TRKYE EKONOMS VZE DERS NOTLARI

NTE 1
TRKYE EKONOMSNN TEMEL ZELLKLER
VE DNYA EKONOMSNDEK YER
Ekonomi (iktisat) sosyal bir bilimdir. Sosyal bilimlerde fen(doa) bilimlerinden farkl olarak ayn konuda birden
fazla doru olabilmektedir. rnein benzer tedbirlerin yer ald bir ekonomi politikas iki farkl lkede veya farkl
zamanlarda uygulandnda farkl sonular yaratmaktadr. Ayn ekilde bir olaya dnyann deiik yerlerindeki farkl
toplumlar ayn tepkileri verebildi i gibi baz durumlarda da ok farkl tepkiler de verebilmektedir. Bu tepkilerde lkenin
iinde bulunduu corafya kadar o lkenin gelimilik dzeyi ve toplumsal yap gibi pek ok faktr etkili olmaktadr. Bu
gereklerden hareketle, bir lke ekonomisin deerlendirirken sz konusu lkenin sahip olduu tm kaynaklar dikkate
almak gerekir.
TRKYENN CORAF KONUMU VE DOAL KAYNAKLARI:
Trkiyenin
Yzlm ve Corafi Konumu: Kuzey yarmkrede yer alan Trkiyenin yzlm 783.577 km kare , izdm alan ise
779.452 km karedir. Gller ve adalar da dahil edildiinde, toplam yzlm 814.578 km kareye izdm alan ise
783.562 km kareye ykselmektedir. Yzlm byklne gre yaplan sralamada Trkiye dnyann 34nc byk
lkesidir. lke topraklarnn yardan fazlas dalarla ve engebeli arazilerle kapl olduu iin ortalama ykselti olduka
yksektir. (1.132 m) Bu nedenle gerek yzlm ile izdm alan arasnda nemli bir farkllk mevcuttur. Trkiye
Corafi olarak 3 ktann (ASYA, AVRUPA, AFRKA) birbirine en ok yaklat yerde, Asya ile Avrupay birbirinden ayran
iki nemli deniz boaznn zerindedir. lke topraklarnn yaklak %97si Asya, %3 ise Avrupa ktasndadr.lke
yaklak olar ak 35 derece 42 derece kuzey paralelleri ile 25 derece 44 derece dou meridyenleri arasnda yer alr.
Trkiyenin en dousu ile en bats arasndaki uzaklk 1.660 km iken kuzey ile gney arasndaki mesafe 650 kmdir.
Trkiye douda Grcistan (276 km) Ermenistan (328km) Azerbaycan (18 km) ve ran (560 km) batda Yunanistan (203
km) ve Bulgaristan (269 km) gneyde Irak (384 km) ve Suriye (911 km) ile komudur. lkenin toplam snr uzunluu
10.765 kmdir. Bunun 2.949 kmsi kara, 7.846 kmsi ise deniz snrdr. Corafi konum Trkiyeye bata jeopolitik ve
ekonomik olmak zere pek ok adan frsatlarn yan sra tehditler de yaratmaktadr. Corafi konumun dourduu
tehditlere souk sava dneminin getirdii olumsuzluklar, Ortadou da yaanm / yaanmakta atmalar ve sava
ortamn rnek verebiliriz. Corafi Blgeler ve Ekonomik Faaliyetler Arasnda liki: Trkiye corafi olarak 7
blgeye (Marmara, Ege, Akdeniz, Anadolu ,Karadeniz, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu ) ve idari
adan 81 ile (vilayete) ayrlmtr. Corafi blgeler tespit edilirken blge iinde yer alacak illerin hem doa artlarnn
hem de beeri ve ekonomik zelliklerinin nispeten benzerlik gstermesi nemli kriterlerdir. Corafi yap blgedeki tm
retim faaliyetlerini etkilemektedir.Yksek, engebeli, s farknn yksek olduu ve k artlar nn uzun srd blgelerde
tarm (bitkisel retim) ve sanayi faaliyetleri snrl kalmaktadr. Bu blgede hayvanclk faaliyetleri younlamaktadr.
Trkiye Yar kurak biri iklim zelliine
sahiptir. Kuzeyde her mevsim yal olan Karadeniz klimi, gneyde yazlar kurak ve ok scak, klar ise lk ve yal
olan Akdeniz klimi grlr. blgelerde ( Anadolu, Dou Anadolu, Gney dou Anadolunun byk bir ksmnda)
Karasal iklim grlr. Az ya alan bu blgelerde yllk ve gnlk scaklk farklar ok olup zellikle i ve dou Anadolu da
klar uzun ve souktur. klim ve doa koullar blgelerin beeri ve ekonomik yaplarn etkilemektedir.

Trkiye de en ok gz veren blgelere bakldnda Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerinde corafi ve

iklimsel artlara bal olarak retimin zellik le sanayilemenin yetersiz olmas, g tetikleyen nemli unsurlardandr.
Blgelerin ekonomik kalknmasnn baarlmasnda blgedeki mevcut yaplarn iyi ett edilmesi byk nem arz
etmektedir.
Madenler: Trkiye topraklar, sahip
olduu jeolojik yap nedeniyle bnyesinde pek ok madeni bulundurmaktadr. Dnya genelinde ticareti
yaplan 90 eit madenden bugne kadar sadece13nn varl Trkiyede belirlenmemitir. Trkiye dnyada kendi
hammadde gereksiniminin nemli bir blmn karlayabilen maden eitliliine sahip sayl lkelerden biri olsa da
zellikle petrol, doalgazve takmr gibi yakt maddeleri asndan byk lde da bamldr. Trkiye dnya
toplamnda maden retiminde 28inci , retilen maden eitlilii asndan da 10uncusrada yer almaktadr. Trkiyede
karlan madenleri yakt madenleri hammadde madenleri veeitli madenler olmak zere 3 temel grupta
toplamak mmkndr. Balca yakt madenleri ,Kmr, linyit, petrol ve doalgazdr.
Hammaddeleri ise, Demir,bakr, krom ve manganez ve bor ekilde sralanabilir.
Stratejik Bir Maden : Bor Trkiye, dnyann en byk ve en iyi kalitede bor rezervlerine sahip olup, dnya bor
talebinin nemli bir ksmn karlamaktadr. Dnyada 8 lkede bor rezervi bulunmakla birlikte nemli bor yataklar
Trkiye, ABD VE Rusyada yer almaktadr. Trkiye toplam 3 milyar ton rezerv miktar ile dnya toplam bor rezervi
sralamasnda %72 lik pay ile ilk sradadr. Grld gibi bor ok geni bir alanda kullanlan stratejik bir
rndr.
Su Kaynaklar: Trkiyenin kara
sularn akarsular, durgun sular ve yeralt sular olmak zere 3 grupta inceleyebiliriz. Trkiye akarsular asndan zengin

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 1

bir lke olmasna karlk bu su kaynaklarnn dzensiz aklar ve eimleri nedeniyle akarsularda nehir tamacl
yaplmamaktadr. Akarsular kuvvetli eimleri ve gmk yataklaryla byk hidroelektrik potansiyeline sahiptirler. Trkiye
durgun sular (gller) asndan da zengindir. lkemizde kk gller birlikte 120den fazla doal
gl bulunmaktadr. Trkiye nin en byk gl 3.712 km kare alan ile Van Gldr . Trkiyenin nemli yeralt su
rezervlerine sahip olduu tahmin edilmektedir. Su kaynaklarnn nemli bir ksm buharlama ve yeralt su kaynaklarn
besledikleri iin kullanlamamaktadr .
Dier yandan gllerin bir ksmnn tuzlu ve sodal olmas dikkate
alndnda, Trkiyenin kullanlabilir su asndan zengin bir l ke olmad sylenebilir. Kii bana den yllk
kullanlabilir su miktar 1.519 m kp civarndadr. Trkiye su azl yaayan bir lke konumundadr
TRKYENN NFUSU VE DEMOGRAFK GSTERGELER
Nfusun lke
Ekonomisi Asndan nemi:Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yerleik olan nfus, lke nfusunu oluturmaktadr.lke
nfusu ekonomideki temel retim faktrlerinden emein kaynan oluturmakta, ayrca toplam tketimi belirlemektedir.
Nfus bykl kadar nfusun ya gruplarna ve yerleim yerlerine gre
dalm, eitim dzeyi ,nfusa yete rli eitim ve salk hizmetlerinin sunulup sunulmadn yan sra nfusun ne
kadarnn sosyal gvenlik sistemi kapsamnda olduu gibi gstergeler de lkenin sosyoekonomik kalknmas asndan
nemlidir . Nfus lkenin savunma ve askeri gc asndanda belirleyici role sahiptir. Nfus art hz, lke
ekonomisinin yllk net bymesini de etkilemektedir. Bu nedenle lke ekonomisinin yllk byme hznn nfus art
hznn ok stnde olmas arzulanr. Artan nfusa bal olarak eitim ve salk harcamalarna daha fazla ihtiya duyulur.
Bu noktada ihtiyac olan temel hizmetlerin salanmas gerekir. Bu ise Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde snrl
kaynaklarn , hzl nfus art nedeniyle Demografik Yatrmlar iin harcanmas demektir. Hzl nfus art lkenin daha
verimli yatrmlara gidecek kaynaklarn emer, dolaysyla hzl ekonomik kalknma asndan olumsuzluk yaratr.
Nfus Saym, Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Toplam Nfus: Nfus saym lke iinde yaayan
nfusu doru bir ekilde tespit edebilmek iin yaplmaktadr .

Bu saymlarda, nfusun idari birimlere gre dalmnn yan sra toplumun balca demografik, sosyal ve
ekonomik niteliklerini tam ve doru bir ekilde ortaya karan veriler de elde edilir. Bir lkede toplu mu oluturan fertlerin
says,cinsiyeti, ya, meslei ve renim durumlar, o ekonominin retim gcn ortaya koymaktadr. Nfus lkenin
emek arzn n belirleyicisidir. Nfusun yetersiz olmas ekonomik kaynaklarn atl kalmasna lkenin retim gcnn
potansiyelinin altnda olmasna ve birok baka olumsuzluu beraberinde getirmektedir.
Osmanl mparatorluunda Nfus Saym ve Amalar: Trkiye Cumhuriyetinde nce Osmanl
mparatorluunda ilk nfus saym 2.Mahmut dneminde 1830-1831 arasnda yaplmtr. Bu nfus saymnda ama,
devletin asker potansiyelini ve vergi kaynaklarn tespit etmektedir. Bir dier ama, lkede yaayan Mslman ve
Mslman olmayan nfusu ortaya karmaktr. Bu saymda sadece erkek nfus saylmtr. Osmanlda Modern anlamda
ilk nfus saym 1882 -1890 dneminde gerekletirilmitir . Bu saymda lkedeki kadn nfusuda tespit edilmitir.
Osmanlda son nfus saym 1903-1907 yllar arasnda yaplmtr. Son saymda mparatorluun toplam
nfusu 20,8 milyon kiidir.
Trkiye Cumhuriyetinde Nfus Saymlar: Trkiye Cumhuriyetinde yaayan nfusun
tespitine ynelik ilk saym 1927 ylnda yaplmtr. 1927 saymnda toplam Trkiye nfusu yaklak 13,7 milyon kiidir. lk
nfus saymnda kadn nfusu erkeklerden yaklak 400 bin kii fazladr. Cumhuriyet Dneminde ikinci nfus
saym 1935 ylnda yaplm bu saym takiben 1990 ylnda kadar her 5 ylda bir nfus saym gerekletirilmitir. Sz
konusu saymlar belli bir gnde sokaa kma yasa uygulanarak yaplmakta idi. Saym annda lkede bulunan T.C
vatandalar ile yabanclar saylmakta buna karlk lkede ikamet eden fa kat saym annda lke dnda bulunan kiiler
ise saym d kalmakta idi. Nfus saym 1990 dan sonra 10 ylda bir yaplmaya balanmtr. 25 Nisan
2006da karlan 5490 sayl Nfus Hizmetleri Kanunu ile Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine geilmitir. 2007 yln da
ilk ADNKS yaplmtr ve sonular 21 ocak 2008 de aklanmtr. Sonular TK tarafndan her yln OCAK aynda
aklanmaktadr. Nfus istatistikleri her yl bu sisteme dayal olarak retilmektedir.
Nfus
Art: Cumhuriyet lanndan sonra nfus art tevik edilmitir. Osmanl mparatorluunun son dnemindeki savalar,
lke nfusunu zellikle de erkek nfusu azalm idi . Dier yandan yetersiz salk hizmetleri ve beslenmenin yan sra
dier faktrlerin de etkisiyle lm oranlar gelimi lkelere gre olduka yksek idi. Nfus art zellikle 2.Dnya
savandan sonra hzlanmtr. Nfus artnda, teviklerin yan sra eitim dzeyinin dkl de nemli bir belirleyici
olmutur. Yetikin her bireyin potansiyel bir i gc olmas aileleri sosyo ekonomik gdlerle daha fazla ocua
yneltmitir. 1950 1960 dneminde nfus art rekor dzeye ulamtr. lkenin nfusu 1975 sonrasnda da olsa
azalma eilimindedir. Nfus lke iin her adan nemli bir kaynaktr.
Nfusun
Eitim zellikleri: Eitim, i gcnn nitelii asndan nemli bir gstergedir. Eitim, igcnn daha nitelikli hale
gelmesini salayarak beeri sermayenin gelimesini salar. Gnmzde beeri sermaye en az fiziki sermaye kadar
nemli bir faktrdr. gc nitelii genelde eitim dzeyi ile llmektedir. Fakat i gcnn niteliini sadece alnan
diploma ile lmek yanltc olabilir. banda alnan eitim ,kullanlan teknoloji ve edinilen deneyim ve tecrbelerde
nitelik asndan nemlidir. Trkiye Cumhuriyeti 1924teki Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eitim sistemini, ardndan Harf
Devrimi(1928) ile de kullanld alfabeyi deimitir. zellikle Harf devrimi ile pek ok kii yeni sisteme gre okuryazar
olmayan nfusa dahil edilmitir. Trkiye de eitim ve retim anlamnda Cumhuriyetin kuruluundan gnmze nemli
ilerleme salanm olsa da gelimi lkeler dzeyi henz yakalanmtr. 1997 de 4036 sayl sekiz yllk kesintisiz zorunlu
temel eitim yasas ile birlikte 5 yllk olan zorunlu eitim ve retim 8 yla karlmtr. Yasa eitim sresi asndan

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 2

olumlu sonular yaratrken endstri ve meslek liselerine ynelik talebi ciddi lde drmtr. Bu da sanayinin nitelikli
ara eleman ihtiyacn karlamasnda olumsuzluklar yaratmtr.

