezara, a wic wskaza, e on bdzie nastpc tronu. Tak
wic diadem i cesarska purpura znalazy si ju niemal w rku iraskiej
rodziny. Ale nominacja ta wywoaa gwatowny opr katolikw w stolicy,
Patrycy bowiem by, jak i jego ojciec, arianinem. Aspar wic przyrzek, e
w stosownym czasie syn przyjmie katolicyzm. I wreszcie lub Patrycego z
modsz crk cesarza, Leoncj, uwieczy jego zabiegi: by skoligacony z
panujcym rodem.
Lecz wrogowie Aspara nie zoyli broni. W roku 471 doszo w stolicy do
rozruchw. Aby uspokoi ludno, wdz przenis si na drug stron
cieniny Bosfor, do Chalcedonu. Cesarz wszake zaprosi go do paacu na
uczt pojednawcz, porczajc pene bezpieczestwo. Aspar przyby wraz
z dwoma synami, Ardaburem i Patrycym. W pewnym momencie ludzie
Leona niespodziewanie wtargnli na sal biesiadn; Aspar i Ardabur
zginli, Patrycy zosta ciko ranny. Z rodziny uratowa si tylko syn
najmodszy, Hermenaryk, nie byo go bowiem w stolicy; pniej otoczy go
opiek miertelny wrg ojca - Zenon.
Ta zbrodnia przyniosa Leonowi przydomek Makelles, czyli Rzenik, a
w istocie tylko pogorszya jego sytuacj. Spowinowacony z Asparem
przywdca ludu Ostrogotw znad Dunaju przez dwa lata bezkarnie
pustoszy Tracj i zagraa samej stolicy, ktrej ludno rwnie si burzya
z nienawici do wszechwadnego obecnie Zenona i jego Izauryjczykw.
W roku 473 cesarz musia zawrze pokj z Ostrogotami. Ich wdz

otrzyma tytu naczelnika wojsk rzymskich, jego ludzie mogli osiedla si

w Tracji, a jako sprzymierzecy dostawali corocznie ogromne pienidze.
Powrci rwnie do swoich mody Teodoryk z krlewskiego
ostrogockiego rodu Amalw, przebywajcy w Konstantynopolu jako
zakadnik od lat dziesiciu; to on zasyn pniej w historii jako Teodoryk
Wielki.
Tymczasem cesarz przekroczy ju dobrze lat 70 i naleao myle o jego
nastpcy. Zenon pragn purpury, by jednak obcy i powszechnie
znienawidzony, nie mniej ni poprzednio Aspar. Leon wic mianowa
cezarem szecioletniego syna jego i Ariadny, a noszcego imi dziada; by
to Leon II. Nieco pniej chopiec otrzyma te tytu augusta.
W kilka miesicy po tych nominacjach, 18 stycznia roku 474, Leon
zmar. Pniejsi historycy bizantyjscy dawali mu czsto przydomek
Wielkiego.

LEON II, ZENON, BAZYLISKUS

---oOo---

(LEO)
Urodzony w roku 467. Zmar w listopadzie 474 roku.
Panowa wraz z dziadkiem Leonem I od padziernika 473 roku, a po
jego mierci od 18 stycznia do 9 lutego 474 roku sam, nastpnie za a
do swej mierci wraz z ojcem Zenonem.
---oOo---

(FLAVIUS ZENO)
Urodzony nieco przed 430 rokiem. Zmar 9 kwietnia 491 roku.
Panowa od 9 lutego 474 roku do listopada tego roku wraz z synem
Leonem, a potem - z przerw od stycznia 475 roku do lata 476 roku sam a do swej mierci.
---oOo---

(FLAVIUS BASILISCUS)
Urodzony okoo roku 430. Zmar w lecie roku 476. Panowa wraz z
maoletnim synem Markiem od stycznia 475 roku do lata 476 roku.

Przejcie wadzy po zgonie Leona I przez jego siedmioletniego wnuka

Leona II odbyo si spokojnie i bez adnych wstrzsw. Stao si tak
dlatego, e chopiec formalnie by wspwadc dziada i penoprawnym
cesarzem ju od kilku miesicy. Oczywicie faktyczne rzdy sprawowa w
imieniu dziecka jego ojciec Zenon, piastujcy od lat najwysze godnoci
pastwowe, patrycjusz, naczelny dowdca wojsk, a nade wszystko zi
Leona I jako m jego crki Ariadny.
Zenon by znienawidzony przez ludno Konstantynopola, nalea
bowiem do ludu Izaurw z poudniowej Azji Mniejszej, osawionych

rozbjnikw. Jego pdzicy rodacy, ktrych cign jako swych onierzy

do stolicy, na pewno nie przyczynili si do osabienia tej reputacji.
Wszystko to jednak nie przeszkodzio temu, e 9 lutego roku 474, a wic
zaledwie po trzech tygodniach panowania maego imperatora, dokonaa si
na stadionie miejskim przedziwna, moe nawet nieco humorystyczna
ceremonia. Oto siedmioletni chopczyk w purpurowym paszczu uroczycie
woy diadem na gow swego ojca, czynic go augustem! Cesarzowa
wdowa Weryna bya wic odtd jednoczenie babk jednego, a teciow
drugiego panujcego.
Przez dziesi miesicy, to jest a do mierci chopca, Leona II, w
listopadzie tego roku cesarstwo wschodnie pozostawao formalnie pod
rzdami dwch rwnorzdnych godnoci wadcw.
A cay w rok peen by zagroe u granic. W Syrii odpierano
koczownikw arabskich, nad dolnym Dunajem resztki hord Hunw, ziemie
za Tracji najedali Ostrogoci pod wodz Teodoryka, zwanego Strabonem.
Pokona on i wzi do niewoli dowdc tamtejszych wojsk, Herakliusza.
Wypuci go wprawdzie po otrzymaniu okupu, ale Herakliusz zgin w
drodze powrotnej do stolicy, zamordowany przez ludzi niewtpliwie
nasanych, Ostrogoci bowiem nienawidzili go z powodu okruciestw,
jakich si dopuszcza.
A Teodoryk Strabon nosi oficjalnie tytu naczelnika czyli jakby generaa
- wojsk rzymskich, nadany przez Leona I. Dla powstrzymania ostrogockich
zapdw wyprawiono do Tracji Illusa. By przyjacielem Zenona i rwnie
pochodzi z Izaurii. Odnis pewne sukcesy w walkach.
Niebezpieczni stali si nawet Wandalowie Genzeryka. Cho siedzieli
daleko za morzem, w Kartaginie, dokonywali miaych wypadw a na
zachodnie wybrzea Grecji. Z tego to powodu wysano do Kartaginy
senatora Sewera, powszechnie powaanego z racji rozumu politycznego i
rzetelnoci. Otrzyma tu przed wyjazdem tytu patrycjusza; miao to
przyda mu jeszcze autorytetu w oczach Genzeryka.
Sewer rzeczywicie zaimponowa krlowi Wandalw sw postaw, a
prowadzi rokowania umiejtnie. Zawarto pokj, co prawda gwnie
kosztem cesarstwa zachodniego. Uznano mianowicie wszystkie terytorialne
nabytki Wandalw, oni natomiast zobowizali si nie najeda krain
Wschodu, wypuci jecw z tamtych prowincji, czciowo nawet bez
okupu, a take pozwoli katolikom w swych wociach na pewne swobody
religijne.
Pokj ten jest wany, mia bowiem obowizywa dugo, prawie
szedziesit lat, to jest a do czasw Justyniana. Naga mier Leona II w
jesieni roku 474 pocigna za sob wane wydarzenia polityczne, cho
faktycznie nie znaczy on nic za ycia, by tylko lalk ubieran w strj
ceremonialny. Obecnie jego ojciec i wspwadca Zenon sta si formalnie
wadc jedynym. Ale wanie to wyzwolio wrogie Izauryjczykom siy.
Inicjatywa knowa i dziaa przeciw Zenonowi wysza od cesarzowej
Weryny, kobiety ambitnej i dnej wadzy, a majcej te swoje, bardzo
osobiste cele i plany.
Wizay si one, jak twierdzono powszechnie, z jej umiowanym,

dawnym naczelnikiem urzdw paacowych, imieniem Patrycjusz. Ot

Weryna pragna osadzi go na tronie, polubi - i znowu by pierwsz
pani w imperium, a nie tylko wdow po cesarzu i babk zmarego
cesarzyka, ustpujc miejsca wasnej crce Ariadnie, onie Zenona.
Aby tego dokona, naleao obali tego ostatniego. Wesza wic Weryna
w tajne porozumienie ze swym bratem Bazyliskusem (Grecy zwali go
Bazyliskosem). Przed kilku laty, w roku 468, skompromitowa si on
straszliwie, dowodzc bowiem wypraw przeciw Wandalom da si zwie
Genzerykowi i straci u brzegw Afryki prawie ca flot. Oskarony o
zdrad, cho zawini chyba tylko nieudolnoci, szuka po powrocie
schronienia w kociele witej Zofii, a ostatecznie zosta uaskawiony
tylko dziki wstawiennictwu Weryny. Otrzyma pniej dowdztwo w
Tracji.
Z kolei Bazyliskus wcign do spisku Illusa, a wic rodaka i przyjaciela
Zenona. Trudno dociec, dlaczego postanowi on w tym momencie zdradzi
cesarza. Moe zdawa sobie spraw, jak bardzo jest znienawidzony, wola
wic porzuci go zawczasu i przej do obozu przeciwnego, aby zachowa
pozycj i ycie?
Doczy do spisku take Armatus, siostrzeniec Weryny i Bazyliskusa,
wwczas naczelny dowdca wojsk w Tracji, gdzie popisywa si
okruciestwem: pojmanym buntownikom i przestpcom kaza odrbywa
rce.
Uczestnikiem tajnego porozumienia zosta nawet ostrogocki wdz
Teodoryk Strabon - raz wrg, raz sprzymierzeniec cesarstwa, w zalenoci
od tego, co odpowiadao jego interesom i jak si ukaday jego stosunki z
wadcami i dowdcami tamtej strony.
Natomiast inny odam Ostrogotw, na ktrego czele sta
dwudziestokilkuletni Teodoryk z krlewskiego rodu Amalw, zachowa w
tym okresie neutralno i spokj, osiad za nad obecnymi bugarskimi
brzegami Dunaju, koo miejscowoci Novae. Teodoryk w mia przej do
historii po zdobyciu Italii, co stao si mniej wicej w wier wieku
pniej, z przydomkiem Wielki.
Weryna majc po swej stronie dowdcw si zbrojnych w krainach
najbliszych stolicy i wiedzc, jak nienawici do Izauryjczykw zionie
lud Konstantynopola, uczynia krok nastpny. Nie byo nim jednak otwarte
wystpienie do walki z Zenonem. Cesarzowa postpia przezorniej,
unikajc rozlewu krwi i zarazem pozostawiajc sobie furtk do ratunku,
gdyby sprawy mimo wszystko przybray obrt niepomylny dla niej i dla
spiskowcw.
Oto potajemnie sama powiadomia Zenona, e istnieje spisek dowdcw
i e grozi mu miertelne niebezpieczestwo, nie ma bowiem pod rk
silnych i wiernych zastpw, a w razie oblenia nie moe liczy na choby
tylko neutralno mieszkacw stolicy.
Cesarz natychmiast zorientowa si w powadze sytuacji. Zrozumia, e
nie moe nawet myle o bronieniu si w murach miasta, ktrego ludno
poparaby atakujcych z zewntrz. Byo te wysoce wtpliwe, czy
przyszaby pomoc z dalszych prowincji.
Zenon postanowi ratowa si ucieczk. 9 stycznia roku 475 pospiesznie

opuci Konstantynopol zabierajc skarb i ludzi ze swego otoczenia. Uda

si do rodzinnej Izaurii, nie rezygnujc jednak z tytuu cesarza.
Opuszcza stolic tak szybko i potajemnie, e nie by w stanie
powiadomi wszystkich osiadych w niej Izauryjczykw. Ci stali si
natychmiast ofiar ywioowej nienawici mieszkacw, bestialsko
masakrowani.
Tak wic dziki grze politycznej Weryny usunito cesarza bez walki, bez
wycignicia miecza. Jednake triumf jej okaza si zudny i krtkotrway,
z kolei bowiem j sam wyprowadzi w pole rodzony brat Bazyliskus.
Doszed on do wniosku, e nie ma adnej potrzeby, by to Patrycjusz
przywdziewa purpur, skoro on sam jest jej godzien. Senat oczywicie
poszed za jego wol.
Bazyliskus koronowa si na cesarza z pewnoci jeszcze w styczniu
roku 475. Wnet potem ogosi august swoj on Zenonid, maoletniego
za syna Marka najpierw cezarem, a pniej augustem.
Rzecz prosta, sta si przedmiotem nienawici swej siostry Weryny,
ktrej w istocie zawdzicza wszystko. Obawiajc si jej wpyww i intryg,
rozkaza rycho umierci Patrycjusza, dopiero co pretendenta do tronu.
Cay wic plan Weryny nie tylko run w gruzach, ale wrcz obrci si
przeciw niej samej i jej ukochanemu. Rozwcieczona cesarzowa pragna
ze wszystkich si wzi pomst. Rozpocza knu nowe intrygi, tym razem
po to, aby z powrotem osadzi na tronie Zenona. Zostay one wykryte - a
moe tylko podejrzewano, e takie s tajne plany? - i Weryna na pewno
przypaciaby to yciem, gdyby nie wstawiennictwo jej siostrzeca
Armatusa.
Ten stosunkowo mody czowiek, chtnie paradujcy po miecie w
piknych strojach - pozowa na Achillesa, ale uznawano go raczej za
Parysa - uchodzi za okrutnika, pyszaka i tchrza. By, jak gosia dworska
plotka, kochankiem cesarzowej Zenonidy i jej to zawdzicza przyznane
mu najwysze tytuy wojskowe oraz urzd konsula na rok 476.
Jednake owa kariera Armatusa wywoaa z kolei gniew ostrogockiego
wodza Teodoryka Strabona, ktry wprawdzie otrzyma od nowego cesarza
potwierdzenie swych godnoci wojskowych, nienawidzi jednak Armatusa
z powodw osobistych, jego wic wywyszenie odczuwa jako obraz i
krzywd.
Wnet po koronacji Bazyliskus wyprawi Illusa i jego brata Trokundusa
do Izaurii, aby tam rozprawili si z Zenonem. Zdoali wprawdzie pojma
brata obalonego cesarza, Longina, on sam jednak broni si skutecznie w
niedostpnej twierdzy grskiej.
A tymczasem Illus zacz otrzymywa niepokojce wieci ze stolicy.
Dochodziy do nawet listy od wysokich dostojnikw z wezwaniami, by
zamiast zwalcza Zenona wszed z nim w ukady i doprowadzi do
przywrcenia jego wadztwa.
W Konstantynopolu bowiem nastroje ludnoci ulegy zupenej zmianie.
Obecnie powszechnie sawiono rzdy Zenona i jego Izauryjczykw,
potpiano za Bazyliskusa. Zasadnicze powody - prcz oczywicie wci
powtarzajcej si w historii nieodpowiedzialnoci emocji i nastrojw

tumw - byy dwa: polityka finansowa i religijna nowego wadcy.

Ta pierwsza - jeli mona w ogle mwi w tym wypadku o polityce sprowadzaa si do niesychanych zdzierstw, jakie popeniali niektrzy
nowi urzdnicy. Pragnli wzbogaci si za wszelk cen i jak najrychlej,
widocznie bowiem sami niezbyt wierzyli w trwao obecnego panowania.
Jeli chodzi o spraw drug, religijn, to Bazyliskus i jego ona
opowiedzieli si po stronie herezji monofizytw. Gosia ona,
przypomnijmy, e Chrystus mia po wcieleniu tylko jedn natur, a
mianowicie bosk. Herezja, cho potpiona uchwaami soboru
powszechnego, jaki zebra si w roku 451 w Chalcedonie, wci
przewaaa wrd chrzecijan Egiptu i Syrii.
Tymoteusz i Piotr, biskupi przewodzcy monofizytom w Aleksandrii i
Antiochii, mogli obecnie powrci do swych siedzib, z ktrych zostali
poprzednio usunici. Tymoteusz przyjecha nawet do stolicy i zdoa
wyjedna u cesarza, by biskupstwa azjatyckie wyjto spod zwierzchnoci
patriarchy Konstantynopola. By nim wwczas Akacjusz. Zaprotestowa on
przeciw temu uszczupleniu swych praw, przywdziewajc aobne szaty i
kac wystawia w kociele witej Zofii czarne chorgwie.
Wkrtce potem Bazyliskus uczyni dalszy, i to decydujcy krok w
kwestii monofizytyzmu, wydajc list oklny - czyli encyklik wymierzony w uchway chalcedoskie. Wywoao to rozruchy w stolicy,
mnisi chwycili za bro. Wanie wiadomo o tych wydarzeniach skonia
Illusa do nagej zmiany frontu.
Przeszed on na stron Zenona, ktrego mia zwalcza. Obaj na czele
swych poczonych wojsk rozpoczli marsz przez kraje Azji Mniejszej ku
stolicy.
Przeraony tym Bazyliskus natychmiast rozesa now encyklik, w
ktrej znosi i odwoywa wszystkie postanowienia swego listu
poprzedniego, a przywraca wano uchwaom chalcedoskim. Bya to
wic - i tak j nazwano - antyencyklika.
Ale posunicie to nie miao ju adnego znaczenia wobec rozptania si
namitnoci religijnych, umiejtnie podsycanych przez kler stolicy.
Ogromne wraenie wywoa te gwatowny poar, ktry strawi wiele
domw i paacw. Wtedy to spona wspaniaa biblioteka, zaoona przed
przeszo stu laty przez Juliana Apostat, a liczca 120.000 ksiek. W
paacu za, zwanym Lausos, ofiar ognia pady bezcenne dziea sztuki
greckiej, cignite tam z wielu miejscowoci, jak posg Afrodyty z
Knidos, Ateny z Lindos, Hery z Samos. W powszechnym odczuciu
uwaano w poar za z przepowiedni dla panujcego.
On za zebra wszystkie wojska, jakimi dysponowa w Tracji i w samej
stolicy. Postawi na ich czele swego siostrzeca Armatusa i wyprawi je
przeciw Zenonowi.
Ale nawet Armatus nie wierzy ju w zwycistwo. Wszed w tajne
ukady z Zenonem. Otrzyma przyrzeczenie, e zostanie doywotnio
naczelnym wodzem si zbrojnych, jego za syn noszcy imi wuja, a wic
Bazyliskus - dostanie tytu cezara. Na mocy tego porozumienia otworzy
Izauryjczykom woln drog do stolicy.
Cesarz wszed w jej mury nie napotykajc oporu w sierpniu roku 476.

Bazyliskus i jego rodzina schronili si w kociele witej Zofii. Pozornie

darowano im ycie i zesano wszystkich do maej miejscowoci w
Kapadocji. Tam zostali wrzuceni do wyschej cysterny, gdzie skonali z
godu i pragnienia.
Zenon ponownie obj panowanie. Miao ono trwa jeszcze lat
pitnacie.

ZENON
W tyme samym roku 476, w ktrym Zenon powrci do stolicy, by
panowa po usuniciu Bazyliskusa jako cesarz jedyny, przestao istnie
cesarstwo rzymskie na Zachodzie. By to wszake fakt, z ktrego znaczenia
w dziejach nikt wwczas nie zdawa sobie sprawy, nikt go nawet nie
zauway.
Pocztki wadztwa Zenona upyway wzgldnie spokojnie, w paacu
jednak toczya si bezwzgldna i podstpna, prawdziwie bizantyjska walka
o wpywy. Prowadzi j z jednej strony Illus, krajan cesarza, bo te
Izauryjczyk, piastujcy najwysze godnoci, z drugiej za stay Weryna i
Ariadna, teciowa i ona Zenona.
On sam zachowywa pozorn lojalno wobec czowieka, ktremu
gwnie zawdzicza odzyskanie tronu. Wci zreszt potrzebowa jego
wsparcia, Illus bowiem by wodzem i mem stanu niewtpliwie
wybitnych zdolnoci i duej energii.
Jeszcze w roku 477, podobno skutkiem namw wanie Illusa, cesarz
rozkaza zgadzi Armatusa, siostrzeca swojej ony. A przecie ten tak
niedawno rwnie bardzo mu pomg, odstpujc w krytycznym momencie
od Bazyliskusa! W nagrod za t zdrad Armatus zada wtedy dla siebie
godnoci naczelnika wojsk doywotnio, dla swego za syna tytuu cezara,
co by oznaczao, e to on odziedziczy tron po Zenonie. Cesarz przysta na
to i przyrzeczenia dotrzyma, Armatus bowiem do ostatniej chwili
piastowa upragnion godno; a porozumienie przecie nie przewidywao,
jak dugo ma y jej nosiciel!
Illus mg istotnie nalega na usunicie Armatusa, byby on bowiem
jego rywalem na dworze.
Zabi go wasn rk Onulfus, rodzony brat Odoakra; tego samego, ktry
dopiero co, bo w roku 476, zoy z tronu maego Romulusa Augustulusa i
odtd wada Itali jako krl niby to w imieniu Zenona. Losy braci uoyy
si znamiennie dla owych czasw. Gdy rozpado si ogromne pastwo
Hunw, w ktrym ich ojciec Edekon piastowa u boku Attyli najwysze
godnoci, Odoaker powdrowa na zachd, Onulfus za trafi do
Konstantynopola. Obaj byli rycerzami fortuny, obaj szukali jako najemnicy
swego miejsca w wiecie chaosu. Onulfus y pocztkowo w biedzie;
dopiero Armatus pomg mu w karierze wojskowej. Doszed do tytuu
komesa, zosta naczelnikiem wojsk w Ilirii - i w stosownej chwili zwrci
si przeciw swemu dobroczycy.
Natomiast syn Armatusa unikn mierci tylko dziki wstawiennictwu
cesarzowej Ariadny. Zosta pozbawiony tytuu cezara, ale za to

wywicony pod przymusem na ksidza. W ten sposb czsto pozbywano

si wwczas osb politycznie niewygodnych, kler bowiem mg zajmowa
si tylko sprawami kocielnymi. Mogoby to wiadczy o pewnym
zagodzeniu obyczajw, ale z tym w innych wypadkach bywao rnie.
Pewne wydarzenie w roku 477 pokazao, jak przesycona intrygami i
zbrodniczoci bya atmosfera dworu. Jeden ze sucych Zenona usiowa
dokona zamachu na ycie Illusa. Zosta schwytany; cesarz odda go
natychmiast w rce niedoszej ofiary. Co wicej, aby odsun od siebie
wszelkie podejrzenia, obsypa Illusa najwyszymi godnociami, mianujc
go patrycjuszem i czynic konsulem na rok 478. To za jeszcze umocnio
przekonanie, e wanie on sta za prb zabjstwa.
W roku nastpnym doszo do nowej prby zamachu. Tym razem chcia
zabi Illusa barbarzyski najemnik. Uwiziony zezna, e opaci go prefekt
stolicy Epinik. By on zwizany z cesarzow Weryn, jej bowiem
zawdzicza sw karier. Zdjty ze swego urzdu zosta wydany Illusowi,
ktry wysa go do jednej z twierdz w swej rodzinnej Izaurii.
W kilka miesicy pniej Illus sam si uda do tej krainy. Wzi udzia w
pogrzebie brata, ale spotka si te z Epinikiem i uzyska ode zeznanie, e
waciw sprawczyni zamachu bya Weryna. Czy Epinik mwi prawd,
czy te kama zastraszony lub przekupiony? Tego nikt nie by w stanie
stwierdzi. Illus za wyzyska to zeznanie dla swych celw politycznych.
Przedua pobyt w Izaurii, a tymczasem Zenon nalega, by powraca jak
najspieszniej. Stolicy grozi najazd Ostrogotw pod wodz Teodoryka
Strabona, a mury jej zostay nadwerone skutkiem trzsienia ziemi.
Cesarz, ktry nigdy nie celowa w talentach wojskowych, gosi
wprawdzie, e osobicie wyruszy w pole, w istocie jednak nie by pewny
ani swych wojsk, ani ludnoci miasta.
Illus jednak stanowczo odmawia powrotu, pki w stolicy przebywa
wroga mu Weryna, to bowiem zagraa jego bezpieczestwu. da jej
wydania. Ostatecznie Zenon ustpi. Weryna znalaza si w Izaurii, na asce
i nieasce czowieka jawnie jej nieprzyjaznego.
Osadzona w jednej z twierdz w roli honorowego winia i zakadnika
przygotowywaa si, oczywicie wbrew swej woli, do ycia w klasztorze.
Poniosa klsk, ale miaa jeszcze odegra niema rol polityczn.
Illus natomiast powrci do Konstantynopola wraz z uaskawionym
Epinikiem. Wzi udzia w rozprawie sdowej przeciw trzem mieszkacom
stolicy oskaronym o przesyanie informacji Ostrogotom. Udowodniono im
win, wymierzono jednak kar stosunkowo agodn: chost i wygnanie.
Zapewne nie chciano drani Teodoryka Strabona, tymczasem bowiem
udao si zawrze z nim pokj. Cesarz przyzna wsparcie materialne
trzynastu tysicom ostrogockich wojownikw oraz potwierdzi jego
rzymskie godnoci i tytuy.
Ale sprawa zesania Weryny miaa grone konsekwencje, posuya
bowiem za pretekst do podjcia nowej prby obalenia wadztwa
izauryjskiego.
Upomnia si mianowicie o krzywd wyrzdzon cesarzowej wdowie jej
zi Marcjan. By on mem modszej crki jej i Leona I, ktra miaa na
imi Leoncja. By te synem Antemiusza; tego, ktry panowa na

Zachodzie w latach 467-472, a zosta obalony i zabity w Rzymie. Sam

Marcjan piastowa za Leona I, swego tecia, wysokie godnoci wojskowe.
Popiera pniej bunt Bazyliskusa, ale w por przerzuci si na stron
Zenona.
Ot pod koniec roku 479 Marcjan niespodziewanie ogosi, e ma
wiksze prawa do tronu ni Zenon. Ten bowiem wprawdzie polubi starsz
crk Leona I, Ariadn, ale urodzia si ona, nim jeszcze Leon zosta
cesarzem! Natomiast ona Marcjana przysza na wiat, jak to wwczas
okrelano, w purpurze, Leon bowiem ju zasiada wtedy na tronie.
Taka argumentacja, szukanie pozornych uzasadnie dla legitymowania
swych praw do wadzy najwyszej, miaa niejednokrotnie powtarza si w
dziejach Bizancjum.
Wspomaga Marcjana jego rodzony brat Prokopiusz Antemiusz oraz
oficer Busalbus. Przyrzek te zjawi si w stolicy ze swymi wojownikami
Teodoryk Strabon. Najwaniejszym jednak wsparciem byy nastroje
mieszkacw miasta, nienawidzcych panoszenia si Izauryjczykw.
Stronnicy Marcjana dziaali przez zaskoczenie. Zgromadzili si w
pobliu Forum Teodozjusza i stamtd zaatakowali jednoczenie paac
cesarski i dom Illusa. Ten ostatni zdobyli i spalili, sam jednak Illus dobrze
broni paacu. Przez cay dzie szala zwycistwa chylia si to ku tej, to ku
tamtej stronie. Ludno dzielnie pomagaa druynom Marcjana, rac
onierzy cesarskich, czym si dao, z dachw domostw. Bya chwila, e
sam Zenon omal nie dosta si w rce wrogw. I kto wie, jak potoczyyby
si sprawy, gdyby sam Marcjan okaza wicej zdecydowania i w
stosownym momencie obwoa si cesarzem.
On jednak zwczy. A tymczasem Illus zdoa w nocy cign posiki z
Chalcedonu, zastpy za Marcjana topniay, zapa ludnoci mija, a
wojownicy Teodoryka Strabona nie nadchodzili.
Zryw zaama si, Marcjan dosta si do niewoli, natomiast jego brat i
Busalbus zdoali zbiec do Ostrogotw, ktrzy odmwili ich wydania.
Niedoszy cesarz potraktowany zosta agodnie, chyba za wstawiennictwem
swej szwagierki cesarzowej Ariadny. Zesany do Cezarei w Kapadocji
musia przyj wicenia kapaskie. Wkrtce jednak uciek stamtd i na
czele ubogiego chopstwa ruszy na Ancyr; to obecna Ankara, stolica
Turcji. Znowu pokonany i pojmany, zosta osadzony wraz z on w jednej
z twierdz w Izaurii.
Sprawa jednak Weryny wci odywaa i stale jtrzya stosunki na
dworze. O ask dla swej matki upominaa si Ariadna. Prosia najpierw
ma, ale ten odesa j do Illusa. Bagaa go paczc. Usyszaa w
odpowiedzi twarde sowa:
- Dlaczego pragniesz, by Weryna tu powrcia? Czy po to, by znowu
chciaa odebra tron twemu mowi?
Ariadna zapytaa wprost Zenona, czy ona ma pozosta w paacu, czy te
Illus. Cesarz odrzek:
- Czy, co uwaasz za stosowne. Ja wybieram ciebie.
Podczas igrzysk, gdy Illus znalaz si w przejciu za lo cesarsk,
pewien oficer rzuci si na z mieczem w rku. Mierzy w gow, chybi,

odci tylko ucho. Zgin na miejscu, rozsiekany przez przyboczn stra

dostojnika.
Stao si to u schyku roku 480 lub z pocztkiem nastpnego. Gdy tylko
rana si zagoia, Illus poprosi o pozwolenie opuszczenia stolicy, w ktrej
jego yciu i zdrowiu wci gro niebezpieczestwa. Otrzyma stanowisko
naczelnika obu rodzajw wojsk w prowincjach wschodnich i w roku 481
przenis si do Syrii, do jej gwnego i wci wietnego miasta Antiochii.
To rozstanie si cesarza i jego najmoniejszego dotychczas ministra
miao okaza si ostateczne i trwae. Rozam pomidzy tymi dwoma
Izauryjczykami pogbia si szybko, obaj bowiem patrzyli na siebie coraz
podejrzliwiej, obaj te zbierali siy do nieuniknionej, decydujcej rozprawy.
Wraz z Illusem wyjecha jego od kilku lat zaufany doradca, domowy
filozof i wr, Pamprepiusz. Jest to jedna z bardziej interesujcych postaci
tamtych czasw.
Przyszed na wiat w roku 440 w egipskim miecie Panopolis. Zapewne
nieco wczeniej urodzi si tame Nonnos, najwybitniejszy poeta schyku
staroytnoci greckiej, autor epopei Dionysiaka, przedstawiajcej mityczne
dzieje boga Dionizosa. Ten poemat - ogromny, ma bowiem 48 pieni zawiera niezwykle bogaty materia mitograficzny, podany w kunsztownej
formie. Stanowi wspaniae zamknicie dziejw antycznej poezji; tej, ktrej
pocztkiem bya Homerowa Iliada i Odyseja.
Pamprepiusz pracowa najpierw jako skromny nauczyciel, potem
przenis si do Aten. Tam jego mistrzem zosta filozof Proklos, kierownik
Akademii platoskiej, wyznawca bogw; gosi nauki o zabarwieniu
mistycznym w duchu Plotyna, objania dziea dawnych mistrzw: Platona,
Euklidesa, Ptolomeusza. I cho sam nie by twrc oryginalnym, zasuguje
jednak na trwa pami i wdziczno. Jego mianowicie traktaty wywary
duy wpyw na nauk redniowieczn i nowoytn, uprzystpniy bowiem i
usystematyzoway dziedzictwo myli antycznej w rozlegych obszarach.
Natomiast Pamprepiusz, cho niewtpliwie pomysowy i utalentowany
literacko, by innym typem czowieka. Prny, zamiowany raczej w
efektownych wystpieniach ni w prawdziwej pracy naukowej, poda
wpyww i znaczenia; uwaa, e uzyska je wyrabiajc sobie opini wra
i mistrza wiedzy tajemnej.
W Atenach jednak popad w spr - doszo nawet do ktni i rkoczynw
- z najmoniejszym wtedy obywatelem tego miasta, archontem
Teagenesem. Przenis si wic w roku 476 do Konstantynopola. Tutaj jego
wykady o istocie duszy zrobiy due wraenie, take na samym Illusie.
Dziki temu Pamprepiusz uzyska pensj pastwow i wielu uczniw.
Co prawda podczas wyjazdu Illusa do Izaurii w roku 478, gdy zabrako
monego opiekuna, zosta natychmiast oskarony o zachcanie go do buntu
i stosowanie rodkw magicznych przeciw cesarzowi, musia wic opuci
stolic i uda si do Pergamonu; powrci jednak rycho wraz z samym
Illusem.
W dniach rewolty Marcjana, kiedy wszystko zdawao si stracone,
wanie Pamprepiusz w krytycznym momencie podtrzymywa na duchu
obrocw paacu przepowiadajc, e zwycistwo im przypadnie. Odtd
cieszy si niezachwianym zaufaniem Illusa, ktry uzyska dla

najwietniejsze tytuy: patrycjusza i honorowego konsula.

Sympatia, jak dostojnik darzy filozofa, wiadczy raczej dobrze o
zainteresowaniach intelektualnych Izauryjczyka, nawet jeli przyjmiemy,
e wanym elementem owej przychylnoci by zabobonny lk przed
rzekomymi magicznymi i wieszczymi umiejtnociami Egipcjanina.
By moe chodzio rwnie o ch zjednania sobie pogan. A tych byo
jeszcze sporo w prowincjach wschodnich, zwaszcza po wsiach i w krgach
intelektualistw. Oczywicie nie mogli oni zbyt jawnie gosi swych
przekona, a to ze wzgldu na surowe ustawy wydawane ju od ponad
wieku przez wadcw chrzecijaskich.
Jednake wyznawcy dawnych bogw stanowili tylko topniejc
mniejszo. Tote dla kadego wwczas polityka daleko waniejsza bya
kwestia, jak zaj postaw wobec sporw w onie Kocioa. Chodzio
zwaszcza o konflikt pomidzy katolickimi ortodoksami a monofizytami.
By on zapalny gwnie na Wschodzie, albowiem Rzym mniej si
orientowa, jeli chodzi o ludno, w subtelnociach problematyki
teologicznej, ktra tam wrcz roznamitniaa najszersze masy, doprowadzajc do zaburze, czsto krwawych.
Po ktrej wic stan stronie? Od odpowiedzi na to pytanie mg zalee
i los rywali w walce o wadz, i dalszy rozwj sytuacji w samym
chrzecijastwie.
W roku 481 cesarstwo - jedyna wwczas istniejca cz imperium
rzymskiego - stao wobec groby nowej wojny domowej.

ZENON, LEONCJUSZ, TEODORYK

W roku 482 cesarz Zenon wyda edykt - mia on form listu do biskupw
Egiptu - zwany Henotikon, czyli unijny, jednoczcy. I rzeczywicie, jego
celem byo zaagodzenie sporw w onie skconego chrzecijastwa,
zwaszcza wschodniego.
Poniewa monofizyci, uznajcy tylko jedn, to jest bosk natur
Chrystusa, nie chcieli przyj uchwa soboru chalcedoskiego z roku 451 o
dwch naturach jednej osoby wcielonego Chrystusa, edykt unika
wszelkich sformuowa dotyczcych tej draliwej kwestii. Ogranicza si
do stwierdzenia, e postanowienia soborw poprzednich wystarczajco
okreliy te sprawy. Tak wic nie krytykujc wprost i otwarcie tego, co
przyjto przed trzydziestu laty w Chalcedonie, jakby ignorowa to i usuwa
w cie.
Trzeba przyzna, e Henotikon w duej mierze osign to, co byo jego
zamierzeniem, przynajmniej jeli chodzi o wschodnie gminy
chrzecijaskie. Wprawdzie kracowi monofizyci nie w peni si z nim
godzili, dajc cakowitego i wyranego odwoania uchwa
chalcedoskich, z drugiej za strony katoliccy ortodoksi protestowali tu i
wdzie, w zasadzie jednak przyszo uspokojenie, i to znaczne.
Natomiast reakcja Rzymu bya ostra. wczesny papie Symplicjusz nie
przyj do wiadomoci ani treci edyktu, ani te samego faktu, e cesarz
wypowiada si w sprawach wiary. Taka postawa wynikaa z dwch

okolicznoci. Po pierwsze monofizytyzm nie stanowi adnego powanego

problemu na Zachodzie, ktry w ogle by mniej czuy na problemy
teologiczne, pasjonujce chrzecijan Wschodu. Po drugie za biskup
Rzymu czu si bardziej niezaleny, odkd zabrako tu cesarza, czyli
choby tylko symbolu wadzy wieckiej. Odoaker jako arianin nie mg
wprost wypowiada si w kwestiach religijnych i kocielnych. Naley
zawsze pamita o tym, e upadek cesarstwa na Zachodzie da papiestwu
ogromn i wykorzystan - szans umocnienia swej pozycji. Inaczej
przedstawiao si to na Wschodzie, gdzie patriarcha Konstantynopola
rezydowa w jednym miecie z cesarzem, obie wic strony musiay
nawzajem z sob si liczy.
Symplicjusz zmar w roku 483. Tote dopiero jego nastpca, Feliks III,
przedstawiciel wielkiej arystokracji rzymskiej, zwoa synod biskupw.
Potpiono na nim i ekskomunikowano doradc cesarza Zenona w sprawach
polityki kocielnej, waciwego autora Henotikonu. By nim patriarcha
Konstantynopola Akacjusz, zwolennik polityki umiarkowania. Wyklty
odpowiedzia tym samym, to jest ekskomunikowa biskupa Rzymu.
Natomiast gorliwym poplecznikiem Akacjusza sta si Piotr z
przydomkiem Mongos, przywrcony ostatnio na biskupi tron Aleksandrii.
Henotikon wic doprowadzi do ostrego i dugotrwaego rozamu
pomidzy patriarchami Wschodu a biskupem Rzymu. Nie bya to ani
pierwsza, ani te nie miaa by ostatnia sytuacja tego rodzaju. Ta trwaa
ponad trzydzieci lat. Stanowia kolejn zapowied schizmy, ktra w kilka
wiekw pniej tak gboko podzielia chrzecijastwo - i dzieli do dzi.
Natomiast Illus, cho przebywajcy w prowincjach bliskowschodnich,
gdzie wpywy monofizytw byy szczeglnie silne, opowiedzia si
zdecydowanie po stronie zwolennikw uchwa chalcedoskich. Z
politycznego punktu widzenia nie by to krok najszczliwszy i mia go
drogo kosztowa.
Przygotowujc si do nieuniknionej rozprawy z cesarzem Illus szuka
sojusznikw nie tylko wewntrz imperium, nie tylko wrd katolikw i
nawet pogan; z tymi ostatnimi mia kontakty poprzez swego doradc
Pamprepiusza. Usiowa zjedna sobie krla Odoakra w Italii. Wysa do
Marcjana. Tego, ktry w roku 478 podnis bunt w stolicy, potem wszcz
powstanie w Azji Mniejszej, nastpnie za wiziony by w Izaurii.
Jednake Odoaker, lojalny wobec Zenona, odmwi wspdziaania; w
kilka lat pniej mia tego gorzko aowa. Natomiast ksita armescy i
krl przyrzekli Illusowi pomoc, ale nie zdoali jej udzieli, zagroeni
najazdem koczownikw ze wschodu.
Lecz i Zenon nie mg wszczyna adnych dziaa, wci bowiem
grozili mu Ostrogoci. Dopiero z kocem roku 483, gdy niebezpieczestwo
z tej strony wydawao si mniejsze, uczyni kroki stanowcze.
Zada mianowicie, aby Illus wyda mu Longinusa; by to jego, to jest
Zenona, brat rodzony, przetrzymywany od lat w Izaurii. Illus oczywicie
odmwi. Kt zreszt na jego miejscu wyzbywaby si takiego
zakadnika? Zenon za w tej sytuacji zoy go z urzdu oraz wygna jego
przyjaci ze stolicy.
Odebran Illusowi godno naczelnika wojsk prowincji wschodnich

obj Jan z przydomkiem Scyta, dotychczasowy komes spraw wojskowych

w Ilirii. Natomiast wypraw przeciw Illusowi dowodzi mia bezporednio
Leoncjusz, rodem rwnie z Izaurii, ostatnio dowodzcy wojskami w
Tracji.
Wyprawa wic wyruszya, jednake wkrtce dotara do stolicy wie
nieoczekiwana i grona: Leoncjusz haniebnie zdradzi, przechodzc po
tajnych rozmowach na stron Illusa!
Naleao jak najszybciej wysa nowe wojska przeciw buntownikom.
Poniewa Jan Scyta dopiero zbiera wiksze siy, wyprawiono pospiesznie
na czele bdcych pod rk oddziaw Konona. I on pochodzi z Izaurii,
niedawno za zosta obrany biskupem w Apamei; ten urzd kocielny
musia oczywicie od razu zoy.
Tak wic walka toczya si wwczas gwnie pomidzy Izauryjczykami.
Oni mieli w rku armi, oni spierali si midzy sob o wpywy, wadz i
tron nawet. Istniaa jednak powana rnica pomidzy tym stanem rzeczy a
poprzedni sytuacj w imperium wschodnim i zachodnim, kiedy to o
wszystkim decydowali gwnie przedstawiciele rnych ludw
germaskich. Ot Izauryjczycy zamieszkiwali zawsze w granicach
cesarstwa, uchodzili wic, mimo swego prymitywizmu, za swoich, a nie za
ludno obc i napywow; zreszt wysze ich warstwy ulegy ju dawno
hellenizacji.
Tymczasem Illus uzna, e ze wzgldw propagandowych winien da
pozory legalnoci swej walce z Zenonem, to jest wysun przeciw niemu
kogo w purpurze cesarskiej. Sam z jakich wzgldw przywdzia jej nie
chcia. Upatrzy sobie natomiast Leoncjusza.
Doszo w zwizku z tym do zupenie nieoczekiwanego zwrotu w
dotychczasowych ukadach politycznych i personalnych. Oto Illus wszed
w porozumienie z cesarzow Weryn, ktr do tej pory przetrzymywa w
Izaurii niemal jako winia!
Jakich uy argumentw? Mona tylko si domyla. Moe przekona j,
e to ostatnia dla niej szansa powrotu do ycia politycznego i odegrania
wielkiej roli - jeli nie chce do koca swych dni siedzie w celi klasztornej?
A moe cesarzowa ywia zapieky al do Zenona o to, e przed laty wyda
j Illusowi i niezbyt mocno upomina si o jej powrt, postanowia wic
wyzyska sposobno wzicia pomsty?
W kadym razie przystaa na plan Illusa. Zostaa sprowadzona do miasta
Tars (Tarsus) w Cylicji z caym ceremoniaem nalenym cesarzowej. I tutaj
te 19 lipca roku 484 uroczycie koronowaa Leoncjusza. Rozesaa te po
prowincjach manifest goszcy, e cesarstwo do niej naley; to ona daa
diadem Zenonowi, ktry jednak zrujnowa pastwo przez sw chciwo,
obecnie wic przekazuje wadz Leoncjuszowi.
Wkrtce potem Leoncjusz, Illus i Weryna przenieli si wraz z
otoczeniem do Antiochii. Tu przyjto ich yczliwie, cho w innych
miastach Syrii nie mieli penego poparcia, Illus bowiem nie mg cieszy
si sympati przewaajcych tu monofizytw.
Tymczasem zbliaa si armia Zenona pod wodz Jana Scyty. Wchodzili
w jej skad rwnie Ostrogoci ze swym krlem Teodorykiem na czele; nie

wiadomo jednak - dane bowiem rdowe s sprzeczne - czy wzili oni

udzia w bitwie decydujcej, czy te Teodoryk zosta wczeniej odwoany
przez cesarza.
Doszo do bitwy ju we wrzeniu w pobliu Antiochii. Wojska
samozwaca zostay cakowicie rozbite. Jednake on sam wraz z Illusem i
Weryn oraz gwnymi zwolennikami zdoali schroni si w murach
potnej twierdzy w grach Izaurii.
Bya ona pooona na skale cakowicie niedostpnej, prowadzia bowiem
ku niej cieka tak wska, e mogy ni i obok siebie tylko dwie osoby.
Illus przezornie kaza ju dawniej ow twierdz umocni i zgromadzi w
niej olbrzymie zapasy ywnoci. Oblegani mogli broni si tu przez cae
lata - co te si stao. Najgorszy wrg czai si jednak wewntrz murw i w
nich samych.
Chyba pierwsz ofiar upadku ducha, niezgody, wzajemnych pretensji
sta si doradca Illusa, filozof i wr Pamprepiusz. Pokonani zarzucali mu,
e zwid ich swymi przepowiedniami. Zosta zabity.
Mniej wicej w tyme czasie zmara cesarzowa Weryna, ktra w
minionych latach spowodowaa tyle zamieszania w stolicy, ostatnio za
koronujc uzurpatora jakby nawizaa do intrygi sprzed lat, kiedy to
pragnc osadzi na tronie Patrycjusza wywoaa bunt Bazyliskusa. Bya
wic wroga Zenonowi, swemu ziciowi, przez wszystkie lata jego
panowania.
Mimo to oblegajcy nie byli w stanie zdoby twierdzy si. Wdarli si w
jej mury dopiero po czterech latach, w roku 488, i to skutkiem zdrady. Illus
mianowicie zaama si po mierci swej ukochanej crki Antuzy. Zaniedba
swe obowizki, odda si tylko lekturze. Zaufa cakowicie dowdcy
twierdzy, Indakusowi, ktry poprzednio syn jako typowy rozbjnik
izauryjski. I wanie Indakus zdradzi.
Leoncjusz i Illus zostali cici. Speniono jego ostatnie proby: Antuz
pochowano w miecie Tars, ona za i druga crka mogy osi tam w
klasztorze. Zdrajca Indakus rwnie da gow. Zwoki cesarzowej Weryny,
dotychczas spoczywajce w murach twierdzy, przeniesiono do
Konstantynopola.
w rok, w ktrym pada twierdza, a Illus i Leoncjusz ponieli kar,
zapisa si jeszcze waniejszym sukcesem cesarza. Oto odeszli z Bakanw
Ostrogoci.
Od ponad wierwiecza, od upadku pastwa Hunw, pustoszyli, siedzc
nad Dunajem, tamtejsze krainy. Zenon i jego poprzednicy usiowali radzi
sobie z nimi rnymi sposobami: raz si, to znowu pienidzmi i darami, a
take wcigajc ich do swojej suby, czynic rzymskimi sprzymierzecami i nawet wodzami.
Przez dugi czas szczeglnie grony by Teodoryk Strabon. Na szczcie
dla cesarstwa zgin w roku 481, i to przypadkowo; wanie prowadzi swe
zastpy ku Grecji, gdy pewnego dnia ko zrzuci go wprost na wczni
wbit ostrzem do gry tu przy namiocie. Jego miejsce zaj wprawdzie
syn Recytach, jeszcze okrutniejszy od ojca, ale nie majcy jego powagi. W
trzy lata pniej zosta zamordowany przez swego ziomka, modego
Teodoryka z krlewskiego rodu Amalw.

