Dr Mom~ilo MITROVI]

Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd

UDK 341.485 : 17 (4-12)

ETNI^KO ^I[]ENJE KAO STRATEGIJA

DR@AVA NA PROSTORU BIV[E SFRJ
APSTRAKT: Rad je pisan na osnovu literature, objavljenih izvora, rezultata oralne istorije i dokumenata koji su dostupni javnosti.
Nema sumnje da je osamostaljivanje dr`ava na prostorima biv{e SFRJ
pratilo smi{ljeno, plansko i organizovano etni~ko ~i{}enje teritorija projektovanih ili ostvarenih dr`avnih zajednica. Sigurno je da su sve budu}e dr`ave kao
strate{ki cilj `elele ~iste ili {to ~istije etni~ke prostore za svoje budu}e nacionalne dr`ave.
U ratovima koji su vo|eni od 19911995. godine ovi ciljevi su najve}im
delom ostvareni u svim novostvorenim dr`avama, biv{im republikama SFRJ,
bez obzira na to da li su ratne operacije trajale kra}e ili du`e vreme ili ih na
odre|enim teritorijama uop{te nije bilo.
Ne ra~unaju}i sam faktor rata kao pokreta~a be`anja naroda sa prostora
zahva}enim borbama, vlasti su po pravilu omogu}avale i dozvoljavale ambijent
iz kojeg su pojedini narodi napu{tali zavi~aj i uglavnom odlazili u izbegli{tvo.
Bilo da se radi o odlasku u strane dr`ave ili se radilo samo o preseljenju unutar
dr`ave u formiranju. Sve ovo nao~igled doma}e javnosti, Me|unarodne zajednice i njenih institucija. I ne samo to, ve} vrlo ~esto u sprezi s tom javno{}u i
me|unarodnim institucijama.
Nije te{ko dokazati da se rat na jugoslovenskim prostorima u osnovnim
karakteristikama razlikovao od konvencionalnog ratovanja. Borbe su imale u
najve}em broju slu~ajeva lokalni karakter u kome su u~estvovali lokalni borci,
organizovani u regularne ili paravojne formacije, koje su upotrebom vojnih sredstava naj~e{}e terorizirale civilno stanovni{tvo prisiljavaju}i ga da napu{ta teri180

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

toriju. Iako je rat trajao tri i po godine i u njemu u~estvovalo nekoliko stotina hiljada ljudi sukob je ~e{}e bivao iscrpljivanje, teror, gansterizam i pregovaranje,
nego {to je to bio rat visokog intenziteta.1
Ratnu operaciju, ma bila ona i najmanja, zauzimanje sela, zaseoka, dela
teritorije obavezno je pratilo etni~ko ~i{}enje. Uvek sa namerom da se u
budu}im pregovorima u miru ima bolja pozicija, ~vr{}i argument. Sama ~injenica da su me|unarodni posrednici i Me|unarodna zajednica od po~etka bili svesni ove ~injenice i da su svi mirovni pregovori vo|eni u ratovima u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini te`ili poni{tenju rezultata etni~kog ~i{}enja govori koliko je
bio proces kontinuiran i na kraju delotvoran.
Mo`da treba samo podsetiti da ve}ina ideologa i aktera rata nije priznavala, a u nekim slu~ajevima to je i danas ~injenica, etni~ko ~i{}enje u svojim
redovima. Posebno ne kao strategiju dr`ava u nastajanju. Izuzetak se mo`e na}i
u ponekim istupanjima lidera zara}enih strana, Karad`i}a na primer, koji je prilikom prvih planova o miru u Bosni i Hercegovini obe}avao, da }e ukoliko se rat
zavr{i rezultati etni~kog ~i{}enja biti anulirani. I Franjo Tu|an u Bespu}ima
pi{e, da nasilne promene donose uvjek dvostrane posljetke. S jedne strane produbljuju povjesne razdore, a s druge dovode do etni~ke homogenizacije pojedinih naroda, do ve}eg sklada nacionalnog sastava pu~anstva i dr`avnih granica
pojedinih zemalja... Otuda to mo`e imati pozitivne u~inke i smanjenje razloga za nova nasilja, sukobe i me|unarodne potrese.2
Me|u nekoliko esencijalnih pitanja kojima se F. Tu|man bavio od 1990
1999. godine, u dr`avni~kom `ivotu, Darko Hudelist, njegov biograf, navodi i
delatnost na ru{enju AVNOJ-evske Jugoslavije odnosno Socijalisti~ke
Republike Hrvatske. Najvi{e se bavio pitanjem odnosa Srba i Hrvata u toj republici, jer su ovi prvi kako je poznato bili konstitutivni narod. A on je smatrao
da tako vi{e ne smije biti i da Hrvatska mora biti nacionalna dr`ava isklju~ivo
hrvatskog naroda, tj. dr`ava u kojoj }e konstitutivan narod biti samo Hrvati.
Preduslov zato bilo je smanjenje broja Srba, kojih je po popisu iz 1991. godine
bilo 12,5%, na manje od 5%. Srbi bi tako postali jedna od nacionalnih manjina
i ne bi vi{e mogli ni razmi{ljati da bi ikada vi{e mogli ra~unati na status konstitutivnog naroda (ili ne~eg tome sli~no).
Platforma za etni~ko ~i{}enje time je bila osmi{ljena. Radilo se samo o
tome kako da se do|e do zadanog cilja. Pored rata, Tu|man je cilj nastojao
ostvariti i tzv. humanim preseljenjem. Hudelist tvrdi da je udarna to~ka
dogovora Dobrica ]osi}Franjo Tu|man u septembru 1992. godine u @enevi (uz
1

S. ^eki} i dr, Genocid u Srebrenici, sigurnosnoj zoni Ujedinjenih nacija, jula 1995, Sarajevo
2000, str. 29.
S. Livada, Etni~ko ~i}enje - zlo~in stolje}a, Zagreb 1997, str. 181.

181

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

prisustvo Sajrusa Vensa i Dejvida Ovena) bila upravo ova problematika. U

zajedni~koj izjavi posle razgovora pod ta~kom 8. stoji da je postignut dogovor
o odlu~noj akciji radi povratka raseljenih osoba njihovim ku}ama i
omogu}avanja dobrovoljnog i humanog ponovnog naseljavanja osoba koje to
`ele izme|u dviju dr`ava.3
Iako ga S. Milo{evi} nije prihvatio, sporazum je potvr|ivao deo fakti~kog stanja kad je humano preseljenje u pitanju. U jesen 1991. godine i prole}e 1992. godine Srbi iz zapadne Slavonije su proterani najpre u BiH i Srbiju a
zatim naseljeni u Baranju i zapadni Srem, dok je tridesetak hiljada Hrvata iz
Severne Bosne preba~eno u Hrvatsku. Baranja je u borbama, poznatim kao
operacija Vukovar prethodno o~i{}enja od Hrvata. (Deo Ma|ara i Slovaka
ostali su u svojim ku}ama.) Poznata je ~injenica, da su Hrvati Ilok kolektivno
napustili.
Sudbina zapadnih Slavonaca je posebna istoriografska tema. Osamdesetak sela u zapadnoj Slavoniji je akcijama oru`anih snaga Hrvatske posve
o~i{}en od Srba, nakon {to je propao poku{aj da se stvaranjem neke vrste vojnih
odreda za{titi srpsko stanovni{tvo. Bilo je to prvo veliko organizovano pomeranje stanovni{tva s jednog podru~ja na drugo u ratu 19911995. godine. Na ovom
prostoru izdata je tako|e prva od Naredbi kriznog {taba po ugledu na NDH o
napu{tanju domova srpskog stanovni{tva.
Zavr{etkom rata tzv. mirnom reintegracijom u Hrvatskoj ovo stanovni{tvo do`ive}e po drugi put proterivanje iz Baranje i zapadnog Srema, po drugi
put bi}e za manje od pet godina etni~ko ~i{}enje jednog naroda na delu. Ve}ina
Srba iz zapadne Slavonije i Srema, naseli}e Vojvodinu i Beograd i tu 1999.
godine do~ekati novi rat.
Ima mi{ljenja da je Tu|man, a verovatno i ]osi}, smatrao da se humanim preseljenjem, kojima bi se na podru~ju biv{e Jugoslavije stvorili etni~ki,
kompaktni i ~isti teritoriji, mogao izbe}i rat. Uzori za to su im bili Gr~ka,
Turska, Skandinavija gde je ne{to sli~no ostvareno bez ratova.4 Preseljavati narode na Balkanu, pokazalo se ne{to posve druga~ijim. Takvi poku{aji ovde se po
pravilu zavr{avaju ratovima i to najbrutalnijim.
Iako, dakle, ne priznaju etni~ko ~i{}enje kod svoje nacije, svi njegovi
akteri na jugoslovenskim prostorima insistiraju na ovoj pojavi kod drugog po
3
4

D. Hudelist, Tu|man: Biografija, Zagreb 2004, str. 682.

Isto. Dr`avni sporazumi o razmeni stanovnitva najpre su ura|eni 1913. godine izme|u Bugarske i Turske, da bi se Lozanskom konvencijom 1923. godine pretvorili u me|unarodno-pravnu
praksu. Jednom napravljen presedan uvek daje mogu}nost pojedinim dr`avama da urade isto
kad za to dobiju priliku. M. Ekme~i}, Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi, Novi
Sad 1996, str. 105.

