SELJAKE BUNE U BOSNI U 17. I 18.

STOLJEU AVDO SUESKA

O bunama muslimanskog stanovnitva u OC se ne zna mnogo, jer se o tom
pitanju jako malo pisalo. Vjerske i kulturne razlike koje su postojale u OC
onemoguile su da se u Carstvu izgradi jedinstvena ideologija jednog
drutva. Zbog toga se ne moe govoriti o jednom jedinstvenom drutvu u
OC, ve moemo rei da je u Carstvu postojalo vie kulturnih krugova u
kojima se kao osnovno i vodee formirali i isticalo specifino osmansko
feudalno drutvo, koje je obuhvatalo samo muslimanski dio stanovnitva u
Anadoliji i Balkanu. To drutvo je posredstvom jedinstvene vjere, islama,
usvojilo i jedinstvenu politiku ideologiju i predstvaljo jedinstven kulturni
krug i to opet ne svugdje na isti nain. Muslimani koji su bili u niim
slojevima drutva nisu imali isti pristup tj. odnos prema borbi sa viim
slojevima vlasti. Za razliku od hrianske raje, koja je otpor prema
vladajuim slojevima u OC najvie ispoljavala u vidu hajduije, seljaci
Muslimani su svoje proteste ispoljavali u pismenom vidu i otvorenim
demonstracijama, pa i dizali su otvorene bune. Bune seljaka muslimana
javljaju se uglavnom u onim provincijama koje su bile preteno naseljene
muslimanima, kao to je bio sluaj sa Anadolijom i Bosnom. Pobune
muslimanskih seljaka u pojedinim krajevima Bosne javljaju se ve u 17.
stoljeu, ali prava seljaka buna, koja je trajala vie od deset godina,
odigrala se tek poetkom 18. stoljea.
Kada je rije o razlozima zato se samo u Bosni, a ne i u ostalim naim
zemljama u osmansko doba, javljaju seljake bune, moraju se imati u vidu
osnovne specifinosti historije Bosne pod Osmanlijama.
U vjerskom pogledu veinu stanovnitva BiH krajem 16, u 17. i 18.
stoljeu predstavljali su muslimani. Pretenu veinu inili su zavisni seljaci
(raja), koju su tokom vremena, a posebno od 18. stoljea, postepeno
postajali slobodni seljaci. Znatan broj bosanskih muslimana spadao je u
povlateni sloj osmanskih spahija, meu kojima je bilo najvie sitnih.
U procesu raspadanja klasinog osmanskog sistema veliki brojo ovih
posljednjih naao se u poloaju slobodnih seljaka I poreskih dravnih
obveznika. U gradovima se kroz itav period osmanske vlasti veliku veinu
stanovnitva inili muslimani. I oni su bili klasno izdiferentirani. U mnogo
povoljnijem poloaju bili su bogati trgovni, bogatije zanatlije, via ulema I
predstavnici vlasti.
U periodu uspona OC u Bosni su postajale izrazite klasne razlike meu
pojedinim slojevima muslimanskog stanovnitva. One su bile uslovljene
njihovim mjestom u odnosima proizvodnje. Ali eksploatacija seljaka od
strane spahija, kao I od strane drave I njenih funkcionera u provincijama,
u poetku nije bila onako otro izraena kao to je to bilo kasnije. U