Wspominalimy o nim ju poprzednio, tu jednak wypada powiedzie co

wicej, mia bowiem odegra ogromn rol w dziejach Europy tamtych
czasw.
Jego imi powinno waciwie brzmie, podobnie jak i Strabona,
Teoderyk, w naszym jednak pimiennictwie przyja si uywana tu forma.
By synem krla Teodemera. Urodzi si zapewne w roku 454 na ziemiach
Panonii, i to w okolicach Balatonu. Kiedy mia lat 8, zosta posany jako
zakadnik do Konstantynopola, gdzie wychowywa si przez lat dziesi.
Jest kwesti sporn, jakie otrzyma wyksztacenie; zapewne umia czyta i
pisa po grecku, nie umia natomiast po acinie. Gdy cesarz Leon I odesa
go ojcu, wnet wsawi si jako dowdca. Zdoby midzy innymi na
Sarmatach Singidunum, obecny Belgrad, najecha te pnocn Grecj.
Po mierci ojca w roku 474 zosta krlem Ostrogotw, cho tytu ten
nosi chyba jeszcze za jego ycia, a faktycznym wadc znacznej czci
ludu by Teodoryk Strabon.
Potem spotykamy go znowu nad Dunajem, w Novae, na ziemiach
obecnej Bugarii. W roku 476 sprzyja Zenonowi walczcemu z
Bazyliskusem, za co otrzyma tytuy patrycjusza, przyjaciela, naczelnika
wojsk i dary. Ba, zosta nawet uznany przez cesarza za syna!
Potem jednak stosunki pomidzy nim a Zenonem i Teodorykiem
Strabonem ukaday si rnie - raz wrogo, raz wzgldnie przyjanie. Byy
lata, e najeda wiele prowincji, w tym take pnocn Grecj i
Macedoni, a w roku 486 zagrozi samej stolicy, przecinajc akwedukty.
W roku 488 Zenon zdoa go przekona, by opuci te strony i przeszed
ze swym ludem do Italii. By to pomys korzystny dla obu stron.
Wielokrotnie pustoszone kraje bakaskie niewiele ju mogy da
Ostrogotom, Italia natomiast, gdzie od kilkunastu lat pod rzdami Odoakra
panowa pokj, otwieraa pikne perspektywy. Cesarz z kolei pozbywa si
gronych ssiadw i przy ich pomocy zamierza usun Odoakra, ktrego
podejrzewa o zbyt ambitne plany; wiedzia te, e znosi si z nim Illus. W
roku 487 Zenon podega przeciw niemu germaskich Rugiw, Odoaker
jednak zdoa ich najazd uprzedzi, wyprawiajc si zim na ich ziemie za
Dunajem.
Tajny ukad, jaki Teodoryk zawar z cesarzem, postanawia, e jeli
pokona Odoakra, bdzie wada Itali w nagrod za swe trudy, pki nie
przybdzie sam cesarz.
Ostrogoci przekroczyli Alpy wschodnie w sierpniu roku 489; byo ich
wszystkich cznie okoo stu tysicy. W cigu dwunastu miesicy zadali
Odoakrowi trzy krwawe klski na ziemiach Italii pnocnej: nad rzek
Isonzo, pod Weron, pod Ticinum. Jesieni roku 490 pokonany krl
zamkn si w Rawennie, otoczonej bagnami. Jej oblenie miao trwa
dwa i p roku.
Ale ju wiosn roku 491 przysza wie z Konstantynopola, e cesarz
Zenon zmar tam mierci naturaln w dniu 9 kwietnia, majc lat 65.
Historycy wspczeni i pniejsi na og nie byli i nie s mu yczliwi.
Na pewno nie nalea do wadcw szczeglnie utalentowanych i
szczsnych. Mia przeciw sobie niechtn, a niekiedy wrcz wrog ludno

stolicy, musia walczy z bardzo podstpnymi osobami w swym

najbliszym otoczeniu. Mimo to zdoa pokona obu uzurpatorw,
wprowadzi pewne uspokojenie namitnoci religijnych, usun
Ostrogotw.
Umierajc nie pozostawi nastpcy tronu. Kto mia nim zosta - i z
czyjego wyboru?

VI

ANASTAZJUSZ

---oOo---

(ANASTASIUS)
Urodzony okoo 430 roku. Zmar 9 lipca 518 roku.
Panowa od 11 kwietnia 491 roku do mierci.

ARIADNA

10

kwietnia roku 491, a wic nazajutrz po mierci Zenona, tumy

mieszkacw stolicy zebray si na ogromnym hipodromie, oczekujc,
komu zostanie przyznana purpura, kto obejmie wadz. Nad tym samym
obradowali w paacu ju od kilku godzin dostojnicy i senatorzy wraz z
patriarch Eufemiuszem.
Wreszcie w loy cesarskiej pojawia si wdowa po zmarym, Ariadna.
Miaa na sobie strj ceremonialny, otaczali j najwysi urzdnicy.
Natychmiast podniosy si okrzyki, wrd ktrych wci powtarzao si
woanie: Daj wiatu prawowiernego cesarza! yj dugo! Ariadna
augusta zwyciska!
wiadczyy one zarwno o yczliwoci ludu wobec wadczyni, ktra
jedyna reprezentowaa wwczas cigo dynastyczn, jak te o niepokoju
nurtujcym wszystkich. Tyle bowiem byo rozterek wewntrznych, tyle
zagroe u granic, tyle zaleao od osobowoci i postawy nowego pana
imperium! A mg nim zosta, skoro nie byo nastpcy naturalnego,
ktrykolwiek z dostojnikw, moga te rozpta si wojna domowa.
Gdy okrzyki ucichy, jeden z sekretarzy stojc na stopniach loy odczyta
odezw Ariadny. Oznajmiaa w niej, e uprzedzajc dania ludu, ju

polecia dostojnikom i senatorom, aby za zgod dzielnych wojsk wybrali

cesarza chrzecijaskiego i rzymskiego, obdarzonego wszelkimi zaletami
wadcy, a wolnego, o ile to moliwe, od ludzkich uomnoci. Wybr w gosia dalej odezwa - dokonany w obecnoci patriarchy winien by
uczciwy, nieskaony wzgldami na wizy rodzinne, na osobiste sympatie
lub antypatie, na jakiekolwiek okolicznoci prywatne, jest bowiem
niezmiernie wany i od niego zaley byt wiata cywilizowanego. Wpierw
jednak - stwierdzaa cesarzowa - musi si odby pogrzeb zmarego, ktrego
pami jest wita. Naley wic czeka cierpliwie i nie da przyspieszenia decyzji.
Mow przeryway okrzyki przyjazne cesarzowej, ale wrogie obecnemu
prefektowi miasta, Ariadna wic kazaa obwieci, e ju mianowaa
innego prefekta, Juliana. Sprawa ta wskazuje, jak silna wwczas bya jej
pozycja, jak posusznie liczono si z jej wol, cho przecie formalnie praw
adnych nie miaa. Staa si jednak symbolem i rdem wadzy.
Nastpnie wadczyni opucia hipodrom i powrcia do paacu, gdzie
obrady wci nie daway wynikw. atwo sobie wyobrazi, e niemal
kady z obecnych - o jednym wiemy na pewno, by to bowiem brat
zmarego, Longinus - pragn purpury, wszyscy wic podejrzliwie patrzyli
na siebie. Zapewne te przyjto z ulg i jako jedyne wyjcie z sytuacji
propozycj urzdnika dworu Ariadny, by jej pozostawi rozstrzygnicie
sprawy. Prob t przekaza Ariadnie patriarcha Eufemiusz.
Ariadna w przeciwiestwie do dostojnikw ani chwili nie zwlekaa z
decyzj, bo ju miaa swego upatrzonego kandydata. Z jej polecenia komes
stray przybocznej uda si do prywatnego domu, ktry zajmowa wyszy
urzdnik dworu imieniem Anastazjusz. Przyprowadzi go bezzwocznie do
gmachu narad, czyli konsystorza, gdzie Anastazjusz musia spdzi ca
noc jako jeszcze nie cesarz, a ju nie czowiek prywatny. Nakazano jednak
zachowanie cakowitej tajemnicy w tej sprawie.
Kim by Anastazjusz, wyniesiony w cigu kilku godzin ze redniego
szczebla urzdniczego na sam szczyt wadzy? Urodzi si okoo roku 430 w
miejscowoci Dyrrachium w Epirze - to obecne Drres w Albanii - w domu
chyba zamonym, ale nie arystokratycznym. Pniej dla nobilitowania
rodu usiowano wyprowadza jego pocztki od wielkiego wodza
Pompejusza, przed przeszo piciu wiekami przeciwnika Cezara, z ktrym
toczy walki wanie pod Dyrrachium. O ojcu nic nie wiemy, matka
natomiast bya gorliw manichejk, jej za brat arianinem. W owych
czasach wybujaych namitnoci religijnych to wspistnienie w najbliszej
rodzinie rnych wierze miao swoje znaczenie. Z jednej strony dyskusje,
jakie musiay si toczy w domu, rozbudzay zainteresowania teologiczne,
ktre w Anastazjuszu miay zawsze pozosta ywe, z drugiej za strony
wyrabiay pewn postaw tolerancji dla cudzych pogldw nawet w tak
draliwych kwestiach, co zawsze jest rzadkie i cenne.
Stopnie kariery Anastazjusza, wojskowej i cywilnej, nie s nam znane,
wiadomo tylko, e wchodzi w skad urzdnikw dworskich zwanych
silentiarii, czyli, mona by to tak tumaczy, uciszajcy, czuwali bowiem
nad spokojem i porzdkiem w paacu. Nalea do ich zwierzchnikw, nie
bya to jednak godno wysoka i raczej czysto tytularna; rodzaj

szambelastwa w czasach nowoytnych. Nie wchodzi natomiast

Anastazjusz w skad senatu, co by wskazywao, e nie dysponowa duym
majtkiem.
By jednak znany w stolicy z powodu swej przykadnej pobonoci i
wielkiej pasji teologicznej. Manifestowa j w sposb szczeglny.
Wygasza mianowicie w kociele katedralnym witej Zofii, do ktrego
gorliwie uczszcza co dzie na naboestwa, swoje prywatne kazania,
objawiajc w nich wyranie pogldy monofizyckie.
Wywoao to oczywicie gniew patriarchy Eufemiusza, piastujcego ten
urzd od roku 489, a popierajcego zdecydowanie uchway soboru
chalcedoskiego. Z jego to polecenia usunito rodzaj kazalnicy, jak
ustawi tam sobie Anastazjusz, a nawet zabroniono mu wstpu do kocioa.
Z drugiej wszake strony, gdy oprnia si stolica biskupia w Antiochii,
powanie rozwaano kandydatur wanie Anastazjusza. Wielce te
szanowa go lud w Konstantynopolu, a to z powodu szczodrobliwoci, jak
okazywa na cele charytatywne.
Sympatyczne wraenie czynia sama jego aparycja. By wysoki,
postawny, nosi si godnie. Dwa szczegy zwracay uwag: jako pierwszy
od dawna cesarz nie mia brody, jego za oczy czyniy z bliska nieco
dziwne wraenie, byy bowiem odmiennie zabarwione: jedno niebieskie,
drugie czarne.
Zgodne uznanie u wspczesnych znajdoway umysowe cechy
Anastazjusza i jego charakter. Chwalono jego dobre wyksztacenie,
panowanie nad sob, powcigliwo, energi, miarkowan wszake
rozwag. Bya to ponad wszelk wtpliwo jedna z najpozytywniejszych
postaci na tronie Bizancjum, cho panowanie jego z rnych przyczyn nie
okazao si w peni szczsne.
W kadym razie stwierdzi trzeba, e cesarzowa dokonaa znakomitego
wyboru. Oczywicie nie by on przypadkowy. Jedno ze rde podaje, e
oboje znali si ju od dawna, Anastazjusz za potrafi zdoby pene jej
uznanie i mg zawsze miao wypowiada przy cesarzowej swe pogldy.
Natychmiast jednak powstaa pewna przeszkoda. Oto sprzeciw zgosi
patriarcha Eufemiusz, dobrze pamitajcy wystpienia Anastazjusza sprzed
kilku lat. Zgodzi si wzi udzia w koronacji dopiero wtedy, gdy przyszy
cesarz podpisa owiadczenie deklarujce prawowierno. Dokument w
by pniej pilnie przechowywany w archiwum kocioa witej Zofii.
Uroczysta koronacja odbya si 11 kwietnia, a wic tu po pogrzebie
Zenona. Przebieg jej znamy dokadnie i warto go pozna, ceremonia to
bowiem typowa dla okresu wczesnobizantyjskiego, a miaa swj wpyw
take na podobne uroczystoci pniejsze:
Po opuszczeniu konsystorza rankiem Anastazjusz zgodnie z daniem
senatorw zoy najpierw przysig, e nie bdzie dziaa na szkod adnej
osoby, do ktrej mgby ywi niech osobist. Przyrzek te sprawowa
wadz rzetelnie i zgodnie z sumieniem. Nastpnie uda si do budowli
obok hipodromu, gdzie przywdzia purpurow tunik i takie buty oraz
ozdobny pas. W tym stroju pojawi si w loy cesarskiej.
Stay przed ni formacje wojska, ale ich goda leay na ziemi.

Oficerowie podnieli cesarza na tarczy i dali mu na gow acuch

onierski. By to zwyczaj zastosowany po raz pierwszy przed stu
trzydziestu laty, gdy obwoywano cesarzem Juliana; dziao si to w Paryu.
Odtd w ceremonia stale powtarzano. W tym momencie podjto z ziemi
goda i rozleg si potny okrzyk aklamacji.
Po tej onierskiej ceremonii na hipodromie cesarz przeszed z powrotem
do budowli przylegajcych. Tam patriarcha narzuci na paszcz purpurowy
i woy mu diadem na gow. W tym to ju penym i wspaniaym stroju
Anastazjusz znowu stan w swej loy i przemwi do ludu i wojska.
Przyrzek kademu z onierzy pewn sum pienidzy, co byo ju
odwiecznym zwyczajem, praktykowanym przez kadego cesarza.
Powitay go potne, wielokrotnie skandowane okrzyki. Niektre z nich
byy znamienne: Panuj tak, jak ye! Wadaj jak Marcjan! Rzd
pobonie! Przywr chwa swemu wojsku!
Dokadnie w czterdzieci dni pniej, albowiem 20 maja, cesarz polubi
kobiet, ktrej zawdzicza tron - Ariadn. W ten sposb legitymowa
swoje prawa do tronu, Ariadna bowiem bya crk cesarza, Leona I, matk
cesarza, Leona II, wdow po cesarzu, Zenonie. Jednoczenie maestwo
zapewniao wadczyni - miaa ona wwczas co najmniej czterdzieci kilka
lat - wszystkie przywileje i wpywy, do ktrych ju przywyka.
Pocztki nowego panowania, cho witane tak radonie i ceremonialnie,
okazay si trudne, co zreszt byo do przewidzenia wobec istniejcej
sytuacji.
Przede wszystkim naleao liczy si z wrogoci Izauryjczykw, ktrzy
przez tyle lat - cho skceni pomidzy sob i znienawidzeni, zwaszcza
przez lud stolicy - cieszyli si w pastwie ogromnym znaczeniem. Zebrali
wielkie majtki, piastowali wysokie godnoci, obsiedli rne urzdy
cywilne i wojskowe, tworzyli w Konstantynopolu ca koloni. Bya to w
gruncie rzeczy, mwic jzykiem wspczesnym, plemienna mafia, ktrej
udao si niemal zawadn pastwem, a w kadym razie duymi
obszarami jego mechanizmu administracyjnego i wojskowego.
Kandydatem Izauryjczykw do tronu by oczywicie brat zmarego
cesarza, Longinus. I moe nawet, gdyby nie powszechna jak najgorsza o
nim opinia, dostojnicy i senatorzy podczas narady gosowaliby za nim. By
to wszake czowiek arogancki, gupi, rozwizy, cakowicie amoralny.
Uchodzi za zego ducha Zenona. Piastowa najwysze godnoci wojskowe
i cywilne - w roku 490 by jednym z konsulw - rozporzdza duymi
wpywami w senacie. Jego bliskim towarzyszem by mony naczelnik
urzdw, te Izauryjczyk i te noszcy to samo imi. Dla odrnienia obu
Longinusw dodawano, e w drugi pochodzi z miejscowoci Kardala.
Brat Zenona, pocztkowo cakowicie zaskoczony wyborem, jakiego
dokonaa Ariadna, liczy z pewnoci, e to on zostanie przez ni wskazany
i on j polubi - rycho przystpi do dziaa. Podczas igrzysk na
hipodromie w obecnoci cesarza podniosy si na widowni wrogie okrzyki
przeciw prefektowi miasta Julianowi, ktrego tak niedawno mianowaa
Ariadna. onierze stray przybocznej usiowali przywrci porzdek, ale
podczas zamieszania pado sporo zabitych. Obalono dopiero co wzniesione
posgi cesarza, usiowano nawet wznieci poar.

W wyniku owych zaj Anastazjusz powoa nowego prefekta; zosta

nim jego szwagier Sekundyn. Ale uzna te za konieczne radykalnie
rozprawi si z Izauryjczykami, uwaajc, e to oni byli waciwymi
sprawcami rozruchw. Wszyscy wic ludzie tego pochodzenia musieli
opuci stolic, a Longinus, brat Zenona, poszed na wygnanie a do
Tebaidy w Egipcie, gdzie zmar w ndzy w kilka lat pniej. Take
Longinus z Kardali straci swj urzd i wrci do kraju ojczystego.
Tutaj wszake sta si natychmiast jednym z przywdcw wielkiego
powstania. Zebra ponad 15.000 zbrojnych, korzystajc z zapasw i
pienidzy, ktre cesarz Zenon zmagazynowa na wszelki wypadek wanie
w Izaurii. Pocztkowo odnosi sukcesy. Wspdziaa z nim Lilingis, do
niedawna namiestnik krainy.
Jednake ju w roku 492 Izauryjczycy zostali cakowicie rozgromieni
przez wojska cesarskie. Lilingis poleg. Mimo to rebelia wci si tlia po
niedostpnych grach, a wreszcie Longinus z Kardali zosta pojmany i
city; jego gow triumfalnie wystawiono w Konstantynopolu.
Izauryjczykw masowo przesiedlono do wyludnionej Tracji.
Tak zakoczya si dziejowa kariera tego grskiego, wojowniczego
plemienia. Rzdy izauryjskie, cho znienawidzone przez mieszkacw
bardziej cywilizowanych prowincji, miay jednak t dobr stron, e
usuny albo utrzymay w ryzach element germaski w armii; ten element,
ktry odegra tak zgubn rol w imperium zachodnim, doprowadzajc do
jego ostatecznego upadku przed kilkunastu laty.
A tymczasem wanie w Italii dokona si dalszy akt dramatu, jakim byo
wypieranie jednego ludu germaskiego przez drugi.
Ostrogoci pod wodz Teodoryka oblegali Rawenn, w ktrej broni si
Odoaker a do pocztkw marca roku 493. Wreszcie wygodzone miasto
musiao si podda. Dziki porednictwu biskupa Rawenny doszo do
porozumienia pomidzy Odoakrem a Teodorykiem: obaj mieli wsplnie
wada Itali.
By to oczywicie tylko pozorny ukad. Dokadnie 15 marca, w dziesi
dni po wkroczeniu do miasta, krl Ostrogotw wasnorcznie zabi
Odoakra, woajc, e uknu on zdradziecki spisek. W tyme dniu wyrnito
wszystkich jego onierzy.
Zacza si wic nowa era w dziejach Italii: rzdy Ostrogotw pod
wodz krla, ktry mia otrzyma przydomek Wielkiego. Zasuenie,
wada bowiem mdrze i sprawiedliwie, znajdujc - mimo pocztkowych
bdw - drog pokojowego wspistnienia pomidzy swym ludem a
Rzymianami.
Anastazjusz uzna formalnie wadztwo Teodozjusza dopiero w roku 497.
Krl Ostrogotw mia rzdzi Itali w imieniu cesarza jako wdz rzymski.
Pozostaa tu caa dawna struktura administracyjna i wszystkie dawne
urzdy, a piastowa je mogli tylko Rzymianie, natomiast godnoci w
wojsku byy zastrzeone wycznie dla Ostrogotw. Odrbne te byy
prawa i sdownictwo dla obu ludw.
Dzielia Ostrogotw i Rzymian take religia. Pierwsi byli arianami,
drudzy katolikami. W praktyce Teodozjusz by tolerancyjny, hodujc

zasadzie: Nie moemy nikomu narzuca religii, nikogo bowiem nie da si

zmusi, by wierzy wbrew swej woli.
Ilu to pniejszych wadcw europejskich mogoby uczy si tej prostej
prawdy od ostrogockiego wodza!

BUGARZY, STRONNICTWA, PERSOWIE

Stumienie buntu Izauryjczykw przyszo w sam por, tymczasem
bowiem zaczy si nasila ataki rnych ludw na pograniczne,
wschodnie i poudniowe krainy imperium, zwaszcza na Egipt, Libi, Pont
(Pontus). Wyjtkowo grony by najazd koczownikw pustynnych na Syri
i Palestyn, odparty w roku 498, a ponowiony w kilka lat pniej.
Wrg wszake najbardziej niebezpieczny, cho pocztkowo nie zdawano
sobie z tego sprawy, czyha za dolnym Dunajem. Byli nim Bugarzy. Dzi
mianem tym okrelamy lud mwicy jzykiem sowiaskim, a
zamieszkujcy na poudnie od Dunaju. Tamci jednak Bugarzy, zwani dla
odrnienia od obecnych Protobugarami lub Bugarami staroytnymi, byli
fizycznie ludem mongoloidalnym - niskiego wzrostu, krpi, o szerokich
twarzach i nieco skonych oczach - przemieszanym wszake z innymi
szczepami i rasami. To zreszt, jak przyjmuj niektrzy, oznaczaa sama ich
nazwa, wywodzca si od starotureckiego sowa bulga, miesza. Jzyk
owych Protobugarw zalicza si do narzeczy tureckich, a znany nam jest z
kilkudziesiciu napisw znalezionych na ziemiach Bugarii dzisiejszej.
W Europie Bugarzy pojawili si wraz z Hunami jako cz ich
zastpw. Po rozpadzie huskiego pastwa wywalczyli sobie
samodzielno i wtedy te zaczyna si pojawia ich nazwa w rdach
rzymskich i greckich. Za cesarza Zenona suyli niekiedy w jego armii jako
najemnicy.
Ich gwne siedziby rozcigay si wtedy, i jeszcze znacznie pniej, u
pnocnych wybrzey Morza Czarnego. Dopki nad Dunajem znajdowali
si Ostrogoci, Bugarzy nie mogli dokonywa wielkich najazdw na ziemie
cesarstwa, powstrzymywa ich bowiem w wojowniczy lud germaski,
ktry wola grabi je dla wasnej korzyci. Jednake odejcie Ostrogotw
pod wodz Teodoryka do Italii zmienio sytuacj. Nie byo ju tamtej
bariery i hordy zza Dunaju coraz mielej pustoszyy prowincje bakaskie,
zadajc srogie klski wojskom cesarskim.
Wybiegajc naprzd przypomnijmy, e pniej Protobugarzy stopniowo
zajli na stae ziemie obecnej Bugarii, jednoczenie roztapiajc si
etnicznie i jzykowo wrd take napywowej ludnoci sowiaskiej;
stykali si z ni blisko jeszcze za Dunajem. Ostatecznie wic pozostaa
jedynie dawna nazwa - Bugarzy.
Takie sytuacje powtarzaj si w dziejach. Wystarczy wskaza tylko los
germaskich Frankw. Wprawdzie podbili oni rzymsk Gali, ale rycho
przejli jzyk jej mieszkacw. Stali si wic narodem romaskim, a
pami o Frankach, ktrych w rzeczywistoci ju nie ma, trwa jedynie w
samym imieniu ludu i kraju.
Wielkie straty, jakie ponoszono w walkach z Bugarami, skoniy

cesarza, by zbudowa tak zwany Dugi Mur. Bieg on w odlegoci mniej

wicej czterdziestu mil od waciwych murw miasta, od brzegw Morza
Czarnego do morza Marmara; mia ponad czterdzieci mil dugoci. By z
kamienia, opatrzony wieami - suy za pierwsz lini obrony okolic
Konstantynopola w razie niespodziewanego najazdu. Nigdy jednak w
historii ludzkoci same mury, choby najdusze i najpotniejsze, nie
speniay swej roli, kiedy brako woli walki!
Mieszkacy za prowincji nadal naraeni byli co pewien czas na grabie,
niewol i mier z rki barbarzycw. Ju pod koniec rzdw Anastazjusza
hordy jakich najedcw - moe byli to Bugarzy, moe inny lud spustoszyy Macedoni i Epir, wdzierajc si a pod Termopile. Tak wic w
cigu ptora wieku na ziemiach bakaskich grasowali Wizygoci,
Hunowie, Ostrogoci, Bugarzy - by wymieni tylko te ludy. Kraje niegdy
kwitnce leay odogiem i byy wyludnione, co ogromnie zmniejszyo
zasoby i moliwoci obronne pastwa. Na szczcie miao ono due i
bogate zaplecze: prowincje Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny, Egiptu. Dziki
temu mogo trwa i walczy.
A tymczasem ludno stolicy, cieszca si dziki murom i dostawom
ywnoci z rnych krain poczuciem wzgldnego bezpieczestwa i
materialnego dostatku, sama stwarzaa wewntrz miasta prawie nieustannie
grone sytuacje, wszczynajc niepokoje i krwawe rozruchy. Przyczyn byy
gwnie namitnoci religijne oraz rywalizacja wielkich stronnictw
cyrkowych.
Jeli chodzi o te pierwsze, nie bez winy by sam cesarz, okazywa
bowiem coraz wyraniej sympati monofizytom i podtrzymywa
zdecydowanie postanowienia edyktu Henotikon, podczas gdy patriarcha
Eufemiusz wraz z wikszoci mieszkacw stolicy mia odmienne
pogldy. Skoczyo si to tym, e ju w roku 496 synod lokalny pod
naciskiem cesarza zoy Eufemiusza z urzdu. Jego nastpc zosta
Macedoniusz. By to mnich z klasztoru zwanego Akojmetoj, czyli
Bezsenni, jego bowiem czonkowie modlili si na zmian bez przerwy;
pniej otrzyma on nazw Studios. Ta wsplnota mnichw bya wierna
uchwaom chalcedoskim, Macedoniusz jednak uczyni pewne ustpstwo
wobec wadcy, podpisujc lojalno wobec Henotikonu.
Hipodrom, czyli stadion, by staym rdem niepokojw. Spord
czterech stronnictw gwn rol odgrywali Niebiescy (czy te Bkitni)
oraz Zieloni; natomiast mniejsze stronnictwo Biaych stopio si pniej z
Niebieskimi, podobnie jak Czerwoni z Zielonymi. Nazwy wywodziy si
od barw, w jakich wystpowali wonice powocy rydwanami podczas
wycigw. Stronnictwa istniay nie tylko w Konstantynopolu, ale rwnie
w innych wikszych miastach, odgrywajc wszdzie ogromn rol, i to
wcale nie tylko dotyczc igrzysk. Tak zreszt dziao si ju wczeniej, za
czasw rzymskich.
Naturaln bowiem kolej rzeczy, skoro nie byo innych drg i sposobw,
stronnictwa cyrkowe stay si gwnym wyrazicielem postaw i nastrojw
spoecznych. Przejawiao si to choby w formie okrzykw wznoszonych
na stadionach, kiedy stronnicy obu barw czuli si w masie cakowicie

bezpieczni, poniewa zajmowali podczas igrzysk osobne miejsca na

widowni, i to w zwartych szeregach. Dawali upust wszelkim emocjom,
skandujc woania godzce czy to w stronnictwo przeciwne, czy te w
osob panujcego i przedstawicieli wadzy. Ale czsto nie koczyo si na
okrzykach. Zwykle z bahych, przypadkowych przyczyn dochodzio do
zamieszek, ogarniajcych cay stadion i przenoszcych si na ulice miasta.
Walczyy wtedy albo wojska z jednym ze stronnictw, a nawet z obu cznie,
albo te stronnictwa pomidzy sob.
Pastwo nie tylko liczyo si i godzio z faktem istnienia owych
ugrupowa, ale nawet uznao je za organizacje oficjalne. Kierownictwa ich
byy mianowane, a w kadym razie aprobowane przez wadze. W razie
potrzeby wcigano stronnictwo do prac przy budowie murw oraz do
suby w stray miejskiej.
Nasuwa si pytanie, czsto dyskutowane w nauce nowoytnej, jakie siy
spoeczne stay za owymi pozornie sportowo-klubowymi, mwic
jzykiem dzisiejszym, organizacjami? Czy nie mona by ich uzna za
rodzaj partii politycznych?
Nie byby to pogld suszny, cho wydaje si kuszcy. Naley przede
wszystkim pamita, e stronnictwa cyrkowe nie miay adnych
okrelonych, konkretnych i dalekosinych programw. Rzucay tylko
dorane hasa, yy emocjami chwili, staway do walki o sprawy mao
wane, personalne lub przypadkowe. Zwykle caa ich dziaalno w
zakresie polityki sprowadzaa si do prostej zasady, wrcz odruchowej: by
przeciw! Przeciw wadcy, przeciw urzdnikom lub po prostu przeciw temu,
co chciao tamto stronnictwo.
Przypuszcza si, e w kierownictwie Niebieskich due wpywy mieli
przedstawiciele arystokracji ziemskiej, senatorzy, a natomiast Zielonym
przewodzili wielcy kupcy i przedsibiorcy. Ale s to tylko hipotezy, tym
bardziej mao znaczce, e o postawie rzeczywistej stronnictw decydoway
masy, uywajc okrelenia wspczesnego, kibicw, a te tu i tam skaday
si z przedstawicieli warstw ubogich i najuboszych, by nie rzec z
motochu.
W roku 498 prefekt miasta rozkaza uwizi kilku nazbyt gorliwych
spord Zielonych, zabawiali si bowiem rzucaniem kamieniami podczas
igrzysk. Ulubiona rozrywka rozwydrzonych wyrostkw nie tylko w
staroytnoci! Ich towarzysze natychmiast wszczli tumult, domagajc si
uwolnienia kompanw. Cesarz odmwi. Doszo do rozruchw, a tym
razem kamienie posypay si nawet na lo wadcy. Sam Anastazjusz omal
nie zosta ugodzony. Stra zasieka zuchwalca na miejscu, ale rozszalay
tum podoy ogie pod bram hipodromu, a ogie zacz si szerzy i ku
loy, i ku miastu. Zatrzymano i ukarano wielu uczestnikw zaj, ale dla
uspokojenia mas trzeba byo i na pewne ustpstwa i zmieni prefekta
stolicy. Zosta nim Platon, miy stronnictwu Zielonych.
Wci jeszcze obchodzono w Konstantynopolu, jak i w wielu innych
miastach, pogaskie wito, zwane Brytaj, poczone z tacami i zabawami
na ulicach; by to wic rodzaj karnawau. W trakcie owych zabaw
dochodzio do utarczek i walk pomidzy zwolennikami obu stronnictw. W
roku 501 zabito 3000 osb, wrd nich syna cesarza ze zwizku pozama-

eskiego. Odtd zakazano surowo odbywania wita w caym cesarstwie,

ku wielkiemu niezadowoleniu ludu, ktremu niezbyt podobao si i to, e
ju wczeniej Anastazjusz zakaza rzucania ludzi na poarcie dzikim
bestiom podczas igrzysk.
Ale nie tylko stolica bya widowni niepokojw zaczynajcych si na
stadionach. W syryjskiej Antiochii Zieloni obrabowali i podpalili synagog
ydowsk. Chyba nie tyle z powodw religijnych, ale gwnie dlatego, e
tamtejsi ydzi sprzyjali Niebieskim; wielu ich zgino podczas zamieszek.
Cesarz wysa do Antiochii nowego komesa i da nadzwyczajne
uprawnienia prefektowi policji w miecie.
Kiedy jednak w trakcie tumienia rozruchw kto ze stronnictwa
Zielonych zosta zabity u stp otarza w kociele, doszo do prawdziwego
powstania. Wybuchy liczne poary, a wadze mimo wsparcia udzielanego
przez Niebieskich okazay si bezsilne. Zamordowano prefekta policji, a
komes musia ucieka. I znowu cesarz ustpi, mianujc dla uspokojenia
rozjuszonych antiocheczykw nowego komesa Wschodu.
Krwawe zamieszki w Antiochii, gwnym miecie Bliskiego Wschodu,
miayby znacznie powaniejsze konsekwencje dla caego pastwa, gdyby
nie ta pomylna okoliczno, e wanie w roku poprzednim, 506,
zakoczyy si kilkuletnie cikie zmagania z Persami na pogranicznych
ziemiach Armenii, pnocnej Mezopotamii i Syrii.
Pomidzy cesarstwem a Persj panowa w zasadzie pokj od roku 442.
Jej krl otrzymywa co pewien czas pomoc pienin od imperium dla
wsplnej obrony granic Kaukazu. Jednake ju cesarz Zenon odmwi
wypaty dalszych pienidzy, motywujc to tym, e na mocy ukadu z roku
363 Persowie winni wyda twierdz Nisibis, otrzymali j bowiem wwczas
po nieszczsnej wyprawie Juliana Apostaty tylko na lat 120 i czas ten ju
upyn. Anastazjusz, cho wojny z Persami wcale nie pragn, pozosta
wierny polityce swego poprzednika. Skonny by wprawdzie udzieli
Persom pewnej pomocy finansowej, ale tylko tytuem poyczki i po
podpisaniu przez tamt stron skryptu dunego. Krl Kawad, wadca
bardzo energiczny, uzna to za obraz swej godnoci.
Rozpocz dziaania wojenne w lecie roku 502, zajmujc najpierw cz
Armenii. Potem oblega przez kilka miesicy wielk twierdz graniczn
Amid i zdoby j w styczniu roku 503 podobno skutkiem tego, e mnisi,
ktrym powierzono stra w jednej z wie, upili si winem i posnli. Jak
przed ptora wiekiem, za czasw Konstancjusza, Persowie dopucili si w
zdobytym grodzie straszliwej masakry.
Dowdztwo si, ktre miay powstrzyma najazd, cesarz powierzy a
trzem generaom, co w wyniku nieporozumie pomidzy nimi przynioso
opakane rezultaty. Dwaj z nich, Hypacjusz i Patrycjusz, ponieli klsk i
wycofali si za Eufrat, trzeci natomiast, Aerobindus, prawnuk po kdzieli
wielkiego Aspara, po pewnych sukcesach pocztkowych musia zamkn
si w Edessie.
Byo to wite miasto chrzecijan, istniaa bowiem legenda, e niegdy
jego krl Agbar syszc o cudach Chrystusa zaprosi go do siebie. Chrystus
wprawdzie odmwi przybycia, wystosowa jednak do Agbara list, w

ktrym przyrzek krlowi uzdrowienie z jego choroby, w dopisku za

zapewni, e Edessa nigdy nie zostanie zdobyta przez nieprzyjaci. Sowa
te wyryto na jednej z bram miasta. Niezalenie od tych legend jego zajcie
byoby dla krla duym sukcesem strategicznym. Przystpi wic do
oblenia we wrzeniu roku 503, musia jednak wnet odstpi skutkiem
trudnoci z zaopatrzeniem; nie otrzyma nawet okupu, jakiego si domaga.
Nastpne lata wojny byy pomylniejsze dla Rzymian. Zdoali odzyska
Amid, a wodzowie cesarscy - wrd nich miejsce odwoanego Hypacjusza
zaj Celer - zaczli najeda pograniczne ziemie perskie. Obecnie krl,
zagroony te najazdami koczownikw u granic wschodnich, znalaz si w
gorszej sytuacji.
Ostatecznie w roku 505 obie strony, zmczone walkami i majc rne
wasne trudnoci, zawary rozejm, a w jesieni roku nastpnego ukad na lat
7; w rzeczywistoci obowizywa on za cich zgod obu wadcw duej, a
cesarz wypaca krlowi corocznie pewne sumy.
Wojna wykazaa zdumiewajc lojalno i przywizanie do cesarstwa
ludnoci miejscowej, ktra cierpiaa wiele - i od nieprzyjaci, i od wojsk
wasnych. Wadze usioway przyj z pomoc tak srodze dowiadczonym
ziemiom, odbudowujc domy zniszczone, przyznajc ulgi podatkowe i
nawet udzielajc zapomg zuboaym.
Konieczna okazaa si rwnie budowa duej twierdzy przygranicznej.
Wybrano miejscowo Dara, pooon zaledwie o kilkanacie kilometrw
od wci perskiej Nisibis. Powstay tam potne fortyfikacje, magazyny
ywnoci i broni, cysterny i nawet anie. Dano nowej twierdzy imi
cesarza: Anastasiopolis, Miasto Anastazjuszowe.

BUNT WITELIANA
Patriarcha Konstantynopola Macedoniusz mia wielu wrogw na
dworze, oskarajcych go wrcz o spiskowanie przeciw samemu
cesarzowi. W istocie wszake chodzio im o to, aby usun biskupa
przychylnego uchwaom chalcedoskim. Ostatecznie synod zoy go z
urzdu w sierpniu roku 511. Macedoniusz poszed na wygnanie, ale wpierw
musia wyda przechowywany w archiwum kocioa katedralnego
dokument, ktry cesarz podpisa tu przed koronacj, zobowizujc si do
przestrzegania ortodoksji.
Nastpc Macedoniusza zosta Tymoteusz, miy wadcy, hodowa
bowiem pogldom monofizyckim. W stolicy dziaa ju od kilku lat mnich
Sewer, gorliwy monofizyta. Majc spor grup wspwyznawcw i cieszc
si te poparciem cesarza, powtarza on podczas naboestw sowa:
wity, wity, wity z dodatkiem, ktry rozumiano jako monofizycki,
tym bardziej e nalea do liturgii w Antiochii, gdzie heretycy przewaali:
ukrzyowany za nas. Ot nowy patriarcha poleci kapanom, by w
czasie naboestwa w kociele katedralnym witej Zofii w niedziel 4
listopada roku 512 odpiewali ca t formu.
Wrd wiernych wikszo stanowili ortodoksi. Natychmiast wic
podniosy si wrogie okrzyki i doszo do zamieszek. Prefekt pretorium

Marinus i prefekt miasta Platon usiowali stumi je si. Byli zabici, wiele
osb uwiziono, rozruchy wszake nie ustaway. Dnia nastpnego trway
one wok kocioa, ale w dniu trzecim - by to wtorek 6 listopada przybray charakter oglnego powstania.
Tum ortodoksw zebrany na Forum Konstantyna zacz obala posgi
Anastazjusza. Podniosy si te okrzyki obwoujce cesarzem Areobindusa.
Jego popularno wynikaa std, e uchodzi za katolika prawowiernego,
zyska dobr saw przed kilku laty walczc z Persami, a by te spowinowacony z rodem Walentyniana III jako m jego wnuczki Juliany Anicji.
Na szczcie dla Anastazjusza i dla pokoju w imperium Areobindus zdoa
w por opuci paac wraz z on, nie musia wic sta si samozwacem
pod przymusem. Jego dalsze losy nie s znane, prawdopodobnie zmar
mierci naturaln. Natomiast Juliana powrcia do stolicy i ya tu jeszcze
przez kilkanacie lat, cieszc si opini niewiasty wielkiej pobonoci i
obracajc swj ogromny majtek przede wszystkim na budow kociow.
Miaa jednak widocznie szersze zainteresowania, dla niej to bowiem
przepisano dzieo greckiego lekarza i farmaceuty z wieku I n.e.
Dioskoridesa Materia medyczna. To systematyczne i jasne zestawienie oraz
omwienie wszystkich znanych wwczas lekw wywaro wielki wpyw na
ca medycyn wiekw rednich i nawet pniejszych. Rkopis nalecy
niegdy do Juliany przechowywany jest obecnie w Wiedniu.
Powrmy jednak do wydarze w Konstantynopolu w owych
pierwszych dniach listopada roku 512. Zamieszki nie ustaway.
Zasypywano onierzy i dostojnikw, gdziekolwiek si ukazywali, gradem
kamieni. Spalono dom prefekta Matinusa.
Wreszcie - by to ju 7 listopada - Anastazjusz kaza ogosi po ulicach
stolicy, e gotw jest zoy wadz. Ogromne tumy rycho wypeniy
stadion, gdzie zwoano zgromadzenie, a wkrtce cesarz pojawi si w swej
loy bez diademu. Natychmiast podniosy si okrzyki dajce, by dwaj
najbardziej znienawidzeni monofizyccy dygnitarze, Marinus i Platon,
zostali rzuceni dzikim zwierztom na poarcie. A wic chrzecijanie
domagali si dla chrzecijan tej samej okrutnej kary, jak niegdy poganie
stosowali wobec wyznawcw nowej wiary! Trudno o jaskrawszy dowd
tego, co da si te podbudowa bezlikiem innych przykadw: zmiana
przekona i pogldw religijnych nie wywara niemal adnego wpywu na
obyczaje i psychik mas. Co gorsza, sama wita pewno, e jest si
posiadaczem i wyznawc jedynej prawdy, usprawiedliwiaa wszelki
fanatyzm, wszelkie zbrodnie i okruciestwa wobec tych, ktrzy owej
prawdy przyj nie chc; naley wic wyrwa zo z korzeniami, by nie
dawao gorszcego przykadu.
Jednake wrogie woania na stadionie wnet zaczy cichn, a w ich
miejsce rozlegay si tu i wdzie najpierw jakby niemiae, potem coraz
goniejsze i wreszcie powszechne proby, by cesarz nie odchodzi i nie
abdykowa. Stao si tak dlatego, e nawet przywdcy ortodoksw,
waciwi sprawcy rozruchw, obawiali si wojny domowej - nieuchronnej,
gdyby Anastazjusz rzeczywicie zoy purpur. Dotychczas jego
przeciwnicy liczyli na Areobindusa, ale skoro ten usun si ze stolicy,

mg pojawi si nagle kto zgoa nieoczekiwany i niepodany, a zapewne

stanoby do walki nawet kilku rywali.
Cesarz, jak mona byo przewidzie, nie opar si baganiom ludu.
Przyobieca, e pozostanie na tronie, ale przyrzek te dooy stara, by
powrci spokj i porzdek. Take Marinus zdoa utrzyma si na swym
urzdzie.
Ta zmiana nastrojw wynikaa nie tylko z atwoci, z jak kady tum
poddaje si zawsze wszelkim emocjom - raz gniewu, raz ulegoci. Cesarz
mianowicie cieszy si - mimo swych pogldw religijnych, budzcych
wrogo ortodoksw - du popularnoci wrd szerokich mas
spoeczestwa; osign j dziki rozsdnej polityce finansowej.
Kiedy obejmowa rzdy, zasta skarb cakowicie pusty, wyczerpay go
bowiem zarwno niezmiernie kosztowne wyprawy przeciw Wandalom, jak
i pniejsze walki z Izauryjczykami. Jednoczenie za ludno miast i wsi
bya tak przygnieciona i wyniszczona nadmiernym ciarem podatkw, e
nie mogo by mowy o dalszym ich zwikszaniu.
Na szczcie zaraz na pocztku panowania Anastazjusza otworzyo si
do obfite rdo wzbogacenia skarbu. Byy nim dochody z ogromnych
majtkw, ktre skonfiskowano po stumieniu buntu Izauryjczykw. Cesarz
stworzy dla nich osobn administracj. Umoliwio to z kolei zniesienie
podatku odczuwanego przez ludno szczeglnie bolenie. Zwa si on
chrysargyron, a obcia gwnie rzemielnikw i kupcw. By tak
uciliwy i tak utrudnia rozwj wszelkiej inicjatywy, e wie o jego
zniesieniu - stao si to ju w roku 498 - powitano prawdziwym wybuchem
radoci. Tak na przykad w Edessie, o czym wiemy z przypadkowej notatki,
odbyo si z tej okazji samorzutnie zorganizowane wito trwajce cay
tydzie; uchwalono te coroczne powtarzanie uroczystoci na pamitk
szczsnego wydarzenia.
Zmianie uleg rwnie sam system cigania podatkw. Odpowiada
mieli za to odtd osobni urzdnicy, a nie rady miejskie. Inna te bya
zasada poboru podatkw od uprawnej ziemi. W zasadzie waciciele pacili
go wwczas przewanie w pienidzu, a nie w naturze. Dla zapewnienia
jednak staych dostaw ywnoci wprowadzono te przymusowy skup
pewnych produktw po cenach oficjalnych. Z kolei za wielko dostaw
odpowiedzialne byy zespoy mniejszych gospodarstw prywatnych lub
due majtki pojedynczo; miao to gwarantowa utrzymanie staego
poziomu kontyngentw, w wypadku gdyby ktre z gospodarstw nie mogo
z jakich przyczyn wywiza si ze wiadcze. Ulepszono te system
monetarny, emitujc monet miedzian o lepszej jakoci.
Za doradc cesarza w sprawach finansowych uwaany by wspomniany
ju Marinus, rodem z Syrii. Rozpocz prac jako skromny urzdnik w
jednym z wydziaw skarbowych, a doszed do godnoci najwyszej prefekta pretorium. Uchodzi za czowieka wielkiej inteligencji i duego
dowiadczenia. Opowiadano, e mia stale nowe pomysy, aby za nie
uleciay mu z pamici, trzyma u swego boku sekretarza nawet podczas
przechadzek; w nocy za przy jego ou znajdowaa si lampka i przybory
do pisania, sam bowiem notowa to, co uzna za godne uwagi. Potem
omawia projekt z cesarzem i ewentualnie wprowadzano go w ycie.

Ta opowie jest chyba zoliw anegdot zmylon przez

wspczesnych, niechtnych czstym zmianom w zakresie skarbowoci.
Oczywicie nie wszystkie innowacje podobay si wszystkim, istniay te z
natury rzeczy pewne cienie i niebezpieczestwa miaych planw. W sumie
jednak owe pomysy okazay si zbawcze dla finansw i caej gospodarki
cesarstwa.
Anastazjusz, jak si rzeko, zasta skarb pusty, pozostawi za w nim
ogromn sum 320.000 funtw zota. W caej pniejszej historii
Bizancjum aden z cesarzy nie mg si poszczyci niczym podobnym. A
naley podkreli, e Anastazjusz dokona tego, wprowadzajc
rwnoczenie pewne ulgi podatkowe na korzy ludnoci uboszej i nie
szczdzc rodkw na poyteczne prace publiczne. Do takich nalea Dugi
Mur, stanowicy pierwsz lini obrony stolicy, kana w Bitynii, czcy
zatok morsk koo Nikomedii z pobliskim jeziorem rdldowym,
ogromna twierdza Dara. Zawsze te pomaga miastom zniszczonym
skutkiem dziaa wojennych lub klsk ywioowych, a nawet osobom
prywatnym. Rozumna gospodarka Anastazjusza stworzya zdrowe i mocne
podstawy pod wietny rozwj pastwowoci i kultury bizantyjskiej w
wieku nastpnym. Bez tego, co dokona, nie byyby moliwe ani wielkie
wojny Justyniana, ani te wspaniay rozkwit wszystkich dziedzin sztuki.
Polityka finansowa Anastazjusza okazaaby si z pewnoci jeszcze
skuteczniejsza, gdyby nie grona i tragiczna w swych skutkach rebelia,
ktra powanie zagrozia bytowi cesarstwa, a trwaa przez lat kilka.
Jej przywdc sta si Witalian, dowdca oddziaw tak zwanych
sprzymierzonych, czyli w praktyce najemnych, ktre stacjonoway na
terenie Tracji; w ich skad wchodzio wielu Bugarw. By to czowiek
wyjtkowo niskiego wzrostu, ale tym wikszych ambicji, odwany,
energiczny, przemylny, a w sprawach religijnych, ktre odgryway
wwczas tak wielk rol, gorliwy ortodoksa. Wykorzysta on w roku 513
wzburzenie, jakie wywoaa wrd jego oddziaw odmowa przekazania
pewnych dostaw zaopatrzenia, do ktrych sprzymierzeni czuli si
uprawnieni. W krtkim czasie opanowa si lub podstpem wikszo
ziem obecnej Bugarii, a do jego wojsk przyczyo si wielu wieniakw.
Dowdca wojsk cesarskich, Hypacjusz, wycofa si do stolicy, Witalian za
podszed pod jej mury na czele zastpw liczcych podobno a 50.000
ludzi. Gosi, e jest obroc katolickiej ortodoksji przeciw monofizytom i
da naprawienia krzywdy, jaka spotkaa dwch patriarchw,
Macedoniusza w Konstantynopolu i Flawiana w Antiochii, zoonych z
urzdw.
Cesarzowi jednak udao si przekona wikszo oficerw Witaliana
podczas rokowa, e wszystkie kwestie sporne, zarwno materialne, jak i
religijne, mona bdzie zaatwi polubownie. Rebelianci wic wycofali si
ku Dunajowi, gdzie jednak nie zaprzestali dziaa przeciw wodzom i
wojskom cesarskim. Tote senat stolicy ogosi Witaliana oficjalnie
wrogiem pastwa. Nie pomogo to jednak armii Anastazjusza, ktra
jesieni tego roku poniosa straszliw klsk w pobliu obecnej Warny.
W roku 514 Witalian zebra du flot dziki okrtom, jakie zaj w

portach trackich, i opanowa europejskie wybrzea Bosforu. Cesarz musia

szuka kompromisu. Mianowa buntownika naczelnym wodzem wojsk w
Tracji i zgodzi si na zwoanie w roku nastpnym soboru powszechnego
do Heraklei dla ustanowienia trwaego pokoju w Kociele; mieli w nim
uczestniczy rwnie wysannicy biskupa Rzymu, ktrym by wwczas
Hormizdas.
Jednake sobr si nie zebra, cesarz bowiem nie chcia przysta na
dania papiea, by ju z gry potpi pami Akacjusza. W tej sytuacji
Witalian rozpocz w roku 515 nowe dziaania na morzu i opanowa
dzielnic stolicy po drugiej stronie Zotego Rogu, zwan pniej Galatea.
W tak rozpaczliwym pooeniu Anastazjusz postawi na czele swej floty
Marinusa.
Znakomity doradca w sprawach skarbowych okaza si, zapewne ku
swemu wasnemu zdumieniu, rwnie uzdolnionym admiraem. W bitwie z
okrtami Witaliana, stoczonej u wejcia do zatoki Zotego Rogu, odnis
wietne zwycistwo. Co prawda chyba decydujc w tym rol odegra jaki
materia, ktry, rzucany na okrty nieprzyjaciela, uatwia ich podpalenie.
Czyby chodzio o pierwsze zastosowanie sawnego pniej ognia
greckiego? Nie wiemy jednak nic bliszego o tym materiale - poza tym e
jego wynalazc by niejaki Proklus (po grecku Proklos), filozof (ale nie
naley myli go z wielkim Proklusem, kierownikiem Akademii platoskiej,
wwczas ju nieyjcym) i e odmwi on przyjcia ogromnej nagrody,
400 funtw zota, jak ofiarowa mu cesarz.
Pokonany rebeliant wycofa si z resztkami swych wojsk do Tracji i
odtd zachowywa a do mierci Anastazjusza spokj, cho wcale nie
zamyla poddawa si i wci by nieuchwytny.
Rok 515, wietny zwycistwem nad buntownikiem, by jednak dla
dworu rwnie rokiem aoby, zmara bowiem ona cesarza, Ariadna.
Anastazjusz przey j o trzy lata, zmar w nocy z 8 na 9 lipca roku 518,
majc lat 88, w tym 27 panowania. aden z cesarzy ani rzymskich, ani
bizantyjskich nie doy wieku tak sdziwego, cho niektrzy zasiadali na
tronie duej od niego, jak choby August.
Obraz rzdw i postaci Anastazjusza w pismach historykw
pniejszych jest nieco wypaczony, zwyciska bowiem ortodoksja nie
moga mu zapomnie i darowa jego monofizyckich sympatii. Jednake w
owych czasach gorejcych namitnoci religijnych po ktrejkolwiek by si
opowiedzia stronie, zawsze by si komu narazi.
Dla pastwa grone byo to, e odchodzcy wadca nie pozostawi
potomstwa i nie wskaza te, kogo by chcia widzie jako swego nastpc.