182

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

pravilu povezuju}i ga sa genocidom. Ne samo pojedinci, nego i cele institucije

u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, vo|ene dugogodi{njim stereotipom,
nastoje da doka`u kako su drugi prema njihovom narodu genocidni, kako imaju
namere uni{tenja celog naroda, njegove kulturne ba{tine, tradicije i pro{losti.
Sa tih pozicija uglavnom se i daju kvalifikacije gra|anskog rata u vreme
19911995. godina. Za taj rat, ve} zavisno od koje strane, se ka`e da je to:
genocidni rat, rat za etni~ko ~i{}enje, istrebljiva~ki rat, genocidna agresija, rat
za ~i{}enje srpskih teritorija od nesrpskog stanovni{tva itd.5
U Hrvatskoj se rat kvalifikuje kao velikosrpski agresivni rat, totalni,
dehumanizovani i istrebljiva~ki, koji se vodi mimo svih pravila i konvencija
dana{njih ratova ~ak i onog najve}eg Drugog svetskog rata. Cilj mu je zauzimanje druge zemlje, njene teritorije, uni{tenje sveg nesrpskog, ne pravoslavnog,
tu|eg. Uni{tenje sveg {to govori o postojanju naroda na tom prostoru. To je
genocidni, etnocidni, konfesiocidni, kulturnocidni, pa i ekocidni sve razaraju}i
rat, koji gotovo da i nema primjera u povjesti ratova.6
Deo diplomata i novinara prema tvrdnji Roberta J. Donija, shvata da sve
ju`ne Slovene pokre}e praiskonska me|usobna mr`nja. Svi su onu skloni nasilju
a neprijateljstvo prema susjedu je duboko ukorijenjeno u njihovu psihu i svjetonadzor. Otuda po ovom tuma~enju mita o iskrenoj plemenskoj mr`nji ratovi u
XX veku su neizbje`no ponavljanje etni~ki motivisanog nasilja koje izvire iz
primitivne i mr`njom ispunjene du{e ju`nih slovena. Ova besmislica ka{e
Donija, dobro dolazi kod recimo obja{njavanja bosanske istorije, iako je odavno
ustanovljeno da je neprikladno govoriti o plemenima posle XIV vijeka.7
Shodno ovakvim shvatanjima u pojedinim novonastalim dr`avama je i
razli~it pristup prema samoj definiciji etni~kog ~i{}enja. U Bosni, najnovija
istra`ivanja istori~ara Federacije BiH etni~ko ~i{}enje smatraju izmi{ljotinom
srpskih agresora koji zapravo ovim pojmom sakrivaju genocid. U mnogobrojnim publikacijama koje izlaze na ovu temu pojam etni~kog ~i{}enja zapravo oni
izjedna~avaju sa pojmom genocida. Komisija eksperata je definisala ovaj pojam
kao sredstvo za stvaranje etni~ki homogene oblasti putem sile ili zastra{ivanjem
tako da se izvr{i preseljenje lica jedne etni~ke grupe od strane druge etni~ke
grupe. U pravnoj regulativi ovaj termin ne predstavlja me|unarodni zlo~in
me|unarodni zlo~in je regulisan pojmom genocida. Ili jo{ preciznije on je regulisan Konvencijom o spre~avanju i ka`njavaju zlo~ina genocida iz 1946. godine,
gde se ka`e, da se kao genocid smatra bilo koje od navedenih dela u~injenih u
namjeri potpunog ili djelomi~nog uni{tenja jedne nacionalne, etni~ke, rasne ili
5
6
7

S. Livada, n.d., str. 263.

Drutvena istra`ivanja, 4-5, Zagreb 1993. godine, str. 247-248.
Robert J. Donija, Vjeta~ki nalaz, ^asopis za suvremenu povijest 1, Zagreb 2004, str. 76.

183

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

vjerske grupe kao takve: a) ubistvo ~lanova grupe; b) te{ka povreda fizi~kog ili
mentalnog integriteta ~lanova grupe; c) namjerno podvrgavanje grupe `ivotnim
uslovima koja vode njenom potpunom ili djelomi~nom uni{tenju; d) mjere
uperene na spre~avanju ra|anja u okviru grupe; e) prinudno preme{tanje djece
iz jedne grupe u drugu.8
Iako su dve navedene definicije etni~kog ~i{}enja i genocida u osnovi
posve jasne od samog izbijanja rata u Bosni i Hercegovini vr{en je odre|eni pritisak na Administraciju u SAD da se rat kvalifikuje kao genocid. Etni~ko
~i{}enje, kao izmi{ljotinu srbijanskih vlasti, pisalo se u tim navodima, prihvatile
su i vlade i institucije zapada, prihvatile kao da su ga i same izrodile. Za taj
uljep{ani naziv Administracija u Americi je pisala, da srpski napadi grani~e
sa genocidom, da su pojedine akcije Srba poku{aj genocida i da takvo
pona{anje ~ini akte genocida. Razlog za ovakve kvalifikacije, bo{nja~ki autori
vide u ~injenici, da bi jasna kvalifikacija rata kao genocidnog tra`ila i njegovo
zaustavljanje, odnosno direktnu intervenciju zapadnih zemalja. Idu}i dalje u
ovim kvalifikacijama zapadne zemlje progla{avaju se sau~esnicima u nedelima Srba.9
Autori Instituta za istra`ivanje zlo~ina protiv ~ovje~nosti i me|unarodnog prava iz Sarajeva, ka`u da osnovni cilj sukoba predstavljao je upotrebu
vojnih sredstava za teroriziranje civilne populacije, sa namjerom da se prisile na
bijeg u procesu koji }e biti poznat kao etni~ko ~i{}enje.10 Citiraju Izve{taj generalnog sekretara Vije}u Ujedinjenih nacija gde se ka`e: Svi me|unarodni
posmatra~i se sla`u da ono {to se doga|a predstavlja zdru`eno nastojanje Srba u
BIH, uz saglasnost ili bar neku podr{ku od strane JNA, da se stvore etni~ki ~ista
podru~ja za situaciju pregovaranja o kantonizaciji Republike...11 U pomenutoj knjizi nalazi se i podatak da su Bo{njaci od 6. maja 1992. godine, nakon
ubistva Gorana Zeki}a, vo|e srpske zajednice u Srebrenici potjerali Srbe iz
grada. Dok su se {irili iz Srebrenice, Bo{njaci su koristili tehnike etni~kog
~i{}enja sli~ne onima koje su Srbi koristili u drugim podru~jima, pale}i ku}e i
teroriziraju}i civilno stanovni{tvo. Uz sve to, ubijeno je preko 1 300 Srba, a jo{
ve}i broj je raseljen iz svojih ku}a.12
Po mi{ljenju Sajrusa Vensa, uspostavljanje sigurnih zona ohrabrilo je
etni~ko ~i{}enje.

8
9
10
11
12

R. Armautovi}, Djeca u vihoru rata, Sarajevo 2000, str. 361.

Vidi opirnije o tome R. Arnautovic, n.d., str. 80, 81 i dalje.
Grupa autora, Genocid u BiH, Zbornik radova, Sarajevo 1997, str. 739-744.
Isto, str. 32.
Isto, str. 39.

