Akkoyunlular Karakoyunlular Safeviler

AKKOYUNLU KARAKOYUNLU
SAFEVLER
TARH LSANS PROGRAMI
PROF. DR. FKRET SARICAOLU
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

TARH LSANS PROGRAMI
AKKOYUNLULAR KARAKOYUNLULAR SAFEVLER
Prof. Dr. Fikret SARICAOLU
NSZ
Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesi Tarih lisans programna kaytl renciler iin yazlan
Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Safeviler adl bu kitap, Anadolu corafyasnda yer alan
Trkmen airetlerin birlemesi ve desteiyle kurulan Mslman Trk devletlerinden
Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Safevileri anlatmaktadr. Anadolu corafyasna gelerek
buraya yerleen Trkmen airetlerin oluturduu Akkoyunlu Devleti, Karakoyunlu Devleti ve
Safevi Devleti bu corafyadaki tarihsel sreci anlamada nemli role sahiptirler. Her devletin
de kurucusu Trkmen airetlerdir. lhanl hkimiyeti Anadoluda zayflamaya balaynca
Trkmen reisler glerinin arttrarak bamsz davranmaya ve zaman iinde de bamsz
beylikler oluturmaya balamlardr. Bunun sonucunda da Trkmen beylikler kendi aralarnda
hkimiyet ve yurtluk bulma mcadelelerine girmilerdir.
Bu kitabn ilk drt blmnde Akkoyunlu Devleti tarihi anlatlmaktadr. Akkoyunlu
oymaklar, Akkoyunlularn nesebi ve Akkoyunlularn Anadoluya gelii ve beylik hline
gelmeleri ilk blmde anlatlmtr. kinci blmde ise Akkoyunlularn beylikten devlete gei
sreci, Akkoyunlularn en nemlisi Uzun Hasan ve faaliyetleri anlatlmtr. nc blmde
Uzun Hasan sonras duraklama dnemi anlatlmtr. Akkoyunlularn ykl ve Akkoyunlu
Devletiin yaps drdnc blmde anlatlmtr. Beinci blmde Karakoyunlu oymaklar,
Karakoyunlularn nesebi ve Karakoyunlularn Anadoluya gelileri; altnc blmde
Karakoyunlu Beyliinin ortaya k ve yedinci blmde Cihanah dnemi ve devletin ykl
anlatlmtr. Sekizinci blmden itibaren Osmanl Devletinin dou snrnda olmas hasebiyle
Osmanl tarihinden aina olunan Safevi Devleti anlatlmaya balanmtr. Sekizinci blmde
Safevilerin kkeni, Safeviyye tarikat ve Kzlbalk anlaynn ortaya kmas; dokuzuncu
blmde Safevi Devletini kuran ve ykselten ah smail dnemi anlatlmtr. Onuncu
blmde Safevi Devletinin dier devletlerle ilikileri; on birinci blmde Safevi Devletinin
Osmanl Devleti ile mcadelesi, on ikinci blmde ise bu mcadelenin nemli sonularndan
biri olan aldran Sava anlatlmtr. On nc blmde ise ah smail sonras ahlar dnemi
ve devletin yklmas; on son blmde Safevilerin devlet yapsn, iktisadi hayatn ve ilim
kltr hayat anlatlmtr. zetle bu kitapta, Anadolu corafyasnda Trkmenler tarafndan
kurulan Mslman devletin kurulmalar ve Anadoludaki faaliyetleri anlatlmtr.
NDEKLER
NSZ........................................................................................................................................ i
NDEKLER........................................................................................................................... ii
1. AKKOYUNLULARIN ORTAYA IKII ............................................................................ 1
1.1. Akkoyunlularn Menesi ..................................................................................................... 7
1.2. Akkoyunlu Oymaklar ......................................................................................................... 7
1.3. Akkoyunlularn Anadoluya Gelii ..................................................................................... 8
1.4. Akkoyunlularn Emirlik Dnemi ........................................................................................ 9
1.4.1. Tur Ali Bey (1300-1360) .......................................................................................... 9
1.4.2. Fahreddin Hac Kutlu Bey (1360-1389) ................................................................. 10
1.4.3. Ahmed Bey (1389-1403?)....................................................................................... 10
1.5. Akkoyunlu Beyliinin Kuruluu ....................................................................................... 11
1.5.1. Kara Ylk Osman Bey (1402-1435) ..................................................................... 11
1.5.2. Ali Bey (1435-1438) ............................................................................................... 12
1.5.3. Hamza Bey (1438-1444) ......................................................................................... 14
1.5.4. Cihangir Mirza (1444-1453) ................................................................................... 14
2.
BEYLKTEN DEVLETE GE VE ALTIN A (1453-1473) ................................... 22
2.1. Uzun Hasan Dnemi ......................................................................................................... 28

2.2. Uzun Hasan-Fatih Sultan Mehmed likisi ....................................................................... 29
2.3. Uzun Hasan-Karakoyunlu Mcadelesi.............................................................................. 33
2.4. Uzun Hasan-Timurlu likisi ............................................................................................. 33
2.5. Uzun Hasan-Memlk Devleti likisi ................................................................................ 33
3.
UZUN HASAN SONRASI VE DURAKLAMA (1473-1478) ........................................ 41
3.1. Sultan Halil Dnemi (Ocak Temmuz 1478) ................................................................... 47

3.2. Sultan Yakup Dnemi (1478-1490) .................................................................................. 47
3.3. Baysungur Dnemi (1490-1492) ....................................................................................... 49
3.4. Rstem Bey Dnemi (1492-1497) .................................................................................... 50
4.
AKKOYUNLU DEVLETNN YIKILII ...................................................................... 57
4.1. ktidara D Mdahaleler ve Taht Mcadeleleri ............................................................... 63

4.1.1. Gde Ahmed Bey Dnemi (1497-1498) ................................................................. 63
4.1.2. Murat-Elvend ve Muhammedi Mirzalar (1498-1508) ............................................ 63
4.2. Devlet Ynetimi, Ekonomi ve Kltr ............................................................................... 65
4.2.1. Devlet Ynetimi ve Tekilatlanma ......................................................................... 65
ii
4.2.2. Ekonomi ve Toprak Sistemi.................................................................................... 68

4.2.3. Din........................................................................................................................... 69
4.2.4. Fikir ve Sanat .......................................................................................................... 69
5.
KARAKOYUNLULARIN KKEN ............................................................................... 77
5.1. Karakoyunlularn Menesi ................................................................................................ 83

5.2. Karakoyunlu Oymaklar .................................................................................................... 83
5.3. Karakoyunlularn Ortaya klar .................................................................................... 84
5.3.1. Bayram Hoca (. 1380) .......................................................................................... 85
5.3.2. Kara Mehmed Bey .................................................................................................. 86
6.
GENLEME DNEM VE TMURLULARLA MCADELE ..................................... 94
6.1. Kara Yusuf Dnemi (1389-1420) ................................................................................... 100