VII

JUSTYN I

---oOo---

(IUSTINUS)
Urodzony w 450 lub 452 roku. Zmar 1 sierpnia 527 roku.
Panowa od 10 lipca 518 roku do mierci.

Sytuacja

po mierci Anastazjusza przedstawiaa si, jeli chodzi o

spraw nastpstwa tronu, znacznie gorzej ni przed dwudziestu siedmiu
laty, to jest w roku 491, kiedy zmar Zenon. Wprawdzie bowiem w obu
wypadkach nie byo naturalnego spadkobiercy purpury, wtedy wszake
pozostaa wdowa, Ariadna, i opinia spoeczna zgodnie przyznawaa jej
prawo wskazania osoby godnej diademu. Tote wwczas cesarzowa, nie
dziaajc pod adnym naciskiem, wybraa wanie Anastazjusza, a wikszo przyja to bez oporu. Obecnie natomiast wadca odszed i jako
bezdzietny, i zarazem jako wdowiec ju od lat kilku.
Co prawda Anastazjusz mia do liczne grono krewnych. Trzech jego
siostrzecw mogoby pretendowa do spadku politycznego, wszyscy
bowiem byli w sile wieku i ju piastowali wysze godnoci cywilne oraz
wojskowe. Z rnych wszake wzgldw aden z nich nie by traktowany
przez lud i dostojnikw jako liczcy si kandydat, aden te, o ile nam
wiadomo, nie wystpi z roszczeniami do tronu.
10 lipca roku 518, a wedug niektrych rde ju 9 lipca, w kadym
razie tu po mierci cesarza, mieszkacy stolicy zgromadzili si tumnie na
hipodromie. Podnosili tam potne okrzyki dajc, by senat jak najrychlej
da im pana godnego.
Tymczasem dostojnicy wraz z patriarch Janem, wszyscy w ciemnych

strojach, radzili w wielkiej sali paacu. Musieli dziaa szybko i dobrze

zdawali sobie z tego spraw, w razie bowiem zwoki wadc mgby
narzuci ktrykolwiek z oddziaw wojska lub nawet jakie ugrupowanie
ludu, zwaszcza stronnictwo cyrkowe. Mimo to przez wiele godzin nie byli
w stanie podj adnej decyzji, skceni i bezradni.
A tymczasem wrd ciby na hipodromie nastroje staway si coraz
gortsze. Groziy rozruchy, ponawiano prby samowolnego obwoania
cesarza. Szczeglnie niecierpliwe i aktywne okazay si dwie niechtne
sobie formacje gwardii. Byli to z jednej strony tak zwani ekskubitorzy,
excubitores, czyli stra paacowa, utworzona przed kilkudziesiciu laty
przez Leona I, z drugiej za scholarzy, scholares, czyli onierze oddziaw
noszcych miano scholae; stanowiy one od czasw co najmniej
Konstantyna Wielkiego konn stra przyboczn wadcy, co prawda coraz
bardziej o charakterze raczej paradnym i honorowym ni rzeczywicie
bojowym.
Ekskubitorzy pierwsi podnieli na tarczach jako przyszego cesarza
jednego ze swych oficerw imieniem Jan. Ale scholarzy byli mu
oczywicie przeciwni, a doczyli do nich take ludzie stronnictwa
Niebieskich; widocznie Jan sprzyja Zielonym. Doszo wic do zamieszek,
posypay si kamienie, pado nawet kilku zabitych. Z kolei wysunli swego
kandydata scholarzy. By nim naczelnik wojsk Patrycjusz. Doprowadzio to
ekskubitorw do takiej furii, e w nieszczsny pretendent do tronu omal
nie straci ycia. Uratowa go w ostatnim momencie oficer scholarw
Justynian; by on siostrzecem dowdcy ekskubitorw Justyna i dlatego
cieszy si te pewnym mirem wrd onierzy tamtej formacji.
Wtedy jednak zdarzyo si co niespodziewanego: oto sam Justynian
omal nie zosta okrzyknity cesarzem! I rzeczywicie byby on do przyjcia
przez obie strony: subowo przecie nalea do scholarw, rodzinnie
natomiast zwizany by z ekskubitorami. Zaleca go rwnie wiek
stosunkowo mody, lat trzydzieci kilka. On jednak odrzuci wszelkie
wezwania do przyjcia diademu stanowczo i kategorycznie.
Za kadym razem, kiedy wysuwano na hipodromie ktrego z
wymienionych kandydatw, delegaci jego stronnikw gwatownie koatali
do Bramy Koci Soniowej, przez ktr prowadzio przejcie do paacu.
Domagali si, by wydano im insygnia i purpur dla nowego wadcy. Za
kadym jednak razem suba paacowa odpowiadaa odmownie. Stanowili
j tak zwani cubicularii, czyli sypialniani wadcy, ludzie z jego
najbliszego i osobistego otoczenia; byli z reguy eunuchami.
Ich przeoony, Amancjusz, ju z gry sobie zaoy, komu da purpur.
Widzia jako przyszego pana jednego z wyszych oficerw, Teokryta.
Jednym z powodw, dla ktrych go popiera wraz z caym swym
otoczeniem, bya ta okoliczno, e Teokryt, podobnie jak dwr
Anastazjusza, sprzyja monofizytom.
Aby plan swj zrealizowa, Amancjusz wrczy du sum pienidzy
Justynowi, dowdcy ekskubitorw; mia on przekupi onierzy, przed
ktrych wol musieliby ugi si i dostojnicy, i tum na hipodromie. Tak
wic Amancjusz i podlegli mu sucy czekali spokojnie, pki nie zaczn
dobija si do bramy delegaci woajcy o purpur dla Teokryta.

A tymczasem Justyn, majc pienidze w rku, rozgrywa spraw bardzo

umiejtnie - i tylko dla wasnej korzyci. Podstpnie przez swych ludzi
podburza nastroje stoczonych na hipodromie i powodowa, e wysuwano
rne osoby. Miao to wywrze psychiczny nacisk na senatorw i
dostojnikw w paacu, przerazi ich widmem rozruchw, przelewu krwi,
walk pomidzy kilku rywalami. Zmczeni i zdenerwowani pojawianiem si
wci nowych nazwisk oraz meldunkami o zaburzeniach i niemonoci
uzgodnienia swoich stanowisk, wielcy panowie musieli wreszcie w
pewnym momencie ugi si i przysta na to, czego zada hipodrom.
Tak te si stao. W ktrej chwili rozlegy si gone woania,
skandujce imi Justyna. To ekskubitorzy, zdecydowanie tym razem i ca
si, opowiadali si za swym dowdc. Zaskoczony takim obrotem sprawy
Amancjusz i jego eunuchowie u Bramy Koci Soniowej ustpili. Nie
mogli te opiera si dostojnicy. Dali swe przyzwolenie, cho na pewno
bez entuzjazmu, Justyn bowiem z wielu powodw nie mg by im miy:
by czowiekiem rodu bardzo niskiego, zupenie niewyksztaconym, a jego
ranga oficerska nie naleaa do najwyszych. Jedynie scholarzy usiowali
jeszcze si sprzeciwia, byli jednak na hipodromie osamotnieni, lud
bowiem rwnie mia do oczekiwania w skwarze dnia letniego, kler za,
tak wpywowy w stolicy, natychmiast ustosunkowa si przychylnie do tej
kandydatury, skoro Justyn mia opini bardzo przykadnego ortodoksy.
Ceremonia koronacji odbya si tego dnia w cesarskiej loy hipodromu,
a wic na oczach tysicy i tysicy widzw. Diadem naoy nowemu
wadcy patriarcha Jan.
Kim by w pan imperium, wyniesiony na tron w istocie skutkiem do
przypadkowego
zbiegu
okolicznoci,
dziki
przywaszczonym
pienidzom?
Mia w roku przywdziania purpury lat 66 lub 68. Urodzi si w pobliu
obecnego jugosowiaskiego Niszu, w ubogim domu wiejskim; podobno za
modu pasa bydo. By moe jego dalsi przodkowie wywodzili si z ludu
Trakw lub z ktrego z plemion iliryjskich, ale w praktyce nie miao to ju
adnego znaczenia, byy to bowiem strony jzykowo i kulturalnie
cakowicie zromanizowane. Mona przyj, e ojczysty jzyk Justyna
stanowia acina, cho oczywicie musia te mwi po grecku. Nie odebra
adnego wyksztacenia, nie potrafi nawet si podpisa, kad wic swe
imi pod dokumentami za pomoc specjalnego przyrzdu, rodzaju
piecztki osobistej. By to pierwszy cesarz analfabeta.
Jako mody czowiek, jeszcze za panowania Leona I, przyby ze swej wsi
do stolicy wraz z dwoma kolegami, aby zacign si do wojska. W owych
czasach by to waciwie jedyny sposb wyrwania si z ndzy ycia w
pogranicznych, wci pustoszonych okolicach. Musieli to by chopcy
postawni i czynicy dobre wraenie, skoro wszyscy trzej zostali przyjci,
cho nie mieli adnych znajomoci i protekcji, do oddziau ekskubitorw, a
wic formacji gwardyjskiej. Mona by nawet twierdzi, e historia owych
trzech to staroytna, a raczej bizantyjska zapowied opowieci o dzielnym
d'Artagnanie i jego przyjacioach.
Justyn zacz suy jako prosty onierz i stopniowo awansowa, krok

za krokiem wspinajc si wytrwale po stopniach wojskowej kariery. Dzieje

ubogiego chopca wiejskiego, ktry wreszcie przywdzia purpur cesarsk,
dzieje niezwyke i niemal baniowe, zostay ku pouczeniu ludu
przedstawione w cyklu malowide na cianach jednej z wielkich ani
publicznych w stolicy. Stao si to z inicjatywy i pewnie na koszt Marinusa,
tak zasuonego za Anastazjusza prefekta pretorium. Jedni mogli uwaa
w pomys za pochlebczy, inni za za perfidnie zoliwy. W kadym razie
ta odmalowana biografia nowego wadcy samemu Marinusowi nie
pomoga, cho bowiem przez pewien czas w pocztkach panowania raz
jeszcze powierzono mu urzd prefekta, zosta bardzo szybko odsunity od
wadzy i wpyww.
Suc Anastazjuszowi Justyn odznaczy si w walkach najpierw z
Izauryjczykami, a potem z Persami. Prawdopodobnie od roku 515
piastowa godno komesa ekskubitorw i ju na tym stanowisku bra
udzia w zmaganiach z rebeliantem Witalianem.
Gdy otrzymywa diadem cesarski, Justyn by ju od dawna onaty z
prost kobiet imieniem Lupicyna. Pochodzia ona z jakiego
barbarzyskiego plemienia i bya pocztkowo niewolnic oraz konkubin
pewnego pana, od ktrego Justyn j odkupi. Nie odsun jej od siebie jako
cesarz, cho przecie w czasach znacznie pniejszych wielu, nawet przy
okazji bardzo skromnych awansw, chtnie rozstawao si z dotychczasowymi onami i towarzyszkami cikich pocztkw kariery, goszc,
e te poowice ju nie odpowiadaj wysokim wymaganiom, jakie stawia
nowe stanowisko subowe i pozycja towarzyska.
To dobrze wiadczy o Justynie. Jako cesarz pozosta wierny kobiecie,
ktra dzielia z nim dol i niedol. Da jej natychmiast po swej koronacji
tytu augusty. Co prawda Lupicyna musiaa zmieni swe imi na piknie
brzmice greckie Eufemia. Ale i ona pozostaa sob: prost, rozsdn,
uczciw kobiet. Stronia od spraw polityki, na ktrych si nie znaa, a w
kwestii religii staa po stronie ortodoksw.
Dzieci nie mieli. Natomiast Justyn posiada liczn rodzin dziki
potomstwu swych dwch sistr. Jedna z nich polubia niejakiego
Sabacjusza i miaa z nim syna, Piotra Sabacjusza, oraz crk Wigilancj.
Druga urodzia swemu mowi - jego imienia nie znamy - kilkoro dzieci;
jednym z nich by Germanus, ktry zasyn w swoim czasie jako wdz.
Jednake najwspanialsza przyszo czekaa Piotra Sabacjusza, i to
dziki Justynowi. Ten bowiem skoro tylko zdoby w stolicy nieco lepsz
pozycj, cign go ze wsi, da do oddziau scholarw, a pniej usynowi.
Odtd mody czowiek zmieni nazwisko rodzinne na nowe, urobione od
imienia przybranego ojca, zwa si wic Justynianem. Pod tym te
imieniem przeszed do historii.
Trzeba na chwa Justyna doda, e cho sam do szk nie chodzi, w
peni docenia znaczenie wyksztacenia i dba o to, by otrzymali je
siostrzecy.
Nowy cesarz w istocie zawdzicza tron Amancjuszowi i pierwszym jego
politycznym czynem byo rozprawienie si z czowiekiem, ktrego
oszuka. Wysunito niemal natychmiast oskarenie, e Amancjusz spiskuje
przeciw wadcy i ublia patriarsze Janowi. Od razu te pojawiy si dania

wychodzce od ludu, by usun zaka z paacu. Domagali si tego wierni

w kociele witej Zofii podczas naboestw.
Oczywicie nie mona wykluczy, e wszechwadny dotychczas w
paacu szef suby, oburzony i rozwcieczony do ywego
przeniewierstwem, jakiego dopuci si Justyn, pozwoli sobie na sowa i
czyny lekkomylne. Jest te faktem, e by znienawidzony od dawna przez
ortodoksw. W kadym razie wypadki potoczyy si zdumiewajco szybko.
Jeszcze w lipcu, najdalej w sierpniu, Amancjusz i jego kandydat do purpury
Teokryt zostali uwizieni, skazani na mier, cici.
Ale rwnoczenie dokonywao si co znacznie powaniejszego: ulegaa
zmianie polityka religijna dworu, co miao swoje powane skutki take w
zakresie stosunku do Zachodu.
Ju w pierwsz niedziel po koronacji wierni zebrani w kociele
katedralnym podnieli woania, by patriarcha oficjalnie uzna uchway
soboru chalcedoskiego. Nazajutrz zadano wczenia do modlitw imion
patriarchw poprzednich, ortodoksw. A ju 20 lipca pospiesznie zebra si
synod biskupw, ktry zatwierdzi owe dania i zwrci si do cesarza z
prob o odwoanie z wygnania osb wypdzonych za Anastazjusza z
powodu ich przekona religijnych.
Podobny obrt przyjy sprawy w najbliszych miesicach take w kilku
innych miastach wschodnich, zwaszcza w Jerozolimie i w Tyrze.
Niektrzy biskupi monofizyccy musieli opuci swe siedziby. Biskup
Antiochii Sewer uda si do Egiptu, stanowicego wci niewzruszony
bastion monofizytyzmu.
W zwizku z tymi zmianami udao si te nawiza porozumienie z
rebeliantem Witalianem, przebywajcym gdzie nad Dunajem i wci
majcym znaczne siy, cho ju od kilku lat nie grozi stolicy bezporednio.
Jako gorliwy ortodoksa uzna, e moe pogodzi si z cesarzem o
podobnych pogldach. Przyby do Konstantynopola, gdzie zosta
serdecznie powitany i otrzyma najwysze zaszczyty: godno naczelnika
wojsk, potem tytu komesa i wreszcie konsulat na rok 520. Mia swobodny
dostp do paacu i rozwija yw dziaalno dla zblienia z Rzymem.
W tym samym duchu pracowa te Justyn i jego siostrzeniec Justynian.
Cesarz zawiadomi papiea Hormizdasa o tym, e zosta wybrany, ju w
dniu I sierpnia oficjalnym pismem, a wnet potem wyprawiono do Rzymu i
Rawenny Gratusa, naczelnika jednego z sekretariatw cesarskich. Mia on
zabiega zarwno o przywrcenie jednoci kocielnej, jak te przeprowadzi rozmowy z krlem Ostrogotw Teodorykiem.
W ten sposb Italia po pewnej przerwie znowu znalaza si w zasigu
bezporednich zainteresowa Konstantynopola. Znamienna zapowied
tego, co miao ksztatowa niedalek ju przyszo.

JUSTYN I JUSTYNIAN
Panowa starzec Justyn, faktycznie jednak rzdzi od pocztku jego
znacznie modszy siostrzeniec, syn przez adopcj, Justynian. Taka bya
opinia wspczesnych, z pewnoci w duej mierze odpowiadajca stanowi

rzeczy.
To on, tak twierdzono, spowodowa, e ju w pierwszych dniach nowej
wadzy zosta ukarany mierci przeoony suby paacowej Amancjusz i
jego kandydat do tronu, Teokryt. Justynian te mia doprowadzi w lipcu
roku 520 do zamordowania Witaliana. Ten - cho za Anastazjusza podnis
bunt rzekomo z pobudek religijnych - obecnie wspiera gorliwie Justyna i
piastowa z jego aski najwysze godnoci; wanie w tym roku by
konsulem. I moe to stanowio prawdziw przyczyn jego zguby? Moe
sta si zbyt niebezpiecznym rywalem dla ambitnego Justyniana?
Zabjstwa dokonano zupenie niespodziewanie w jednej z sal paacu,
woajc, e Witalian uknu grony spisek; zgino te kilku ludzi z jego
suby.
Te brutalne rozprawy z prawdziwymi czy te rzekomymi przeciwnikami
politycznymi przycigay powszechn uwag, znacznie jednak doniolejszy
by zwrot w polityce religijnej; to rwnie uchodzio w znacznym stopniu
za dzieo Justyniana. Mg on tego dokona majc poparcie nie tylko
cesarza, ale i pewnych grup spoecznych.
Byli oczywicie po jego stronie ortodoksi, zwaszcza w stolicy, najwicej
zyskujcy na zmianie orientacji wadz wobec monofizytyzmu. Ale
Justynian zdoa te przecign na swoj stron wielkie stronnictwo
cyrkowe Niebieskich. Wybra wanie to chyba z tej prostej przyczyny, e
cesarz Anastazjusz, monofizyta, sprzyja przeciwnemu, Zielonym. Obecnie
wic Justynian okazywa swe aski Niebieskim w przerny sposb. Im
przede wszystkim dawa urzdy rnych stopni, ich obsypywa pienidzmi.
I przymyka te oczy, kiedy dopuszczali si naduy, popeniali
przestpstwa kryminalne, wywoywali rozruchy.
Najgorliwszych zwolennikw stronnictw, dodajmy, atwo byo
rozpozna na ulicy i podczas wycigw rydwanw ju po samym
niezwykym stroju i uczesaniu. Gowy mieli z przodu wygolone, ale z tyu
zapuszczali bujne wosy, spadajce na kark. Nosili te dugie wsy i brody.
Ubierali si kosztownie - Niebieskich sta byo na to! - ale dziwacznie:
mankiety mocno cignite, ale rkawy rozdte bufiasto. Dziki temu byli
dobrze widoczni na trybunach, kiedy machali rkami, zachcajc swoich
wonicw. Tak wic owe rkawy, oczywicie barwne, speniay rol
chorgiewek kibicw w naszych czasach. Wdziewali te spodnie na wzr
Hunw oraz odpowiednie paszcze i buty.
Ta krtkowzroczna polityka bezkarnoci wobec rozwydrzonych niby to
sportowcw musiaa oczywicie doprowadzi do gronych konsekwencji;
pierwsze przejawiy si ju za panowania Justyna. Doranie wszake
przynosia Justynianowi pewne korzyci, tym bardziej e pocztkowo
uwag wszystkich i tak skupiay sprawy kocielne.
25 marca roku 519 przybyli do Konstantynopola legaci papiea
Hormizdasa. Cesarz i najwysi dostojnicy wyszli im naprzeciw a do
dziesitego kamienia milowego i wprowadzili do miasta w uroczystej
procesji. W kilka dni pniej patriarcha Jan, acz niezbyt chtnie,
wystosowa do papiea list, w ktrym stwierdza wyranie, e Rzym by
zawsze niewzruszonym strem prawowiernoci.
Natomiast usunito z tabliczek kocielnych, tak zwanych dyptychw,

imiona piciu poprzednich patriarchw oraz nawet dwch cesarzy, Zenona

i Anastazjusza. Oznaczao to ich symboliczne wykluczenie z Kocioa jako
monofizyckich heretykw. Dopiero wwczas legaci papiea uznali
wsplnot z patriarch Konstantynopola i obecnymi tam biskupami.
Tak zakoczya si schizma, zwana akacjask, a trwajca od roku 482,
to jest od ogoszenia przez Zenona dokumentu, noszcego miano
Henotikon. Triumf Rzymu by peny, ale tylko w sferze oficjalnej, i kry w
sobie zalki jeszcze powaniejszych konfliktw w przyszoci.
Zreszt ju poza stolic sytuacja przedstawiaa si inaczej. W Tesalonice
tamtejszy biskup stan na czele prawdziwego powstania ludnoci przeciw
powracajcym do Rzymu legatom. Podczas rozruchw zgin gospodarz
domu, w ktrym zatrzymali si legaci, a jeden z nich zosta ciko ranny.
Cesarz za okaza si bezsilny, nie mg bowiem nawet usun biskupa, za
ktrym stali jego wierni.
W Syrii natomiast biskupi monofizyccy, usunici ze swych siedzib,
schronili si w oazach na pustyni, gdzie napyway do nich tumy wiernych
jako do przeladowanych. Egipt za, gdzie znalaz si biskup Antiochii
Sewer, by tak potn twierdz jawnego monofizytyzmu, e cesarz nawet
nie usiowa ingerowa w tamtejsze sprawy kocielne.
Tak wic spektakularne ukorzenie si przed Rzymem w istocie
pogorszyo sytuacj wewntrzn cesarstwa, podsycajc separatyzm
wyznaniowy niektrych prowincji. Rzd zmuszony by z biegiem lat
stosowa coraz surowsz polityk religijn. W wielu miejscowociach
burzono monofizyckie klasztory, mnichw za wyganiano, a niekiedy
nawet zabijano. Rwnie surowo postpowano wobec innych heretykw.
Ich kocioy zamieniano na katolickie, wyznawcw za nawracano si.
Manichejczykw karano mierci.
Oczywicie tym zacieklej tpiono resztki kultw pogaskich, ktre
jeszcze si uchoway tu i wdzie. Tak wic wanie w roku 520 zniesiono w
Antiochii igrzyska, zwane olimpijskimi i wci jeszcze obchodzone
regularnie, cho te prawdziwe zgasy w samej Olimpii greckiej ju przed
stu dwudziestu kilku laty, zapewne w roku 393, za panowania cesarza
Teodozjusza Wielkiego.
Symboliczne to daty! Likwidowanie igrzysk dawnych, powiconych
gwnie lekkoatletyce, wynikao w sposb naturalny z chrzecijaskiej
pogardy dla ciaa. Uchodzio ono za grzeszne ze swej istoty, jego wic
pielgnowanie, radowanie si nim, a c dopiero obnaanie stanowio co
gorszcego i karygodnego. Tolerowano natomiast igrzyska, takie jak
wycigi rydwanw, w nich bowiem nie trzeba byo pokazywa ciaa w jego
nieskromnej nagoci. Triumfowa wic, mona by rzec jzykiem
dzisiejszym, sport pokazowy i wyczynowy kosztem bardziej masowego, a
w kadym razie teoretycznie dostpnego dla wszystkich - jakim jest
wanie lekkoatletyka.
Pozornym ukoronowaniem cisych wizw z Rzymem stay si
odwiedziny, jakie papie Jan I zoy w stolicy nad Bosforem. Przyby tam
jesieni roku 525, wyjecha za dopiero po kilku miesicach, albowiem po
Wielkanocy roku nastpnego; przypada ona wwczas na 19 kwietnia.

Po raz pierwszy w historii biskup Rzymu dawnego zjawi si w Rzymie

nowym! Fakt ten zosta doceniony przez Justyna i jego dwr. Cesarz okaza
to jawnie, witajc bowiem papiea dopeni aktu adoracji: pad na kolana,
jak przed nim samym klkali najwysi dostojnicy pastwowi.
Przestrzegano te pilnie, by papie podczas wszelkich ceremonii bra
krok przed patriarch Konstantynopola; by nim wwczas Epifaniusz. I
wanie Jan I odprawi - po acinie! - gwne naboestwo wielkanocne w
katedrze witej Zofii. W trakcie tej uroczystoci woy koron na gow
Justyna. Nie miao to jednak charakteru powtrnej koronacji, stanowio
raczej gest praktykowany przez patriarchw stolicy przy okazji rnych
uroczystoci kocielnych.
Mimo to w pobyt biskupa Rzymu by tylko pozornym jego triumfem.
Papie bowiem przyjecha do Konstantynopola pod przymusem i z misj,
ktrej nie by w stanie wypeni, co miao go drogo kosztowa. W istocie
za wyprawi papiea do stolicy cesarstwa krl Ostrogotw Teodoryk
Wielki.
Stosunki pomidzy nim a Justynem i Justynianem, czyli pomidzy
Rawenn a Konstantynopolem, ukaday si pocztkowo znakomicie.
wiadczy o tym choby fakt, e cesarz symbolicznie adoptowa Eutaryka;
by on mem crki Teodoryka, Amalasunty, i przewidywanym nastpc
tronu, krl bowiem nie mia mskiego potomstwa. Justyn i Eutaryk objli
te razem konsulat w roku 519.
Pniej wszake sprawy ulegy pogorszeniu pod wpywem rnych
czynnikw; jednym z nich byy wydarzenia w Afryce, w pastwie
Wandalw.
W roku 523 zmar tam krl Trasamund, oeniony z siostr Teodoryka
Amalafrid. Panowanie po nim obj Hilderyk. By on wnukiem cesarza
Walentyniana III przez swoj matk Eudoki; uprowadzi j do Kartaginy
sam Genzeryk po zdobyciu Rzymu w roku 455. Tak wic Hilderyk mg
wwczas uchodzi za najbardziej prawowitego, przynajmniej po kdzieli,
spadkobierc ostatniej wielkiej dynastii cesarzy rzymskich. W porwnaniu
z nim Justyn i jego poprzednicy byli tylko parweniuszami.
Co najwaniejsze, Hilderyk (wstpujc na tron mia ju dobrze ponad 60
lat) wychowany w szacunku dla dawnej kultury czu si zwizany z
imperium i uwaa cesarza Justyna za symbol jednoci wszystkich ludw;
dlatego to jak si przypuszcza, umieci jego podobizn na swych
monetach. Zaprzesta te przeladowania katolikw. Tak wic stosunki
Kartaginy z Konstantynopolem stay si niemal przyjazne; z Rawenn
natomiast zaczy ukada si wrogo.
Powodem by los krlowej Amalafridy, siostry Teodoryka, a ony
Trasamunda. Po jego mierci wdowa nie czua si bezpieczna na dworze
Hilderyka i zbiega do pogranicznego plemienia barbarzyskiego;
schwytana zmara w wizieniu. Teodoryk by przekonany - trudno dzi
dociec, o ile susznie - e jego siostr zamordowano, a win za to obarcza i
Hilderyka, i ludzi rzekomo nasanych przez cesarza.
Ale chyba gwn przyczyn narastania wrogoci pomidzy Ostrogotami
a cesarstwem stanowia przeciwstawna polityka religijna. Justyn
podpisywa coraz ostrzejsze ustawy godzce w heretykw, w tym rwnie

w arian, wspwyznawcw Ostrogotw, Teodoryk za zaczyna si sroy

przeciw katolikom w swym pastwie. A przecie dotychczas kierowa si
zasadami tolerancji religijnej, Rzymianie za i Goci, katolicy i arianie,
cieszyli si faktycznym rwnouprawnieniem. Najwysze dostojestwa
cywilne piastowali u jego boku przedstawiciele rzymskiej arystokracji,
wrd nich dwaj Kasjodorzy, ojciec i syn, oraz Boecjusz.
Dramatyczny upadek tego ostatniego pokaza najdobitniej zmian
nastawienia krla. Nalea bowiem Boecjusz nie tylko do najwyszych sfer
arystokracji, ale rwnie do elity intelektualnej. Budowa w swych licznych
dzieach pomost pomidzy acisk kultur Zachodu a wielkim dorobkiem
myli greckiej, tutaj ju idcym w zapomnienie. Przekada na jzyk
aciski i komentowa rzeczy Arystotelesa, sam rwnie pisa traktaty o
nauczaniu rnych umiejtnoci, na przykad arytmetyki i muzyki. Jego
prace miay odegra du rol w Europie redniowiecznej.
AIe najwiksz saw przynioso Boecjuszowi jego bardzo osobiste
dzieko O pocieszeniu, jakie daje filozofia. Pisa je w formie dialogu
wierszem i proz pomidzy sob a Filozofi, osadzony w wizieniu przez
Teodoryka pod zarzutem zdrady i oczekujc wyroku mierci, ktry
wykonano w roku 524.
I wanie wkrtce potem Teodoryk - starzejcy si, podejrzliwy, coraz
okrutniejszy - wyprawi papiea Jana I do Konstantynopola w nadziei, e
zdoa on zagodzi antyariask polityk cesarza. Rezultaty misji okazay
si nike, Justyn bowiem uderzajc przed papieem czoem, nie poszed na
adne istotne ustpstwa. Teodoryk wic podejrzewa, e ci dwaj doszli do
tajnego porozumienia na jego szkod. Tote gdy tylko papie wrci,
wtrci go do wizienia, w ktrym starzec zmar.
Niedugo potem, 30 sierpnia roku 526, mier zabraa te Teodoryka.
Pochowany zosta w Rawennie. Tron po nim zaj Atalaryk, syn te ju
zmarego Eutaryka; w imieniu chopca waciwe rzdy sprawowaa
Amalasunta.
Rwnie w cesarstwie owe lata dwudzieste byy ponure. Wprawdzie do
zbrojnego konfliktu doszo jedynie na wschodzie, u granic z Persj, ale
byy to tylko jakby pierwsze pomruki burzy, ktra miaa si rozpta
dopiero za Justyniana. Tote ludno wielkich miast znacznie boleniej
odczuwaa rozboje i walki stronnictw cyrkowych, powodujce zupen
anarchi. W roku 523 podczas cikiej choroby Justyniana, poplecznika
Niebieskich, prefekt stolicy usiowa ukrci ich samowol, ale zapaci za
to, kiedy Justynian wyzdrowia, wygnaniem.
Rwnie w Antiochii komes Wschodu Efrem poskramia Niebieskich,
kara jednak go nie dosiga. Zreszt wkrtce spado na miasto nieszczcie,
ktre kazao zapomnie o wszystkim.
29 maja roku 526 straszliwe trzsienie ziemi pogrzebao pod ruinami
dziesitki, a moe i setki tysicy ludzi. Zgin patriarcha miasta. Na jego
miejsce lud wybra wanie Efrema. Rozwin on natychmiast skuteczn
dziaalno w celu ratowania ofiar, niesienia pomocy pozbawionym
rodkw do ycia, a potem odbudowy Antiochii.
Owe lata obfitoway w kataklizmy. Trzsienie ziemi nawiedzio rwnie

Korynt, powd za wyrzdzia ogromne szkody w syryjskiej Edessie. W

Palestynie natomiast kilkuletnia susza spowodowaa gd straszliwy.
Administracja cesarska, to trzeba przyzna, usiowaa wszdzie spieszy z
pomoc.
Zapewne z pocztkiem roku 527 zmara ona Justyna, Eufemia. Cesarz,
majcy ju lat siedemdziesit kilka, schorowany, chcia oszczdzi pastwu
wstrzsw zwizanych z kwesti nastpstwa tronu; przed kilkunastu laty
sam by ich wiadkiem i sprawc. Dlatego wic jeszcze za swego ycia
wyznaczy i koronowa spadkobierc. Zosta nim oczywicie Justynian.
Stao si to 1 kwietnia roku 527 - i od tego momentu cesarstwo miao
formalnie dwch rwnorzdnych wadcw. Nie na dugo jednak.
Justyn bowiem zmar w cztery miesice pniej, 1 sierpnia.
Bezporednim powodem mierci bya stara rana w nodze; otwara si,
jadzia, daa zapewne pocztek gangrenie.
Po dwojgu starszych, prostych i niewiele znaczcych osobach zasiada
na tronie para o wiele modsza, silna i niezwyka jako indywidualnoci,
jedna z najsawniejszych nie tylko w historii Bizancjum: Justynian i
Teodora.

VIII

JUSTYNIAN WIELKI

---oOo---

(IUSTINIANUS)
nazwisko rodowe:
(FLAVIUS PETRUS SABBATIUS)
Urodzony okoo 482 roku. Zmar 15 listopada 565 roku.
Panowa od 1 kwietnia 527 roku do mierci.

TEODORA

Panowanie to naley nie tylko do najduszych w historii Bizancjum,

ale rwnie - a moe przede wszystkim - do najwaniejszych i o wrcz
przeomowym znaczeniu dla cesarstwa i caej Europy. Jest take najlepiej
znane i najpeniej udokumentowane. Zasuga to gwnie znakomitego
historyka Prokopiusza, ktry wanie wtedy y, dziaa i pisa. Mona go
uwaa za ostatniego wielkiego dziejopisa staroytnego, ale jednoczenie
to on otwiera szereg wybitnych historykw bizantyjskich, stanowic dla
nich wzr i przykad przedstawiania dziejw.
O jego yciu wiemy bardzo niewiele, waciwie tylko to, co sam mwi o
sobie w swych dzieach. Urodzi si w Palestynie, w miecie Cezarea
Nadmorska, w domu zapewne zamonym. Jego jzykiem ojczystym bya
greka, wyznawa religi chrzecijask. Otrzyma staranne wyksztacenie
prawnicze i retoryczne.
Ju jako mody czowiek zwiza si z najwybitniejszym wodzem tamtej

epoki, Belizariuszem, i jako czonek jego sztabu, zapewne jeden z

sekretarzy, mg obserwowa dziaania wojenne najpierw na wschodzie
przeciw Persom, potem w Afryce przeciw Wandalom, a wreszcie w Italii
przeciw Gotom. Schyek ycia spdzi w Konstantynopolu, pracujc nad
swymi wielkimi dzieami z historii najnowszej - tej, ktrej by wiadkiem
naocznym. Zmar zapewne okoo roku 560.
W naszych czasach byby Prokopiusz najprawdopodobniej
dziennikarzem i publicyst, pisywaby reportae i eseje. Interesoway go
zarwno wielkie wydarzenia wojenne i polityczne, jak te zakulisowe
intrygi, a nawet anegdoty i plotki. Wszystko za przedstawia z duym
talentem i temperamentem pisarskim, jzykiem przystpnym.
Jego najwiksze dzieo, zatytuowane O wojnach, ma ksig 8 i omawia
kolejne teatry dziaa zbrojnych. Ale zawiera rwnie relacje o
wydarzeniach wewntrznych, a take sporo dygresji i wiadomoci o
rozmaitych krajach i ludach, nawet o Sowianach, zwaszcza w ksidze
przedostatniej. Wszdzie przebija uwielbienie dla Belizariusza, stosunek
za do Justyniana jest pozytywny.
Mniejsza rozmiarami, ale niezwykle cenna jako rdo informacji
gwnie z zakresu sztuki jest rzecz O budowlach, dajca przegld tego, co
Justynian wznis w wielu krajach i miastach cesarstwa. Niektre zdania
brzmi wrcz jak panegiryk na cze wadcy, tak wspaniaego i hojnego.
I wreszcie ostatnia z prac zachowanych, najskromniejsza rozmiarami, ale
za to najbardziej osobista i barwna, pisana bowiem z prawdziw pasj.
Nosi tytu Anekdota, co po grecku znaczy dosownie Rzeczy nie wydane.
I rzeczywicie, jak si wydaje, dzieko przez dugi czas nie byo
rozpowszechniane. Obecnie najczciej daje mu si tytu Historia sekretna.
Bo te prawdziwie chodzi o tajn histori wszelkich najhaniebniejszych
spraw z ycia i polityki cesarza i jego ony Teodory. Przy sposobnoci
dostao si te sporo wodzowi i opiekunowi Prokopiusza Belizariuszowi.
Ale nade wszystko cao wrcz zionie nienawici do pary cesarskiej.
Powiedzmy tu od razu, e z dzie Prokopiusza wanie tylko to ostatnie,
najbardziej skandaliczne, ale te wzbudzajce najwicej zastrzee co do
swej wiarygodnoci, doczekao si przekadu na jzyk polski w caoci.
Jest to zasuga Andrzeja Konarka. Ksieczka wydana bya dwukrotnie, po
raz wtry w roku 1977. Z dzie innych, tych o wojnach i budowlach,
tumaczono jedynie fragmenty.
I oto problem: jak oceni wiarygodno Prokopiusza? A skoro on jest
gwnym rdem dla tamtej epoki, czy si z tym problem drugi,
historycznie jeszcze doniolejszy: jak ocenia osob i rzdy Justyniana?
Kiedy Prokopiusz by dziejopisem rzetelnym i obiektywnym, a kiedy
kama? Czy wychwalajc cesarza, czy te odmalowujc go w barwach
najohydniejszych?
Mona by twierdzi, e Prokopiusz przez wiele lat tai swe rzeczywiste
pogldy i sdy, prawd za napisa ju u schyku ycia w dzieku, ktre nie
byo przeznaczone do publikacji. A moe istotnie dokonaa si w nim jaka
przedziwna, gboka i cakowita przemiana postawy? Moe szczerze
najpierw wielbi i podziwia Justyniana, potem za rwnie autentycznie
znienawidzi go i taki portret pragn przekaza potomnoci?

Ostatecznie takie metamorfozy nie s wrd historykw, pisarzy,

twrcw czym niespotykanym. Przeciwnie, zdarzaj si do czsto, take
w czasach najnowszych, take w naszym kraju. Za kilka wiekw, kiedy
nasze stulecie bdzie ju tylko histori staroytn, kto zapewne si zdziwi,
dlaczego to ten lub tamten pisarz tak raptownie zmieni wwczas front,
wiatopogld, oceny spraw i ludzi? Dlaczego tak nagle objawia tyle
zacietrzewienia, nienawici i zalepienia wobec spraw i osb, ktre
dotychczas wychwala wrcz panegirycznie? A potomno, jak to zwykle
potomno, bdzie osdzaa nasz histori znacznie spokojniej, bez emocji,
moliwie obiektywnie - jak my patrzymy na czasy Justyniana.
Na szczcie zreszt nie jestemy zdani wycznie na relacje
Prokopiusza. S rwnie inne dziea historyczne z tamtej epoki, co prawda
nie tak pene i szczegowe jak jego. S te dokumenty, zwaszcza treci
prawnej, wiadczce o gwnych wytycznych polityki wewntrznej
cesarza. Mona wreszcie przeprowadzi krytyk pewnych wypowiedzi
samego Prokopiusza, wykazujc ich niespjno i niewiarygodno.
Jeliby uwierzy sdowi autora Historii sekretnej, Justynian i jego ona
Teodora po prostu doprowadzili pastwo do ruiny. Stao si tak dlatego, e
cesarz by wcieleniem wszelkiego za, gupoty i podoci.
Justynian - to streszczenie wywodw Prokopiusza! - burzy i mci
wszystko. Marnowa grosz publiczny na budowle i haracze dla
barbarzycw, rabowa natomiast majtki prywatne, oskarajc
bezpodstawnie wacicieli o najcisze przestpstwa; rzeczywici wszake
zbrodniarze mogli y spokojnie i bezkarnie, jeli tylko si wykupili.
Cesarz, gupiec i otr, czyni le wiadomie i ochoczo. Kama, ale te
bywa okamywany, zwodzi, lecz i jego zwodzono. ama wszelkie
przysigi i przyrzeczenia bez skrupuw. W przyjani niestay, niezawodny
by jako wrg. Mogo si wydawa, e wszelka ludzka podo zostaa
razem zebrana i przelana w t jedn dusz. Wymordowa wicej ludzi sam,
ni zgino ich z rki wadcw we wszystkich wiekach poprzednich.
Jedynie jeli chodzi o opis wygldu Justyniana, autor zdaje si
zachowywa pewn powcigliwo i rzeczowo. Stwierdza, e cesarz by
wzrostu raczej redniego, do tgi, o twarzy okrgej i niebrzydkiej, o
cerze lekko zarumienionej nawet po okresie postu. Natychmiast jednak,
jakby dla stonowania tej zbyt spokojnej wypowiedzi, Prokopiusz dodaje, e
Justynian by uderzajco podobny do cesarza Domicjana, jednego z
najbardziej zbrodniczych wadcw Rzymu dawnego.
A jak przedstawia si portret Justyniana w dzieku tego Prokopiusza O
budowlach? Ot mwi si tam najwyraniej, e to on uratowa i
przeksztaci pastwo, odpar najazdy barbarzycw, oczyci religi z
bdw, zreformowa prawa, umocni granice, odnowi jedne miasta, inne
zaoy, dba zawsze i wszdzie o bezpieczestwo i dobrobyt mieszkacw,
odznaczajc si w caym swym postpowaniu mdroci, szlachetnoci i
hojnoci.
Powtrzmy wic pytanie: Czy Prokopiusz mwi prawd wychwalajc
cesarza, czy te obrzucajc go wyzwiskami i obelgami, ktrych
intensywno wydaje si podejrzana ju sama przez si? Chciaoby si z

gry rzec, e prawda ley chyba gdzie porodku, jak to bywa najczciej.
Konkretniej jednak bdzie mona odpowiedzie na pytanie, dajc w
dalszym cigu przegld dziaalnoci cesarza i przynajmniej gwnych
wydarze za jego panowania. Ale chyba bdzie pouczajce, jeli ju tu
przytoczymy charakterystyk Justyniana pira jednego z najwybitniejszych
uczonych bizantynistw wieku XX, Georga Ostrogorskiego, zawart w
jego znakomitym podrczniku Dzieje Bizancjum:
Trudno o lepszy przykad misji cywilizacyjnych Bizancjum jak osoba
Justyniana. Ten chopski syn sta si jednym z najbardziej wyksztaconych
ludzi swej epoki, czowiekiem duej osobistej kultury. Ale wielko
Justyniana wyrazia si w rozmachu jego planw politycznych, w
niezwykej wprost wielostronnoci jego poczyna. Jego wady, a mia ich
wiele, chwiejno jego charakteru, wszystko to ustpuje w cie wobec
potgi jego intelektu. To nie on wprawdzie, lecz Belizariusz i Narses
prowadzili zwyciskie wojny; to nie on, a Trybonian dokona ogromnego
dziea kodyfikacji praw, i nie on, a Jan z Kapadocji dwiga na sobie
gwny ciar administracji pastwa. Ale wszystkie osignicia tego
synnego panowania byy rezultatem jego osobistej inicjatywy. Bizancjum
nigdy nie mogo si pogodzi z upadkiem imperium rzymskiego, tote
polityka Justyniana, majca na celu odbudow jednego, uniwersalnego
pastwa, bya ucielenieniem tych marze. Wprawdzie na dusz met
zawioda, a skutki jej okazay si fatalne dla pastwa, jednak w oczach
potomnoci pozostaa zawsze jakim penym chway przeyciem (przekad
W. Cerana).
Obraz osobowoci i rzdw Justyniana musi te w naleytym stopniu
uwzgldni niezwyk posta, jak bya jego ona Teodora. Najsawniejsza
to kobieta w dziejach Bizancjum i jedna z najsawniejszych w dziejach
wiata. I to nie tylko ze wzgldu na baniow wrcz karier - z nizin
upodlenia na tron cesarski - ale rwnie, a moe przede wszystkim, z
powodu wyrazistych, wybitnych cech jej umysowoci i charakteru. Peen
nienawici ku niej Prokopiusz uznaje wszake porednio jej wielko,
woajc, e potrafia wstrzsn cesarstwem a do samych jego
fundamentw.
Wedug autora Historii sekretnej Teodora urodzia si w stolicy jako
crka dozorcy dzikich zwierzt w cyrku dla stronnictwa Zielonych. Zmar
on jeszcze za panowania cesarza Anastazjusza, a wic przed rokiem 518,
pozostawiajc wdow z trzema maoletnimi creczkami. Znalaza ona
sobie nowego ma, ale Zieloni nie chcieli mu da tej pracy, jak mia jego
poprzednik; dosta j natomiast od Niebieskich. Tym te wyjaniano
pniej gorce poparcie, jakim darzya Teodora wanie to drugie
stronnictwo.
Dziewczyny staway si po kolei aktorkami i heterami, co wwczas byo
zjawiskiem czstym. Teodora, zapewnia Prokopiusz, ju od lat dziecinnych
oddawaa si wszelkim bezecestwom; bya zupenie wyzbyta wstydu, a
nienasycona w rozpucie. Jako prostytutka gocia te w Aleksandrii.
Wypada tu zaznaczy od razu, e rda przychylne Teodorze, to jest
chrzecijascy pisarze monofizyci - bya bowiem gorliw monofizytk odmiennie przedstawiaj jej wczesne lata: pobona dziewczyna przybya

do stolicy z Paflagonii i ya skromnie jako przdka weny, pki nie pozna

jej Justynian. Jednake Teodora miaa przynajmniej jedno dziecko, ktrego
ojcem nie by Justynian. Wynika te porednio z pewnej ustawy, o ktrej
bdzie jeszcze mowa, e musiaa by aktork, choby krtko. Moe wic
Prokopiusz ma nieco racji?
Justynian, rzeczywisty pan imperium u boku swego wuja Justyna, pozna
Teodor zapewne okoo roku 525. Nie wiemy, gdzie i w jakich
okolicznociach, pewne jest jednak, e dziewczyna zrobia na nim ogromne
wraenie. Postanowi zdecydowanie, e wanie z ni si oeni, za wszelk
cen i nie zwaajc na adne przeszkody. Krlewicz i aktorka! A moe nie
tylko aktorka?
Niestety, nie mamy wiernej podobizny Teodory, sztuka bowiem
wczesna odbiega ju daleko od realizmu rzymskich uj portretowych.
Opis pira Prokopiusza jest bardzo oglnikowy: bya niewysoka, twarz
miaa mi, sylwetk zgrabn, cer nieco blad i jakby taw, wzrok za
grony - moe po prostu przenikliwy, badawczy? - a brwi cignite.
Tak wic wygldaa ukochana Justyniana. Wolno jednak przypuszcza,
e podbia go nie tylko i nie tyle sw urod, ile si i czarem osobowoci.
Mogo si to przejawia w ruchach i gestach, w brzmieniu gosu, a nade
wszystko w samej rozmowie. Tak wanie przed wiekami Cezara ujarzmia
Kleopatra, cho - zgodnie to twierdz staroytni - nie bya piknoci,
odznaczaa si jednak inteligencj, pomysowoci, uroczym gosem. Tych
za cech nie odda i nie przekae aden portret, adna podobizna.
Na przeszkodzie rychemu zawarciu maestwa stay nie tylko
zwyczaje, ustawy, gos opinii publicznej; najwaniejszy by zdecydowany
sprzeciw cesarzowej Eufemii, ony Justyna, kobiety prostej i trzymajcej
si zwykle z dala od spraw polityki i dworu, w tym wszake wypadku
nieustpliwej.
Na szczcie dla zakochanej pary cesarzowa wkrtce zmara, a Justyn,
podobno ju zdziecinniay ze staroci, da sob powodowa bez oporu.
Prawo nie dopuszczao dotychczas, by przedstawiciel zwaszcza stanw
wyszych mg legalnie polubi aktork, wszystkie bowiem kobiety
zwizane z teatrem uchodziy za osoby podejrzanego prowadzenia si.
Ot wydana przez cesarza Justyna ustawa zezwolia tym aktorkom, ktre
zerway ze swym zawodem i prowadziy ycie uczciwe, na polubienie
mczyzn kadego stanu, co prawda za zgod samego cesarza, udzielan
indywidualnie. Natomiast inna ustawa udzielaa tego prawa, bez potrzeby
ubiegania si o zgod osobn, tym byym aktorkom, ktre uzyskay
zaszczytny tytu. A wanie Teodora otrzymaa tytu patrycjuszki od
rozkochanego w niej Justyniana. Ustawa wic, nie wymieniajc jej z
imienia, tylko jej dotyczya.
Maestwo zostao zawarte. Nie podnis si, ubolewa Prokopiusz, ani
jeden gos sprzeciwu. Niedugo potem, 1 kwietnia roku 527, Justyn
koronowa swego siostrzeca na cesarza, ten za da natychmiast Teodorze
tytu augusty. W cztery miesice pniej, w dniu I sierpnia tego roku,
oboje po mierci Justyna stali si jedynymi wadcami imperium. Oboje!
Unaoczni to wszystkim wprowadzony z woli Teodory nowy sposb

skadania hodu, czyli adoracji majestatu panujcych. Dotychczas tylko

przyklkano przed nim na jedno kolano, senatorzy za caowali praw pier
cesarza. Przed cesarzow aktu adoracji nie dopeniano w ogle. Obecnie
dopuszczani przed oblicze panujcej pary musieli pada pasko na brzuch i
na twarz, wycigajc rce przed siebie, a potem pokornie caowali stopy
obojga. Wszyscy bez rnicy stanu i rangi!
Po raz pierwszy w zapisanej historii Europy oddawano tak cze
kobiecie jako wadczyni. I tak rozpoczynao si nowe panowanie: od
caowania nawet przez najwyszych dostojnikw stp kobiety, o ktrej
mwiono - faszywie lub prawdziwie, to ju nie miao znaczenia - e
jeszcze niedawno bya prostytutk. Czego takiego nie przeywa stary
Rzym nawet za czasw Mesaliny.