184

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

U funkciji etni~kog ~i{}enja na prostorima Isto~ne Bosne bio je i masovan zlo~in nad Bo{njacima, koje su Srbi izvr{ili jula 1995. godine, kada je, kako
govore najnoviji podaci ubijeno oko 7 000 Bo{njaka.13
Genocidne radnje drugih naroda (Hrvata i Muslimana) ovi autori ne
pominju.
U aktima Me|unarodnog suda za ratne zlo~ine po~injene na tlu biv{e
SFRJ pojedine optu`nice pripisuju Srbima genocid, na primer generalu Krsti}u,
ali su nagodbama na sudu pojedinim okrivljenim takve kvalifikacije
opro{tene. O~ito je da je ovaj pojam vrlo diskutabilan kad treba dokazati plansko, osmi{ljeno uni{tenje jednog naroda na verskoj osnovi.
U prilog ovoj tezi ide i Izve{taj Centralne obave{tajne agencije, CIA, od
jula 1995. godine pisanog na osnovu medijskih izve{taja, izve{taja me|unarodnih humanitarnih agencija, iskaza izbeglica i drugih izvora informacija u kojima
se tvrdi da su Srbi odgovorni za ve}inu etni~kog ~i{}enja u Bosni. Hrvati i
Bo{njaci su tako|e ~inili zverstva i prisiljavali druge etni~ke grupe na bijeg ali
su akcije bosanskih Srba bez premca po razmjerama i intenzitetu. Za Hrvate i
Bo{njake se jo{ ka`e, da ne postoji obrazac po kome su sistematski i planski
sprovodili etni~ko ~i{}enje. Koriste}i termin etni~ko ~i{}enje u izve{taju nema
re~i o genocidu. Prire|iva~i knjige Genocid u BiH 19911995, fusnotom su
objasnili da se kod pojma etni~ko ~i{}enje u stvari radi o genocidu (primjedba redakcije).14
Etni~kom ~i{}enju uz sve terminolo{ke rasprave prethodila je i demonizacija drugih strana. Na taj na~in {to su Hrvati za Srbe govorili da su ~etnici, ovi opet za Hrvate da su usta{e, i jedni i drugi za Muslimane da su islamski fundamentalisti i tako u krug. To uglavnom, ka`e jedan od savremenika koji
pi{e u jugoslovenskim prostorima, Kremptom, nije bilo ta~no. Ve}inu nedela
po~inili su siroma{ni, nedovoljno obrazovani mladi}i, dovedeni na teritoriju
koja im je bila strana. Bili su u malim grupama pod kontrolom navodno harizmati~nog vo|e bez stega, tradicionalne vojne discipline, li{eni profesionalne
~asti i ste~ene etni~ke tolerancije. Za svoja nedela javno su pohvaljivani, od
mnogih su sredstva informisanja pravila nacionalne heroje.15
Daju}i sliku o drugima jedan ud`benik u Hrvatskoj o Srbima ka`e:
Pobunjeni Srbi vr{e masovno te{ka zlodjela. Ru{e mostove, tvornice, {kole,
sakralne gra|evine, kulturne spomenike, `eljezni~ke pruge, hidrocentrale,
dalekovode, televizijske i radijske oda{ilja~e. Ne srpsko pu~anstvo tjeraju u
13

14
15

Istoriografska problematika ovog zlo~ina tra`i sveobuhvatna dodatna istra`ivanja i prevazilazi

okvire nae teme.
Grupa autora, Genocid u BiH, Zbornik radova, Sarajevo 1997, str. 739-744.
R. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2003, str. 355.

185

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

izbegli{tvo i progonstvo. Siluju djevojke, `ene i starice, nesrbe odvode u konclogore, mu~e i masakriraju. Agresor `eli stvoriti ~ista etni~ka srpska podru~ja,
naseliti ih srpskim pu~anstvom i proglasiti ih srpskim. Posrbljuju se nazivi sela
i gradova.16
Hrvatska strana je kooperativnija od srpske i muslimanske. Muslimansko fundamentalisti~ko vo|stvo te`i za unitarnom muslimanskom BiH i u tu se
svrhu slu`i razli~itim pa i ne~asnim sredstvima: razli~iti incidenti, miniranje
crkava, samostana i ku}a, premla}ivanje, ranjavanje i ubijanje Hrvata, spre~avanje povratka izbeglica itd.17
U Apelu hrvatskih kardinala F. Kuhari}a Zagreb, i V Pulji}a Sarajevo, svetskim poglavarima insistira se na zaustavljanju etni~kog ~i{}enja, bez
obzira na versku pripadnost, ali se konretno navodi da na svim podru~jima pod
srpskom vla{}u provodi se nezaustavljivo etni~ko ~i{}enje. Katolike i Muslimane tjera se iz njihovih ku}a, prisilno ih se preseljava preko dr`avne granice...
Pri tome su podvrgnuti nasilju, fizi~kim mu~enjima, a mnogi su i ubijeni. Srpske
muke se ne pominju...18
Pojam etni~kog ~i{}enja sem klasi~nog zna~enja progona pojedinog naroda sa odre|ene teritorije u ratu 19911995. dopunjavan je i novim oblicima:
dobrovoljno preseljenje, razmena teritorija i naroda, humanitarno preseljenje, zamena imovine i drugo. Zvani~na je Hrvatska obja{njavala egzodus
250.000 Kraji{nika dobrovoljnim odlaskom iz zavi~aja u Srbiju, srpsko je
Sarajevo o~i{}eno Dejtonskim sporazumom, enklava u Srebrenici je iseljavana prema Tuzli iz humanitarnih razloga, vi{e Hrvata iz Vojvodine zamenilo
je imovinu sa Srbima, itd. Sa`eto govore}i iznala`ene su sve nove i nove
mogu}nosti i metode da se do|e do stereotipa ~ije je stado onoga i livada.
Iako u me|unarodnom pravu a ~esto i dr`avnom zakonodavstvu etni~ko
~i{}enje ima kodifikovane norme, ono na jugoslovenskim prostorima nije
uva`avalo ni pravila ni norme pravno regulisane. Istra`iva~u nije te{ko da uo~i
da na svim primerima (kod Srba, Hrvata i Muslimana) postoji gotovo isti
obrazac u pripremi i izvo|enju etni~kog ~i{}enja. U sredi{tu je rat i krivac
kolektivitet, predmet ~i{}enja nevina `rtva.
Po~etak je uvek teoretski naboj uperen protiv drugoga. U vokabular se uzimaju termini: vekovnog neprijatelja, dugogodi{nje plja~ke jednih od strane drugih,
zlo~ina iz pro{lih ratova, nemogu}nosti zajedni~kog `ivota, nasrtaja na na{
jezik, napada na svetinje, bi}e, kulturu, samostalnost, tlo, veru. Pominju se genetski kodovi, mr`nje, istorijska prava, doprinos civilizacijskim tekovinama i sli~no.
16
17
18

Hrvatska i svjetska povjest u XX stole}u, Ud`benik za IV razgred gimnazije, Zagreb 1988, str. 243.
Isto, str. 236.
Slobodna Dalmacija, 8. 9. 1994.

186

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Metodi u primeni ~ini se da su jo{ raznovrsniji: ratom zauzeti prostor i

proterati neprijateljski narod, zatvoriti ga u logore, zatvore, mu~iti, zlostavljati, pogubiti, li{iti materijalne egzistencije, ograni~iti u slobodi kretanja, {kolovanja, verskih sloboda, osnovnih demografskih prava, izolacijom, prekr{tavanjem, izbacivanjem iz stana, uskra}ivanjem lekarske pomo}i, zloupotrebom
`ene, dece i sli~no.
Etni~ko ~i{}enje na jugoslovenskim prostorima bili su u stvari pokreti
naroda sa mesta gde su vo|ene ratne operacije, ali i prostora gde sudara vojnih i
paravojnih formacija nije bilo. Ovo se odnosi na delove Hrvatske, Vojvodinu i
Sloveniju. Uz pojam etni~kog ~i{}enja usko je vezan i pojam izbegli{tva.
Osnovni, glavni i najve}i njegov produkt su izbeglice, bez obzira da li se radi o
unutra{njim izbeglicama unutar jedne dr`ave ili spoljnim (izbeglicama u zemljama u okru`enju ili u celom svetu).19 Samo u BiH i Hrvatskoj bilo ih je
3.000.000. Bosna i Hercegovina imala je oko 2,2 miliona (polovina stanovni{tva) a hrvatska 450.000 proteranih Srba. Izbeglice iz Bosne i Hercegovine
raseljene su u 25 zemalja. U Finskoj ih je bilo 89, Norve{koj 12.000, [vedskoj
122.199, Danskoj 22.449, Francuskoj 15.000, Holandiji 23.000, Nema~koj
330.000, [vajcarskoj 20.000, itd.20 U Hrvatskoj broj izbeglica kretao se prema
donjoj tabeli:
Razdoblje
1.12.1991.
1.12.1992.
1. 6.1993.
1. 8.1994.
1. 5.1995.
31.5.1996.
1. 3.1997.
4. 4.1998.

Prognanici
550.000
260.705
254.791
196.870
210.592
167.609
117.721
94.796

Izbeglice (BiH i SRJ)

402.768
272.869
212.056
188.672
184.545
106.750
31.385

Ukupno
550.000
663.493
527.660
408.926
399.264
352.154
224.471
126.181

U Srbiji je od 1. maja do 30. jula 1991. godine, registrovano 34.836

izbeglica, a do 15. oktobra taj broj se popeo na 78.555. Izbeglice su bile iz 73
op{tine Slavonije i Hrvatske: Osijeka 3.338, Vukovara 3.325, Siska 1.562,
Vinkovaca 1.360, Podravske Slatine 1.164, Petrinje 1.179 i Zadra 1.127, registrovanih samo u Beogradu.
Nakon godinu dana ratovanja u Bosni i Hercegovini, odnosno krajem
1992. godine, u Srbiji je taj broj iznosio 418.661. Najve}i broj izbeglica dosti19

20

Livada, n.d., str. 195. U vreme kad su vo|eni ratovi na jugoslovenskim prostorima u svetu je
bilo skoro 19.000.000 izbeglica i oko 20.000.000 raseljenih u vlastitim zemljama.
Erazmus, Zagreb 1996, br. od 18. oktobra 1996, str. 18.