Trkiyenin hzla artan nfusunun eitim ihtiyacn karlamas iin eitim harcamalarn artrmas gereklidir. Hzl
nfus art eitim asndan yeni bina ve derslik ihtiyacn artrmaktadr. Bununla birlikte retmen a da sz
konusudur.
TRKYEDE NSAN
GELMLK: 1970Lerden nce kalknma dier bir ifadeyle gelime byk lde, milli gelirdeki artlarla eit
grlmekteydi. Genelde lkenin kalknma dzeyini lmen iin kii bana milli gelir kullanlmtr. Kalknmay ekonomik
byme ile zdeletiren bu yaklam, ekonomik bymenin yoksulluk gereini ortadan kaldrmad ve ortaya kan
eitli toplumsal sorunlara zm getirmedii iin eletirilmitir. Kii bana milli gelir nemli bir refah gstergesi olmasna
karlk iyi okunmad vakit yanltc olabilmektedir.
nsani Gelime Endeksi: Kalknmada
nsani Boyutun llmesi,lkelerin kalknma dzeylerini belirlemede kullanlan en yaygn lmlerden biri de Birlemi
Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan kullanlan insani Gelimilik Endeksi (GE) dier adyla Beeri
Kalknma Endeksidir.
UNDP 1990 ylndan bu yana yllk nsani Gelime Raporu (Beeri Kalknma raporu)
yaymlamaktadr. Raporda lkelerin ekonomik gstergelerinin yan sra ekonomik olmayan gstergelerine ilikin veriler de
ele alnarak GE deerleri hesaplanmaktadr. Bunun yannda lkelerin kalknma politikalar ele alnmakta ve kalknmada
insan gelime zerinde zellikle durulmaktadr. GE deerlerine gre lkeleri 4 gruba ayrmaktadr Bunlar,
*ok yksek insani gelime *Yksek insani gelime *Orta insani gelime *Dk insani
gelime nsani Gelime Endeksi Ve Trkiye: UNDPnin 2011 yl insani Gelime Raporunda Trkiye 187 lke arasnda
92nci sradadr. Trkiye, bir nceki yla gre iyileme salayarak 3 basamak yukar kmtr. Bu gelimede Trkiyenin
milli gelir seviyesinin kresel ekonomik krizden grece az etkilenmesi ve doumda beklenen yaam sresinin 72,2 yldan
74 yla kmas nemli rol oynamtr. Gemie ynelik yaplan hesaplamalarda ise Trkiye 1965 ylnda dk insani
gelime dzeyinde iken, 1972 ylnda orta insani gelimilik dzeyine ykselmitir. nsani Gelimilik Raporunun dier
adyla Beeri Kalknma Raporunun hazrland 1990 ylndan gnmze Trkiyenin GE deerinde yllk ortalama art
%1, 08 dir. Bu art dnya ortalamasndan (%0,66) yksek olmasna karlk, doru asya ve pasifik lkeleri ile gney asya
lkelerindeki ortalama orandan dk kalmtr.
2011 nsani Gelime Raporu ve
Trkiye: Trkiye zellikle eitim, salk, gelir dalm gibi ekonomik ve sosyal alanda gelimi lkelerin yan sra pek ok
gelime yolundaki lkenin gerisinde kalmtr. GE deerlerine gre yaplan sralamada Trkiyeni n gerilerinde
kalmasnda ekonomik olmayan gstergeler olduka fazla etkili olmutur. Eitim ,bili m, salk ve dier evresel faktrlere
ilikin endekslerdeki dk performanslar Trkiyenin sralamadaki yerini aaya ekmitir. Kii bana milli gelir
sralamasnda 65inci olan Trkiye gelir d insani gelimilik endeksi sralamasnda 116nc srada yer almaktadr.
TRKYEDE GC
PYASASINA LKN TEMEL GSTERGELER:
Trkiye igc piyasasndaki gelimeler aktif
nfus ,igcne katlma oran, bamllk oran, istihdam oran, isizlik ve igc maliyetleri erevesinde
deerlendirilmektedir. Bir lkede lke nfusunun tamam retim srecine katlmamaktadr. Hastalar, yallar, sakatlar,
askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtlar ve yerletirme yurtlarnda kalanlar alamamaktadr. Bunlarn
dnda kalan 15 ve daha st ya gruplarndaki bireyler Kurumsal olmayan alma andaki nfusu oluturmaktadr.
Aktif nfus lkenin igc arzn oluturur. Aktif nfusunun tamam istihdam edilmeyebilir.
stihdam:
almak istek ve yeteneinde bulunan bireylerin retim srecinde kullanlmasdr.
siz: se alma istek ve
yeteneinde olduu halde geerli cret ve alma artlarnda i bulamayan bireylere deniz.

gcne Katlma Oran , Nfusun igc olan ksmnn kurumsal olmayan alma andaki nfusa orandr.
KO nfusun ya gruplarna gre dalmnn yan sra okullama oran, emeklilik ya, kii bana gelir dzeyi gibi pek ok
ekonomik ve sosyal deikene baldr.
Bamllk Oran, se lkede alan her 100 kiinin,
bakmakla ykml olduu almayan (0-14 ile 65 + ) kii says ile llmektedir. Bu oran genler ve yallar iin
ayr ayr hesaplanmaktadr.
Aktif Nfus, lke nfusunun retici konumunda olan kesimi , 15-64 ya aras bireylerden olumaktadr. Hastalar,
yallar, sakatlar, askerler ve mahkumlarn yan sra niversite yurtlar ve yetitirme yurtlarnda kalanlar, retim srecine
katlma imkan olmadklar iin aktif nfus iinde yer almazlar. 2011 yl verilerine gre, Trkiyede yaklak 53,6 milyon kii
kurumsal olmayan alma andaki toplam nfus iinde 26,7 milyon kii igcn oluturmaktadr. 2009da kresel mali
krizin de olumsuz etkisiyle retimde yaanan daralma isizlik oran %14 lk rekor dzeye karmtr. 2000-2012
dneminde istihdamda tarmn pay hzla azalarak %36 dan %25,2ye inmitir.
gc
Maliyetlerinde Gelimeler: Trkiyede istihdamn arttrlmasnda yksek olan igc maliyetlerinin aaya ekilmesi
nemlidir. Bu maliyetlerin aaya ekilmesi hem kayt d istihdam hem de isizlii azaltacaktr. 1998 -2010 dneminde
igc maliyetlerinde reel anlamda bir art sz konusudur. ubat 2001 krizi nedeniyle ii cretlerine dk zam
yaplmas hatta indirme gidilmesi ii kesiminde maliyetleri azalmtr. Trkiye, zellikle tekstil gibi belirli rnlerin

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 3

retiminde dk igc maliyetleri nedeniyle nemli bir rekabet stnlne sahip idi. Son dnemde Trkiyede igc
maliyetleri de reel anlamda (Dolar baznda) ciddi bir art sz konusudur.
TRKYEDE
SOSYAL GVENLK
Tanm ve Kapsam: Sosyal gvenlik,
sosyal refah devleti anlaynn en nemli uygulamalarndan biridir. Sosyal gvenliin temeli, bireylerin yaamlarnda
karlaabilecekleri olas risklere kar nceden tedbir almalarna dayanr. nk bireyler yaamlar boyunca kendi
iradeleriyle ya da iradeleri dnda eitli mesleki, fizyolojik ve sosyo ekonomik risklerle kar karyadrlar.
Bireylerin ve bireylerin aileleri iin bu risklerin ortadan kaldrlmas, etkilerinin azaltlmas veya
sonularnn onarlmas sosyal refah devletinin temel ykmllkleri arasndadr. Ayrca devlet sosyal gvenlik
hizmetlerini toplumu oluturan tm bireylere hibir ayrm ve ayrcalk gzetmeden gtrmek zorundadr. Sosyal gvenlik
sistemi bireylerin bugn ve gelecei iin bir sigorta nitelii tamaktadr. Sosyal gvenlik sistemi kiilere, belirli sosyal
risklerin gereklemesi sonucunda ortaya kan muhtelif zararlarn, ilave maliyetlerin veya gelir kayplarnn ksmen veya
btnyle telafisine ynelik ekonomik gvence sistemidir. Uluslararas standartlar bakmndan sosyal gvenliin
kapsamnda ksa ve uzun vadeli ekonomik ve sosyal risklere kar sigorta oluturulmas ve belirlenen hak sahiplerine
aylk balanmas ya da dier demelerin yaplmas yer almaktadr. Geni anlamda sosyal gvenlik kapsamna sosyal
hizmetler ve sosyal yardmlar girmektedir. Sosyal hizmetler daha ok bakma muhta durumdaki bireylere ynelik verilen
ve onlarn onurlu bir yaam iin gerekli tm ihtiyalarnn karlanmasn kapsamaktadr. Sosyal yardmlar ise yoksulluu
ortadan kaldrmaya ynelik yardmlardr. Geni adan bakldnda sosyal gvenlik, toplum refahnn artrlmas ve yaam
standartlarnn ykseltilmesi iin sosyal ve ekonomik politikalarn hayata geirilmesini kapsamaktadr.
Sosyal gvenlik kavram her ne kadar sosyal yardm ve sosyal hizmetleri de
ieren geni bir anlama sahip olsa da sosyal gvenlik sistemleri arlkl olarak sosyal sigortalar temelinde olmutur.
Sosyal gvenlik ihtiyac ada toplum iin bir zorunluluk haline gelmitir. Bireylerin giderek artan gvenlik
ihtiyalarn cevap verecek ve onlara insan onuruna yarar huzurlu ve mutlu bir yaam sunacak bir yapya ihtiya
duyulmaktadr.

TRKYEDE SOSYAL GVENLK SSTEM

Osmanlda
Sosyal Gvenlik: Trk toplum geleneinin bir paras olan gl aile balar ve yardmlamann yan sra vakf kltr
toplumundaki sosyal dayanmay artmtr. 18. Yzyla gelindiinde Osmanl Devletinde Sosyal gvenlik daha kurumsal
bir yap kazanm ve ilk kez bu yzylda sosyal yardm amal vergi toplanmaya balanmtr. 19.Yzylda ise Darlaceze,
Darafaka gibi kurumlarn yan sra emeklilik ve yardmlama sandklar kurulmutur. Tanzimat sonrasnda alma
hayat ve iilerle ilgili yaplan kanuni dzenlemeler ise dar kapsamldr.
Bu dzenlemeler,
*Maden Nizamnamesi *Dilaver Paa Nizamnamesi
*Maadin
Nizamnamesidir.
Modern anlamda sosyal
gvenlik Osmanl Devletinde Avrupaya oranla olduka ge gelime gstermitir.
Cumhuriyetin lk Yllarnda Sosyal Gvenlik: Sosyal gvenlik
anlamnda Osmanl Devletinin son dnemindeki dzenlemelerin yan sra Cumhuriyetin ilk yllarndaki dzenlemeler de
dar kapsaml ve yetersiz kalmtr. 1921deki 151 sayl Ereli Havzai Fahriyesi Maden Amelesinin Hukukuna Mteallik
Kanun ile kurulan Amele Birlii Trkiyenin kanun ile kurulan ve yelii zorunlu olan ilk sosyal gvenlik kuruluudur.
Bunun dnda Cumhuriyetin ilk yllarnda, sosyal sigortalara benzeyen ok sayda emeklilik ve yardmlama sandklar
iin kanun karlmtr.
Sosyal Gvenlik Kurulular: Trkiye
Cumhuriyetinde Modern anlamda sosyal gvenlik sistemi II.Dnya Savandan sonra oluturulmutur. Savatan sonra
sosyal sigorta kollar ile ilgili ilk kanun, 4772 sayl i kazalar, meslek hastalklar ve analk sigortalar kanunudur(1945) .
4772 sayl kanuna paralel olarak 4792 sayl i Sigortalar Kurumu Kanunu (1945) karlmtr. 4792 sayl kanunun 1
ocak 1946 da yrrle girmesiyle birlikte o tarihe kadar kurulan ok sayda ii sand i sigortalar kurumu ats
altnda birletirilmitir. 8 Haziran 1949 da kabul edilen ve 1 ocak 1950de yrrle giren 5434 sayl kanun ile Trk
sosyal gvenlik sisteminin nemli kurumlarndan olan Emekli Sand kurulmutur. Sosyal gvenlik alannda 1961
Anayasas nemli bir dnm noktasdr. Anayasann (1961) 60.maddesindeHerkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir.
Devlet, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar hkm ile sosyal refah devletinde kamunun
stlenecei role vurgu yaplmtr. 1961 Ana yasas yrrle girmesinin ardndan ii statsnde alanlara ilikin
sigorta kollarna ait eitli kanunlara dalm bulunan dzenlemeler yeniden gzden geirilmitir. 506 Sayl Sosyal
Sigortalar Kanunu 1964 ile sz konusu dzenlemelerde birlik salanmtr. Bu kanuna bal olarak 1965te i sigortalar
kurumu, sosyal sigortalar kurumuna (SSKya) dntrlm, iilerin sosyal gvenlik ile ilgili haklar geniletilmitir. 1479
Sayl kanun (1971) ile 1972 ylnda Esnaf ve Sanatkarlar ve Dier bamsz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (BaKur) kurulmutur.
Sosyal Gvenlik Kurulularnn Birletirilmesi ve Genel Salk Sigortas: Mays 2006da
kabul edilen 5502 sayl Sosyal Gvenlik Kurumu Kanunu ile sosyal sigortalar kurumu (SSk) , emekli sand ve ba-kur
tek at altnda toplanarak Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) oluturmutur. Bylece farkl kurum ve kanunlara tabi
sigortallarn sigorta hak ve ykmllklerinin eitlenmesi, mali olarak srdrlebilir tek bir emeklilik ve salk sigortas
sisteminin kurulmas ngrlmtr.
Reform ile ayn zamanda nfusun tamamna eit,
kolay ulalabilir ve kaliteli salk hizmeti sunumu amalayan genel salk sigortas sisteminin oluturulmas
hedeflenmitir. Bu dorultuda 31 Mays 2006 tarihinde 5510 sayl Sosyal sigortalar ve gen el salk sigortas kanunu
kabul edilmitir. 1 Ocak 2007 de yrrle girmesi ngrlen kanunun baz maddelerinin Anayasa mahkemesince iptal

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 4

edilmesi nedeniyle tm hkmleri ile yrrle girmesi gecikmitir. 5510 sayl Kanun ile sosyal sigortalar alannda birok
konuda norm ve standart birlii salanm ve uygulamaya geirilmitir.