6.2. skender Bey Dnemi (1420-1438) ................................................................................. 105
7.
CHANAH DNEM VE KARAKOYUNLU DEVLETNN YIKILII ................. 114
7.1. Cihanah Dnemi ............................................................................................................ 120

7.1.1. Cihanahn Oullaryla Mcadelesi..................................................................... 121
7.1.2. Cihanahn Uzun Hasan ile Mcadelesi .............................................................. 122
7.2. Cihanahn lmnden Sonra Karklklar ve Karakoyunlu Devletinin Ykl ... 123
7.2.1. Cihanahtan Sonra Hasan Alinin Faaliyetleri (1467-1469) ............................... 123
7.3. Devlet Tekilat ve Kltrel Hayat.................................................................................. 125
8.
SAFEVLERN KKEN .............................................................................................. 133
8.1. Safevileri Oluturan Trkmen Airetler .......................................................................... 139

8.2. Safevilerin Nesebi ........................................................................................................... 139
8.3. Safevi Tarikatnn Ortaya k ..................................................................................... 139
8.3.1. eyh Cneyd (1447-1460) .................................................................................... 140
8.3.2. eyh Haydar .......................................................................................................... 141
8.3.3. Kzlbalk Anlaynn Ortaya kmas ............................................................... 142
8.4. Safeviyye Tarikatnn Siyasi G Hline Dnmesi ..................................................... 143
9.
AH SMAL VE SAFEV DEVLETNN KURULMASI ........................................... 150
9.1. ah smailin Kiilii ...................................................................................................... 156

9.2. irvanahlarn Yklmas ................................................................................................. 157
9.3. Safevi Devletinin Kurulmas.......................................................................................... 158
10.
SAFEV DEVLETNN GENLEMES VE DER DEVLETLERLE LKLER

166
10.1. ah smailin Faaliyetleri .............................................................................................. 172

iii
10.2. Safevi-Akkoyunlu likileri ........................................................................................... 173

10.3. Safevi-Memlk likileri ............................................................................................... 174
10.4. Safevi-Dulkadiroullar likileri .................................................................................. 174
11. SAFEV- OSMANLI MCADELES........................................................................... 183
11.1. Anadoluda Safevi Propagandas ve syanlar................................................................ 189
11.2. ah smail-Yavuz Sultan Selim Mcadelesi ................................................................. 190
11.3. aldran Sava .............................................................................................................. 192
12. ALDIRAN SAVAI SONRASI SAFEV DEVLET VE AH SMALN VEFATI199
12.1. aldran Savandan Sonra Osmanl-Safevi likileri.................................................. 205
12.2. aldran Savandan Sonra Safevilerin Durumu ......................................................... 207
13. AH SMAL SONRASI AHLAR VE DEVLETN YIKILII .................................. 214
13.1. ah Tahmasb (1524-1586) ............................................................................................ 220
13.2. ah smail II (1576-1577) ............................................................................................. 222
13.3. Sultan Muhammed Devri (1577-1586) ......................................................................... 223
13.4. ah Abbas Devri (1588-1628)....................................................................................... 223
13.5. ah I. Safi Devri (1628-1642) ....................................................................................... 224
13.6. ah II Abbas Dnemi (1642-1666) ............................................................................... 224
13.7. ah II. Safi (ah Sleyman) (1666-1694) ..................................................................... 225
13.8. ah Hseyin Mirza ........................................................................................................ 225
13.9. ah II Tahmasb (1722-1731)......................................................................................... 225
14.
SAFEV DEVLETNN YAPISI ............................................................................... 233
14.1. dare ve Tekilat ............................................................................................................ 239

14.1.1. dare .................................................................................................................... 239
14.1.2. Toprak Sistemi .................................................................................................... 240
14.2. ktisadi Hayat ................................................................................................................ 240
14.3. lim ve Kltr ................................................................................................................ 241
iv
1. AKKOYUNLULARIN ORTAYA IKII
Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1.
Akkoyunlularn Menesi
1.2.
Akkoyunlu Oymaklar
1.3.
Akkoyunlularn Anadoluya Gelii
1.4.
Akkoyunlularn Emirlik Dnemi
1.4.1. Tur Ali Bey (1300-1360)

1.4.2. Fahreddin Hac Kutlu Bey (1360-1389)
1.4.3. Ahmed Bey (1389-1403?)
1.5.
Akkoyunlu Beyliinin Kuruluu
1.5.1 Kara Ylk Osman Bey (1402-1435)

1.5.2 Ali Bey (1435-1438)
1.5.3 Hamza Bey (1438-1444)
1.5.4 Cihangir Mirza (1444-1453)
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)
Akkoyunlular oluturan Trkmen oymaklar hangileridir?
2)
Akkoyunlular ne zaman Anadoluya geldiler?
3)
Akkoyunlularn Anadolu corafyasndaki siyasi faaliyetleri nelerdir?
4)
Akkoyunlu Beylii ne zaman, kim tarafndan kurulmutur?
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Akkoyunlu
Menesi
Kazanm
Akkoyunlu
Beyliinin
menesi
ve
Oymaklar
hakknda varolan bilgileri
tespit etmek
Okuma, aratrma
Akkoyunlularn Anadoluya Akkoyunlu

oymaklarnn
Gelii
Anadoluya nasl geldiklerini
renmek
Okuma, aratrma
Akkoyunlularn
Dnemi
Akkoyunlu
Ortaya k
Beyliinin
Kazanmn
nasl
elde
edilecei veya gelitirilecei
Emirlik
Akkoyunlularn
Emirlik
dnemi ve bu dnemde
Akkoyunlularn
banda
kimlerin olduunu renmek
Okuma, aratrma
Beyliinin
Akkoyunluu
Beyliinin
kuruluunu renmek
Okuma, aratrma
Anahtar Kavramlar
Akkoyunlular
Oymaklar
Emirlik Dnemi
Akkoyunlu Beylii
Giri
Anadoluya gelen ve Trkmen airetlerden meydana gelen Akkoyunlular Anadolu
corafyasnda yer alan nemli beyliklerden birisidir. Bu blmde bu beyliin menesini, onu
meydana getiren oymaklar, Anadoluya gelileri ve emirlik dnemleri ile beyliin kurulu
srecini reneceiz.
1.1. Akkoyunlularn Menesi

Akkoyunlu hanedannn Bayndr, Bayndrl ad ile anlmalar Ouzlarn Bayndr
boyunun bir oyma olmas ile alakaldr. Akkoyunlu hanedan kendisini Bayndr boyuna ad
verdii dnlen ve Ouz Hann torunu olduuna inanlan Bayndr Hann nesli olarak
tanmlamtr. Trk kaynaklarnda Bayndr Han Olanlar, ran kaynaklarnda Bayndryye
denilmektedir. Kagarl Mahmut tarafndan Divan Lugatit-Trkte Bayundur eklinde nc
srada zikredilerek damgasnn ekli de verilmitir. Reidddin boyun adn Bayndr olarak
gstermi ve manasn daima nimetle dolu olan yer eklinde verilmitir. Ayrca
Reidddindeki Bayndr damgas Yazczade Ali Efendinin eserinde verdiinden farkldr.
Bayundur kelimesi ve Akkoyun hakknda farkl rivayetler vardr. Akkoyun adnn
Bozoklar da altn tavuk anlamna gelmesinin yannda ak koyunun da totem olduu ve bu yzden
bir totem inanndan geldiine dair grler vardr. Fakat Trklerde koyunun totem olarak
kabul edildiine dair bir belgenin bulunmad bu yzden de konar-ger bir Trkmen
topluluu olan Akkoyunlularn besledikleri srlerden dolay bu ad alm olmalar daha yaygn
grtr.
1.2. Akkoyunlu Oymaklar