187

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

gnut je u aprilu 1993. godine, kada je registrovano 665.000 izbeglih i prognanih

lica od ~ega u Srbiji 585.000 i u Crnoj Gori oko 70.000. Krajem te godine (deo
izbeglica se vratio u BiH) struktura izbeglih u Srbiji po mestu ranijeg boravka je
bila: 47% iz BiH, 43% iz Hrvatske, 9% iz Slovenije i 1% iz Makedonije. Me|u
167.143 izbeglice registrovanih u Beogradu krajem 1994. godine, najvi{e iz je
bilo iz Sarajeva 27.941, Osijeka 7.481, Vukovara 6.389, Zagreba 6.219, Mostara
4.682, Tuzle 3.545, itd. Procentualno je 1995. godine 56% izbeglica je bilo iz
Bosne i Hercegovine, 35% iz Hrvatske i 9% iz Slovenije. Nacionalni sastav: Srbi
77%, Jugosloveni 10%, Muslimani 9%, Hrvati 3% i ostali 1%.
Vojnom agresijom Republike Hrvatske na Srpsku Krajinu u Srbiju je
stiglo 189.000 izbelica od ~ega preko 65.000 u Beograd.21
Evo kako pojedini autori obja{njavaju po~etak napu{tanja srpskog
stanovni{tva isto~ne Slavonije nakon prvih `rtava u Plitvicama i Borovom Selu:
Pobunjenici nagovaraju doma}e Srbe da napuste svoja ognji{ta, jer im tobo`e
prijeti usta{ki pokolj. I doista dio srpskog pu~anstva, kao izbjeglice odlaze
u Srbiju. Pri ovoj konstataciji etni~ko ~i{}enje se ne pominje.22
Kao {to su razli~ite interpretacije uzroka i posledica rata u pojedinim
dr`avama, tako postoje i razli~iti podaci o broju poginulih, ranjenih, invalida,
siro~adi i drugo. Vrlo ~esto se u medijima i propagandnim materijalima daju
pau{alni brojevi, bilo da su preuveli~ani ili sasvim minimizirani. Primera radi,
procena ekspertske komisije Ujedinjenih nacija od 24. maja 1994. godine, govori da je u Bosni silovano najmanje 20.000 bo{njakinja, ali se nakon zavr{etka
rata pokazalo da taj broj nije ve}i od 400500 zloupotrebljenih `ena. U intervjuju Tadu{a Mazovjetskog 28. jula 1995. godine iznet je podatak da su srpske
trupe odgovorne za oko 80% svih povreda ljudskih prava i ratnih zlo~ina u Bosni
i Hercegovini.23
Broj poginulih Srba prema podacima zvani~nika u Republici Hrvatskoj
iznosio je nekoliko stotina. Veritas je me|utim, do novembra 2000. godine
utvrdio 6.190 poginulih i nestalih lica, sa podru~ja Republike Hrvatske, uglavnom srpske nacionalnosti. Me|u `rtvama je bilo 5.320 mu{karaca (87%), 858
`ena (13%). Bilo je i 28 pogunule dece starosti do 14 godina. Me|u poginulima
i nestalima nalazi se 3.774 vojnika, 141 policajac, 2.076 civila (33,6%) i 188
nepoznatog statusa. Najvi{e je poginulih i nestalih 1995. godine 2.301, zatim
1991. godine, 2.219 itd. Od 19921995. godine pod za{titom Ujedinjenih nacija
poginulo je ili nestalo 3.904 lica odnosno 63%. U poslednje tri godine evidentirano je preko 500 poginulih i nestalih tako da se spisak `rtava srpske nacional21
22
23

Grad otvorenog srca, Beograd i izbeglice 1991-1996, Beograd 1998, str. 50-58.
J. Vuji~i}, n.d., str. 224.
Grupa autora, n.d. str. 7. Eksperti CIA-e taj procenat su pove}ali na 90%.

188

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

nosti pribli`ava cifri od 7.000.24 U Bosni i Hercegovini prema podacima Seada

Had`ovi}a bilo je 230.000 smrtno stradalih, od ~ega 7580% bili su civili.
Bo{njaka je nastradalo 160.000 ili blizu 71%, Srba 22.000 ili oko 9,5%, Hrvata
31.000 i ostalih 14.000. Stalna prebivali{ta napustilo je 55% stanovnika BiH, poru{eno je oko 3.000 naselja, uni{teno je ili znatno o{te}eno oko 4.000 stambenih
jedinica (1/3 stambenog fonda BiH). Od oko 2.000.000 miliona prognanih, na
Bo{njake otpada 1.240.000 a od ukupno 1.239 sru{enih i devastiranih bogomolja na islamske otpada 1.024, katoli~ke 182, pravoslavnih 28 i jevrejskih 5.25
Jugoslovenski izvori navodili su procene sarajevskog Zavoda za zdravstvenu za{titu od 1. januara 1996. godine da je u ratu poginulo 156.000 ljudi.
Uzimani su podaci i od profesora medicine Bo`njovi}a i Arifa Smajki}a da je
bilo 158.000 `rtava, zatim procene Vladimira @erjavi}a da broj `rtava nije
prelazio 220.000, mostarskog ekonomiste Pra{e koji je pominjao cifru od
329.000, itd.
@erjavi} je konstatovao da je 158.000 muslimana stradalo od srpskog
agresora, dok je 2.000 poginulo od hrvatskih po~inioca; 28.000 Hrvata ubili
su srpski agresori a 2.000 muslimanski, dok je kod Srba 12.500 stradalo od muslimanske vojske i isto toliko od hrvatske.
Najnoviji podaci koji se prenose iz Ha{kog tribunala, a koje je prikupila
demografkinja Eva Tabo navode da je u ratu poginulo 45.980 Muslimana,
12.642 Srba, 5.629 Hrvata i 3.279 ostalih.26
U knjizi R. Kremptona, Balkan posle Drugog svetskog rata, navodi se
podatak da je za tri i po godine divlja{tva u ratovima izgubljeno preko 200.000
`ivota, da je 250.000 izbeglica pobeglo u druge delove Evrope i sveta, a da je
unutar same Jugoslavije bilo 850.000 raseljenih lica.27
Krempton jo{ ka`e da se za nekoliko dana Hrvati u akciji Oluja
postigli sve {to su `eleli, a 152.000 nesre}nih Srba oterano je sa ognji{ta. Bio
je to najve}i pojedina~ni talas izbeglica posle Drugog svetskog rata.28
24
25

26
27

28

Nestala lica na podru~ju Hrvatske, Veritas, Beograd, Banja Luka 2001, str. 7.
S. Had`ovi}, Sastavni dio ciljeva rata protiv BiH-genocid i etni~ko ~icenje, Ratovi u
Jugoslaviji 1991-1999, Zbornik radova, Beograd 2002, str. 265 i 273.
NIN, 16.12.2004, str. 20,21.
R. Krempton, n.d., Beograd 2003, str. 367. Ekonomsku cenu sukoba nije bilo mogu}e izra~unati.
Isto, str. 364. Autor ka`e da su Srbi od maja do avgusta 1991. godine u Hrvatskoj proirili svoje
teritorije i po~eli da proteruju iz svoje oblasti sve one koji nisu bili srpskog porekla. U celom
tom prostoru nije bilo ni~eg novog, osim imena kojim je taj proces svet sada krstio: etni~ko
~icenje. Cilj etni~kog ~icenja bio je o~igledno stvoriti homogene celine pre mirovne nagodbe.
Glasine o etni~kom ~icenju, obi~no sasvim pouzdano namerno su irili Srbi iz Bosne da bi
prestraili i naterali u begstvo one koje su hteli da se lie, str. 346 i 354.