poetku je eksploatacija ostvarivana u okvirima zakonom postavljenih

obaveza prema spahijama I dravi. Meutim, poloaj proizvoakog
stanovnitva poinje kasnije, iz vie razloga, da se pogorava. Zbog toga
se I raspoloenje tog stanovnitva prema vladajuim slojevima poinje da
mijenja da se sve ee ispoljava nezadovoljstvo, pa da ak dolazi I do
otvorenih pobuna. Porast nezadovoljstva je naroito bio izazvan sve veim
optereenjem seljaka od strana drave i njenih funkcionera u provincijama.
Istina, skoro sve do kraja 17. stoljea oporezivanje optedravnim
nametima u Bosni bilo je neto blae nego u drugim provincijama OC. Tada
u Bosni nisu ubirani svi dravni nameti niti su tokom 17. stoljea u onoj
mjeri poveavani kao npr. u Makedoniji. Ova pojava se moe objasniti
injenicom to su svi bosanski muslimani mogli da vre vojnu slubu u
korist OC. Zbog toga je u Bosni bio u irokoj primjeni tzv. muafijet, to jest
oslobaanje od optedravnih nameta na prvom mjestu gradskog
stanovnitva. Najkarakteristiniji primjer u tom pogledu predstavlja
stanovnitvo Sarajeva i njegove okoline koje je vrlo rano dobilo oprosnu
povelju (muafnamu) o oslobaanju od svih optedravnih nameta.
Oslanjajui se na tu povelju, Sarajlije su se esto uspjeno odupirale
pokuajima ograna vlasti da ih bespravno oporezuju.
to se tie nameta u korist namjesnika provincije u Bosni je od 17. stoljea
stanje bilo slino kao u drugim provincijama OC. Tokom toga stoljea
bosanski veziri i sandakbezi poinju da nameu stanovnitvu razne
doprinose u svoju korist, a ubirali su ih u poetku posredstvom svojih
slubenika. Smatrajui neke od tih doprinosa nezakonitim muslimansko
stanovnitvo u Bosni poinje da se odupire njihovom ubiranju. To ini u
poetku naroito ono stanovnitvo koje je od ranije uivalo muafijet, u
emu je, najizrazitiji primjer predstavljalo stanovnitvo Sarajeva i njegove
okoline. Ne toj osnovi se tokom 17. stoljea nekoliko puta bunilo
muslimansko stanovnitvo sarajevskog kadiluka.

OTPOR I POBUNE U 17. STOLJEU

Prvi put se ozbiljnija pobuna protiv nezakonitog oporezivanja, koliko se za
sad zna, desila 1636. godine u Sarajevu. Tada su muslimanski seljaci
sarajevskog kadiluka ustali protiv ubiranja nameta BEDELI AYKA, i tom
prilikom razorili i opljakali sarajevsku sudnicu i ubili jednog sudskog
izvrioca. Ovaj dogaaj opisao je u dvije verzije Naima u svojoj Istoriji
(Tarih). Od njega prvo saznajemo da je namet pod nazivom bedeli ayka
ubiran ne samo u Bosni ve i u itavoj Rumeliji. Prvo je 1635. godine bio
izdan ferman kojim je bila nametnuta obaveza itavoj Rumeliji da izgradi
odreen broj ajki radi organizovanja odbrane na Crnom moru protiv upaka
Kozaka na teritoriji OC. Poto je to bio teak i sasvim nov teret,