JUSTYNIAN, KSI CIEMNOCI

Belizariusz, najsawniejszy wdz w czasach Justyniana, przyszed na
wiat okoo roku 500 w okolicach obecnego Niszu jugosowiaskiego, by
wic modszym o lat kilkanacie krajanem przyszego cesarza. To z
pewnoci uatwio mu przyjcie do gwardii paacowej jeszcze za
panowania Justyna, tym bardziej e by mczyzn postawnym i
przystojnym, a okaza si rwnie dobrym, odwanym onierzem - tote
szybko awansowa.
Jako wyszy oficer walczy z Persami u granic wschodnich ju za
Justyna. Wojna jednak rozgorzaa tam prawdziwie dopiero po wstpieniu
na tron Justyniana. Toczya si w latach 529 - 531 na dugim froncie,
albowiem od krain u stp Kaukazu poprzez gry Armenii a po rwniny
pnocnej Mezopotamii, ze zmiennym szczciem dla obu stron, z ktrych
kada moga poszczyci si wietnymi sukcesami, ale ponosia te niekiedy
klski i due straty.
Sam Belizariusz jako najpierw dowdca wojsk Mezopotamii, a potem
komes Wschodu, zwyciy Persw w roku 530 pod twierdz Dara.
Tymczasem jego starszy rang, a chyba rwny talentami wojskowymi,
kolega Sittas gromi przeciwnika w Armenii, z ktrej to krainy zreszt
pochodzi. Swoje stanowisko Sittas w duej mierze zawdzicza temu, e
polubi starsz siostr cesarzowej Teodory; przeszo jej bya rwnie
niejasna jak i samej wadczyni.
Jednake w roku 531 Belizariusz zosta pokonany w wielkiej bitwie pod
Kalinikum nad Eufratem; odwoano go do stolicy. Co prawda jego nastpcy
zadali wojskom krla Kawada cikie ciosy, ale siy cesarskie byy ju
nadszarpnite, podobnie jak przeciwnika. Tote gdy Kawad zmar we
wrzeniu roku 531, jego syn i nastpca Chosroes I uzna za wskazane
zawrze pokj; zreszt w pastwie perskim kadorazowa zmiana na tronie
wywoywaa grone napicia wewntrzne. Justynian mia rwnie swoje
trudnoci i plany, tote po pewnych wahaniach przysta najpierw na
zawieszenie broni, a we wrzeniu roku 532 zgodzi si ostatecznie na
podpisanie ukadu, ktry otrzyma miano pokoju wieczystego, cho w
rzeczywistoci mia obowizywa tylko przez siedem lat.

Obie strony miay wycofa si z ziem, ktre zajy podczas dziaa

wojennych; przywracano wic dawn granic. Cesarz zobowizywa si te
paci, zgodnie z traktatem jeszcze z roku 363, due sumy krlowi celem
utrzymywania wsplnej obrony Kaukazu.
Jeden z punktw pokoju brzmia wrcz niezwykle. Oto Justynian
zgadza si przyj z powrotem kilku filozofw, ktrzy niedawno wyjechali
z cesarstwa do Persji, obecnie za znowu chcieli osi w ojczynie.
Zobowizywa si rwnie, e da im mono spokojnego wyznawania ich
religii.
Postanowienia te, zdumiewajce w ukadzie politycznym pomidzy
dwoma mocarstwami, maj swoj wymow prawdziwie symboliczn,
wi si za z postaw i dziaalnoci cesarza w zakresie spraw
wyznaniowych.
Od samego pocztku swoich rzdw, i to jeszcze od czasw, kiedy
formalnie panowa jego poprzednik, Justynian odznacza si arliwoci
religijn, graniczc wrcz z dz przeladowania wszelkich innowiercw.
Tak wic odebrano stopniowo poganom, Samarytanom i heretykom prawo
legalnego przekazywania, nawet w testamencie, czegokolwiek osobom nie
bdcym katolikami. Nie mogli te wiadczy i wystpowa w sdzie
przeciw katolikom i posiada niewolnikw katolickich; tego zakazano
rwnie ydom. Rzecz prosta nie wolno im byo piastowa adnych
godnoci i urzdw. Podtrzymano dawne ustawy, karzce manichejczykw
mierci. Mieli te paci yciem ci chrzecijanie, ktrzy potajemnie
odprawiali obrzdki pogaskie. Osoby wierne dawnym bogom musiay
zapozna si z naukami religii panujcej i przyj chrzest - lub te traciy
swe majtki i szy na wygnanie. Zakazano wreszcie wyznawcom dawnych
bogw wykonywania zawodu nauczycielskiego.
Tego typu ustawy wydawano ju poprzednio niejednokrotnie, nie zawsze
jednak przestrzegano ich cile i konsekwentnie. Tym wszake razem
sprawy miay potoczy si inaczej.
Jeszcze przed swoim wstpieniem na tron Justynian skaza na mier
wielu manichejczykw, mczyzn i kobiety nawet wysokiego rodu.
Pozostali oni wierni swej religii, cho on sam osobicie raczy im
wskazywa, e yj w bdzie. Oburzony cesarz uzna za konieczne ukara
przykadnie tak lepot i zatwardziao.
W roku 529 rozpoczy si procesy przeciw podejrzanym o oddawanie
czci bogom. W stolicy uwiziono i skazano osoby z krgw najwyszych,
konfiskujc ich majtki. Niektrzy, udrczeni do ostatecznoci, popeniali
samobjstwa, inni ratowali si, pozornie przyjmujc chrzecijastwo, w
cichoci jednak wyznajc wiar ojcw. Podczas drugiej fali przeladowa,
w roku 546, srogo za to zapacili, oskarani przez donosicieli. A byo wrd
ofiar wielu senatorw, lekarzy, profesorw i nauczycieli, prawnikw.
Torturowani i biczowani tracili wszystko. Kiedy pewien patrycjusz, byy
prefekt pretorium, Fokas, czowiek powszechnie szanowany ze wzgldu na
sw szlachetno, dowiedzia si, e zosta zoony donos w jego sprawie a oskarono go ju w roku 529 - uprzedzi czekajce go mki i
upokorzenia, dobrowolnie odchodzc z tego wiata. Ale cesarz i tak go

ukara rozkazujc, by ciao wyrzucono bez pogrzebu, jak padlin

zwierzcia.
Czcicieli bogw prowadzono po ulicach wrd szyderstw gawiedzi, a
ksiki ich palono, mogy bowiem zawiera treci wrogie religii panujcej.
Czyny godne Nerona. A w pewnym sensie moe i gorsze. Tamten
bowiem popeniajc zbrodni, jak jest wszelkie przeladowanie, kara swe
ofiary nie za ich przekonania ktrych nie zna i ktre go nic nie obchodziy
- lecz za rzekome przestpstwo kryminalne, goszc, a moe i wierzc
szczerze, e to oni podpalili Rzym. Justynian natomiast nawet nie prbowa
zarzuca przeladowanym przez siebie jakichkolwiek przestpstw.
Powodem jednym i wystarczajcym byy odmienne pogldy religijne.
Dalej, Neron ograniczy si do jednorazowych przeladowa w samym
Rzymie, Justynian natomiast wyszukiwa i kara wszelkich innowiercw
oraz heretykw w obrbie caego swego imperium.
O zbrodniach wszake Nerona oraz jego pogaskich nastpcw wie
kady, o Justynianowych za praktycznie biorc nikt. Podobnie jak o
milionach i milionach ofiar religijnej arliwoci czy te religijnego
optania wszelkich arcychrzecijaskich wadcw w arcychrzecijaskiej
Europie. Tote kiedy przeglda si podrczniki historii i spotyka wci
dziwne przemilczenia wanie w tym zakresie, nasuwa si nieodparcie taki
wniosek:
Jeli przeladuje chrzecijanin - i to nawet chrzecijan! - bywa to
zapominane czy wrcz wybaczane. Zapewne dlatego, e zabija z powodw
szlachetnych. Natomiast sytuacja odwrotna, kiedy przeladowca nie jest
chrzecijaninem, wywouje tylko potpienie, takich zbrodni nigdy si nie
zapomina i nigdy nie darowuje. Susznie - pod warunkiem, e tak samo nie
bdzie si przemilczao przestpstw popenianych w imi religii. Nie wolno
nigdy i w adnym wypadku stosowa zasady podwjnej moralnoci, to
mci si zawsze okrutnie.
Jak by osdza wierzenia i postpowanie ludzkoci przybysz z kosmosu?
Rozumny i sprawiedliwy, a oceniajcy wszystkie zjawiska obiektywnie i z
dystansu, nie wedug tego, co religie o sobie gosz i za co si uznaj, lecz
wedug ich owocw? Na miejscu najwyszym musiaby postawi t, ktra
nigdy si nie skalaa krwi ludzk, nigdy nikogo nie przeladowaa w imi
swych ideaw, nigdy nikogo nie nawracaa si; t wreszcie, ktra uwaa
wszystkie istoty ywe za rwnouprawnione i jednakowo godne mioci, bo
razem wspcierpice. I znalazby tak - religi Buddy.
Powrmy jednak do Justyniana, ktry tych nauk na pewno poj by nie
zdoa, jakkolwiek w swym yciu prywatnym odznacza si wrcz
ascetyczn wstrzemiliwoci. Prawie nie sypia, skromnie jada, czsto
poci, pijc wwczas tylko wod i odywiajc si owocami i warzywami.
Zawsze te wydawa si przystpny, wyrozumiay, uprzejmy. Najokrutniejsze rozkazy, ktre miay kosztowa ycie tysicy ludzi, wydawa z
agodnym wyrazem twarzy, majc gow lekko pochylon, gosem cichym.
Ale kiedy kto omiela si prosi go o lito i wstawia si za kim, wpada
w furi i wrcz zgrzyta zbami.
To uwaga zoliwego Prokopiusza. Mg on nienawidzi cesarza i z tej
przyczyny, e wanie w pocztkach jego panowania, w roku 529, doszo w

Palestynie, z ktrej on, Prokopiusz, pochodzi, do wielkiego powstania

Samarytan; wywoay je wspomniane ju ustawy, odbierajce wyznawcom
tej religii niemal wszystkie prawa. Wielu pod przymusem udawao
wwczas, e s chrzecijanami, wikszo jednak nie wyrzeka si wiary
ojcw i wraz z innymi przeladowanymi w Palestynie innowiercami
chwycia za bro. Wybrali sobie wasnego cesarza, ktrym zosta niejaki
Julian, i przez pewien czas dzielnie walczyli przeciw wojskom cesarskim, a
nawet usiowali nawiza kontakt z Persami. Potem jednak powstanie
zostao krwawo stumione - wedug Prokopiusza polego okoo stu tysicy
Samarytan - i kraj wyludni si na znacznych obszarach. Rwnie
nieszcznie zakoczyo si powstanie Samarytan i ydw, ktre wybucho
tame w 20 lat pniej.
Lepiej powiodo si nawracanie pogan w grzystych krainach Azji
Mniejszej. Akcj prowadzi tam mnich Jan rodem z Amidy, monofizyta.
Stosowano nie tylko przymus, ale i nagrody pienine dla tych, ktrzy
chrzest przyjli. Swoj gorliwo dla nowej wiary nawrceni okazywali
niszczc dawne witynie, a na ich miejscu wznoszc kocioy i klasztory.
arliwo cesarza w tpieniu dawnych kultw sigaa nawet najdalszych
kracw Egiptu. Znajdowaa si tam wysepka Nilowa, zwana File, a na
niej wityka bogini Izydy, otaczana wielk czci przez ludno nawet
spoza granic imperium, zamieszkujc ziemie obecnego Sudanu,
wczesnej Nubii. Przed ponad dwoma stuleciami cesarz Dioklecjan
zezwoli owym plemionom nie tylko na pielgrzymowanie do wityni, ale
rwnie na zabieranie stamtd co pewien czas drewnianego posgu Izydy,
ktry odbywa wdrwk i powraca. Ot na rozkaz Justyniana witynia
zostaa zamknita, kapanw uwiziono, a posg odesano do stolicy.
Co wicej, cesarz postanowi nawrci nubijskie plemiona i zamierza
wysa tam misj katolick. Teodora wszake, gorliwa monofizytka,
chciaa wyprawi swoich wspwyznawcw. Zawiadomia wic
namiestnika Egiptu poudniowego, e zapaci gow, jeli nie zatrzyma
misjonarzy katolickich. Namiestnik ba si jej bardziej ni cesarza, znane
bowiem byo powszechnie jej okruciestwo, a take to, e nigdy nie daje
si ubaga. I w taki to sposb mieszkacy Nubii stali si chrzecijanami,
ale wyznania monofizyckiego.
Tak surowo traktujc pogan nawet na kresach imperium, cesarz nie mg
pozwoli, by yli oni i dziaali niemal w jego sercu, w Grecji, w samych
Atenach. Na podstawie owej ustawy, zakazujcej poganom wykonywania
zawodu nauczycielskiego, zamknito w roku 529 sawn Akademi.
Istniaa ona lat ponad dziewiset, zostaa bowiem zaoona przez
Platona okoo roku 380 p.n.e. Podtrzymywaa i rozwijaa przez wieki
najwietniejsze tradycje filozofii, jej profesorami i uczniami byli
najznakomitsi myliciele, staa si wzorem instytucji powiconej badaniu
naukowemu. Wolno rzec bez adnej przesady, e likwidacja Akademii to
ostateczny kres antycznej kultury w jej ksztacie zorganizowanym.
Pozostao wszake dziedzictwo ducha. Mona zniszczy instytucj, nie
da si zabi myli. Tote idea Akademii pozostaa i przetrwaa wszystkie,
nawet najsrosze burze dziejowe, aby ody ju u schyku redniowiecza i

tak wspaniale rozwija si dzi w caym wiecie. Platon zwyciy

Justyniana.
Ale ostatni profesorzy Akademii ateskiej przeyli cikie chwile. A byli
wrd nich ludzie wybitni, jak ostatni jej kierownik Damascjusz - cz
jego dzie zachowaa si do dzi - jak Symplicjusz i Pryscjan. Woleli oni
pj na wygnanie, ni wyrzec si swych bogw. Wybrali Persj, liczc na
to, e jej nowy krl Chosroes, znany ze swych ywych zainteresowa
intelektualnych, przychylny i tolerancyjny wobec rnych religii, przyjmie
ich askawie. Wcale si nie zawiedli, ale obco otoczenia szybko zacza
im doskwiera. Prosili wic o uatwienie im powrotu - i Chosroes znowu
okaza si wspaniaomylny, umieszczajc ich spraw w jednym z punktw
pokoju wieczystego.
Tak wic monarcha orientalny okaza si kim znacznie bardziej
rozumnym, tolerancyjnym i po prostu europejskim w najlepszym i
dzisiejszym znaczeniu tego sowa od cesarza, ktry wci mieni si
wadc rzymskim i winien by spadkobierc najszlachetniejszych tradycji,
a w istocie by tylko religijnie optanym fanatykiem.
Bya ju mowa o tym, e portret Justyniana, odmalowany przez
Prokopiusza w Historii sekretnej, wydaje si zbyt jednostronny i
nienawistny. Bdzie te jeszcze sposobno, by uwydatni to, co w
panowaniu Justyniana mona uzna za wielkie - przynajmniej w
zamierzeniu. Jeli jednak chodzi o sprawy religii, Prokopiusz ma chyba
racj. On sam przytacza opowie, ktra - nawet jeli zostaa zmylona ma swoj wymow symboliczn.
Pewien skromny, pobony mnich przyby z odlegych stron pustynnych
do stolicy, aby prosi o jakie aski dla gnbionych przez administracj
mieszkacw tamtych okolic. Uzyska audiencj, ale w chwili, gdy
wstpowa do sali paacowej, nagle stan, a potem wycofa si przeraony
i uciek do swojej izdebki. Kiedy za zdumieni wiadkowie sceny zaczli
go wypytywa, dlaczego tak si zachowa, odrzek:
- Na tronie siedzi Ksi Ciemnoci...
I ile to jeszcze razy w dziejach miao si powtarza, e Ksi w
zasiada w najczcigodniejszych szatach w miejscu, gdzie najmniej mona
by si go spodziewa! Bo przecie tylko tam moe dziaa najskuteczniej.

NIKA! NIKA! NIKA!

Belizariusz, odwoany z Mezopotamii do stolicy w roku 531, zapewne
dopiero wtedy polubi niejak Antonin, kobiet podobno niskiego rodu i
podejrzanej przeszoci. Jej ojciec i dziad byli rzekomo wonicami
rydwanw podczas wycigw, matka za prostytutk uliczn. W kadym
razie Antonina miaa ju dzieci ze swego poprzedniego maestwa czy te
lunego zwizku. Potrafia wszake tak ujarzmi i opta swego ma, e
pozostawa on dugo zupenie lepy na zdrady, jakich si dopuszczaa
niemal jawnie; bya jego zym duchem.
Taki portret owej kobiety, rzekomo dorwnujcej cesarzowej Teodorze
pod wzgldem skonnoci do okruciestwa i wyuzdania, pozostawi

Prokopiusz; a zna j dobrze i towarzyszc Belizariuszowi mg

obserwowa z bliska przez wiele lat. Ile jednak w jego sowach prawdy, a
ile zacietrzewienia, osobistych uraz, stronniczoci, chci powtarzania
najzwyklejszych plotek? Faktem jest bowiem rwnie, e Antonina staa
wiernie u boku ma podczas jego najtrudniejszych i najniebezpieczniejszych wypraw wojennych, a w pewnych wypadkach oddaa
mu due usugi. Bya rwnie w jaki sposb zwizana z Teodor. Ta
wprawdzie pocztkowo nie ukrywaa niechci ku niej, pniej wszake
zmienia stosunek zasadniczo; potwierdza to Prokopiusz. Mona nawet
przypuszcza, e to wanie dziki Antoninie Belizariusz wyjedna sobie
przychylno cesarzowej. Najwicej jednak, to pewne, pomg sam sobie,
zdobywajc si na zdecydowan postaw w chwili bardzo krytycznej,
kiedy w stolicy podczas kilku dni stycznia roku 532 wayy si losy
Justyniana, a moe i pastwa.
Sytuacja, jak wdz zasta nad Bosforem po swym powrocie ze
wschodu, bya wyranie napita, wyczuwao si wrzenie wrd ludu i
gotowo do gwatownych wystpie. Do takiego stanu doprowadzia
wewntrzna polityka cesarza i jego doradcw, zwaszcza w zakresie spraw
finansowych.
Charakteryzowaa si ona, by uj rzecz najkrcej, ogromnym
rozmachem we wszystkich dziedzinach ycia pastwowego - i w zwizku z
tym niezmiernymi wydatkami. Kosztowaa duo wojna z Persami, ale
kosztowa te sporo zawarty z nimi pokj wieczysty, nakada bowiem na
cesarstwo obowizek wypacania niemaych pienidzy na obron Kaukazu.
Kosztoway haracze skadane rnym ludom barbarzyskim u rozmaitych
granic, i nad Dunajem, i koczownikom pustynnym. Kosztoway wreszcie
kolosalne prace budowlane wszelkiego rodzaju, do jakich Justynian
przystpi od razu po wstpieniu na tron, a w niektrych wypadkach nawet
wczeniej. Wznoszono wic fortyfikacje i kocioy, przeprowadzano nowe
drogi i akwedukty, zakadano klasztory i budowle uytecznoci publicznej,
odbudowywano miasta zniszczone przez trzsienia ziemi, poary, najazdy
barbarzycw. Tak dziao si wwczas we wszystkich krainach cesarstwa,
nie tylko w stolicy i w jej okolicach. A lady i resztki owego budownictwa
s widoczne w rozmaitych miejscowociach do dzi.
Owe dziaania i prace, niezmiernie obciajce budet pastwa, mona
byo jeszcze jako usprawiedliwia koniecznociami obronnymi,
potrzebami ycia spoecznego, wzgldami religijnymi i humanitarnymi.
Ale cesarz, na rwni zreszt ze sw on, lubowa si rwnie w gestach
szczodrobliwoci, majcych uwietni jego panowanie i zjedna mu
popularno, a przekraczajcych granice zdrowego rozsdku. Wydawa
wic wspaniae i czste igrzyska, rozwin ceremonia dworski, suby za
paacowe powiksza - cho niekiedy, trzeba to przyzna, w celach
oszczdnociowych uszczupla, a nawet rozwizywa pewne formacje i
oddziay, ale czyni to w sposb niekonsekwentny.
Polityk takiej hojnoci, a nawet wrcz rozrzutnoci mona byo
prowadzi dziki skarbcowi penemu zota, jaki pozosta jeszcze z czasw
Anastazjusza. Wnet jednak si okazao, e rdo to nie jest

niewyczerpane, naleao wic rozejrze si za innymi dochodami, bez

nakadania wszake nadmiernych i nowych podatkw.
Przeprowadzono wic reorganizacj zarzdzania prywatnymi majtkami
cesarskimi. Zagarniano pod wszelkimi pozorami dobra osb prywatnych,
ktre miay nieszczcie narazi si wadzy w jakikolwiek sposb.
Kontynuowano te na szerok skal proceder sprzedawania rnych
stanowisk urzdniczych oraz godnoci honorowych. Rzecz prosta kupujcy
odbijali sobie z nawizk poniesione wydatki kosztem ludnoci, stajcej si
skutkiem tego ofiar wszelakich naduy. System w, odziedziczony
zreszt po wadcach poprzednich, dawa wprawdzie wadzy dorane
korzyci i zyski, by wszake jawnie niesprawiedliwy, krzywdzcy
najszersze warstwy i na dusz met szkodliwy gospodarczo. O tym
wiedzieli wszyscy, take cesarz i jego doradcy. Trzeba powiedzie na
chwa Justyniana, e w pewnym momencie, a mianowicie w roku 535,
usiowa pooy tam zu, ktre pocztkowo sam tolerowa, a nawet
popiera. Wydana wwczas ustawa zakazywaa kategorycznie kupowania
godnoci, a dziaa nawet miaa w pewnym sensie z moc wsteczn; rycho
wszake staa si ona martw liter i wszystko powrcio do dawnego stanu
rzeczy.
Wrd najwyszych urzdnikw, sprawujcych rzeczywiste funkcje i
wcielajcych w ycie wol wadcy, dwaj wysunli si od samego niemal
pocztku na plan pierwszy.
Trybonian (Tribonianus) pochodzi z maoazjatyckiej krainy Pamfilii, z
zawodu by prawnikiem. Pracujc w stolicy najpierw jako adwokat; potem
za w cesarskim sekretariacie, zwrci na siebie uwag niezwykymi
zdolnociami. W lutym roku 528 zosta z woli wadcy czonkiem komisji,
ktra w cigu zaledwie roku dokonaa kodyfikacji - czyli wyboru, ujednolicenia i uaktualnienia - ustaw wydanych przez cesarzy, poczynajc od
Hadriana. Dzieo to, zwane Kodeksem Justyniana, a obejmujce ksig 10,
opublikowano 7 kwietnia roku 529, z moc obowizujc od 16 tego
miesica.
Nagrod za prac przy Kodeksie by dla Tryboniana urzd kwestora
witego paacu, co mona by poniekd uwaa za odpowiednik
stanowiska ministra sprawiedliwoci. Ale otrzyma te nowe, niezwykle
trudne zadanie. Oto w dniu 15 grudnia roku 530 cesarz powierzy mu
kierownictwo zespou - liczy on 17 osb, w tym dwch profesorw prawa
i jedenastu adwokatw - majcego przygotowa wycigi z pism najwybitniejszych prawnikw rzymskich; stanowiyby one obowizujce
wytyczne dla pracy sdw. Komisja przejrzaa okoo dwch tysicy ksig.
Praca trwaa dokadnie trzy lata, ju bowiem 15 grudnia roku 533
opublikowano ogromne dzieo w pidziesiciu ksigach, noszce tytu
Digesta. Nabrao ono mocy z dniem 30 tego miesica, a stao si te
podstaw nauczania prawa.
Ale w tyme roku, i to ju w listopadzie, ukazaa si ksika zwana
Institutiones, czyli Instytucje, stanowica wstp do studium prawa. Rzecz
t z rozkazu cesarza napisao trzech autorw, wrd nich rwnie
Trybonian.
I wreszcie dokadnie w rok pniej, bo w listopadzie 534, prawnicy

otrzymali nowe wydanie Kodeksu, rozszerzone i poprawione, w ksigach

dwunastu.
Wszystkie trzy dziea - Kodeks, Digesta, Instytucje, a take pniejsze
edykty Justyniana, tak zwane nowele - przyjo si okrela wsplnym
mianem Corpus iuris civilis, to jest Zbir prawa obywatelskiego. Jest to
suma mdroci prawniczej staroytnego Rzymu i zarazem podwalina
ustawodawstwa oraz mylenia prawniczego w niemal wszystkich krajach
europejskich, porednio dziaajca a po dzie dzisiejszy.
Autorem pomysu by zapewne sam cesarz, gwny jednak ciar prac
spoczywa na barkach Tryboniana. Wywiza si ze swych zada w sposb
imponujcy i niemal genialny, dokonujc rzeczy wrcz tytanicznej w cigu
zaledwie kilku lat, a majc do pomocy zesp stosunkowo niewielki.
Wypada podkreli, e w pracy tej nie chodzio tylko o mechaniczne
zestawienie dawnych ustaw, ale o ich wzajemne dopasowanie poprzez
oczyszczenie ze sprzecznoci i przystosowanie do nowych warunkw.
Wprowadzono wic pewne zmiany i dodatki. Do takich zaliczy trzeba na
przykad dopasowanie rnych dawnych postanowie do zasad
obyczajowoci chrzecijaskiej; a z drugiej strony faktycznie pozbawiono
innowiercw ochrony prawnej .
Trybonian to niewtpliwie jeden z najsawniejszych i najzdolniejszych
prawnikw w dziejach naszej kultury. Ale jednoczenie, jeli wierzy
Prokopiuszowi, nalea on do osb najbardziej znienawidzonych przez
ludno stolicy. Oskarano go o chciwo. O ile to prawda, potwierdzaby
Trybonian zjawisko nie tak rzadkie, e talenty prawnicze nie zawsze id w
parze z prawoci charakteru. Zdarza si nawet, e kto studiuje prawo
wanie po to, by wiedzie, jak prawo obchodzi.
Ale jeszcze bardziej znienawidzony by inny bliski wsppracownik
cesarza, Jan z Kapadocji, piastujcy od roku 531 godno prefekta
pretorium, czyli w praktyce zwierzchnika administracji pastwowej.
Rodem z odlegej krainy maoazjatyckiej, z domu ubogiego, nie odebra
wyszego wyksztacenia, nie umia nawet pisa poprawnie po grecku, a
jego znajomo aciny - wci jeszcze oficjalnie obowizujcej w
sdownictwie i administracji! - nie bya najlepsza. Mia pospolite
upodobania do wina i obarstwa, a ludzi od siebie zalenych traktowa
wrcz brutalnie. Podobnie jak Trybonian, z ktrym zreszt stosunki mia
jak najgorsze, usilnie mnoy swe bogactwa. Nie uchodzi za gorliwego
chrzecijanina, cesarzowa za Teodora bya mu jawnie wroga i po latach
rzeczywicie doprowadzia do jego upadku. Lecz mimo owych wszelkich
wad i potnych nieprzyjaci na dworze Jan potrafi dugo i mocno
dziery w rku cay aparat administracyjny!
Zawdzicza to niewtpliwie swym talentom organizacyjnym,
pomysowoci, energii w wykonywaniu zada. A take odwadze cywilnej,
z jak niejednokrotnie sprzeciwia si wprost zdaniu samego cesarza, i to w
kwestiach istotnych. To dobrze wiadczy nie tylko o samym Janie, ale
rwnie, i moe przede wszystkim, o Justynianie, umiejcym odrni
kogo majcego swe zdanie i dbaego o prawdziwy interes pastwa od
zwykego pochlebcy. A nie ulega wtpliwoci, e prefekt mia na oku

wielkie cele i realizowa konsekwentnie program walki z rnymi

zjawiskami, ktre uwaa za szkodliwe.
Jednake, jak to zwykle bywa, miae posunicia w zakresie
administracji i polityki skarbowej wywoyway te rne skutki uboczne i
niezadowolenie w rozmaitych krgach. Surowe egzekwowanie roszcze
wadzy, zwaszcza w prowincjach, sprawiao, e do stolicy napyway
tysice zbiedzonych ludzi z wielu krain. Mogli tu y stosunkowo
bezpiecznie waciwie nic nie robic, korzystali bowiem z aski monych i
pastwowego rozdawnictwa zboa, a stanowili element burzliwy, gotw do
wystpie przeciw rzdowi. Dziaay te z ukrycia mone, arystokratyczne
rody, od dawna ju niechtne cesarzom chopskiego pochodzenia, jakimi
byli Justyn i Justynian.
W pocztkach stycznia roku 532 doszo do krwawych walk pomidzy
rozzuchwalonymi stronnictwami Zielonych i Niebieskich. Poniewa ci
pierwsi woali, e s traktowani zbyt surowo, cesarz bowiem sprzyja ich
przeciwnikom, prefekt miasta rozkaza dla przykadu dokona egzekucji
prowodyrw zaj z szeregw i jednych, i drugich. Ale dwaj skazacy - Zielony i Niebieski - zdoali si uratowa, kat bowiem powiesi ich
niezrcznie i urwali si ze stryczka; potem mnisi uprowadzili ich do
jednego z klasztorw.
Ten przypadek sprawi, e oba stronnictwa poczyy si w nienawici
wobec wadzy. Podczas wycigw 13 stycznia tum domaga si aski dla
skazanych, potem za ruszy na ulice, wznoszc potne okrzyki: Nika!
Nika! Nika!, czyli Zwyciaj! Zwyciaj! Zwyciaj!. Byo to woanie,
jakim dopingowano na stadionie wonicw. Zdobyto szturmem budynek
prefektury, zabito bronicych go onierzy, uwolniono winiw.
Rozruchy stopniowo ogarny cae miasto. Oblegano paac cesarski,
podpalano rne budowle; wtedy to spon koci katedralny. dano
zoenia z urzdw Tryboniana, Jana z Kapadocji i prefekta miasta. Cesarz
ustpi i usun wszystkich trzech. To jednak wcale nie przynioso
uspokojenia, tum szala w miecie, poary ogarniay coraz to inne
dzielnice.
18 stycznia Justynian pojawi si w loy na stadionie i wygosi mow,
przyrzekajc cakowit amnesti, ale musia si wycofa wobec wrogiej
postawy zebranych. Tum obwoa wwczas cesarzem Hypacjusza; by on
siostrzecem Anastazjusza, zmarego przed czternastu laty. Wkrtce stan
on, przyodziany purpur, w loy cesarskiej, i wnet zaczli otacza go
niektrzy senatorzy, cho on sam twierdzi, e siga po wadz tylko pod
przymusem.
Justynian, oblegany we wasnym paacu, by ju zdecydowany opuci
stolic, co prawdopodobnie zakoczyoby jego panowanie. Sprzeciwia si
jednak temu stanowczo Teodora, wykazujc wicej odwagi cywilnej od
swego ma. Owiadczya:
- Ci, co nosz koron, nie powinni nigdy przey jej utraty. Nigdy nie
ujrz dnia, w ktrym przestan pozdrawia mnie jako cesarzow. Zgadzam
si z dawnym powiedzeniem, e purpura jest piknym caunem!
Jej duma i odwaga pokrzepiy ducha mczyzn. Jeden z najbliszych
doradcw cesarza, Narses, zacz potajemnie za pomoc zota przeciga

cz Niebieskich na stron Justyniana. A jednoczenie dwaj dowdcy,

Belizariusz i Mundus, zdoali na czele swych druyn, zoonych gwnie z
Germanw, przedrze si z paacu i obsadzi oba wyjcia ze stadionu,
gdzie zgromadziy si tumy zwolennikw uzurpatora.
Rebelianci zostali cakowicie zaskoczeni, a cho mieli przewag
liczebn nad onierzami, nie mogli jej rozwin, stoczeni i okreni.
Rozpocza si rze. Wymordowano wedug jednych 30.000, wedug
innych nawet 50.000 ludzi prawie bezbronnych.
Hypacjusz i jego brat Pompejusz zostali pojmani i cici nazajutrz, ich
majtki skonfiskowano. Szczeglnie bezwzgldnie domagaa si ich gw
Teodora. Cesarz da si pniej ubaga i przywrci majtki potomstwu
obu, przynajmniej czciowo. Senatorzy, ktrzy przyczyli si do
uzurpatora, poszli na wygnanie i stracili swe dobra, ale po latach dostpili
uaskawienia. Trybonian i Jan z Kapadocji oczywicie odzyskali swe
urzdy.
Tak wic Justynian, uratowany dziki odwadze ony oraz mieczom
Belizariusza i Mundusa, mg znowu snu i realizowa swe wielkie plany odrodzenia cesarstwa w jego dawnych granicach.

UPADEK KRLESTWA WANDALW

W poowie czerwca roku 533 z portu Konstantynopola wypyna wielka
flota, liczca okoo piciuset statkw transportowych i prawie sto okrtw
wojennych. Miaa na swych pokadach 18.000 onierzy, w tym 10.000
piechoty i 5000 jedcw; byli te najemnicy i oddziay z rnych plemion
sprzymierzonych, wrd nich zarwno germascy Herulowie, jak i
naddunajscy Bugarzy. Swoje liczne druyny zabra te wdz naczelny,
Belizariusz. Cel wyprawy stanowia Afryka Pnocna, ziemie krlestwa
Wandalw, obejmujcego wwczas obszary dzisiejszej Libii przybrzenej,
Tunezji i Algierii.
Powstaa ono prawie dokadnie przed wiekiem, kiedy to w roku 429 w
lud germaski przeprawi si pod wodz krla Genzeryka z Hiszpanii do
Afryki i w cigu zaledwie kilkunastu lat zawadn tamtejszymi
prowincjami rzymskimi z Kartagin wcznie. I z portu wanie tego miasta
wypyna w roku 455 flota wandalska, aby zada miertelny cios stolicy
ju konajcego imperium, samemu Rzymowi. Obecnie nadchodzi czas
pomsty. Konstantynopol, czyli Rzym Drugi, spadkobierca tamtego, mia
by jej wykonawc.
W ostatnich latach wadztwo Wandalw osabiy najazdy, zwaszcza
Maurw z terenw grskich i pustynnych. Poraki w walkach z nimi
wywoay z kolei bunt przeciw staremu krlowi Hilderykowi. By on
wnukiem Genzeryka, a przez matk rwnie wnukiem cesarza rzymskiego
Walentyniana III. Odznacza si usposobieniem pokojowym i kultur
osobist, prowadzi za - co take miaa mu za ze cz arystokracji
wandalskiej - polityk zdecydowanie probizantyjsk. Przeszo
siedemdziesicioletniego starca zoy z tronu i uwizi znacznie modszy
wnuk jego brata Gelimer, cieszcy si opini energicznego wojownika;

niesusznie, jak miao si okaza.

Justynian, uwikany jeszcze w wojn z Persami, zachowa si
powcigliwie wobec tych wydarze, ktrych ofiar pad yczliwy mu
wadca. Doradzi tylko Gelimerowi, aby jednak pozostawi Hilderykowi
tytu krlewski, sam za sprawowa rzdy rzeczywiste. W odpowiedzi
nowy krl zaostrzy warunki wizienne Hilderyka i wyupi oczy jego
wodzowi. Odmwi rwnie probie cesarza, by rodzina krlewska zostaa
odesana do Konstantynopola. Zagrozi te butnie, by nikt nie omiela si
miesza w sprawy wewntrzne Wandalw.
Tymczasem Justynian zawar pokj wieczysty z Persami, mia wic rce
wolne. Postanowi uderzy na Wandalw i to z przyczyn znacznie
powaniejszych, gbszych ni obraza, jak mu wyrzdzi Gelimer - cho
oczywicie i tego darowa nie mg. Odzyskanie wczeniejszych
rzymskich prowincji, przez wieki spichlerza imperium, byo od dawna
wielkim celem wadcw Konstantynopola. Pomszczenie za krzywd, jakich
tamtejsi katolicy doznawali od wandalskich najedcw, wyznawcw
arianizmu, uwaa pobony cesarz za swj najwitszy, religijny
obowizek.
Jednake projekt ten nie spotka si z yczliwym poparciem ani w
sferach wojskowych, ani te u cywilnych doradcw. Zastrzeenia wynikay
zarwno z prawdziwego lku, jaki wzbudzali Wandalowie - pamitano
jeszcze przebieg ogromnej, a tak katastrofalnej dla imperium wyprawy
przeciw Genzerykowi w roku 468! - jak te z przyczyn czysto
finansowych: skarbu pastwa po prostu nie byo sta na tak kosztowne
przedsiwzicie. Prefekt Jan z Kapadocji zwalcza projekt odwanie i
otwarcie, tote cesarz musia przesun w czasie jego realizacj. Naleao
zreszt uspokoi stolic po rozlewie krwi i zniszczeniach spowodowanych
przez powstanie Nika w pocztkach roku 532.
Ustpi nieco, lecz nie zrezygnowa. Nawet sny i widzenia, wasne i
rzekomo ukazujce si innym, pobudzay jego arliw nienawi do
innowiercw. Ostatecznie wic podj decyzj, a jej wykonanie zleci
Belizariuszowi, ktry tak si zasuy, krwawo tumic wielkie rozruchy w
Konstantynopolu.
Wraz z wodzem wyruszy do Afryki, jako jego doradca w sprawach
cywilnych, zwizany z nim ju od dawna Prokopiusz. Mia si sta
dziejopisem tej wojny; tylko dziki niemu znamy tak dokadnie jej
przebieg. Towarzyszya te Belizariuszowi jego ona Antonina.
Pocztek wyprawy zdawa si wry jak najgorzej. Oto jeszcze podczas
eglugi zmaro okoo piciuset onierzy, ywno bowiem, w jak
zaopatrzy okrty oszczdny Jan z Kapadocji, okazaa si czciowo stara i
zepsuta. Na szczcie mona byo zaopatrzy si w wie na Sycylii.
Wyspa ta znajdowaa si wwczas pod wadz Ostrogotw, a ich krlowa
Amalasunta, faktycznie rzdzca w Rawennie w imieniu maoletniego
syna, bya wroga Wandalom. Uwaaa, e wspomagajc wypraw przeciw
nim, pomci los swej bliskiej krewnej, Amalafridy; ta, wydana przed laty
za wandalskiego krla Trasamunda, zostaa po jego mierci zabita.
Podczas pobytu na Sycylii zdoano te zakupi konie, a nade wszystko
zdoby wane, pomylne wiadomoci. Na Sardynii, wyspie podlegej

krlowi Wandalw, zbuntowaa si tamtejsza zaoga, zoona z

najemnikw greckich; ich dowdca prosi cesarza o pomoc, cho naprawd
chodzio mu tylko o to, by si usamodzielni. Uznaa rwnie
zwierzchno Justyniana Trypolitania w Afryce. I wreszcie, co wydawao
si wrcz niewiarygodne, sam Gelimer nie czyni adnych przygotowa do
odparcia wyprawy! Czy nie wiedzia w ogle o jej wypyniciu? To mao
prawdopodobne. Zapewne wic gardzi ni; uwaa, e nie jest grona i
zostanie rozbita tak samo atwo, jak poprzednia. Postpowa tak, jakby nie
istniao adne z tej strony niebezpieczestwo: wysa wiksz cz swej
silnej floty ku Sardynii, sam za opuci Kartagin, aby walczy z
Maurami.
Pod koniec sierpnia flota bizantyjska przybia spokojnie do wybrzey
afrykaskich w zatoce Maej Syrty, na poudnie od Kartaginy. Wojska
zeszy na ld i ruszyy natychmiast pod wodz Belizariusza ku wandalskiej
stolicy.
Jej zaog dowodzi brat krla Ammatas. Z rozkazu Gelimera
zamordowa on wizionego Hilderyka oraz cz jego towarzyszy, a potem
wymaszerowa z miasta wraz ze swymi wojskami ku miejscowoci
Decimum, pooonej o dziesi mil na poudnie od murw Kartaginy. Plan
mianowicie krla przewidywa, e w tym miejscu Wandalowie zaatakuj
korpus Belizariusza z trzech stron naraz: od czoa Ammatas, od tyu on
sam, Gelimer, od strony za ldu, czyli z lewej flanki, oddziay jego
siostrzeca Gibamonda. Koncentryczny i rwnoczesny atak mia zosta
dokonany 13 wrzenia.
Plan, jak to zwykle plany wojskowe, by dobry, upad jednak w
realizacji. Ammatas albo przyby za wczenie, albo te zawiody go nerwy.
Wda si w walk z przedni stra bizantyjsk i poleg, a jego ludzi
przegnano a pod mury miasta. Zniszczony rwnie zosta oddzia
Gibamonda, ktry natkn si na zaledwie kilkuset Bugarw. Powiodo si
natomiast Gelimerowi, ktry zada cik porak jedzie Belizariusza.
Gdyby ruszy od razu w pocig za uciekajcymi, rozbiby cakowicie
wojska bizantyjskie - i dzieje potoczyyby si inaczej.
Tymczasem na polu bitwy Wandalowie odnaleli zwoki polegego kilka
godzin wczeniej Ammatasa. Krl zatrzyma si, by opaka mier
ukochanego brata. Ta przerwa, cho moe niezbyt duga, pozwolia
Belizariuszowi zebra i przegrupowa swe oddziay. Poprowadzi je znowu
miao naprzd i spad nagle na nie spodziewajcych si niczego Wandali,
zbyt ju pewnych zwycistwa. Zupenie nie przygotowani do walki
rozpierzchli si i rzucili do bezadnej ucieczki w kierunku nie Kartaginy,
lecz w gb kraju. Ludzie cesarscy cigali ich a do zmroku.
Taki przebieg miaa bitwa pod Decimum w dniu 13 wrzenia roku 533,
jedna z najwaniejszych w historii wiata, cho wcale nie naley do
najbardziej znanych.
Dnia nastpnego flota bizantyjska ju wpyna do zatoki, zwanej dzi
Tunezyjsk, a 15 wrzenia Belizariusz, uroczycie i przyjanie witany
przez ludno, wkroczy do Kartaginy, najwikszego miasta Afryki
Pnocnej, stolicy Wandalw. Zasiad do uczty, ktr dwa dni wczeniej

rozkaza przygotowa dla siebie Gelimer, pewny, e powrci jako

zwycizca.
Potga ludu, ktry zada tyle klsk i cierpie Rzymowi, zostaa
skruszona jednym ciosem. Kartagina bya znowu we wadaniu cesarza,
spadkobiercy tradycji i chway rzymskich imperatorw.
Ale ten wielki sukces nie oznacza jeszcze koca wojny. Gelimer wci
mia znaczne zastpy, a postawa ludnoci, ju przywykej do panowania
Wandalw, ksztatowaa si rnie. W samym miecie, gdzie Belizariusz
utrzymywa dyscyplin, bya przyjazna, ale po wsiach zdarzao si, e
napadano na onierzy bizantyjskich. Liczono si tu z powrotem dawnych
panw, a nowych po prostu si obawiano; zreszt Wandalowie pacili za
przyniesione im gowy zabitych najedcw. Jeli chodzi o Maurw, to
wielu ich ksit sao do Belizariusza poselstwa, niektrzy jednak
zachowywali si wyczekujco lub nawet wrogo.
Po kilku tygodniach pojawia si pod Kartagin nowa armia pod wodz
Gelimera. W jej skad wchodzi silny korpus, odwoany pospiesznie z
wyprawy na Sardyni.
Tym razem krl pocztkowo postpowa ostronie. Usiowa osabi
Bizantyjczykw w miecie. Przecina akwedukty, utrudnia zaopatrzenie,
podburza ludno przez tajnych wysannikw. Zdoa nawet przekupi
Bugarw. To z kolei zmusio Belizariusza, gdy si o tym dowiedzia, do
przyrzeczenia im jeszcze wikszych pienidzy, byle zachowali
przynajmniej neutralno. Kara ich nie mia.
Wreszcie w poowie grudnia doszo do bitwy pod miejscowoci
Trikamarum, nieco na poudnie od Kartaginy. Bya to bitwa gwnie jazdy,
jak i poprzednia. Wandalowie zostali pokonani i wycofali si do
umocnionego obozu, w ktrym umiecili swe rodziny. Mogli tam jeszcze
si broni, ale Gelimer tchrzliwie uciek po kryjomu. Rozproszyli si wic
i szukali schronienia po pobliskich kocioach, rodziny za pozostawili na
nieasce zwycizcw.
Ca noc trway gwaty i rabunki w obozie. Dopiero dnia nastpnego
Belizariusz zdoa powstrzyma swych rozjuszonych onierzy i powrci
wraz z nimi oraz jecami do Kartaginy.
Ta druga bitwa bya te ostatni. Cay kraj zajmowano odtd bez walki.
Wane byo opanowanie Hippony, gdzie znajdowa si skarbiec krlewski i
gdzie poddaa si reszta Wandalw.
Gelimer schroni si w dzikich grach zachodniej Numidii. Oddzia
Herulw oblega go tam przez ca zim. Ostatni krl Wandalw
zachowywa si niegodnie, wrcz kabotysko. Prosi dowdc
oblegajcych o trzy rzeczy: lir, by mg recytowa przy jej wtrze
poemat, jaki uoy o swym nieszczsnym losie, gbk, by mia czym zy
osusza, i chleb, ktrego ju od dawna nie kosztowa. Podda si,
wygodzony, w marcu roku 534. Nie spotkao go nic zego. Z aski cesarza
otrzyma dobra w maoazjatyckiej Galacji, gdzie y jeszcze dugo.
Pozosta wierny arianizmowi, cho cesarz nalega, by przyj katolicyzm, i
tylko dlatego nie otrzyma tytuu patrycjusza.
Tak wic krlestwo Wandalw w Afryce upado znacznie szybciej, ni
powstawao, waciwie bowiem, jeli nie liczy oblegania Gelimera, w

cigu kilku tygodni. Czemu przypisa tak nag katastrof pastwa, ktre
przez kilka pokole opierao si rnym atakom, byo zasobne i
rozporzdzao dobr armi?
Jest faktem dobrze znanym w historii, e wszystkie twory, ktre rodz
si w sposb gwatowny, zwykle rwnie szybko upadaj - w
przeciwiestwie do narastajcych jakby organicznie. Za przykad niech
posu z jednej strony losy imperium Mongow, z drugiej za dzieje
Chin. Dalej Wandalowie stanowili w swym pastwie tylko cienk warstw
zdobywcw, oddzielon od reszty mieszkacw barier wyznaniow, co
uniemoliwio wytworzenie si poczucia wsplnoty. Po trzecie wreszcie,
wiek pobytu w krajach ciepych, bogatych, wrcz wyrafinowanych, jak na
owe czasy, wygd musia wpyn na pewne rozleniwienie, zmniejszenie
odpornoci i hartu.
Wojska cesarskie opanoway bez przeszkd nie tylko reszt krain
afrykaskich a po dzisiejsz Ceut, ale rwnie wyspy dotychczas w
rny sposb Wandalom podlege: Korsyk, Sardyni, Baleary. Cesarz
uniesiony dum i radoci przybra do swej tytulatury wspaniale brzmice
okrelenia, jak to czynili dawni imperatorzy rzymscy, wiadectwo
zwycistw: Vandalicus i Africanus. Byy one w kadym razie bardziej
uzasadnione od tych, ktre nosi ju dawniej: Alamannicus, Gothicus,
Francicus, owych bowiem ludw - Alamanw, Gotw, Frankw - aden z
jego wodzw dotychczas nie pokona.
Na mocy dwch wanych i zachowanych do dzi konstytucji cesarskich
wszystkie nowo zdobyte krainy stay si administracyjnie prefektur
Afryki. Siedzib jej wadz cywilnych bya Kartagina, gdzie miecia si
rwnie kwatera gwna naczelnika jej wojsk. Sowa wstpu do owych
konstytucji brzmi jak wspaniay hymn triumfu wadcy, ktremu dane byo
urzeczywistni marzenia pokole.
A jaka nagroda miaa spotka prawdziwego zwycizc, Belizariusza?
Cesarz da mu do wyboru: moe pozosta w Afryce i dokoczy dziea
organizowania i pacyfikacji nowej prefektury albo te powrci do stolicy.
Belizariusz wybra to drugie. Wiedzia doskonale, e na dworze ju si go
oskara o nadmierne wpywy i ambicje, a orientowa si rwnie, e dalsze
zadania w Afryce nie bd atwe i nie rokuj byskotliwych sukcesw.
Do stolicy zawita w lecie roku 534, a wic prawie w rocznic
wypynicia z jej portu. Przywozi bogate upy i wielu jecw wandalskich
z krlem Gelimerem na czele. Cesarz przyzna mu przywilej, jaki od
szeciu wiekw nie sta si udziaem adnego wodza: oto otrzyma prawo
odbycia wjazdu triumfalnego. Ostatni taki wjazd odby jako wdz, nie
bdcy zarazem cesarzem, Korneliusz Balbus za Augusta. Potem jedynie
wadcy wystpowali jako triumfatorzy, cho w rzeczywistoci zazwyczaj
walczyli i zwyciali ich wodzowie.
Wrd skarbw niesionych w pochodzie triumfalnym szczegln uwag
zwracay insygnia cesarskie, zabrane w roku 455 z Rzymu przez
Genzeryka, oraz liturgiczne naczynia, ktre w roku 70 Tytus wywiz ze
wityni jerozolimskiej i ktre rwnie stay si upem Genzeryka; obecnie
Justynian rozkaza odesa je do Jerozolimy.