189

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

Neki autori smatraju da je temeljno etni~ko ~i{}enje Krajine, pod neposrednom ameri~kom kontrolom vi{estruka povreda na~ela Ujedninjenih nacija, koje su 1945. godine stvorene da se takva ~i{}enja vi{e ne obnavljaju u istoriji, legalizovalo je etni~ko ~i{}enje kao sredstvo za{tite svoje granice.29
Ne treba posebno nagla{avati da su ljudske `rtve kao posledica ratnih
sukoba ili ratnih zlo~ina osnovni generator etni~kog ~i{}enja. Me|utim, iako
glavni, nije to bio jedini generator. Sasvim je jasno da su postojali razra|eni
(osmi{ljeni) metodi kod pojave etni~kog ~i{}enja kod sve tri zara}ene strane.
Svaka od tih strana je istra`ivala kod drugih logore i zatvore u kojima su registrovana razna zverstva i zlo~ini, a koja ~ak i povr{nom analizom pokazuju
gotovo identi~an na~in zlostavljanja i poni`avanja ljudi. Srbi su, ka`e E. Godinjak za zatvaranje Bo{njaka koristili sportske objekte, {kolske zdravstvene i
rekreativne institucije, fabri~ke hale, vojne kasarne, kino sale, stanice milicije,
hotele, kazneno popravne domove, hangare, betonske bunkere, tunele, skladi{ta,
magacine, podrume, jame, gara`e, pravoslavne crkve i drugo.30 Zapravo sve ono
{to se mo`e pro~itati u obimnoj litereturi objavljenoj u Srbiji o logorima i
zatvorima za Srbe u Bosni i Hercegovini i Republici Hrvatskoj.31
Bez namere da se tra`i simetrija, ukazujemo samo na neke naro~ito
uo~ljive ~injenice, posebno one koje se odnose na stereotipe koji su na jugoslovenske prostore doneti ~ak i sa drugih kontinenata. ^esto se na svim stranama kod teme logora i zatvora pominju i stadioni, {to je o~ito stereotip iz ^ilea iz
1967. godine, ili zlostavljanje i maltretiranje logora{a bezbol palicama. Prema
izjavama stradalih ve}ina ih je maltretirana ovim sportskim rekvizitom koji
ina~e nije toliko rasprostranjen u jugoslovenskim krajevima. O bezbol palicama
mo`e se pro~itati kad je u pitanju zatvor u Lori ili logori u Manja~i, Tar~inu,
Dretelju...
Pomenuti autor, E. Godinjak, konstatuje da je na okupiranoj teritoriji
Bosne i Hercegovine bilo 294 koncentraciona logora, sabirna centra i zatvora,
koje su Srbi osnovali za bo{nja~ku populaciju, i da je na teritoriju Srbije i Crne
Gore bilo jo{ 15 takvih mu~ili{ta, dok se pod kontrolom HVO nalazilo 30 sli~nih
institucija.32
U Srbiji se do nedavno operisalo brojkama od oko 400 logora i zatvora
u kojima su tamnovali Srbi. Udru`enje logora{a iz BiH je Ha{kom tribunalu
29
30
31

32

M. Ekme~i}, Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi, Novi Sad 1996, str. 105.
E. Godinjak, Zlo~ini u koncentracionim logorima, Genocid u BiH, str. 452-453.
S. Boji}, Stradanje Srba u Sarajevu, Beograd 1996. Od istog prire|iva~a obra|eni su logori u
Tar~inu i Konjicu. F. E. Bojl, Bosanski narod optu`uje za genocid, Sarajevo 2000. M. Mitrovi},
Muslimanski logor Visoko, Beograd 1995.
E. Godinja, n.d.

190

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

ponudilo 527 lokacija, gde su boravili srpski zatvorenici. Koliko je ve} javnosti
poznato u Hrvatskoj je svako ve}e mesto imalo instituciju za zatvaranje Srba.
U Vojvodini su nedavno reporteri TV stanice B92 otkrili postojanje dva logora
za Hrvate u vreme borbi oko Vukovara (Staji}evo i jo{ jedno mesto).
Kako govore pojedini autori kroz zatvore i logore je pro{lo oko 260.000
Bo{njaka.33 Koliko je pro{lo Srba i Hrvata jo{ uvek nije definitivno utvr|eno.
Za na{u temu zna~ajna je ~injenica da su zatvorenici i logora{i do slobode dolazili razmenom, {to je u ve}ini slu~ajeva zna~ilo napu{tanje prebivali{ta.
Na celom prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine bile su formirane
mnogobrojne komisije za razmenu stanovni{tva. Bile su formirane od lokalnog
nivoa pa sve do dr`avnih institucija. Gotovo da nije postojalo mesta, regiona ili
oblasti gde su vo|ene borbe a da tu nisu radile pojedine komisije. One su na
razne na~ine uz pregovaranje, cenkanje, prevare i drugo, razmenjivale ratne
zatvorenike, ranjenike i poginule i bile jedan od ekzekutora etni~kog ~i{}enja.
Kad su u pitanju Srbi koji su dolazili u Srbiju kao izbeglice, mnogima je
bio omogu}en odlazak u mnoge zemlje Evrope, Amerike i Australije. Poznato je
da su im u tome pomagale me|unarodne organizacije i zemlje doma}ini. Odlazak u tre}e zemlje lak{e su ostvarivale porodice me{ovitih brakova i deca iz ovih
brakova. Ovom prilikom treba ista}i jo{ jednu ~injenicu, da su prilikom razmene
logora{a i zarobljenika ne retko posredovali me|unarodni faktori.
Razli~ito gledanje na pojedine aspekte ratovanja u novoformiranim
dr`avama ogleda se i kod tretiranja paravojnih formacija. Osnovnu ~injenicu da
su ve}inu zlodela u~inile upravo ove formacije i to kod svih zara}enih strana `eli
se zaobi}i nagla{avanjem formacija drugih. Neki nau~nici u Bosni i Hercegovini tvrde da je u vreme ratnih sukoba iz Srbije na njen prostor do{lo pedeset
{est paravojnih grupa, ~iji je broj zavisio od intenziteta borbi i kretao se izme|u
2040.000. Bili su tu arkanovci, {e{eljevci, beli orlovi, rojalisti, srpska
garda, vukovarci, dobrovoljci pro~etni~ke orijentacije iz Srbije i Crne
Gore, itd. Ti nau~nici ne pominju paravojske na svojoj teritoriji, ali ih zato po
neda}ama pominju izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Jedno vreme,
posebno po~etkom rata, paravojne formacije u Sarajevu koje su predvodili
Mu{an Topalovi} Coce, Luka Prazina i drugi, naneli su mnogobrojna zla srpskom stanovni{tvu.
Opisuju}i stanje u Hrvatskoj prilikom formiranja ZNG-e, M. [pegelj
ka`e da su u Hrvatsku dolazili, pripadnici evropskog kriminalnog podzemlja
koji su do{li, nju{e}i priliku za dobar plijen pod firmom bu~nog rodoljublja.
33

Isto, str. 453.

191

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

Jo{ ka`e da su skupine nakon toga ostajale u Hrvatskoj. Psi rata uvjek na|u
svoje mjesto, pogotovo u haosu koji je bio na pomolu i ~iji su se programeri
oslanjali upravo na takve beskrupulozne avanturiste. U Hrvatskoj je bilo takvih
grupa na desetke.34 Od leta 1991. godine u okviru stranke prava (HSP) nastaje hrvatski odbrambeni savez ili hrvatske odbrambene snage (HOS) koje su
nosile crnu odoru, znakovlje usta{ko, a koji su kraticu svog imena mogli ~itati i
kao hrvatske oru`ane snage, kako se pod kraj Drugog svetskog rata zvala vojska
NDH.35
Paravojne snage u Hrvatskoj nosile su nazive Crni orao, Lisice,
Satnija Uskok u Osjeku, Glava{eva vojska vojska Tomislava Mer~epa,
Stojanovi ljudi na podru~ju Virovitice, vojska Mate [abi} [abana, itd.36
Iako su paravojne formacije nesumnjivo najvi{e doprinele etni~kom
~i{}enju (zlo~ini, plja~ka, minirnje, paljenje, zastra{ivanje, itd.), ne mo`e se opovr}i i ~injenica da centri mo}i nisu nastojali, ili bar da su formalno nastojali
spre~avanje njihovog delovanja. [pegelj tvrdi da je za sve vreme rata u Hrvatskom sto`eru nastojano da se paravojska kontroli{e dok je Srpska demokratska
stranka 26. oktobra 1991. godine izdala Naredbu, u kojoj je pod ta~kom 12.
nare|eno da paravojne formacije ako postoje odmah treba rasformirati i prevesti u T.O.37 Najdalje je u realizaciji spre~avanja aktivnosti paravojske oti{la
Armija BiH, koja je sa ovim skupinama u gradu Sarajevu postupila radikalno
(su|enje i ubistva vo|a).
Kad se razmatra problem etni~kog ~i{}enja na jugoslovenskim prostorima neizostavno je bar konstatovati doprinos medija u masovnom izgnanstvu
stanovni{tva. Poznata je ~injenica da su u svim biv{im jugoslovenskim republikama gotovo svi mediji opredelili se za zvani~nu politiku svojih vlada i da su
aktivno uzeli u~e{}e u realizaciji te politike. Medijski rat izme|u suprotstavljenih strana je tema za posebnu analizu. Manje je poznata ~injenica do kojih je
do{ao ameri~ki novinar T. Brok, analiziraju}i 1.500 novinskih ~lanaka iza{lih
tokom 1992. godine i koji je konstatovao da je na zapadu bilo 40:1 ~lanak
objavljen na {tetu Srba.38
Tendencija opadanja broja srpskog stanovni{tva u Hrvatskoj o~itovala se
kroz celu drugu polovinu XX veka. Po popisu stanovni{tva iz 1948. godine, od
34
35
36
37
38

M. pegelj, Sje}anje vojnika, Zagreb 2001, str. 217.

Isto, str. 341.
Isto, str. 262.
Dr B. Ma~i}, Zlo~in protiv mira, Sarajevo 2001, str. 382. U Naredbi je naglaeno da zadatak
treba obavezno sprovesti.
K. Nikiforov, Izme|u Kremlja i Republike Srpske, Beograd 2000, str. 9. Nikiforov jo konstatuje da je ve}ina dopisnika zapadnih medija na`alost zauzela aktivnu ulogu u medijskom ratu
koji se vodio protiv Srba.