stanovnitvo se odupiralo njegovom utjerivanju, pa su neki pohlepni ljudi

nagovorili da se izda ferman po kojem e se umjesto uea stanovnitva
u gradnji ajki, ubirati od svake kue porez bedeli ayka. Time je svo
stanovnitvo bilo optereeno preko svojih mogunosti.
Nai pisci su pobunu u sarajevskom kadiluku rekonstruisali tako to su sve
to sabrali u jednu cjelinu, u kojoj je na prvom mjestu spomenut dolazak
Selih-pae u Bosnu i opisan raport koji mu je podnio bosanski defterdar pa
tek onda sluaj sukoba defterdara sa rajom u sarajevskoj mehemi
(sudnici). Time je ovaj sluaj jo vie zamren. Stiemo dojam da otpor
stanovnitva sarajevskog kadiluka nije izbio samo kao jedan momentalan
bunt na sudnici, ve da je on permanentno trajao od vremena kada je od
raje zatraen namet bedeli ayka i kada je defterdar sakupio raju na
sudnici, pa do dolaska Salih-pae u Bosnu, a trajao je ak i kasnije. U tom
itavom meuvremenu raja je davala otpor ubiranju bedeli ayke
oslanjajui se pri tome jedno vrijeme na sarajevskog kadiju (mulu), koji je
oigledno stajao na njenoj strani. Verziju o podsticanju na pobunu seljaka
od strane sarajevkog mule, kao i nau tvrdnju o duem trajanju otpora
ubiranju bedeli ayke, potvruju podaci iz slubenih osmanskih
dokumenata tog vremena.
Iz pisma se vidi da je centralna vlast svojim naredbama traila da se u
Bosni izgradi 50 ajki i da se one sa odreenim brojem boraca i veslara
stave na raspolaganje kapetanu na rijeci Dunav. Izgleda da je slanje ajki
iz Bosne nareeno 1634. godine, u vrijeme kada je u Bosni bio namjesnik
Sulejman-paa Mostarac. Trebalo je da proe dosta vremena da se izgradi
u Bosni 50 ajki i da se mobilie potreban broj boraca i veslara. Ve sama
ta injenica pokazuje da su bosanski veziri u ostvarivanju ovog zadatka
nailazili na raznovrsne tekoe. Tekoe su bile izazvane razliitim
razlozima. Jedan od najvanijih bio je taj to je veliki broj bosanskih
muslimana sposobnih za oruje morao da uestvuje u uvanju i odbrani
Budima i da u sastavu tvravskih posjeda uva granice Bosne. Upravo o
tome lijepo govore dva dokumenta. U jednom je rije o pokuaju
optereenja spahija nekim bedelom (vjerovatno bedeli ayka) zato to nisu
uestvovali u pohodu za odbranu Ozije (Oakova), iako su navodno bili
pozvani carskim fermanom. Poto su se spahije te iste godine nalazili u
Budimu, nisu pristali da daje bedele, o emu su se sporili pred kadijom i
dobili spor. U drugom dokumentu direktno su izneseni razlozi zato se
nailazi na tekoe o mobilisanju boraca. Tu je reeno da je fermanom bilo
nareeno mobilisanje pukara koji su ve bili rasporeeni u posade carskih
tvrava, ili su bili uopte osloboeni od takvih slubi. Poto budimski vezir
nije dozvolio da se diu borci iz tvrava, naeno je rjeenje da se ovim
nametom opterete svi, bili oni osloboeni ili ne. U tom smislu, a u vezi
nabavke ajki, boraca i veslara, poslata su pisma i prepisi fermana u ove

kadiluke bosanskog paaluka. U tom svjetlu postaje jasnija injenica zato

je ovaj namet bio nametnut i stanovnitvu sarajevskog kadiluka, iako je
ono bilo muaf.
Iz dokumenata se moe dobiti izvjesna predstava o teini obaveze
izgradnje ajki u bosanskom paaluku. Centralna vlast poinje sa
ograniavanjem prava povlatenih lica (muaf) i da i od njih trai da daju
svoj doprinos u ostvarivanju izvanrednih zadataka. Time u stvari poinje
proces suavanja ranijih povlastica. Da li su muslimani sarajevskog
kadiluka i pored pobune na kraju morali da ispotuju naredbu o ueu u
gradnji ajki teko je sa sigurnou rei.
injenica je da se stanovnitvo Sarajeva i u narednom periodu bori protiv
raznih nameta od strane organa lokalne i provincijske vlasti, borei se tako
za ouvanje povlastica dobijenih ranije izdatom muafnamom. Ne znamo da
li je ova buna iz Sarajeva se proirila i dalje, nemamo podataka o tome.

