Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2009

Abdulhalim KARAN, M. Emin NC

OK KATLI YIMA BNALARIN DEPREM

GVENLKLERNN DEERLENDRLMES
*Abdulhalim KARAN, *Mehmet Emin NC
*Dicle niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi, naat Mhendislii Blm DYARBAKIR
karasin@dicle.edu.tr
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ZET
ounlukla youn gn sebep olduu, geliigzel, projesiz ve kuralsz ina edilen binalar, evre ve altyap
gibi birok problemlere neden olmutur. Bu binalarn nemli bir ksm ok katl yma olarak ina edilmitir.
Yma yaplarn betonarme karkas binalara gre yatay yklere kar dayanmlarnn ok daha dk olmas
mnasebetiyle deprem davran bakmndan ciddi bir sorun tekil etmektedir. Bu almada, Bingldeki
yma binalarn deprem sonras hasarlar ile Diyarbakrda son dnemlerde denetimsiz olarak ina edilmi
ok katl yma binalarn meydana getirdii kentsel doku hasarlar ve sismik hareketler sonucu meydana
gelebilecek ykmlar deerlendirilmitir. Buna gre; sz konusu yma binalarn, 1975 ve 1997 Afet
Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik ile 2007 Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar
Hakknda Ynetmelik esaslarna ok byk bir oranda uygun olmad ynnde deerlendirmelerde
bulunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Yma Bina, Deprem Riski, Deprem Ynetmelikleri.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

EVALUATION OF EARTHQUAKE SAFETY OF MULTISTOREY MASONRY BUILDINGS

ABSTRACT
Migrations in last 30 years have been provoked many problems such as unsafe structures. These structures
have been constructed randomly, irregularly and without project caused a lot of problems such as
environmental and infrastructure problems. An important part of these multi-storey buildings have been
constructed as masonry buildings. The seismic behavior of masonry buildings is problematic, because
strength of the masonry buildings against to lateral loads much lower than strength of reinforced concrete
buildings. In this study, earthquake damage of the masonry buildings in Bingl evaluated and in Diyarbakr
in the last period, it was evaluated that uncontrolled constructed multi-storey masonry buildings caused urban
irregularities. Because of seismic actions destructions with high probability may occur. Accordingly, it was
observed that the masonry buildings were not appropriate to the Specifications for Structures to be Built in
Disaster Areas (1975-1997) and to the Specifications for Buildings to be Built in Earthquake Areas (2007).
Keywords: Masonry Building, Earthquake Hazard, Earthquake Codes.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. GR
Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde,
krsal kesimin yan sra kent merkezlerinde de sk
karlalan yma yaplar deprem riski altnda bulunmaktadr. Bu yaplarn nemli bir blm iin
deprem ynetmeliklerinde yer alan yma yaplar
yapm ilkelerine ok byk bir oranda uymamakta
ve ou evre koullar ile birlikte ypranan yma
yaplar tehlike arz etmektedir. Son dnemlerde
kontrolsz bir ekilde ina edilmi ok katl yma
yaplarn meydana getirdii yaplamann kentsel
dokuya uyum salamad grlmektedir. Bu yma
yaplarn yer yer ok katl olarak yaplm olmas
deprem gvenliklerinin deerlendirilmesi gerekliliini ortaya koymaktadr. Bu almada yma yaplar ile ilgili nfus ve yap dkm gibi istatistiksel
bilgilerin deerlendirilmesi ve bu yaplarn yol
at problemler zerinde durulmutur. Bununla

birlikte Bingl ve Diyarbakr illerindeki ok katl

yma binalarn Deprem Ynetmeliklerine uygunluklar da aratrlmtr.

2. BNGL VE DYARBAKIRDAK
YIMA BNALARIN GENEL DURUMU
Bingl kent merkezinde yer yer iki katl (ve
hatta bazan tek katl kalm) ta yma duvarl yaplara rastlanmaktadr. 1 Mays 2003 tarihinde meydana gelen 6.2 byklndeki deprem sonrasnda
bu binalardan yaklak onda biri (1/10)nin ok ar
ya da tamir edilemeyecek derecede ar hasarl olduu gzlenmitir. te biri (1/3)ni aan bir blm ise orta ya da hafif hasarl olduu tespit edilmitir. 14 Mart 2004 tarihinde meydana gelen 5.9
byklndeki depremde de ekil 1de grld
gibi benzer sonular meydana kmtr.
63