1 stycznia roku 535 Belizariusz obj najwyszy urzd honorowy,

konsulat. I w tyme roku mia otrzyma nowe, zaszczytne zadanie,
trudniejsze jednak od tego, jakim byo obalenie krlestwa Wandalw:
odzyskanie Italii.

BELIZARIUSZ I WITIGES
W padzierniku roku 534, a wic wkrtce po wspaniaym triumfie
Belizariusza, przysza do Konstantynopola wiadomo ogromnej wagi
politycznej: w pocztkach tego miesica zmar w Rawennie modziutki krl
Ostrogotw Atalaryk.
W jego imieniu rzdzia dotychczas matka Amalasunta, crka Teodoryka
Wielkiego. Poniewa mier syna odebraa jej formaln podstaw do
sprawowania wadzy, zaproponowaa swemu krewnemu Teodatowi, by
dzieli z ni godno monarsz. Ten zgodzi si i ju w listopadzie zosta
ogoszony krlem, podczas gdy sama Amalasunta przyznaa sobie tytu
krlowej.
Ambitna kobieta sdzia, e bdzie nadal pani jedyn, Teodat za
zadowoli si tylko pozorami. On jednak majc poparcie wielu Ostrogotw,
niechtnych z rnych wzgldw czy to samej Amalasuncie, czy te
rzdom niewiecim w ogle, ju po kilku tygodniach uwizi j i osadzi na
maej wysepce jeziora Bolzano.
Powiadomiony o tym Justynian poleci swemu posowi Piotrowi, by
ostrzeg Teodata przed dalszymi wrogimi krokami przeciw krlowej.
Jednake - tak utrzymuje Prokopiusz - Piotr by czowiekiem cesarzowej
Teodory, ta za obawiaa si, e krl uwolni Amalasunt i odele do
Konstantynopola, gdzie ta niezwyka kobieta mogaby wywiera wpyw na
Justyniana, a nawet wrcz go usidli; z jej wic tajnego rozkazu Piotr da
do zrozumienia Teodatowi, e nie stanie si nic zego, jeli usunie
Amalasunt raz na zawsze. Nieszczsna krlowa zostaa uduszona w
kwietniu roku 535.
Zbrodnia wywoaa ogromne wzburzenie wrd ludnoci Rzymu,
Amalasunta bowiem cieszya si tam du popularnoci, a take wrd
znacznej czci Gotw, przywizanych do pamici Teodoryka Wielkiego.
Cesarzowi natomiast daa znakomity pretekst do rozpoczcia wojny w
Italii, o odzyskaniu ktrej myla od dawna. Zwycistwo w Afryce
przysporzyo nadziei odrodzenia imperium w jego penych granicach. By
to dumny plan, godny najwietniejszych wadcw Rzymu.
Wojska stacjonujce w Ilirii przystpiy do zajmowania ostrogockiej
Dalmacji, Belizariusz za otrzyma rozkaz zdobycia Sycylii. Wypyn ze
stolicy w czerwcu roku 535 na czele floty majcej na swych pokadach
10.000 onierzy.
Oba zadania wykonano atwo, siy bowiem ostrogockie i w Dalmacji, i
na Sycylii byy sabe i rozproszone. Po pierwszych meldunkach o tak
szybkich sukcesach nikt w Konstantynopolu nie zdawa sobie sprawy, ile
jeszcze krwi popynie i jak dramatycznie bd si rozwijay wydarzenia.
Zreszt sam krl Teodat zwtpi w moliwo obrony. By przekonany,

e Ostrogotw czeka los Wandalw. Dlatego to jesieni tego roku

wyjecha do Konstantynopola na jego prob niedawno wybrany papie
Agapit I, by poredniczy w rokowaniach pokojowych. Jednake zaj si
on tam przede wszystkim sprawami kocielnymi. Mimo oporu cesarzowej
Teodory doprowadzi do usunicia monofizyckiego patriarchy stolicy,
konsekrowa za innego, ortodoks. Zmar nad Bosforem w kwietniu roku
536, w Rzymie za na tronie biskupim zasiad Sylweriusz, syn papiea
Hormizdasa.
Nie day te rezultatu rokowania, jakie w Rzymie prowadzi z krlem
pose Justyniana. Wprawdzie Teodat gotw by pocztkowo abdykowa i
zadowoli si tylko majtkiem, jaki ofiarowa mu cesarz, zmieni jednak
zdanie, gdy wojska jego znowu odzyskay Dalmacj, w Afryce za doszo
do buntu przeciw cesarzowi. Potraktowa wic wzgardliwie poselstwo
bizantyjskie, majce ratyfikowa ukad, czym przypiecztowa swj los.
Nie docenia si i zasobw cesarstwa, a nade wszystko uporu Justyniana.
Jego wojska ponownie weszy do Dalmacji, Belizariusz za przerzuci swe
oddziay z Sycylii do poudniowej Italii. Tamtejsza ludno witaa
Bizantyjczykw jak wyzwolicieli - formalnie by to przecie powrt
rzymskiej wadzy! - a na stron Belizariusza przeszed nawet jeden z
dowdcw ostrogockich.
Inaczej przedstawiaa si sprawa w Neapolu. Zaoga bronia si dzielnie,
a pomagaa jej cz ludnoci. Miasto zdobyto dopiero po dwudziestu
dniach i ukarano za opr straszliw rzezi mieszkacw. Krl nie udzieli
obrocom adnej pomocy, co wywoao bunt wrd Ostrogotw. Wybrali
oni w listopadzie roku 536 nowego krla, Witigesa, ktry zasyn jako
wdz za czasw Amalasunty, pokonujc Herulw i Gepidw nad Dunajem.
Opuszczony przez wszystkich Teodat usiowa uciec z Rzymu do Rawenny,
zosta jednak dopadnity i zabity w pocztkach grudnia.
Papie i senat zoyli nowemu wadcy przysig wiernoci, ten jednak,
nie ufajc Rzymianom, wzi ze sob wielu senatorw jako zakadnikw i z
nimi przenis si do Rawenny. W samym Rzymie pozostaa zaoga tylko
kilku tysicy zbrojnych.
Tymczasem Belizariusz potajemnie nawiza porozumienie z papieem i
mieszkacami miasta. Dziki temu mg w pocztkach grudnia spokojnie
wej w jego bramy od poudnia, Goci za opucili je bram pnocn - bez
dowdcy, ktry przeszed na stron cesarsk.
Bizantyjczycy opanowali niemal bez walk wikszo miast Italii
rodkowej. Tymczasem Witiges usiowa umocni sw pozycj wrd
Gotw i wobec cesarza sposobem matrymonialnym. Oto poj za on,
wbrew jej woli, crk Amalasunty, Matasunt, modsz od niego o lat
trzydzieci; dziewczyna nienawidzia go serdecznie i wielokrotnie pniej
dziaaa na jego szkod. Wysa te do Justyniana list z ofert pokojow.
Nie ma sensu - wywodzi - dalej walczy, skoro mier Amalasunty zostaa
pomszczona przez mier Teodata, a jej crka jest krlow. Justynian
nawet nie odpowiedzia, bo te nie o te sprawy mu chodzio.
Krl Ostrogotw z jednej strony manifestowa lojalno wobec cesarza
wybijajc monety srebrne tylko z jego podobizn, z drugiej wszake

przygotowywa dalsze dziaania wojenne wojskowo i politycznie. Odda

Frankom Prowansj i kraje nad grnym Dunajem, czyli zaalpejskie obszary
podlegajce Ostrogotom dotychczas przynajmniej nominalnie, wypaci te
temu ludowi due pienidze. Dziki tym posuniciom zyska neutralno
Frankw i mg skupi wszystkie siy do walki z Belizariuszem. Jego
wojska ponownie wypary zaogi cesarskie prawie z caej Dalmacji z
wyjtkiem Salony; t oblegay bezskutecznie. Nieszczsny by los owej
krainy, przechodzcej co kilka miesicy z rk do rk, niszczonej i
rabowanej to przez jednych, to przez drugich. Ale jeszcze srosze ciosy
miay spa wkrtce na wiele ziem Italii.
Belizariusz trafnie przewidywa, e Witiges bdzie prbowa odzyska
Rzym, wzmocni wic jego mury i zgromadzi zapasy ywnoci. I
rzeczywicie, zastpy gockie stany pod miastem w lutym roku 537. Byy
liczne, krl bowiem powoa do suby wszystkich zdolnych do noszenia
broni. Natomiast zaog Rzymu stanowio zaledwie 5000 onierzy. W
kwietniu wzmocnio j kilkuset onierzy bugarskich - a cile
protobugarskich - oraz sowiaskich. Po raz pierwszy w historii
udokumentowanej Sowianie stanli w takiej roli nad Tybrem: na subie
bizantyjskiego cesarza bronili Rzymu przeciw germaskim wojownikom.
Mino lat ponad 1400 i sowiascy onierze mieli otwiera drog do
Rzymu od poudnia, atakujc i zdobywajc bronione przez germaskie
oddziay Monte Cassino. A przypomnijmy, e klasztor na tej grze,
zaoony przez witego Benedykta, ju istnia od kilku lat, gdy wojska
Justyniana rozpoczynay podbj Italii.
Oblenie Rzymu miao trwa ponad rok, dokadnie rok i dziewi dni.
Co prawda nie byo to oblenie w penym tego sowa znaczeniu, Goci
bowiem nie mieli do si, aby zamkn cay obwd ogromnych murw.
Stacjonowali jednak w rnych punktach w pobliu miasta, przypuszczali
czste, niespodziewane ataki i szturmy - doszo midzy obu wojskami do
prawie siedemdziesiciu bitew - nade wszystko za utrudniali dostawy
ywnoci.
Dlatego to wysano kobiety, dzieci, cz niewolnikw do Neapolu,
uatwiajc wyywienie tych, co pozostali. Zacigano ich do stray na
murach, co oczywicie nie wywoywao entuzjazmu ludzi, od pokole
odwykych od noszenia broni.
Ale prawdziw katastrof dla ycia miasta, i to o nieodwracalnych
skutkach, byo przerwanie i czciowe zniszczenie przez Ostrogotw
wspaniaych wodocigw, funkcjonujcych tutaj od wiekw i
zaopatrujcych zwaszcza ogromne termy, dum i rozkosz Rzymian. Byo
owych ani w stolicy kilkadziesit ogromnych, wrcz paacowych,
zaoonych gwnie przez cesarzy, i setki mniejszych. Od tego momentu akweduktw bowiem nie odbudowano w peni ju nigdy termy nie
uywane zaczy stopniowo popada w ruin. Sale niektrych z nich stay
si pniej kocioami. Ale mier term bya te mierci pewnego stylu i
sposobu ycia, waciwego antycznemu wiatu, dbaoci o pielgnacj i
zdrowie ciaa. Rozpoczynaa si epoka mrokw i brudw redniowiecza.
W samych pocztkach oblenia, w marcu roku 537, doszo te w
miecie do powanego konfliktu kocielnego. Oto Belizariusz, ulegajc

presji ze strony cesarzowej Teodory, ktra nie moga darowa upokorzenia,

jakiego doznaa od papiea Agapita, uwizi i przybra w habit mnicha
papiea Sylweriusza, zarzucajc mu, e sprzyja Ostrogotom. Zosta on
zesany na jedn z wysepek, gdzie w ndzy dokona ycia w trzy lata
pniej. Jego nastpc zosta Wigiliusz, po ktrym Teodora spodziewaa si
wikszej ulegoci w stosunku do jej polityki religijnej. Co zreszt nie
miao si sprawdzi.
W Rzymie panowa gd, szerzya si epidemia, ale i sytuacja
oblegajcych nie przedstawiaa si lepiej. Ponosili ogromne straty w
ludziach, raeni strzaami wietnych ucznikw cesarskich. Mieli te due
kopoty z ywnoci, Belizariusz bowiem, dokonujcy cudw odwagi i
pomysowoci, zrcznie atakowa i odcina mae forty, ktre trzymali
wok stolicy. W istocie trudno ju byo si wyzna, kto tu jest obleganym,
a kto oblegajcym, tak szybko i nieustannie zmieniay si role w rnych
miejscach.
W grudniu roku 537 Bizantyjczycy otrzymali drog morsk posiki w
ludziach i transporty ywnoci. Witiges prosi o pokj, ale Belizariusz
zgodzi si tylko na trzymiesiczny rozejm, ktry wykorzysta dla
przewiezienia z Ostii do miasta transportw zboa.
Wreszcie w marcu roku 538 Witiges wycofa si spod Rzymu i
przekroczy Apeniny. Sprawa jego wydawaa si stracona. Wtedy to
porzuci ycie polityczne senator Kasjodor, od wielu lat lojalnie stojcy u
boku kolejnych krlw ostrogockich jako doradca i dostojnik cywilny,
czowiek wiaty i wielkiej kultury, starajcy si uczciwie uoy stosunki
pomidzy zdobywcami i Rzymianami. Bezporedni przyczyn jego
ustpienia byy nie tyle klski militarne, ile fakt, e Witiges rozkaza
wymordowa wielu uprowadzonych do Rawenny senatorw.
Teatrem dziaa wojennych staa si gwnie Toskania i dolina Padu.
Skutkiem spustosze ziem uprawnych szerzy si wszdzie gd; tylko w
jednej z krain spowodowa on mier 50.000 osb.
Wiosn roku 538 wyldowa na adriatyckich wybrzeach Italii nowy
korpus bizantyjski pod dowdztwem eunucha Narsesa. Ten czowiek
niewysoki, drobny, sabowity, cechowa si wybitn inteligencj i
zrcznoci, umia zdoby pene zaufanie zarwno cesarza, jak i
cesarzowej. W roku 532 podczas powstania Nika okaza i talenty
polityczne, i odwag. Potem odznaczy si tumic rozruchy w Aleksandrii.
Prokopiusz w swej Historii sekretnej, penej najjadowitszych oskare
rnych osobistoci epoki, nie ma o Narsesie nic do powiedzenia. Czyby
naleao to uzna za poredni pochwa?
Wysyajc Narsesa do Italii cesarz zapewne sdzi, e bdzie on
nadzorowa Belizariusza. Ale brak podziau kompetencji mia skutki
katastrofalne. Kady z dowdcw bizantyjskich - a byo ich kilku
wyszego stopnia - dziaa na wasn rk. Ofiar braku jednoci pad
przede wszystkim Mediolan. May garnizon cesarski broni si tam przez
dziewi miesicy przy bohaterskim wsparciu ludnoci przed zaciekle
oblegajcymi to wielkie miasto Burgundami, sojusznikami Ostrogotw.
Ostatecznie zaoga skapitulowaa i odesza z yciem, ale zdobywcy

wymordowali mczyzn, a kobiety i dzieci uprowadzili w niewol, miasto

za zniszczyli. Dopiero ta tragedia skonia cesarza do odwoania Narsesa.
Wiosn roku 539 wtargnli do doliny Padu Frankowie. Nieprzyjani
Gotom, Bizantyjczykom, ludnoci miejscowej wycofali si po kilku
miesicach obadowani upami, nkani za godem i zaraz.
Witiges, ktry nie rozwija adnej dziaalnoci wojskowej, usiowa
wyjedna pomoc z zewntrz. Przyzywa daremnie Longobardw, zwraca
si nawet do krla perskiego. Wreszcie oblegany w zagroonej godem
Rawennie musia pertraktowa o pokj.
Wysannicy cesarscy opracowali traktat, na mocy ktrego Goci
rezygnowali z wszystkich swych posiadoci na poudnie od Padu i z
poowy skarbu krlewskiego. Belizariusz wszake odmwi swego podpisu
pod takim ukadem; uwaa, e Goci powinni kapitulowa bezwarunkowo,
jak poprzednio Wandalowie.
Wwczas to wrd czci Gotw zrodzi si plan niezwyky: Belizariusz
zostanie cesarzem rzymskim na Zachodzie, a zarazem ich krlem! Przysta
na to nawet Witiges. Wdz pozornie wyrazi zgod i przysig, e po
kapitulacji Rawenny uszanuje ycie i mienie Gotw oraz obejmie wadz
najwysz.
Wkroczy do Rawenny w maju roku 540. Honorowa wszystkie punkty
ukadu prcz jednego: nie przywdzia purpury. Pozosta cakowicie lojalny
wobec cesarza, ukad w traktujc tylko jako wybieg taktyczny. Justynian
wszake dla pewnoci wezwa go rycho z powrotem do stolicy.
Belizariusz przyby tam z Witigesem, Matasunt, wielu przywdcami
ostrogockimi i skarbem krlewskim. Tym razem wjazdu triumfalnego nie
byo. Witiges zosta potraktowany honorowo i otrzyma wielkie dobra
ziemskie, a potem tytu patrycjusza.
Z punktu widzenia cesarza z chwil kapitulacji Rawenny i pojmania
Witigesa krlestwo Ostrogotw przestao istnie. Tak jednak w
rzeczywistoci nie byo. Ten dumny lud y nadal i mia w swym rku
wiele miast i krain Italii, zwaszcza pnocnej. Mia te krla, obwoanego
w Pawii na wie o wyjedzie Belizariusza; zosta nim Ildibad.

HAGIA SOFIA
Belizariusz i jego onierze, powracajcy do Konstantynopola po kilku
latach zwyciskiego wojowania w Italii, mogli podziwia ju z daleka,
jeszcze z pokadw okrtw, ogromn i mia kopu kocieln.
Uwietniaa ona i cakowicie zmieniaa panoram miasta, a wzniesiona
zostaa wanie podczas ich nieobecnoci. Stanowia chyba najwspanialsze
dzieo budownictwa za Justyniana i susznie uchodzia przez wieki za jeden
z cudw architektury wiatowej.
Cesarz Konstantyn Wielki, zakadajc przed dwustu laty nowe miasto
rezydencjalne w miejscu dawnego Bizancjum i dajc mu swe imi, wznis
rwnie okazae bazyliki wieckie, a wic budowle dla odbywania zebra i
uroczystoci, nadajc im wymowne nazwy: Ejrene, czyli Pokj, Dynamis Potga, Sofia - Mdro. Miay one oznacza trzy symboliczne filary

wadzy - pokojowej, potnej, mdrej - oraz charakteryzowa ca szczsn

epok. Owe pojcia wizay si gwnie z ideaami staroytnej filozofii, ale
mogy rwnie by rozumiane w duchu chrzecijaskim.
I tak te si stao, szczeglnie w wypadku Mdroci Sofii. Zaczto j
sawi jako Mdro wit, czyli Bo. Pod tym wezwaniem bazylika w
pewnym momencie - kiedy, trudno okreli dokadnie, zdania s
podzielone - zostaa kocioem chrzecijaskim, a nawet katedralnym
stolicy. W krajach Wschodu nazw t zawsze pojmowano jako okrelenie
cechy Boej lub te jako oznaczenie przenone Chrystusa. Inaczej byo na
Zachodzie. Tam, i to ju do wczenie, mwiono o witej Zofii,
zachowujc wyraz grecki, a nie zawsze go rozumiejc. Std ju by tylko
krok do pogldu, e chodzi o konkretn osob. Sprzyjaa temu i ta
okoliczno, e w Rzymie czczono mczennic imieniem Zofia.
Biorc wic rzecz cile, powinnimy, mwic o katedrze
Konstantynopola, uywa nazwy wita Mdro, co jest dosownym
tumaczeniem greckiego Hagia Sofia, lub te Mdro Boa, co jest ju
przekadem pojcia. Z drugiej wszake strony stara tradycja
zachodnioeuropejska skania, by mwi po prostu o kociele witej Zofii,
co jednak nie oznacza personifikowania imienia.
Odbudowa kocioa staa si koniecznoci po zniszczeniach, jakich
dozna on podczas powstania Nika w styczniu roku 532. Natomiast
rodkw na finansowanie prac dostarczyy konfiskaty majtkw wielu
wichrzycieli, dokonane po stumieniu rozruchw. Architektami byli
Antemiusz z Tralles i Izydor z Miletu, miast w zachodniej Azji Mniejszej.
Obaj synli te jako matematycy. Izydor znany jest zwaszcza jako
wydawca dzie Archimedesa; tego, ktrego twierdzenie o ciele zanurzonym
w wodzie zna kady ucze i ktry zgin w roku 212 p.n.e., gdy Rzymianie
zdobywali Syrakuzy. Wanie Izydorowi zawdziczamy w duym stopniu,
e pisma genialnego matematyka przetrway.
Jest w tym co prawdziwie podnoszcego na duchu. Gin imperia,
pastwa, miasta, ludzko przeywa wszelkiego rodzaju gwatowne
przemiany i wrcz kataklizmy, umieraj i rodz si religie, a dzieo myli
trwa, pieczoowicie przekazywane jak najwiksza wito z pokolenia w
pokolenie.
Siedem
wiekw
dzielio
Izydora,
budowniczego
chrzecijaskiego kocioa, mieszkaca rzdzonego przez cesarza
imperium, od Archimedesa, wyznawcy bogw, obywatela greckiego miasta
na Sycylii. A jednak obaj byli ogniwami tego samego acucha upartej i
miaej myli ludzkiej, obaj byli prawdziwymi sugami tej samej Mdroci.
Roboty przy kociele prowadzono z ogromnym rozmachem, nie
szczdzc si i rodkw, od lutego roku 532. Zmieniono zupenie plan i
rozmiary budowli w porwnaniu z pierwotn. Ukoczono prace w cigu
piciu lat i kilku miesicy, podczas ktrych cesarz prowadzi wojny
najpierw w Afryce, potem w Italii.
26 grudnia roku 537 cesarz i patriarcha Menas przewodniczyli
wspaniaym uroczystociom inauguracyjnym. Jednake w dwadziecia lat
pniej, w maju roku 557, zawalia si kopua, zbyt miao skonstruowana
przez Antemiusza, tymczasem ju zmarego. Now wybudowa sam Izydor.

Powtrna inauguracja odbya si w wigili Boego Narodzenia roku 562.

Cesarz mia ju wtedy lat 80, jego maonka Teodora nie ya od dawna,
on sam liczy si musia w kadej chwili z odejciem ze wiata; co te
nastpio za trzy lata. O czym myla starzec podczas drugiej uroczystoci
powicenia najwspanialszej budowli materialnej swego panowania? Czy
patrzy z dum na swe dzieo, niebotyczny pomnik jego pobonoci i
rzdw, czy te zastanawia si nad marnoci i znikomoci wszelkich
ludzkich poczyna?
Zdumiewa ogrom konstrukcji, olniewa wystrj wntrza penego zota i
srebra, marmurw i koci soniowej, mozaik. Te skarby sztuki przewanie
przepady, zniszczone lub przesonite przez Turkw.
W dziewi wiekw po wzniesieniu kocioa, 29 maja roku 1453, kiedy
Turcy wdarli si do obleganego Konstantynopola, rozgryway si tu sceny
potworne. Steven Runciman w swym Upadku Konstantynopola tak je
przedstawia na podstawie relacji wspczesnych:
Koci by jeszcze natoczony. Naboestwo skoczyo si i piewano
jutrzni. Na dwik wrzawy na zewntrz zamknito olbrzymie brzowe
wrota budynku. Wewntrz wierni modlili si o cud, ktry jedynie mg ich
uratowa. Modlili si na prno. W niedugim czasie drzwi rozwalono.
Wierni znaleli si w puapce. Cz starcw i kalek zabito natychmiast,
wikszo jednak zwizano razem acuchami. Zrywano z kobiet welony i
szarfy, by suyy za sznury. Co adniejsze dziewczta i chopcw oraz
licznych bardziej bogato ubranych patrycjuszy rozszarpano niemal na
mier, kiedy zdobywcy kcili si o nich. [...] Kapani w dalszym cigu
piewali u otarza, a ich take zabrano. Jednak w ostatniej chwili, jak
wierzyli wierni, kilku z nich chwycio najwitsze naczynia i przeszo przez
poudniow cian sanktuarium. Otworzya si ona i zamkna za nimi; i
tam pozostan, dopki wita budowla nie stanie si znowu kocioem.
A potem, ju pnym popoudniem, zjawi si tam sam sutan: Wszed
do kocioa i przez chwil sta w milczeniu. Nastpnie, idc w stron
otarza, zauway tureckiego onierza prbujcego wyrba kawa
marmurowej posadzki. Z gniewem zwrci si do niego mwic, e
pozwolenie na rabunek nie obejmuje niszczenia budynkw, ktre
zarezerwowa dla siebie. Byo jeszcze troch Grekw skulonych po ktach;
Turcy nie zdyli ich powiza i zabra. Sutan rozkaza, by wolno im byo
w spokoju wrci do swoich domw. Z kolei kilku kapanw wyszo z
tajnych przej za otarzem i bagao go o lito. Upar si jednak, by
koci zosta od razu przeksztacony w meczet. Jeden z jego ulemw
wspi si, na ambon i gosi, e nie ma Boga prcz Allacha. Potem sam
sutan wszed na pyt otarza i zoy gboki pokon swemu zwyciskiemu
Bogu (przekad Antoniego Dbickiego).
Koci witej Ireny by najwikszy po katedralnym; w jego to murach
obradowa sobr w roku 381. Justynian odbudowa go cakowicie z ruin i
popiow. Monogramy cesarza i cesarzowej s wci widoczne na filarach,
ale budynek suy jako muzeum.
Nie zachowa si natomiast koci witych Apostow. Turcy zburzyli
go, aby wznie w tym miejscu meczet Mehmeda Zdobywcy. Ale wanie
ta budowla, znana dobrze z opisw, zasuguje na szczegln uwag,

odegraa bowiem du rol w dziejach architektury. Swoje powstanie

zawdziczaa Konstantynowi Wielkiemu. Tutaj znajdoway si porfirowe
sarkofagi ze szcztkami tego cesarza oraz wielu jego nastpcw i ich
rodzin. Nie ulega zniszczeniu podczas powstania Nika, chylia si wszake
ku upadkowi skutkiem trzsie ziemi. Justynian wic postanowi wznie
koci od nowa, w postaci znacznie wikszej i okazalszej. Zdobio go
odtd pi kopu, wiksza w rodku, cztery po bokach, co pniej
wielokrotnie naladowano w budownictwie cerkiewnym. W krajach
zachodnich wzorowany na nim jest koci witego Marka w Wenecji.
A wieckie budowle Justyniana? I tych byo wiele, cesarz bowiem
pragn zarwno zablini ruiny spowodowane rozruchami, jak te da
stolicy posta wspanialsz ni ta, ktr zasta wstpujc na tron.
Odbudowano wic, a waciwie wzniesiono od nowa, gmach posiedze
senatu, anie, portyki przy budynkach i placach, nade wszystko za
znaczn cz cesarskiego paacu. Jedn z jego wielkich sal czworoboczn, ale zwieczon kopu - zdobiy wspaniae mozaiki
obrazujce zwycistwa nad Wandalami i w Italii; porodku stali Justynian i
Teodora, otoczeni przez senatorw.
Triumfy na zachodzie byy faktem, ale wanie w roku 540, i to nim
jeszcze Belizariusz powrci z Italii po rozgromieniu Ostrogotw, przyszy
do stolicy wieci o nowej wojnie i o wrcz katastrofalnej sytuacji w
prowincjach wschodnich.
Mody, energiczny i niezwykle ambitny krl perski Chosroes
wykorzysta lata po zawarciu pokoju wieczystego w roku 532 dla
przygotowania nowych dziaa przeciw imperium. Orientowa si
doskonale, e caa uwaga cesarza skierowana jest ku zachodowi i tam
skoncentrowane s gwne jego siy. Kroki wojenne rozpocz nagle
wiosn roku 540 twierdzc, e Justynian podburza potajemnie przeciw
niemu Hunw i Arabw; nie byy to zreszt, jak si wydaje, oskarenia
cakowicie bezpodstawne, cesarz bowiem, nie ufajc Chosroesowi,
zabiega na wschodzie o ewentualnych sojusznikw.
Krl przekroczy Eufrat i zaj graniczn twierdz Sura. Zniszczono j
ogniem i mieczem, a nieliczni mieszkacy, ktrzy uszli z yciem, stali si
niewolnikami; wykupi ich biskup pobliskiego miasta.
Idc w gb Syrii Chosroes oszczdzi miasto Hierapolis, ktre zapacio
mu wielk sum zota, zdoby natomiast, obrabowa i spali miasto Beroja,
obecne Aleppo, jego bowiem mieszkacy dali mu zbyt mao. Rzecz godna
uwagi: dua cz cesarskiej zaogi w tej miejscowoci przesza na sub
persk, poniewa od dawna nie otrzymywaa odu.
Krl maszerowa wprost ku Antiochii, prawdziwej stolicy wczesnego
Bliskiego Wschodu, miasta wci jeszcze wietnego, ludnego i niezmiernie
bogatego, mimo wszelkich katastrof, jakie je nawiedzay w ostatnich
dziesicioleciach. Patriarcha Antiochii Efrem skonny by popiera myl,
by ratowa miasto przez zoenie krlowi odpowiedniego okupu. Ale
projekt ten upad skutkiem oporu wysannikw cesarskich. Wielu
antiocheczykw, wrd nich take patriarcha, opucio wwczas miasto.
Wikszo wszake pozostaa w jego murach; ufnoci doday im posiki

w sile szeciu tysicy onierzy. Kiedy wic krl stan pod Antiochi,
zasta bramy zamknite. Modzi antiocheczycy, pewni siebie, pozwalali
sobie nawet na zoliwe arty pod jego adresem i dzielnie odpierali ataki.
Nie doceniali wszake tchrzostwa wasnych wojsk, ktre skorzystay z
pierwszej okazji ucieczki. Wkrtce potem Persowie opanowali miasto, w
ktrym dla pomsty przeprowadzili systematyczn masakr. Wyludniona i
obrabowana Antiochia zostaa nastpnie zniszczona. Wiele jej budowli
obrcono w ruin.
Mieszkacy, ktrzy pozostali przy yciu, poszli do niewoli. Osiedlono
ich w pobliu Ktezyfontu, stolicy krla. Tam z aski wadcy mogli sobie
zbudowa miasto i y wedug swych praw oraz obyczajw. Ba,
pozwolono im nawet odbywa igrzyska cyrkowe, to jest wycigi
rydwanw, bez ktrych nie wyobraali sobie prawdziwej egzystencji - podobnie jak w wielu krajach naszej epoki mczyni nie potrafiliby y bez
emocji pikarskich.
Nastpnie krl zaj Apame, pooon nieco dalej na poudniu stolic
prowincji, zwanej Syri Drug. Oszczdzi to miasto od gwatw i
rabunkw, ale mieszkacy musieli mu odda wszystkie kosztownoci,
nawet relikwiarze. Potem zaprosi apamejczykw na igrzyska w cyrku,
ktrym sam prezydowa. Odbyy si oczywicie wycigi rydwanw. A
poniewa krl wiedzia, e Justynian sprzyja Niebieskim, sprawi, e
wygrali Zieloni; po prostu kaza zatrzyma si rydwanom stronnictwa
przeciwnego.
W drodze powrotnej Chosroes zebra jeszcze wykup od kilku miast,
powstrzymujc si od ich oblegania. Bya wrd nich rwnie sawna i
potna Edessa. Jej ludno zoya znaczn sum, by wykupi z niewoli
prowadzonych na wschd mieszkacw Antiochii; ofiar na ten cel day
nawet prostytutki. Jednake dowdca cesarski sprzeciwi si
uskutecznieniu transakcji - i podobno zatrzyma owe pienidze dla siebie.
U schyku lata roku 540 zwyciski wadca by ju w granicach swego
krlestwa. Jego onierze szli obadowani upami, pdzono tumy jecw,
on sam zebra olbrzymie skarby, straty za wasne byy minimalne.
Wodzowie Justyniana nie potrafili zorganizowa nigdzie skutecznej
obrony, nie przejawiali najmniejszej inicjatywy i ducha walki. By to
haniebny pokaz tchrzostwa, braku organizacji i dyscypliny, graniczcy w
wielu wypadkach wrcz ze zdrad. Wicej odwagi, lojalnoci i chci
stawiania oporu okazaa miejscowa ludno. A przecie armia cesarska na
innych terenach walczya dzielnie i odnosia rzeczywiste sukcesy wojenne
w starciach z gronymi przeciwnikami!
W tej sytuacji Justynian widzia tylko jeden sposb ratunku: wyprawi
nad Eufrat swego najlepszego i najbardziej zaufanego wodza, Belizariusza.

OSTATNI KONSUL
Wiosn roku 541 krl perski Chosroes poprowadzi swe wojska do kraju
Lazw u nadczarnomorskich stokw Kaukazu; ich wadca, dotychczas
uznajcy zwierzchno cesarza, zoy mu hod. Chosroes zdoby te jedn

z twierdz pogranicznych, ale jesieni musia si wycofa. Jego ludzie byli

niezadowoleni, brakowao ywnoci, a przyszy te alarmujce wieci, e
do perskiej czci Mezopotamii wtargn Belizariusz.
w wielki wdz zosta rzeczywicie wyprawiony przez cesarza na
wschd w pocztkach tego roku 541. Odnis pewne sukcesy, opuci
jednak granice perskie stosunkowo szybko. Powodem oficjalnym i
niewtpliwie wanym byo to, e wrd wojsk zacza si szerzy jaka
zaraza, a obawiano si te najazdu arabskiego na Fenicj. Prokopiusz
wszake w swej Historii sekretnej utrzymuje, e prawdziwa przyczyna
odwrotu bya inna i wizaa si z dramatem w yciu osobistym wodza.
ona Belizariusza - tak twierdzi Prokopiusz - miaa od dawna
przyjaciela; by nim jego adoptowany syn Teodozjusz. Romans ten rozwija
si jeszcze podczas kampanii w Afryce i w Italii, kiedy to oboje
towarzyszyli wodzowi i cudzooyli niemal na jego oczach, on za, z
typowo msk naiwnoci, nie dostrzega niczego i przyjmowa kade
wyjanienie z ust ukochanej ony. Obecnie jednak Antonina pozostaa w
stolicy, gdzie przyby te Teodozjusz - prosto z klasztoru w Efezie, do
ktrego tymczasem wstpi. Ale syn Antoniny z jej pierwszego
maestwa, Focjusz, wyjawi ojczymowi ca spraw. Ten wezwa on do
siebie na wschd i wanie dlatego przyspieszy odwrt.
Kiedy tylko Antonina przybya do obozu, natychmiast j uwizi.
Jednoczenie Focjusz schwyta Teodozjusza, ktry szuka schronienia w
jednym z kociow efeskich, zosta jednak wydany za sowit zapat przez
biskupa miasta. Mnich kochanek wysany do Cylicji trzymany by tam
przez Focjusza w ukryciu pod dobr stra.
Wtedy jednak wkroczya w ca spraw cesarzowa Teodora. Dziki jej
naciskom Belizariusz musia pojedna si z on. Focjusz za zosta
pojmany; wadczyni stosujc rne tortury staraa si ze wydoby, gdzie
znajduje si Teodozjusz. Jeden za z przyjaci Focjusza, wtrcony z
rozkazu cesarzowej do lochu, przywizany napitym postronkiem do obu
jak bydl, stojc i zaatwiajc wszystkie potrzeby naturalne w tym samym
miejscu, wyszed wprawdzie po czterech miesicach na wolno, ale jako
obkany.
Wreszcie, mimo uporczywego milczenia Focjusza, Teodora zdoaa
odnale przyjaciela Antoniny, sprowadzia go do paacu i oddaa jej we
wzruszajcej scenie. Natomiast Focjusz, wiziony w lochu przez trzy lata,
dwukrotnie ucieka i szuka ratunku w kocioach, raz Bogurodzicy, drugi
raz w samej katedrze, zawsze daremnie. Dopiero za trzecim razem dotar a
do Jerozolimy, gdzie y przez wiele lat w przebraniu mnicha.
Ile w tej dziwacznej historii prawdy, ile zmyle Prokopiusza,
nienawidzcego wszystkich - Justyniana, Teodory, Belizariusza?
Zasadniczy zrb wydarze wydaje si zgodny z rzeczywistoci, pewne
jednak szczegy chyba ubarwiono. W kadym za razie jest w caej owej
opowieci co bardzo bizantyjskiego: podstpy, intrygi, a nade wszystko
odraajce przemieszanie okruciestwa i erotyki z pobonoci na pokaz;
wszystkie bowiem owe osoby uwaay si i byy uwaane za przykadnych
chrzecijan, jedne z nich fundoway kocioy, inne za nawet wstpoway

do klasztorw. Zetkniemy si jeszcze w owym wiecie z wielu podobnymi

sytuacjami. I trudno powstrzyma si od refleksji: o ile uczciwsi i sympatyczniejsi byli owi dawni grzeszni poganie, ktrzy przynajmniej nie
usiowali osania swych wystpkw witoszkowat hipokryzj.
Ale w splot ponurych intryg mia znacznie gbsze podoe polityczne.
czy si mianowicie z nieustpliw i nie przebierajc w rodkach walk,
jak cesarzowa od lat toczya z potnym ministrem Janem z Kapadocji;
doszo wreszcie do jego upadku, wanie w roku 541 i w duej mierze
dziki Antoninie.
Zaprzyjania si ona z crk Jana Eufemi i zdoaa jej wmwi, e Jan
powinien wraz z Belizariuszem powsta przeciw cesarzowi i przej ca
wadz. Poprzez Eufemi doprowadzia te do tajnego spotkania noc z
Janem, rzekomo w celu uoenia planu dalszego postpowania. Jan by na
pewno cakowicie lojalny wobec swego wadcy i jeli zgodzi si na
spotkanie z on Belizariusza, to tylko dlatego, by ostrzec j i jego przed
jakimikolwiek dziaaniami. Postpi wszake sam nierozwanie,
tymczasem bowiem cesarzowa, doskonale i natychmiast informowana
przez Antonin o kadej fazie intrygi, wymusia na Justynianie, by dla
ledzenia Jana wysa swych najzaufaszych ludzi, wrd nich Narsesa.
Podczas tajnej rozmowy doszo do utarczki zbrojnej, gdy chciano
zatrzyma Jana; zdoa on zbiec i szuka azylu w jednym z kociow
stolicy.
Uznano to za bezsporny dowd winy dostojnika. Z dnia na dzie straci
on wszystkie urzdy i godnoci, a jego ogromne majtki ulegy
konfiskacie; pniej zreszt cz z nich zostaa mu zwrcona. Musia
zamieszka w maoazjatyckim miecie Kyzikos. Nieszczcie chciao, e
biskup tego miasta zosta zamordowany przez nieznanych sprawcw.
Cesarzowa od razu wysuna absurdalne oskarenie, e waciwym
sprawc zabjstwa by Jan. Specjalnie powoana komisja nie potrafia tego
dowie, ale i tak skazano go na obicie kijami i zesanie do maej mieciny
w Egipcie. Najwyszy do niedawna dostojnik pozbawiony wszystkiego
musia w drodze podczas postojw dosownie ebra.
Nienawi cesarzowej cigaa Jana wci i wszdzie. Usiowaa
powtrnie doprowadzi do procesu w sprawie zabjstwa, jakby wyrok
poprzedni by zbyt agodny. I rzeczywicie, jeliby oskarenia byy
prawdziwe, Jan winien by zapaci gow: i za spiskowanie przeciw
cesarzowi, i za udzia w zamordowaniu biskupa. W obu jednak wypadkach
oszczdzono przynajmniej jego ycie. Czemu przypisa t powcigliwo? Wydaje si, e sam Justynian niezbyt wierzy w owe oskarenia i
rzetelno procesw. Postpi tak, jak to czsto si zdarza mom, ktrzy
ulegaj onom: dla witego spokoju w domu - a raczej w paacu - zgodzi
si na skazanie Jana, zachowujc wszake resztki uczciwoci nie pozwoli
na wydanie wyroku najsurowszego.
Jan wprawdzie przey Teodor, sw mierteln nieprzyjacik, i po jej
mierci powrci do stolicy, nigdy ju jednak nie odzyska znaczenia i
wpyww. Tak marnie zgasa gwiazda jednego z najwietniejszych mw
stanu za Justyniana! Jego pomysy administracyjne i finansowe mona
oczywicie krytykowa. Naley wszake uzna ich miao, rozmach,

nowatorstwo, a take bezinteresowno samego autora. Jego miejsce,

zwaszcza jako odpowiedzialnego za finanse, zaj Piotr Barsymes z Syrii.
Dla wspczesnych najwaniejszymi wydarzeniami roku 541 by najazd
perski, dramaty w domu Belizariusza, a nade wszystko gwatowny i
spektakularny upadek Jana z Kapadocji. Nikt jednak nie by wtedy w stanie
przewidzie, e rok w zapisze si w rocznikach historii czym, co
pozornie nie ma wikszego znaczenia faktycznego, naley jednak do
kategorii wielkich i wymownych symboli dziejowych. Oto wanie
wwczas piastowa swj urzd ostatni konsul rzymski.
Tradycja gosia, e od samego pocztku republiki, to jest od roku 509
p.n.e., corocznie zmieniay si pary najwyszych urzdnikw, bdcych
gow pastwa. Obejmowali sw godno najpierw w marcu, a potem w
dniu 1 stycznia; i tylko to stanowi jedn jedyn przyczyn, dla ktrej i my
wanie w tym dniu wchodzimy w rok nowy. Czyli - cho od wielu wiekw
nie ma ju ani Rzymu, ani konsulw - my wci kontynuujemy rzymski
rok konsularny! Nazwiskami konsulw datowano wszystkie dokumenty
oficjalne i prywatne, w praktyce bowiem nie istnia wwczas zwyczaj
liczenia lat od jakiego momentu pocztkowego, na przykad od zaoenia
Rzymu; owszem, stosowano niekiedy pomocniczo taki system, jak i
liczenie wedug olimpiad, ale tylko sporadycznie w uczonych dzieach
niektrych historykw.
Take za cesarstwa wyznaczano konsulw, a nawet po kilka ich par
rocznie, by to bowiem honor ogromny i wielce podany. Naprawd
wszake liczya si tylko para pierwsza, konsulw zwyczajnych, i tylko jej
nazwiskami rok oznaczano. I waciwie do tego sprowadza si cay
zaszczyt, nie przysugiwaa bowiem konsulom ju adna wadza
faktycznie. A od czasu do czasu sami cesarze piastowali ow godno.
Moemy odtworzy praktycznie biorc pen list konsulw - lub
urzdnikw, ktrzy w pewnych okresach im odpowiadali, cho zwali si
inaczej - od roku 509 p.n.e. a wanie po rok 541 n.e., kiedy to honor w z
woli Justyniana przypad senatorowi Bazyliuszowi. Potem konsulw ju
nigdy nie powoywano, cho cesarze bizantyjscy w pocztkach swych
panowa przydawali sobie w tytu. Tak wic, powtrzmy to raz jeszcze.
Bazyliusz by ostatnim prywatnym konsulem rzymskim, cho w
Konstantynopolu.
Jak jednak datowa dokumenty i wydarzenia? Zastosowano sposb
prosty, praktykowany ju poprzednio, kiedy zdarzay si pewne przerwy w
mianowaniu konsulw. Oto pisano: po konsulacie Bazyliusza rok ten a
ten. Tak czyniono jeszcze przez lat kilkadziesit. Mona by wic rzec, e
konsulat formalnie przey sam siebie.
Dlaczego zaprzestano powoywania konsulw? Dlaczego przerwano byt
ponad tysicletniej tradycji? Zadecydowaa oczywicie wola wadcy, a ten
mg mie na uwadze rne wzgldy. A wic na pewno to, e kady konsul
musia zwyczajowo urzdza igrzyska, co stanowio ogromny ciar nawet
dla bardzo bogatych ludzi prywatnych; tote sam Justynian ju w roku 537,
jak zreszt i niektrzy jego poprzednicy, usiowa ograniczy przepych
uroczystoci zwizanych z obejmowaniem urzdu. Po drugie, jak rol

moga odegra pycha Justyniana; nie potrafi on znie myli, e kto,

choby tylko przez rok, formalnie dorwnuje blaskowi jego imienia; i e
datuje si nazwiskiem czowieka prywatnego, a nie cesarskim. Da zreszt
wskazwk, e naley datowa wedug lat jego panowania i okresw
podatkowych, zwanych indykcjami.
Wspczeni waciwie nie zauwayli mierci prastarej instytucji. Liczyli
si zapewne z tym, e po kilku latach kto znowu obejmie konsulat. Dla
nas wszake, patrzcych z perspektywy prawie pitnastu stuleci, sprawa ma
znaczenie gboko symboliczne, podobnie jak zamknicie Akademii
platoskiej: formy organizacyjne i tradycje antycznego wiata odchodziy
niby to ostatecznie, a przecie w istocie wci trway, jak trwaj do dzi
akademie i jak wicimy corocznie powrt roku konsularnego.
Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego zniesienie konsulatu jest wane w
kulturze europejskiej. Oto przyczynio si to, przynajmniej porednio, do
rozpowszechnienia si najpierw w dzieach uczonych, potem i w yciu
prywatnym, do liczenia lat od pewnego punktu pocztkowego. Mg nim
by czy to pocztek wiata, czy te narodzenie Chrystusa; oba zreszt
obliczano w Bizancjum rnie.
Rok 542, czyli pierwszy po konsulacie Bazyliusza, zaznaczy si dwiema
klskami. Krl Chosroes znowu przekroczy granic, tym razem w
Mezopotamii, a wysany tam Belizariusz nie zdoa przeszkodzi mu w
zdobyciu miasta Kalinikum i uprowadzeniu w niewol jego mieszkacw.
Persowie mogliby i dalej, rycho jednak opucili ziemie cesarstwa.
Przyczyn by lk przed epidemi, ktra, zawleczona jesieni roku 542 z
Abisynii do Egiptu, stopniowo ogarniaa wszystkie krainy, siejc straszliwe
spustoszenie. Sza ze wschodu na zachd, od Egiptu i prowincji azjatyckich
przez ziemie bakaskie, przez Itali a po Hiszpani i Gali. W samym
Konstantynopolu pojawia si w maju roku 543. Przychodzia i odchodzia
falami w cigu lat kilkunastu, ale jej pierwszy atak by najgroniejszy i
pochon najwicej ofiar. W stolicy zmaro ponad trzysta tysicy osb, a
trupy leay nie pogrzebane na ulicach po kilkanacie dni. Zachorowa
rwnie sam cesarz, rozeszy si nawet w pewnym momencie pogoski o
jego mierci.
Posiadamy dokadny opis objaww i przebiegu choroby pira
Prokopiusza. Wiemy wic, e charakteryzowaa si ona opuchlin
prawdopodobnie gruczow limfatycznych oraz wysok dugotrwa
gorczk. Z jak wszake znan dzi jednostk chorobow mona by t
epidemi identyfikowa, musi chyba pozosta kwesti otwart.
Zaraza - jedna z najpotworniejszych, jakie nawiedziy wiat
rdziemnomorski w staroytnoci - bya w swych skutkach porwnywalna
z t, jaka przesza przez prowincje imperium rzymskiego w wieku II, za
panowania Marka Aureliusza. Uszczuplia w sposb drastyczny zasoby siy
ludzkiej, rk do pracy i do obrony. To z kolei spowodowao powane
zakcenia w yciu gospodarczym i zmniejszyo moliwoci wojskowe
pastwa, ktre musiao toczy bardzo krwawe walki na wci nowych
frontach: w Azji, w Italii, w Afryce.