Sljedea pobuna desila se u Sarajevu 1650. godine izazvao ju je bosanski

vezir Defterdar-zade Mehmed-paa, jer je protivzakonito od sarajlija
pokuao da ubere novac. Postoje dvije verzije ovog dogaaja, jedna je da
je dolaskom Mehmed-paa zatraio od sarajlija pukare. Sarajlije su
sakupile svoje ljude i dolo je do sukoba u kojima su oni poraeni. Paa je
ovaj sluaj pripisao tadanjem sarajevskom kadiji Hasan-efendiji i o tome
obavjestio velikog vezira. Kada je stigao ferman o svrgnuu Hasan-efendije
tada su mnogi ajani uputili pismo ejhul islamu u kojem su pobili rijei
Mehmed-pae i izazvali njegovo svrgnue.
Druga verzija od Kjatib elebije je neto drugaija. Kada je Mehmed-paa
doao, bivi bosanski defterdar mu se mijeao u posao. Dola je naredba
da svi koji se mjeaju u poslove Mehmed-pae da se smaknu. Oni su to
saznali i okupili se a za njima je poao i itav naod ehera. Poto je paa
bio van Sarajeva poslao je ljude da ih suzbiju.
Opta situacija u OC u drugoj polovini 17. stoljea stalno se pogoravala,
naraoito za vrijeme i poslije kandijskog rata (1645-1669). Vojna i
materijalna snaga drave je stalno opadala, a unutranja anarhija,
samovolja i zloupotrebe organa osmanske vlasti u provincijama su stalno
rasle. Nije svugdje bio isti intenzitet tih pojava, ali su one svugdje bile
prisutne, pa i u BiH. Stanje u BiH je bilo naroito teko pred izbijanje i za
vrijeme velikog rata. Pripreme za rat i njegovo trajanje teko je pogodilo
stanovnitvo, naroito muslimansko. U tom, periodu organi lokalne vlasti
su gledali da nelegalno preko lea stanovnitva izvuku to vie koristi.

U redosljedu otpora na prvom mjestu stoji pobuna muslimanskog

stanovnitva sarajevskog kadiluka 1682. godine protiv ograna sudske
vlasti i upravne vlasti u Sarajevu. Ova pobuna je prikazana kao sluaj
smutnje sarajevskog kadije.
Taj sluaj se prema Tarihi Raid, odigrao ovako: Na nekim mjestim u
sarajevkim nahijama naeno je nekoliko ubijenih lica, ije su ubice bile
nepoznate. Nemogavi pronai ubice sarajevski muteselim se dogovorio
da sarajevskim kadijom, narede da sva raja iz sarajevskih nahija i itave
Bosne daju meuspbna jamstva. Nareeno je da se svi silom dovedu u
Sarajevo i da se od svakog lica uzme po 2 groa. Narod je dolazio u
grupama, ali kada su otkrili pohlepu kadije oni su ga ubili. Kada je uspjela
smiriti pobunu centralna vlast je traila garanciju da se slino nee
ponoviti.
Poslije surovog obrauna vlasti sa seljacima sarajevskog kadiluka zbog
uea u pobuni 1682.godine, nema vie vijesti u izvorima o pobunama u
Bosnu u 17. stoljeu. Da bi umirila uznemireno i panikom zahvaeno
muslimansko stanovnitvo, centralna vlast je slala fermane da se prestane
sa nasiljem potvrdivi istovremeno 1701. godine jednom oprosnom
poveljom stanovnitvu sarajevskog kadiluka ranije utvrene povlastice
neplaanja optedravnih nameta.

OTPORI I POBUNE U 18. STOLJEU

Ali kada je rije o nametima u korist provincijskih funkcionera, ove kao ni
druge sline povelje nisu mogle imati vee dejstvo u 18. stoljeu, jer je
centralna vlast stalno prebacivala teret izdrivanja svojih funkcionera u
provincijama na podanike, bez obzira da li su oni bili osloboeni od
plaanja dravnih nameta ili nisu. Tako se krajem druge decenije 18.
stoljea ustanovila namet imdadi hazarije (taksit) u korist namjesnika
provincija i sandaka.
Taksit je ubiran dva puta godinje od svih lica koja su posjedovala zamlju
(ifluke). Funkcioneri su vrlo rano poeli da povodom taksita nazakonito
ubiru razne doprinose i u svoju korist. Vrlo esto vie puta godinje ubirali
su taksit i tako protivzakonito zgrtali novac. Time su vrlo rano poeli da
izazivaju nezadovoljstvo. Otpor kranske raje na Balkanu imao je najee
vid hajduije, dok su muslimani otvorenije nastupali i bunili se. Zbog
zloupotreba pri ubiranju taksita dolo je do vrlo tekih pobuna u 5. i 6.
deceniji 18. stolja u Bosni i Hercegovini. Ne zna se tano kada je taksit
tano uveden u BiH.