Sosyal Gvenlikle ile lgili Sorunlar ve Genel Deerlendirme:Trkiyedeki sosyal gvenlik sisteminin yaad
sorunlar, gelimi lkelerin aksine nfusun yalanmas ve hayatta kalma beklentisinin ykselmesi gibi demografik
nedenlerden ok sistem e dardan yaplan siyasi mdahalelerden kaynaklanmtr.
Gemite devletin ak net ve istikrarl bir sosyal gvenlik politik asnn olmas,
sisteme dardan mdahaleyi mmkn klmtr. Trk Sosyal sigorta sisteminin sorunlar, gelimekte olan lkelerde
yaanan temel sorunlarla byk lde benzerlikler gstermektedir.
Yapsal
sorunlar; kurumlar aras norm ve standart farkllklar, emeklilik ya ve erken emeklilik sonu, af uygulamalar ve
borlanma yasalar, kayt d istihdam ve kaak sorunu, idari ve mali zerlik sorunu, mevcut sistemin yoksullua kars
etkin koruma salayamamas ve nfusun tamamnn sosyal gvenlik kapsamna alnamamas eklinde ifade edebiliriz.
Finansal Sorunlar; Akteryal dengedeki bozukluk, finansman sorunlar,
salk harcamalarndaki hzl artlar, prim tahsilat oranlarndaki dklk ile prim oranlarndaki ykseklik, prim karl
olmayan demeler ve devlet katksnn olmay eklin de sralayabiliriz.
Sosyal gvenliin kapsad
nfusun toplam nfus iindeki oran, 200li yllara kadar sosyal devlet gereklerini yanstmamaktadr. Yaplan
dzenlemelerle sosyal gvenliin kapsad nfusun oran artmtr. Bu artn yeterli olduunu sylemek doru bir if ade
olmayacaktr. Trkiyede emeklilere ve dier hak sahiplerine denen aylklar pek ok kii iin yeterli seviyede deildir.
Farkl mevzuatlara tabi emekli ve hak sahiplerine birbirinden ok farkl tutarlarda deme yaplmaktadr. Uzun bir dnem
yksek enflasyon ortamnda bulunan lkede emekli maa dnda baka geliri olmayan nemli saydaki birey ve aile,
TK ve TRK- in aratrmalarndaki yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr.
Sosyal gvenlik sisteminin
gelirleri ve giderleri arasnda uygun bir dengenin oluturulmas ve bu dengenin srdrlebilir olmas noktasnda henz
istenilen bir grnm mevcut deildir.Ortalama yaam sresinin art da aylk demeleri ve salk yardmlarndaki
artlarda sistemin giderlerinin artmasna yol amtr.
Sosyal gvenlik sisteminin finansman ann
kapatlmas, aktif/pasif sigortal oran kadar kaytl istihdamn ve reel cretlerin artna da ihtiya duymaktadr.
Sosyal gvenlik hizmetlerinin etkin bir ekilde yrtlmesi iin ilk olarak finansman
skntlarnn giderilmesi ve mevcut kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas gerekir. Sistemin idari (ynetim) adan effaf
olmas noktasnda eksiklikler mevcuttur. 1945 ylndan bu yana sosyal gvenlikle ilgili kanunlar sklkla deitirilmitir.
Prim oranlarnn denebilir seviyede olmas noktasnda OECD standartlaryla karlatrldnda Trkiyede prim oranlar
olduka yksektir.
Salk hizmetlerine eriimin kolay ve salanan
hizmetlerin nitelikli olmas iin yaplan dzenlemelerden 2000li yllara kadar istenilen lde baar salanamamtr.
Yoksullukla mcadele etme noktasnda sosyal gvenlik sistemi nemli role sahiptir. ngilterede
hazrlanan Beveridge Raporu yoksulluu ada toplumun yz karas olarak nitelemekte , yoksullukla mcadele iin
etkin bir sosyal gvenlik sistemine ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Sosyal gvenlik sisteminin akteryal
dengelerinin bozulmasnda siyasi mdahalelerin nemli yeri vardr. zellikle 1992den sonra sosyal gvenlik kurumlarnn
gelir- gider dengesi bozulmutur.
TRKYEDE BLGESEL KALKINMADA GELMELER
Trkiyede Kalknma Politikalar: 1923 1950 dneminde Trkiyede lke apnda kalknmaya arlk
verildii grlmektedir. Bunun sebebi ise lkenin tamamnn kalknma asndan yetersiz, dier bir ifadeyle az gelimi
olmasdr. Bununla birlikte z aman iinde nfusun ve yatrmlarn lke iinde yaylmas ve belli merkezlerde toplanmas
politikalar denenmitir. 1950- 1960 dneminde zel sektr yatrmlar daha ok stanbul ve Marmara Blgesinde
younlamtr. Devlet kamu yatrmlarn her ne kadar lke geneline yaymak istemise de datmda lkenin dou
kesimi yeterli pay almamtr.

1960 sonrasndaki blgesel kalknma politikasnn amac blgeler aras ve blge ii gelimilik farklarn azaltarak
ekonomik kalknmay hzlandrma eklinde ifade edilebilir.
DPTnin hazrlad
kalknma planlarna blgesel kalknma iin ilk nce alt yap gelitirmesin arlk verilmitir.Blgesel gelimeyi salamak
iin blge planlamalar, kalknmada ncelikli yreler , il, gelime planlar ve kalknma planlar nn blgesel nlemleri birer
ara olarak kullanlmtr. Trkiyedeki en nemli blge plan Gneydou Anadolu projesidir.
Blgesel Kalknma Politikalarnda AB Mktesebatna Uyum Sreci: Blgeler aras gelimilik
farklarnn Azaltlmasnda Avrupa Birlii (AB) nemli baar salanmtr. Birlik, kendi iindeki az gelimi blgelere
ynelik olarak uygulad politikalarla blgesel gelimilik farkllklarnn azaltlmasn salamtr. Trkiye AB
Mktesebatna uyum kapsamnda Birliin blgesel politikasnn nemli bir unsuru olan yeni blge tanmlamasna
gemitir. Bu blge sisteminin ad statistiki Blge Birimleri Snflandrmas dr. Trkiye birinci be yllk kalknma plann
da nerilen kalknma ajans eklindeki yerel kurumsal yap tesis edilemediinden bugne kadar hazrlanan dokuz blge
kalknma plan iinde GAP dnda hibir blge plannda istenilen dzeye ulalmtr. Trkiye ABye adaylk sreci ile
birlikte yeni blgesel kalknma politikalarna ynelmitir. Trkiyede blgesel gelimede uzun sre yerel paydalarn ve

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 5

sivil toplum kurulularnn (STK) rol gz ard edilmitir.

Trkiyede Blgesel Gelimilik
Farkllklar : Trkiyede sosyo ekonomik gstergelerin yan sra gelir dalm asndan da bakldnda blgeler
arasnda ciddi oranda gelimilik farkllklar sz konusudur. Kii bana gelir asndan bakldnda 12 blge arasnda en
yksek ortalama gelir 14.873 TL ile stanbul blgesinde, en dk ise 5.418 TL ile Gneydou Anadolu blgesindedi r.
stanbulda en zengin %20 lik kesimin ortalama geliri 33.549 Tl iken, Dneydou Anadoluda 12.545 TL ddir. stanbuldaki
en yoksul %20lik kesimin ortalama geliri 5,348 TL dir. Trkiyede blgelerin gayri safi katma deere katklarna
bakldnda en yksek paya %27,7 ile stanbul, en dk paya %1,5 ile Kuzeydou Anadolu blgesi sahiptir.
Ekonomik olmayan gstergelere bakldnda da blgeler
arasnda farkllklar mevcuttur. ehirleme, nfus art hz, bebek lm oranlar, doumda anne lm oranlar, niversite
saylar, kii bana den uzman hekim ve hemire saylarnda blgeler arasnda ciddi farkllklar mevcuttur.
TRKYEDE TASARRUF ELMNDE GELMELER:
Hzl ekonomik byme
iin lkenin daha fazla yatrma dolaysyla tasarrufa ihtiyac vardr. Ekonominin mantnda ise yatrmlar tasarruflara eit
olmas gerekir. Eer yatrmlar finanse edecek yurtii tasarruf yetersiz ise yurtd tasarruflara dn alnr. Yetersiz
yurtii tasarruflar Trkiyenin cari ilemler dengesindeki yksek an temel sebebidir.
Trkiyede Ekonomik bymeyi hzlandrabilmek iin gerekli olan yatrmlarn arttrlmasnda en nemli sknt
tasarruflarn arttrlmamasdr. 1988 2001 dneminde tasarruf orannn azalmasnda kamu tasarruflarndaki d
nemli rol oynamtr. Bu dnemde artan sosyal gvenlik aklar, kamu iktisadi teebbslerinin zararlar ve bte aklar
kamu tasarruf eilimi drmtr.
Gelir Gruplarna Gre Tasarruf Eilimi: Genel olarak bakldnda
Trkiyedeki st gelir gruplarnda tasarruf eiliminin yksek olduu buna karlk dk gelir gruplarnda tasarruf eiliminin
nispeten dk olduu grlmektedir. En dk gelir grubunda ise negatif tasarruf sz konusudur. Trkiyedeki tasarruf
eiliminin dk kmasnn, lkemizdeki tasarruf anlaynn da ne milli etkisi vardr. lkedeki tasarruflarn kayda deer
bir ksm yastk alt eklinde deerlendirilmekte ve finansal sistemde deerlendirilmedii iin de yatrmlarn
finansmannda kullanlmamaktadr. Mevcut yapnn olumasnda bireylerin ve toplumun tasarruf anlay kadar
tasarruflar deerlendiren finansal sistemin zellikle bankaclk sisteminin de nemli rol olduunu belirtmek gerekir.

DNYA EKONOMSNDE TRKYENN YER: Trkiye ekonomisi ubat 2001 krizinden sonra hzl bir byme
srecine girmi lke 2002-2011 dneminde ortalama %6,5 orannda bymtr .Trkiye 2010 yl verilerine gre cari
fiyatlarla 734,4 milyar dolar GSYH bykl ile dnyann 17.nci byk ekonomisidir. Satn alma gc paritesine gre
GSYH tutar .116 milyar dolar olan Trkiye SGPye gre yaplan GSYH sralamasnda dnyann 15.nci byk ekonomisi
konumundadr. Trkiye beeri kalknma dier bir ifadeyle insani gelime asndan dnya lkeleri arasnda ekonomik
gelimilik dzeyiyle pa ralel bir noktada deildir. Dnyann ilk 20 ekonomisi arasnda yer alan Trkiye, beeri kalknma
endeksi sralamasnda 187 lke arasnda 92nci sradadr.Trkiyede yurtii tasarruf GSYH oran giderek dmektedir.
Trkiyedeki tasarruf eilimi oran genel olarak bakldnda orta gelir grubundaki lkelere benzer niteliktedir. Tasarruf
oran Trkiye gibi yksek byme hzna sahip lkelerle karlatrldnda Trkiyenin tasarruf oran bu lkelere gre
dk dzeyde kakmaktadr.
NTE 2
TRKYEDE MLL GELR, GELR DAILIMI VE YOKSULLUK
lke
ekonomileri karlatrlrken o lkenin yaratt haslay lmeye yarayan makro ekonomik gstergelere ska
bavurulmaktadr. Bu gstergeler hepimizin bildii Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) , Gayri Safi Milli Hasla(GSMH) kii
bana GSYHdr. Bu gstergeler, lkenin mevcut retim faktr stokuyla belirli bir dnemde ne kadar mal ve hizmet
retebilmektedir? Sorusuna cevap vermemizi salar.
lke ekonomilerinin performanslarn lmekte kullanlan bir dier
makro gsterge de byme hzdr. Gnmzde bu gstergeler asndan bakldnda Trkiye ekonomisi sralamalarda
hep st basamaklarda yer almaktadr. Dnya Bankas tarafndan kii ba gelir esas alnarak yaplan snflandrmada
Trkiye st-orta gelir grubunda yer alan lkelerden birisidir. Ancak yakn tarihe dnp baktmzda rnein 30 yl ncede
Trkiyenin ayn kategoride yer aldn grmekteyiz. Elbette 30 yl ncesine gre Trkiye daha fazla mal ve hizmet
retebilmektedir.
MLL GELR VE BYME: Tanm ve Kapsam:
Milli Gelir, Gayri Safi Milli Hasla ve Gayri Safi Yurtii Hasla: Bir lke
ekonomisi hakknda fikir veren temel ekonomik gsterge o lkenin mal ve hizmet retimini gsteren milli gelir hesaplardr.
Bunun iin de kullanlan temel gstergeler Gayri Safi Yurt ii Hasla (GSYH), Gayri Safi milli hasla (GSMH) kii
bana GSYHdir.Ulusal milli gelir istatistikleri retim,harcama veya gelir yntemleriyle hesaplanabilmektedir.Genelde
kayt d ekonomik faaliyetler nedeniyle retim ynnden yaplan ulusal gelir hesaplarna daha ok gvenilmektedir.
Ulusal hesaplar sistemi bir ekonomideki retim , gelir ve harcama faaliyetleri arasndaki ilikiyi yanstr. Bu 3 yntemde de
ayn sonu elde edilir fakat deiik veri kaynaklarna bal olarak farkllklar olabilir. Milli gelir hesaplarnn gereki
olabilmesi, lkedeki kayt d ekonomik faaliyetlerin dzeyine baldr.
Kayt d ekonomi 3 temel balkta incelenmektedir.
*Yasad
retim *Yeralt Ekonomisi *Enformel sektr ve hane halknn kendi nihai kullanm iin gerekletirdii retim. GSMH bir
lke vatandalarnn yurtiinde ve yurtdndaki toplam mal ve hizmet retimini ifade ettii iin hesaplamada retim
faaliyetlerinin nerede gerekletirildii dikkate alnmaz. retim yntemiyle GSYH ise bir ekonomide yerleik olan yerli ve

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 6

yabanc retici birimlerin belli bir dnemde, yurtii faaliyetleri sonucu yaratm olduklar tamamlanm mal ve hizmetlerin
deerleri toplamndan, bu mal ve hizmetlerin retiminde kullanlan girdiler toplamnn dnlmesi sonucu elde edilen
deerdir.
Kii Bana Milli
Gelir (Kii Bana Gayri Safi Yurtii Hasla): Uluslararas karlatrmalarda kullanlan bir dier gsterge kii bana
GSYHdr. Trkiyenin GSYHs yl ortas nfusa blnerek kii bana GSYHbulunur. lkeler aras karlatrmalarda
genelde ABD dolar cinsinden kii bana gelir rakamlar kullanrlar .

