SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE

HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Ali KOZAN*
zet
Anadolunun Trklemesi ve slmlamas srecinde Byk Seluklu Devletinin uygulad
fetih ve iskn hareketleri ile birlikte, XI-XIII. yzyllarda blgeye gelen din-sosyal zmrelerin de byk etkisi vardr. XI. yzyln balarndan itibaren Orta Asyann farkl blgelerinden Anadolu corafyasna dalan bu zmreler, Orta Asyada slmiyetin yaylmasna nclk eden Ahmed Yesev temelli Trk sflik geleneini Anadoluya tayarak Anadolu halk
slmnn oluumuna hz kazandrmlardr. Nitekim bu dervilerin yine birounun Orta
Asya kaynakl Yesev, Vef, Nakibend, Rfa, Haydar veya Kalender gibi tarikatlardan birine bal olduklar grlmektedir. Bu balamda sz konusu zmrelerin tamam slm dini
ierisinde yer alan farkl din-sosyal tarikat, cemaat ve ubelerdir.
Bu zmreler, geldikleri corafyaya veya izledikleri gzergha nispetle Horasan Erenleri olarak adlandrlmaktadr. Evliya menakbnamelerinde de Anadoluya g ettiinden sz edilen
derviler, hangi tarikata mensup olursa olsun, mutlaka Horasandan gme, yani Horasan
Erenlerinden saylmaktadr.
Bu zmreler, Anadoluda zellikle krsal kesimlere yerleerek blge halknn din ve ahlak
eitiminde rol oynamlardr. Yerletikleri blgelerde halktan biri gibi tarmla veya hayvanclkla uramlardr. Halk arasnda daha ok menkbe ve kerametleriyle tannan, onlara
birtakm hikmetli szler, nasihatler, iirler ve ilahiler okuyan ve daha ok slamiyetin mistik
ynn n plana karan bir retiyi temsil etmilerdir. Ayrca Allahn balaycln, temel insani deerleri, insann kalp temizliini, farkl dinlerden olanlara hogrl olmay da
salk vermilerdir.
Hlen Anadolunun farkl corafyalarnda bu zmrelere ait tekke, trbe ve mezar gibi eserlere
rastlamak mmkndr. Nitekim gnmzde bu zmreler halk arasnda daha ok Baba, Dede
veya Evliya olarak bilinmektedir. Nevehir ve yresinde de halk arasnda bu isimlerle anlan
ve Horasan Ereni olarak bilinen ahsiyetlere rastlanlmaktadr. Tekke, trbe veya mezarlar ile
gnmze kadar isimleri yaatlan bu ahslarn bir ksm hakknda yazl kaytlar mevcuttur.
Fakat ou szl gelenekle gnmze tanmlardr.
Bu alma, Nevehir ve yresinde Horasan Ereni olarak bilinen bu ahslarn retileri ve
yre insan tarafndan alglanlarna ynelik bir tespit ve derleme hviyetindedir.
Anahtar Kelimeler: Horasan Erenleri, Nevehir Blgesi, Hac Bekt- Vel.

* Yrd. Do. Dr., Nevehir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Nevehir/TRKYE

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

313

Ali KOZAN

THE PERSONALITIES KNOWN AS ACCORDING TO

SOURCES AND ORAL HISTORY WHO ARE KHORASAN
ERENS IN NEVEHIR REGION
Abstract
In the Turkization and Islamization process of Anatolia, religious-social groups who came to
the region between the 11th and the 13th centuries have had a great influence along with the
Seljuk conquest and settlement policies. These groups dispersed to different parts of Anatolia
from the beginning of the XI. century from central Asia, accelerated the emergence of Islam
to Anatolian folk by carrying Sufism tradition based on Ahmed Yasevi who pioneered in
expanding Islam in Central Asia. The dervishes were related to sects such as Yesev, Vef,
Nakibend, Rfa, Haydar or Kalender. In this respect, all these groups were the agents
of different religious sects and societies. These groups were called the Khorasan Erens in
relation to the geography they came from or the way they followed. All these dervishes in the
Evliya menakbnames are also considered as immigrants from Horasan, that is, as Horasan
Erens regardless of the sects they belong to.
These groups played an important role on the religious and moral education of the regional
folk by especially settling in rural areas. They were interested in agriculture or livestock in the
areas, like a member of the society, they settled in. They represented more of a teaching that
emphasized the mystic side of Islam and known for their menkbes and miracles, teaching
moral phrases, advices, poems and hymns. They also recommended the forgivingness
of Allah, suggested fundamental human values, the clean heart of the human beings and
toleration of those from other religions.
It is still possible to come across tekkes, shrines, or graves belonging to these groups in
different parts of Anatolia. These groups today are known as Baba, Dede or Evliya among
people. In Nevehir and its surroundings, such figures are called Khorasan Erens by the
people. There are written records about some of these personalities whose names lived on
till today with their tekke, shrine or graves. But the majority of them were brought up today
with their oral tradition. This study aims to compilation and evaluate the teachings and
the perception of these figures known as Khorasan Erens among the people in and around
Nevehir.
Keywords: Khorasan Erens, Nevehir Region, Hac Bekt- Vel.

Giri
Trklerin Anadoluyu yurt edinmelerinde, Seluklu Devletinin Dandanakan
Sava(1040) sonrasnda gerekletirmi olduu, planl fetih politikalarnn etkisi
byktr. Bu dneme kadar giriilen Trkmen hareketlerinin ise daha ok bir akn
ve istila niteliinde olduu, dolaysyla Anadoluda Trkmen nfus isknna ynelik
olmad grlmektedir (Sevim, 2000: 42). Anadoluda nfus isknnn daha ok
Turul Bey, Alparslan ve Melikah gibi Seluklu sultanlarnn faaliyetleri sonrasnda

314

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

ve zellikle Malazgirt Sava(1071)ndan sonra gerekletii grlmektedir.

ounlukla Mvernnehir, Horasan, Azerbaycan, Erran ve Harezm kkenli
Trkmenler tarafndan gerekletirilen bu glerin Seluklu fetihleri sonrasnda,
Seluklu Devletinin ykl srecinde ve Mool istilas etkisiyle de XIV. yzyla
kadar devam ettii grlmektedir (Smer, 1964: 383-384; Smer, 1980: 111-137).
Anadoluya bahsettiimiz srete yerleen Trkmen nfusuyla birlikte Orta
Asyann farkl blgelerinden gelen ve kaynaklarda genel olarak Horasan Erenleri
olarak geen Trkmen dervilerinin de isimleri zikredilmektedir. Osmanl mverrihi
kpaazde(1393?/1481)nin, Abdaln- Rm/Anadolu Abdallar olarak zikrettii
(kpaazde, 2007: 486) bu zmreler, suf yn n plana kan dervilerdir. Bu
Trkmen dervileri bir yandan Anadoludaki Trk isknn hzlandrm, bir yandan
da Anadolunun slamlamasna zemin hazrlamlardr.
Orta Asya meneli Yesev, Vefa, Rfa, Kalender ve Haydar gibi tarikatlara
mensup bu mutasavvf eyh ve derviler, stratejik nemi bulunan baz noktalara
tekkelerini kurarak irada koyulmular ve Anadoluya dalmlardr (Barkan, 1942:
281, 288, 289; Togan, 1981: 206-220; Ocak, 1999: 82, 83). Mesken edindikleri
Anadolu topraklarnda zaviyelerini kurarak retilerini yaymaya balayan dnemin
ger eyh ve dervileri, Orta Asyadan getirdikleri zellikle Ahmed-i Yesevi ile
ilgili btn szl gelenekleri Anadolu halklarna ve yeni mridlerine aktarmlardr
(zkse, 2003: 257). Menkbe ve kerametleri anlatlan, ilahiler, iirler okuyan, Allah
rzas iin halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren
bu dervileri, Anadolu Trk halk din bir kutsiyet vererek hararetle kabul etmitir
(Kprl 1987: 18-19). Bu ahsiyetler eitli din ve mezhepler arasndaki ayrlklar
dostlua evirmi; din fark gzetmeksizin yoksullara, muhtalara ve hastalara
yardm etmi ve bu sayede slmiyetin cazibesi farkl dinlere mensup halklarn da
ilgisini ekmitir (Turan, 1993: 167).
Anadoluda zellikle krsal blgelerin din ve mill deerlerini etkileyen
Trkmen dervilerin/erenlerin bir ksm alplik zellii yani alp karakteri de
tamaktadrlar. Yani bu ahsiyetlerin bir ksm vellik zellikleri tamakla birlikte
ayn zamanda akncdrlar. Halk arasnda bunlarn Anadolu corafyasnda fetihlerde
bulunarak ehit dtkleri eklinde bir inan da bulunmaktadr.
Bunlar arasnda aratrma alanmza yakn blgelerde yer alan ahsiyetler,
Kayseride eyh aban- Vel ve Omuzu Grzl (Gnay vd., 2001: 98), Himmet
Dede (Yanmaz, 2008: 61); Krehirde -kaynaklarda Ahmed Yesevnin yedinci
halifesi (Kprl, 1987: 47-48) ve Baba eyhi (Ocak, 2009: 72) olarak da geenEmir in Osman ve Aksarayda eyh Hamd-i Vel(Somuncu Baba)dir.
Nevehir ve yresinde halk tarafndan Horasan Ereni olarak bilinen veya
kabul edilen ahsiyetler ise Hac Bekta Vel, eyh Turesan Vel, k Dede, Baba