SOWIANIE, PERSOWIE, OSTROGOCI

Pogoski o cikiej chorobie i nawet mierci Justyniana miay te
nieszczsny wpyw na losy Belizariusza i jego kolegi na froncie
wschodnim, Buzesa. Podobno owiadczyli oni publicznie, e nie przyjm
adnego nowego cesarza, narzuconego im przez stolic. Teodora uznaa to
za wyraz nielojalnoci, a nawet prb buntu. Obaj, odwoani do Konstantynopola, stracili swe godnoci. Buzes, wiziony w ciemnicy przez
ponad dwa lata, wyszed wreszcie na wolno, ale z bardzo osabionym
wzrokiem.
Belizariuszowi natomiast odebrano jego prywatne druyny zbrojnych,
skonfiskowano te znaczn cz majtku. Przygnbiony, y w
niepewnoci, czy nie jest to wstp do kar sroszych. Przykry to by widok,
wspomina Prokopiusz, gdy chodzi on po miecie niemal samotny, jak
zwyky obywatel, ponury, drcy z obawy przed skrytobjcz mierci.
Powrci do ask niespodziewanie z pocztkiem roku 544. Otrzyma
godno komesa stajni cesarskich i zosta wyprawiony do Italii jako wdz.
Cesarzowa gosia, e wstawia si za nim ze wzgldu na jego on, a sw
przyjacik, Antonin, tote on caowa stopy swej poowicy i mieni si
jej niewolnikiem.
Rzeczywiste jednak przyczyny byy gbsze. Imperium musiao znowu
prowadzi wojn w Italii, cho jednoczenie trway cikie walki z Persami
na wschodzie.
Wodzowie cesarscy wtargnli w roku 543 do Armenii, lecz po pewnych
sukcesach ponieli klsk. Z kolei w roku nastpnym krl Chosroes
najecha Syri. Usiowa zdoby Edess, zosta jednak odparty przez jej
bohaterskich obrocw; zdoa wszake szeroko spustoszy tereny
okoliczne.
Wreszcie wiosn roku 545 cesarz zdecydowa si na zawarcie rozejmu, i
to czciowego, mia bowiem obowizywa na obszarze Mezopotamii i
Syrii, ale nie w kraju Lazw u stp Kaukazu. Wypacono krlowi Persw z
gry 2000 funtw zota, wysano te na jego dwr - by to jeden z
warunkw rozejmu - najsawniejszego lekarza owych czasw Tribunusa.
Ten zgodnie z umow powrci do ojczyzny po roku, prowadzc ze sob
ponad 3000 osb wzitych przez krla do niewoli na ziemiach cesarstwa w
kampaniach poprzednich; byo to jedyne honorarium, o jakie prosi.
Rozejm odnawiano jeszcze dwukrotnie, prawdziwy za pokj mocarstwa
zawary dopiero z kocem roku 561. Persowie rezygnowali ostatecznie z
kraju Lazw, w wikszoci chrzecijan, cesarz za mia paci krlowi
rocznie 30.000 sztuk zota, cz z gry za lat siedem. Granica w Syrii i
Mezopotamii pozostawaa nie zmieniona, a obie strony zobowizay si do
niewznoszenia nowych umocnie i twierdz. Wyznaczono miejscowoci, w
ktrych kupcy z obu pastw mogli prowadzi handel. Zbiegw miano
wzajem wydawa. Chrzecijanie w Persji mogli wyznawa swoj wiar,
nie wolno im jednak byo prowadzi adnej dziaalnoci misyjnej.
Pokj mia obowizywa przez lat pidziesit, faktycznie wszake

zosta zerwany po kilku latach, ale Justynian wtedy ju nie y. W istocie

ukad nie przynosi adnych istotnych korzyci nikomu, straty za, jakie
oba mocarstwa poniosy w owych wojnach, byy wrcz nie do obliczenia,
nie do ogarnicia wyobrani. Ile to razy w dziejach miaa si powtarza
podobna sytuacja! Wojny prowadzone bez sensu, bez celu, bez adnej
koniecznoci materialnej! I nic si nie zmienio, nawet w wieku XX.
Naley jednak cofn si do czasw owego pierwszego rozejmu z roku
545. Jeli cesarz go zawar, to na pewno z racji powanych trudnoci, jakie
mia na innych obszarach, zarwno w Italii i w Afryce, jak te znacznie
bliej stolicy, na ziemiach bakaskich, gdzie coraz potniej i groniej
napieray plemiona sowiaskie. Zwano ich wtedy Antami i Sklawenami.
Jak widzieli ich wspczeni? Oto charakterystyka nakrelona przez
Prokopiusza:
Nie podlegaj wadzy jednego czowieka, lecz od dawna yj w
ludowadztwie i dlatego zawsze wszystkie pomylne i niepomylne sprawy
zaatwiane bywaj na oglnym zgromadzeniu: A take, co si tyczy innych
szczegw, te same maj, krtko mwic, urzdzenia i obyczaje ci
pnocni barbarzycy. Uwaaj, e jeden tylko bg, twrca byskawic, jest
panem caego wiata i skadaj mu w ofierze woy i wszystkie inne
zwierzta ofiarne [...] Oddaj ponadto cze rzekom, nimfom i innym
jakim duchom i skadaj im wszystkim ofiary, a w czasie tych ofiar czyni
wrby.
Mieszkaj w ndznych chatach rozsiedleni z dala jedni od drugich, a
przewanie kady zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania. Stajc do
walki, na og pieszo id na nieprzyjaciela, majc w rku tarcz i oszczepy,
pancerza natomiast nigdy nie wdziewaj. Niektrzy nie maj ani koszuli,
ani paszcza, lecz jedynie dugie spodnie podkasane a do kroku i tak staj
do walki z wrogiem.
Obydwa plemiona mwi jednym jzykiem niesychanie barbarzyskim.
A nawet i zewntrznym wygldem nie rni si midzy sob: wszyscy
bowiem s roli i niezwykle silni, a skra ich i wosy nie s ani bardzo biae
wzgldnie powe, ani nie przechodz zdecydowanie w kolor ciemny, lecz
wszyscy s rudawi. ycie wiod twarde i na najniszej stopie jak Masageci,
a brudem s okryci stale jak i oni. A przecie bynajmniej nie s niegodziwi
z natury i skonni do czynienia le, lecz prostot obyczajw przypominaj
Hunw (przekad Mariana Plezi).
Owe plemiona - a take Protobugarzy, resztki Hunw, a nieco pniej
jeszcze Awarowie - najeday i upiy prowincje bakaskie niemal
corocznie, cho byy to inwazje o rnym nasileniu i zasigu. Ziemie
uprawne pustoszono prawdziwie ogniem i mieczem, hordy za
barbarzycw podchodziy niejednokrotnie niemal pod same mury stolicy,
a w Grecji a pod Termopile. Ogromne straty w ludziach i zasobach
materialnych byy wrcz niewyobraalne. Naley jednak stwierdzi, e
mimo wszystko nigdy za panowania Justyniana adnemu obcemu ludowi
nie udao si osiedli na stae w prowincjach na poudnie od Dunaju. Ju to
samo stanowio duy sukces.
Natomiast na innych terenach imperium musiao wyta wszystkie siy,
by nie utraci tego, co zdobyo niedawno straszliwym kosztem. Tak byo w

Afryce, ale zwaszcza w Italii.

Ostrogoci, wyparci przez Belizariusza z waciwego pwyspu,
utrzymali swoje siedziby na pnoc od Padu. Kiedy Witiges podda si i
zosta wywieziony do Konstantynopola, wybrali, jak ju wspomniano,
nowego krla, Ildibada. Zosta on zamordowany w wyniku splotu intryg
wiosn roku 541, a jesieni tego roku, po rnych zatargach wrd
wojownikw, okrzyknito krlem modego krewnego Ildibada Baldwil;
mia on przej do historii pod swym zdrobniaym imieniem Totila.
Wybr okaza si wyjtkowo trafny i szczsny - oczywicie z
ostrogockiego punktu widzenia. Nowy wadca zabysn wkrtce
wietnymi talentami wojskowymi i organizacyjnymi. Rzecz inna, e w
odnoszeniu sukcesw bardzo mu pomg stan armii cesarskiej w Italii.
Miaa ona kilku skconych z sob dowdcw - zapewne zreszt z winy
Justyniana, ktry chyba obawia si przekazania caej wadzy na tym
terenie w jedne rce, nie ufa bowiem nikomu. Dyscyplina wrd wojsk
ulega rozprzeniu, administracja za, biurokratyczna i skorumpowana,
dopieka ludnoci znacznie bardziej od dotychczasowej gockiej.
Cesarz oczywicie nie uzna Totili za krla. Aby go usun, wyprawi
swe wojska za Pad, poniosy one jednak klsk. Totila natychmiast
wykorzysta sytuacj. Przeszed Apeniny, zaj Umbri, pomaszerowa
nastpnie daleko na poudnie i opanowa krainy a po sam cypel pwyspu.
Zacz te oblega Neapol i wkroczy w jego mury wiosn roku 543 dziki
przyjaznej postawie ludnoci, ktr te potraktowa jak i cesarsk zaog bardzo wyrozumiale. Usiowa rwnie przecign na sw stron rzymian,
to jednak si nie udao, cho cierpieli oni wiele od naduy onierzy i
urzdnikw cesarza; wicej ni za czasw panowania gockiego.
I wtedy to wanie, kiedy Totila poczyni ju takie postpy, Justynian
zdecydowa si wyprawi do Italii Belizariusza jako wodza naczelnego;
mia odzyska to, co tak szybko i atwo zdoby przed kilku laty. Otrzyma
jednak tym razem za mao wojsk, zaledwie kilka tysicy zbrojnych, i za
mao pienidzy. Stan na ziemiach pwyspu w lecie roku 544, nie mg
jednak dokona niczego. Musia przypatrywa si bezsilnie, jak kapituluj
przed Totil dalsze miasta - wrd nich Bolonia, Spoleto, Asy, Placentia.
Totila rozbi swj obz w Tibur, obecnym Tivoli, i usiowa znowu
Rzym zdoby, ale spotka si z twardym oporem osadzonej tam przez
Belizariusza zaogi, bardzo zreszt nielicznej. Wdz za Justyniana z kolei
mia zbyt sabe i rozproszone siy, by mg rozpoczyna jakiekolwiek
powane dziaania przeciw Ostrogotom. Panowa dziki swej flocie na
morzu, ale na ldzie wadztwo Totili wci si rozszerzao, wojska
cesarskie broniy si tylko w niektrych miastach.
Bez wydatnej pomocy z Konstantynopola wojna nie rokowaa adnych
nadziei. Wdz wysa wic do stolicy sw on Antonin; towarzyszya mu
ona wiernie w trudach i niebezpieczestwach tej wyprawy, cho miaa ju
lat 60. Obecnie wyjechaa, by wyjedna wsparcie od Justyniana poprzez
sw przyjacik cesarzow Teodor.
Kiedy wszake przybya nad Bosfor, wadczyni ju nie ya. Zmara w
dniu 28 czerwca roku 548. Przyczyn mierci by rak. Odesza - przy

wszystkich jej wadach, wystpkach i bdach - osoba niezwyka. Jej wpyw

na losy imperium trudno jednoznacznie okreli i oceni, by on wszake w
pewnych momentach, jak choby podczas powstania Nika, decydujcy.
Koczya si wana epoka nie tylko w yciu osobistym Justyniana, ale i w
polityce pastwa. Do gosu dochodzili nowi ludzie, nowe ugrupowania.
Belizariusz i jego ona odczuli to najpierw i przede wszystkim. Skoro
stracili swoj popleczniczk u boku wadcy, nie byo co liczy na pomoc
wojskow i finansow dla dziaa w Italii. Antonina moga stara si w tej
sytuacji tylko o jedno: o odwoanie jej ma z dowdztwa.
Co prawda jego wrogowie mieli powane, rzeczowe argumenty,
domagajc si tego samego. W cigu kilku lat Belizariusz nigdy i nigdzie
nie odnis powanych sukcesw wojskowych - z wyjtkiem opanowania
Rzymu, w czym wszake, jak si zdaje, pomg mu niezrczny manewr
Totili. Nigdy te i nigdzie nie przyj bitwy z Ostrogotami w otwartym
polu, cho ci wrcz dyli do tego; wdz wszake i jego armia, twierdzi
Prokopiusz obrazowo, trzli si ze strachu. Oskarano go rwnie o
zdzierstwa wobec ludnoci. Co prawda wanie ten zarzut by cakowicie
nie usprawiedliwiony, c bowiem mia czyni wdz, by wyywi swych
onierzy, skoro stolica nie dawaa przez cae lata adnego rzeczywistego
wsparcia? Wojsko byo zdane tylko na to, co samo zdoao wycisn z
mieszkacw kraju.
Dymisja Belizariusza miaa charakter honorowy. Pniejsze legendy
opowiaday o uwizieniu i nawet olepieniu wielkiego i tak zasuonego
wodza; i o tym, jak to przez ostatnie lata ycia wegetowa w ndzy,
wycigajc do po jamun. Naprawd za nosi on do koca swych dni
dostojne tytuy, obsypywany by zaszczytami, opywa w bogactwa, cesarz
okazywa mu yczliwo i zaufanie. Owszem, skutkiem normalnych intryg
dworskich przey pniej krtki okres nieaski, bardzo jednak agodnej.
Faktem jest natomiast, e nigdy ju nie otrzyma rzeczywistego dowdztwa
w polu. Zmar w marcu roku 565.
Wraz z nim i z cesarzow Teodor schodzio ze sceny dziejowej cae
pokolenie, odgrywajce tak wielk rol przez tyle lat Justynianowego
panowania.

UPADEK OSTROGOTW
Po odwoaniu Belizariusza z Italii cesarz nie przysya tam przez pewien
czas adnych nowych dowdcw. Totila wic czyni szybkie postpy,
zdobywajc lub zajmujc bez walki rne miejscowoci, a obszar
posiadoci bizantyjskich kurczy si z miesica na miesic.
Oblegany przez Ostrogotw by Rzym, w ktrym bronio si tylko 3000
onierzy cesarskich. Wreszcie 16 stycznia roku 550 Izauryjczycy, ktrzy
ju od lat nie otrzymywali adnego odu, otworzyli jedn z bram.
Zdobywcy dokonali masakry obrocw, ale kilkuset z nich poddao si i
przeszo na sub u Ostrogotw, cz za zdoaa przedrze si poza
mury.
W stosunku do ludnoci krl okaza wspaniaomylno. Wzywa

mieszkacw i senatorw do powrotu, przystpi take do odbudowy

zniszcze; co prawda w tym zakresie rezultaty byy skromne, bo niewielkie
te miano rodki materialne. Totila wyda nawet igrzyska w Cyrku
Wielkim, ktrym sam prezydowa. Byy to chyba ostatnie oficjalne
igrzyska w tej wspaniaej, ogromnej budowli, najwikszej w dawnym
Rzymie, ktra przez cae wieki stanowia prawdziwe centrum ycia i
emocji stolicy wiata. Dzi nic z niej nie pozostao - poza pustym placem i
uomkiem muru pomidzy wzgrzem Palatynu i Awentynem. Jake aosne
musiao by to widowisko w umierajcym, wyludnionym miecie ruin,
wydawane przez jego pana, krla barbarzyskich najedcw!
Totila pragn szczerze zakoczenia wojny, wyprawi wic ponownie
posw do Konstantynopola. Proponowa warunki ukadu jeszcze
korzystniejsze od tych, jakie oferowa poprzednio: staby si sojusznikiem
cesarstwa, zobowizanym do pacenia daniny i wystawiania kontyngentu
wojskowego na kade danie. Jednake jego posowie nawet nie uzyskali
posuchania.
Justynianem powodowaa wycznie ambicja zrealizowania celw, jakie
sobie postawi, i starcza zacito, ktr uwaa za chwalebn
konsekwencj. Koszty nie gray adnej roli, wane byo tylko to, by nie
zej z obranej drogi. To jeden z licznych, niestety, przykadw,
pokazujcych z jaskraw wyrazistoci, jak osobiste cechy jednostki, jej
brak rozeznania i wyobrani, nieumiejtno pjcia na kompromis,
wpywaj w sposb katastrofalny na bieg wielkich wydarze dziejowych.
W tym wypadku nieustpliwo Justyniana wobec rozsdnej postawy
krla, odepchnicie rki wycignitej do zgody, miay potem tragiczne
skutki dla wszystkich: cesarstwa, Ostrogotw, Italii.
Sytuacja skonia Totil do zadania nowego ciosu cesarzowi - skoro nie
byo adnej nadziei na zawarcie korzystnego dla obu stron pokoju.
Przygotowa wypraw na Sycyli i zebra ogromn flot kilkuset okrtw.
Po drodze zaj Tarent, a w maju roku 550 by ju na wyspie, ktr jego
wojska grabiy bezlitonie.
Justynian wykazywa dotychczas zdumiewajc bezczynno i
obojtno wobec wydarze w Italii. Kto wie, czy nie skutkiem starczej
niemonoci podejmowania jakiejkolwiek decyzji. A u jego boku nie byo
ju Teodory. Jednake groba utraty Sycylii wyrwaa go jakby z letargu.
Wyznaczy natychmiast wodza wyprawy przeciw Ostrogotom. Zosta nim
jego siostrzeniec Germanus, wsawiony ju w wielu wojnach i cieszcy si
du popularnoci, a nawet uwaany za nastpc tronu. Niedawno
polubi on Matasunt, wnuczk Teodoryka Wielkiego, a wdow po
Witigesie. Ten zwizek maeski zrobi due wraenie wrd Ostrogotw
italskich. Mnoyy si oznaki, e wielu z nich chtnie by przeszo na stron
Germanusa jako skoligaconego z rodem ich wielkiego krla. Nieszczcie
jednak chciao, e w drodze do Italii Germanus zatrzyma si w Serdice,
obecnej Sofii, gdzie zachorowa i zmar jesieni roku 550.
Nowym wodzem zosta Narses, ktry ju przed kilkunastu laty przez
jaki czas sprawowa komend w Italii. Tym razem cesarz wyposay go
hojnie w pienidze i ludzi. Mimo to nie mg on natychmiast ruszy na

zachd, musia bowiem wpierw odeprze najazd plemion zza Dunaju.

Tymczasem jednak inni wodzowie Justyniana zdoali wyprze Ostrogotw
z Sycylii.
W lecie roku 551 doszo do bitwy morskiej pomidzy flot ostrogock i
bizantyjsk na Adriatyku w pobliu nadbrzenego miasta Sena Gallica; to
dzisiejsza Sinigaglia. Ostrogoci stracili wikszo swych okrtw, co dao
cesarstwu panowanie na morzu i uwolnio wybrzea Dalmacji oraz Grecji
od plagi cigych atakw i zniszcze. Uwolniona te zostaa od oblenia
Ankona. Ostrogoci wszake w pewnym stopniu powetowali sobie t klsk
zajmujc Sardyni i Korsyk, gdzie siy cesarskie byy znikome.
Wreszcie wiosn roku 552 Narses rozpocz marsz ku Italii na czele
armii majcej ponad 20.000 zbrojnych. Byli to w wikszej czci
najemnicy z rnych ludw pogranicznych. Samych Longobardw liczono
kilka tysicy. Byli te Herulowie i Gepidowie, a take Protobugarzy i
Hunowie, a nawet Persowie. Poniewa Narses nie mia do okrtw, by
wszystkie te oddziay przeprawi przez Adriatyk jednorazowo i cznie, a
obawia si dokonywa tego czciami, obra drog wzdu wybrzey
morza. Bya ona za to duga i kopotliwa, najeona wszelkimi
przeszkodami. Narses zdoa je wszake pokona i 6 czerwca stan w
Rawennie, gdzie znajdowa si cesarski garnizon. W kilkanacie dni
pniej poczone siy ruszyy na poudnie i Drog Flaminijsk wdary si
w gb Apeninw.
Do spotkania z zastpami Ostrogotw pod wodz samego Totili doszo w
Umbrii pod miejscowoci Tadinae, czyli Busta Gallorum, zwan obecnie
Gualdo Tadino. By to ju schyek czerwca. Bitwa miaa zadecydowa nie
tylko o losach kampanii, ale o przyszoci Ostrogotw i caej Italii.
Mordercze zmagania przyniosy ostateczne zwycistwo wojskom
Narsesa. Byy one znacznie liczniejsze, a znajdoway si wrd nich
oddziay doskonaych ucznikw. Narses okaza si te znakomitym
wodzem, umiejtnie stosujc taktyk okrenia. Na nic si zday
rozpaczliwe szare wietnej jazdy Ostrogotw. Na polu bitwy lego ich
6000, a tysice tych, co si poddali, zostao wyrnitych przez
rozwcieczonych, okrutnych onierzy i najemnikw cesarskich.
Totila w swej wspaniaej zbroi walczy bohatersko wrd pierwszych
szeregw. Ciko ranny zdoa si jeszcze wyrwa z garstk swoich, ale
zmar w maej pobliskiej miejscowoci. Tam go pochowano, zwycizcy
jednak nie uszanowali grobu i ciaa dzielnego krla. Wykopali zwoki,
odarli je z wszystkiego i przewieli do Konstantynopola, aby rzuci pod
stopy Justyniana. A trzeba stwierdzi, e Totila by jedn z najsympatyczniejszych postaci owych czasw. Odwany i rycerski, wierny swym
obowizkom do koca, odznacza si rwnie pewn ludzkoci,
niechtnie stosujc rodki surowe; postawa bardzo rzadka w tamtej epoce.
Byo to najwietniejsze zwycistwo ora cesarskiego od wielu
dziesitek lat. A zarazem bitwa ta naley do najbardziej znaczcych w
historii Europy, cho jest stosunkowo mao znana, wspominaj bowiem o
niej tylko obszerniejsze podrczniki. To te powd do refleksji.
Jednym z pierwszych posuni Narsesa po bitwie byo odesanie - i to
pod eskort! - kontyngentu Longobardw, zaczli bowiem rabowa

bezlitonie okoliczn ludno. Odeszli obadowani pienidzmi i upami, ale

zabierali te ze sob pami o piknej, bogatej, sonecznej krainie, ktr w
tak wielkiej liczbie ujrzeli po raz pierwszy. Mieli tu powrci za lat
kilkanacie, ju po zgonie Justyniana.
Nastpnie Narses ruszy na Rzym i wnet go zdoby, nieliczna bowiem
zaoga ostrogocka nie moga stawi skutecznego oporu. Odtd dawna
stolica imperium miaa pozostawa w sferze politycznych wpyww
Bizancjum przez ponad dwa wieki, co z kolei stwarzao szczegln
sytuacj dla papiestwa; a gdyby nie ono, Rzym staby si nic nie
znaczcym miastem prowincjonalnym.
Mimo klski i cigych niepowodze Ostrogoci rozproszeni po wielu
grodach i krainach Italii wcale nie myleli o kapitulacji. Wybrali w Pawii
nowego krla; zosta nim dowiadczony wdz imieniem Teja. Jego krtkie
panowanie zapisao si wielu zbrodniami wobec ludnoci Italii, chcia
bowiem utrzymywa j w ryzach strachem. On sam kaza wymordowa
trzystu modych chopcw, synw dostojnikw z rnych miejscowoci;
Totila wzi ich jako zakadnikw, aby by pewnym lojalnoci
mieszkacw w wojnie z cesarzem. Wyrnito te grup senatorw
powracajcych do Rzymu po zdobyciu miasta przez Narsesa.
Ten za przystpi do oblegania miasta Kume, gdzie znajdowa si
skarbiec ostrogocki, a dowodzi brat Tei. Krl wic pospieszy mu z
pomoc. Przedar si z Pawii w okolice Zatoki Neapolitaskiej i rozbi
swj obz u stp Wezuwiusza. Oba wojska stay tam naprzeciw siebie
przez dwa miesice. Flota jednak, zaopatrujca Ostrogotw w ywno,
przesza na stron Narsesa. Teja wycofa si wwczas nieco na poudnie i
zaj gr Laktarius u nasady pwyspu Sorrento.
Tutaj pod sam koniec roku 552 doszo do nowej, a zarazem ostatniej
wielkiej bitwy w historii Ostrogotw. Krwawe zmagania trway dwa dni.
Krl Teja, dzielnie walczcy pieszo w pierwszych szeregach, zgin ju na
pocztku i Bizantyjczycy triumfalnie obnosili jego odcit gow na
wczni, ale nie zamao to ducha wojownikw. Poddali si dopiero
wieczorem dnia nastpnego, i to na warunkach honorowych: mogli odej
spokojnie.
Tak wic Ostrogoci nie mieli ju krla, przegrali bitw, ale mimo to ich
zaogi w rnych miastach, take w Kume, wcale nie mylay kapitulowa.
Mieli te w swym rku znaczne obszary na pnoc od Padu. Co
najwaniejsze, liczyli na pomoc Frankw i Alamanw. I rzeczywicie, cho
sam krl Frankw w wojn italsk miesza si nie chcia, udzieli cichego
zezwolenia dwom alamaskim wodzom, braciom, Butilinowi i Liutarowi.
W roku 554 ich hordy spustoszyy ca Itali poudniow i rodkow.
Bdc jeszcze poganami Alamanowie nie oszczdzali nawet kociow.
Jednake bandy Liutara zostay rozbite w drodze powrotnej w pobliu
Pesaro nad Adriatykiem, a resztki ich wraz z samym wodzem pady ofiar
epidemii. Natomiast Narses zada cakowit klsk Butilinowi w pobliu
Kapui. Rzym wici uroczycie te zwycistwa, Narses za przystpi do
oblegania grodu Conza w grach Apeninu. Zaoga, 5000 wojownikw,
poddaa si z godu dopiero wiosn roku 555. Jecw odesano do stolicy.

Ale opr poszczeglnych miast w rnych krainach Italii, gdzie siedzieli

Ostrogoci, trwa jeszcze kilka lat. Werona i Brescia zostay opanowane
dopiero w roku 561 lub 562, a wic w dziesi lat po klsce i mierci Totili.
Dopiero wtedy, i po odparciu najazdu Frankw, caa Italia od cypla poudniowego po Alpy znalaza si pod wadz Justyniana.
By to ju koniec epopei wielkiego i walecznego ludu. Trzeba bowiem
przyzna, e Ostrogoci bronili si dzielnie i do koca, nawet kiedy nie
mieli ju adnej nadziei. Wojna z nimi trwaa wiele lat i wymagaa
ogromnych ofiar, obfitowaa w dramatyczne zwroty. A tymczasem bogate
krlestwo Wandalw w Afryce pado niemal od jednego uderzenia!
Oba wszake ludy spotka los identyczny: pokonane ornie straciy nie
tylko swj byt polityczny, ale i odrbno etniczn, rozpyny si rycho w
masie obcych i wymary, nie pozostawiajc oprcz imienia adnych
ladw. Oba te musiay przypisa swoj mier woli i zdecydowaniu tylko
jednego czowieka. By nim Justynian.
Tak, cesarz zdoby Itali, ale za jak cen! Kraj skutkiem wielokrotnych
najazdw i rabunkw by cakowicie zniszczony. Propaganda Justyniana
gosia wprawdzie, e zosta wyzwolony spod wadzy tyraskiej, w istocie
wszake tylko zmieni pana, i to na gorszego. Za rzdw ostrogockich
mieszkacy Italii mieli sporo swobd, rzdzili si dawnymi prawami,
korzystali z dobrodziejstw spokoju i stabilizacji. Obecni zdobywcy wprawdzie mienili si Rzymianami i oswobodzicielami, byli jednak z
pochodzenia przewanie Grekami, wojska mieli gwnie barbarzyskie i
le patne, aparat za urzdniczy, tpy i skorumpowany, dziaa
biurokratycznie, traktujc te ziemie jako prowincje podlege i zobowizane
do danin.
Ca Itali pokryway ruiny, ale najwidoczniejsze byo to w samym
Rzymie. Ani Alaryk, ani Genzeryk, ani Burgundowie nie poczynili w
wieku V, wszyscy cznie, tyle spustosze, ile kilkakrotne oblenia i
przechodzenie miasta z rk do rk podczas wojny z Ostrogotami. Od
zupenego upadku bronio Rzym gwnie to, e stanowi siedzib biskupa
najwyszego autorytetem na Zachodzie.
Celem unormowania sytuacji prawnej w Italii cesarz wyda ju w roku
554 sawn konstytucj, zwan pragmatyczn. Porzdkowaa ona przede
wszystkim stosunki wasnociowe. Uznawaa za niewane wszystkie
zarwno konfiskaty, jak te darowizny poczynione przez tyrana Totil,
zatwierdzaa natomiast wszelkie akty prawne dokonane przez i za poprzednich krlw ostrogockich. Wprowadzaa do Italii prawodawstwo
Justynianowe, zapewniaa mieszkacom Rzymu, podobnie jak i
profesorom, lekarzom, prawnikom, zaopatrzenie w naturze, potwierdzaa
te przywileje warstw wyszych, a zwaszcza senatorw.
Zarzd cywilny Italii powierzony zosta prefektowi pretorium. Jego
prefektura obejmowaa sam pwysep, dolin Padu i cz Alp. Natomiast
Dalmacja i Sycylia podlegay wprost Konstantynopolowi, Korsyka za i
Sardynia prefektowi Afryki.
Faktyczn stolic Italii staa si Rawenna; bya ni zreszt i za ostatnich
cesarzy zachodniorzymskich, i za krlw ostrogockich. Zwaszcza dwa
kocioy w tym miecie s do dzi pomnikami chway Justyniana i

wspaniaymi przykadami wczesnobizantyjskiego budownictwa: San Vitale

oraz Sant Apollinare in Classe. Mozaiki w pierwszym z nich, przedstawiajce Justyniana i Teodor z otoczeniem, nale do najwietniejszych
i najbardziej znanych z zachowanych dzie sztuki tego okresu.
Tu po roku 550 udao si cesarzowi, tym razem bez wikszego wysiku,
zaj spor cz poudniowej Hiszpanii z Malag, Kordob i Kartagen.
Uzyska to udzielajc pomocy jednemu w rywali do tronu w krlestwie
Wizygotw, wczesnych panw Hiszpanii.
Mogo si wic wydawa, e imperium rzymskie zmartwychwstaje i
Morze rdziemne znowu bdzie morzem wewntrznym tylko jednego
pastwa. Zapewne sdzio tak wielu wspczesnych, a przede wszystkim
sam Justynian. Myli si bardzo.

OSTATNIE LATA
Przez wszystkie lata owych krwawych wojen, toczonych w tylu
krainach, Justynian nie opuszcza stolicy. Interesowa si gwnie
kwestiami teologicznymi i polityk kocieln. By to rodzaj optania
religijnego, co wytykaj mu pisarze take chrzecijascy, wczeni i
pniejsi. Z wiekiem wcale ono nie sabo, raczej si potgowao; zjawisko
psychologicznie zrozumiae, a zdarzajce si nie tak rzadko i nie tylko w
staroytnoci.
Szczeglnego znaczenia nabraa sprawa edyktu, jaki cesarz wyda w
roku 543. W jego trzech rozdziaach - std umowna nazwa edyktu - potpi
pogldy trzech biskupw, dawno ju zmarych, podejrzanych o skaenie
nestorianizmem. Bya to herezja nauczajca, e w Chrystusie istniay dwie
zupenie oddzielne osoby, boska i ludzka. Justynian sdzi, e wystpujc
przeciw tamtym trzem pozyska sobie monofizytw i doprowadzi do
jednoci w chrzecijastwie. Naprawd za zasia ziarno nowych,
powanych konfliktw.
Biskupi wschodni przyjli edykt, zachodni natomiast byli mu niechtni.
Po pierwsze dlatego, e owe pisma i pogldy byy im raczej nie znane, nie
bardzo wic rozumieli istot problemu. Dalej niezupenie jasna bya
kwestia, czy edykt jest w ogle potrzebny, skoro kwestie te rozpatrywa ju
sobr chalcedoski. Wreszcie nie wydawao si rzecz waciw potpianie
osb i pism sprzed stulecia.
Justynian wszake nie myla ustpowa. W roku 547 zosta
sprowadzony z Rzymu do Konstantynopola papie Wigiliusz. Po kilku
miesicach pertraktacji i naciskw zgodzi si na podpisanie potpienia
Trzech Rozdziaw. Wiadomo o tym doprowadzia do gwatownej reakcji
w gminach chrzecijaskich Zachodu. Biskupi afrykascy wrcz wyklli
papiea, na co on z kolei oboy ich kltw. Doszo do powanych
rozamw, a nawet bjek i rozlewu krwi w kocioach pomidzy
przeciwnikami i zwolennikami papiea.
A tymczasem on sam, moe skutkiem wieci o tych wydarzeniach,
zmieni zdanie i przeciwstawi si cesarzowi w sprawie Trzech Rozdziaw.
Molestowany przez jego ludzi, szuka schronienia najpierw w jednym z

kociow stolicy, a kiedy doszo tam do scen gorszcych, zdoa przenie

si do Chalcedonu, gdzie odwoa sw zgod na potpienie Trzech
Rozdziaw.
Cesarz znalaz wyjcie i z tej sytuacji. Zwoa sobr powszechny, pity
ju z rzdu, do Konstantynopola w roku 553. Przybyli gwnie biskupi
wschodni. Zoono Wigiliusza z urzdu, nie umniejszajc jednak powagi
Rzymu, wprowadzono bowiem subtelne rozrnienie pomidzy stolic
biskupi, a tym, ktry na niej zasiada. Ju po zakoczeniu obrad soboru
papie aprobowa jego postanowienia i znowu potpi Trzy Rozdziay.
Uwolniony mg powrci do Rzymu, zmar jednak podczas podry w
roku 555.
Zmienno - czy te raczej chwiejno - postaw Wigiliusza wywoaa
oburzenie w wielu orodkach chrzecijastwa zachodniego. Doszo nawet
do tego, e gminy w Mediolanie i w Akwilei zerway na dugo stosunki z
Rzymem. Naley jednak raz jeszcze zaznaczy, e na Zachodzie nie
orientowano si w subtelnociach dogmatycznych i taktycznych caej
kwestii, wiedza bowiem i zainteresowania teologiczne byy tu bez
porwnania nisze ni na Wschodzie, co oczywicie czyo si z zupenym
upadkiem wyksztacenia skutkiem najazdw barbarzyskich i chaosu we
wszystkich dziedzinach ycia. Oceniano wic postpowanie papiea
Wigiliusza nie tyle z punktu widzenia zasady sporu, ile ze wzgldw
ambicjonalnych: reprezentant kociow zachodnich nie powinien
ustpowa wobec da cesarza Wschodu!
Zawikany konflikt teologiczny wok Trzech Rozdziaw wydaje si
bardzo odlegy w czasie i zupenie niewany dla problemw i ycia
wspczesnego chrzecijastwa, w rzeczywistoci wszake pozosta on
zawsze i po dzie dzisiejszy spraw draliw. Dowodzi tego fakt, e na
tamte spory powoywano si niejednokrotnie, a take podczas obrad soboru
watykaskiego I, kiedy dyskutowano problem nieomylnoci papiea w
kwestiach wiary. Katoliccy za autorzy jednej z najnowszych historii
Kocioa, J. Danielou i H.I. Marrou, wskazuj taktownie, e teologowie
wci jeszcze rozpatruj problem, jakie znaczenie mona przypisa owym
dokumentom, ktre podpisa Wigiliusz, i czy decyzje soboru V maj walor
prawny. Po tylu wiekach...
Justynian za nadal pogra si w teologicznych medytacjach i
spekulacjach. Doszed wreszcie do wniosku, ju po roku 560, e racj maj
ci, co nauczaj, e ciao Chrystusa byo nieskazitelne ju przed
zmartwychwstaniem, a wobec tego i jego cierpienia naley uzna za
pozorne. W przeciwnym bowiem wypadku, dowodzono, podlegaoby ono
wszystkim przypadociom i ndzom natury ciaa czowieczego, co
przecie jest niemoliwe. T doktryn Justynian postanowi narzuci
wszystkim chrzecijanom sw wadz poprzez bardzo surowe edykty.
Wywoao to zdecydowany opr duchowiestwa, wrd nich take
patriarchy Konstantynopola. Na rozkaz cesarza zosta on zoony z urzdu i
skazany na wygnanie. Trudno sobie wyobrazi, do jakich konfliktw,
przeladowa i zaburze w chrzecijastwie doprowadzi by mogy te
nowe pomysy i dziaania cesarza. Odszed jednak ze wiata, nim doszo do
najgorszego.

Jakby mao byo jeszcze wojen, epidemii, zatargw religijnych, co

pewien czas dochodzio w samej stolicy i w innych wielkich miastach do
gronych rozruchw ulicznych, wzniecanych przez cyrkowe stronnictwa
Zielonych i Niebieskich. Organizacje te odyy po powstaniu Nika i rzezi w
roku 532. Istotn za przyczyn zamieszek stanowiy ogromne trudnoci,
jakie nasuwao zaopatrzenie w ywno duych skupisk mieszkacw,
zwaszcza oczywicie Konstantynopola. Napyway tu, do grodu
bezpiecznego i bogatego, tumy mieszkacw z rnych krain imperium,
aby y nic nie robic, a dajc chleba i igrzysk od cesarza i monych.
Rozrywk by rwnie udzia w uroczystociach pastwowych i religijnych
- a take w demonstracjach i wszelkich wystpieniach przeciw wadzy. Ile
to byo emocji, ile sposobnoci, by wyadowa instynkty walki, nienawici,
dzy krwi!
Takimi sprawami ya stolica. Tote chyba nikt w jej murach nie zwrci
nalenej uwagi na fakt, e mniej wicej w roku 561 pojawio si za dolnym
Dunajem nowe plemi koczownicze. Zwano je Awarami. Przybyo a z
terenw Mandurii i Mongolii, gdzie okoo roku 555 pokonali ich
dotychczasowi poddani, Turcy. Potem przez pewien czas zamieszkiwali na
pnoc od Kaukazu i tam to weszli w kontakt z cesarskim wodzem
Justynem, synem Germanusa, ktry skierowa ich posw do stolicy.
Tutaj wzbudzili sensacj swoimi strojami, wzorowanymi na chiskich.
Zawarto z nimi przymierze w nadziei, e pomog poskromi
przygraniczne, wrogie plemiona, a zwaszcza sowiaskich Antw i resztki
Hunw. A w kilka lat pniej Awarowie stanli, jak wspomniano, nad
dolnym Dunajem. Ich ksi Bajan zada, by pozwolono ludowi osiedli
si na ziemiach cesarstwa w obecnej Dobrudy. Justynian oczywicie nie
mg wyrazi na to zgody, cho owa kraina, spustoszona cigymi
najazdami, potrzebowaa rk do pracy; ale koczowniczy, upieski lud
zupenie si nie nadawa do uprawy roli.
Awarowie odpowiedzieli pogrkami, byli jednak zbyt sabi, by
usiowa przekroczy Dunaj i zdobywa tamte obszary si. Ostatecznie
jako niby to sprzymierzecy cesarstwa otrzymali pewne wsparcie i
dokonali najazdu na ziemie Frankw w rodkowej Europie; dotarli a do
Turyngii.
Wwczas nikt jeszcze - nawet sami Awarowie! - nie zdawa sobie
sprawy, jak bardzo zmienia si sytuacja nad Dunajem z ich przyjciem i
jakie bdzie to miao konsekwencje ju w bliskiej przyszoci.
W stolicy znacznie bardziej przejmowano si wwczas wydarzeniami na
dworze. A wic najpierw tym, e w roku 562 wykryto spisek kilku
wysokich dostojnikw na ycie cesarza. Oskarenie dosigo nawet
Belizariusza; znalaz si on w rodzaju aresztu domowego. Jego kopoty nie
trway dugo, rzeczywici natomiast spiskowcy drogo zapacili za swe
knowania.
Innego
rodzaju
wydarzeniem
wywoujcym
powszechne
zainteresowanie staa si pielgrzymka, jak ju osiemdziesicioletni cesarz
odby do pewnej mieciny w Galacji, a wic niemal w rodku Azji
Mniejszej, aby uczci znajdujc si tam rzekom tunik Chrystusa. Bya

to pierwsza i zarazem ostatnia tak daleka podr bardzo nieruchliwego

cesarza.
Staym przedmiotem rozmw, przypuszcze, plotek, ale te wielkich
intryg paacowych bya kwestia nastpstwa tronu. Justynian nie mia
potomstwa z Teodor. Dopki y Germanus, rzecz wydawaa si prosta.
Oczy wszystkich kieroway si wanie ku niemu, zwaszcza odkd w roku
548 mier zabraa Teodor, zdecydowanie mu wrog. Kiedy wszake i on
zmar w roku 550, do cichej rywalizacji o dziedzictwo purpury wystpili
dwaj Justynowie. Z jednej strony syn Germanusa, z drugiej za syn
Wigilancji, siostry cesarza. Jedno wic byo pewne: ktrykolwiek z nich
zwyciy, panowa bdzie Justyn.
Syn Germanusa zyska du saw i cieszy si popularnoci jako wdz.
Przebywa gwnie wrd wojsk, strzegc granic; czy to u stp Kaukazu,
czy te nad Dunajem. Natomiast drugi Justyn, syn Wigilancji, przezornie
trwa u boku wadcy, gdzie osign wreszcie urzd zwany po acinie cura
palatii, czyli piecza nad dworem, co dawao, jak atwo odgadn,
szerokie kompetencje i due wpywy we wszystkich sprawach. Justyn
umiejtnie umocni sw pozycj dziki dwm osobom. Stanowisko komesa
gwardii paacowej powierzy swemu przyjacielowi i sekretarzowi,
Tyberiuszowi, oraz zdoby zaufanie przeoonego sypialni cesarskiej,
eunucha Kallinika.
Co najwaniejsze, Justyn by onaty z Zofi, siostrzenic Teodory. A to
znaczyo bardzo wiele w oczach cesarza, wci i niezmiennie wiernego
pamici ukochanej maonki. Mimo to Justynian, zawsze podejrzliwy i
zawistny o wadz, nie przyzna mu nawet tytuu cezara, oficjalnie wic nie
wskaza, e widzi go jako swego nastpc.
W tej sytuacji obaj Justynowie zawarli cich ugod, e ktrykolwiek z
nich zostanie cesarzem, powierzy drugiemu najwysze stanowisko u swego
boku. Czekali cierpliwie, a wszystko zawiso od przypadku.
Tak wic kiedy Justynian umiera ze starczej saboci w nocy z 14 na 15
listopada roku 565, przy jego ou sta wanie tylko Kallinik. I on to
obwieci ostatni - ale czy prawdziw? - wol cesarza: tron po nim ma
dziedziczy Justyn, syn Wigilancji.
Odchodzc ze wiata wadca mia lat mniej wicej 83, panowa za
dokadnie lat 38, miesicy 7, dni 13. W istocie jednak rzdzi duej, naley
bowiem uwzgldni i ten kilkuletni okres, kiedy to w rzeczywistoci mia
w swym rku ster pastwa u boku niedonego i tylko formalnie
panujcego Justyna I.
Wiadomo o mierci cesarza ludno przyja z radoci. Echem jej s
sowa jednego z wczesnych dziejopisw: Justynian odszed, by wreszcie
zoy spraw ze swych czynw przed trybunaem piekielnym i odebra
zasuon nagrod! Tak osdzali go ludzie umczeni krwawym, twardym i
bezlitosnym panowaniem czowieka optanego mani wasnej wielkoci i
religijnymi urojeniami. A jak osdza go dzi, z perspektywy niemal
pitnastu wiekw?
Jego dzieo polityczne - budowa ogromnego imperium, w ktrym miaa
odrodzi si wielko i potga cesarstwa rzymskiego - interesuje ju tylko
historykw. Chwaa zwycistw nad Wandalami i Ostrogotami okazaa si

zudna. Skutki natomiast cigych, uporczywych wojen pozostay i trway

w pastwie rozlegym, lecz cakowicie wycieczonym nadmiernym
wysikiem finansowym. Mona rzec bez adnej przesady, e to Justynian,
powodowany dz i miraem odrodzenia dawnego Rzymu, sta si
gwnym sprawc saboci Bizancjum.
Religijne pogldy i denia cesarza, w imi ktrych tyle krwi przela,
tyle przeladowa rozpta, a take wczesne, zacieke i namitne spory
teologiczne i jadowite kampanie rnych ugrupowa chrzecijaskich,
przewanie splecione ze sprawami polityki, s dzi mao zrozumiae, a
nawet badacze dziejw Kocioa traktuj je do obojtnie. Stanowi tylko
jedn z kart obdw i szalestw, tak czstych w historii ludzkoci. Nawet
kto gboko wierzcy nie jest w stanie zrozumie, e mona byo tyle wagi
przywizywa do oderwanych poj i wydumanych sformuowa.
C wic pozostao po Justynianie i jego czasach? Przede wszystkim
yje i oddziauje, cho tylko porednio, wspaniay twr prawny zrodzony z
jego inicjatywy, Corpus iuris civilis; wci stanowi mocny fundament
kultury prawniczej caej Europy. Wznosi si i budzi podziw dumna kopua
kocioa witej Zofii, czyli Mdroci Boej - cho innemu suy
wyznaniu. Nadal zachwycaj barwne mozaiki w kocioach Rawenny. I
wreszcie wci wielce si ceni jedwab naturalny. A przecie to za
Justyniana, i nie bez jego wiedzy, kilku mnichw przenioso potajemnie z
Chin do cesarstwa pierwsze jajeczka jedwabnika, co pozwolio stopniowo
rozwin wasn hodowl i produkcj, osabiajc perski monopol handlu
poredniczcego.
Tak wic historyk duma smtnie nad ruin gmachu politycznych i
religijnych ambicji, podziwia natomiast niezniszczalno osigni
intelektu, sztuki i pracy. I musi przyzna racj sowom Jana
Kochanowskiego, i zawdy trwalszy owoc dowcipu ni siy.

IX

JUSTYN II

---oOo---

(IUSTINUS)
Urodzony okoo 520 roku. Zmar 5 padziernika 578 roku.
Panowa od 15 listopada 565 roku do mierci.