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2009

Abdulhalim KARAN, M. Emin NC

Tarihi kentsel dokuyu oluturan Surii semtindeki tipik eski sokaklar, zellikle son 40 ylda
ina edilen yaplar ile tarihi ve kltrel zgn dokusunu kaybetmitir. Surii 1978 ylnda 1.derecede
kentsel sit alan ilan edilmitir. Gnmz mimari
yaplanmas asndan sur iindeki geleneksel doku,
ok katl yaplarla beraber uyumsuz bir kentsel
yaplamaya dnmtr. Bu sorunlarn somutlatrlmasna ynelik eitli istatistiksel veri deerlendirmeleri yaplmtr (Karain v.d., 2009).
Kentte 1990-1998 aralnda 34000 konut yaplmasna karn, ayn dnemde sadece 882 binaya
belediye tarafndan ruhsat verilebilmi olmas dndrcdr (Deertekin, 1998). 8732 yapdan
yaklak alt binlik ksmnn tamamen yeniden yapld, Suriinin en byk sorunu temeli ve dey
hatl bulunmayan, kat says ten fazla olan, yatay
hatl kalnlklar farkl olan tula yma binalardr.
Tablo 1de grld gibi, bu yaplarn nemli bir
ksmn ok katl yma tula binalar oluturmaktadr. Suriindeki yma yaplarn bulunduu blgeler, nfus younluunun fazla olduu kesimleri
oluturduundan tehlikenin boyutu daha da artmaktadr.
Suriindeki mevcut yaplardan 1946s tarihi
doku izlerini tamaktadr ve bunlarn da ancak 77si
restorasyona uygundur. zellikle son 30 yl ierisinde harap olmu ve yok olmu, yaklak %94
nn 1 veya 2 katl olduu geleneksel yaplarn yan
sra, Suriinde says 5000 olan yeni yap da bulunmaktadr. ou yma tula tarz bu yeni yaplarn
%44nde kat says 3ten fazla olup, aralarnda kat
says 9a kadar da kan vardr
Diyarbakrdaki mevcut yaplarn yaklak
%80lik ksm 1975 sonras ina edilmitir. Buna
karn bu yaplarda, daha sonra yrrle giren
1997 ve 2007 ynetmelikleri bir yana, 1975 Afet
Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik lkelerine de ok byk oranda aykrlklar iermektedir. (Deprem Ynetmelikleri, 1975, 1997,
2007). Kltrel ve tarihi dokunun korunabilmesi
iin rnekleri ekil 2 ve 3 grlen bu arpk
yaplamann nlenmesi ve mevcut durumun tadil
edilmesi gerekmektedir (DAMPO, 2006).

ekil 1. Yma Bina Hasar (Bingl)

Yma yaplarda kentsel yapm kalitesi, krsal
kesim yaplarndakinden maalesef daha yksek deildir. imenli kynde evlerin tmne yakn hasar
grmtr. te yandan kentsel kesimdeki betonarme
yaplarn yan sra; tayc sistemi beton ve yma
duvar karm oluturulmu talihsiz ve garip yaplara da rastlanmtr. Eski yllarn deprem raporlarnda akac bir benzetme ile Osmanl Karkas
olarak sz edilen bu yap trlerinde betonarme deme ve kiriler tayc yma duvarlarn zerine
herhangi bir hatl aracl olmadan dorudan oturabilmektedir. Bazen de bir katn dey tayc elemanlar betonarme kolon yaplrken bir st veya alt
katn sisteminde yma duvarlara geilebilmekte-dir.
(Karain ve Karaesmen, 2005 )
Diyarbakrda, 1940l yllara kadar, yaklak
olarak nfusun tm surlarla evrili bir kale kent
ierisinde ve mstakil avlulu evlerde yaamaktayken, gnmzde ilin toplam nfusunun yaklak
%90 surlarn dndaki, ksmen planl ama nemli
bir blm arpk kentleme diye adlandrabileceimiz blgelerde yaamaktadr. Belirgin bir ekilde
gzlenen ok katl yma yaplar ounlukla Surii,
Balar, ehitlik ve ksmen Huzurevleri semtlerinde
mevcuttur. 1990 ylndan sonra yaanan g
hareketleri Diyarbakr kent nfusunun art hzn 2
3 katna ulatrmtr (Gneli, 1998). Bu nfusun
barnma ihtiyalar da arlkl olarak kontrolsz bir
ekilde bu blgelerde gereklemitir.

Tablo 1. Suriindeki Binalarn Kat Saylar (Karain v.d., 2005).