Akkoyunlu eli arasnda dorudan doruya Akkoyunlu adn tayan bir oymak yoktur.
Smere gre bu oymak ok nceleri paralanp hanedan mensuplarnn maiyyet kuvvetlerini
(nker, yolda, arkada) tekil etmilerdir. Akkoyunlu ulusunu tekil eden 39 oymak tespit
edilmitir. Afarlar, Aaeriler, Amalu, Ahmedlu, Alpagut, Emirl, Arapkirlu, Baharlu,
Bayat, Bayramlu, Bienl, Buldukani, Bozdoanllar, ekirlu, emikezekli, epni, igani,
Dger, Duharlu, Dulkadir, Haclu, Hamza Haclu, Haydarlu, nallu, sfendiyari ve ya
Candaroullar, vaz, zzeddin Haclu, Harbendelu, Mamalu, Miranahi, Musullu, Pazuki,
Prnek, Karamani veya Karamanl, Koca Haclu, Rebia, sadlu, amlu, Tabanlu, Yurt.
Bunlardan en kalabalk ve gl olan oymaklar Prnek ve Musullu oymaklardr.
Prnek oyma ad ilk defa 1421 ylnda Kara Ylk Osman Beyin Kara Koyunlu skender
Bey ile mcadelesinde Kuh Ahmed Prnekin adn duyurmasyladr. Prnekler, Akkoyunlu
tahtnda yaanan taht mcadelelerinde taht adaylarna verdikleri destek sonucunda gl
konumlarn daha da arttrmlardr. Kara Ylk Osman Beyin vefatndan sonra ortaya kan
taht mcadelesinde Hamza Bey ve eyh Hasana destek verdikleri gibi daha sonraki zamanda
da Uzun Hasana taht mcadelesinde destek vermilerdir. Akkoyunlularn son dnemlerinde
Prnekler, (1503) ylnda ah smaile yenildikten sonra Badatta hkmdarln srdrmeye
alan Sultan Murad b. Yakuba destek verdiler.
Musullu oyma Akkoyunlularn sadece Diyarbakr ve evresinde hkim bulunduklar
dnemlerde onlara katlmtr. Bu airette Akkoyunlu taht mcadelelerinde etkin ekilde yer
alm ve nemli grevlerde bulunmulardr. mer Bey Timurlu Eb Saidin yenilgiye
uratlmasnda gstermi olduu baardan dolay divan reislii ve bakumandanla getirilmi,
ardndan ksa sreliine iraz valiliine atanmtr.
Ad geen bu iki oymak Smere gre Akkoyunlu devletinin bel kemiini tekil eden
iki gl dayanadr. Hatta Safeviler Devrinde de glerini srdrmeleri onlarn kalabalk ve
ayn zamanda da kkl tecrbeli idareci ailelere sahip olmalarndan ileri gelmektedir.
Akkoyunlular, siyasi baarlar kazandka Halep ve Suriye Trkmenlerinden ve
Dulkadir elinden Akkoyunlu eline katlmalar olmutur. Uzun Hasan Karakoyunlular ortadan
kaldrp topraklarn kendi idaresi altna alnca Akkoyunlu elinden (oymaklarndan) nemli bir
ksm rana gitti ve orada yer tuttu. Bu gidenler randa Trkmen veya kendi adlarn kullanarak
Safeviler devrinde ve hatta daha sonraki zamanlarda varlklarn srdrdler.
1.3. Akkoyunlularn Anadoluya Gelii

Akkoyunlu Karakoyunluyu oluturan Trkmenler Ouzlarla birlikte 11. yzylda
Anadoluya gelmilerdir. Akkoyunlu adndan nce Anadoluda Bayndr ismine tesadf
edilmesi Dou Anadoluda yaplan arkeolojik kazlar sonucunda Bayndrllara ait 1109 tarihli
bir mezar tanda Min Evlad Bayndr Han yazan bir kitabenin bulunmas Bayndrllarn
Seluklu fetihlerinde yer alm olduu tahminini glendirmektedir. Anadoluya ne zaman
geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Kaynaklarda bu konu hakknda farkl rivayetler bulunsa
da en fazla kabul gren rivayet Akkoyunlularn Karakoyunlularla birlikte lhan Argun Han
(1284-1291) zamannda Horasandan Azerbaycana gelerek on drdnc asr sonlarnda da
Anadoluya geldikleridir. Bu dnemde Azerbaycan, Horasan, Diyarbakr arasndaki corafyada
bulunmulardr. Bu rivayet Osmanl tarihilerinin eserlerinde de yer almtr.
Baz ran kaynaklarn da verilen bilgiler de ise onlarn Trkistandaki Seyhun Irma
dolaylarndaki Kazgurd Dalarndan kp Maverannehire geldikleri Moollarn 1220de
buray istila etmeleri zerine Azerbaycan ve Anadoluya g ettikleri eklindedir. Aslnda
Mool istilas zerine birok Trkmen airetin Anadoluya gt bilinmektedir ve bu
rivayetin doru olmas muhtemeldir fakat hakknda hl tartmalar devam etmektedir.
Genel kabul gren fikir, Akkoyunlular tarih sahnesine XIV. yzyln ilk yarsndan
sonra Moollarn Anadoluda glerini kaybetmeleriyle kmlardr. Anadolu corafyasndaki
ilk yerleim yerleri Bayburtun Sinur ve Pulur kyleridir. Akkoyunlu devletinin kurucusu olan
Tur Ali Beyin Sinurda doup domad bilinmemektedir, ld yer Erzincan olarak
gsterilmektedir.
Seluklular zamannda birok Trkmen aireti Anadoluya doru g etmeye balam,
bu gler Mool istilasyla daha da artarak devam etmitir. Bu gler sonrasnda Trkmenler
Bat Anadolu sahillerinden Azerbaycan ve Ceyhuna kadar uzanan blgeye yaylmlardr.
lhanllarn Anadoluda Seluklu hkimiyetine son vermeleri ve 1335ten itibaren hzla g
kaybetmeleriyle birlikte Anadoluda bulunan gler siyasal boluktan faydalanarak birok
devlet kurmulardr. te bu kurulan devletlerden birisi de Akkoyunlular Beyliidir.
Akkoyunlular 1300e doru Amid (bugnki Diyarbakr) ehrini ele geirmilerdir. ehir
daha nceleri Trklemi Mool beylerinin hkimiyeti altndayd. Akkoyunlular lhanllara,
Celayirlilere, Eretnallara, Kad Burhaneddine Memlkllere ve Timurlulara tabi olmulardr.
8
1.4. Akkoyunlularn Emirlik Dnemi