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

315

Ali KOZAN

Yusuf, Hicim Baba, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede, Hasan Dede, Halil
Dede, eyh Mehmed Dede/Sofu Dede ve rgpe bal Karacaren kynde trbesi
yer alan Dededir. Bunlar arasnda Hac Bekta Vel ve eyh Turesan Vel, yazl
kaynaklarda bu ynleri yani Horasan Ereni olma ynleri sabit olan ahsiyetlerdir.
Dier isimler hakkndaki bilgiler ise daha ok szl gelenek erevesinde gnmze
kadar halk arasnda kuaktan kuaa aktarlan rivayetlere, hikyelere ve anlatmlara
dayanmaktadr. Bu noktada her ne kadar ikinci gruptaki ahsiyetlerle ilgili bilgilerin
gvenilirlii problemli olsa da, blge halknn zihnindeki Horasan Ereni olgusunu
ortaya koymas asndan nem arz etmektedir. Yani gnmzde Nevehir blgesi
halklar, bu blgeye XII. ve XIII. yzyllarda gelerek slamiyeti anlatan veya gazlarda
ehit den birtakm ahsiyetler olduuna inanmakta ve bunlar Horasan Ereni olarak
adlandrmaktadr.
Bir dier husus ise bahsedilen Trkmen dervilerine ait olan veya olduuna
inanlan trbe veya tekkelerin gnmze kadar ulam olmasdr. Bu yaplar,
sz konusu meknlarda yattklarna ve kermet shibi olduklarna inanlan vel
tipleri ile ilgili birtakm ziyaret ritellerinin de olumasna zemin hazrlamtr. Bu
mekanlarn nemli bir ksm gnmzde de hl ziyaret edilmekte ve bu ziyaretler
genellikle dilek, dua, ifa, mutluluk, bereket ve adak adama, amal yaplmaktadr.1
almamzn ekler ksmnda bu ahsiyetlere ait trbe, mezar veya tekkelerin
fotoraflar da verilmitir.
Nevehir ve Yresindeki Horasan Erenleri
a. Hac Bekta Vel
Nevehir yresinde Horasan Ereni olarak nitelendirilen ilk ahsiyet, Trk halk
slamnn da mimarlarndan olan Hac Bekta Veldir. Asl ad, Seyyid Muhammed
(BOA, D.4817/1) olup, kaynaklarda Hac Bekta Vel (BOA, . DH: 58/2856;
Cm, 1993: 691; Mecd, 1989: 44), Hac Bekta Vel Horasn (Eflk, 1980: 381)
veya Hac Bekta Vel el-Horasn en-Nibr (Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel
Efendimizin Nesl-i Pkleri, v. 1a-1b) isimleriyle de gemektedir. Baz kaynaklarda
ad Muhammed bin brahim bin Musa olarak da gemekte, lakabnn ise Bekta
olduu belirtilmektedir (Hac Bekta Vel, tarih yok: XX). Ayrca kaynaklarda
onun iin Hnkr kelimesi de sk sk zikredilir(Kitb- Maklt, Hacbekta Yazma
Eserler Ktp. No: 71, v. 1a). Babas brahim el-Sn, annesi ise Htem Hatundur
(Velyetnme, No: 119:v. 7a). Doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemekle
birlikte, 606/1209 tarihinde Horasann Niabur ehrinde doduu, 63 yanda
669/1270-71de vefat ettii kabul edilmektedir (Glpnarl, 1995: XXIII; Ocak,
1994:455).
Kaynaklarda genellikle velayet ve keramet sahibi olarak nitelendirilen (Cm,
1993: 691; Mecd, 1989: 44) Hac Bekta Vel ile ilgili olarak, Baba hareketinin

316

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

lideri Baba Resul/Baba lyas Horasan ile grt ve onun halifesi olduu
(kpaazde, 2007: 486; Eflak, 1980: 381); ayrca onun eyhlikten ve mridlikten
uzak bir meczub aziz olduu eklinde yaklamlar da bulunmaktadr (kpaazde,
2007: 486).
Onun Ahmed Yesev ocandan yetimi bir ahsiyet olduu Hac Bekta
Velnin menkbelerinden oluan Vilyetnme adl eserde gemektedir. Bu eserde,
Trkistanda Hoca Ahmet Yesev oca halifelerinden Lokman Prendeden eitim
ald, daha sonra ran, Irak, Arabistan ve Suriyede eitimini srdrd ve dier
Trkmen eyhleri gibi kendisine bal bir Trkmen airetiyle birlikte Anadoluda o
zamanlar 7 haneli olan Sulucakarayke yerletii kabul edilmektedir (Velyetnme,
No: 119:v. 52a-57a). Anadoludaki yaamn bugn Hacbekta olarak bilinen ile
merkezi yaknlarndaki Sulucakarayk havalisi ile Tuzky blgesinde geirmitir.
Blgedeki tuz yatann da onun kerametiyle ktna inanlmaktadr (Velyetnme,
No: 119:v. 130a-b). Ayrca Hacbekta ilesindeki zaviyenin de onun tarafndan
kurulduu kabul edilmektedir. Bu zaviyenin, vakf gelirlerinin Osmanl dneminde
giderek artt da grlmektedir. 1534 tarihli tahrirlere gre Hac Bekta Zaviyesi
Vakf olan 5 ky 29 mezra varken bu say 1584 tarihli tahrir defterlerine gre 44 ky
ve 34 mezraya ulamtr (Alkan, 2007: 959).
Ahmed Yesev ile grt eklinde rivayetler olduu gibi, Osman Gaziye
kl kuatt, Sultan Orhan Gazi dnemine ulat, Orhan Gazinin onu ziyaret
ederek onun icazetini veya duasn ald ve Murat Hdvendigr zamannda vefat
ettii eklinde rivayetler de vardr (Oru Be, 2008: 18; emsettin Smi, 1996:
1332; , 1913: 258-259). Yine yenieri askerinin teekklnde
dua ettii ve bu ismi de kendisinin koyduu eklinde rivayetler de bulunmaktadr
(emsettin Smi, 1996: 1332). Fakat daha ok menkbevi nitelikteki bu bilgiler
Hac Bekta Velnin hayat ile ilgili bilgilerle ve tarih gereklerle uyumamaktadr.2
Mlikoff da Hac Bekta- Velnin Osmanl ailesi ile iliki yksnn, daha sonra
kendisine balanm bulunan Yenieriler Ocann kuruluuyla uydurulmu
olabileceini belirtmektedir (Mlikoff, 2008: 101).
Kendisiyle ilgili ecerede soyu Hz. Aliye balanmaktadr (Hazret-i Hnkr
Hac Bekta Vel Efendimizin Nesl-i Pkleri,1b). Ayrca Bekta tarikatnn pri
olarak kabul edilmektedir (Glpnarl, 1995: 100; Kprl, 1979: 461). Hac
isimlendirmesi, bir rivayete gre Horasandan Anadoluya gelirken bizzat hacca
gitmesi zerine; bir baka rivayete gre ise hocas Lokman Prendenin hacca gittii
dnemde, Hacda Arafat Vakfesi esnasnda grlmesi zerine kendisine verilmitir.
Baz kaynaklarda geen Hnkr isminin ise eitim ald mektepte yapm olduu bir
dua zerine mektebin ortasndan bir pnar kmasyla birlikte hocas Lokman Prende
tarafndan kendisine verildii kabul edilmektedir (Velyetnme, No: 119:v. 9a).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