Dolar cinsinden kii bana den GSYH y bulmak iin cari fiyatlarla GSYH nn ortalama dviz kuruna blnmesi
gerekir. Tek bana kii bana gelir rakamlar kalknmann veya refahn bir gstergesi olarak deerlendirmek zordur. Bu
gsterge Trkiye ekonomisi hakknda sadece fikir verebilir. Ancak yine de bir lkede nfus art hzndan daha fazla
oranda kii bana gelirin artmas beklenir. Trkiye de yaratlan milli geliri deerlendirmeden nce ynteme ilikin ksa bir
hatrlatma yapmakta yarar vardr.
Milli gelirin tanm yaparken belirli bir dnemde retilen tm mal ve hizmetlerin
piyasa deerlerinin toplam ele alnr demitik. Burada dikkat edilmesi gereken lkenin ulusal paras cinsinden ve retim
faaliyetinin gerekletii dnemdeki piyasa fiyatlar zerinden bir ifade sz konusudur. *Belirli bir yl baz
almak: Trkiye istatistik kurumu (TUK) 2008 Ylnda GSYH iin 1998 yln baz alarak hesaplamaya balamtr.
*Deflatr yntemi: Deflatr , bir enflasyon
gstergesi olarak kullanlr.
*Ortalama dviz kuru yntemi: Genelde GSYH dolara
evrilerek ifade edilir.
Bunun iin de GSYH yl ortas dviz kuruna blnr.
Satn Alma Gc Paritesine Gre Milli Gelir ve Kii Bana Milli Gelir: lkeler aras i fiyat
farkllklar nedeniyle kii bana gelir karlatrmalarnda satn alma gc paritesine gre hesaplanan gelir rakamlarnn
kullanlmas da yaygn bir yntemdir. Satn alma gc paritesine gre belirlenen dviz kurunda lkeler arasndaki i fiyat
farkllklar ortadan kaldrlr. Trkiyenin satn alma gc paritesine gre hesaplanan GSYH deeri , dier yntemlerle
hesaplanan GSYH rakamlarndan yksektir. SGPye gre kii bana GSYH deeri de dier yntemlerle hesaplanan kii
bana GSYH deeri de dier yntemlerle hesaplanan kii bana GSYH rakamlarndan daha yksektir. Birlemi milletler
kalknma program (UNDP)nn yaymlad insani gelime endeksi lkeler arasnda refahn karlatrlmas iin kullanlan
bir dier gstergedir. Bu endeks gelir dnda insanlarn refahn gsterebilmek iin insani gelimilii uzun ve salkl
yaama eitilmi olma ve saygnlk iyi ekilde yaam standardna sahip olma kriterleri asndan deerlendirir.
Byme: Genel olarak bir lkenin retim kapasitesinin
art byme olarak adlandrlr.
Byme hz basit bir formlle hesaplanr.
G (2012) = GSYH (2012) - GSYH (2011) / GSYH (2011) x 100
Sermaye birikimi , teknolojik gelime ve istihdam art ekonomik bymenin temel belirleyicileridir. Ekonomik
byme ile bir lkede yaayan insanlarn yaam standardnn ykselebilmesi, daha fazla istihdam yaratlmas
beklenmektedir. Ancak ekonomik bymenin hangi yoldan saland , hangi sektrlerin retim kapasitesinin artt, i ve
d pazarlardaki gelimeler, verimlilik art gibi faktrler byme- istihdam ilikisini belirlemektedir. Ekonominin reel
retim dzeyinde gzlemlenen ini ve klar Konjonktr olarak adlandrlr. Reel GSYH daki azalmalar daralma ve dip ,
artlar da genileme ve tepe dnemleri olarak adlandrlr. Milli gelir ve kii bana milli gelirin bir ekonomi iin nemli
kavramlar olduu faka bu kavramlarn lke ekonomisinin refah dzeyleri bakmndan tek bana yeterli olmadn
syleyebiliriz.
Trkiyede Dnemler tibaryla GSYH
ve Byme:
Cumhuriyetin Kuruluundan Planl Kalknma Dnemine Kadar:
Lozan Antlamas hkmlerine gre, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti tam anlamyla ekonomik bamszln
kazanamam, Osmanl Devletinden kalan borlar ve Trkiyenin d ticarett e uygulayaca nlemlerin snrlandrlmas
Cumhuriyetin Kurulu yllarnda skntl dnemler yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde vatan savunmas =
ktisadi bamszlk = Sanayileme anlay hakimdir. Kurulu yllarnda zel sektr eliyle piyasa koullarnda
sanayileme hamleleri yaplmtr. Devlet , zel sektrn yetersiz kald alanlarda yatrm yaplmtr. 1923 1929
dneminde iki byk yasal dzenlemeden ilki Tarma ynelik olarak 1925 ylnda Aar vergisinin kaldrlmas ,

kincisi ise sanayi sektrne ynelik olarak 1927 ylnda Tevik-i Sanayi kanunu yeniden dzenlenerek yrrle
konulmutur. Cumhuriyetin ilk 10 ylnda kurumsal dzenlemelerin yan sra altyap yatrmlar zellikle demiryolu
yatrmlar yaplmtr. Lozan Antlamasnn n grd kstlamalar 1928 ylnda sona ermi, ardndan dnya ekonomisi
1929 Bunalm denilen ekonomik krize srklenmitir. 1930 1939 dnemini Trkiyenin ilk sanayileme dnemi olarak
nitelemek mmkndr. Dnya ekonomisinin krizin ykc etkileriyle urat bu dnemde Trkiye da kapanarak,
devlet eliyle ulusal sanayileme hamlesini gerekletirmitir. Bu olumsuz ortamda Trkiye Devletilik yoluyla
sanayileme politikasna gemitir. 1940 1945 dneminde 2.dnya savann olumsuz etkileri nedeniyle sanayileme
sreci yavalam, ekonomi yllk ortalama %6,6 klmtr. Bu dnemde gerekletirilen Varlk Vergisi (1942), Toprak
Mahsulleri Vergisi (1943), iftiyi Topraklandrma Kanunu (1945) gibi uygulamalara duyulan tepkiler, mevcut devletilik
anlayna alternatif bir siyasi grn de olumas na katkda bulunmutur. 1946 1953 dneminde izlenen
politikalarla da kapal, korumac, d dengeye dayal ve ie dnk ekonomi politikalar gevetilmitir. Bu dnemdeki
yeni devletilik anlayna gre devletin zel giriimcilii aka desteklemesi, ynetim, gven lik ve kamu hizmetlerinden

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 7

baka ekonominin planl kalknmas iin nlemler almas ve yabanc sermaye yatrmlarnn zendirilmesi sz konusu
olmutur. Bu srecin sonunda 1958 de kambiyo (dviz) krizi yaanm ve 4 Agustos 1958 devalasyonunu takiben
IMF istikrar program uygulanmaya balanmtr.
Planl Kalknma Dnemi: Planl kalknma dneminde, sanayinin
lokomotif sektr olduu saptanm ve ekonomik dengenin kurulmas, ekonomik ve sosyal kalknmann birlikte
gerekletirilmesi , hzl bir byme ve sanayilemeye ncelik verilmesi gibi uzun vadeli hedefler belirlenmitir. 1963
ylnda uygulanmaya balanan BE YILLIK KALKINMA PLANLARI kamunun ithal ikameci sanayileme stratejisini
uygulamasna araclk etmitir. Trkiye ekonomisinde 1960 yllarndan sonra ekonomik bymeyi hzlandrabilmek
amacyla Planl Kalknma Stratejisi ekonomi politikasnn temelini oluturmutur. zlenen lk Be Yllk Kalknma
Plannda Yksek byme hzlar hedeflenmi, gerekleen byme de yksek seviyelerde olumutur. Daha nce
yurtdndan ithal edilen bir maln yurtiinde retilmesini ngren bir sanayileme stratejisi olarak tanmlanan thal
kamesinde kurulan sanayiler d ticaret ve dviz kuru politikalaryla d piyasann rekabetinden korunmaya allr.
Trkiy e yerli sanayini korumay amalarken, da olan bamll giderek artmaya balamtr. Ara ve Yatrm mallar
arznn artrlamamas bu mallarn ithalatn artmas sonucunu dourmutur.
Da Alma Ve hracata
Dayal Sanayileme Dnemi: Trkiyede GSYH nn geliimi asndan bakldnda 1980 sonras dnemi ayr
deerlendirmek gerekmektedir. 1980 -88 dneminde yakalanan yllk ortalama %4.3 seviyesinde ekonomik byme
sanayi sektrndeki retim artna bal olarak gelimi ,bu dnemde tarm sektrnn bymeye katks daha da
azalmtr. Ekonomide kaynaklarn ihracata ynelik seferber edilmesinin ardndan, 1989 ylnda alnan Trk parasnn
kymetini koruma hakknda 32 sayl karar ile Finansal serbestleme srecinde nemli bir adm atlmtr. Kambiyo
rejiminin serbestlemesiyle, lkeye ekilmesi ngrlen uluslararas sermaye hareketleri araclyla Trkiye
ekonomisinde sanayileme srecinin ve gittike artan kamu aklarnn finansman amalanmtr. 1989 -2001 dnemi
Trkiye ekonomisinin istikrarsz bir ekilde ortalama %3,2 seviyesinde bymtr.
Bu dnemde birbiri ardna
yaanan finansal krizler ekonomiyi derinden sarsmtr. Trkiyenin da alma sreci, makro ekonomik yapdaki
istikrarszlklarn giderilmesi amacyla 1998 ylnda Uluslararas Para fonu ile imzalanan yakn izleme anlamas
sonrasnda farkl bir ynelim kazanmtr. Bu srete Trkiye ekonomisi kasm 2000 ve ubat 2001 de finansal krizlerle
karlamtr. Bu krizlerin ardndan Trkiye 2008 ylna kadar IMF ve Dnya Bankas gzetiminde Srdrlen yapsal
reformlarla birlikte ekonomide yeniden yaplanmay salamtr. Trkiye 2001 ylnda 8.Be Yllk Kalknma Plan ile
birlikte 2001 -2023 dnemini kapsayan Uzun vadeli stratejisini belirlemitir.

GSYHnn Sektrel Dalm: Gelirin sektrel dalm, bir ekonomide yaratlan toplam haslann iktisadi faaliyet
kollarna gre dalmn ifade eder. 1980 ylndan 2011 ylna Trkiye de GSYH dan 3 temel sektrn (Tarm, Sanayi ve
Hizmetler) aldklar paylarn geliimi gsterilmektedir.
retim yapsndaki deime bakldnda Trkiyede
hizmetler sektrnn giderek byd grlmektedir. Buna karlk tarm sektrnn zellikle 1980 sonrasndaki politika
deiikliklerine bal olarak giderek kld, adeta yapsal zlme yaadn syleyebiliriz.
Trkiye de sanayi sektrnn retim gc artmasna ramen GSYH daki pay neredeyse deimemitir. 2012
2014 dnemini kapsayan orta vadeli program da ise lkemizde GSYH bymesinin 2012 ylnda % 4 seviyesinde
gereklemesi beklenmektedir. 2013 ve 2014 yllarnda ise bymenin potansiyel seviyesine yaklaarak %5 dzeyine
ulamas hedeflenmektedir. Bymenin zel tketim ve zel yatrm kaynakl olmas ngrlmektedir. Daha uzun vadeli
bakldnda ise 2023 ylnda Trkiyede tarm , sanayi ve hizmetler sektrlerinin toplam katma deer iindeki paylarnn
srasyla %5,30 ve 65 olmas beklenmektedir.
TRKYEDE GELR DAILIMI: Trkiyenin yksek ve srdrlebilir istikrarl bir byme hzn
yakalamas temel makro ekonomik hedeflerin arasnda yer almaktadr. Burada sadece milli geliri artrmak deil, bu geliri
paylam biimimiz de olduka nem tamaktadr.
Gelir dalm: Bir ekonomide belli bir dnemde
yaratlan gelirin kiiler, toplumsal gruplar (kesimler) ve retim faktrleri arasnda bllmesiyle ifade etmektedir. Gelir
dalm, gelir eitsizlikleri ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasnda nasl bir iliki olduunu, zengin ve yoksul
arasndaki gelir farkllnn zaman iindeki deiimini, gelir eitsizliindeki deiikliklerin servet, sermaye birikimi ve
byme zerindeki etkilerini ve kaynak dalmn ortaya koymaktadr. Gelir dalm, fonksiyonel, kiisel, sektrel ve
blgesel gelir dalm eklinde snflandrlmaktadr.
Bir lkede gelir dalmnn adaletsiz olmas, o
lkenin refahn, ekonominin istikrarl bir ekilde bymesini nler, Elbette burada adil gelir dalm kavram ile
kastedilen her bireyin hanenin gelirden eit pay almasn salamak deildir. Kapitalizm i inde teorik olarak bu mmkn
deildir. O halde burada kastedilen gelir dalmnda iyileme, dk gelir gruplarnn gelirden daha fazla pay almasn
salama ve yoksulluu azaltmaktr.
Gelir eitsizlii ve Yoksulluk: Birbirinden ayrlamayan iki kavramdr. Kreselleen dnya ekonomisinde bata
dnya bankas, birlemi milletler ve uluslararas para fonu gibi uluslararas rgtler yoksullukla mcadele etmek iin bir
ok strateji retmektedir.
Fonksiyonel (Snfsal) Gelir Eitsizlii: Gelirin
sosyoekonomik gruplar sosyal snflar arasndaki dalm gsterir. Bu dalm, retim sreci sonucunda, ortaya kan
gelirin ,retim srecine katlan faktrler arasndaki blmn ifade eder. Emek d gelirler, kar, faiz, kira gelirleri gibi alt
gruplara ayrlabilecei gibi, emek gelirleri de cret, maa ve yevmiye gibi alt gruplara ayrlabilmektedir. Gelirin snfsal
dalm kendi iinde de bireysel bir eitsizlik gsterir.
Kiisel (Bireysel) Gelir
Eitsizlii: Gelirin bireyler ya da haneler arasndaki dalmn ve eitsizliini ele alan bir trdr. Bu dalmda kiilerin
gelir dzeyleri onlarn sosyal snfsal durumlarndan bamsz olarak ele alnr. Kiisel gelir dalmlarnda bireyler ya da
haneler elde ettikleri gelirlerin byklne gre sralanr ve bu yolla gelir eitsizlii llr. Bu yntem ile hane halklar
eitli dilimlere blnerek gelir eitsizliinin dzeyi saptanr. En yaygn olan yntem hane halklarnn yzde 20lik 5

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 8

dilime blnmesidir.
Trkiyede Gelir
Dalm Aratrmalar ve Sonular: Trkiyede hane halk gelirini temel alan gelir dalm anketlerine
dayanlarak bireysel gelir dalm sonularn elde etmeye ynelik, farkl yntemler ieren bir ok alma yaplmtr.
Bu almalardan gelir dalmnn geliimi hakknda genel bir bilgi edindikten sonra asl 2005 ten sonra TUK tarafndan
yaplm olan gelir dalm aratrmas ve sonrasndaki gelimeler zerinde durulmaldr.