1.4.1. Tur Ali Bey (1300-1360)
Anadolu Seluklu Devletini ykan Mool hkimiyetinin Anadoluda zayflamas
sonucunda Anadoluda ortaya kan beyliklerden biri olan Akkoyunlu Beyliinin ilk nderi
olan ahsiyet Tur Ali Beydir. Hakknda yeterli miktarda bilgi yoktur. Babas Pehlivan Beyden
sonra Akkoyunlularn bana gemi ve 30000 hane ile lhanllara bal olarak Diyarbakr
merkez olmak zere Irak ve am snrlarnda komutanlk yapmtr. Gazan Hann Suriye
seferine katlm ve bu savata gsterdii baarlardan dolay rtbesi ykseltilmi yetkileri
arttrlmtr. Kaynaklarda ilk olarak 1340 ylnda Akkoyunlular hakknda bilgiye
rastlanmaktadr. Tur Ali ve ona bal Trkmenler bahseden ilk kaynak Rum tarihilerden
Panaretostur. Akkoyunlularn 1340 tarihine Trabzon Rum devletine kar dzenledikleri akn
hakknda bu kaynakta bilgiler mevcuttur. 1340 ylnda hayvanlarn otlatan Trkmenler Rum
askerlerin saldrsna uram ve byk kayplar vermitir. Bu saldrya cevap olarak 1341
ylnda bir ordu ile Trabzon nlerine gelen Trkmenler ok sayda Rum askerini ldrmler
ehri yakmlardr. Trabzon-Rum Devletine kar 1343 yllarnda tekrar aknlar dzenlenmitir
fakat bu aknlar esnasnda Akkoyunlularn banda kimin olduuna dair net bir bilgi yoktur.
Panaretos Amidliler ya da Amid Trkleri olarak adlandrmtr.
Moollarn gleri azalrken Trkmen Beyleri, Mahalli emirler daha serbest hareket
etmeye balamlard. Akkoyunlu Tur Ali Bey, Bayburt Hkimi Mahmd Rikbdar ve Erzincan
Hkimi Gyseddin Ahi Ayna Bey 1348 ylnda bir ittifak oluturarak Trabzon-Rum Devletine
saldrdlar. Trabzon muhasara altna alndysa da muvaffakiyet olmad. mparator III. Alexios
bu ittifaktan korktu ve Trkmenlerin aknlarn nlemek iin onlarla akrabalk kurma siyasetine
yneldi. Kz kardei Mariay Tur Ali Beyin olu Kutlu Beyle evlendirerek akrabalk
meydana getirdi.
mparator bu akrabalk ba sayesinde Tur Ali Beyin aknlarndan korunacan mit
etmitir. Siyasetinin baarl olduunu gren mparator dier kzkardeini Ordu Blgesinin
Hkimi Bayram Beyin olu Hac Emire dier kz kardeini ise Niksar Blgesi Hkimi
Taceddin Baye verip akrabalk kurmutur. Gerekten de 1360 senesine kadar Trabzon-Rum
Devletine kar akn dzenlenmemitir.
Tur Ali Beyin kesin olarak hangi tarihte ld bilinmemektedir, kaynaklar onun
762/1361 ylndan nce ldn sylemektedir. 762/1360 senesinde Rum mparatoru III.
Alexiosun Kutlu Beyi ziyaret etmek istemesi ve 1361 ya da 1362 ylnda Erzincan Hkimi
Ahi Ayna Beyin Trabzon-Rum Beyliini kuatmas onun bu tarihten nce vefat ettiine delil
olarak gsterilmitir. nk Ahi Ayna Beyin lm sebebiyle Tur Ali Beyin muhalefeti ile
karlamayaca iin Trabzon zerine yrm olabilecei gr yaygndr.
Akkoyunlular nce Amid Blgesinde yaamlar daha sonra kuzeye ekilmilerdir.
Onlarn Bayburt-Erzincan blgesine ne zaman geldikleri bilinmemekle beraber Emir Timur
zamanna kadar burada kaldklar tahmin edilir. Tur Ali Bey zamannda Akkoyunlularn
ekonomik ve siyasi bakmdan hangi artlarda olduunu bilemiyoruz.
9
1.4.2. Fahreddin Hac Kutlu Bey (1360-1389)

Tur Ali Beyden sonra baa geen Kutlu Beyin iktidar tarihleri kaynaklarda farkl farkl
verilmitir. Bunun nedeni Tur Ali Beyin lm tarihinin net olarak bilinmemesidir. Kaynaklar
iktidara geli tarihini 1360-1363 tarihleri arasnda verilmitir. Benzer ekilde lm iinde
1388 ve 1389 tarihleri verilmitir. Kutlu Beyin baa geldii dnemde urat en byk sorun
blgede bagsteren veba salgndr. Bu salgn Akkoyunlularda ok sayda can kaybna sebep
olmu, hatta kaynpederi mparator III. Alexios 1363 ylnda ailesi ile damadn ziyaret etmek
istemi fakat salgndan dolay vazgemitir. Bu yllarda Trabzon-Rum imparatorluu ile olan
ilikiler daha gelimi hatta III. Alexios drdnc kz kardeini Kutlu Beyin olu Kara Ylk
Osman Beye vermitir.
Kutlu Bey blgede kalc ve salam bir yer edinemediinden boyunun gelecei gvenli
hlde deildi. En yakn mttefiki Trabzon-Rum Devleti ona yardm edebilecek gte deildi.
Akkoyunlular yurt edinme srecinde 1402 Ankara Sava sonuna kadar konar-ger olarak
Kuzey-Gney izgisinde hareket etmilerdir. Bu srete Anadoluda yaayan Rum, Ermeni ve
Trk Beyleri ile bazen mttefik bazen de atan olmulardr. Kutlu Bey Anadoluda var olan
nfuz mcadelesinde cret, mkfat ya da yama karlnda taraflarn hizmetine giriyordu.
Akkoyunlularn bu dnemde Dou Anadoluda meydana gelen mcadelelerde grlme
sebebinin bundan kaynaklanmaktadr.
Akkoyunlu-Mutahharten ve Akkoyunlu- Kad Burhaneddin ittifaklar Kutlu Bey
dneminin nemli siyasi gelimelerindendir. Kutlu Bey dneminde Eretnallar Sivas merkez
olmak zere Tokat, Kayseri, Malatya ve Erzurum blgelerine hkimdiler ve giderek hkimiyet
alanlarn geniletiyorlard. Eretnal Hkmdar Aladdin Ali Bey 1380 ylnda vefat edince
yerine 8 yandaki olu veliaht kald. Ynetim fiil olarak Ouzlarn Salur boyundan olan vezir
Kad Burhaneddine geti. Dou-bat ticaret yollar zerinde Erzincan ve havalisinde hkimiyet
kuran Mutahharen Kad Burhaneddinin glenmesine kar bir denge unsuru olmaya
alyordu. Karakoyunlu Trkmenleri de Bayram Hoca nderliinde Musul Erzurum arasnda
bir devlet kurmulard. Ayrca Erzincan Hkmdar Ahi Ayna Bey lm ve hkimiyet
ebinkarahisar Hkimi Pir Hseyin Beye gemiti. Kutlu Bey bu siyasi atmosferde bazen bu
glerle ittifak kurarak bazen de savaarak kendine hkimiyet alan kurmaya almtr.
1.4.3. Ahmed Bey (1389-1403?)