317

Ali KOZAN

Onun daha ok menkbevi kimliini n plana karan Vilyetnmede, Hzrla

mlakat yapmas, susam yaprann zerinde namaz klmas, ilehne ad verilen
maaraya yumruuyla pencere amas, Kzlrmakn zerine seccade sererek karya
gemesi, k gnnde aata elma bitirmesi, elindeki bakla ta kesmesi, betalarn
ona ahitlik etmesi, harman taa evirmesi gibi birok kerameti anlatlmaktadr
(Velyetnme, No: 119: v. 50a-101a).
Herkese kar dost olunmasn, kimseye kin gdlmemesini, gnllerin
tevazu gstermek ile kazanlacan ve gnllerden hrsn, cimriliin, dmanln,
hainliin ve kskanln kaldrlmasn tleyen Hac Bekta Vel, Sulucakarayk
ve civarnda blge halknn slamlamas ynnde faaliyetlerde bulunmu, insanlara
birlikte yaamay, hogry, insani deerlerin nemini ve Allahn balaycln
ieren bir anlay ile yaklamtr (Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin
Vasiyetnamesi/Kitbul-Fevd, 1959: 10, 29).
Bu balamda Hac Bekta Velnin: Hakkatin evvel makam toprak olmaktr,
ikinci makm yetmi iki milleti ayplamamaktr. sz, retisinin temel talarndandr
(Maklt, No:71: v. 17a-17b). Onun, hakiki dervi odur ki, kimsenin onu rencide
etmesinden krlmaz ve civanmerd odur ki krlmaya mstehak olan da krmaz.
(Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin Vasiyetnamesi/Kitbul-Fevd, 1959: 10)
sz de ktle kar iyilikle mukabelede bulunma anlaynn gstergesidir.
Yine ona gre, kendisini temizleyemeyen bakalarn da temizleyemez. Yani
ykayan temiz olmaynca ykad da temiz olmaz. nsann pis olmasnn sebebi ise
iinde eytan fiili bulundurmasdr. yle ise iinde kin, haset, cimrilik, tamahkrlk,
fke, gybet, kahkaha, maskaralk ve bunca eytan fiili olduu halde suyla ykanp
nasl ar olunur. Ona gre byle bir insan asla arnamaz ve bahsi geen sekiz trl
nesneden birisi dahi bir kiide olsa btn ibadeti boa gider. Eer bu sekiz nesnenin
hepsi birden bir kiide olsa o kimse mutlaka eytandr (Maklt, No:71: v. 5b-6b).
Ona gre, kibrin kayna eytan, alakgnllln kayna ise Rahmndr.
O hlde ne zaman insana kibir gelse alakgnlll ona havale etmelidir. Ne zaman
da haset gelse ilmi ona havale etmelidir. Yine cimriliin asl eytan, cmertliin asl
Rahmndr. Ne zaman cimrilik gelse, insan cmertlii ona havale etmelidir (Maklt,
No:71: v. 31a-31b).
retisinin temellerini Orta Asya corafyasndan getiren Hac Bekta Vel,
Anadoludaki gebe Trkmenlere onlarn anlay erevesinde bir takm hikyeler,
hikmetli szler ve nasihatlerde bulunarak onlarn Mslmanlk anlaylar zerinde
etkili olmutur.
Anadoluda geni kitlelere hitab etmi olan din-tasavvuf-ekonomik bir tekilat
olan Ahlikin kurucusu addedilen Ahi Evran ve Hac Bekta- Velnin birbirlerini
sevdikleri ve sk sk grtkleri de belirtilmektedir (Maklt, No:71: v. 106b-110a).

318

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Nitekim, Hac Bekta- Velnin ilk mridlerinin hilikle ilgileri sebebiyle bu ilikinin
bir uzants olarak sonraki yzyllarda kurulan Bektailikteki tarikata giri ayinleri,
eik pme, kuak balama merasimleri, ayn kseden mtereken erbet ime
deti, kyafetle ilgili teferrut, yinlerde okunan dualar tamamyla ahilikten iktibas
edilmitir.
Ayrca Hac Bekta Velnin rgpte yaayan Hristiyanlarla da iliki ierisinde
olduu ve bunlarn ihtidasnda nemli roller oynad bilinmektedir. Kaynatrc ve
badatrc slm anlay neticesinde blge Hristiyanlar onu Aziz Charalambos
olarak takdis etmilerdir. Bunun dnda onun, irad faaliyetlerinde bulunmalar iin
halifelerini Anadolunun farkl blgelerine gnderdii de bilinmektedir.
Maklt, Kitbul Fevid, erh-i Besmele, Tefsr-i Fatiha, athyye, Maklt-
Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye, Hurde-Nme, Nesyh-i Hac Bekta Vel, sslHakka, Hads-i Erban erhi ve Akid-i Tarkt adl eserler ona izafe edilmektedir.
Eserlerinden hareketle Hac Bekta Velnin klasik anlamda salt akaid, kelam,
fkh kaidelerini aktaran bir ahs olmayp itikat ve kullua dayal esnek, hogrl
ve badatrc esaslara dayanan bir retiyi temsil ettii grlmektedir. Bu ynyle
onun, slam tasavvuf gelenei ierisinde yer alan ve Yesevlik felsefesini Anadoluda
canlandran bir suf olduu grlmektedir.
Hac Bektataki dergh, vefatndan sonra adna nispetle teekkl eden
Bektailik tarikatnn merkezi konumuna gelmitir. Buna mukabil, kyn nfusu da
1485 tahrirlerine gre 189 nefere, 1530 tahrirlerine gre 253 nefere, 1584 tahrirlerine
gre 828 nefere ulamtr (Alkan, 2007: 956). Osmanl dneminde de birok eyh
burada postniinlik makamna oturmutur. Balm Sultan, Sersem Ali Baba ve eyh
Mehmed Said Efendi bunlardan bazlardr.
Ayrca Babakanlk Osmanl Arivi belgelerinde Hac Bekta- Veli Dergah
Vakf ve senelik mahsulatnn zaviyenin muhasebesine mahsus klnmasyla ilgili
belgeler de bulunmaktadr (BOA,
EV. MH., 2601/156-157; VGM
Defter EV. d. 13085/5).
Gnmzde
Nevehire
bal Hacbekta ilesinde yer alan
trbesi (Bkz. fotoraf 1) Trkiyenin
en nemli ziyaret yerlerindendir.
Trbede, haftann ve yln belirli
gnlerinde eitli ziyaretler ve buna
bal olarak birtakm uygulamalar
yaplmaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

319

Ali KOZAN

Ziyaretiler, ziyaret esnasnda mzenin dndaki duvar ve eikten itibaren,

kap eiklerini, trbe duvarlarn perek ve niyaz yani dua ederek ieri girmektedirler.
Bu ritel, Alev-Bekta kltrndeki eik pme anlayn yanstmaktadr. Yine
makama ve kiiye duyulan saygdan dolay eie baslmaz, ieri sa ayakla girilir, geri
geri klr, eik tekrar plr ve niyaz edilir. Trbe ziyaretinde hlas ve Fatiha sureleri
ile birlikte on iki imamn isimlerinin getii dualar okunur. Hlen Perembe gnleri
nce Balm Sultan Trbesinden balayarak daha sonra Hac Bekta Vel Trbesine
geilen cem trenleri de yaplmaktadr (Metin Kahraman:37: Hacbekta Mzesi
grevlisi).
b. eyh Turasan Vel
Nevehir yresinde Horasan Ereni olarak nitelendirilen bir dier ahsiyet eyh
Turasan Veldir. XIII. yzyl Anadolusunda bugn Tekke Da ad verilen blgede
yaamtr. Trkistan eyhi Ahmet Yesevnin derghnda yetien pirlerden biri
olduu ve Seluklular dneminde Anadoluya gelen Horasan Erenlerinden olduu
kabul edilmektedir. Ailesi hakknda malumat olmayan eyhin isminin Tur Hasan
veya Dur Hasan isminin birlemesinden meydana geldii tahmin edilmektedir.
Kayseri ile rgp arasndaki Tekke Da blgesinde kurduu tekkesinde, kendisine
bal olan dervileri ile birlikte ibadet, zikir ve ihtiyalarn temini ile megul olduu,
ayrca yoldan geen yolcular arlad, ihtiyalarn karlad ve irat ettii de
rivayet edilmektedir. Blgedeki dalarda tekkelerini kuran eyh bn- Vel, eyh
oban gibi dier vellerle birlikte, Hristiyanlarn youn olarak yaad Kapadokya
blgesini faaliyet alan olarak seen eyh Turasan Velnin, Hal Seferleri ve Mool
istilas karsnda halka moral verdii ve bu skntl dnemlerde Anadolunun
savunulmasnda byk rol oynad da kabul edilmektedir. Seluklu ailesinin de
destek olduu eyh Turasan Velnin dergh, I. Alaeddin Keykubadn hanm,
Hunat( Mahperi) Hatun tarafndan yaptrlm ve etrafndaki byk arazi kendisine
vakf olarak tahsis edilmitir (BOA,
EV.THR, 151/27; ayrda, 2001:
3-10). Nitekim tekkenin Arapa
kitabesinde: Bu imaretin yapm,
Keykubadn olu byk sultan,
dinin ve dnyann yardmcs,
Acem ve Arab sultanlarnn
sultan, fethin babas, mminlerin
emri Keykubadn olu Fatih
Keyhsrevin saltanatnda Byk
Melke dinin ve dnyann temiz
hanm hayr sahibi tarafndan 640
senesinde imar edilmitir. yazldr
(Bkz. fotoraf 2).