Kiisel Gelir Dalm: Trkiye genelinde 2001 krizinden sonra yaanan hzl ekonomik byme neticesinde Gini
katsaysnda d eilimi gzlenmektedir. TKin gelir ve yaam koullar aratrmasnda gelir dalmnn
kentlerde ve krsalda nasl gelitiine ilikin veriler de bulunmaktadr. Yerleim yerlerine gre gelir dalm verilerine
bakldnda gelir eitsizliinin krsalda, kentlere gre daha az olduu dikkat ekmektedir. Bunu Gini katsaylarnn
krsalda daha dk olmasyla gzlemleyebiliriz. Ancak, krsalda kii ba gelir seviyesinin daha dk olduu ve ilerleyen
konuda greceimiz zere krsalda yoksulluun daha yaygn olduu gereini gzden karmamak gerekmektedir. Bir
baka ifadeyle krsalda yoksullukta gelir eitsizliinin az olduunu syleyebiliriz.
Lorenz Erisi: Milli
gelirin nfusa dalmndaki eitsizlii gstermekte kullanlan grafiktir. Eri, bir karenin kegenini u noktalardan
keser. Karenin dikey kenarnda gelirin birikimli paylar, yatay kenarnda ise nfusun birikimli paylar yzde olarak gsterilir.
Kegen doru, gelirin nfus arasnda eit dalmn (Mutlak eitlik) gsterir. Lorenz erisi kegenden uzaklatka gelir
dalmndaki eitsizlik artmaktadr.
Mutlak
Eitlik Dorusu: Yaratlan milli gelirin fertler (bireyler) arasnda eit dalmn gsteren 450lik dorudur. Not: Bir
ekonomide gelirler bireyler arasnda eit olarak dalmsa Lorenz erisi mutlak eitlik dorusu ile akarak 45 d erecelik
bir doru biimini alacaktr.
Fonksiyon Gelir Dalm: Hanehalk geliri, emek karl alnan
cret ve maalar ile toprak kiras (rant),sermaye geliri (faiz) veya teebbs (giriim) geliri (kar) eklinde olabilir. Bu
nedenle retim faktrlerinin gelirden aldklar paylar analiz etmek istediimizde fonksiyonel gelir dalm verilerine
bakmamz gerekecektir.
Blgesel Gelir
Dalm: Gine saysnn en dk olduu blgelerdir.
TRKYEDE
YOKSULLUK: Kreselleme sreci beraberinde getirdii gelir eitsizliinin artmasn da getirmitir. Bu nedenle baka
Dnya Bankas, Birlemi Milletler gibi kresel rgtler yapt almalarlayoksulluk kavramn dnya gndemine
yerletirmitir. lkemizde gelir dalm gstergelerinin yannda izlenecek ekonomi politikalarnda yoksulluk gstergeleri
de nem kazanmaktadr. Genel olarak yoksulluk, insanlarn temel gereksinimlerini karlayamama
durumudur. Yoksulluun dar anlamda tanm, Alktan lme ve barnacak yeri olmama durumu iken, geni anlamda
yoksulluk, gda giyim ve barnma gibi olanaklar yaamlarn devam ettirmeye yettii halde toplumun genel dzeyinin
gerisinde kalmay ifade etmektedir.
Mutlak Yoksulluk: Hane halk veya bireyin
yaamn srdrebilecek asgari refah dzeyini yakalayamamas durumudur. Mutlak yoksulluu ifade edebilmek iin
bireylerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli olan minimum tketim ihtiyalarnn belirlenmesini gerektirir.
Mutlak yoksulluk oran, bu asgari refah dzeyini yakalayamayanlarn saysnn toplam nfusa orandr. Greli (Nispi)
Yoksulluk: bireylerin, toplumun ortalama refah dzeyinin belli bir orannn altnda olmas durumudur. Buna gre toplumun
genel dzeyine gre belli bir snrn altnda gelir ve harcamaya sahip olan birey veya hane halk greli yoksul olarak
tanmlanr. Refah ls olarak amaca gre tketim veya gelir dzeyi seilebilir.
NTE 3
KAMU EKONOMSNDE GELMELER: Kamu ekonomisi, ekonominin bir alt daldr ve devletin ekonomi
iindeki temsil ettii pay ile llr. Devletin harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve
etkilerini incelemektedir.

KAMU EKONOMS VE TRKYEDEK GELM: Kamu ekonomisi, yukarda ifade edildii gibi, devletin
harcamalar, gelirleri, borlar ile ilgili uygulamalarn nedenleri sonular ve etkilerini inceler. Kamu kesiminin bykl ve
llmesi kamu ekonomisinin analizi asndan nemlidir. Kamu harcamalarnn ya da bu harcamalarn finansmann
salayan kamu gelirlerinin GSYH ya oranlar kamu kesiminin bykln lmede kullanlan ltlerden biridir. Kamu
kesimi genellikle tam kamusal ve yar kamusal ve hizmet retiminin yannda zel mal ve hizmette retmektedir.
Tam ve yar kamusal mal ve hizmetlerin retimini stlenen kamu kesimi bunlar piyasa fiyatlarndan
satma olana genellikle olmadndan, finansman vergi ve benzeri gelirlerle karlamaktadr. Kamu kesiminin
bykln dar anlamda kamu btesi iinde grebiliriz. Geni anlamda kamu kesimi ise yerel ynetimleri, kamu iktisadi
kurulularn fonlar, sosyal gvenlik kurulular ve dner sermayeli kurulular da kapsamaktadr.
Kamu Kesiminin Bykl: Kamu kesiminin milli hasladan ald pay dnyada ve Trkiyede

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 9

yllar itibaryla byk deiiklikler gstermi ve tartma konusu olmutur. Kamu kesiminin bykl lkelerin siyasal
sistemlerinin de belirleyicisi olmaktadr. Devletin milli hasladan ald payn kltlmesi gerei son yllarda ekonomik
etkinlik asndan daha fazla nerilmektedir. Kamu harcamalar asndan optimum (en uygun) orannn salanmas
nemlidir. Toplum kamudan talep ettii mal ve hizmetleri karlayan harcama oran optimum lt olmaldr.
Kamu harcamalar ile kamu gelirleri arasndaki oluan fark kamu harcamalarnn daha yksek
olmas eklinde gelitiinde kamu a oluacaktr ve bu ak borlanma yoluyla karlanmaktadr.
Kamu
a: Toplam kamu harcamalarnn toplam kamu gelirlerini aan ksmdr.
TRKYEDE KAMU HARCAMALARI:
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze kadar olan
srete kamu harcamalarnn GSYHya orannda genel eilim, tm dnyada olduu gibi, art ynndedir. 1930lu yllarda
devleti sanayileme politikalar neticesinde kamu harcamalar hzla artmtr. 1939-1945 yllarnda (kinci Dnya
Sava dneminde) kamu harcamalarnn GSYHya oran giderek dmtr. 1950li yllarda ise ciddi dalgalanmalar
olmamtr. Bahsettiimiz dnemlerde kamu gelirleri de harcamalarla benzer bir seyir izlemitir. 1970lerin ilk yllarna
kadar bte denklii genel olarak nemsenirken, bu tarihlerden sonra belirgin bir ekilde ak bteler sz konusudur.
1990l yllar kamu harcamalar ve kamu gelirleri arasndaki farkn iyice ald yllardr. Kriz yl olan 2001de ise kamu
harcamalar ile gelirleri arasndaki fark maksimum (en yksek) seviyeye ulamtr.
2001 krizi sonrasnda uygulanan istikrar program (Gl Ekonomiye Gei Program) sonrasnda bu
oranlarda byk d salanmtr.
1990larn
ortasndan 2000lerin balarna kadar kamu harcamalarnn GSYH oran ile kamu giderlerinin GSYH oran arasndaki fark
%10larn zerinde seyrederken bu fark 2011 ylnda %1,36ya dmtr.
Kamu Harcamalarnn Snflandrlmas Ve Trkiyedeki Durum:
Kamu harcamalarnn snflandrlmas devlet hizmetlerinin yapsn , biimini ve ekonomik kaynaklarnn kullanmn
belirlemek asndan nemlidir. Bu ama kamu harcamalar idari (Kurumsal) , ilevsel(fonksiyonel) ve ekonomik
snflandrmalara tabi tutulur. Trkiyede kamu harcamalarnda 1950lere kadar sadece idari snflandrma yaplmtr. Bu
tarihten sonra ekonomik snflandrma mevcuttur.
dari snflandrmada 5018 sayl Kamu
Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre genel bte, zel bte ve dzenleyici denetleyici kurum btelerinden
oluan bir snflama mevcuttur. idari (kurumsal) snflama ekonomik analizlere uygun bir snflama deildir. Bu snflama
harcamay yapan ynetim birimlerini esas almaktadr. Kurumlarn yaptklar fonksiyonlara gre dzenlenmi fonksiyonel
(ilevsel) snflama ise ekonomik kaynaklarn kullanmn belirlemek asndan daha belirleyici olmaktadr.

Harcamalarla ulalmak istenen hedefler birletirilmektedir. levsel snflandrma da savunma, salk, eitim gibi
hizmetler, o hizmetleri hangi kurulularn yapt dikkate alnmakszn harcamalarn hangi amalar gerekletirdiine
baklr. Kamu harcamalarnn ekonomik snflandrlmas, devlet hizmetlerinin ekonomik faaliyet dzeyi zerindeki etkilerini
lmeye yardmc olur. Ekonomik snflandrma ile ilgili olarak Trkiyede 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol
Kanunu ile btede kamu harcamalarnn snflandrlmas yeniden yaplandrlmtr.
Sosyal gvenlik harcamalar: da btedeki pay yllar itibaryla nemli lde artan harcamalardandr.
Cari harcamalar: Ksa dnemde
dorudan retim artrc etkisi olmayan ve faydas bir dnemle snrl olan harcamalardr.
Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu (5018 sayl Kanun) ile
performans esasl btelemeye geilmi ve btedeki snflandrma sistemi de yeniden yaplandrlmtr. Yeni
yaplandrlan ekonomik snflandrma bize uluslararas karlatrmalara imkan vermesi ve dier lkelerle ayn yntemleri
kullanma asndan yararlar getirmektedir.
Trkiyede Kamu Gelirleri: Kamu btesinde harcamalarn finansmannda kullanlan kamu gelirlerinin en
nemlisi vergi geliridir. Bunun dndaki gelirler vergi d normal gelirler, zel gelirler ve fon gelirleri, dier gelirler ve
katma bte gelirleri olarak snflandrlmaktadr. Bu dar anlamda kamu gelirlerini oluturur.
Geni anlamda kamu gelirleri ise devlet , il zel
idareleri , belediyeler ve sosyal gvenlik kurulularnn gelirlerinden oluur.
Vergi d gelirleri iinde teebbs ve mlkiyet gelirleri, faiz, pay, ceza gelirleri, sermaye
gelirleri yer almaktadr.
Gelir
vergileri dolaysz vergilerin en nemli blmn oluturmaktadr. Bu adan bakldnda Trk Vergi Sisteminde dolaysz
vergileri pay derken, dolayl vergilerin pay artmtr. Bu, bizi gelir dalm tartmalarna gtrecektir.
NOT: Devletin dolayl vergilere ynelmesinin en nemli sebepleri bu
vergilere kar tepkinin dk olmas, vergi maliyetinin dk olmasndan kaynaklanmaktadr.
NOT: Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi, Katma Deer Vergisi (KDV) ve zel Tketim Vergisi (TV) vergi sisteminin
drt temel ayan oluturmaktadr.
Kiisel gelir vergisi artan oranl
tarifeye tabi iken, harcamalar zerinden alnan vergiler sabit oranl tarifeye gre alnmaktadr. Kiisel gelir vergisi hem
artan oranl olma hem de gelir zerinden alnma zellikleri nedeniyle gelire kar esnek bir vergidir. Kiisel gelir vergisi,
gelir adaletini salamada daha etkin bir vergidir. KDV ve TV ise gerek harcamalar zerinden alnmas gerekse sabit
oranl olmas nedeniyle esneklii dk vergilerdir. Ekonomik etkinlik asndan ise harcamalar zerinden alnan vergiler
daha avantajldr. nk harcamalar zerinden alnan vergiler artan oranl olmad, retim zerine deil, tketim zerine
konulduklar iin tasarruflar negatif ynde etkilemezler ve hatta sermaye birikimine olumlu katkda bulunurlar. Ayrca
yatrm kararlar zerinde harcamalar zerinden alnan vergilerinin etkisi objektif ve tarafszdr.
NOT: Trkiyede dolayl vergilerin dolaysz vergiler aleyhine gelimesi ekonomik

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 10

etkinliin, gelir dalmndan daha ncelikli olduunu gsterir.

Trkiyede Vergi Yk: Verginin denmesi mikro adan gerek ve tzel kiilerin gelirlerinin, makro adan
toplumun gelirlerinin zel kesimden kamu kesimine aktarlmasdr. Vergi dorudan toplum gelirlerinin zel kesimden kamu
kesimin e aktarlmasdr. Vergi dorudan karl olmayan bir demedir ve deyenin imdiki ve gelecekteki harcanabilir
gelirinde bir azalmaya yol aar. Bu durumdan mkellef hem maddi olarak hem de psikolojik olarak etkilenmektedir.
Verginin denmesi mkellefler zerinde llemeyen (Sbjektif) veya llebilen (objektif) bir yk yaratr.

Vergilemede adalet ve eitlik kavram temel vergi prensiplerindendir .