Kutlu Beyin lmnden sonra oullar Ahmed, Hseyin, Kara Ylk Osman ve Pir Ali
arasnda taht mcadelesi balamtr. Mcadelenin nde gelen isimleri Ahmed ve Hseyin
Beylerdir. Kutlu Beyin yallk yllarnda Akkoyunlu faaliyetlerini babasnn adna yrten
Ahmed Bey, oullar arasnda kan taht mcadelesinden baaryla kmtr. Aslnda Ahmed
Bey ve Hseyin Bey arasndaki mcadelenin en byk sebebi Ahmed Beyin Kad Burhaneddin
ile kurduklar ittifaktaki gvensiz tutumudur. 1403 ylnda Paluda len Ahmed Bey yaklak
on yllk nderlii dneminde bamsz bir beylik kurmay baaramam fakat atasnn yaayp
ld Pulur-Snr-Bayburt genini ilk ikta olarak almtr. Ahmed dnemine, Mutahharten
ve Kad Burhaneddin ile yapt ittifaklar damgasn vurmutur.
10
Akkoyunlu-Mutahharten ttifak
ebinkarahisar hkimi Pir Hseyin Beyin 1378 ylnda lmnden sonra Erzincan ve
Bayburt havalisi Mutahhartene kalmt. Eretna hkimi Alaaddin Bey bu durumu kendisi iin
tehdit olarak grdnden Erzincan zerine yrd. Mutahharten Akkoyunlulardan ve
Dulkadiroullarndan yardm istedi. Kutlu bey olu Ahmed Beyi yardma gndermiti.
Ahmed Beyin, kendisine kar Eretna Hkimi Aladdin Ali Bey tarafndan gnderilen Kayseri
Valisi Cneyd Beyi esir almas zerine Aladdin Ali Bey Erzincan kuatmasn kaldrd.
Eretna hkimiyetine son vererek Sivasta kendi hkimiyetini ilan eden Kad
Burhaneddin, Mutahharten iin tehlike arzediyordu. Akkoyunlular ile yeni bir ittifak iine giren
Mutahharten Ahmed Beyi Sivas blgesine hcuma ynlerdi. Ahmed Beyin Kad
Burhaneddinin komutan Yusuf elebiyi yenince, Kad Burhaneddin Kayseri kuatmasn
kaldrarak Sivasa yneldi. Bunun zerine Ahmed Bey Sivas kuatmasn kaldrd. Kad
Burhaneddinin byk bir sefer hazrlnda olduunu renen Akkoyunlular hediyelerle Kad
Burhaneddinin huzuruna karak zr dilediler. Timurun 1386 ylnda Anadolu taraflarna
ynelmesi Anadoludaki beyliklerin ittifaklar ve dmanlklar durumunu deitirdi.
Mutahharten ile ittifak hlinde olan Akkoyunlular, Mutahhartenin Karakoyunlular
Erzurumdan kartarak Erzincana ynelen Timura itaatini sunmasyla Timur tehlikesinden
korundular.
Akkoyunlu- Kad Burhaneddin ttifak
Kad Burhaneddin Anadoluda gl nfuza sahip olan Memlkllerle mcadeleye
girmitir. Malatyada Memlk Emiri olan Minta kuatmaya giderken Akkoyunlu Ahmed Bey
huzuruna km ve Kad Burhaneddinin affna snmt. yi niyet gstergesi olarak kk
kardei Kara Ylk Osman Beyi de Kad Burhaneddine rehin brakmt. Blgenin nemli
vurucu glerinden olan Akkoyunlu Trkmenleri, hkimiyet alann geniletmek isteyen ve
Memlklerle nfuz mcadelesi iine giren Kad Burhaneddin iin nemli bir katkyd. Ayrca
Daha nceki mttefikleri Mutahharten ile aras bozulan Ali Bey Kad Burhaneddine snmt.
Akkoyunlular ile Mutahharten itifaknn bozulmasna sebep Kutlu Beyin lm zerine
Mutahhartenin Akkoyunlulara saldrmas ve mallarn yamalamasdr. Akkoyunlular
Mutahhaerteni bozguna uratt. Akkoyunlular ile Mutahharten srekli devam eden bir
mcadelenin iine girdiler. Bunun zerine Karakoyunlular ile ittifak kuran Mutahharten
Akkoyunlular dar bir yerde sktrm ve Akkoyunlular canlarn zor kurtararak Kad
Burhaneddine sndlar.
1.5. Akkoyunlu Beyliinin Kuruluu

1.5.1. Kara Ylk Osman Bey (1402-1435)
Ahmed Beyden sonra Akkoyunlularn bana Kara Ylk Osman Bey gemitir.1396
ylnda emrinde bulunanlar ile beraber Kad Burhaneddinin hizmetine girmitir. Kad
Burhaneddin Kara Ylk Osman Beyin savalardaki ustalndan faydalanmtr. Kad
Burhaneddin eyh Meyyedin hkim olduu Kayseriyi kuatarak almaya alsa da buna
11
muvaffak olamad. Araya Kara Ylk Osman Beyi soktu. eyh Meyyedle konuan Osman
Bey eyh Meyyedin sularnn balanaca ve can gvenlii vadiyle Kad Burhaneddinin
huzuruna kard. Fakat Kad Burhaneddin szn tutmayarak eyh Meyyedi ldrd. Bunun
zerine Osman Bey Kad Burhaneddinin yanndan ayrld. Kad Burhaneddin Osman Beyi
takip ederek ona Karabel mevkisinde yetiti. Yannda ok az kuvveti bulunan Osman Bey
burada Kad Burhaneddini yenerek esir etti daha sonra da ldrd. (1398)
Kara Ylk Osman Bey Sivas kuatt fakat Sivasllar Kad Burhaneddinin olu
Aladdin Beyi tahta kartarak ehri teslim etmeyeceklerini bildirdiler, ayrca Osmanl
Beyliinden yardm istediler. O srada Beyliin banda bulunan Yldrm Bayezid oullarndan
Sleyman Beyi Sivasa gnderdi. Bunun zerine Osman Bey kuatmay kaldrp Erzincana
gitti ve Mutahhartene snd.
Mutahharten ile Kara Ylk Osman Bey Anadoluya yaklaan Timurun yanna giderek
ona tabiliklerini bildirdiler. Her ikisi de, Timurun Yldrm Bayezid ile giritii mcadelede
Timura yardm ettiler. Hatta Kara Ylk Osman Bey, Ankara Savanda Timurun
kuvvetlerinin sa cenahnda yer alarak Osmanl kuvvetlerinin bozguna uramasnda nemli rol
oynamtr. Timur, Anadoluyu terk ederken Kara Ylk Osman Beye emirlik menuru
vermitir. Daha sonra Diyarbakra gelen Kara Ylk Osman Bey burada beyliini kurdu.
Timurun Dou Anadoludan ayrlmasyla balayan kargaa ve herhangi siyasi birliin
olmamasnn verdii avantaj kullanan kara Ylk Osman Bey Urfa, Kemah, Erzincan, Harput,
Erzurum ve Mardini ele geirdi.
Kara Ylk Osman Bey ahruhun, Kara Koyunlulara kar giritii 1421 ve 1429
yllarndaki iki seferinde de ahruhun hizmetinde bulunmutur. 1435 ylnda ahruh nc
defa Kara Koyunlular zerine yrdnde Erzurum yaknlarnda Karakoyunlu skender
Beyin yolunu kesmi, yaplan mcadele yenilmitir, yaral hlde Erzuruma getirildikten sonra
burada hayatn kaybederek Erzuruma gmlmtr. (1435)
1.5.2. Ali Bey (1435-1438)