1-3 Kat (1)
Adet
%
8795
90.8

4 - 6 Kat
Adet
813

7 - 9 Kat
%
8.4

Adet
79

%
0.8

64

10 + Kat
Adet
%
4
0.04

Toplam Bina Says

Adet
%
9691
100.0

depremlere yol am ve sonuta yapsal hasar ve

can kayplarna sebep olmutur.

ekil 2. Suriinde Yma Yap rnekleri

ekil 3. Suriinde Yma Yap rnekleri

3. DEPREM DURUMU
Depremler yer kabuunun aktif faylar boyunca krlmas sonucunda oluan doal afetlerdir.
Trkiye konumu itibariyle deprem kuanda yer
almaktadr. Kuzeyde KAFZ (Kuzey Anadolu Fay
Zonu), Gney kesimde ise DAFZ (Dou Anadolu
Fay Zonu) bulunmaktadr. Trkiyedeki birok
depremin mekanizmasn oluturan ana faylardan
biri Dou Anadolu Fay zonudur (ekil 4). Bu faylar
hareket halinde olup belli zaman dilimlerinde birok

1970 ylndan sonra Gney ve Dou Anadolu

Blgelerinde Lice (Diyarbakr), Bingl ve Karlova
da (Bingl) meydana gelen depremler yap ve can
kayplar bakmndan dikkat ekicidir. Srasyla;
1971 Bingl merkezde saat 18:43te 6.7 byklnde meydana gelen yksek iddette bir deprem
878 can kaybna ve 9111 binann hasar grmesine
yol amtr. Ardndan 6 Eyll 1975de saat 12:20
de Lice ile merkezinde 6.9 byklnde yksek
iddetli bir deprem meydana gelmitir. Deprem Lice
ve evresi ile civar ilelerde etkisini gstermitir.
Bu deprem maalesef yine 2384 l ve 8149 ykk
bina bilanosunu meydana getirmitir. Sonraki
yllarda 01 Mays 2003de Bingl merkezde saat
03.27de 6.4 byklnde yksek iddetli bir
deprem sonucunda 177 can kaybnn yan sra yaklak 6000 binada hasar meydana gelmitir. 12 Mart
2005 saat 09:36 da ise Karlova merkezli 5.7 byklnde orta iddette bir deprem meydana gelmitir. 14 Mart 2005 gn saat 03:55de 5.9
byklnde ve 23 Mart 2005 gn saat 23:44de
yine Karlova blgesinde 5.5 byklnde bir deprem daha meydana gelmitir. Kandilli Rasathanesi
ve Deprem Aratrma Enstits (KRDAE) ilk depremden sonras iin youn art sarsntlarn meydana gelebileceini ve bu depremlerinin 4.0 ile 4.7
arasnda olabileceini aklamtr. Bu depremler,
bata Bingl, Erzurum, Elaz ve Muta olmak
zere evre il ve ilelerde de hissedilmitir. Blgede
son ylk bir dnemde biri afet boyutunda olmak
zere ykc deprem yaanmtr. Bu yaanan
depremler zellikle krsal yaplarn kalitesinin ok
dk olduunu gstermektedir. Hasar orannn
yksek oluunun gerekelerinin daha nce meydana
gelen depremlerin raporlarnda yer alan gerekelerden pek de farkl olmad grlmektedir
Deprem blgeleri haritasna gre Lice, Bingl ve Karlova 1. derece deprem blgesinde, Diyarbakr kent merkezi ise 2. derece deprem kuanda
yer almaktadr. Ancak, Dou Anadolu Fay hattna
yakn olmasndan dolay Diyarbakrn kuzey kesimlerindeki ileleri 1. derece deprem kuanda
kalmaktadr. Bykl 6.1 olan Bingl Depremi
1963 ve 1972 Trkiye Deprem Blgeleri Haritasnda ikinci derece deprem tehlike blgesi iin
beklenen boyutta bir depremdir. Bu nedenle 1996
tarihli "Deprem Tehlike Blgeleri Haritas"na gre
birinci derece deprem blgesi olmasna karn, 1996
ncesinde ikinci derece deprem blgesi koullarna
gre yaplmtr.

ekil 4. Trkiye Diri Fay Haritas

3. YIMA BNALARIN DEPREM YNETMELNE GRE DEERLENDRLMES

Deprem Ynetmelii, yma binalarda izin
verilen kat saysn deprem blgelerine gre snrlamtr (Tablo 2). Ancak, demeleri TS 500de verilen koullara uygun betonarme plak veya dili
deme eklinde tasarlanmayan yma binalar btn
deprem blgelerinde, varsa bodrum kat saylmakszn en ok iki katl yaplacaktr.
1975 Deprem Ynetmeliine gre, yma yaplarda tayc duvarlarn, sva kalnl saylmakszn, en kk kalnlklar yma binann kat saysna bal olarak Tablo 3de verilmektedir. Bodrum
kat yaplmam ise zemin kat ve stndeki katlar
iin Tablo 3de verilen en kk duvar kalnlklar
geerlidir.
Tayc duvarlarda braklacak kap ve pencere boluklarnda aadaki kurallara uyulacaktr.
Bina kesine en yakn pencere ya da kap ile bina
kesi arasnda braklacak dolu duvar parasnn
plandaki uzunluu birinci ve ikinci derece deprem
blgelerinde 1.50mden, nc ve drdnc derece
deprem blgelerinde 1.0mden az olamaz. Kerpi
duvarl binalarda btn deprem blgelerinde bu
miktar en az 1.0mdir. Bina keleri dnda pencere
ve kap boluklar arasnda kalan dolu duvar paralarnn plandaki uzunluu birinci ve ikinci derece
deprem blgelerinde 1.0mden, nc ve drdnc
derece deprem blgelerinde 0.80mden az olamaz.
Kerpi duvarl binalarda btn deprem blgelerinde
bu miktar en az 1.0mdir (ekil 5).
Tablo 2. zin verilen en ok kat says
Deprem Blgesi
1
2.3