Kamu hizmetlerinden salanan
faydaya gre mi vergi alnmas gerektii yoksa vergi demek dolaysyla katlanlan fedakrlk ve deme iktidarlarna
gre mi alnaca sorununu ele alan fayda ve deme iktidar teorileri de vergi yknn bireyler arasnda nasl
datlacan incelemitir. Bunun yannda vergilerin tm ekonomiye etkisi yine vergi yk ile ilgilidir. Yani hem
vergi teorisi hem de kamu maliyesi vergi yk sorunu ile ilgilenmektedir.
Bireysel Vergi Ykmll: Bireyin dedii vergilerin bireyin gelirine
orandr. (Bireyin dedii tm vergiler / bireyin geliri )
Net Vergi Yk: (denen tm vergiler kamu hizmetlerinden salanan yarar) / Gelir.
Toplam Vergi Yk:denen vergilerin toplum gelirine (milli gelire) orandr.(denen vergiler/ milli gelir).
TRKYEDE BORLANMA VE
BOR YNETM: Kamu ihtiyac olan kaynaklar ya borlanma yada vergi gelirleri yoluyla elde edecektir. Devletin dier
bir ifadeyle kamunun borlanmasn vergilerden ayran en nemli zellik ise borlanmann kiinin (v eya tzel kiinin)
oluruyla yaplmasdr. Kamu (devlet) i borlanmada bazen gnlll ortadan kaldrabilmektedir. 1962 Ylndan sonra
Trkiyede uygulanan Tasarruf Bonolar zorunlu olarak kamu bor vermeye iyi rnektir.
Trkiye
Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan kalan borlar ve bor ynetimindeki sorunlar nedeniyle borlanma konusunda
olduka temkinli davranmtr. kinci Dnya Sava dneminde i ve d borlanma konusunda gelimeler yaanmtr. lk
defa bte aklarnn finansman iin i borlanmaya gidilmitir. Bte aklar 1950-60 arasnda i borlarn nemli
sebeplerinden biri olmutur. 1960 sonras dnemde, vergi gelirlerinin hedeflenen kalknma iin yaplan kamu
harcamalarn karlamada yetersiz kalmas, i finansman an bytmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndan 1970li yllara
kadar i borlanmaya ok fazla bavurulmamtr. Aklar genellikle Merkez Bankas kaynaklarna bavurularak finanse
edilmeye allmtr. 1980 sonras dnemde kamu aklar arlkl olarak i borlanmayla karlanr hle gelmitir.
Yksek i borlanma, borlarn srdrlemez hle gelmesine yol amtr. 2001 ylnda yaanan ekonomik krize
bal olarak yaanan daralma ve yksek kur ayarlamalar gereklemitir.
ubat 2001de yaanan ekonomik krizin faizler ve borlanma vadeleri
zerinde yaratt olumsuz etkiler sonucunda i bor stoku byk bir art gstermitir. 2001 krizini izleyen yllarda i bor
stoku nominal olarak artm olmakla birlikte art hz dm, byme hznn da ykseklii sonucunda GSYH iindeki
pay azalmtr. Mali istikrarn salanmasnda bor ynetimi nemli bir politika aracdr.
NOT: Bor ynetimi mali
istikrar etkiledii gibi faiz oranlar vb. parametreler zerindeki etkisi nedeniyle para politikalarn da etkilemektedir.
Kamu finansmannda verginin yerine i borlanmann tercih
edilmesi, belirli kesimlere kaynak transferi salamtr. Dier yandan kamuya bor verenler zenginleirken, bor
vermeyenler fakirlemitir. Borlanmann gelir dalmn bozmamas iin reel faiz orannn byme hznn zerine
kmamas gerekir.
Trkiyede zellikle yksek enflasyonist dnemde kamunun daha rahat borlanmas iin yksek tutulan reel faiz
oranlar, zel sektr yatrm yapmak yerine, kamuya bor vererek risksiz ve yksek getiri salamaya ynlendirmitir.
NOT: Bor ynetiminde temel ama faiz oranlar,
dviz kurlar ve likidite dalgalanmalarn minimum dzeyde etkileyecek bor ykne sahip olmak ve bunu
srdrebilmektir.
NOT: Bor ynetiminin birincil amac bor yknn azaltlmasdr.

Kamu Borlanmasnda Vade Ve Maliyet: Trkiye ekonomisinde yaanan krizlerle birlikte i borlanmada
vade yaps giderek ksalmtr. 1994 Ylnda yaanan ekonomik kriz neticesinde i borlanmann vadesi yllk ortalama
vadesi 119 gndr. Bir nceki ylda i borlanmann yllk ortalama vadesi 257 gndr. Ekonomide yaanan skntlarla
birlikte kredibilite (gven) sorunu borlanmada vadeyi yar yarya ksaltmtr. 5 Nisan 1994 Kararlarnn ardndan
nispeten salanan istikrar, vadeyi 1999 ylnda 479 gne kadar kartmtr. ubat 2001 Krizi ile birlikte i borlanma
vadesinde keskin bir d gereklemitir. 2001 ylnda ortalama i borlanma vadesi 148 gn olarak gereklemitir.
2010 sonunda i borlanmada vade 48 aya ktktan sonra, Avrupadaki bor krizinin etkisiyle 2011 sonunda gerileme
kaydetmi ve 27 aya inmitir. Trkiyenin i bor stokunda vade bakmndan nemli bir performans gsterildii
sylenebilir.
Merkez Bankasnn

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 11

gecelik bor alma ve bor verme faiz oranlar, kamu borlanmasnda referans alnan deerler arasndadr. Hazinenin
borlanmasndaki faiz dleri, Merkez Bankas gecelik bor alma ve bor verme faiz oranlarna paralellik
gstermektedir. Merkez Bankasnn referans olarak kullanlan dier bir enstrman da avans ve reeskont faiz oranlardr.
Merkez Bankasnn bankalarn krdrmak istedikleri borlanma aralarna uyguladklar reeskont oranlar (komisyon) ile
avans isteyen bankalara uyguladklar faiz oranlar enflasyon ve Hazine borlanmasna paralel dler gstermitir.
Kamu Kesimi Borlanma Gerei: Kamu a, kamu gelir ve gider dengesinin giderler lehine
gelimesiyle oluur. Dier bir ifadeyle devlet elde ettii gelirlerden daha fazlasn harcadnda kamu a meydana
gelmektedir. Kamu an lme yntemlerine gre geleneksel bte a, birincil ak, ilemsel ak, yar mali ak, nakit
a, nominal reel bte a gibi adlarla adlandrlr.
lkeleraras karlatrmalar yapabilmek ve bte a
lm ile ilgili sorunlardan kurtulmak, standartlara uyum salamak ve maliye politikasnn srdrlebilirliinin analiz
edilebilmesi iin kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) bte a gstergesi olarak kullanlmaktadr.
Kamu Kesimi Borlanma Gerei (KKBG): Kamunun toplam nakdi harcamamalar ile toplam nakdi gelirleri
arasndaki farktr.
TRKYE
BTELEMESNN GELM: Trkiyede kamu mali ynetimine ilikin ilk dzenleme 1927 ylnda karlan 1050 sayl
Muhasebe-i Umumiye Kanunudur ve 2006 ylna kadar uygulanmtr. 2006 ylndan itibaren bteler 5018 sayl Kamu
Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununa gre hazrlanmtr. Bu kanunla kamu idarelerinin tm gelir ve giderlerinin btelerde
yer almas salanm ve bte dnda gelir elde edilmesi ile gider yaplmas nlenmitir.
Harcamalar konusunda esneklikler salanmtr. Kamuda uygulanan muhasebe sistemi gelitirilmi, mahalli
idareler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte byklklerinin TBMMnin bilgisine sunulmas salanmtr. Vergi muafiyeti
istisna ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeilen kamu gelirleri cetveli (Vergi harcamalar cetveli) bte
kanunlarna eklenmeye balanmtr. Mali saydamlkla ilgili yeni kamu mali ynetim yaps, harcamac kurulularn ileriye
ynelik bte tahminlerinin, yerel ynetimler ve sosyal gvenlik kurumlarnn bte tahminlerinin bte kanunu tasarsna
eklenmesi gibi parlamentoya ve kamuoyuna sunulacak raporlarn ieriini zenginletiren yenilikler getirilmitir. Kamu
kaynann etkin kullanm asndan hesap verme sorumluluu getirilmitir. 2006 ylnda konsolide bte yerine merkezi
ynetim btesi kavram kullanlmaya balanm ve dzenleyici/denetleyici kurumlarn da harcama ve gelirleri bteye
dahil edilmitir. Ayrca eskiden genel bte dnda tutulan ve sosyal gvenlik kurulularnn ve mahalli idarelerin bteleri
de genel ynetim btesi emsiyesi altna alnmtr. Btede yer alan en nemli harcama kalemlerinden eitim
salk ve savunma harcamalarnn cumhuriyet dnemi boyunca bteden aldklar paylar iinde savunma 1970lere
kadar belirgin bir ekilde btedeki en byk pay alrken, yllar itibaryla pay azalmaya balam ve nihayet 2003
ylndan itibaren eitim harcamalarnn altna dmtr. Eitim harcamalar ve salk harcamalarnn paylarnda son
yllarda ykselme meydana gelmitir.

TRKYEDE ZELLETRME: Dar anlamda zelletirme, Kamu mlkiyetindeki ekonomik kurulularn

(KTLlerin) Ynetim ve mlkiyetinin zel sektre devredilmesidir. Geni anlamda zelletirme, devletin ekonomik
faaliyetlerinin amacyla kamu sektrnn denetimi altndaki kurulularn zel sektre devredilmesidir. KTlerin
sermayesinin en az %51 inin zel sektre devri gerekmektedir. KT ats altnda yer alan fakat devletin %50 den daha az
paya sahip olduu itiraklerdeki kamu paynn zel sektre devrini ise kamunun elindeki menkul deerlerin satlarak
paraya dntrlmesi ifade edebiliriz. zellemede ilk art mlkiyet devrinin gereklemesidir. nk bu sayede sz
konusu kurulu devlet kontrolnden kmakta ve bte zerindeki yk (varsa) azalmaktadr. Ynetim devride
zelletirmenin ikinci kouludur. Trkiyede zelletirme ile ilgili nemli almalar 1980 sonrasnda balamtr.
Trkiyede zelletirmeye ilikin
kapsaml dzenlemeler 1994 tarihinde 4046 sayl Kanunla dzenlenmitir. Bu kanunla zelletirme Yksek Kurulu ve
zelletirme daresi Bakanl kurulmutur. zelletirme ile devletin ekonomideki ticari faaliyetlerinin en aza indirilmesi
hedeflenmektedir.
Sonuta rekabete dayal piyasa ekonomisinin oluturulmas, devlet btesi zerindeki KT
finansman yknn azaltlmas, sermaye piyasasnn gelitirilmesi ve atl tasarruflarn ekonomiye kazandrlmas
amalanmaktadr. Trkiyede zelletirme eitli yntemlerle uygulanmtr. zelletirme uygulamalarnda blok sat
yntemi arlk tamaktadr. 1986 ylndan bu yana toplam 43.1 milyar dolar tutarnda zelletirme gerekletirilmitir.
zelletirme uygulamalar ile kamu kesimi, faaliyet gsterdii birok sektrden tamamen ekilmitir.
TRKYEDEDE MAHALL DARELERN BTELER: Trkiyede mahalli idareler bteleri
belediyeler, il zel idareleri, ller Bankas ile su ve kanalizasyon idareleri btelerinden olumaktadr. Mahalli idare
btelerinin %90 belediyeler tarafndan gerekletirilmektedir. Trkiyede son yllarda mahalli idarelerin bte ve yetkileri
arttrlmaya allmaktadr. Mahalli idarelerin yetkileri, grevleri, gelir kaynaklar ve harcamalar merkezi ynetim
tarafndan belirlenir. 1980 sonras dnemde emlak vergileri ve baz vergilerin toplanmas belediyelere braklm ve
belediyelere genel bteden daha ok kaynak transfer edilmeye balanmtr. Bu gelimelerin sonucu olarak 1980 ylnda
mahalli idarelerin gelirlerinin GSYH oran %1 civarnda iken, bu oran 2010 ylnda %3,55 e kadar kmtr. 2002 ylnda
genel bte gelirlerinin %6,6s mahalli idarelere aktarlrken, bu oran 2010 ylnda %8,9a ykselmitir. Trkiyede son on
ylda hzl bir ekilde kentlere g gereklemitir. Bu durum mahalli idarelerin sunduu hizmetlere olan talebi artrmtr.
NTE 4
TEMEL SEKTRLERDE GELMELER
1 : TARIM SEKTR

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 12

Tarm sektr, bitkisel ve hayvansal rnlerin retilmesini, bunlarn kalite ve verimlerinin ykseltilmesini, bu rnlerin
uygun koullarda muhafazasn, ilenip deerlendirilmesini ve pazarlamasn kapsamaktadr. Dier bir ifade ile tarm
insan besini olabilecek ve ekonomik deeri olan her trl bitkisel ve hayvansal rnn bakm, besleme, yetitirme,
koruma ve mekanizasyon faaliyetlerinin yan sra durgun sularda veya zel alanlarda yaplan balklk faaliyetlerinin
tmn kapsar. Genel olarak, lkelerin ekonomik gelime dzeyi ykseldike, tarmn milli gelir iindeki pay ve istihdama
katks azalsa da nemi azalmamakta, hatta artmaktadr. Zira insanlarn hayatta kalmalarn salayan yeme ime
faaliyeti arlkl olarak tarmsal faaliyetin alanna girmektedir. Kald ki, insanlarn refah seviyesi hzla ykseldike,
yaam standard da ykselmekte, buna b al olarak da tarmsal faaliyetin nicelii kadar niteliinden beklentiler de srekli
deimektedir.