Kara Ylk Osman Beyden sonra beyliin bana olu Ali Bey gemitir. Erzurum
savanda byk baarlar gsteren Ali Beyin tahta kna kardeleri Hamza ve Mehmed Bey
ile yeenleri Kl Aslan ve Kutlu gibi hanedan yeleri itiraz etse de Timurlularn desteini
alarak tahta gemeyi baard. Ali Bey, Timurlular, Osmanllar ve Memlkller ile iyi ilikiler
iinde olmaya gayret gstermitir. Onun asl baarszl hanedan iinde kendisinin iktidarna
kar oluturulan muhalefet karsnda yeterince baarl olamamasdr.
Kardei Hamza Bey Diyar- Rabiadaki klaklardan Amidin gney batsndaki
Karacada eteklerindeki yaylalara uzanan blgede yaayan ve g yollarn denetimi altnda
bulunduran airetler tarafndan destekleniyordu. Fakat Amid halk Hamza Beyden memnun
deildi. Amid halk Ali Beye eliler gndererek onu Amide davet etti, bunun zerine Ali Bey
300 svari ile Amide girdi ve ehrin ynetimini olu Cihangir Mirzaya brakt.
12
Memlkller bu gelimelerden rahatszlk duyarak Ali Bey zerine bir sefer hazrlna
baladlar. Ali Bey Memlkller ile uzlama abasna girerek olu Hseyini Sultan Eref
Baybars ile grmek iin Kahireye gnderdi. Sultan Baybars Hseyini hapsettirdi ve
emrinde bulunan glere Amid zerine yrme emri verdi. Bu ordunun karsna kan Ali
Beyin olu Cihangir Mirza yenilerek esir dt. Ali Beyin iki olunu elinde tutan Sultan
Baybars daha gl konuma gemiti.
Dier taraftan Timurlularn nnden kaarak Osmanl Beyliine snan Karakoyunlu
hkmdar skender Bey 1436 ylnda Akkoyunlu topraklarna saldrd. Her ne kadar
Akkoyunlu hanedan arasnda yaplan aile urasndan hanedan iindeki mcadelelere son
vererek dtaki dmanlara kar birlikte hareket etme karar km olsa da baz hanedan
mensuplar iktidar mcadelesi iin Karakoyunlularla bile ittifak iine girmilerdi. Akkoyunlu
birliini oluturan airetler de ehzadeler arasnda blnd. Elinde az kuvvet kalan Ali Bey
Karakoyunlular karsnda durmayarak Amide geri ekildi. Bunun zerine skender Bey
Erzurum bata olmak zere baz topraklar ald bazlarn da yamalad. Ermeniyyede Yakup,
Mardinde Hamza giderek gl konuma gelirken, Erzurumun da Karakoyunlu eline gemesi
zerine Ali Bey zorunlu olarak gneye yneldi.
Gney topraklarn gvence altna almak ve oullarn kurtarmak iin Memlk Sultan
Baybars ile anlamaya alan Ali Bey Harputu geri vermek kaydyla bu anlamaya mazhar
oldu. Dier taraftan kardei Hamza Bey gcn gn getike arttryordu. Karakoyunlu sfahan
Beyin Diyarbakra saldraca haberini alnca Hamza Bey elindeki kuvvetlerle sfahan Bey
ile mcadeleye girdi ve kazand. Bu baarnn zerine ehri almak iin Diyarbakra doru
harekete geti. Ali Beyde olu Uzun Hasan Beyi Diyarbakra gnderdi, Uzun Hasan Beyin
gelmesinden gn sonra Hamza Bey Diyarbakr nlerine geldi. Uzun sre ehrin kuatmasna
dayanan Uzun Hasan Bey Hristiyanlarn ihanet ederek ehir burlarndan birini Hamza Beye
brakmasyla Hamza Bey ieri girdi. Daha fazla dayanamayacan anlayan Uzun Hasan Bey
ehri terk etti. Hamza Bey Diyarbakr ele geirdikten sonra birok Akkoyunlu ehzadesi
tarafndan Ulu Bey olarak tannmtr.
Yurtsuz kalan Ali Bey yardm iin Kemah, Erzincan, Karahisar hkimi olan abisi
Yakupa bavurdu. Fakat Yakup Bey Hamza Beyin karsna kmad. Bunun zerine
oullarndan n Sultan Baybarstan yardm almak amacyla Kahireye gnderen Ali Bey,
Osmanl Devletinin hkmdar olan II. Murada snma talebinde bulunmu ve II. Murad
tarafndan hilat gnderilerek kabul edilmiti. Oullarndan sadece Cihangir Mirza Sultan
Baybarsn yanna gitti, dierleri Adyamanda bekledi. Sultan Baybars bu esnada Cihanah
tarafndan kuatlm olan skenderi kurtarmak iin yola kyordu. Cihangir Mirza, onunla
sefere katlm ve orduyla birlikte Erzincana gelmiti. Erzincan aldktan sonra Sultan
Baybarsn lm haberinin gelmesi zerine Memlk ordusu geri dnd. Bylece Ali Beyin
Memlkllerden yardm alma giriimi de baarszlk ile sonulanmtr. Memlkller
Erzincan Yakup Beyden alarak Cihangir Mirzaya verdiler. Ali Bey Suriyeye giderek
lnceye kadar orada yaad. (1438)
13
1.5.3. Hamza Bey (1438-1444)