192

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

3,7 miliona `itelja Hrvatske, Srba je bilo 543.739 ili oko 15% ukupne populacije. Godine 1981. taj broj je iznosio 531.502 ili oko 11,5%. Tri su osnovna
razloga za smanjenje broja Srba u Hrvatskoj: natalitet im je bio dosta nizak,
deo njih se od 1961. godine po~eo izja{njavati kao jugosloven, a deo se iseljavao
usled raznih pritisaka, Mas-poka na primer.
Po~etkom osamdesetih godina Srbi su ~inili ve}inu, izme|u 8090%
samo u op{tinama Donji Lapac, Dvor, dok ih je u Kninu i Gra~acu bilo oko 70%.
Glina, Kostajnica i Benkovac imali su vi{e od 50% srpskog stanovni{tva.
Tre}inu stanovni{tva su ~inili u op{tinama: Ogulin, Pakrac, Daruvar, Podravska
Slatina a ne{to manje od tre}ine u Drni{u, Gospi}u, Karlovcu, Novskoj, Belom
Manastiru, Orahovcu i Grubi{inom Polju. Do 20% bilo ih je u Osjeku, Novoj
Gradi{ci i Sisku, a do 15% u Rijeci, Donjem Miholjcu, Na{icama i Slavonskoj
Po`egi. U gradu Zagrebu bilo ih je zvani~no 37.978, ne{to vi{e od 10% ukupnog
stanovni{tva.39
Neizvestan politi~ki polo`aj i ekonomska nerazvijsnost prostora gde su
`iveli (od petnaest op{tina zvani~no nerazvijenih u republici u jedanaest je
`ivelo prete`no srpsko stanovni{tvo) doprinelo je da se iz Hrvatske izme|u
1971. i 1981. godine iseli 157.530 Srba. Od pojave Mas-poka, ali i posle njega,
srpsko pismo }irilica uglavnom je izbacivano iz upotrebe, ukinute su sve
zvani~ne srpske institucije, gu{en je srpski kulturni, nacionalni identitet.40
Prema popisu stanovni{tva u Hrvatskoj iz 1991. godine (nakon ukinute
kategorije jugosloven)41 u Hrvatskoj je bilo 581.663 stanovnika srpske nacionalnosti ili 12,2%.
U Zagrebu ih je `ivelo 5,4%, Belom Manastiru 25,5%, Benkovcu 57,4%,
Bjelovaru 8,9%, Daruvaru 33,2%, Donjem Lapcu 97,4%, Donjem Miholjcu
11,9%, Drni{u 21,3%, Dubrovniku 6,7%, Dvoru 85,6%, Glini 60,5%, Gospi}u
31,5%, Gra~acu 82,3,%, Grubi{inom Polju 32,1%, Karlovcu 20,5%, Kninu
88,0%, Kostajnici 62%, Kutini 7,9%, Na{icama 11,0%, Novoj Gradi{ki 20,8%,
Novskoj 21,8%, Obrovcu 65,9%, Ogulinu 35,3%, Orahovici 21,4%, Pakracu
40,4%, Petrinji 44,9%, Podravskoj Slatini 35,8%, Rijeci 10,6%, Slavonskoj
Po`egi 14,0%, Slunju 29,8%, [ibeniku 10,5%, Titovoj Korenici 75,8%,
39
40
41

V. Gre~i}, M. Lopuina, Svi Srbi sveta, Beograd 1994, str. 173.

Isto.
U Hrvatskoj su analiziraju}i opredeljenja pojedinih entiteta za jugoslovenstvo doli do slede}eg
zaklju~ka: 1. Jugosloveni se formiraju u etni~ki meovitim sredinama, meovitim brakovima i
porodicama, 2. Udeo pojedinih naroda, narodnosti, etni~kih grupa u formiranju jugoslovena u
razmjeri je sa njihovom zastupljenosti u ukupnoj populaciji, 3. Hrvatska etni~ka populacija u
Hrvatskoj najvie je formirala meovitih brakova, pa prema tome i jugoslovena, 4. Bitnu ulogu
u formiranju jugoslovena pored Hrvata (70-75%), Srba (15-20%) imaju i ostale etni~ke skupine
(5-10%), 5. Etni~ko poreklo jugoslovena ne odre|uje njihovu politi~ku opciju - Lj. Anti}, Srbi
- obespravljeni ili privilegovani, Zagreb 1996, str. 55.

193

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

Vinkovcima 13,0%, Virovitici 15,5%, Vojni}u 90,0%, Vrbovskom 33,1%,

Vrginom Mostu 70,0%, Vukovaru 37,4% i Zadru 10,5%.42
Nakon etni~kog ~i{}enja, a prema popisu koji je u Hrvatskoj izvr{en
2001. godine, ukupno je u ovoj dr`avi registrovan 201.631 pripadnik srpskog
naroda {to u procentima iznosi 4,54%.
Zagreb
Karlovac
Vara`din
Bjelovar
Rijeka
Gospi}
Po`ega
Sl. Brod
Benkovac
Zadar
Beli Manastir
Osijek
[ibenik
Knin
Vinkovci
Vukovar
Split
Pula
Dubrovnik

18.811
5.076
437
1.980
8.946
625
1.513
1.557
730
2.382
2.920
8.767
1.627
3.164
2.513
10.412
3.047
3.147
1.426

(2,41%)
(8,55%)
(0,89%)
(4,73%)
(6,21%)
(4,82%)
(5,37%)
(2,41%)
(7,46%)
(3,28%)
(26,58%)
(7,65%)
(3,16%)
(20,83%)
(7,00%)
(32,88%)
(1,67%)
(5,83%)
(3,26%)43

Jedan od izuzetno zna~ajnih momenata u etni~kom ~i{}enju Srba iz

Hrvatske i nesrpskog stanovni{tva iz pojedinih delova Hrvatske bilo je formiranje srpske autonomne oblasti Krajina krajem 1990. godine. Nakon prvog oru`anog sukoba 31. marta 1991. godine na Plitvicama, u Krajini su izneti razlozi
za njeno formiranje. Kao razlog, navedeno je izbacivanje Srba iz Ustava Republike Hrvatske kao konstitutivnog naroda. Simboli i tehnologija vladanja re`ima
u Hrvatskoj podse}ala je u mnogome na Nezavisnu dr`avu Hrvatsku. Srbima
nisu garantovane nacionalne i gra|anske slobode, izbacivani su sa radnih mesta
i iz stanova, nisu videli dalju mogu}nost zajedni~kog `ivota u iole ravnopravnim
odnosima i toleranciji. Progonjeni su iz ve}ih gradova Zagreba, Splita, [ibenika, Osijeka, itd.44
42
43
44

Popis stanovnika Republike Hrvatske 1991. godine.

Popis stanovnitva Republike Hrvatske 2001. godine, podaci sa CD-a.
Zbornik radova i izvetaja, Knin 1993, str. 9. U srpskim optinama milicija je odbila poslunost
MUP-u Hrvatske 19. avgusta 1990. godine.

194

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Pojedini istra`iva~i utvrdili su da je tokom 1991. godine iz Hrvatske proterano 270.000 Srba.45
U vreme masovnog napu{tanja Srba iz Hrvatske mnogi od ~elnika HDZ
javno su iznosili ekstremna mi{ljenja na ra~un srpske nacionalne pripadnosti,
vere, kulture i drugog. Na jednom od skupova [ime \odan doslovno je rekao:
Srbi su jedini pravoslavni narod, koji jednog lokalnog sveca stavljaju ispred
Isusa Krista. I to je zapravo Svetosavska sekta. To je {izma u {izmi... Postoji sindrom svetosavskog {ovinizma, megalomanije, koja je te{ka bolest, koja se onda
preta~e u velikosrpski imerijalizam... Jedan mali narod, mali u svakom pogledu
`eli da od Beograda napravi ~etvrti Rim..46 \odan na ovom skupu uverava da
ne zna {ta zna~i re~ Srbin. To je, ka`e on, zanimanje, profesija, a zna~i sluga,
rob.
Zadr`avaju}i se na podacima koje je uradila Vlada Republike Hrvatske i
podnela Komisiji eksperata ustanovljenoj na osnovu Rezolucije Saveta bezbednosti br. 780 dajemo zastupljenost srpskog stanovni{tva u Republici Srpskoj krajini nakon njenog progla{enja 21. decembra 1990. godine.
SAO KRAJINA
Mesto
Donji Lapac
Vojni}
Knin
Dvor
Gra~ac
T. Korenica
Vrginmost
Obrovac
Kostajnica
Glina
Benkovac

45
46

Ukupno
8.054
8.236
42.954
14.555
10.434
11.393
16.599
11.557
14.851
23.040
33.378

Srba
broj
7.854
7.366
37.888
12.591
8.371
8.585
11.729
7.572
9.343
13.975
18.986

Hrvata
%
97,52
89,44
88,20
86,51
80,23
75,35
70,66
65,52
62,92
60,60
50,88

broj
44
116
3.886
1.395
1.697
1.996
4.043
3.761
4.295
8.041
13.-553

%
0,55%
1,41%
9,05%
9,39
16,262
17,52
24,36
32,54
28,92
34,90
40,60

T. Bogavac, Nestajanje Srba, Ni 1994, str. 223.

Politika, 20. decembar 1992. godine. Rekao je jo da su Muslimani i katolici s obje strane
rijeke Bosne naj~istiji hrvatski element.