320

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Horasandan geldiini teyid eden bir rivayete gre de eyh Turasan, Konya
Seluklu Sultan I. Alaeddin Keykubad, zamannda Moollarn rana girmeleri
zerine randa bulunan Horasanl birok dervile birlikte Anadoluya snmtr.
Alaeddin Keykubad bu dervileri kabul etmi, onlara misafirperverlik gstermi,
bir takm haklar tanyarak onlara verimli topraklar vermitir. te bu eyhlerden biri
olan eyh Turasan, Konya Seluklu saraynda byk bir itibar kazanarak sultann
mhrdr; eyh Turasann fazilet sahibi hanm da Sultann hanmnn gzde
nedmesi olmutur. Daha sonra Alaeddin Keykubad bu yetmi bin derviin baka
bir eyhi olan eyh oban Erciyes Dann yaknndaki verimli topraklara, eyh
Turasan Velyi de imdi kabrinin bulunduu Tekke Dann tepesine yerletirmitir
(ayrda, 2001: 41-42). Horasandan gelerek blgeye bir tekke kuran ve bu yolla
slmiyeti yaymaya alan eyh Turasan Velnin, Kayseri Fatihi olarak kabul
edilen ve I. Hal Seferinde byk yararlklar gsteren Kapadokya hkimi Hasan
Bey olduu da ileri srlmektedir. Bu yaklamda olan Osman Turana gre, Hasan
Beyin ad ve trbesi Nidede aynen muhafaza edildii hlde, baka yerlerde o eyh
ve vel sfatlaryla Turesan olmutur. Orta ve Bat Anadoluda onun ismini tayan pek
ok kyn varl da, yaygn bir din ve mill hrete sahip olduunun gstergesidir
(Turan, 1993: 130-131).
Osmanl arivlerinde eyh Turasan Velye ait belgelerin olmas da bu
ahsiyetin tarihsel kimliinin gerekliini ortaya koymaktadr. Nitekim Babakanlk
Osmanl Arivinde eyh Turasan Vakf ve mahsulat gelirleri ile ilgili birok belge
vardr (BOA, MVL, 21/20; BOA, EV.THR., 151/25). Ayr amard kazasnda
da eyh Turasana ait bir zaviye ve vakfn olduu ve zaviyedrnn ise eyh
brahim Efendi olduu grlmektedir (BOA, MKT.NZD, 303/19). Yine sonraki
dnemlerde onun soyundan gelenlerin hal rgpte ikamet ettiini de grmekteyiz.
Sarbazde Mehmed Said Efendi ve olu Sleyman Rd Efendiye ait kaytlar
bu bilgiyi dorulamaktadr (BOA,
DH, 195/407). Bir baka belgede
de eyh Turasan evladndan eyh
Ahmed bin Abdullah bin Hseyin
adl ahsiyetin mahkemeye verdii
ifadeden sz edilmektedir (BOA,
C. EV., 128/6379).
Tekke Da olarak bilinen
yerde yer alan ve ierisinde eyh
Turasann trbesinin de yer ald
tekke(Bkz. fotoraf 3), Kayseri
snrna dhil olmakla birlikte

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

321

Ali KOZAN

mesafe olarak rgpe bal Badereye ok yakn olmas sebebiyle blge halk
tarafndan da sahiplenilmektedir. Halk tarafndan Tekke ad verilen yapnn orta
ksmnda bir seki, eyh Turasan Velnin sandukasnn bulunduu oda, mescit, iki
adet ilehane ve 40 ehitler odas yer almaktadr. Tekkenin dndaki bahede eyh
Turasan Velnin mritlerine ait olduu kabul edilen ehitlikler de bulunmaktadr.
Ayrca yre halk, eyh
Turasan Velnin, hlen tekkenin
nnde yer alan ortas delikli byk
siyah ta, Erciyes Dandan atarak
tekkenin yerini tayin ettiine ve
tan dt yere deDuram
dediine inanmaktadrlar. Onun
attna inanlan ta, hlen zerindeki
parmak izleriyle birlikte tekkenin
giri kapsnn yannda yer almaktadr
(Bkz. fotoraf 4).
eyh Turasan ile ilgili halk
arasnda yaygn olan bir inana gre,
eyhin yedi kardeinin olduu, bunlardan birinin ncesuda kabri bulunan eyh
aban olduu, dierinin ise Omuzu Grzl olduudur (ayrda, 1980: 278).
eyh Turasan Vel ile ilgili halk arasnda gnmze kadar anlatlagelen keramet
ve menkbeler de bulunmaktadr. Onunla ilgili bir rivayete gre, sultanlardan biri bu
yreden geerken kendilerine erzak gndermesi iin eyh Turasana haber gnderir.
O da bir inik buday ile sultann askerlerini doyurur (Gnay vd., 2001: 52).
Hakknda anlatlan bir baka menkbeye gre ise, eyh Turasan Vel,
tekkesinin yanndaki bir yere asasn vurarak buradan su kartmtr. Gnmzde
bu yere ky halk Asa Suyu veya Asa Pnar adn vermektedir (Mehmet
Dursun, 68, okuryazar, Badere kasabas). Onun, gnmzde de blge halkna
yardm eden keramet sahibi bir veli olduu inanc hl geerliliini korumaktadr.
Nitekim tekkenin bulunduu yerden kansyla geen bir kylye mbarek bir ztn
yardm ettii ve kany kurtardktan sonra birden kaybolduu eklinde bir inan
bulunmaktadr. Blge halk bu ztn eyh Turasan Vel olduuna inanmaktadr
(Mustafa nc, 66, okuryazar, Badere kasabas).
eyh Turasan Velnin trbe kapsnn kapatlsa dahi srekli ak kald,
hayvanlarn bu tekkeye girmedikleri, vadide atna ve kendisine ait olduuna inanlan
ayak izlerinin grld eklinde inanlar da mevcuttur (Mehmet Okumu, 63,
okuryazar, Badere kasabas).

322

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Yakn dneme kadar yamur dualarna klan bir yer olan tekkenin eitli
hastalklara ifa verdiine inanlmakta olduu dilei olanlarn, ocuu olmayanlarn,
hastalna ifa arayanlarn ziyaret ettikleri ve adak adadklar sylenmektedir.
Trbenin gnmzde zellikle Kayseri ve Nevehirden gelen ziyaretiler tarafndan
ziyaret edildii, daha ok askere gidecek olan genlerin ziyaret ettii ve her yl
Haziran aynn son pazar gn anma trenlerinin dzenlendii de belirtilmektedir
(Mustafa Ayaz, 28, okuryazar, Badere kasabas).
c. k Dede
Nevehire bal Gre kasabasnn gneyinde yer alan
Akl Dan zerinde mezar
bulunan (Bk. fotoraf 5) k
Dedenin, blgenin Trklemesi
ve slmlamasna katkda bulunan
erenlerden birisi olduuna inanlmaktadr. Gnmzde mezarnn
da bulunduu Akl Da civarn
daki Nernek adl ren yerine geleFotoraf 5
rek burada faaliyetlerde bulunduu (Ak Dede Mezar/Gre Kasabas Merkez)
ve lmnden sonra da bu dan
zirvesine gmld anlatlmaktadr. Burada bulunan dan da onun ismine nispetle Akl Da olarak isimlendirildii kabul edilmektedir.
Osmanl arivlerinde bu ahsiyetin tarih kimliini dorulayan belgelere
rastlamak mmkndr. Bunlardan biri k Dede trbesinin trbedarl ve tamirat
ile ilgili bir kayttr (BOA, EV.MH, 843/67). Dier kaytlardan biri, yine Ak Dede
trbedarlnn Uhisarl Hseyin Halife uhdesine verildiine dir ilm (BOA,
EV.MKT., 173/162) ve beratlardr (BOA, EV.MKT., 154/80).
k Dede ile ilgili yre halknn szl gelenek erevesinde aktard
baz sylenceler vardr. Bunlardan birine gre, k Dede yreden bir sreliine
Konya taraflarna ayrld srada bu blgede su sknts olunca ky halk buray
terk etmilerdir. Geride sadece bir kalburun iinde tek kanad olan bir gvercin
brakmlardr. Bir aya topal olan k Dedenin, geri dndnde bu durumu
grd ve tek kanatl gvercin brakmakla kendisine Sen topalsn, bizimle
gelemezsin. mesajnn verildiini anlayarak burada yalnz kaldna inanlmaktadr
(Mustafa Dalkl, 61, Okuryazar, Gre kasabas).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