Dnya nfusunun zamanla kyden kente g etmesi , yaam beklentisinin artmas, dnya nfusunun hzla
yalanmas ve refah seviyesinin pek ok blgede ykselmesi, tarmsal faaliyete bak byk lde deitirmi, sektr
geleneksel retim ve tketim yapsndan hzla dier sektrlerde olduu gibi kapitalist piyasa srecine dahil etmitir. Trk
tarm sektr de zamanla bundan nasibini almtr ve almaya da devam etmektedir. Tarmsal faaliyet, ana yap olarak
bitkisel ve hayvansal retimle balklk faaliyetlerinden ibarettir. Bu ksmda alt retim yaplarnn her biri kendi iinde alt
sektr ve rnler zerinden analiz edilmekte; bylece, lkenin tarm alt sektrlerinde ve rn baznda rekabet avantajlar
analiz edilmektedir. Analizler yaplrken, hem zaman iindeki gelimeler hem de u anda nispi durumlar dikkate
alnmtr.
TARIMSAL FAALYETN
LEVLER VE ZELLKLER: ktisat literatrnde 3 temel sektr arasnda tarm birincil, sanayi ikincil
hizmetler ise ncl sektr olarak tanmlanr. Hemen hemen tm ekonomilerde iktisadi kalknmann balang
aamasnda ncelikli sektr, tarmdr. Bunun sebebi, tarm sektrnn sahip olduu istihdam ve katma deerin
bykldr. Tarm sektr oluturduu bu deer ile dier sektrleri besler ve kendi nemi zaman ierisinde giderek
azalr. Gnmzde zellikle az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde tarm ncelikli sektr konumunda olduu iin, bu
lkelerde iktisadi kalknma amacnn gerekletirilmesinde tarm sektrnn ok nemli bir yeri vardr. ktisadi gelime
srecinde tarm sektrnn nemine ilk kez sistematik olarak deinen iktisat ekol fizyokrasidir. Fizyokrasinin kurucusu
Fransz ktisat Quesnaye gre , bir ekonomide tarm sektr gelimeden dier retim unsurlarnn gelimesi mmkn
deildir. Serbest rekabet ve kiisel kar zerine kurulu Fizyokreasiye gre, kymetli madenler ve ticaret, iktisadi gelime
iin o kadar nemli deildir.
Gnmzde tarm sektr denilince akla, toprak ve veya suda yaplan bitkisel ya da hayvansal retim faaliyetiyle
uraan bir sektr gelmektedir Dar anlamda tarm, ekim, dikim, bakm ve yetitirme yoluyla bitki ve bitkisel rnler ,
hayvan ve hayvansal rnler retilmesi veya bunlarn reticileri tarafndan ilenip deerlendirilmesi faaliyetlerini
kapsar. Geni anlamda tarm ise bitkisel ve hayvansal rn retiminin yan sra, bu rnlerin yetitiricileri tarafndan
ilenmesini ormanclk ve balklk faaliyetlerini, tarmsal rnlerin tanmasn ve saklanmasn, reticiler tarafndan
satlmasn ve tarm alet ve makinelerinin retim faaliyetlerinde bir bedel karlnda kullandrlmasn kapsar.
Tarm Sektrnn levleri:

nsanlarn besin gereksinimlerini karlamak:

Srdrlebilir
kalknmann salanmasna yardmc olmak:
Sanayi sektrne hammadde
salamak:
Tarm d sektrlere istihdam
salamak:
Tarm d sektrlerde retilen mal ve
hizmetlere talep yaratmak:
evre sal ve toplumun ruhsal dengesini korumak
Tarm Sektrnn Genel zellikleri:
Tarmsal retim iklim artlarna baldr:
Tarmsal retim mevsimlerin ritmine baldr:

Tarm kesiminde retim tekniklerini gelitirebilme imknlar snrldr:

Tarmsal mallar
talebinin gelir esneklii dktr:
Tarm sektrnde retim
alanlar danktr:
Tarmsal iletmelerin ierisinde
bulunduklar piyasa koullar farkllk arz eder:
Tarm sektrnde azalan verimler kanunu geerlidir:
Tarmsal rn fiyatlar istikrarszdr:

TRK TARIM SEKTRNN RETM YAPISI VE RN PROFL: Tarmsal retim byk lde iklim ve doa
koullarna bal bir iktisadi faaliyettir. Trkiye bu adan olduka avantajldr. Zira Trkiye tarmsal retim iin elverili bir
iklim ve doa yapsna sahiptir. . Byk lde Latin Amerika ve Gney Afrika lkelerinde yetien tropikal rnler
ve sadece dnyann belirli blgelerinde bulunan hayvansal rnler dnda birok tarmsal rn Trkiye topraklar
zerinde yetitirilebilmektedir. Trkiyede tarm sektrnde dorudan ve dolayl olarak faaliyette bulunan iktisadi birimler

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 13

arasnda; zel sektr firma ve kurulular, devlet, KiTler, tarm sat kooperatif birlikleri, ticaret borsalar ve baz tarmsal
arac kurulular yer almaktadr. Saylan bu birimler alm, satm, kontrol, koordinasyon, dzenleme, kstlama ve
ynlendirme gibi eitli ilevleri yerine getirmektedir. Tarmsal Arazi Yaps ve Tarm letmelerinin Durumu: Tarmsal
retim iki byk alt sektrden oluur, Bunlar Bitkisel ve Hayvansal retimdir. Bitkisel retim ierisinde, tahllar, baklagiller,
tohumlar, tekstil, hammaddeleri, sebzeler, meyveler ve iecek bitkileri yer alrken, Hayvansal retim canl hayvanlar, st ,
et, yumurta, bal ve deri gibi rnleri kapsar.Ekilen toplam tarm arazilerinin her yl yaklak drtte biri nadasa
braklmaktadr.
Trkiyede tarm
arazileriyle ilgili en nemli sorun, ounlukla arazilerin olduka kk birimlerden olumas ve ar parallk durumudur.
Tarmsal retim hala byk oranda geleneksel aile
iletmecilii usul ile yaplmas ve arazi miras hukukunun nesilden nesile bu blnmeye msait olmasndan dolay, tarm
arazileri miras yoluyla ok kk birimlere kadar blnm ve bir tarm iletmesini n sahip olduu para says giderek
artmtr. Dolaysyla, bu kadar ok paral bir arazi yapsyla sektrnde verimli bir retim ve etkin bir piyasa yapsnn
oluturulmas mmkn deildir. Bu sorunun giderilebilmesi iin, deiik dnemlerde arazi toplulatrmasna ynelik
giriimlerde bulunulmu, 1961 ylndan bu yana baz hkmetler dneminde toprak reformu yasalar karlm, ancak
lkenin geleneksel ekonomik, sosyal ve kltrel yapsnn bir sonucu olarak istenen baar bir trl elde edilememitir.
Dolaysyla, bu sorunun zm, miras hukukundan balayarak olduka kapsaml bir almay gerektirmekte ve
toplumun ikna edilmesinden gemektedir.
Trk tarm sektrnn en byk sorunlarndan biride tarm iletmelerinin kk geleneksel aile
iletmeleri eklinde olmasdr.
Tarm
Sektrnn GSYH ierisindeki Pay ve Tarmsal retim Deeri: Trkiye, iklim ve doa koullar bakmndan tarmsal
retime olduka uygun bir yapya sahiptir. Bu durum tarm sektrnn Trk ekonomisi iin temel sektr olmas sonucunu
beraberinde getirmi ve sektr lke ekonomisi iin daima nemli bir sektr olmutur. Trkiyede retilen tm mal ve
hizmetlerin piyasa fiyatlar toplamn gsteren gayrisafi yurtii hasla (GSYH) deeri incelendiinde, sonu daha da
ak hale gelmektedir.
Bitkisel Tarm Sektr ve Bitkisel retim: Tarm sektrnn birinci byk alt bileeni bitkisel tarm sektr ve
bitkisel retim, dieri ise hayvanclk sektr ve hayvansal retimdir. Trkiyede toplam tarmsal retim deerinin %48 i
bitkisel retime, kalan %52si ise hayvansal retime aittir.
Bitkisel retim faaliyeti de temel alt retim
alanlar itibaryla 3 grupta toplanabilir.
*Tahllar ve dier bitkisel rnler
*Sebzeler *Meyveler,
iecek ve baharat bitkileri.
Tahllar ve Dier Bitkisel rnler: Trkiyede tahllarn ve dier bitkisel rnlerin
ekilen alan ve retim bakmndan dalma bakldnda, en fazla ekili alan bulunan bitkisel rnlerin buday, msr, arpa,
avdar ve eltik gibi bitki trlerini bny esinde barndran tahllar olduu %74 anlalmaktadr. Ancak, retim
asndan en byk pay tahllar, kuru baklagiller, patates, yenilebilir kk ve yumrular ve son olarak yal tohumlar
dnda kalan dier bitkisel rnlere %54 ve tahllara %36 aittir.

Tahllar, retim miktar asndan dier bitkisel rnlere kyasla daha dk bir paya sahip olmasna ramen, Trk
tarm sektr asndan son derece nemlidir. Bu nem tahllarn hem ara hem de nihai mal olarak kullanlabilme
zelliinden ileri gelmektedir. Trk tarm sektr ierisinde bitkisel rnler arasnda tahllar dnda, dier bitkisel rnler
olarak gruplandrlabilecek rnlere bakldnda; Trkiyenin bu alanda da nemli bir rn profili ve retim gcne sahip
olduu anlalmaktadr. Bunlardan en nemlileri; kuru baklagiller, patates, yal tohumlar, ttn, eker pancar, pamuk ve
yem bitkileridir. Bunlardan kuru baklagiller grubu ierisinde kuru fasulye, nohut ve mercimein nemli bir yeri
bulunmaktadr.
Sebzeler: Trk tarm
sektr sebze ve meyve retimi asndan son derece zengin bir potansiyele sahiptir. Trkiyede baz tropikal rnler
dnda hemen hemen tm sebze ve meyve trlerini retmek mmkndr. Sebze trleri geleneksel olarak 3 grupta
toplanabilir.
*Meyvesi iin yetitirilen sebzeler(domates, hyar,
acur,biber,patlcan,kabak, kavun ve karpuz gibi) *Yumru ve kk sebzeler (kuru soan, prasa, havu ve turp gibi)
*Dier sebzeler (ounlukla lahana, marul, spanak ve maydanoz gibi yapra yenenler ve
dierleri)
Tek Tek alndnda en fazla retilen sebzeler ise srayla domatesi karpuz, biber, soan, hyar, kavun, patlcan,
lahana, fasulye ve maruldur. Bu rnler byk lde pazara dnk olarak retilmektedirler ve lkenin bu alanda
nispeten rekabet gc daha yksek rnleridir. Ayrca, sebze retimi lkenin hemen her yerinde gerekletirilebilen bir
tarmsal retim faaliyetidir. Fakat son yllarda zellikle i ve d pazarlara ynelik profesyonel manada yaplan retim
arlkl olarak Akdeniz blgesinde younlamaktadr.
Meyveler: retilen meyveleri retim deerleri bakmndan srayla aadaki balklar altnda toplamak
mmkndr.
*Trungiller (Portakal, mandalina
ve limon gibi)
*Yumuak ekirdekli meyveler (elma, armut,
ayva, vb)
*Ta ekirdekli meyveler (eftali, erik, kays, kiraz, vine , vb)
*Zeytin *ay *zm *Sert kabuklu meyveler (badem, fndk, ceviz, kestane, antep
fst) *Tropikal meyveler (ncir, muz, kivi, avokado vb)
*Baharat
bitkileri (Krmz biber, anason, kimyon )
lkenin meyvecilikte rekabet
gcn daha da artrabileceini gstermektedir. Son yllarda retim ve rekabet gcnde salanan artn sebeplerinden

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 14

bazlar aadaki gibi sralanabilir:

Meyve retimine eitim ve giriimcilik dzeyi yksek,
daha nitelikli reticilerin girmesi,
Bu kiilerin uluslararas pazarlarn ihtiyalarn iyi analiz edebilmeleri,
Asya ve tropikal blgelerde retilebilen meyvelerin retilmesine balanmas ile rn
eitlemesine gidilmesi,

reticilerin zellikle AB lkeleri bata olmak zere, satn alma gc yksek lkelere ynelmeleri,
pazarda da halkn eitim ve
gelir seviyesinin ykselmesi ile birlikte, daha salkl rn tketme ihtiyacnn artmas,
Kreselleme olgusunun hzla yaylmasyla birlikte,
kresel salk ve tketim kalplarna yaklalmas,
Akdeniz-Ege havzasnn bu rnlerin retimine msait olmas,
Baz rnlerde rt-alt (sera) retim imknlarnn artmas ve
Genel olarak kentlilik ve gelir dzeyindeki arta bal olarak, ayn rn drt mevsim tketme alkanlnn
yaygnlamasdr.

Sz konusu rnlerin nemli bir zellii de elma dnda hemen hepsinin byk lde lkenin belli blgelerine
has olarak retilmeleri, bazlarnn ise sadece dar bir blgede retilmeleridir.
Trk tarmnda bitkisel retim
bal altnda ifade edilebilecek bir dier konu organik bitkisel retimdir. zellikle gelir ve kentleme seviyelerindeki
arta ve hane halklarnn daha salkl olduu dnlen bitkisel rnleri tketme eilimlerine bal olarak son yllarda
hzla gelien organik bitkisel retim faaliyeti, Trk tarm sektrnde yeni bir pazarn olumasna neden olmutur.
Bitkisel Tarm Sektrnde Tohumluk retimi: Bitkisel retimin verimlilii iin kalite onaylanm (sertifikal)
tohumluk kullanm son derece nemlidir.
lkeler gelitike ,
tarmsal faaliyetler daha az arazi , igc ve sermaye, ama daha ileri tekno loji ve daha kaliteli girdi ile yaplmaya
balanmaktadr. Baka bir ifade ile , dier sektrlerde olduu gibi, tarmda da ayn miktar girdi ile daha fazla hasla (kt)
alnmak isteniyor ise, sertifikal tohumluk retimi stratejik bir duruma gelmektedir.
Trkiyede de uzun yllar nce kurulan ve hl en byk tohumluk reticisi kurum olan
Tarm letmeleri Genel Mdrlne (TGEM) bal ok sayda iletme bu ilevi yerine getiren en byk kurulutur.
Tohum slah politikalar Cumhuriyetin bandan beri kk apl olarak yrtlse de ciddi politikalarn gelitirilmesi 1980li
yllarn balarna rastlar. Ayn yllarda ekonomide balayan serbestleme eilimine paralel olarak, bu sektrde de
benimsenen tevik edici politikalar sayesinde zel sektr bu alana hzla yatrm yapmaya balam ve bugn ulusal
ihtiyalar ve kresel rekabet gc bakmndan ok tatmin edici bir seviye olmasa da tohumculuk nemli bir noktaya
gelmitir.
Hayvanclk Sektr ve Hayvansal retim: Hayvansal retim, canl hayvanlarn ve bu
hayvanlardan elde edilen hayvansal rnlerin retimidir. Trkiyede canl hayvan retimi; sr, koyun, kei, kmes
hayvanlar, arclk ve ipek bcekiliinden oluur.
lkenin toplam hayvan
stokuna bakldnda; %56snn koyun, yaklak %28inin sr ve %15inin de keiden olutuu anlalmaktadr.
Canl Hayvan retimi: lkemizde sr stokuna bakldnda, bunlar
ana grupta toplamak mmkndr: Kltr, yerli ve kltr melezi. Son 20 ylda oluan sr stoku verileri incelendiinde;
yerli sr says olduka baskn iken hzla azalmtr. Corafi olarak sr retiminin youn olarak yapld blgelere
bakldnda; retim hemen hemen lkenin her blgesinde youn olarak yaplmaktadr. Trkiyede 150 binin zerinde
sr stokuna sahip iller hemen her blgeye dalm durumdadr. Sr varl dnda lkemizde manda, at, eek ve katr
saylarnda ayn dnemde kyden kente gn hzlanmas ve yaam biiminde meydana gelen hzl deiimin bir sonucu
olarak byk bir azalma olmutur. Son 20 ylda kkba hayvanclk olarak adlandrlan koyun ve kei saysnda ciddi bir
azalma yaanmaktadr.
Hayvansal
rnler retimi: Canl hayvan retimi ile bunlardan elde edilen rnler arasnda temel bir fark vardr. Canl hayvan
retimi pr tarmsal bir faaliyet iken, bunlardan elde edilen rnlerin retimi daha ziyade endstriyel bir faaliyeti gerektirir.
zellikle tarmda modern iletmeciliin ve buna bal retim sistemlerinin yaygnlamasyla birlikte bal bana bir sektr
haline gelen gda sektr, ayn zamanda imalat sanayinin ilk srada yer alan nemli bir sektrdr. Dolaysyla, tarmsal
rnler denildiinde, salt bir tarmsal faaliyetin deil, ayn zamanda endstriyel /mhendislikle ilgili bir faaliyetten de
bahsedildiinin anlalmas gerekir.
Krmz Et (Sr Eti)
retimi: Dnya st retiminin tamamna yaknn, et retiminin ise %24 n tek bana salayan sr, besin maddesi
retiminde byk paya sahiptir. Bu durum srn biyolojik avantajlarndan kaynaklanmaktadr.