Najwaniejsze

sprawy i ceremonie zwizane z wstpieniem na tron

nowego wadcy imperium rozegray si w cigu zaledwie dwch dni.
Natychmiast po mierci Justyniana w nocy z 14 na 15 listopada roku 565
przeoony witej sypialni Kallinik przekaza senatorom jego rzekomo
ostatni wol, w ktrej postanawia on, e purpur dziedziczy Justyn, syn
Wigilancji. Przeprowadzono go bezzwocznie wraz z on Zofi z domu
prywatnego do paacu cesarskiego, przy ktrym wzmocniono strae, trudno
bowiem byo przewidzie, jakie skutki wywoa wie o mierci pana
dotychczasowego, a przyjciu nowego. Naleao si liczy z moliwoci
zamieszek i rozruchw, a nawet z prbami uzurpacji.
Potem zgodnie z tradycj zwoki Justyniana uoono na pozacanym
katafalku. Cesarzowa Zofia okrya je caunem, ktrego hafty obrazoway
wielkie sceny z ycia i panowania zmarego; widocznie skrycie pracowaa
nad tym dzieem od dawna. Nastpnie para cesarska ukazaa si w loy
stadionu. Widowni ju wypeniy tumy mieszkacw stolicy, wie
bowiem o wydarzeniach w paacu rozesza si momentalnie po caym
ogromnym miecie, cho nie istniay adne rodki szybkiego
przekazywania informacji. Tysice i tysice ludzi witao wadc
wielokrotnie skandowanym pozdrowieniem aciskim, jakkolwiek
przewaaa tu ludno grecka: Tu vincas Iustine - Oby zwycia,
Justynie!
Dnia nastpnego, to jest 16, odbya si koronacja w kociele
katedralnym. Najpierw onierze podnieli Justyna na tarczy. By to

obyczaj po raz pierwszy wprowadzony do wiata rzymskiego w roku 360,

kiedy to wojsko obwoao Juliana cesarzem w Paryu. Dopiero potem
patriarcha Jan woy diadem na gow wadcy wrd religijnych pieni i
modw. Para cesarska przesza std na stadion, gdzie rozrzucano monety
wrd ludu jako symbol askawoci i hojnoci nowego pana. W godzinach
za popoudniowych tego samego dnia przeniesiono zwoki Justyniana we
wspaniaym, tumnym pochodzie z paacu do kocioa witych
Apostow, przed kilku laty odbudowanego przeze w ksztacie
wspaniaym.
Tak rozpoczo si panowanie Justyna, drugiego tego imienia. Wstpujc
na tron mia ju lat mniej wicej 45, by wic mczyzn w sile wieku.
Przez swoj matk, siostr Justyniana, wywodzi si z rodziny
przekazujcej sobie wadztwo nad imperium ju w trzecim pokoleniu.
Wczeniejsze stopnie jego kariery nie s znane zbyt dokadnie, wiadomo
jednak, e byy zwizane raczej z dworem i misjami politycznymi, nie za
z wojskiem i wojowaniem. W latach 551 - 552 nalea do komisji
cesarskiej prowadzcej rozmowy z papieem Wigiliuszem. Potem obj
urzd zwany cura palatii, czyli nadzr paacu, nie najwyszy wprawdzie w
hierarchii godnoci, ale dajcy szerokie wpywy i moliwoci kontroli
wszystkiego, co si dziao na dworze.
Przebiegy i podejrzliwy Justynian do samego koca nie chcia da
niczym pozna, kogo uwaa za swego nastpc: czy tego Justyniana, czy
te jego imiennika, syna Germanusa. Ale pierwszy z nich przebywajc u
boku wadcy znajdowa si oczywicie w lepszej sytuacji, tym bardziej e
zjedna sobie zarwno przeoonego sypialni cesarskiej Kallinika, jak te
dowdc stray paacowej Tyberiusza.
rda mwice o osobie i rzdach Justyna nie s ani zbyt obfite, ani te
nie odznaczaj si wysokimi walorami pisarskimi. adn miar nie mog
si mierzy z dzieami Prokopiusza, historyka czasw Justyniana. Co
prawda dziejopis ten potrafi wygasza o tych samych ludziach sdy
diametralnie odmienne, raz panegiryczne, raz oszczercze, przekaza jednak
niezmiernie bogaty materia informacyjny.
A jeli ju wspomniao si o Prokopiuszu, warto zaznaczy, e w swych
ksigach, tak szczegowych i tak penych nazwisk, nie mwi on nigdzie
ani sowem o Justynie, przyszym cesarzu. Widocznie ten by w jego
oczach postaci zbyt podrzdn i historyk nie przypuszcza, e to wanie
on zasidzie kiedy na tronie. Tak moe si myli w kadej epoce nawet
bystry obserwator sceny politycznej. Pouczajce.
Diadem cesarski Justyn zawdzicza w duej mierze, rzecz to oczywista,
rwnie swej onie Zofii. Bya ona kobiet ambitn, o cechach prawdziwie
wadczych, podobnie jak jej wielka i sawna krewna Teodora. I cho nie
dorwnywaa jej na pewno si charakteru - ani te zbrodniczoci zajmuje wszake poczesne miejsce w galerii tych cesarzowych Bizancjum,
ktre zawayy w sposb istotny na biegu wielkich spraw pastwa. Stoi
obok takich wadczy, jak Pulcheria, Atenais Eudoksja, Ariadna. I
podobnie jak wszystkie jej poprzedniczki - oraz nastpczynie - odznaczaa
si przykadn, a nawet arliw pobonoci; co wcale jej nie

przeszkadzao w popenianiu czynw wystpnych.

Rola Zofii staa si szczeglnie wana u schyku ycia Justyna.
Albowiem cesarz w, ktry rozpocz panowanie jako czowiek bardzo
energiczny, podejmujcy miae, mskie decyzje, godne wadcy imperium,
pogra si pniej coraz gbiej w mrokach choroby umysowej.
Faktyczne wic rzdy w cigu kilku ostatnich lat sprawowaa Zofia i przy
niej Tyberiusz, powoany jako formalny wspwadca.
Za ycia Justyniana obaj Justynowie, syn Germanusa i syn Wigilancji,
rywale do tronu, zawarli cich umow, e ktrykolwiek z nich zostanie
cesarzem, powierzy drugiemu najwysze stanowisko u swego boku. Justyn
wic, pozornie wypeniajc t umow, bezzwocznie po przywdzianiu
purpury wezwa do stolicy swego kuzyna, wwczas dowdc wojsk
naddunajskich. Ten pospieszy z dobr nadziej, spotkao go wszake
bolesne rozczarowanie. Odebrano mu druyny przyboczne, nie dostpi w
ogle zaszczytu przyjcia na dworze. Musia wyjecha do Aleksandrii
egipskiej; by to rodzaj honorowego wygnania. Pewnej za nocy w jesieni
roku 566 zamordowano go tam skrytobjczo we wasnej sypialni.
Oficjalnie zosta oskarony o udzia w spisku przeciw cesarzowi, jaki
rzeczywicie w tym czasie wykryto. Opinia wszake publiczna twierdzia,
e gwn sprawczyni upadku i mierci wodza tak zasuonego bya
cesarzowa Zofia. Opowiadano te ze zgroz, e odcit gow Justyna
dostarczono do paacu, a obaj poboni maonkowie z luboci deptali j
nogami.
Tak wic sam pocztek nowego panowania zosta splamiony
wiaroomstwem, krwi, okruciestwem. Jednake zbrodnia ta przesza
jakby bez echa z co najmniej trzech powodw. Przede wszystkim wic ta
arcychrzecijaska stolica przywyka do wszelkich wystpkw i
okropnoci tak samo, jak do najarliwszych sporw religijnych. Po drugie
rozumiano, e pozostawienie przy yciu czowieka, ktry mia co najmniej
rwne prawa do tronu, mogo grozi w kadej chwili uzurpacj i wojn
domow - do czego nikt nie tskni. I wreszcie cesarz zyska sobie wielki
mir wrd obywateli imperium odwan postaw, jak ju w pierwszych
miesicach zaj wobec roszcze barbarzycw.
Stawili si bowiem przed nim wysannicy i Saracenw z pogranicza
perskiego, i Awarw zza Dunaju, dajc wypacenia im ogromnych
haraczy, jak to czyni jego poprzednik. On wszake odmwi
kategorycznie, co rwnao si wypowiedzeniu im wojny. Groni byli
zwaszcza Awarowie, siedzcy blisko, bo na rwninie panoskiej.
Ci jednak ruszyli najpierw w innym kierunku. Sprzymierzyli si z
Longobardami, zajmujcymi wtedy ziemie mniej wicej obecnej Austrii, i
razem uderzyli na germaski lud Gepidw na obszarach pomidzy nimi.
Zosta on pokonany, w wielkiej bitwie poleg ich krl, a jego crk
Rozamund wzi sobie za on Albuin, krl zwyciskich Longobardw;
zmusi j, by pia wino z pucharu zrobionego z czaszki jej ojca.
Bizantyjczycy skorzystali z owej wojny pomidzy barbarzycami i zajli
Sirmium nad Saw, ju od kilkudziesiciu lat znajdujce si w posiadaniu
Gepidw. Natomiast Longobardowie wnet si zorientowali, e Awarowie s
zbyt niebezpiecznymi ssiadami, postanowili wic dobrowolnie opuci

swe dotychczasowe siedziby i zaj ziemie odleglejsze, a bogatsze. Krl

Albuin wskaza Itali; zna j dobrze, albowiem przed kilkunastu laty
walczy tam z Ostrogotami jako sprzymierzeniec Bizantyjczykw.
Wiosn roku 568 cay lud - mczyni, kobiety i dzieci oraz liczne
odamy innych szczepw, zwaszcza Sasw i Gepidw, ruszy na poudnie.
Wojska bizantyjskie za Alpami stawiay opr saby, mieszkacy za
zachowywali si raczej obojtnie. W cigu zaledwie kilku lat najedcy
zajli prawie ca Itali pnocn oraz due obszary rodkowej i
poudniowej czci pwyspu. Posiadoci bizantyjskie skurczyy si rycho
do wskiego pasa biegncego od Rawenny i jej okolic przez Peruzj do
Rzymu; mia te cesarz pod sw wzgldn kontrol Neapol, samo poudnie
Italii, Genu oraz oczywicie wyspy: Sycyli, Sardyni, Korsyk.
Dzieo Justyniana w Italii, budowane takim wysikiem i poprzez tyle
ofiar, runo nagle jak domek z kart pod uderzeniem jednego ludu.
Zaczynaa si nowa era w dziejach nieszczsnego pwyspu. Ten bowiem
podbj nalea do najbrutalniejszych spord wszystkich najazdw, jakie
spaday na Itali w ostatnich wiekach. Doprowadzi do ogromnych
przewrotw w stosunkach gospodarczych i prawnych, w praktyce za do
dalszej barbaryzacji. By tym dotkliwszy, e Longobardowie jako gorliwi
arianie przeladowali katolikw w sposb bezwzgldny.
Jednake na zaamaniu si bizantyjskiego wadztwa porednio
skorzystali biskupi Rzymu. Stali si znowu faktycznymi panami miasta,
cesarz bowiem nie mg ani udzieli im rzeczywistej pomocy, ani te w
niczym zagrozi. Rs ich autorytet rwnie w sprawach wieckich,
stopniowo pojawiaa si moliwo budowy pastwa kocielnego.
Albuin zgin z rki Rozamundy w roku 573, krtko take panowa jego
nastpca Kleft. Nastay wrd Longobardw lata niemal anarchii.
Bizantyjczycy wszake nie byli w stanie wykorzysta tej sytuacji, mieli
bowiem w Italii za mao si, korpus za wysany w roku 575 pod wodz
zicia cesarza ponis klsk w okolicach Neapolu.
Utrata Italii bya porednio spowodowana wybuchem nowej wojny na
wschodzie, co zwizao tam siy i zasoby Bizancjum. Cesarz zawini tu
ogromnie, prowadzi bowiem wobec Persji polityk wrcz prowokacyjn. I
tak ju w roku 568 przyj wspaniale poselstwo Turkw, ktrzy pojawili si
wanie nad Morzem Kaspijskim. Rozwaano moliwo zawarcia sojuszu
z nimi przeciw Persji jako wsplnemu wrogowi. A przecie to oni mieli
okaza si w dalszej przyszoci zabjcami Bizancjum! Tak trudno jest
przewidzie bieg historii. Turcy proponowali te porednictwo w handlu
chiskim jedwabiem. Wszystko to oczywicie doszo do wiadomoci krla
Chosroesa. I wreszcie jawnie antypersk polityk prowadzi Justyn w
Armenii. Odmwi te pacenia trybutu, co winien by czyni na podstawie
pokoju z roku 561.
Dziaania wojenne rozpoczto w roku 572. Bizantyjczycy odnieli
pewne sukcesy, ale w roku nastpnym Persowie pod wodz krla najechali
Syri i pnocn Mezopotami, gdzie w poowie listopada zdobyli twierdz
Dara.
Podobno to wiadomo o tej klsce spowodowaa psychiczne zaamanie

si cesarza i zapocztkowaa jego obd. Rzdy obja Zofia, ktra za cen

45.000 sztuk zota uzyskaa od Persw roczne zawieszenie broni. W
grudniu roku 574, gdy Justyn uzyska na jaki czas rozeznanie, wymoga,
by uzna Tyberiusza za swego syna i cezara. A w cztery lata pniej, 26
wrzenia roku 578, cesarz pozwoli koronowa Tyberiusza jako penoprawnego wspwadc; zmar w kilkanacie dni pniej.
W roku 575 Chosroes spustoszy Armeni i wtargn do prowincji
maoazjatyckich. Wobec przewagi wojsk cesarskich wycofa si ku
Eufratowi. Tam, na ziemiach krainy Melitene, stoczono najwiksz chyba
bitw w dziejach Bizancjum wieku VI. Dowodzi w niej Justynian, syn
Germanusa, modszy brat owego Justyna, ktry zosta zamordowany przed
laty. Odnis wietne zwycistwo. Ale wie o tym ju nie dosza do
zamroczonego umysu cesarza. A wojna miaa wkrtce ody i toczy si
jeszcze przez wiele lat.
Nie byo te pokoju u innych granic. Zza Dunaju wci zagraali
Awarowie, upominajcy si o Sirmium, jako miasto poprzednio Gepidw, a
wic im nalene. Ataki ich odparto, trzeba byo jednak wrci do pacenia
haraczu. W Afryce doszo do gronej rebelii Maurw, w Hiszpanii za
utracono na rzecz Wizygotw cz ziem zajtych za Justyniana.
O polityce wewntrznej Justyna II jestemy sabiej poinformowani.
Zarzucano mu, jak prawie wszystkim cesarzom, chciwo i wzmoenie
ucisku fiskalnego. Ale przecie trzeba byo zarwno przywrci
rwnowag budetow po nieodpowiedzialnych wydatkach Justyniana, jak
te podoa ciarowi cigych wojen.
Jeli chodzi o sprawy religijne, odgrywajce wtedy rol tak ogromn,
cesarz postpowa pocztkowo bardzo ogldnie. Okazywa monofizytom
askawo i wyrozumiao, usiowa doprowadzi do zgody, wydajc
edykt pojednania tak sformuowany, by zawarte w nim wyznanie wiary
mogli przyj wszyscy. Kiedy jednak polityka ta nie daa rezultatw,
rozpocz przeladowania, i to bardzo surowe.
Zostawia Justyn II pastwo uszczuplone terytorialnie i znacznie sabsze
od tego, ktre odziedziczy. Byo to w duym stopniu jego win. Odmowa
bowiem pacenia barbarzycom danin bya mska i zapewne nie
pocignaby za sob adnych gronych skutkw, natomiast wiadome
rozptanie wojny z Persami skrpowao siy imperium wanie wtedy, gdy
wypadao uy ich w Italii przeciw Longobardom.
Jak to czsto dzieje si w historii, u podstaw bdnych, zgubnych decyzji
leaa pycha, megalomania, arogancja.

TYBERIUSZ

---oOo---

(TIBERIUS)
Urodzony okoo 520 roku. Zmar 14 sierpnia 582 roku.
Panowa od 26 wrzenia 578 roku wraz z Justynem II, a od 5
padziernika tego roku sam.

Tym

razem trudno byoby mwi o jakim przeomie w zwizku ze

zmian na tronie, albowiem w chwili zgonu Justyna II Tyberiusz by ju od
kilku lat faktycznym, a od kilku dni take formalnym wadc imperium.
Justyn II, psychicznie chory i niezdolny do sprawowania rzdw,
adoptowa go i uczyni swym cezarem w roku 574, a w cztery lata pniej,
niemal dokadnie na tydzie przed sw mierci, da mu tytu najwyszy i
pozwoli na koronacj. Stao si to niewtpliwie dziki inicjatywie i
staraniom cesarzowej Zofii.
Tyberiusz pochodzi z terenw Tracji. Za Justyniana by najpierw
jednym z sekretarzy dworu, potem za skutkiem zabiegw ze strony
Justyna otrzyma wan godno komesa stray paacowej. Odwdziczy
si mu pen lojalnoci w chwili krytycznej, popar bowiem po mierci
Justyniana jego spraw. Tote kiedy Justyn przywdzia purpur, Tyberiusz
sta si jego najbliszym wsppracownikiem. Pniej choroba cesarza
pozwolia mu przy pomocy Zofii uj w swe rce rzeczywisty ster rzdw.
W istocie wic w jesieni roku 578 zmienio si, przynajmniej
pocztkowo, tylko imi panujcego. Wszystko inne stanowio prost
kontynuacj zasadniczych linii polityki poprzedniej.
W pierwszych dniach tylko jeden incydent zakci, jeli wierzy
niektrym rdom, spokojny tok wydarze. Oto podczas igrzysk
cyrkowych, wydanych dla uwietnienia nowego panowania, tumy

wypeniajce hipodrom zaczy zgodnie skandowanymi okrzykami

domaga si, by cesarz da pastwu i obywatelom cesarzow. Bya to
manifestacja przygotowana, miaa za na celu, jak si domylano,
wywarcie presji na Tyberiusza, by polubi t, ktrej zawdzicza najwicej
- wdow po swym poprzedniku, Zofi, obecn zreszt w loy. On jednak
odpowiedzia, ku powszechnemu zdumieniu, e jest ju onaty, a jego
maonka ma na imi Anastazja; kaza j wprowadzi i wkrtce zostaa
koronowana, Zofia natomiast usuna si do swego osobnego paacu.
Wynikaoby std, e Tyberiusz przez wiele lat trzyma swe maestwo
w cakowitej tajemnicy, zapewne po to, aby korzysta z poparcia Zofii,
udzcej si, e j polubi po mierci Justyna II. Co wicej, mia z tego
maestwa dwie crki; jedn z nich czekaa wspaniaa przyszo - i
straszliwa tragedia.
Trudno oczywicie uwierzy, by dostojnik tej rangi, co Tyberiusz, i w
takim miecie mia dom i rodzin, a nikt si w tym nie orientowa.
Prawdopodobnie wic byo tak, e Zofia wiedziaa o Anastazji, uwaaa j
jednak tylko za niegron konkubin. Zostaa jednak oszukana i
odepchnita publicznie, przed caym ludem stolicy.
Tyberiusz by niemal od samego pocztku faworytem i przewidywanym
nastpc tronu za Justyna II, z kolei za on sam mia rwnie swego
ulubieca. By nim Maurycjusz. Mona si byo spodziewa, e i on kiedy
przywdzieje purpur, Tyberiusz bowiem nie mia syna. Mianowany
komesem stray paacowej Maurycjusz otrzyma te naczelne dowdztwo
w wojnie z Persami i wanie w roku 578 odnis powane zwycistwo w
Mezopotamii.
Rozpoczto ju pertraktacje pokojowe, obie bowiem strony byy
znuone i wyczerpane wieloletnimi walkami, jednake w marcu roku 579
zmar stary krl Chosroes. Jego syn i nastpca Hormizdas wcale nie by
nastawiony tak ugodowo, nie zamierza bowiem rozpoczyna swego
panowania od ustpstw wobec nieprzyjaci, tym bardziej e Persom
znowu udao si odnie pewne sukcesy. Tak wic dziaania wojenne
toczyy si nadal, co prawda bez wikszego rozmachu i bez adnych
godnych uwagi osigni perskich lub bizantyjskich.
W tyme czasie, to jest w roku 579, Awarowie pod wodz Bajana
najechali ziemie nad Saw. dali wydania im najwaniejszego wwczas
miasta nad t rzek, Sirmium. Byo ono niegdy duym obozem
wojskowym Rzymian, potem znalazo si we wadaniu Gepidw, a kiedy
lud w zosta doszcztnie rozbity przez Awarw i Longobardw,
Bizantyjczycy skorzystali z okazji, by zaj Sirmium jako prawnie i
historycznie do nich nalece; zwali si przecie nadal Rzymianami,
uwaali si za prawnych dziedzicw i kontynuatorw caej chway
cesarstwa. Awarowie natomiast twierdzili, e jako zwycizcy Gepidw
maj prawo do ich dawnych ziem, a wic rwnie do Sirmium.
Kiedy toczyy si rokowania w tej sprawie, Tyberiusz owiadczy wprost
posom Bajana, e prdzej by si zgodzi odda mu jako on jedn ze
swych crek, ni dobrowolnie zrezygnowa ze Sirmium. Cesarz dobrze
rozumia, e miasto to stanowi kluczow pozycj w tamtych rejonach.
Awarowie przystpili do oblegania Sirmium. Ludno i niezbyt liczna

zaoga bronili si dzielnie, ostatecznie jednak gd zmusi ich do

kapitulacji, na co cesarz wyrazi zgod. Mieszkacy i onierze mogli
odej z yciem, musieli jednak pozostawi cay swj dobytek. Tyberiusz
zobowiza si rwnie zapaci ogromn sum 240.000 sztuk zota jako
haracz zalegy za trzy lata.
Wojny i najazdy za panowania Tyberiusza stanowiy ponure powtarzanie
si tego, czego dowiadczano poprzednio. Natomiast polityka wewntrzna
cesarza rnia si zdecydowanie od tej, jak prowadzi jego poprzednik,
zwaszcza w zakresie skarbowoci. Justyn II - w rzeczywistoci za przede
wszystkim jego ona Zofia - dy konsekwentnie do uzdrowienia
finansw i odbudowy zasobw pastwa, albowiem poprzednio Justynian
cakowicie je zrujnowa, trwonic wszystko na wielkie wojny i kolosalne
budowle. Mona by rzec, e za Justyna II nawizano wiadomie do zasad
oszczdnej, zapobiegliwej gospodarki cesarza Anastazjusza.
Tyberiusz wszake uzna za wskazane zerwa z polityk oszczdnoci i
napeniania skarbu. Pewne podatki ograniczy, inne nawet znis
cakowicie. Jednoczenie okazywa ogromn szczodrobliwo. Wspaniae
igrzyska i uroczystoci, jakie urzdzi z okazji swego konsulatu w
pocztkach roku 579 - cesarze bizantyjscy do regularnie przyjmowali w
pierwszym roku panowania tytu konsula, nie majcy ju wwczas adnego
znaczenia, nawet przy datowaniu - ot ceremonie te i zabawy kosztoway
zawrotn sum 72 talentw zota. Takie i tym podobne posunicia
doprowadziy rycho, oczywicie wraz z wydatkami na wojn i haraczami
dla barbarzycw, do roztrwonienia wszystkiego, co tak pracowicie
zebrano za Justyna II.
Nic dziwnego, e cesarz stosujcy tak polityk zyska bardzo
przychyln opini wspczesnych. rda wyraaj si o nim z niezwykym
uznaniem: wadca wielkiej dobroci, hojnie udzielajcy wsparcia, bardzo
rozwany jako sdzia, nikim nie gardzcy, wszystkich miujcy i przez
wszystkich miowany. Ale zasugujc na tak panegiryczne oceny, Tyberiusz
jednoczenie przygotowywa ciki los swemu nastpcy, zostawia mu
bowiem pusty skarb, zmusza go wic do prowadzenia wrcz odmiennej
polityki finansowej, co ludno odczua oczywicie jako dolegliwo
podwjnie przykr po niezych czasach poprzednich.
W sprawach religii, tak wwczas wanych i wywoujcych tyle
gwatownych emocji, Tyberiusz, podobnie jak i Justyn II, wykazywa
najpierw pewn tolerancj wobec monofizytw, wnet jednak przeszed jako
gorliwy ortodoksa do bezwzgldnych przeladowa wszystkich bez
wyjtku innowiercw; i w tym szed w lady poprzednika.
Zwaszcza w samej stolicy wystpienia przeciw monofizytom miay
charakter bardzo burzliwy i gwatowny. Ludno podburzana przez kler i
mnichw, a przy cichym poparciu wadz, atakowaa i niszczya kocioy
heretykw, rozpdzaa ich zebrania i naboestwa, a podobizny wielkich,
zmarych ju przywdcw ruchu monofizyckiego wczya po ulicach
odwrcone dla pohabienia do gry nogami. Gdzie indziej dziao si
podobnie, cho rozruchy moe nie przybieray takich rozmiarw.
Owe przeladowania doprowadzay tu i wdzie do ujawniania faktw

zdumiewajcych. Oto wydao si, e wci jeszcze trwa kult dawnych

bogw i w rnych miejscowociach odprawia si potajemnie prastare
ceremonie ku ich czci. Byo tak rwnie w miastach pozornie tak
cakowicie chrzecijaskich, jak Antiochia i Edessa. W tej ostatniej
schwytano wiele wybitnych osobistoci, wrd nich samego namiestnika
prowincji, podczas skadania ofiar na otarzu Zeusa.
A przecie miny ju dwa wieki od oficjalnego zakazu kultu bogw! W
cigu za owych dwch stuleci wydano bezlik ustaw, skazujcych
wyznawcw dawnej religii na mier cywiln, stosowano wszelkiego
rodzaju szykany administracyjne, nie obyo si nawet bez krwawych
przeladowa, kler za ima si wszelkich sposobw inwigilacji. Okazao
si jednak, e wiara praojcw bya mocno zakorzeniona w sercach
ludzkich. Jej lady uchwytne s i pniej. Moe zreszt nigdy nie umara
naprawd, moe zawsze, z pokolenia w pokolenie, i w kadym kraju,
znajdowaa swych cichych wyznawcw. Podobnie przedstawiay si
sprawy na Zachodzie.
W tym samym roku, w ktrym Awarowie zajli Sirmium, 582, cesarz
ciko zaniemg. Przewidujc, e zblia si koniec, w dniu 5 sierpnia
uczyni, zgodnie z przewidywaniami, Maurycjusza swym cezarem.
Jednoczenie starsza crka cesarza, Konstantyna, zostaa z nim zarczona.
W osiem dni pniej, to jest 13 sierpnia, Tyberiusz koronowa
Maurycjusza w obecnoci wojska, duchowiestwa i ludu. Dziao si to we
wspaniaym paacu Hebdomon, lecym siedem mil poza murami stolicy,
nad samym morzem. Tam te, ju w dniu nastpnym, 14 sierpnia,
Tyberiusz zmar.
Jeden ze wspczesnych kronikarzy napisa: Grzechy nasze sprawiy, e
panowa tak krtko. Ludzie nie byli warci cesarza tak godnego! A on sam
powiedzia swemu nastpcy: Niech twoje panowanie stanie si moim
najpikniejszym epitafium!

XI

MAURYCJUSZ

---oOo---

(MAURICIUS TIBERIUS)
Urodzony w 539 roku. Zmar 27 listopada 602 roku.
Panowa od 13 sierpnia 582 roku do listopada 602 roku.

Poczynajc

od Justyna I po Tyberiusza wcznie wszyscy kolejni

cesarze byli rodem z ziem Pwyspu Bakaskiego. Dopiero wyniesienie na
tron Maurycjusza przerwao t tradycj. Jego rodzina pochodzia z
Kapadocji, czyli z obecnej wschodniej Turcji, dokd przywdrowaa - tak
utrzymywano - kilka pokole wczeniej a z Italii.
Ojciec Maurycjusza zwa si Pawe. Syn odnosi si do z najwikszym
szacunkiem. Zaprosi go do stolicy, by uczestniczy w jego koronacji i w
ceremonii zalubin z cesarzwn Konstantyn. Jako wadca nadal otacza
go czci ostentacyjn. Wiedziano o tym w caym wczesnym wiecie,
nawet w krajach odlegych. Sam krl Frankw sa listy bezporednio do
Pawa, proszc, by popar jego sprawy przed panem imperium. Kiedy
starzec zmar w roku 593, zosta pochowany w kociele witych
Apostow, obok sarkofagw cesarzy i ich najbliszych rodzin.
Kariera polityczna Maurycjusza przebiegaa niemal identycznie jak i
jego poprzednika. Cieszy si penym zaufaniem cesarza Tyberiusza i z
jego polecenia obj najpierw godno komesa stray paacowej, nastpnie
za dowdztwo wojsk wschodnich; odnis due sukcesy w walkach z
Persami. W ostatnich dniach ycia Tyberiusza zosta formalnie wyznaczony
na jego nastpc i zarczy si z Konstantyn. Tak wic i w tym wypadku
przejcie wadzy odbyo si bez jakichkolwiek zakce. Uroczystoci
lubne wicono wnet po pogrzebie Tyberiusza.
Maestwo, zawarte wprawdzie z przyczyn politycznych, rycho

okazao si prawdziwie udanym i wrcz przykadnym. Przyszo na wiat z

tego zwizku piciu synw, urodziy si te trzy lub cztery crki. Syn
najstarszy, Teodozjusz, zosta z woli ojca koronowany w roku 590, kiedy
mia zaledwie pi lat; od tego wic momentu wadao imperium formalnie
biorc dwch rwnoprawnych cesarzy. Kto mg przypuci, e wanie ta
rodzina padnie niespodziewanie ofiar jednego z najstraszliwszych
przewrotw w dziejach Bizancjum? A w fina dwudziestoletniego
panowania Maurycjusza mia by tym bardziej nieoczekiwany i
wstrzsajcy, e cesarz rzdzi rozumnie i agodnie. Jest to w ogle jedna z
najsympatyczniejszych, a zarazem najtragiczniejszych postaci w dugiej
galerii bizantyjskich cesarzy. By dowiadczonym wodzem, roztropnym
mem stanu, troszczy si niezmordowanie o sprawy wojska, administracji
i skarbu, traktujc bardzo odpowiedzialnie swoje obowizki wadcy, a
jednoczenie starajc si okazywa swym poddanym yczliwo. Popenia
bdy, wszystkie one jednak mieciy si w granicach ryzyka
nieuniknionego przy podejmowaniu decyzji politycznych.
Jeli chodzi o sprawy zewntrzne, odnis pewne sukcesy. W Italii zdoa
w cigu pierwszych lat panowania powstrzyma napr Longobardw, a
nawet odzyska niektre miasta. Stao si to zarwno dziki dobrze
opaconej pomocy krla Frankw Childeberta, jak te poprzez podsycanie
rodkami dyplomatycznymi i pieninymi wani pomidzy ksitami
najedcw. Pniej wszake Longobardowie znowu przeszli do ofensywy,
zdobywajc w rnych krainach pwyspu znaczne obszary. Co najmniej
dwukrotnie zagrozili samemu Rzymowi.
Dla umocnienia obronnoci tego, co jeszcze pozostao cesarstwu w Italii,
Maurycjusz utworzy tam godno egzarchy, czyli dowdcy, ktremu w
praktyce podlegay rwnie wadze cywilne. Rezydowa on w Rawennie,
std te przyjo si mwi o egzarchacie raweskim. By rodzajem
wicekrla bizantyjskiego na ziemiach pwyspu. Za Maurycjusza piastowali t godno kolejno Smaragdus, Romanus, Kallinik. Osobny
egzarchat powsta te w Afryce Pnocnej, gdzie wci wybuchay rebelie i
zamieszki.
Jednake do miana prawdziwie wybitnej i wadczej postaci w wczesnej
Italii nie mg pretendowa aden z egzarchw, aden spord szybko
zmieniajcych si krlw longobardzkich. Oczy wszystkich kieroway si
ku osobie duchownej, ku biskupowi Rzymu Grzegorzowi, ktremu
potomno daa przydomek Wielkiego. Ten syn senatora, potem wysoki
urzdnik cesarski, nastpnie mnich i przez kilka lat legat papieski na
dworze w Konstantynopolu, obj pontyfikat w roku 590 i pozosta na tym
wysokim urzdzie a do mierci, to jest do roku 604. Te czternacie lat
przeszy do historii i zapisay si trwale jako wany element ksztatowania
si Europy redniowiecznej.
Za swj wany obowizek Grzegorz uzna udzielanie materialnej
pomocy ludnoci gnbionej ustawicznym wojnami, wyndzniaej,
cierpicej gd i dziesitkowanej falami powracajcych epidemii. Mg
rzeczywicie zdziaa duo dobrego, Koci bowiem rozporzdza
ogromnymi majtkami, szanowanymi nawet przez obcych najedcw w
rnych krainach zachodnich, a Grzegorz okaza si wietnym gos-

podarzem i administratorem. I z jego to woli oraz inicjatywy wadze

kocielne w wielu miastach Italii wspomagay lub nawet wyrczay sab i
niezaradn sub urzdnicz cesarsk. On to wreszcie swoj
stanowczoci dwukrotnie osoni Rzym przed wtargniciem w jego mury
Longobardw, a ostatecznie doprowadzi na wasn rk do zawarcia z
nimi czciowego pokoju.
Oczywicie nie na tym koczy si lista czynw i zasug Grzegorza, inne
wszake wypada zaliczy gwnie do historii Kocioa zachodniego i
trudno by je omawia w zwizku z dziejami Bizancjum. Wystarczy
przypomnie takie owoce jego dziaalnoci, jak: chrystianizacja Anglii,
zmiany w liturgii i jej wzbogacenie, umocnienie dyscypliny kocielnej.
Wielki wpyw w redniowieczu wywieray jego liczne pisma. S to
gwnie komentarze do ksig Biblii, trzy jednak rzeczy wyrniaj si
swoj tematyk. Ksiga reguy pasterskiej poucza o obowizkach biskupa.
Dialogi to kapitalny dokument wczesnej religijnoci, w naszym odczuciu
niewiarygodnie naiwnej i wrcz zabobonnej. I wreszcie Listy zawieraj
wymowne dowody rozpaczliwego stanu Italii u schyku wieku VI.
Grzegorz uwaa si zawsze za lojalnego poddanego cesarza w sprawach
ziemskich, w istocie jednak ju wznosi gmach pastwa kocielnego i
wieckiej wadzy papiey w redniowieczu. Jego stosunki z Maurycjuszem
nie ukaday si najlepiej. Wynikao to czciowo z faktu bardzo
samodzielnej polityki Grzegorza, zwaszcza w stosunku do Longobardw,
czciowo za z pewnych ambicjonalnych pretensji biskupw obu stolic,
Rzymu i Konstantynopola. Byy to zadawnione urazy, z biegiem lat jeszcze
si potgujce.
U granic za wschodnich trwaa toczca si ju od tylu lat wojna z
Persami. Jej losy byy zmienne, Bizantyjczycy wszake odnosili wicej
sukcesw. Ich ukoronowaniem byo zwycistwo pod miejscowoci
Solachon w Armenii w roku 586; dowodzi tam szwagier cesarza, Filipikus.
Ale wkrtce potem karta si odwrcia, i to nie bez winy samego
Maurycjusza.
Ubstwo skarbu zmusio go do obnienia odu w wojsku o jedn
czwart. Wywoao to formalny bunt w armii Wschodu, tym bardziej e jej
nowy dowdca zachowywa si bardzo arogancko. onierze sami wybrali
sobie swego wodza i nawet okrzyknli go cesarzem. Zosta nim, wbrew
swej woli i mimo usilnego oporu, Germanus, dotychczasowy komendant
wojsk prowincji Fenicja Libaska. W wielu obozach i miastach obalono
posgi Maurycjusza, co stanowio zawsze symbol wypowiedzenia
posuszestwa.
Germanus okaza si czowiekiem odpowiedzialnym i lojalnym wobec
cesarza oraz interesw pastwa. Poprowadzi swe wojska do walki przeciw
Persom, ktrzy oczywicie usiowali wyzyska niepokoje w imperium i
wtargnli znowu w jego granice. Odnis zwycistwo, zdobyte za
sztandary wroga i cz upw odesa do stolicy cesarzowi, co byo gestem
wymownym.
Przewleke rokowania i prby zaegnania sporu pomidzy wadc a
zbuntowan armi trway do wiosny roku 590. Wtedy to dopiero dziki

porednictwu patriarchy Antiochii onierze znowu uznali zwierzchnictwo

cesarza i wyznaczonych przez niego oficerw. Germanus i jego ludzie
zostali formalnie skazani na mier, wkrtce jednak uwolnieni i
obdarowani.
Tymczasem w samej Persji doszo do wydarze dramatycznych i
wanych dla cesarstwa. Krl Hormizdas, zdecydowanie wrogi Bizancjum,
zosta zamordowany przez jednego z satrapw, ktry zagarn wadz
najwysz. Jednake syn Hormizdasa, mody Chosroes II, zdoa zbiec w
granice imperium i zwrci si do Maurycjusza z prob o pomoc. Zdania
w tej sprawie byy podzielone, senat sprzeciwia si ingerowaniu w sprawy
wewntrzne Persji, sam wszake cesarz zadecydowa, e jest to po prostu
okazja wyjtkowa. Chosroes otrzyma wojska, pokona buntownika, zasiad
znowu na tronie ojcw. Wywiza si w peni z obietnic, jakie czyni,
zabiegajc o bizantyjskie poparcie, zwrci bowiem wszystkie ziemie
pograniczne w Mezopotamii i w Armenii, zagarnite przez Persw podczas
dugoletnich wojen. U granic wschodnich zapanowa pokj .
Dziki temu Maurycjusz mg w roku 592 przerzuci wojska nad Dunaj.
A by ju czas najwyszy. W latach poprzednich Awarowie, ktrym cesarz
odmwi wypacania podwyszonego haraczu, jakiego dali, zdobyli
niespodziewanym atakiem Singidunum, czyli obecny Belgrad, i trzeba byo
miasto wykupi za ogromne pienidze. Potem przekroczyli Dunaj
Sowianie, dziaajcy zreszt z namowy Awarw, i spustoszyli ziemie a po
okolice Konstantynopola. A jeszcze pniej pojawili si jako najedcy
sami Awarowie; wdarli si gboko, ponieli jednak pod Adrianopolem
klsk.
Cesarz chcia obecnie wystpi energiczniej, mia nawet plany
przeniesienia wojny na ziemie wroga. Jego wodzowie - Priskus (Priskos),
Komentiolus, Piotr - prowadzili dziaania ze zmiennym szczciem, nie
wszyscy bowiem dorastali do swych zada. Co gorsza, w armii od czasu do
czasu dochodzio niemal do buntw, gwnie skutkiem niezadowolenia
onierzy z pewnych rozsdnych, oszczdnociowych planw cesarza.
Zarzdzenie, e onierze maj otrzymywa bro i ubir z magazynw, a
nie pienidze na zakup, wywoao taki opr, e musiano agodzi
wzburzenie zarzdzeniem zapewniajcym utrzymanie zarwno weteranom,
jak i synom tych wojskowych, ktrzy polegli w subie.
W pewnym momencie Awarowie zagrozili samej stolicy. Uratowao j
od oblenia tylko to, e w obozie wrogw wybucha zaraza; jej ofiar
pado siedmiu synw ksicia. W roku 600 ostatecznie zawarto pokj, w
ktrym obie strony uznaway Dunaj za granic pomidzy swymi
posiadociami. Ale cesarz zobowiza si te do wypacania Awarom
100.000 sztuk zota rocznie.
Mimo pokoju waki, pomylne dla Bizancjum, toczyy si w roku
nastpnym, pod jesie za roku 602 Maurycjusz rozkaza, by wojska
obozoway zim na ziemi nieprzyjacielskiej za Dunajem. Byoby to
oczywicie poczone z wielu niewygodami dla onierzy, a wanie spady
ulewne deszcze i przyszy dotkliwe chody. To wszystko potgowao
nastroje niezadowolenia, panujce w armii od dawna. Doszo do otwartego
buntu. onierze okrzyknli swym wodzem prostego podoficera imieniem

Fokas. Poprowadzi on wojsko nie za Dunaj, lecz wprost na stolic.

Maurycjusz nie mia pod rk adnych wikszych si zbrojnych.
Odwoa si do pomocy stronnictw cyrkowych, Zielonych i Niebieskich.
Jedni i drudzy obsadzili mury swoimi ludmi. Cesarz wci nie zdawa
sobie sprawy, jak bardzo jest niepopularny skutkiem swej rozsdnej, lecz
surowej polityki skarbowej.
Pojawia si w stolicy koncepcja, by wadz przej najstarszy syn
Maurycjusza, Teodozjusz, ju przecie koronowany. Inni wysuwali jego
tecia, Germanusa. Obaj zabawiali si polowaniem w okolicach
Konstantynopola. Zostali natychmiast cignici, Germanus wszake
obawia si, e cesarz oskary go o zdrad, szuka wic schronienia w
kociele katedralnym. Maurycjusz istotnie prbowa usun go stamtd
si, co doprowadzio do rozruchw. Wszyscy zbrojni zeszli z murw,
miasto pozostao bez jakiejkolwiek osony.
Maurycjusz ratowa si ucieczk. W przebraniu zwykego obywatela
przeprawi si 22 listopada wraz z on i dziemi na stron azjatyck.
Zatrzyma si w kociele mczennika witego Autonomosa w pobliu
Nikomedii, Teodozjusza za wyprawi z listami do Chosroesa, proszc, by
tym razem on udzieli pomocy.
Tymczasem w miecie stronnictwo Zielonych opowiedziao si za
Fokasem, Germanus bowiem by znany jako poplecznik Niebieskich. Lud,
senat, onierze zgromadzili si w podmiejskim paacu Hebdomon, i tam w
dniu 23 listopada dokonaa si koronacja nowego cesarza. Nazajutrz
wkroczy on do stolicy, rozrzucajc wrd mieszkacw prawdziwy deszcz
zota.
W cztery dni pniej, 27 tego miesica, dokonano z rozkazu Fokasa
egzekucji Maurycjusza i jego synw. Dziao si to nad samym brzegiem
morza. Najpierw kolejno cinano chopcw na oczach ojca, ktry powtarza
wci te same sowa: Sprawiedliwy jeste, Panie, i sd Twj
sprawiedliwy! On sam zosta city na kocu. Ciaa wrzucono do morza,
gowy za przyniesiono do stolicy i wystawiono dla pomiewiska na widok
publiczny.
Nieco pniej pojmano Teodozjusza, ktry nieroztropnie zawrci z
drogi do Persji. I on zosta stracony.
Nieszczsn matk i wdow zamknito wraz z crkami i modziutk
on Teodozjusza w klasztorze. W trzy lata pniej wszystkie zostay
cite.
Nawet w czasach dawnych rzymskich cesarzy i bogw, tak
zniesawianych, trudno by znale wydarzenia rwnie potworne. To smutna
refleksja.

XII

FOKAS

---oOo---

(FOKAS)
Urodzony okoo 570 roku. Zmar 5 padziernika 610 roku.
Panowa od 23 listopada 602 roku do mierci.

Przez

wiele pokole, a do panowania Maurycjusza wcznie,

cesarstwem bizantyjskim nie wstrzsay adne powaniejsze wojny
domowe, autorytet za kolejnych wadcw by prawie niezachwiany.
Wszystko to zmienio si raptownie z chwil, gdy zbuntowana armia
naddunajska wyniosa na tron prostego odaka, czowieka tak
prymitywnego i brutalnego, jakim by Fokas. Jego omioletnie rzdy
stanowiy od samego pocztku pasmo aktw terroru; wywoyway one z
kolei spiski i prby buntu, tumione bardzo okrutnie. Zaamaa si rwnie
cakowicie obrona granic. Panowanie wic Fokasa uzna mona za rodzaj
cezury pomidzy okresem wczesno- i redniobizantyjskim.
Wrd ludnoci przez pewien czas kryy uporczywe pogoski, e
Teodozjusz, najstarszy syn cesarza Maurycjusza, wyprawiony przeze w
ostatniej chwili z prob o pomoc do krla perskiego Chosroesa, unikn
mierci i zjawi si wkrtce jako mciciel. Nie byo to prawd, mody
bowiem czowiek nieopatrznie zawrci z drogi, wpad w rce Fokasa i
zosta city, dzielc tragiczny los ojca i braci. Jednake obowizek pomsty
wzi na siebie sam krl Chosroes, do czego zreszt mia pene prawo, swj
bowiem tron zawdzicza wanie Maurycjuszowi. Kiedy wiosn roku 603
Fokas wyprawi do poselstwo, by oficjalnie zawiadomi o objciu wadzy,
krl odpowiedzia wtrcajc posa do lochu i wydajc cesarstwu wojn.
W tyme czasie podnis bunt przeciw Fokasowi Narses, dowdca wojsk

w Syrii; oczywicie nie naley go myli z tym Narsesem, ktry odgrywa

tak wielk rol w czasach Justyniana. T sytuacj wykorzysta Chosroes.
Cz jego wojsk przystpia do oblegania pogranicznej twierdzy Dara w
pnocnej Mezopotamii, a on sam skierowa si pod Edess, pod ktrej
murami stay oddziay cesarskie. Dziao si to w latach 603-604. W roku
nastpnym pada twierdza Dara, pniej za najedcy nie napotykajc
adnego powaniejszego oporu pustoszyli Armeni, Syri i Palestyn.
Doszo wreszcie do tego, e w roku 609 jeden z ich oddziaw dotar
poprzez ca Azj Mniejsz a do Chalcedonu, znalaz si wic naprzeciw
samej stolicy. By to symbol zupenego upadku mocarstwa, ktre jeszcze
przed zaledwie kilkunastu laty dao koron Chosroesowi.
Rwnie le dziao si w krainach bakaskich. Tutaj atakowali Awarowie
i Sowianie, cho od roku 604 Fokas znowu paci haracz chaganowi
pierwszego z tych ludw. Nie powstrzymao to Awarw od pustoszenia
prowincji naddunajskich, Sowian za od masowego ich zasiedlania.
Na domiar owych nieszcz wewntrz pastwa, a zwaszcza w samej
stolicy, rozgorzaa z niesychan zaciekoci walka stronnictw cyrkowych,
zwaszcza Zielonych i Niebieskich. Pierwsi najpierw popierali Fokasa,
pniej jednak stali si jego nieprzejednanymi wrogami. Cesarz
odpowiedzia, zakazujc ludziom zwizanym z tym stronnictwem
piastowania wszelkich godnoci pastwowych, co oczywicie tylko pogorszyo sytuacj. Jedno ze wspczesnych rde tak j odmalowuje:
Czonkowie stronnictw nie poprzestawali na krwawych utarczkach
ulicznych, ale wdzierali si do domw swych przeciwnikw, mordowali
mieszkacw, przelewali bez litoci krew bratni. Jak barbarzycy
rabowali i podpalali domy swych wspobywateli. Ofiar paday domy
take przyjaci i krewnych bezporednich przeciwnikw. Podczas za
owych napaci zrzucano z grnych piter wprost na ulic wszystkich, ktrzy
nie zdoali uratowa si ucieczk, a wic kobiety, dzieci, starcw.
Moe ta relacja sprzed wiekw okae si i dzi dla nas uyteczna, jeli
potraktujemy j jako gos ostrzegajcy przed rozptywaniem sportowych, a
raczej pseudosportowych namitnoci, i przed mieszaniem polityki do
spraw stadionw. Natura jednak ludzka, a zwaszcza psychologia mas,
wydaje si czym wyjtkowo niezmiennym, stronnictwa za Zielonych i
Niebieskich yj i dziaaj we wszystkich krajach wiata, cho pod innymi
nazwami.
Wrogo Zielonych do Fokasa wizaa si porednio, jak mona si
domyla, z jego polityk religijn. Cesarz prowadzi krwawe
przeladowania ydw, a szczeglnie monofizytw, jednoczenie za
wrcz ostentacyjnie okazywa najwysze wzgldy papieowi w Rzymie, co
oczywicie ranio dum i ambicje biskupw wschodnich. Propapiesko
Fokasa miaa, rzecz prosta, swoje przyczyny, bya mianowicie
nieuniknion konsekwencj polityki jego poprzednika, to jest Maurycjusza.
Skoro ten odnosi si do biskupa Rzymu niechtnie, Fokas uzna za swj
obowizek popiera spraw papiea. Chodzio zwaszcza o pewien problem
pozornie tytularno-honorowy, majcy jednak bardzo istotne znaczenie dla
Kocioa.