Stanovnici fojnikog i visokog kraja 1735. godine pruaju otpor slubeniku

bosanskog vezira pri ubiranju novca za vezira. Za taj namet Lavanin ve
1745. godine upotrebljava izraz tasil(taksit).
Stalno opadanje broja stanovnitva i njegovo naglo siromaenje uslovilo je
silno poveanje tereta za preostalo stanovnitvo. Naroito teko padalo je
bosanskim muslimanima i hrianima obaveza izdravanja bosanskog
vezira davanjem taksita i drugih doprinosa. Ta obaveza je bila praena
raznim zloupotrebama.
Kada su zloupotrebe prevrile mjeru, stanovnitvo poinje da prua otpor
nasilju i da se buni. Ozbiljniji otpor u nekim krajevima Bosne pojavio se ve
u 4. deceniji 18. stoljea. Najbolju sliku nastanka, razvoja i okonanja
pobuna pruaju ljetopisi bosanskih franjevaca, savremenika buna, i
slubeni osmanski dokumenti.
Pod utiacjme osmanskih hronika i Baeskije, u naoj istoriografiji se ustalilo
miljenje da se pobune u Bosni javljaju tek 1847. godine, da su trajale
desetak godina i da su im glavna arita bila u Sarajevu i Tuzli. Pouzdaniji
izvori pokazuju da su se pobune pojavile neto ranije, da su trajale due i
da su zahvatila ita podruja BiH.
Tako Lavanjin pie da se ve 1735. godine zavadio fojniki kadiluk sa
Avdullah paom. Ve 1745. godine su na pomolu otpori irih razmjera. Te
godine je ponovo Bosna bila povjerena na upravu ranijem bosanskom
namjesniku Hekimoglu Ali-pai. Kada je po drugi put doao u Bosnu uinio
je mnogo zla. Narod iz nekoliko kadiluka se skupio i otiao u Sarajevo. Ta
pobuna nije zavatila samo Sarajevo ve i okolinu. Ona je bila jo ea u
dijelovima Hercegovine. Od 1745. buna je stalno u toku. Dvije godine
kasnije, to jeste 1747. imamo opet vijesti kod Lavanina kao i u
osmanskim izvorima. Neto slino dogodilo se poetkom 1748. godine u
Mostaru, gdje su se pobunile mostarske bae protiv vezirovog izaslanika.
Istovremeno sa bunom u sarajevskom kadiluku (tj. u centralnoj Bosni) i
jevernoj Hercegovini izbila je buna i u tuzlanskoj oblasti. Pobuna je izbila
1747. godine nakon to stanovnitvo nije eljelo dati taksit i ostale
namete. Ustanici su hapeni ali to nije moglo sprijeiti irenje pobune, i
ona je ubrzo imala katastrofalne posljedice. Seljaci su 1750. upali u grad,
neke graane pobili, mnoge zgrade spalili i opljakali. Ova pobuna najbolje
pokazuje koliko je stanovnitvu teko padalo ubiranje taksita. Jo gore po
seljake tuzlanskog kadiluka je bilo to to su morali da daju taksit na dvije
strane, bosanskom veziru i zvornikom mutesarifu.
Porast nezadovoljstva poeo je da brine ne samo vladajue krugove u
Bosni ve i u Carigradu. Zato su se bosanski veziri jo od poetka