Hamza Bey, Ali Beyden sonra Akkoyunlu ynetimini ele alm fakat iktidar boyunca
kardei Ali Beyin oullar Cihangir Mirza, Uzun Hasan, veys ve dier kardei Yakupun
olu Caferin muhalefetiyle uramak zorunda kalmtr. Sultan Baybarstan yardm amacyla
Kahireye giden Cihangir Mirza Baybarstan olumlu yant ald. Aslnda Erzincan Hkimi
Yakup, Diyarbakr hkimi Hamza ve Azerbaycan Hkimi Karakoyunlu Cihanah Baybarsn
bu sefere karkenki hedefidir. Erzincan alndktan sonra Diyarbakr zerine harekete
gemeden Sultan Baybarsn lm haberinin gelmesi zerine Memlk ordusu geri dnmtr.
Bu sefer sonunda Cihangir Mirzann Erzincan ynetimini Memlkler adna yerine getirmesi
ve Yakup Beye de Kemahn idaresi verilmitir (1438). Hamza Bey gcn arttrmak iin
Erzincan ve Kemah zerine sefere kt.
Cihangir Mirza, Uzun Hasan ve Hseyin Erzincanda bulunuyorlard. Hamza Beyin
yaklamas zerine Kemahta bulunan Cafer Beyle anlamaya alt. Fakat Hamza Beyin
kuvvetlerinin ok oluu Cafer ve Cihangir Mirzann kuvvetlerinin korkarak kamalarna sebep
oldu. Fakat Hamza Beyin itaati altndaki baz airet beylerini gcendirmesi bunlarn Cihangir
Mirzaya meyletmesine sebep oldu. Gc artan Cihangir Mirza ve kardeleri Hamza Beyi
yendiler, Hamza Bey Diyarbakra geri ekilmek zorunda kald.
Akkoyunlu Hkmdar olma dncesinde olan Cihangir Mirza kardei Uzun Hasan
Bey ile birlikte Memlk sultanna gitti. Ona maddi destek salayarak hilatler ve altn kll
kemerler veren Memlk Sultan, Diyarbakr zerine sefere kmay dnmediini bu seferi
kendisinin yapmas gerektiini syleyerek Cihangir Mirzaya Urfay verdi. Urfay alan
Cihangir Mirza, Hamza Beye kar hazrlklara giriti. Bu esnada Hamza Beyde Urfay
kuatt fakat alamad. Ertesi yl daha gl ekilde tekrar kuatma fikriyle geri dnd. Hamza
Bey Urfay kuatmak yerine Cihangir Mirzaya bal Fahreddin adnda biri tarafndan
ynetilen Birecike saldrd. Uzun Hasan Bey, orann savunmasyla grevlendirildi ve Hamza
Beyi yenilgiye uratt. Hamza Beyin Urfay kuatmak iin harekete getii haberini alan
Uzun Hasan Bey derhal Urfaya geldi. Uzun Hasan Bey tarafndan yenilgiye urayan Hamza
Bey Mardine oradan da Erzincana gitti. Hamza Bey ksa srede Yakup Beyin elinden
Erzincan ald. Bunun zerine Cihangir Mirza ve kardei Uzun Hasan Bey Mardini
yamaladlar. Urfa kalesine dndkten ksa bir sre sonra Erganiyi yamaladlar. 1439 ile
1444 yllar arasnda be yl boyunca Cihangir Mirza ve Uzun Hasan Beyle mcadele etmek
zorunda kalmtr. Her hlkrda Kemah ve Urfa ehir merkezleri dnda btn Akkoyunlu
topraklarn ele geiren Hamza Bey, gebe ve yerleik airetlerin desteini alarak iktidar
mcadelesinde bulunmutur.1444 ylnda Amidde vefat etmi ve vasiyeti gerei Mardine
defnedilmitir. ldnde hi erkek evlad olmayan Hamza Beyin ahsultan Hanm adnda
bir kz vard.
1.5.4. Cihangir Mirza (1444-1453)