Sonu Olarak,

Trkiyede koyun ve kei eti retiminin genellikle modern iletmecilik usullerine uygun olarak yaplmamas,
Buna bal olarak (biraz

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 15

da doas gerei), hastalklarn yldan yla hayvan saylarn ve retimi sk sk deitirmesi,

retimde lein ok kk, etkinsiz,
dolaysyla maliyetlerin yksek olmas,
retici ile tketici arasndaki araclarn rekabeti bir
yapya sahip olmamasndan tr, yksek retici rantn ellerinde bulundurmalar,
Tarmsal nfusun hzla ehre g etmesinden dolay, kyde yetitirici nfusun
azalmas,
Mera arazilerin giderek azalmas ve kalitesinin zayflamas; buna karlk ciddi bir slah
politikasnn devreye sokulamam olmas,

ounlukla aile iletmecilii eklinde yrd ve kaytlarn itinal bir ekilde tutulmad iin, istatistiklerin
gvenirlilik dzeyinin zayf olmas
St retimi: Bykba
ve kkba hayvanlardan retilen bir dier hayvansal rn sttr. Son 20 yllk dneme bakldnda; toplam st retimi
%30 orannda artmtr. Bu art tamamen inek stnden kaynaklanmaktadr. Zira sz konusu dnemde koyun ve
keiden elde edilen st retimi yllar iinde srekli azalrken, sadece inek stnde bir art yaanmtr.
Tavukuluk: Yumurta ve Beyaz Et retimi: Kmes hayvanlar, et ve yumurta tavuu, hindi ,
rdek ve kazdan ibarettir. Trkiyede toplam say ierisinde en byk pay et tavuuna , ardndan yumurta tavuuna aittir.
D ierleri ok ciddi bir retim ve piyasa payna sahip olmad iin, burada sadece tavukuluk zerinde durulacaktr.
Bal ve Ya pek Kozas
retimi: Hayvansal retim bal altnda yer verilecek bir dier konu arclk ve ipek bcekiliidir. Arclk asndan
bakldnda, Trkiyede zellikle son yllarda nemli deiikliklerin olduu gzlemlenebilir. Geleneksel arclk yerini
modern arcla brakm ve bal retimi miktarnda ciddi artlar yaanmtr.
Damzlk retimi: Osmanl Dneminden 1984 ylna kadar Trkiyede hayvancln
gelimesinde en etkin grevi Hara ve nekhanelerle birlikte Devlet retme iftlikleri, o tarihten (1984) itibaren de
TGEM stlenmitir. TGEMin en nemli grevlerinden birisi lkenin hayvansal retimini artrmak, eitlendirmek ve rn
kalitesini iyiletirmek amacyla yetitirdii damzlk hayvan ve spermalar yetitiricilere intikal ettirmek olarak
belirlenmitir. Hara ve nekhaneler ile Devlet retme iftlikleri zamannda sr, koyun, kei, safkan Arap at, tavuk ve
hindi yetitiricilii eklinde olan hayvanclk faaliyetlerinin tamam lkenin hayvanclk sektrnn ihtiyac olan stn
vasfl ve hastalklardan ar damzlk taleplerinin karlanmasna ynelik olarak srdrlmtr. Ancak, gnmzde
damzlk faaliyetleri hala esas olarak TGEM eliyle yrtlse de hayvanclk sektrnde zel sektr de yerini almtr.
Trkiyede hayvancln gelimesi iin stn nitelikli damzlk retiminde baarl olunmas byk bir neme sahiptir.
Su rnleri retimi: Tarmsal retim
anlatlrken su rnleri ok defa ihmal edilir. Her ne kadar bitkisel ve hayvansal faaliyetler kadar bir bykle sahip
olmasa da Trkiye gibi 3 taraf denizle evrili bir lke iin su rnlerinin retimi ve piyasas n emlidir. Hele de gelir ve
eitim dzeyi ile birlikte salk bilinci ykselen bir toplum iin su rnlerinin nemi daha da artacaktr. Kald ki , Trkiye de
balk yetitirilen gller , barajlar ve ze tatl su bal retim tesisleri giderek yaygnlamaktadr.
Tarmsal
stihdam: Aslnda arzu edilen, tarmsal GSYH pay ile tarmsal istihdam paynn birbirine yakn seyretmesidir. Bir baka
ifade ile, oransal olarak tarmn milli gelire katks tad istihdam hacmine nispetle yaklak te bir dolayndadr.

Trkiyede bunu engelleyen faktrlere bakldnda, sektrn yapsal geri kalmlnn olduu anlalacaktr. Zira
tarmsal igcnn vasf (nitelik) birikimi, verimlilik dzeyi ok dk, sektrde sermaye birikimi, teknolojiden yararlanma
ve teebbs kapasitesi nispeten zayf, arazi yapsnn bir ksm modern tarma elverili olmayacak kadar kk paralara
ayrlm, dalk, kurak, verimsiz, bakmsz ve dank bir grnm arz etmektedir. stihdam edilen igcnn nemli bir
ksmnn gizli isiz konumunda olmas, sektrn iktisadi katksnn snrl kalmasnn nemli bir sebebidir. Trk tarm
sektrnde istihdam hacminin giderek azalmasnn ardnda, yukarda sralanan unsurlara ilave olarak; ulusal ve
uluslararas pazarlara ynelik mal retebilme kapasitesinin son derece snrl olmas nedeniyle sektrde gelir artnn
dier sektrlere nispetle dk dzeyde kalmas gibi ekonomik faktrlerin yan sra, sosyal ve kltrel imknlarn
yetersizlii, dolaysyla topyekn bir hayat standardnn dk olmas yatmaktadr.
Tarmsal D Ticaret: 1980
ncesi dnemde tarmsal rnlerin ihracat Trkiyenin d ticaretinde nemli yer tutmakta idi. Trk ekonomisi 1980
ylndan sonra ynn snrlar dna evirmi ve ekonomik geliimini d ticarete (ihracata) dayal bir byme stratejisine
balamtr. Buna ramen hem corafyas, hem doa koullar hem de iklimi asndan tarmsal retime son derece
uygun olan Trkiyede, gnmzde tarmn ihracat asndan gl bir sektr olmad grlmektedir.
zellikle
son yllarda tarmsal rnlerde d ticaret ann hzla artt dikkat ekmektedir.
TRKYEDE TARIMSAL
DESTEKLEME POLTKALARI: Trkiyede tarm politikasnn uygulanma ekli kalknma planlar ile
gerekletirilmektedir. Sz konusu planlara gre uygulanan politikalarn temel hedefi, kaynaklar etkin bir biimde
kullanarak ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc
yksek, srdrlebilir bir tarm sektr oluturmaktr. Bununla birlikte, kalknma planlarnda tarm politikalar ile
gerekletirilmek istenen amalar aadaki gibi sralanabilir:
Tarmsal retim seviyesini ve verimlilii arttrmak, sektrn gelime hzn srdrlebilir klmak, Tarmsal
retimde mmkn olduunca kendine yeterli bir dzeye ulamak ve toplumun dengeli bir flekilde beslenmesini salamak,
Tarma dayal sanayinin,

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 16

tarmsal girdi ihtiyacn yurtiinden karlamak,

Sektrde gelir dzeyini ykselterek, sektrler
arasndaki gelir farkllklarn gidermek,
Tarmsal istihdam verimli hle getirmek ve buradan baka
sektrlere igcn gn kontrol etmek,
Sektrn teknoloji dzeyini ykselterek, tarmsal retimin doal koullara
bamlln azaltmak,
Tarmda verimlilik dzeyinin arttrlmas amacyla modern girdi kullanmn (sertifikal tohumculuk ve damzlk)
tevik etmek, sulama faaliyetlerini gelitirmek,
Tarm rnlerinin uluslararas
rekabet gcn artrmak ve
Tarmda destekleme politikasn etkin bir ara
olarak kullanmak.
lkeler, tarm sektrnde faaliyet gsteren retici ve tketicileri
fiyat istikrarszlklarndan korumak, bunlar arasndaki gelirin adil dalmn gerekletirmek, tarmsal-krsal kalknmay
hzlandrmak, tarmda retimi eitlendirmek, tarm rnleri ticaretini zendirmek ve lke tarmnn dnya piyasasndan
daha byk bir pay almasn salamak gibi amalarla tarm sektrn desteklerler.
Trkiye iin de ziyadesiyle doru
olan bu durum neticesinde, devlet uzun yllardr tarm sektr zerinde mdahil olmu ve eitli yntemlerle tarm
sektrn desteklemitir.

nk; i) tarm doa koullarna fazlasyla baml olduu iin negatif arz oklarna ziyadesiyle aktr, o nedenle
risk ve belirsizlik fazladr;
ii) arazi
yaps genellikle ok paraldr ve danktr, dolaysyla retimde lek dezavantaj vardr;
iii) tarmsal rnlerin arz ve talep
esneklikleri genel olarak dktr;
iv) tarmsal rnlerin saklanmas ve
pazarlanmas hem daha zor hem de daha maliyetlidir. Tarm sektrne uygulanan destekler fiyat, gelir ve dier
destekler olarak temel kategoriye ayrlr.
Gelir destekleri, kendi ierisinde dolayl ve dorudan gelir destei olarak ikiye
ayrlmaktadr.
Fiyat destekleri ierisinde tevikler, primler, kota ve tarifeler, vergiler ve ihracat iadeleri saylabilir. Doal afetler
karlnda yaplan bitkisel ve hayvansal zarar demeleri dorudan gelir destei kapsamnda yer alrken, tarmsal
hammadde alm, tarmsal retim kredileri, hayvan sigortas ve depolama gibi retim maliyetlerini azaltan destekler
dolayl gelir destekleri ierisinde saylabilir. Son destek kalemi olan dier destekleri ierisinde ise eitim, aratrmagelitirme (AR-GE), pazarlama, datm ve yaym gibi destekler bulunmaktadr. Trkiyede uygulanan tarmsal
destekleme politikalar, dnyadaki uygulamalarla byk lde rtmektedir.
Trkiyede destekleme almlar, girdi destekleri, dk faizli tarmsal kredi, st tevik primi demeleri, doal
afet demeleri, ekim alanlar snrlandrlmas ve destekleme primleri gibi birtakm destekleme faaliyetleri
yrtlmektedir. Ayrca, AR-GE, yatrm, pazarlama ve d ticarete ynelik destekleme faaliyetler de bulunmaktadr.
TRK TARIM SEKTRNN AB ORTAK TARIM
POLTKASINA UYUMU:
Avrupa Birlii (AB) Ortak Tarm Politikasnn (OTP) temelleri 1958 ylnda
atlm ve Birliin ilk ortak politikas olmutur. ye lkelerin tarm politikalarn siyasal ve ekonomik anlamda
btnletirmek olan bu politika demetinin amalar aadaki gibi sralanabilir.
retim standartlarn ve tarm teknolojisini gelitirmek,

Tarmsal retim aralarnn etkili kullanmn salamak,

Avrupadaki
tarmsal retimin verimliliini artrmak,
Piyasalarda istikrar salamak,
rn arznn gvenliini salamak,
gcnn optimum kullanmn salamak,
Gelir art salamak,
Fiyata dayal haksz rekabetin nne gemek.
Bununla birlikte OTP temel ilke zerine ina edilmitir. Bu ilkeler ve ilkelerin kapsam ise u ekilde
zetlenebilir .
Tek
tarm pazar ilkesi: Bunun anlam, ABye ye lkeler arasnda tarm rnlerinin serbest dolam nndeki tm engellerin
kaldrlmas ve tarmsal rnlerin piyasa koullar ierisinde alnp satlabilecei tek bir pazarn oluturulmasdr.
Topluluk tercihi ilkesi: Bu ilke ile ithal ikameci bir anlay
ierisinde, ncelikle ABye ye lkelerin tarm rnlerinin tketilmesi ve sz konusu yerli rnlerin ithalata kar
korunmasn salayarak AB tarm rnleri ihracatnn gelitirilmesi hedeflenmektedir.
Ortak mali sorumluluk ilkesi: Bu ilke dorultusunda ABde OTPye ilikin tm harcamalar, ye lkeler
tarafndan ortaklaa karlanacaktr. Bu amala, 1962 ylnda AB btesi ierisinde Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu
(FEOGA) oluturulmutur Formun st Formun Altr.

NorFULL Paylam Mekan | www.norfulpaylasim.com

Sayfa 17