195

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

BARANJA
Batina
B. Manastir
Bilje
Branjin vrh
Darda
Grabovac
Jagodnjak
Karanac
K.Vinograd.
Kne`evo
Lug
Popovac
Zmajevac

Ukupno
1.449
10.146
2.571
1.578
6.751
1.079
1.951
1.466
2.127
1.408
1.036
1.582
1.235

Hrvata
446
3.262
1.901
1.026
2.532
873
296
432
651
418
125
1.034
240

Srba
61
3.770
572
190
2.289
34
1.439
551
674
411
27
347
29

Ma|ara
688
865
422
46
626
31
67
289
382
90
834
17
888

ISTO^NA SLAVONIJA

Bapska
Bobota
Borovo
Br{adin
Ilok
Lovas
Negoslavci
Sotin
[arengrad
Tovarnik
Trpinja
Vukovar

Stanovni{tvo
1981.g.
1991.g.
1.699
1.624
1.926
1.881
13.491
6.442
2.093
1.887
6.700
6.775
1.702
1.681
1.698
1.682
1.327
1.324
1.106
1.005
2.960
3.001
2.243
2.171
33.690
44.639

Hrvati
1981.g.
1991.g.
1.504
1.478
68
56
3.700
604
190
142
3.676
4.248
1.388
1.441
17
25
731
789
940
904
1.996
2.136
51
73
12.760
21.065

Srbi
1981.g.
1991.g.
30
33
1.654
1.769
5.708
5.146
1.352
1.465
493
484
136
133
1.482
1.594
336
372
88
48
661
670
1.770
1.953
8.177 14.42547

Sredinom 1993. godine, nakon {to su se ustalile granice Srpske Krajine

prema podacim Glavnog {taba Srpske vojske Krajine me|u njenim stanovni{tvom `iveo je mali broj Hrvata i ostalih nesrba. U isto~noj Slavoniji, zapad47

Izvetaj Vlade Republike Hrvatske, 20. oktobar 1992. godine, str. 149, 179, 163.

196

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

nom Sremu i Baranji (2.500 km2) od 135.800 stanovnika 95% su bili Srbi, 4%
Hrvati i 1% ostali. Na Baniji (3.456 km2) me|u 83.406 stanovnika `ivelo je 97%
Srba, 2% Hrvata i 1% ostalih. Kordun (2.306 km2) je imao 51.000 stanovnika od
~ega 98% Srba i 2% Hrvata, dok je Lika (4.808 km2) od 48.389 stanovnika imala
93% Srba, 5% Hrvata i 2% ostalih. U severnoj Dalmaciji (3.450 km2) od 87.000
stanovnika 90% su bili Srbi, a ostali 10%. Najmanji pocenat Srba bio je u zapadnoj Slavoniji (5.008 km2) gde je od ukupnog stanovni{tva 29.000, 73% bilo
Srba, 25% Hrvata i 2% ostalih.48
Na prostoru cele Republike Srpske Krajine `ivelo je u to vreme 433.595
stanovnika od ~ega 91% Srba, 7% Hrvata i 2% ostalih.49
Izneti podaci o procentima stanovni{tva za vreme trajanja Republike
Srpske Krajine nedvosmisleno pokazuju da je na njenoj teritoriji do{lo do
etni~kog ~i{}enja i da se stanovni{tvo sa ovih prostora iseljavalo za sve vreme
ratovanja 19911995. godina.
U avgustu 1995. godine do{lo je do najve}eg egzodusa jednog naroda o
kojem u mnogobrojnim napisima postoji niz kontroverzi koje }e jo{ dugo vremena biti predmet sporenja istori~ara, sociologa i dr. Jedna od teza, naro~ito
potencirana u Hrvatskoj, govori da je to bio dobrovoljni izbor stanovni{tva,
koji je organizovan i uslovljen dr`avnim organima RSK, da je dogovoren na
relaciji Tu|manMilo{evi} i kona~no da je RSK kao privremena tvorevina
ustrojena odre|eno vreme do momenta preseljavanja stanovni{tva, pre svega
u Republiku Srpsku a onda u SRJ. Bez obzira na sve ove spekulacije i mnoge
druge, neke su ~injenice nedvosmislene.
Pre svega ~injenica da su RSK, ~inili UN sektori sjever i jug i da su oni
4. avgusta 1995. godine, napadnuti od strane 200.000 hrvatskih vojnika i policajaca kojima je pomagala HVO i V korpus Armije BiH kao i da su odre|eni srpski ciljevi ga|ani od strane NATO saveznika, pre svega ameri~kih aviona.
Srpska vojska u Krajini brojila je u to vreme izme|u 3740.000 vojnika.
^injenica je tako|e, da je za vreme priprema ovog napada Hrvatska vojska u nekoliko navrata, Maslenica, Miljeva~ki plato i Meda~ki d`ep, jasno
pokazala kakve su joj namere i metodi prilikom osloba|anja pojedinih krajeva
Republike Hrvatske. Tu mislimo na ubistva, razaranja, plja~ku, stradanje civila
i drugo. Jo{ je jedna tako|e nepobitna ~injenica da je RSK u vreme napada bila
dezorganizovana, bez politi~ke i vojne elite, i da je pre toga ve} pet godina sa
njenih podru~ja stanovni{tvo odlazilo na razne strane sveta. Po pravilu odlazili
su imu}niji ili oni koji su na razne na~ine obezbedili kakav-takav boravak u
izbegli{tvu.
48
49

Stanje i osnovni pravci o`ivljavanja RSK, Knin-Beograd 1994, str. 2.

Isto.

197

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

Ako je i bilo dogovora o humanitarno-dobrovoljnom iseljenju onda to

potvr|uje na{u tezu o strategiji etni~kog ~i{}enja kao unapred dogovorenoj i
ovom slu~aju apsolutno sprovedenoj.
I podaci hrvatskog Helsin{kog odbora to potvr|uju. Oni ka`u da je u sektorima jug i sjever `ivelo oko 300.000 stanovnika od ~ega oko 85.000 Hrvata i
200.000 Srba, dok je ostalih bilo oko 15.000. Na po~etku ratnih sukoba Hrvati
su uglavnom proterani i ostalo ih je oko 2.500.50
Razli~iti izvori donose i razli~ite podatke o broju prognanih Srba.
Hrvatski Helsin{ki odbor ka`e da ih je bilo izme|u 200180.000, hrvatska vlada
utvrdila je avgusta 1995. godine da je taj broj 154.079, itd. Potpredsednik iste
vlade izjavio je da je po zavr{enom proterivanju Srba u oba sektora ostalo oko
6.000 od kojih je 3.255 potpuno nemo}nih starih osoba.51 ^ak i da se zanemari
neka ili nekoliko hiljada manje ili vi{e proteranih Srba iz Krajine ili onih koji su
na{li uto~i{te na ovom podru~ju ostaje najpribli`niji podatak da je u akciji
Oluja kako se zvala operacija ~i{}enja Republike Srpske proterano oko
200.000 stanovnika.
Tezu o dobrovoljnom napu{tanju Krajine pobija na~in pona{anja policije i vojske Hrvatske nakon ~i{}enja krajinskih prostora. Sistematsko razaranje
gradova i sela, paljenje, ru{enje, plja~ka pokretnih dobara i stoke, i uop{te stvaranja ambijenta u kome je `ivot povratnicima nemogu}. Helsin{ki odbor Hrvatske tvrdi da je u operacijama ubijeno najmanje 600 Srba civila, dok se vojne
`rtve ne pominju, a da je od uspostavljanja hrvatske vlasti za kratko vreme registrovano 2.163 incidenta: nasilje, zlostavljanje, terorizam, plja~ka, ubojstva.52
Te{ko je oteti se utisku da fizi~ka zlostavljanja gra|ana srpske nacionalnosti, pretnje na ulici, ali i u kancelarijama dr`avnih i lokalnih ~inovnika, od
crkvenih, sudskih i policiskih delatnika nije namerno stvaranje nacionalne, verske i rasne netolerancije. Ni faktor vremena mnogo nije doprineo povratku Srba
na vekovna ognji{ta. Prema popisu stanovni{tva u Hrvatskoj 2001. godine u
Benkovcu je ostalo 730 Srba, ili 7,46%. Tu je pre rata `ivelo 749 Hrvata i 2.789
Srba. Sli~no je i u drugim gradovima kako smo to u podacima pokazali.
Popis izbeglica u Srbiji vo|en 2002. godine, kad su mnogi promenili
izbegli~ki status, oti{li u tre}e zemlje, ili se nisu odazvali registraciji, pokazuje
da se u Srbiji jo{ uvek nalazi slede}i broj prognanih: Benkovac 9.598, Donji
Lapac 3.734, Gra~ac 4.964, Knin 20.327, Obrovac 4.430, itd.53 O rezultatima
50
51
52
53

Srbi u Hrvatskoj i njihova sudbina, Izvetaj Hrvatskog helsinkog odbora, 1999, Beograd 2000,
str. 50.
Isto.
Isto, str. 202. Od 1996-1999. godine samo je od podmetnutih bombi u ku}ama, dvoritima,
krevetima stradalo 34 civila.
Izbegli~ki korpus, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Republike Srbije, Beograd 2004,
str. 6.