323

Ali KOZAN

Eskiden mezar tanda yeil bir kavuk olduu belirtilen k Dedenin mezar
olduuna inanlan yer, gnmzde ykk vaziyette ve etraf talarla evrilidir.
d. Baba Yusuf
Baba Yusuf un Horasandan bu blgeye gelen yedi kardeten biri olup,
bugnk Nevehir Derinkuyu ilesine bal Doala kynn kuzeydousundaki
Erda Da civarnda yaad eklinde bir inan vardr. Dier kardelerinin ise
k Dede, Hicim Baba, Ese Dede, Karak Dede ve Ramazan Dede olduu kabul
edilmektedir.
Baba Yusuf un buraya yre halkna slamiyeti anlatmak iin gnmzde
zbekistan snrlarnda yer alan Takent veya Buhara blgesinden geldiine
inanlmaktadr. Baba Yusuf un Erda Danda tarmla urat, sabannn demirinin
bronzdan olduu, sabann eken hayvanlarn geyik olduu, asasnn kendi bana dik
durduu ve bazen ylan ekline dnt, sabannn ve geyiklerinin kendi balarna
altklar eklindeki rivayetler, szl gelenek erevesinde anlatla gelmitir.
Baba Yusuf un Hasan Dana adn veren Hasan Aa ile irtibat kurduu
da sylenmektedir. Bu iki ahsn birbirlerinden dua dileyerek zellikle kuraklk
dnemlerinde kerametleriyle yamura vesile olduklar eklinde bir inan da vardr
(Recep Damgac, 54, okuryazar, Doala ky).
htiyat kayd artyla, blge
halknn bugn Aksarayda trbesi
bulunan ve Somuncu Baba olarak
bilinen Hamd-i Aksarynin olu
olan Baba Yusuf Hakiki ile sz
konusu Baba Yusuf arasnda bir
balant kurmu olabilecekleri de
dnlebilir. Nitekim Vakflar
Genel Mdrl Arivinde
bulunan bir belgede Nevehirde
Baba Yusuf Hakiki Vakf adyla bir
Fotoraf 6
vakftan sz edilmektedir (VGM
(Baba Yusuf Mevkii/zyayla Ky)
Defter, 4162/105) Mezarnn
Erda Danda veya zyayla kyne bal Baba Yusuf ad verilen mevkide (Bk.
fotoraf 6) olduuna inanlmaktadr. Erda Da adlandrmasnn da er veya eren
kelimesinden hareketle Baba Yusuf a nispet edildii sylenmektedir (Himmet Erta,
85, okuryazar, Suvermez ky). Baba Yusuf ad verilen mevkinin tarih pek Yolunu
gren eski bir yerleim yeri olduu bilinmektedir (Yaar Akba, 42, okuryazar,
zyayla lkretim Okulu retmeni). Nitekim blgede bulunan Ta Kale gibi
harabeler de bunu desteklemektedir.

324

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

e. Hasan Dede
Hasan Dedenin Acgle bal
Yuva kyne Seluklu dneminde
Horasandan gelen erenlerden biri
olabilecei tahmin edilmektedir (Bk.
fotoraf 7). Bu dncenin sebepleri
ise unlardr: Yrede Hz. Peygamber
soyundan geldiine inanlan biri olduu
inanc, blgenin ky halk tarafndan
evliyalar diyar olarak bilinmesi,

buradaki trbenin blgenin mescit,
Fotoraf 7
aevi ve trbeden oluan en eski klliyesi (Hasan Dede Trbesi/Yuva Ky/Acgl)
olmas ve bu yapnn 800-900 yllk bir
Seluklu eseri olmas.
Trbenin iinde yer alan mezarnn ba tarafnda bulunan mezar tanda
Hasan Dede Ruhuna Fatiha yazldr. u an itibariyle bu klliyenin ayakta kalan tek
yaps trbe ksmdr. Trbenin kitabesi yoktur. Trbe, bu blgede bulunan Seluklu
eseri Alayhan Kervansaraynn yap zelliklerini yanstmakta ve bu kervansarayla
ada olduu dnlmektedir (Meneke, 2005: 38).
Osmanl ariv kaytlarnda Tatlar ni(Manavi) ile birlikte ele alnan Yuva
kynn XV. yzylda Bektallar tarafndan ekilen ve Bektalu airetine bal bir
mezra olarak gemesi, burada yatan ahsiyetin bu airetin ncllerinden olabilecek
bir eren tiplemesi olduunu akla getirebilir (Beldiceanu, 2010:136).
Babakanl Osmanl Arivi ve Vakflar Genel Mdrl Arivinde ise Aksaray
Acpnar karyesi Haseki Sultan Vakfndan Hasan Dede Zaviyesi ve bu zaviye iin
zaviyedr atamalaryla ilgili kaytlar yer almaktadr (VGM Defter, 1770/15; BOA,
EV.MH, 372/297; BOA, EV. MH. 372/407). Bu belgelerin dnda kaynaklarda
Trkiye Seluklular dneminde Aksaray civarnda hkm sren Hasan Bey adl
bir emirden bahsedilmektedir. Hasan Beyin, Hal Seferleri esnasnda, daha sonra
kendi adyla anlacak olan Hasan Dann eteklerinde arprken 1109 ylnda ehit
olduu ve kffara kar gsterdii kahramanlklara ithafen trbe ve ziyaretgahlarnn
kurulduu bilinmektedir (Turan, 1953: 546-547; Demirkent:1996,15). te ayn
corafyaya ait bu bilgi, belge ve isim benzerliinden hareketle buradaki zaviyenin
Hasan Bey adna yaplm olabilecei ihtimali akla gelmektedir.
Trbenin bulunduu Tekke mevkii ad verilen bu blgeye eskiden yamur
duas iin kld, ky iinden ve dndan gelen ziyaretilerin burada adak iin
kurbanlar kestikleri belirtilmektedir. Ayrca zellikle sara ve fel gibi hastal

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

325

Ali KOZAN

olanlarn ifa iin trbeye geldikleri, burada yatarak sabahladklar ve eskiden burada
bulunan bir alya dilek amal bez baladklar sylenmektedir. Trbede yatan
ahsla ilgili eskiden olaanst olaylarn da gerekletii anlatlmaktadr. Gece
olduunda kyn hayvanlarn burada yatran obanlarn burada ezan okunduunu
duyduklar sylenmektedir (Remzi Akat, 82, Okuryazar deil, Yuva ky; Ahmet
Erolu, 85, Okuryazar deil, Yuva ky).
f. Halil Dede/Baba
Halk arasnda, Horasandan
gelen yedi kardeten biri olduuna
ve Anadolu Seluklu Devleti ile
Beylikler dnemlerinde yaadna
inanlmaktadr (Elmac, 2008: 60).
Dedenin Trbesi olarak da bilinen
trbesi, rgpn kuzeybatsnda
bulunan Ak Tepededir (Bk. fotoraf 8).
Mezar tanda Mcabil Halil yazldr.
Trbesinin yap itibariyle de eski
Fotoraf 8
olmas Horasan Ereni olma olasln
(Halil Dede Trbesi/Aktepe/rgp)
arttrmaktadr.
Osmanl ariv kaytlarnda, rgp yaknlarnda Akda(Akdam) Zaviyesi
eklinde bir ifade gemektedir. Sz konusu kaytlar, Esad Aazde rgb Seyyid
Ahmedin dedesinden kalan ve kendi tasarrufunda olan Akda Zaviyesi arazisini
Salih adl kiiye be sene mddetle ilzm ettii ve araziyi fuzl yere zabt ve rabt eden
Osman adl sipahinin mdahalesinin men edilmesine dair istei zerine verilen
ilam ile ilgilidir. Burada geen Akda(Akdam) Zaviyesi ve bu zaviyeye ait arazinin
dededen kalma olmas sz konusu zaviyenin varln dorular niteliktedir (BOA, C.
EV., Dosya No: 626/31582; BOA, C. EV, Dosya No: 597/30149).
Trbede yatan kiiyle ilgili olarak anlatlan bir olaya gre, buradan geen bir
kervana haydutlar saldrnca kervandakiler korunmak iin Halil Dedenin yanna
kam, o da rahatsz edildii iin kzm ve Ta olun. diye beddua etmitir. Bu
esnada buradan kaan haydutlarn ta kesildiine inanlmaktadr (Trkmen, 1999:
213).
Nevehir yresinde szl kltre bal olarak halk sylenceleri ile gnmze
ulaan fakat herhangi bir ariv kaydna rastlayamadmz dier ahsiyetler ise Hicim
Baba, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede, eyh Mehmed/Sofu Dede ve ismi
bilinmeyen bir Dededir.