povremeno obraunavali sa nekim buntovnicima, naroito onim koji su

inili razna nasilja prema nezatienom stanovnitvu.
Uporedo sa ovim mjerama, osmanska vlast je fermanom zabranila ubiranje
taksita vie od dva puta godinje. Poto organi vlasti nisu prestajali sa
nasiljem i zloupotrebama, nastavljajui da globe i pljakaju narod, ni narod
nije prestajao da se buni, i to buni se sva Bosna. Nije ni udo to ba u to
vrijeme buna dobija najvei zamah, da bi krajem 1753. i poetkom 1754.
godine u najveem dijelu Bosne zavrila porazom velikog broja ustanika i
pogibijom njihovih voa, meu njima i glavnog voe Sarajlije Abdurahmanefendije Muharemije, koji je po zanimanju bio kadija. Upravo u to vrijeme
dolaska u Bosnu Mehmed-pae Kukavice, kao naroitog Portinog izaslanika
poslanog da uspostavi mir i zavede red u Bosni, buna je dostigla svoj
vrhunac i proirila se tako rei na itavu Bosnu. Pri kraju uprave Ahmedpae uprilia bune su se proirile i na druge krajeve bosanskog paaluka
(Skoplje, Livno, Duvno) i postale isto onako otre kao i u krajevima u kojim
su se ranije pojavile. Zbog toga je Porta poslala Mehmed-pau Kukavicu.
On je prvo poslat u Bosnu kao poseban Portin emisar da izvidi situaciju i da
pokua sam da slomi ustanike. Kukavica je u svojoj akciji uspio da nae
jai oslonac nego njegovi prethodnici, u irem krugu nego to je bio
ajanski, bosanskog muslimanskog stanovnitva, naroito u Sarajevu, i da
tako na kraju razbije ustanike. Kukavica se zaputio u centralnu i istonu
Bosnu 1753. godine i stigao u epe i Teanj sa velikom vojskom. Sa
takvom vojskom izazivao je strah i natjerao mjesne predstavnike vlasti da
mu izraze lojalnost. Njegove mjere su ubrzo pokazivale rezultate.
Izgleda da je porazom Muharemije, koji je poginuo izdajom, skren glavni
dio otpora pobunjenika u itavoj Bosni. Jedino je jo bilo otpora u Sarajevu
i njegovoj okolini kao i Mostaru.
Iz jedne bujruldije bosanskog vezira amil-pae iz 1757. godine saznajemo
da su se te godine sredile prilike u gradu Sarajevu i 43 kadiluka bosanskog
ejaleta, pa je narodu obezbjeena sigurnost.
Time se zavravaju vijesti u izvorima o glavnim pobunama u Bosni, koje su
trajale vie od deset godine. Posljednje arite otpora koje je izgleda bilo
povezano sa bosanskom bunom nalazilo se jo u Mostaru.
Iz svega to je ranije reeno vidi se da je bosanska buna predstavljala
iroki narodni pokret motivisan tenjom da se silom stane na kraj
svakojakim zloupotrebama organa vlasti, na prvom mjestu pretjeranom
oporezivanju. Pokret je bio toliko jak da je u jednom trenutku uinio
smijenom vlast osmanskih namjesnika u Bosni i zaprijetio tako rei da
razori itav poredak. Takvim je ovaj pokret smatrala Porta, i kada je
shvatila svu njegovo ozbiljnost poslala je Kukavicu da uspostavi red. U

takvim okolnostima vladajue krugove nisu vie interesovali uzroci

pobuna. Njima je bilo stalo da taj pokret u krvi ugue, ne vodei rauna
zato se narod pobunio. Vladajui krugovi poeli su se oslavanjati i na
gornje slojeve muslimanskog stanovnitva, jer su i oni, samovoljnim
djelovanjem ustanika, poeli da osjeaju da buna moe da uzdrma i
njihove pozicije. Na njihovoj strani nali su se i bogatiji slojevi u gradovima,
trgovci i zanatlije.
O prelasku bune u anarhiju, naroitu u Sarajevu, pie i Baeskija, i njegovi
opisi se slau u mnogome sa ostalim izvorima. On se estoko oborio na
pobunjenike, naroito u Sarajevu. to se tie stava prema buni gornjih
slojeva muslimanskog stanovnitva u Sarajevu, prema Baeskiji njima je u
poetku bio simpatian otpor naroda. tavie oni su u poetku podsticali
pobunu. To moe na prvi pogled da bude udno, ali kada se uzme u obzir
da sarajevski ajani nisu imali kao u drugim kadilucima ajanluke, ve su bili
samo ugledni ljudi, onda stvari postaju jasnije.
Vano je jo spomenuti pobune u Krajini 1778. godine o kojim govori
Muvekit u svojoj Istoriji Bosne.