198

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Oluje Helsin{ki odbor pi{e: Zapaljeno je vi{e desetina tisu}a a najmanje

22.000 ku}a (podatak UN iako se uni{tavalo posle njegove objave) je zapaljeno
i minirano. Ku}e koje nisu minirane, potpuno su devastirane. Oplja~kana je sva
srpska pokretna imovina, uni{ten celokupni sto~ni fond, uni{ten znatan deo
komunalne infrastrukture, potpuno uni{tena i devastirana sva spomen obele`ja,
uni{teni ili znatno o{te}eni i pokradeni svi privredni objekti, domovi kulture,
uni{teni bibliote~ki fondovi...54
Crkve su ve}inom ostale ~itave ali im je unutra{njost devastirana, inventar uni{ten, vredni predmeti i crkvene knjige nestale.
Poseban problem, i ne samo u ovom slu~aju, ~ine nestala lica. U ratu
19911995. bilo ih je na hiljade. Nepostojanje volje kod vlada novonastalih
dr`ava da rasvetle ove slu~ajeve produ`ava agoniju obespravljenih, proteranih i
ni~ijih ljudi.
Na me|unarodnoj konferenciji u leto 2002. godine, zapadni istori~ari su
izneli podatak da je Krajinu napustilo 120.000 djelomi~no po zapovjedi vlastitog vo|stva u Beogradu i da je tom prilikom do{lo do ratnih zlo~ina nad civilnim stanovni{tvom, srpske ku}e su opusto{ene i orobljene. Oni jo{ zaklju~uju da
je hrvatskim osvajanjem zapadne Slavonije i Krajine promenila se radikalno
politi~ka i etni~ka slika na tom podru~ju.
Dugo je trebalo da se o etni~kom ~i{}enju u Hrvatskoj razbije stereotip
po kojima su Hrvati prikazivani kao demokrate, Mulimani kao `rtve a Srbi
kao agresori. Bljesak, Oluja, Meda~ki d`ep kao i etni~ko ~i{}enje
gradova koje }emo pokazati na narednim stranicama pokazuju da je ono u
Hrvatskoj bilo strategija a ne pojedina~ni slu~aj.
The Independent 4. septembra 1995. godine, donosi ~lanak Roberta
Ficka u kome pi{e: U Kistanjama nalazi na etni~ko ~i{}enje kraji{kih Srba u
punom jeku, sa nagomilanim tijelima i poharanim zgradama... Hrvatska ima
mnogo vremena da dovr{i etni~ko ~i{}enje regiona Krajine, sad kad je svetska
pa`nja zaokupljena bosanskim paklom...55 Opise ubijanja, paljenja, strahota,
namerno izostavljamo. Me|utim, jednu konstataciju reportera smatramo zna~ajnom: Nitko posle toga ne `eli da objavljuje njihova ratna zlodjela, pa ~ak
i da ameri~ki ambasador po povratku u Zagreb izjavi, da ovdje nema etni~kog
~i{}enja. I drugu (konstataciju), da su zlo~ine po~inili hrvatska vojska, hrvatska policija i hrvatski civili... Hrvatska mo`e slobodno tra`iti pomo} od
Evropske unije za obnovu {kola i ku}a koje njene elitne trupe pale u `estini
etni~kog ~i{}enja.56
54
55
56

Srbi u Hrvatskoj i njihova sudbina, Izvetaj Hrvatskog helsinkog odbora, str. 167.
Srpska krajina, avgust 1995. - Izgon, Cetinje 1998, str. 76.
Isto, str. 77.

199

TOKOVI ISTORIJE

1-2/2005.

Egzodus Srba iz Krajine prema analizi Lj. Anti}a je logi~an nastavak

procesa na prostoru Republike Krajine. Sadr`an je u na~inu nastanka, metodama odr`avanja i krajnjoj isklju~ivosti (sve ili ni{ta) u postavljanju ciljeva.57
Izgubiv{i u borbi za priznavanje konstitutivnog naroda, oni su se uklonili da ne padnu u ropstvo. Masovno iseljavanje je najavljeno, kao srpski
odgovor na eventualnu hrvatsku vojnu akciju. Srbi su jo{ i govorili o masovnom samoubojstvu {to se mo`e smatrati metaforom za egzodus.58 Na odluku
o iseljenju, smatra citirani autor, svakako je uticalo i povjesno sje}anje na
kolektivna kretanja kao bitni dio povjesnih zbivanja na ovom prostoru.
Uostalom sami krajinski Srbi i jesu posljedica jedne takove povjesne migracije.59 Egzodus je sredstvo politi~kog pritiska na Beograd od strane krajinskih
lidera. Provociran je Beograd na vojnu intervenciju. Mnogi Srbi su izbegli i zbog
mogu}eg odgovaranja i pred hrvatskim sudovima za krivi~na dela, kao i da
izbegnu suo~enje sa susjedom Hrvatom, povratnikom kome su nanijeli zlo.60
Bio je to jedini izlaz za ljude koji su u Krajinu izbegli sa drugih podru~ja
Hrvatske.
Anti} daje obrazlo`enje o okolnostima u vreme Oluje i ka`e da je
usled brzine akcije i ote`ane komunikacije pojava imala i elemente stihije tako
da su iselili i oni kojima to nije bila `elja.
U svakom slu~aju zaklju~uje citirani autor imenovanje ove pojave istjerivanjem Srba treba uzimati isklju~ivo u kontekstu politi~kog govora. Kriminalni akti posle zavr{enog egzodusa mogu poslu`iti pri argumentovanju da se
strah u Srba bio argumentovan, no to sigurno nije bio jedini pa ni prevladaju}i
~imbenik prilikom dono{enja odluke o iseljenju.61
Me|u autorima koji poku{avaju objasniti egzodus Srba iz RSK nalazi se
i teza po kojoj je on bio stvar dogovora Franje Tu|mana i Slobodana Milo{evi}a
oko podele Bosne i Hercegovine. Stvaranje RSK bila je u stvari prelazna faza
prije kona~nog iseljenja.62
Kad je u pitanju me|unarodni faktor, pre svega Evropska zajednica,
mogu}e je prona}i vi{e konstatacija o tome da je u Hrvatskoj proces etni~kog
~i{}enja bio evidentan. Posmatra~ka misija EZ, tim II, na osnovu posmatranja
RSK od 7. do 22. avgusta u specijalnom izve{taju posebno je izdvojila zaklju~ak: Etni~ko ~i{}enje je rije~ ~esto kori{}ena u sukobu. Pojavljuje se u mnogo
57
58
59
60
61
62

Lj. Anti}, n.d., Zagreb 1996, str. 67.

Isto, str. 68.
Isto.
Isto.
Isto, str. 70.
Detaljnije o tome: D. Kova~evi}, Kavez - Krajina u dogovorenom ratu, Beograd 2003. godine.

200

M. MITROVI]

Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

razli~itih varijanti a odgovorni su mnogi. Ono {to je primje}eno kod posmatra~a

od Evropske zajednice u poslednje dvije nedelje naokon operacije Oluja
najbolje se mo`e opisati kao ~i{}enje i efikasno spre~avanje povratka Srba koji
su uglavnom `ivjeli kao poljoprivrednici na tom podru~ju.63

Summary

Ethnic Cleansing as a Strategy of States in

the Territory of Former Yugoslavia
Ethnic cleansing in the territory of former Yugoslavia is an undeniable
fact in the strategy of successor states formed in the war of 19911995. It is also
a fact that all these states ascribe and admit ethnic cleansing only in connection
with others, refusing to admit it as their own strategy. The paper tries to prove
this clear statement adducing fragmentary proofs for all subjects and all parts of
the former common state territory.
The paper shows that ethnic cleansing played a more important role in
the war strategy than all other elements or features. Greatest war crimes committed by individuals (Srebrenica, Storm, etc.) were just one of the methods in a
complex strategy of ethnic cleansing. These methods resulted in expulsion of
hundreds of thousands of civilians from their homes and in creation of millionmasses of refugees which will encumber political relations between the Balkan
states for years to come.

63

Srpska Krajina, avgust, str. 74.

201