326

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

rnein Hicim Babann da bu blgenin Trklemesinde ve slamlamasnda

nemli rol oynayan nderlerden/evliydan biri olduuna inanlmaktadr. Ayrca
Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanlmakta, dier kardelerinin
k Dede, Ese Dede, Ramazan Dede, Karak Dede ve Baba Yusuf olduu kabul
edilmektedir (Dervi Kyba, 81, Okuryazar, cik ky; Tayyar Kyba, 46,
Okuryazar, cik ky).
Asl adnn cik Dede, cip Dede veya Ahmet Efendi olduu, daha sonradan
bu adla anld kabul edilmektedir (Bahattin Serelik, 77, Okuryazar, cik ky;
Tayyar Kyba, 46, Okuryazar, cik ky).
Nevehir Merkeze bal cik
kynde bulunan trbe yapsnn (Bk.
fotoraf 9) da, olduka eski olduu
ve Damat brahim Paa zamannda
yaptrld aktarlmaktadr. Anlatlanlara
gre, mezar yol altnda kalan Hicim
Baba, Damad brahim Paann
ryasna girerek yerinin belirlenmesini

istemitir. Bunun zerine de dnemin
Fotoraf 9
sadrazam ryasnda grd mevkiye
(Hicim
Baba
Trbesi/cik
Ky/Merkez)
bu ahsiyetin trbesini yaptrmtr.
Trbenin duvarnda Hicim Baba
Trbesi, Damat brahim Paa Hayrat yazldr.
Trbedeki asasnn/tokmann da ok eski olduu ve bu asann yakn zamana
kadar ocuu olmayanlara veya akl dengesi bozuk olanlara ifa iin kullanld
belirtilmektedir. Ayrca bu tokmaa da kutsiyet atfedilmekte olup, zarar verenlerin
balarna bir takm skntlar getirdiine inanlmaktadr (Bahattin Serelik, 77,
Okuryazar, cik ky).
Yine yakn zamana kadar Akl Veren Baba olarak da adlandrlan bu
ahsiyetin akl hastalarna ifa datt inancndan hareketle, evre ky, kasaba ve
illerden buraya akl hastalarnn getirilerek geceleyin trbe ierisine yatrld
sylenmektedir (Tayyar Kyba, 46, Okuryazar, cik ky).
Ese Dede de Nevehirin Acgl ilesine bal Tepeky kynde Horasandan
gelen evliyalardan olduuna ve yre halkna slmiyeti anlattna inanlan yedi
kardeten biridir. Kyn kuzeybatsndaki bir tepede mezar bulunan Ese Dedenin
duvarla evrili olan mezarnda (Bk. fotoraf 10), zerinde yaz bulunmayan bir
mezar ta da bulunmaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

327

Ali KOZAN

Blge halk, kerametlerine

inand bu ahsla ilgili rivayetler de
anlatmaktadr. Bunlardan biri, Tatlarin
kasabasndan k gn yaya olarak
yola kan ve yolda tipiye yakalanarak
bu mezara snan bir kiinin, sabah
uyandnda evresi karla rtl
olmasna ramen mezarn scaklnn
sabaha kadar kendisini donmaktan
kurtarddr (Nuri Vural, 86, Okuryazar
deil, Tepeky ky; Osman Altay,
81, Okuryazar deil, Tepeky ky).
Ayrca blgenin, doal afetlerden bu
mezar sayesinde kurtulduuna da
inanlmaktadr.

Fotoraf 10
(Ese Dede Mezar/Tepeky Ky/
Acgl lesi)

Fotoraf 11
(Ramazan Dede Mezar/Tepeky Ky/
Acgl lesi)

Fotoraf 12
(Karak Dede Mezar/Tepeky Ky/
Acgl lesi)

328

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

Yredeki bir dier ahsiyet ise

Horasandan gelen alp tipli evliyalardan
olduuna inanlan Ramazan Dededir.
Nevehire bal Tepeky kynn
gneyinde bir tarla ierisinde mezar
(Bkz. fotoraf 11) bulunmaktadr.
Mezarnda mermerden yaplm bir
mezar tanda Besmele ile birlikte
Horasandan gelen 70 bin evliyann
sancaktarlarndan Ramazan Dede
Ruhuna Fatiha yazldr.
Daha nce kyn gneybatsnda
yer alan mezarnn, kyllerden birinin
ryasna girerek burada rahatsz
edildiini belirtmesi zerine imdiki
yerine nakledildii belirtilmektedir. Yre
halk, Ramazan Dedenin de bir takm
kerametleri olduuna inanmaktadr. Bu
kerametlerden biri, hala geceleri ezan
okuduu eklindedir (Hac Osman
zcan, 56, Okuryazar, Tepeky ky).

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Yine Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanlan Karak Dede
de halk arasnda alp karakterli bir eren olarak n plana kmaktadr. Bu zelliini
kendisine ait gnmze ulamayan bir sancann olduu bilgisinden renmekteyiz.
Mezar Tepeky kynde eski yerleim yerinin gneybatsndaki mezarlkta
yer almaktadr. Mezar tann zerinde Karak Dede Ruhuna Fatiha yazldr (Bk.
fotoraf 12).
Ky halk, Karak Dedenin, iinde kendisine ait bir sanca da bulunan kyn
eski camisinin deerli eyalarn, namaz vakti dnda minareden ezan okuyarak,
mumlar yakarak veya cami iinde sesli ekilde Kuran okuyarak soyulmaktan
kurtardna inanmaktadr. Eskiden dilekte bulunmak iin Karak Dedenin
gnmze ulamayan bu sancann zerine tlbent balanld ve yamurda
slanan sancak kumann ifal olduuna inanld da aktarlmaktadr (Hac Osman
zcan, 56, okuryazar, Tepeky ky).
Trbesi (Bk. fotoraf 13),
rgpe bal Sofular kynde bulunan
ve yre insan tarafndan Sofu Dede ve
Dede Efendi isimleriyle de bilinen eyh
Mehmed Dedenin ise hangi dnemde
yaad ve nereden geldii kesin olarak
bilinmemekle birlikte Horasandan gelen
erenlerden olduuna inanlmaktadr.
eyh Mehmed Dedenin iki kardei
daha olduu ve kardelerinden birinin
mezarnn kyde bulunan Erenler
Tepesinde, dierinin de Evliya
Tepesinde olduu kabul edilmektedir.
Sofu Dededen dolay kyn Sofular
adn ald sylenmekte ayrca Sofu
Dedenin kyn kurucusu olduuna
inanlmaktadr (Mustafa Sekman, 90,
okuryazar, Sofular ky).

Fotoraf 13
Sofu Dede Trbesi/Sofular Ky/
rgp)

Son olarak rgp ilesine bal

Karacaren kynde yre halknn

Dede olarak isimlendirdii ve

Fotoraf 14
hakknda kesin bir bilgi olmayan bir (Dede Trbesi/Karacaren Ky/rgp)
trbenin trbe yapsndan ve mezar
tann zerinde sonradan yazld