Ot biskupi Konstantynopola od mniej wicej wieku zwali si

patriarchami ekumenicznymi. Papiee zawsze si temu sprzeciwiali, nie
bez racji uwaajc, e taki tytu porednio oznaczaby te zwierzchnictwo
nad caym wiatem chrzecijaskim, co ich zdaniem powinno przysugiwa
tylko biskupom dawnej stolicy, jako starszej wiekiem i autorytetem.
Cesarze wschodni rnie odnosili si do tego sporu, przewanie jednak
mniej lub wicej jawnie przechylali si - choby tylko ze wzgldw
politycznych - na stron biskupw Konstantynopola. Szczeglnie wyranie
tak postpowa Maurycjusz.
Mona by wic zrozumie, e Grzegorz Wielki powita wie o upadku
tego cesarza bez specjalnego alu. Trudno jednak w naszym odczuciu
usprawiedliwi fakt, e natychmiast wystosowa do Fokasa list
gratulacyjny peen pochwa wrcz panegirycznych:
Niech raduj si niebiosa, niech ziemia rozbrzmiewa weselem! Niech
ludy caego cesarstwa, pogrone w wielkim smutku a po dzie dzisiejszy,
raduj si Twymi wspaniaymi czynami! Niech kady czowiek cieszy si
wolnoci, jak wreszcie otrzymuje pod rzdami pobonego cesarza! Na
tym bowiem polega rnica pomidzy krlami innych ludw a cesarzami,
e pierwsi panuj nad niewolnikami, podczas gdy cesarz nad ludmi
wolnymi.
Trzeba sobie dobrze uwiadomi, e sowa te skierowane byy do
jednego z najstraszliwszych tyranw i zbrodniarzy, jakich znaa historia
cesarstwa. Skierowane byy do czowieka, ktry wstpi na tron
prawdziwie po trupie swego poprzednika, zamordowanego w sposb
wyjtkowo bestialski, musia bowiem najpierw by naocznym wiadkiem
mierci swych synw. O tym papie musia wiedzie, cay bowiem
wczesny wiat wyda jk grozy. Wszystko to jednak, okazuje si, nie
miao adnego znaczenia, kiedy nadarzya si sposobno zdobycia
przychylnoci nowego wadcy.
I trzeba przyzna, e ten gest papiea przynis oczekiwane skutki. Co
prawda sam Grzegorz Wielki ju tego nie doczeka, zmar bowiem w roku
604, jednake jego drugi nastpca, Bonifacy III, zebra w peni owoce
owego pisma gratulacyjnego. Oto w roku 607 Fokas skierowa na jego rce
pismo, w ktrym wyranie stwierdzi, e tron apostolski w. Piotra jest
gow wszystkich kociow chrzecijaskich. Rwnoczenie cesarz
zakaza
patriarsze
Konstantynopola
przydawa
sobie
tytu
ekumenicznego.
Materialnym i wrcz dotykalnym, szeroko znanym dowodem wietnych
stosunkw, jakie panoway pomidzy Stolic Apostolsk a wanie tym
cesarzem bizantyjskim jest sawna kolumna Fokasa. Wznosi si ona do dzi
na Forum Romanum. Jest to marmurowa kolumna w stylu korynckim, na
ktrej sta niegdy pozacany posg cesarza. Podstaw kolumny stanowi
marmurowa baza na piedestale z ceglanych schodw. W roku 1813
odkryto, a raczej odsonito napis wyryty na bazie. Oto jego tre:
Najlepszemu i najpoboniejszemu cesarzowi, panu naszemu, Fokasowi,
Smaragdus, patrycjusz i egzarcha Italii, cakowicie oddany Jego
agodnoci z powodu niezliczonych dobrodziejstw, pokoju uzyskanego dla
Italii, zachowania wolnoci, ten posg Jego Majestatu janiejcy blaskiem

zota ustawi na wysokiej kolumnie dla wiecznej Jego chway i powici w

dniu 1 sierpnia roku 608.
Ton inskrypcji stanowi godny odpowiednik pisma gratulacyjnego
papiea sprzed czterech lat - i budzi rwne zdziwienie, niemal bowiem
wszystko w nim jest nieprawd. Nawet to, e dedykowa posg i kolumn
Smaragdus, w wczesnym bowiem Rzymie, odcitym od siedziby
egzarchy w Rawennie przez Longobardw, nic nie mogo si sta bez
wiedzy, zgody i poparcia papiea.
Z caej owej sprawy stosunkw pomidzy Rzymem a Konstantynopolem
za czasw Fokasa - sprawy niezbyt szeroko znanej i ze zrozumiaych
wzgldw czsto przemilczanej wstydliwie - wynika pewna nauka, ktr
mona oczywicie podbudowa niezliczonym mnstwem przykadw
historycznych, ale o ktrej bardzo chtnie si zapomina: kiedy dochodzi do
konfliktu pomidzy racjami moralnymi a politycznymi, czy nawet tylko
ambicjonalnymi, zawsze zwyci te drugie. Przynajmniej bezporednio. A
obowizkiem historyka jest wanie przypominanie, nawet po wiekach, jak
to naprawd byo.
Jednake owe dobre stosunki z Rzymem i papieami przyczyniy si w
duym stopniu, jak bya ju mowa, do wzrostu niechci wobec cesarza w
krajach Wschodu. Stronnictwo Zielonych opowiedziao si przeciw niemu
zdecydowanie. Wszdzie czekano tylko na sygna i sposobno do
zrzucenia z tronu najlepszego i najpoboniejszego cesarza.
W tym samym roku, w ktrym papie i egzarcha Smaragdus wznosili w
Rzymie kolumn ku czci Fokasa z tak urgajc prawdzie inskrypcj,
podnis bunt przeciw tyranowi egzarcha Afryki Herakliusz. Zatrzyma w
portach okrty wiozce coroczne dostawy zboa do Konstantynopola.
Natychmiast sta si nadziej wszystkich zrozpaczonych, zewszd niemal
jawnie wzywano jego pomocy i domagano si, by ruszy na stolic.
Nie byo ju odwrotu, Herakliusz musia przystpi do dziaa. Jeden
korpus jego wojsk wyruszy drog ldow na Egipt i pod koniec roku 609
zaj Aleksandri, amic opr dowdcw Fokasa. Jednoczenie syn
Herakliusza, tego imienia, wypyn na czele floty z portu Kartaginy na
wschd. We wrzeniu roku 610 by ju w cieninie Hellespontu, a 3
sierpnia wpywa do portu stolicy.
Opucili Fokasa wszyscy. Zosta schwytany wraz ze swymi najbliszymi
doradcami i stawiony przed Herakliuszem. Ten wyda ich wszystkich
ludowi. Spalono ich ywcem na jednym z placw targowych w dniu 5
padziernika.

XIII

HERAKLIUSZ

---oOo---

(HERACLIUS)
Urodzony w 574 roku. Zmar 11 lutego 641 roku.
Panowa od 5 padziernika 610 roku do mierci.

Kiedy

Fokas przywleczony przez motoch uliczny stan przed

obliczem zwyciskiego Herakliusza, ten zapyta go z pogard:
- To ty, potworze, panowae tak podle?
Na co upady wadca odpowiedzia odwanie:
- A ty potrafisz rzdzi lepiej?
Tak zetknli si ze sob twarz w twarz i tyle mieli sobie do powiedzenia
jeden z najgorszych i jeden z najbardziej zasuonych cesarzy Bizancjum.
W pewnej za mierze miao si sprawdzi pytanie Fokasa: wanie za
panowania Herakliusza, wadcy ogromnych zalet, spady na cesarstwo
ciosy najsrosze. Bizancjum miao ponie ogromne straty terytorialne, ale
nie Herakliusza byo to win, zmieni si bowiem zupenie ukad si
zewntrznych. Raczej naley poczyta mu za zasug, e pastwo jednak
nie zaamao si cakowicie, a zostao gruntownie przebudowane i
wkroczyo w dalsze wieki swego istnienia jako organizm strukturalnie
nowy i przeobraony.
W tym samym dniu, to jest 5 padziernika, Fokas zgin z rk
posplstwa, Herakliusz za zosta koronowany. Dokona tego aktu
patriarcha Sergiusz w kociele katedralnym. Jednoczenie cesarz polubi i
koronowa sw dotychczasow narzeczon Eudoki, crk afrykaskiego
arystokraty, ktra towarzyszya mu w wyprawie z Kartaginy do
Konstantynopola.

Pod wzgldem prezencji nowy wadca niemal idealnie odpowiada

wczesnym wyobraeniom o wygldzie monarchy. By mczyzn w sile
wieku, mia bowiem lat 36, i bardzo przystojnym. Wzrostu redniego,
odznacza si siln, krp budow ciaa. Wosy mia jasne - zociste, jak to
okrelano - oczy niebieskie i pene blasku, brod gst. Chwalono go za
sprawno i wytrzymao fizyczn w polu. Owej aparycji odpowiaday
przymioty intelektualne i moralne: wspaniaomylno, przystpno, dua
kultura w obcowaniu z ludmi, szeroko horyzontw. Jeli Opatrzno
pragna rzeczywicie ratowa Bizancjum, nie moga osadzi na tronie
lepiej wyposaonego wadcy. A u samego progu swego panowania nie
przeczuwa on nawet, jakiej miary problemom bdzie musia stawi czoo.
Za symbol ogromu zmian, jakie dokonay si za jego czasw, moe
suy fakt, e to on pierwszy zerwa z dotychczasow acisk tytulatur
cesarsk, a wic z podtrzymywaniem fikcji istnienia imperium rzymskiego.
Pierwszy zacz si posugiwa oficjalnie greck nazw basileus w
znaczeniu cesarz. Tak wic Bizancjum od niego i dziki niemu miao
kontynuowa sw dalsz histori jako twr grecki z nazwy; faktycznie
bowiem greckie byo ju od dawna pod wzgldem etnicznym. Tote;
traktujc rzecz cile formalnie, maj racj ci, ktrzy rozpoczynaj dzieje
Bizancjum wanie od Herakliusza. Co prawda, jak ju wskazywano
poprzednio wielokrotnie, przemiany dziejowe prawie nigdy nie dokonuj
si nagle i w krtkim momencie. S to niemal z reguy dugotrwae
procesy, zachodzce stopniowo i jakby niedostrzegalne dla wspczesnych.
Bizancjum rodzio si stopniowo: za Konstantyna Wielkiego, za
Arkadiusza, za Justyniana i Herakliusza. Stawao si sob i dojrzewao w
cigu pokole i wiekw.
Powrmy jednak do osoby samego Herakliusza. Bya mowa o jego
zaletach i zasugach, wypada wic te wskaza pewne uomnoci i wady.
Wspczeni uwaali, e jest on, jak to si zdarza ludziom inteligentnym i
szlachetnym, niezmiernie wraliwy, niekiedy niezdecydowany, zmienny.
Ulega nastrojom z biegiem lat coraz silniej, wrcz neurastenicznie, osoby
za postronne wywieray na wpyw duy; do takich naleaa w
szczeglnoci jego druga ona Martyna oraz patriarcha Sergiusz. W latach
pniejszych cierpia te na rodzaj fobii psychofizycznej: nie mg znie
widoku morza. Sama myl o przeprawie przez morze napawaa go
przeraeniem wrcz chorobliwym. W pewnym okresie nie potrafi
zdecydowa si na przepynicie statkiem wskiej cieniny, dzielcej
wybrzee azjatyckie od Konstantynopola. Trzeba byo zbudowa rodzaj
mostu pontonowego, by cesarz przeszed na drug stron, i to z niemal
zamknitymi oczyma.
Herakliusz pochodzi z rodu znakomitego. Jego przodkowie wsawili si
jako wysi oficerowie w rnych wojnach. Niewykluczone, e by wrd
nich w Herakliusz, ktry za cesarza Leona poprowadzi w roku 471
zwycisk wypraw z Egiptu przeciw Wandalom i zaj wybrzea Libii.
Ojciec przyszego cesarza, rwnie o imieniu Herakliusz, walczy
znakomicie za Maurycjusza u granic wschodnich z Persami. W nagrod
otrzyma godno egzarchy Afryki, a wic ziem obecnej Tunezji i czci

Algierii. Zabra tam jako zastpc swego brata.

I stamtd to egzarcha wyprawi z portu Kartaginy flot pod dowdztwem
swego syna, Herakliusza, gdy rzdy Fokasa zagroziy ruin pastwa,
najedanego przez Persw, Sowian, Awarw, a jednoczenie
wstrzsanego sporami religijnymi i walkami stronnictw. Wyprawa
powioda si nadspodziewanie atwo, Konstantynopol zajto bez oporu w
pierwszych dniach padziernika roku 610.
Z maestwa z Eudoki, zawartego w dniu koronacji, mia cesarz dwoje
dzieci, syna Herakliusza Konstantyna i crk Epifani. Jednake Eudokia
zmara ju po dwch latach, w roku 612, a wdowiec wnet poj now on,
sw siostrzenic Martyn. Polubi j wbrew gwatownemu oporowi
patriarchy Sergiusza i kleru; ci uwaali, e pokrewiestwo jest zbyt bliskie.
Potomstwo z tego zwizku byo liczne, kilku synw i kilka crek. Niektre
wszake z dzieci uchodziy za upoledzone fizycznie lub umysowo, w
czym dopatrywano si rodzaju przeklestwa za sprzeciwienie si woli
duchownych.
Nasza wiedza o tak dugim i wanym panowaniu przedstawia si raczej
skromnie. Nie zachoway si adne wielkie, wspczesne dziea
historyczne, nie byo nikogo, kto by speni w tamtym okresie rol
Prokopiusza za Justyniana. Posiadamy tylko skromne notatki w spisywanej
wtedy Kronice Wielkanocnej, czyli Paschalnej, obejmujcej wydarzenia do
roku 627, oraz w pniejszych o ptora wieku kronikach Teofanesa i
Nicefora. W tej sytuacji cennym rdem informacji staje si poetyckie
dzieo Georgiosa Pizydesa - diakona i archiwariusza przy kociele witej
Zofii, opiewajce wielkie czyny Herakliusza zwaszcza w wojnie z
Persami.
Do wojny tej cesarz zosta zmuszony, cho prawdziwie pragn pokoju.
Natychmiast po wstpieniu na tron wyprawi posw na dwr krla,
proponujc przerwanie walk i zawarcie traktatu, skoro mier Maurycjusza
pomszczono przez zgadzenie Fokasa. Jednake Chosroes nawet nie raczy
odpowiedzie, pewny swej przewagi, potwierdzonej ostatnio tak wietnymi
sukcesami. Cesarzowi wic nie pozostao nic innego, jak przyj wyzwanie
i stawi czoo najedcy.
Do Kapadocji, we wschodniej Azji Mniejszej, zosta wysany jeden z
najzdolniejszych dowdcw, Priskus. By on ziciem poprzedniego
cesarza, tak znienawidzonego Fokasa, od zguby wszake ocalia go nie tyle
sawa znakomitego dowdcy, ile to, e wanie on uknu spisek przeciw
swemu teciowi i wezwa z Kartaginy Herakliusza. Co prawda uczyni to w
nadziei, e po upadku Fokasa sam zasidzie na tronie, Herakliusz mia by
tylko narzdziem. Plan wszake zawid, lud bowiem nie chcia da
purpury nikomu, kto by zwizany rodzinnie z obalonym tyranem. Priskus,
cho peen tajonej nienawici, musia udawa lojalno wobec nowego
wadcy.
Jako dowdca odnis pewien sukces, zmusi bowiem Persw, by latem
roku 611 opucili zajte przez nich miasto kapadockie, Cezare. W tyme
jednak roku wojska krla opanoway Emes w Syrii, w oglnym wic
rozrachunku niewiele si zmienio. Cesarz uda si osobicie do Cezarei,
aby tam rozway z Priskusem sprawy dalszej strategii tej od lat toczcej

si wojny. Wdz wszake nawet nie raczy zaszczyci go spotkaniem,

zasaniajc si rzekom, obon chorob. By to niesychany afront,
Herakliusz jednak musia si z tym pogodzi, nie majc tam pod swymi
bezporednimi rozkazami adnych wikszych oddziaw. Udajc, e
wszystko jest w porzdku, powrci do stolicy.
W roku nastpnym, 612, Persowie zajli krain Melitene nad Eufratem i
prawie ca Armeni. Jesieni cesarz zaprosi do stolicy swego bratanka
Niketasa, faktycznego namiestnika Egiptu, oraz Priskusa. Formalnym
powodem byy chrzciny urodzonego w maju syna, Konstantyna. Jego
matka, Eudokia, zmara w sierpniu.
Ceremonia chrztu odbya si z pocztkiem grudnia. Niemal jednoczenie
Priskus, ojciec chrzestny, zosta oskarony o zdrad stanu i osadzony jako
mnich w klasztorze. Obeszo si bez rozlewu krwi, wojska bowiem wierne
Priskusowi pozostay na wschodzie, stoeczne za uznaway tylko
Herakliusza. Miejsce Priskusa w hierarchii dowdcw zaj Niketas, brat
za cesarza Teodor otrzyma godno kuropalatesa, wan, jemu bowiem
podlegay oddziay stray paacowych. Przywrcono te do ycia
wieckiego Filipikusa. Ten szwagier cesarza Maurycjusza wsawi si przed
laty zwycistwami, przez Fokasa za zosta pod przymusem wywicony
na ksidza.
Dokonaa si wic zasadnicza zmiana w obsadzie kluczowych
stanowisk. Objli je ludzie, ktrym cesarz mg ufa cakowicie. Krokiem
nastpnym byo przygotowanie wielkiej ofensywy przeciw Persom:
Filipikus mia wkroczy do Armenii, cesarz za wraz ze swym bratem
Teodorem chcia zastpi wrogom drog w Syrii.
W wielkiej bitwie w roku 613 pod murami Antiochii Bizantyjczycy
ponieli klsk i Persowie wkrtce potem zajli Damaszek. Inny ich korpus
zdoa sforsowa gry Kaukazu i opanowa Cylicj. Na pnocy za
Filipikus musia wycofa si z Armenii.
Rok 614 wstrzsn caym wiatem chrzecijaskim. W kwietniu
Persowie podeszli pod Jerozolim i po niespena trzech tygodniach zdobyli
miasto. Rze mieszkacw trwaa trzy dni. Jej ofiar pado podobno 60.000
chrzecijan, a niemal 40.000 poszo w niewol. Spalono wiele wspaniaych
kociow, wrd nich zbudowan przez Konstantyna Wielkiego bazylik
Grobu witego. I wreszcie zdobywcy wywieli jedn z najbardziej
czczonych od niemal ptora wieku relikwii, Krzy wity.
W roku nastpnym Persowie przeszli przez kraje Azji Mniejszej i stanli
w pobliu Chalcedonu, naprzeciw stolicy, jak przed kilku laty. Wycofali
si, wiaroomnie jednak zabrali ze sob posw, ktrzy z ramienia cesarza
mieli prowadzi z nimi rokowania.
Tak wic pierwsze piciolecie nowego panowania byo pasmem
katastrof, i to nie tylko na wschodzie.
Du cz Pwyspu Bakaskiego, od Dunaju po Peloponez, zajli
Sowianie; przeprawiali si nawet na Kret. Zasiedlili na stae ziemie
obecnej Jugosawii, zamieszkiwali te grupami na rnych obszarach
Grecji. Broniy si tylko niektre miasta, wrd nich obecne Saloniki.
Watahy najedcw podchodziy pod Konstantynopol, ktry atakowali

rwnie Awarowie i podlege im plemiona. Ludno chronia si na

wyspach lub za murami grodw.
I oto w tych latach tak cikich, kiedy aden miesic nie mija bez
hiobowej wieci o klskach i najazdach, cesarz, wykazujc niewiarygodn
odporno psychiczn, zaj si najpierw tym, co uzna za najwaniejsze
dla ratowania pastwa: reform administracji i wojska. Doszed do
wniosku, e tylko tak mona powstrzyma ruin gospodarki, bezwad
biurokracji, rozprzenie armii, i nie da si niczym odwie od realizacji
zamierze.
W stosunkowo krtkim czasie zaczto wprowadza na niektrych
obszarach, zwaszcza w czci Azji Mniejszej, nowy system
administracyjno-wojskowy. Usunito tam dawny podzia na prowincje i
zarzdzajcy nimi aparat, organizowano natomiast nowy system. Tworzono
tak zwane temy. Byy to due okrgi - jeden z nich, w Azji Mniejszej, zwa
si Anatolikon - i na ich terenie osiedlano onierzy, niekiedy nawet obcego
pochodzenia, dajc im dziedziczne dziaki ziemi z obowizkiem suby
wojskowej. Na czele temu sta strateg. Tym sposobem powstay rezerwy
rekrutacyjne, atwe do zmobilizowania, w miejsce drogich i nielojalnych
oddziaw najemnych. Temy stopniowo wprowadzano na innych
obszarach. Stay si zasadniczym elementem struktury pastwa na kilka
stuleci.
Przeksztacano take administracj centraln. W praktyce znik urzd
prefekta pretorium, dotychczas kluczowy, jednake doszcztnie
zbiurokratyzowany, rozbudowano natomiast zarzd finansw. Na czele
jego kluczowych dziaw stali wysocy urzdnicy, noszcy tytu logotetw.
wiat zdawa si wali, a Herakliusz guchy na wszystkie meldunki i
rozpaczliwe woania o pomoc, nie wyrusza ze swej stolicy w pole i
zajmowa si sprawami pozornie nie na te czasy. Nadszed wreszcie dzie by to 5 kwietnia roku 622, poniedziaek wielkanocny - w ktrym cesarz po
uroczystych naboestwach kocielnych opuci Konstantynopol,
przeprawi si przez Bosfor na brzeg azjatycki i podj wypraw przeciw
Persom. Widzia w nich w tym momencie przeciwnika najgroniejszego,
od Awarw bowiem zabezpieczy si pacc ich chaganowi ogromn
danin.
Skierowa si przez Azj Mniejsz, czciowo ju opanowan przez
Persw, ku Armenii i krajom kaukaskim. Jesieni tego roku 622 odnis
pierwsze zwycistwo. Ponawia wyprawy w latach nastpnych.
Tymczasem w roku 626, gdy Herakliusz znowu przebywa na
wschodzie, Persowie przemaszerowali przez Azj Mniejsz i stanli nad
Bosforem, w Chalcedonie. Niemal rwnoczenie przystpili do oblegania
Konstantynopola Awarowie i podlegli im Sowianie. Stolica bronia si
bohatersko, a ducha ludnoci i onierzy podtrzymywa szczeglnie
patriarcha Sergiusz. Zadecydowaa bitwa morska, w ktrej okrty
bizantyjskie rozbiy sabe stateczki, obsadzone gwnie przez Sowian.
Awarowie, pokonani i na ldzie, odstpili od oblenia w popochu, musieli
wic wycofa si do Syrii take Persowie, po drodze pobici przez
cesarskiego brata Teodora.
W roku 627 Herakliusz, ktry zyska jako sprzymierzecw Chazarw,

rozpocz ofensyw z terenw Armenii przeciw Persom. Zada im

straszliw klsk pod Niniw, dawn stolic Asyryjczykw, a wic ju na
ziemiach obecnego Iraku. W roku nastpnym krl perski Chosroes II
utraci tron i zosta zamordowany, jego za nastpca szybko zawar pokj.
Odda wszystkie kraje, jakie Persowie wydarli Bizancjum, a wic Egipt,
Palestyn, Syri, cz Azji Mniejszej i Mezopotamii, Armeni. A
umierajc mianowa cesarza opiekunem swego maoletniego syna.
By to peny triumf. Herakliusz powrci do stolicy witany
entuzjastycznie, wiosn za roku 630 uda si do Jerozolimy, by przekaza
odzyskane od Persw relikwie Krzya witego.
Tak zakoczya si wielka wojna bizantyjsko-perska, pierwsza o tak
zdecydowanie religijnym charakterze. Pozornie zwyciska, w istocie
stanowia tylko preludium do straszliwej katastrofy.
Pomylne wieci docieray rwnie z pnocy. Awarowie po klsce,
jakiej doznali w roku 626 pod Konstantynopolem, musieli pogodzi si z
rozpadem swego ogromnego pastwa. Wyzwalali si zarwno Sowianie,
jak te Bugarzy, siedzcy wwczas na pnoc od Morza Czarnego.
Bizancjum ledzio te wydarzenia z satysfakcj i wspierao je w miar
monoci. Ksi bugarski zosta ochrzczony w Konstantynopolu i otrzyma nawet tytu patrycjusza. Kt mg wtedy przewidywa, czym stan
si Bugarzy dla cesarstwa ju w niedalekiej przyszoci!
Przez kilka lat u granic Bizancjum panowa wzgldny pokj, co
oczywicie nie oznaczao prawdziwego spokoju wewntrznego, zwaszcza
na tych ziemiach, ktre ju zajli Sowianie lub na ktre przychodzia nowa
ich fala. Wanie bowiem wtedy pojawili si Serbowie i Chorwaci,
opanowujc te krainy, ktre zamieszkuj do dzi. Formalnie uznawali
zwierzchno Bizancjum.
Cisza po wojnach zdawaa si sprzyja nowemu wybuchowi
gwatownych sporw religijnych, a dotyczcych, jak ju od pokole,
problemu natury Chrystusa, boskiej i ludzkiej. Syria i Egipt przyjmoway w
tej sprawie odmienn postaw od ortodoksyjnej doktryny, jaka dominowaa
wrd kleru i na dworze w stolicy. Prby znalezienia formu
kompromisowych nie przynosiy rezultatw. Nic dziwnego, skoro - czego
wspczeni nie rozumieli, a co i dzi nie zawsze jest w peni doceniane w
nauce - u podstaw sporw pozornie religijnych leay podwiadome.
antagonizmy narodowociowe i prby znajdowania swej tosamoci.
Lecz nagle spad grom. By nim najazd Arabw, wyznawcw i nosicieli
nowej wiary, islamu. W roku 635 pad Damaszek. 20 sierpnia roku
nastpnego wojska bizantyjskie poniosy straszliw klsk w bitwie nad
rzek Jarmuk w Syrii. W dwa lata pniej poddaa si po krtkim oporze
Jerozolima, najwitsze miejsce chrzecijan. W latach 639-640 zastpy
Arabw opanoway pnocn Mezopotami i cz Armenii, stany
rwnie u wrt Egiptu. Pod wadanie wyznawcw nauki Mahometa
stopniowo przechodziy rwnie ziemie dotychczas podlegajce Persom.
Co umoliwio pustynnym najedcom tak szybkie, prawdziwie
byskawiczne sukcesy i to na tak niezmierzonych przestrzeniach? Gwn
przyczyn stanowio oczywicie osabienie, skutkiem dugoletnich

wzajemnych zmaga, obu tych pastw, ktre w innych warunkach zapewne

skutecznie mogyby przeciwstawi si zastpom wyznawcw proroka.
Bizancjum i Persja zbyt wykrwawiy si i zuyy swe materialne zasoby.
Inn przyczyn by ostry konflikt religijny w onie chrzecijastwa.
Ludno Syrii i Egiptu, wyznajca monofizytyzm (Chrystus wcielony mia
tylko jedn natur, bosk), wolaa obcych od tych chrzecijan, ktrzy, jej
zdaniem, hodowali faszywej doktrynie, przyjmujc, i Chrystus mia dwie
natury, bosk i ludzk. Podobne sytuacje miay si jeszcze niejednokrotnie
powtarza w dziejach chrzecijastwa.
Patriarcha Sergiusz usiowa zaagodzi spory, formuujc pogld, e
Chrystus mia wprawdzie dwie natury, ale tylko jedn energi bosk,
czyli sposb dziaania. Kiedy jednak ta doktryna zostaa odrzucona,
gwnie przez patriarch Jerozolimy Sofroniusza, pojawia si inna:
Chrystus mia tylko jedn wol bosk. Zwano t doktryn
monoteletyzmem, od greckiego wyrazu thelema, wola, a jej wyznawcw
monoteletami. Zostaa oficjalnie sformuowana i podana do publicznej
wiadomoci w cesarskim obwieszczeniu, ektesis, jakie pojawio si u
wejcia do kocioa witej Zofii. Lecz i ona nie znalaza powszechnej
akceptacji, przeciwnie, od momentu jej proklamowania w roku 638 staa
si rdem coraz to nowych konfliktw. Patriarcha Sergiusz, duchowy
ojciec cesarskiej ektesis, nie by ju ich wiadkiem, zmar bowiem w tyme
roku.
W niecae trzy lata pniej odszed te Herakliusz. Postarzay i osabiony
chorob nawet nie zamierza ruszy w pole dla obrony swego pastwa
przed Arabami, cho przed kilkunastu laty tak dzielnie wypiera Persw.
Przebywa bezczynnie w paacu Hiereja, po azjatyckiej stronie Bosforu, a
do stolicy przenis si dopiero na krtko przed mierci, na wie o
przygotowywanym tam spisku. Zmar 11 lutego roku 641.
W testamencie przekaza tron na rwnych prawach swoim dwom synom
i zarazem formalnym wspwadcom ju od kilku lat: Konstantynowi,
synowi z Eudokii, i Herakleonasowi, synowi z Martyny. Obaj jednak,
przykazywa, maj traktowa wdow po nim jak sw matk i cesarzow.

XIV

HERAKLIUSZ KONSTANTYN i
HERAKLIUSZ HERAKLEONAS

---oOo---

(HERACLIUS CONSTANTINUS)
Urodzony w 612 roku. Zmar 24 maja 641 roku.
Formalnie wspwada z ojcem Herakliuszem od 23 stycznia 613 roku,
a z bratem Herakleonasem od 11 lutego 641 roku do swej mierci.
---oOo---

(HERACLIUS HERACLEONAS)
Urodzony w 636 roku. Zmar po 641 roku.
Formalnie wspwada z ojcem Herakliuszem od 638 roku, a z bratem
Konstantynem od 11 lutego 641 roku. Od 24 maja tego roku do koca
wrzenia panowa sam.

Senat,

duchowiestwo i lud stolicy godzili si na wsprzdy braci

przyrodnich, nie akceptowali jednak politycznej roli Martyny, cesarzowej
wdowy, wyznaczonej przez testament Herakliusza. Zarzucano te jej i jej
sojusznikowi, patriarsze Pyrrusowi, sprzyjanie pogldom monoteletw (e
Chrystus mia tylko jedn wol, bosk). Po trzech miesicach
wsprzdw, 24 maja, Konstantyn zmar, zapewne mierci naturaln,
powszechnie jednak podejrzewano, e otrua go macocha; dano
powoania na tron jego syna. Martyna i Herakleonas ustpili, byo ju
jednak za pno. Senat zdetronizowa oboje, aby za nie mogli odgrywa w
przyszoci jakiejkolwiek roli politycznej, zostali okaleczeni, jak to
praktykowano w krajach orientalnych: on przez obcicie nosa, ona za
jzyka. Zesani na wysp Rodos zmarli tam w zapomnieniu.
Jak si wydaje, caa rozgrywka przeciw Martynie i jej synowi bya
sterowana przez senat, ktry pragn okaza swoje znaczenie i odzyska
dawn pozycj polityczn.

XV

HERAKLIUSZ
KONSTANTYN III,
Znany te jako

KONSTANS II
POGONATOS (Brodaty)

---oOo---

(HERACLIUS CONSTANTINUS)
Urodzony w 630 roku. Zmar 15 wrzenia 668 roku.
Panowa od wrzenia 641 roku do 15 wrzenia 668 roku.

Jako

syn maoletni przedwczenie zmarego Konstantyna po upadku

Herakleonasa i Martyny obj wadz z woli senatu. W mowie tronowej,
uoonej oczywicie przez doradcw, przedstawi pikny program
wsppracy z senatem. W rzeczywistoci, gdy doszed do penoletnioci,
rzdzi bardzo despotycznie.
Tymczasem Arabowie opanowali Egipt i wybrzea Libii, pustoszyli
ziemie Azji Mniejszej, najechali Cypr, ograbili Rodos i Kret. W roku 655
pokonali flot bizantyjsk, ktr dowodzi sam cesarz, w bitwie u
poudniowych wybrzey Azji Mniejszej. Jednake konflikty wewntrzne w
wiecie arabskim pozwoliy na zawarcie z nimi pokoju w roku 659, dziki
czemu cesarz mg wyruszy przeciw Sowianom w Macedonii.
Stara si umierzy spory religijne w wiecie chrzecijaskim, tak
zgubne rwnie politycznie, zakazujc edyktem z roku 648 dyskusji
chrystologicznych. Jednake edykt w, zwany Typos, zosta potpiony
przez wybranego w roku 649 papiea Marcina i zwoany przeze sobr
lateraski. W roku 653 bizantyjski namiestnik Rawenny uwizi papiea i
wywiz go do Konstantynopola. Marcin, oskarony o udzia w spisku,

zosta zesany na Krym, gdzie zmar w poniewierce w roku 656. Podobny

los spotka Maksyma Wyznawc, niezomnego przedstawiciela ortodoksji
w Afryce Pnocnej. Cesarz postpowa bezwzgldnie rwnie z najblisz
rodzin. Podejrzewajc swego brata Teodozjusza o ambicje polityczne,
kaza go najpierw wywici, a potem skaza na mier. Wywoao to
ogromne oburzenie w stolicy. Powoa natomiast na wspwadcw swych
trzech synw: Konstantyna, Herakliusza, Tyberiusza.
W roku 663, moe z powodu nastrojw w Konstantynopolu, uda si do
Italii. Odwiedzi tam Tarent i Neapol, walczy z Longobardami. W lipcu
roku 663 zawita do Rzymu, uroczycie przyjmowany przez papiea
Witaliana. Potem przenis si na Sycyli, do Syrakuz. Zamierza
ustanowi tam swoj sta rezydencj, a moe nawet przenie stolic
pastwa.
Zosta zamordowany 15 wrzenia roku 668 podczas kpieli przez
jednego z dworzan. Zwoki przewieziono do Konstantynopola i pochowano
w kociele witych Apostow.

XVI

KONSTANTYN IV

---oOo---

(CONSTANTINUS)
Urodzony w 652 roku. Zmar we wrzeniu 685 roku.
Panowa od wrzenia 668 roku do wrzenia 685 roku.

Na

wiadomo o zamordowaniu ojca ten zaledwie siedemnastoletni

chopiec uda si na Sycyli, gdzie stumi prby buntu i ukara mierci
uzurpatora. Prawdziw jednak grob stanowiy morskie najazdy Arabw.
Ich flota stopniowo opanowywaa rne wyspy i punkty wybrzea Morza
Egejskiego, a od roku 674 usiowaa blokowa cieniny wiodce do Morza
Czarnego i port Konstantynopola. Wycofaa si dopiero w roku 678
skutkiem ogromnych strat, jakich okrty ich doznay od poarw
wzniecanych przez tak zwany ogie grecki; to pierwsza pewna
wzmianka o zastosowaniu wynalazku niejakiego Kallinikosa z Syrii. W
wyniku tej klski wdz arabski zawar z Bizancjum pokj i zgodzi si
nawet na pacenie trybutu.
Tak wic zwyciski pochd Arabw zosta po raz pierwszy zatrzymany.
Miao to ogromne znaczenie nie tylko dla Bizancjum, ale dla losw caej
Europy i jej cywilizacji. Ludy i pastwa wczesne, zwaszcza na ziemiach
wschodnich, doceniy w fakt, lc poselstwa i gratulacje.
Nie udao si natomiast powstrzyma osiedlania si Bugarw na
poudnie od dolnego Dunaju, cho w wyprawie przeciw nim wzi udzia
sam cesarz. Lud ten, pochodzenia tureckiego, napotka jednak na tych
ziemiach wczeniej przybyych Sowian i zacz szybko ulega slawizacji.
Dla doprowadzenia do pokoju religijnego wrd chrzecijan zwoany
zosta do Konstantynopola VI sobr powszechny. Obradowa przy udziale

legatw papieskich od listopada 680 roku do wrzenia roku 681. W wielu

posiedzeniach uczestniczy sam cesarz. Herezja monotelitw zostaa
uroczycie potpiona.
Ale ju jesieni roku 671 cesarz splami si okruciestwem okazanym
swemu rodzestwu. Odsun od wsprzdw i skaza na obcicie nosw
swych modszych braci, Herakliusza i Tyberiusza. Stao si to mimo - a
moe skutkiem - poparcia, jakiego udzielaa im cz armii, zwaszcza z
terenw Azji Mniejszej. Swym wspwadc uczyni natomiast cesarz
kilkuletniego syna, Justyniana.

XVII

JUSTYNIAN II
(po raz pierwszy)

---oOo---

(IUSTINIANUS)
Urodzony w 678 roku. Zmar w styczniu 711 roku.
Panowa po raz pierwszy od wrzenia 685 roku do koca 695 roku.
Panowa po raz drugi od jesieni 705 roku do pocztku 711 roku, po
dziesicioletniej przerwie w czasie ktrej panowali:

Wstpujc na tron mia, jak i jego ojciec w tym momencie swego ycia,
lat 17 lub nawet 16. Odznacza si, przy niewtpliwych zdolnociach i
ogromnej energii, niepohamowan ambicj, pych, skonnoci do
despotyzmu i okruciestwa.
Dziki wewntrznym sporom wrd Arabw udao si odnowi traktat
pokojowy z nimi na korzystniejszych warunkach. Danina pacona przez
nich zostaa podniesiona, a Cypr, Armenia oraz Iberia na Kaukazie stay si
pod wzgldem finansowym wspwasnoci obu mocarstw. Co prawda w
roku 692 Justynian zerwa w pokj, wyprawiajc si do Armenii, zosta
jednak pokonany pod Sebastopolis i bizantyjska cz Armenii przesza na
stron Arabw.
Natomiast w roku 689 cesarz ujarzmi Sowian w poudniowej
Macedonii. Cz ich przesiedli do Azji Mniejszej w charakterze
osadnikw wojskowych. Przesiedla zreszt, na podobnych warunkach,
rwnie inne ludy: Cypryjczykw w okolice miasta Kyzikos nad
Propontyd, a plemiona z gr Amanus w Azji Mniejszej midzy innymi na
Peloponez.
Akcje te wizay si z rozbudow systemu temw, jaki zacz
wprowadza ju zaoyciel dynastii, Herakliusz. Dziki temu odradzao si
na rnych terenach rolnictwo, armia za miaa szerokie i tanie zaplecze
rekrutacyjne. Stanowili je chopi-onierze, tak zwani stratioci,

przekazujcy swe dziaki najstarszym synom z takimi samymi

obowizkami. Dziao si to w duej mierze kosztem wielkiej wasnoci
obszarniczej. Rosy natomiast dziki hojnym nadaniom panujcych majtki
kocielne, coraz wicej te byo klasztorw i mnichw.
Justynian by czowiekiem ostentacyjnie religijnym; co zwykle niewiele
ma wsplnego z prawdziw wiar i yciem wedug jej przykaza. Na jego
monetach po raz pierwszy pojawia si podobizna Chrystusa z aciskim
napisem Iesus Christus rex regnantium - Jezus Chrystus krl panujcych.
Na drugiej stronie widnieje sam Justynian z rwnie wymown inskrypcj
Iustinianus servus Christi - Justynian, suga Chrystusa. Czynami jednak
swymi dowid, nie pierwszy i nie ostatni w historii, e religijno suya
tylko do usprawiedliwiania zbrodni.
Sobr powszechny obradujcy w Konstantynopolu w paacu cesarskim
na przeomie lat 691 - 692 wprowadzi w 102 kanonach nowe ustalenia
dotyczce gwnie Iiturgii i dyscypliny wewntrzkocielnej; przy
sposobnoci zakaza te praktykowania pewnych uroczystoci i zabaw o
rodowodzie pogaskim. Papie jednak nie przyj postanowie soboru,
stawiay one bowiem na rwni autorytet jego i patriarchy Konstantynopola.
W odpowiedzi cesarz rozkaza uwizi papiea - by nim wwczas
Sergiusz I - i sprowadzi go do stolicy. Gwatowny opr ludnoci Rzymu
uniemoliwi wykonanie rozkazu; inaczej czekaby Sergiusza na pewno los
Marcina.
Justynian nie mia ju monoci zajcia si t spraw, sam bowiem pad
wkrtce ofiar powstania w swej stolicy. Niezadowolenie miao wiele
przyczyn podstawowych. Cesarz narazi si arystokracji ziemskiej
popierajc raczej ma wasno, szerokim za masom przez akcje
przesiedlecze. Gwn wszake przyczyn wzburzenia ludnoci miejskiej
- a ona to zadecydowaa - bya niesychana bezwzgldno przy ciganiu
podatkw. Odznaczali si ni zwaszcza dwaj najbardziej zaufani
ministrowie wadcy, sakellarios, czyli nadzorca finansowy eunuch Stefan i
logoteta, byy mnich Teodot. A cesarz potrzebowa pienidzy rwnie ze
wzgldu na sw wielk dziaalno budowlan.
Do wybuchu przyczynia si rwnie rywalizacja i wzajemna nienawi
pomidzy stronnictwami cyrkowymi Niebieskich i Zielonych. Justynian,
jak i jego poprzednicy, popiera to ostatnie. Wykorzystano fakt, e w stolicy
przebywa nowo mianowany strateg temu Hellady, Leoncjusz, wsawiony
zwycistwami w Armenii, ale te wiziony z rozkazu cesarza przez trzy
lata.
Pod koniec roku 699 w cigu jednej nocy lud zebra si w kociele
witej Zofii, opanowa hipodrom, wywlk Justyniana z paacu - nie
napotykajc oporu. Stefan i Teodot zostali spaleni ywcem. Natomiast
samego Justyniana uratowaa askawo Leoncjusza, ju przyodzianego w
cesarsk purpur. Wrd wycia i naigrawa si motochu obcito mu nos i
wyprawiono na Krym, do Chersonu, najdalej na pnoc wysunitej
posiadoci Bizancjum.

XVIII

LEONCJUSZ

---oOo---

(LEONTIUS)
Urodzony zapewne okoo 660 roku. Zmar w jesieni 705 roku.
Panowa od koca 695 roku do koca 698 roku.

Najwaniejszym

historycznie wydarzeniem z czasw tego panowania

by podbj przez Arabw egzarchatu Kartaginy, czyli obecnej Tunezji i
czci Algierii. Flota wysana z Konstantynopola na ratunek Kartaginy pod
dowdztwem patrycjusza Jana po pocztkowym sukcesie musiaa si
wycofa. Kartagina pada ostatecznie w roku 698 i zostaa systematycznie
zburzona przez Arabw.
Flota w drodze powrotnej zatrzymaa si u wybrzey Krety. Jej
dowdcy, moe obawiajc si gniewu Leoncjusza, okrzyknli cesarzem
Apsimarosa, drongariosa, czyli admiraa. Przybra on imi Tyberiusza.
Zapewne dziki zdradzie stray portowych atwo zawadnito stolic.
Leoncjusz po obciciu mu nosa zosta zamknity w jednym z klasztorw.

XIX

TYBERIUSZ II

---oOo---

(TIBERIUS)
Urodzony zapewne okoo 660 roku. Zmar w jesieni 705 roku.
Panowa od koca 698 roku do jesieni 705 roku.

Cesarz, rezydujc w Konstantynopolu, zajmowa si gwnie sprawami

intryg i spiskw dworskich. Tymczasem Arabowie parli naprzd na zachd
wzdu afrykaskich wybrzey ku Atlantykowi. Opr stawiaa im tylko
ludno miejscowa, gwnie Berberowie.
Natomiast brat cesarza, Herakliusz, pomylnie walczy z Arabami w
Syrii i Cylicji, odzyska te Cypr. Utracono natomiast cz Kaukazu i
Armenii.
Niespodziewanie jesieni roku 705 pod murami stolicy pojawiy si
oddziay Bugarw i Sowian. Dowodzi nimi chagan bugarski Terbel, a u
jego boku sta okaleczony i wygnany przed dziesiciu laty Justynian. Przez
trzy dni witany by z murw tylko szyderstwami jako Rinotmetos,
Obcitonosy. W nocy zdoa przedosta si do miasta przez rury akweduktu
wraz z towarzyszami. Zaskoczenie byo tak cakowite, e Tyberiusz uciek,
obrocy za nie stawiali wikszego oporu. Rinotmetos odzyska tron.

XX

JUSTYNIAN II
(ponownie)

---oOo---

(IUSTINIANUS)
Urodzony w 678 roku. Zmar w styczniu 711 roku.
Panowa po raz drugi od jesieni 705 roku do pocztku 711 roku.

Jego losy od chwili wygnania na Krym przed dziesiciu laty ukaday

si jak wrcz niewiarygodny romans przygodowy. W miecie Cherson y
w cikich warunkach, upokarzany przez miejscowe wadze. Kiedy za
mia by stamtd odesany na rozkaz Tyberiusza do stolicy, zapewne dla
dokonania egzekucji, uciek do Chazarw u wybrzey Morza Azowskiego.
Przyjty gocinnie przez chagana wzi jego siostr za on. Zostaa
ochrzczona, otrzymujc imi Teodora, jak niegdy ona Justyniana I. Ale i
tu dotarli wysannicy cesarza, chagan za gotw by wyda im swego
gocia i szwagra za zoto. Lecz ten, ostrzeony w por przez on, ktra ju
daa mu syna, uciek w ostatniej chwili na statku, kierujc si wzdu
wybrzey na zachd. Podczas gwatownej burzy jeden z towarzyszy prosi
go, by lubowa Bogu, e poniecha zemsty, jeli zostanie uratowany, nawet
gdyby tron odzyska. Na co Justynian odrzek: - Niech raczej morze
pochonie mnie tej chwili, jeli wybacz choby jednemu z moich wrogw!
Wyldowa szczliwie u ujcia Dunaju i uzyska pomoc wodza
Bugarw Terbela, obiecujc mu rk swej crki - zapewne z pierwszego,
nie znanego nam maestwa - oraz wielkie skarby. Obaj wic wyruszyli na
Konstantynopol.
Po odzyskaniu tronu nadszed czas wywizania si ze lubw i obietnic.
Terbel otrzyma prcz skarbw najzaszczytniejszy tytu, nigdy dotychczas

nie udzielany obcym, a mianowicie cezara; by wic formalnie

wspwadc cesarza. Sprowadzi te Justynian do stolicy z kraju
Chazarw swoj on i syna. Otrzyma on imi Tyberiusza i zosta
wspwadc ojca.
Nade wszystko jednak myla Justynian o pomcie. Pierwszymi ofiarami
stali si Leoncjusz i Tyberiusz. Sprowadzeni na hipodrom w acuchach
leeli u stp cesarza, ktry trzymajc nogi na ich karkach obserwowa
wycigi rydwanw, lud za piewa pobone psalmy. Potem dokonano
egzekucji na obu.
Rozpoczy si rzdy terroru, jedne z najkrwawszych, jakich
dowiadczyo Bizancjum w caej swej historii. Patriarcha Kallinikos zosta
olepiony, poniewa omieli si koronowa Leoncjusza, ale ofiarami
stawali si nawet ci, ktrzy okazali choby tylko bierne posuszestwo obu
poprzednim cesarzom. Sposoby za egzekucji i tortur byy rne i bardzo
wymylne.
Justynianowe pragnienie pomsty i krwi sigao daleko poza mury stolicy.
Nie darowa mieszkacom Rawenny, e przed kilkunastu laty nie do
gorliwie dziaali w sprawie uwizienia papiea Sergiusza. Karna
ekspedycja obrabowaa miasto, wielu za jego mieszkacw przewieziono
do stolicy dla dokonania tam egzekucji. Biskup miasta zosta olepiony.
Natomiast w tyme czasie z wielkimi honorami przyjmowano w
Konstantynopolu zaproszonego tam papiea Konstantyna.
A wszystko to dziao si w czasie, gdy Arabowie znowu dokonywali
podbojw w Azji Mniejszej, gdzie opanowali midzy innymi wan
twierdz Tian, w Afryce za zajli ostatni posterunek bizantyjski Septum,
obecn Ceut, naprzeciw Gibraltaru.
Najstraszliwiej jednak nienawidzi Justynian ludnoci i wadz swego
zesania, Chersonu. Pierwsza wysana tam ekspedycja karna przywioza
notabli, ktrych ukarano najsurowiej. Druga miaa mniej szczcia, okrty
bowiem zniszczya burza. Trzecia wreszcie miaa przebieg niezwyky. Spodziewajc si jej przybycia mieszkacy zbuntowali si przeciw wadzy
Justyniana i wezwali na pomoc Chazarw, cesarzem za obwoali oficera
pochodzenia armeskiego, ktry zosta zesany na Krym jeszcze przez
Tyberiusza. Zwa si on Bardanes, a przybra sobie imi Filipikos.
Dowdcy ekspedycji widzc, e nie zdoaj zdoby miasta, a jednoczenie
bojc si gniewu cesarza i zdajc sobie spraw, jak bardzo jest on
niepopularny w swej stolicy, wybrali wyjcie ryzykowne, lecz w tej
sytuacji najbezpieczniejsze: opowiedzieli si po stronie samozwaca.
Kiedy flota z Bardanesem-Filipikosem na pokadzie przypyna do
Konstantynopola, miasto ochoczo otwaro bramy przed nowym panem.
Wszyscy, z wyjtkiem moe bugarskiej stray przybocznej, odstpili od
Justyniana, ale ostatecznie zabi go jeden z oficerw. Dawnym zwyczajem
na dowd, e tyran rzeczywicie zgin, jego odcit gow wysano do
Rawenny i Rzymu, gdzie bya wystawiona na widok publiczny.
Zamordowany zosta rwnie jego maoletni syn Tyberiusz, cho
chopiec schroni si do kocioa, rkoma obejmowa otarz, a na sobie
zawiesi najwitsze relikwie.

By on ostatnim znanym nam przedstawicielem dynastii herakliaskiej,

ktra przez pi pokole, poczynajc od Herakliusza, wadaa cesarstwem
jako pierwsza prawdziwie bizantyjska. Za jej to panowania, w cigu
dokadnie wieku, przeobrazio si i Bizancjum, i wiat wok niego,
przybierajc ten ksztat, jaki mia odtd trwa przez wieki, a w znacznej
mierze trwa do dzi: Sowianie na Bakanach, Arabowie, wyznawcy
proroka, na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej a po Atlantyk.
Dalsze dzieje Bizancjum to ju zupenie inna historia.
Nasz POCZET CESARZY naley w tym miejscu zakoczy.

KONIEC

Ksigozbir DiGG

2009