En ok Kat Says
2
3

ekil 5. Yma Binalarn Tayc Duvarlarnda Kap ve Pencere Boluklarnn zin Verilen Snrlar
Tablo 3. Tayc Duvarlarn En Kk Kalnlklar
Deprem Blgesi

zin verilen katlar

Doal Ta (mm)

Beton
(mm)

Tula

Bodrum kat
Zemin kat
Bodrum kat
Zemin kat
Birici kat
Bodrum kat
Zemin kat
Birici kat
kinci kat
Bodrum kat
Zemin kat
Birici kat
kinci kat
nc kat

500
500
500
500
500
500
500
500
-

250
250
250
250
-

1
1
1.5
1
1
1.5
1.5
1
1
1.5
1.5
1.5
1
1

1, 2, 3 ve 4
1, 2, 3 ve 4

2, 3 ve 4

Dierleri
(dolu beton, briket,
yapay ta) (mm)
400
300
400
300
300
400
400
300
300
400
300
300
200
200

4. SONU
mara aykr olarak yaplm olan, tarihi
surlarn ve antsal yaplarn yakn evresindeki,
zgn olmayan yaplar ile can gvenlii bakmndan
tehlike arz eden yaplarn ayrntl olarak
incelenmesi gerei ortaya kmaktadr. Bu
erevede ekonomik mrlerini nemli lde
tamamlam olan yaplarn yklp sz konusu
alanlar iin de peyzaj dzenlemeleri yaplmaldr.
levlendirme ve restorasyon srecinin birliktelii
salanarak koruma olgusuna hz verilmesinin
salkl
yaplamaya
katk
salayaca
dnlmektedir. Ayrca Suriinde son dnemlerde

tamamen kontrolsz bir ekilde ina edilmi

zellikle 4-8 katl yma binalarn kent dokusunda
meydana getirdii tahribatlarn yannda bu yaplarn
olas bir depremde yanal yklere kar zellikle can
gvenlii performans seviyesini salayacak bir
davran gsteremeyecekleri grnden hareketle,
oluacak kayplarn ar olma olasl da yksektir.
Son dnemlerde blgede meydana gelen
depremlerde ortaya kan kayp ve hasarlarn bu
depremlerin byklkleri ile orantl olmamas yap
stokunun niteliini ortaya koymaktadr.

5. KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.

ABYYHY 1975, Afet Blgelerinde Yaplacak

Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve
skan Bakanl, Ankara.
ABYYHY 1997, Afet Blgelerinde Yaplacak
Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve
skan Bakanl, Ankara
DBYBHY 2007. Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda ynetmelik, Bayndrlk
ve skan Bakanl, Ankara
Deertekin, H., 1998, Blge ii Zorunlu Gten
Kaynaklanan Toplumsal Sorunlarn Diyarbakr

5.

6.

7.

Kenti leinde Aratrlmas, TMMOB yayn, Ankara.

Diyarbakr Nazm mar Plan Planlamaya Gei
Raporu, 2006, Diyarbakr Bykehir Belediyesi (DAMPO Danmanlk Aratrma Mimarlk
Planlama Ltd. ti)
Gneli, Z., 1998, Blge ii Zorunlu Gten
Kaynaklanan Toplumsal Sorunlarn Diyarbakr
Kenti leinde Aratrlmas, TMMOB yayn, Ankara.
Karain, A. ve Karaesmen, E., 2005, 1 Mays
Bingl Depreminde Meydana Gelen Yma Ya-

8.

p Hasarlar, Yma Yaplarn Deprem Gvenliinin Artrlmas altay, ODT, Ankara.

Karain, A., Akta, G. ve nc, M.E., 2009,
Suriindeki ok Katl Yma Binalarn Deprem
Direnlerinin Deerlendirilmesi, TMMOB Diyarbakr Kent Sempozyumu, Diyarbakr.

9.

zylmaz H., Karain A, Karaka S ve Grbz

, 2008, Diyarbakrda Youn Gn Getirdii
arpk Kentleme Sorunlar, Afet Sempozyumu, MO, Ankara.

10.

6 Eyll 1975 Lice Depremi Raporu,

1976, mar ve skan Bakanl, Ankara.