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

329

Ali KOZAN

anlalan 1249 tarihinin yazl olmasndan hareketle trbede yatan kiinin XIII.
yzylda blgeye gelen Horasan Erenlerinden birisi olabileceini akla getirmektedir
(Bk. fotoraf 14).
Nitekim yre halk da burada yatan kiinin eyh Turesan Vel ile birlikte bu
blgeye Horasandan gelen yedi kardeten biri olduuna inanmaktadr (Ahmet zer,
55, Okuryazar, Badere kasabas).
Yre halk, bu ahsiyetin yaad dnemle ilgili birtakm kerametler
anlatmaktadr. Bunlardan birine gre o, ayn zamanda iftilikle de urar. Ekinlerini
bime zaman geldiinde kendisinin tarlada olmad bir gn blgedeki dier Horasan
Erenleri/Tekke Da ve civardaki kardeleri, ona yardm etmek maksadyla ekinlerini
toplarlar. Dede, bu durumu grnce zlr. Bunun sebebini sorduklarnda ise,
arpalar yolmak iin her elini attnda Allah zikrettiini ve kardelerinin kendisini
bundan mahrum ettiklerini belirtir. Bunun zerine Dede dua eder ve ekinler tekrar
eski hline dner (Mustafa ahin, 75, Okuryazar, Badere kasabas).
Sonu
Nevehir blgesinde Horasan Ereni olarak n plana kan sz konusu
ahsiyetlerin daha ok ky ve kasaba gibi yerleim yerlerine gelerek bu blgelerde
irad faaliyetinde bulunduklar anlalmaktadr. Halk arasnda kerametleriyle,
menkbeleriyle n plana kan bu Trkmen dervilerinin tipik bir medrese
ulemsndan daha farkl bir retiyi temsil ettikleri ve daha ok slmiyetin basit,
sade ve mistik ynn aktaran bir pozisyonda olduklar da grlmektedir.
Bu zmrelerin syncrtiste(badatrmac) bir yapya sahip olmalar, krsal
kesimde yaayan Trkmen kitlelerinin yan sra Hristiyan ahali zerinde de kolay
ve uzlatrc bir yaknlamay salam, bu durum blge halklarnn ihtidalarn
kolaylatrmtr (Ocak, 1981: 41).
Bu zmrelerin Mslmanln Snni ynn temsil edip etmedikleri bir
baka tabirle ortodoks (cemaat ii) olup olmadklar ynnde deerlendirmeler de
bulunmaktadr. Bu zmrelerle ilgili olarak yaplan almalarn bir ksm bunlarn
Yesev ve Haydarlerden mteekkil bir zmre olduunu; bir ksm Kalenderlike
mensub olduklarn; bir ksm ise akdeleri bozuk serseri derviler olduklarn
iddia etmektedirler.3 Sz konusu zmrelerin genellikle Anadolu halk slamnn
zellikle krsal blgelerde ekillenmesinde etkili olan Yesev, Vef, Kalender
veya Nakibend gibi tarikatlardan birine bal olduklar grlmektedir. Bu adan
blgeye gelen derviler, zhde dayal mistik bir hayat tarzn uygulayan ve tleyen
kimseler olabilecei gibi, problemli, akdeleri bozuk, kt alkanlklar olan hatta
halkn bilgisizliinden ve saflndan yararlanan dervi klkl dilenci veya ingene

330

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

zmreleri gibi daha marjinal kimlikler de olabilmektedir. Fakat bu zmreler ile ilgili
genel kabul, tamamnn slam dini ierisinde yer alan farkl din-sosyal cemaatler/
ubeler olduklardr.
Barkan da, btn Rum abdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden,
serseri ve ingene dervilerden ibaret olduunu farzetmenin doru bir yaklam
olmayacan, bu dervilerin plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa ve sakallarn
tra eden, vcutlarnda yank yerleri ve dvmeleri olan serseri dervilerden farkl
olduunu belirtmektedir (Barkan 1942: 285).
Bu ahsiyetlerin gnmzde Snni ve Alevi-Bektai kesimlerce sahiplenilmesi
de, Anadoluya geldiklerinde gnmz yre halklarnn atalar tarafndan kabul
grdklerinin bir tezahr olarak karmza kmaktadr.
Horasan Erenleri ile ilgili ne kan hususlardan biri de, farkl kimlikleri ayn
anda zerlerinde tayabilmeleridir. Bu erenler irad faaliyetlerinde bulunan bir
dervi olmakla birlikte, bulunduu yre insanna tedavi hizmeti veren bir ifa verici/
ocak ve yeri geldiinde Anadolu fetih hareketlerine itirak eden bir alp-eren/gazi
olabilmektedirler.
Buraya kadar bahsi geen ahsiyetlerden zellikle Hac Bekta Vel, eyh
Turesan- Vel ve Halil Dede ile ilgili Osmanl arivlerinde ve dnemle ilgili
kaynaklarda malumat olmakla birlikte dier ahsiyetler daha ok szl gelenek
erevesinde gnmze kadar isimleri ulaan kimselerdir. Dier ahsiyetlerle ilgili
Babakanlk Osmanl Arivlerinde herhangi bir kayta rastlanmamtr. Bu durum,
isimlendirmelerdeki yanllk veya yanl okumadan veya ad geen ahsiyetlerin
isimlerinin yanl olmasndan kaynaklanabilir. zellikle szl gelenee dayal
aktarmlarla gnmze kadar tanan ikinci gurup ahsiyetlerin Horasan Ereni olup
olmadklar bu ynyle pheli olmakla birlikte, Nevehir ve yresinde yaam olan
veya yaadna inanlan bu ahsiyetler, en azndan blge halknn zihninde yer alan
Horasan Ereni imajn ortaya koymaktadr. Blge halklar atalarnn Trklemesi ve
slamlamasnda bu zmrelerin de etkili olduuna inanmaktadr.
Ad geen erenlerle ilgili olarak bir dier nemli nokta da bunlarn Horasandan
bu blgeye gelen yedi kardeten biri olduklardr. Bu balamda yedi kardein,
birbirine yakn blgelerde bulunan Halil Dede, k Dede, Hicim Baba, Baba Yusuf,
Ese Dede, Karak Dede ve Ramazan Dede olabilecekleri akla gelmektedir.
almamz, Babakanlk Osmanl Arivi ve Vakf Kaytlar Arivinde
kaynaklara ulaabildiimiz lde bir tespit ve derleme mahiyetinde olup evliya
sylenceleri balamnda oluan szl gelenekle gnmze kadar birounun isimleri
ve kerametleri anlatlagelen bu dervilerle ilgili Nevehir eriyye Sicilleri, Huruft

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

331

Ali KOZAN

Defterleri ve Tapu Tahrir Defterleri ksacas dnem ve yre ile ilgili Osmanl dnemi
kaynaklarnn tamam taranarak yaplacak daha geni apl aratrmalarn, bunlarn
yaadklar dnemleri, kimliklerini ve Anadolu halk slm zerindeki etkilerini
tespit etmek asndan bu n almaya katkda bulunaca kanaatindeyiz.
Sonnotlar
Yre insannn, zikrettiimiz tekke, trbe ve yatrlarla ilgili ziyaret ritelleriyle ilgili olarak bkz. Serap
Kozan.(2009). Nevehir ve Yresindeki Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Yksek Lisans Tezi. almamzda zikrettiimiz kaynak kiilerden bir ksmyla, yukarda ad
geen tezin oluum safhas dneminde almamzla ilgili mlakatta bulunulmutur.
1

Hac Bekta Velnin Osmanl soyundan gelen birileriyle grp grmedii ynndeki iddialarla
ilgili bir alma iin bkz. Metin Ziya Kse. (2009). Yenieri Ocann Bektailemesi Sreci ve Yenieri-Bektai likileri. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli. Ankara. Say: 49: 198-201.
2

Sz konusu yaklamlarla ilgili olarak daha ok Fuad Kprl, Abdulbaki Glpnarl ve A. Yaar
Ocakn deerlendirmeleri grlmektedir. Konuyla ilgili ad geen aratrmaclarn u eserlerine baklabilir: M. Fuad Kprl. (1987). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri Bakanl
Yaynlar: 46-59; M. Fuad Kprl.(1989) Abdal. Edebiyat Aratrmalar 2. stanbul: tken Yaynlar: 362-417; Abdulbaki Glpnarl.(1961) Yunus Emre ve Tasavvuf. stanbul: Remzi Kitabevi: 47;
Sleyman Uluda-Orhan F. Kprl.(1988) Abdal. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf: 59-62; Ahmet
Yaar Ocak. (2000). Babaler syan. stanbul: Dergh Yaynlar: 62-76; Ahmet Yaar Ocak. (1999).
Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler(XIV.-XVII. yzyllar). Ankara: Trk Tarih
Kurumu: 79-87.

Kaynaka
A. Ariv Belgeleri:
Babakanlk Osmanl Arivi. Topkap Saray Mdrl Arivi, Dosya No: 4817/1(19
Cemziyelevvel 1199-30 Mart 1785)
Babakanlk Osmanl Arivi. .DH. Dosya No: 58/2856(20 Rablevvel 1258-1 Mays
1842)
Babakanlk Osmanl Arivi. MVL, Dosya No: 21/20(11 Cemziyelhir 1264-15 Mays
1848)
Babakanlk Osmanl Arivi. DH, Dosya No: 195/407(29 Zilhicce 1272-31 Austos 1856)
Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 626/31582(25 Reblhir 1194-30 Nisan
1780)
Babakanlk Osmanl Arivi. MKT.NZD. Dosya No: 303/19(4 Receb 1276-27 Ocak 1860)
Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 128/6379(29 evval 1216-4 Mart 1802)

332

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MH, Dosya No: 843/67(7 Cemaziyelahir 1278-10 Aralk
1861)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV. MH., 2601/156-157(29 Kanunievvel 1298-10 Ocak 1883)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MH, 372/297(25 Safer 1268-20 Aralk 1851)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV. MH. 372/407(25 Safer 1268-20 Aralk 1851)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MKT., 173/162
Babakanlk Osmanl Arivi, EV.MKT., 154/80(20 Cemaziyelevvel 1278-23 Kasm 1861)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV.THR, 151/27(23 Cemaziyelahir 1261-29 Haziran 1845)
Babakanlk Osmanl Arivi, EV.THR., 151/25(17 Safer 1260-8 Mart 1844)
Babakanlk Osmanl Arivi. C.EV. Dosya No: 597/30149(29 Zilhicce 1196-5 Aralk 1782)
Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter, 4162/105(R. 3 Eyll 327)
Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter, 1770/15
Vakflar Genel Mdrl, VGM Defter EV. d. 13085/5(19 Rebiulahir 1264-25 Mart 1848)

B. Yazmalar:
Hazret-i Hnkr Hac Bekta Vel Efendimizin Nesl-i Pkleri. Sleymaniye Ktphanesi.
Yazma Balar. No. 67/2.
Velyetnme-i Hac Bekta Vel, mstensih. Dervi Ali Gird(H.1177/M.1764). Hac Bekta
Yazma Eserler Ktphanesi. No: 119.
Maklt- Hac Bekta Vel, mstensih. brahim b. Ali Efendi(H.1304-M.1886). Hacbekta
Yazma Eserler Ktp. No: 71.

C. Aratrma ve nceleme Eserleri:

Abdurrahman Cm. (1993) Nefehtul-ns min Hadartil-Kuds. (tercme ve erh. Lmi
elebi). stanbul: Marifet Yaynlar.
Ahmed Eflak.(1980). Menkb al-rifn. c. I. (yay. Tahsin Yazc). Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi.
ALKAN, Mustafa.(2007). Hac Bekta Zviyesi Vakflar(XVI. Yzyl), 2. Uluslar aras Trk
Kltrnde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni Bildiri Kitab, c. 2. Ankara: 955-968.
kpaazde. (2007). Tevrh-i l-i Osman. (haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Sara). stanbul:
Gkkubbe Yaynlar.
BARKAN, mer Ltfi. (1942) Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon
Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve
Zviyeler. Vakflar Dergisi. c. 2. Ankara: 279-304.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

333

Ali KOZAN

BELDICEANU, Irene,(2010). Osmanl Tapu-Tahrir Defterleri Inda Bektailer(XVXVI. Yzyllar). ev. zzet vgn. Alevilik Bektailik Aratrmalar Dergisi. Say:3.
Almanya:130-187.
AYIRDA, Mehmet. (2001). eyh Turesan Vel Hazretleri. Kayseri: Netform Matbaaclk.
AYIRDA, Mehmet. (1980).Kayserinin ncesu lesinde eyh Turesan Zaviyesi.
Belleten. c. XLIM : 271-278.
DEMRKENT, In.(1996), Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan. Ankara:Trk
Tarih Kurumu.
ELMACI, Osman. (2008). rgp Tarihi. Ankara: rn Yaynlar.
GLPINARLI, Abdulbki. (1995) Vilyetnme Menkb- Hnkr Hac Bekta Vel. stanbul:
nklp Kitabevi.
GNAY, nver vd. (2001). Ziyaret Fenomeni zerine Bir Din Bilimi Aratrmas-Kayseri
rnei-. Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar.
Hac Bekta Vel. (tarih yok). Maklt. (haz. Esad Coan). Ankara: Seha Neriyat.
Hazreti Hnkr Hac Bekta Velinin Vasiyetnamesi(Kitbul-Fevd). (1959). (haz. ..).
stanbul: Dizerkonca Matbaas.
Hnkr Hac Bekt- Veli. (2007). Besmele Tefsiri. (haz. Hamiye Duran). Ankara: Trkiye
Diyet Vakf Yaynlar.
KOZAN, Serap. (2009). Nevehir ve Yresindeki Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi.
KPRL, M. Fuad. (1987). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri
Bakanl Yaynlar.
KPRL, M. Fuad. (1979). Bekta, Hac Bekta Vel. slam Ansiklopedisi, c. II: 461-464.
stanbul.
KSE, Metin Ziya. (2009). Yenieri Ocann Bektailemesi Sreci ve Yenieri-Bektai
likileri. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli. Ankara. Say: 49: 198-201.
Mecd Mehmed Efendi. (1989) akik- Numniye ve Zeyilleri Hadiku-akik. (haz.
Abdulkadir zcan). c. I. stanbul: ar Yaynlar.
MLKOFF, Irne. (2008) Hac Bekta Efsaneden Geree. stanbul: Cumhuriyet Kitaplar.
MENEKE, Soner. (2005). Duyarllklar. Nevehir Kltr ve Tarih Aratrmalar. 1/2: 38.
Nevehir.
OCAK, Ahmet Yaar. (1981), Baz Menkbnmelere Gre XIII-XV. Yzyllardaki
htidlarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol. Osmanl Aratrmalar II: 31-42.
stanbul.
OCAK, Ahmet Yaar. (1994) Hac Bekta Vel. slm Ansiklopedisi. c. 14: 455-458.

334

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

SZL VE YAZILI TARHE GRE NEVEHR BLGESNDE HORASAN ERENLER OLARAK BLNEN AHSYETLER

stanbul.
OCAK, Ahmet Yaar. (1999). Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler(XIVXVII. Yzyllar). Ankara: Trk Tarih Kurumu.
OCAK, A. Yaar. (2000). Babailer syan(Aleviliin Tarihsel Altyaps). stanbul: Dergah
Yaynlar.
OLGUNLU, Ali Canip. (2009). Talesten Mevlanaya Diojenden Hac Bekta- Veliye
Anadolunun Dnce Mimarlar. stanbul: Karakutu Yaynlar.
Oru Be Tarihi. (2008). (haz. Necdet ztrk). stanbul: amlca Basm Yayn.
ZKSE, Kadir.(2003). Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvuf Zmre ve
Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. VII, say: 1, Sivas.
(1913), , .
SEVM, Ali. (2000). Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi. Ankara: Trk Tarih Kurumu.
SMER, Faruk.(1964). Ouzlar. slam Ansiklopedisi. C. 9, stanbul: 378-387.
SMER, Faruk.(1980). Ouzlar(Trkmenler). stanbul: Ana Yaynlar.
emsettin Smi. (1996). Kmsul-Alm. c. II. Ankara: Kagar Neriyat.
TOGAN, Zeki Velidi.(1981). Umumi Trk Tarihine Giri. stanbul: Enderun Yaynlar.
TURAN, Osman. (1953). Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak:Fustatuladele f Kavidis-Saltana.60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan.
stanbul:531-564.
TURAN, Osman. (1993). Seluklular Zamannda Trkiye. stanbul: Boazii Yaynlar.
TURAN, Osman. (1993). Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. c. II, stanbul: Turan
Neriyat.
TRKMEN, Kemal Talih. (1999) Bilinmeyen Kapadokyadan Bir Kesit rgp. Ankara: rn
Yaynlar.
YANMAZ, Dilek. (2008). Himmet Dede(Horasan Ereni). Kayseri: Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi.
Kaynak Kiiler
Ahmet Erolu, 85, Okuryazar deil, Yuva ky.
Ahmet zer, 55, Okuryazar, Badere kasabas.
Hac Osman zcan, 56, Okuryazar, Tepeky ky.
Himmet Erta, 85, Okuryazar, Suvermez ky.
Mehmet Dursun, 68, Okuryazar, Badere kasabas.
Mehmet Okumu, 63, Okuryazar, Badere kasabas.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61

335

Ali KOZAN

Mustafa Ayaz; 28, Okuryazar, Badere kasabas.

Mustafa Dalkl, 61, Okuryazar, Gre kasabas.
Mustafa Oflaz; 72, Okuryazar, Sofular ky.
Mustafa nc, 66, Okuryazar, Badere kasabas.
Mustafa Sekman, 90, Okuryazar, Sofular ky.
Mustafa ahin, 75, Okuryazar, Badere kasabas.
Nuri Vural, 86, Okuryazar deil, Tepeky ky.
Osman Altay, 81, Okuryazar deil, Tepeky ky.
Recep Damgac, 54, Okuryazar, Doala ky,
Remzi Akat, 82, Okuryazar deil, Yuva ky.
Metin Kahraman, 37, Hacbekta Mzesi grevlisi.

336

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 61