Cihangir Mirza baa geldiinde sadece iktidar mcadelesi ile deil etrafndaki byk
devletlerle de uramak zorundayd. Hamza Beyin lm zerine airetler iktidar
mcadelesinde ikiye blndler. Prnek, Musullu ve Koca Haclular Erzincan Hkimi Hamza
14
Beyin kardei Hasan Beyi, Mamalular ise Urfa Hkimi Cihangir Mirza Beyi
destekliyorlard. Hamza Bey ldkten sonra hzla Diyarbakre hareket eden bu iki gten nce
Cihangir Mirza geldi ve Akkoyunlu tahtna oturdu. eyh Hasan Erzincana geri dnmtr.
Tahta otursa da muhalefetle karlaan Cihangir Mirzann en byk sorunu Timurlu
hkmdar ahruhun lmnden sonra taht kavgasna den veliahtlarn bat tarafna kar
ilgisini yitirmeleri oldu. Bu boluktan faydalanan Osmanl, Memlk ve Karakoyunlular
Akkoyunlularn topraklarn kendi mcadele alanlar hline getirdiler. 1444 senesinde II.
Mehmed Hamza Beye kar Kl Aslana ittifak nermiti. Bu tarihten itibaren Memlkller
ile snr atmalar sklkla yaanmaktadr. Fakat en byk mcadele ezel dmen
Karakoyunlular ile yaplmtr. Karakoyunlu ehzadelerinden Elvend Bey Cihanaha isyan
etmi yenilerek Amide snmtr. Cihanah bu ehzadenin teslimini istemi fakat Cihangir
Mirza teslim etmeyi kabul etmemitir. Bu reddetmeyle Akkoyunlular ile Karakoyunlular
arasnda srecek yirmi yllk bir mcadele balamtr
Karakoyunlu Cihanahn Ermeniyye blgesine saldrmas ve Cihangir Mirzann
amcas Mahmuda yardm gndermemesi Cihangir ile Uzun Hasan Bey arasnda ilk fakat
etkileri uzun srecek bir anlamazla sebep olmutur. Cihangirin yardma gitmemesi
sonucunda Erzincan, Tercan ve Bayburt blgelerinin de Karakoyunlularn eline gemesine
sebep olmutur. Erzincan alan Cihanah burann ynetimini Kara Osman Beyin olu eyh
Hasana vermitir. Cihanah, Elvend Beyin teslimini tekrar istemi fakat Cihangir kabul
etmemitir. Bunun zerine Karakoyunlu komutanlarndan Tarhan Beyin yanna eyh Hasan
da katarak Mardin Urfa zerine gndermitir. Cihangir Mirzann ynetimi altnda olan
airetlerden bazlar eyh Hasan tarafna geince gcn kaybeden Cihangir, Memlk snrna
snmtr. Memlkller Cihangir Mirzaya snma hakk vermediler. Mardinde
Karakoyunlular tarafndan kuatlan Cihangir Mirzann tek dayana Ergani-ermik
blgesinden toplad ordusu ve kardei Uzun Hasan Beydir. Uzun Hasan Bey kuatmay
yararak Urfaya doru yrd ve ehre girdi. Daha sonra kendisine destek veren airetler
yardmyla Karakoyunlu Komutan Rstemi yendi ve Amidde skm durumda bulunan
Rstemi kurtard.
Uzun Hasan Bey ermik blgesini Karakoyunlulardan kurtarmak iin mcadele
ederken, Cihangir Karakoyunlulara eli gndererek Karakoyunlu hkimiyetini tanyarak
Mardine ekileceine dair anlama imzalad. Bu anlama ile yllardr sregelen AkkoyunluKarakoyunlu mcadelesinde Akkoyunlular malup olduklarn kabullenmi oluyorlard. Bu
anlamadan sonra Uzun Hasan ile Cihangir arasndaki anlamazlk daha da artt. Uzun Hasan
bu hkimiyeti tanmad ve Akkoyunluyu destekleyen airetlerden birounun desteini alarak
mcadeleye devam etti. Dokuz yl hkmdarlk yapan Cihangirin zaman karklklar ve
byk tehlikelerle gemitir. Hkmdarl kaptrmay bir trl iine sindiremeyen Cihangir
Mirza bu uurda Karakoyunlularla bile anlama imzalam ve onlarn hkimiyetlerini
tanmtr. 1468 ylnda vefat etmitir. Mardinde yaayan Bayndrllarn bu kolu Tebrize
gitmeyip 1508de devletin yklmasna kadar blgede hkim olmulardr.
15
Uygulamalar
1)
Akkoyunlu oymaklarnn Anadoluda bulunduklar corafyay inceleyiniz.
2)
Akkoyunlularn hizmet ettikleri beyliklerin hkimiyet alanlarn inceleyiniz.
3)
Akkoyunlularn beylik hline gelmesini oluturan sebepleri inceleyiniz.
16
Uygulama Sorular
1)
Akkoyunlu Beyliini oluturan en gl oymaklar hangileridir?
2)
Akkoyunlularn Anadoluya gelilerinde Bayburtu yurtluk olarak tutma
sebepleri nedir?
3)
Akkoyunlularn emirlik dnemi hangi olaydan sonra ortaya kmtr?
4)
Akkoyunlularn beylik hline gelmesindeki faktrler nelerdir?
17
Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde Anadoluda kurulan beyliklerden nemli bir tanesi olan Akkoyunlu
Beyliinin menesini, onu meydana getiren oymaklar tespit ettik. Ayrca zamanla gcn
arttran Akkoyunlu liderlerinin emirlik yapmalar bu srete balarnda bulunan liderleri ve
yaptklar mcadeleyi grdk. Akkoyunlu emirlerinin Anadoludaki siyasi olaylardan
yararlanarak glerini daha da arttrarak Akkoyunlu emirliini bamsz beylik hline nasl
getirdiklerini rendik.
18
Blm Sorular
1)
ikilidir?
Akkoyunlu oymaklar arasnda en etkin olan oymaklar aadakilerden hangi
a)
Prnek-Avarl
b)
Prnek-emigezekli
c)
Aaerili-Musullu
d)
Musullu-Prnek
e)
Aaeril-Avarl
2)
Akkoyunlularn Anadolu corafyasndaki ilk yerleim yeri neresidir?
a)
Diyarbakr
b)
Bayburt
c)
Erzurum
d)
Konya
e)
Mu
3)
Trabzon Rum mparatorluu ile ilk iliki iine giren Akkoyunlu beyi kimdir?
a)
Tur Ali Bey
b)
Kutlu Fahreddin Bey
c)
Uzun Hasan Bey
d)
Cihanah Mirza
e)
Hamza Bey
4)
Bayburt- Pulur-Sinr blgesini ilk defa ikta olarak alan Akkoyunlu beyi kimdir?
a)
Tur Ali Bey
b)
Ahmed Bey
c)
Kutlu Fahreddin Bey
d)
Kara Ylk Osman Bey
19
e)
Uzun Hasan Bey
5)
Aadaki ittifaklardan hangisi yanltr?
a)
Akkoyunlu-Kad Burhaneddin
b)
Akkoyunlu- Mutahharten
c)
Akkoyunlu-Timur
d)
Timur-Mutahharten
e)
Akkoyunlu-Osmanl
6)
Ankara Savandan sonra Anadoluda oluan kargaay frsat bilerek
Akkoyunlu Beyliini kuran kimdir?
a)
Uzun Hasan Bey
b)
Kara Ylk Osman Bey
c)
Ahmed Bey
d)
Fahreddin Kutlu Bey
e)
Tur Ali Bey
7)
Akkoyunlu Beyi Ali Beyin Osmanl Sultan II. Murada snmasna sebep
aadakilerden hangisidir?
a)
Timurun gl bir orduyla Anadoluya gelmesi
b)
Memlk Sultan ile savamak istememesi
c)
Kad Burhaneddinden korkmas
d)
Kardei Hamza Bey ile girdii taht mcadelesinde yurtsuz kalmas
e)
Mool istilas
8)
Cihangir Mirza ile kardei Uzun Hasan Beyin aralarnn bozulmasna sebep
a)
Cihangir Mirzann Dyarbakra saldrmas
b)
Cihangir Mirzann ahruh ile anlamas
nedir?
c)
gitmemesi
Cihangir Mirzann Karakoyunlulara kar amcas Mahmud Beye yardma
20
d)
Taht mcadelesine girimeleri
e)
Cihangir Mirzann Uzun Hasan ldrmek istemesi
9)
Karakoyunlularn hkimiyetini tanyan bey kimdir?
a)
Uzun Hasan Bey
b)
Hamza Bey
c)
Fahreddin Kutlu Bey
d)
Yakup Bey
e)
Cihangir Mirza
10)
ahruhun lmnden sonra Akkoyunlu topraklar zerinde hkimiyet
mcadelesi veren devlet hangi kta doru olarak verilmitir?
a)
Osmanl Devleti-Timur-Karakoyunlu
b)
Osmanl- Karakoyunlu- Memlk
c)
Memlkller-Karakoyunlular Timur
d)
Karakoyunlular-Kad Burhaneddin- Memlk
e)
Memlk-Kad Burhaneddin- Timur
Cevaplar: 1) d, 2) b, 3) a, 4) b, 5) e, 6) b, 7) d, 8) c, 9) e, 10)b
21
2. BEYLKTEN DEVLETE GE VE ALTIN A (1453-1473)
22

2.1
Uzun Hasan Dnemi (1453-14676)
2.2
Uzun Hasan- Fatih Sultan Mehmed Mcadelesi
2.3
Uzun Hasan- Karakoyunlu Mcadelesi
2.4
Uzun Hasan- Timur likisi
2.5
Uzun Hasan- Memlk Devleti likisi
23

1)
Akoyunlularn Uzun Hasan dneminde zirve dnemlerini yaama sebepleri
2)
Uzun Hasann Osmanl Devleti ile sregelen rekabetinin sebepleri nelerdir?
nedir?
3)
Uzun Hasan-Fatih
mparatorluunun yeri nedir?
4)
Sultan
Mehmed
mcadelesinde
Trabzon
Rum
Uzun Hasann Timur ile olan ilikisi nasldr?
24

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Uzun Hasan Dnemi
Uzun Hasann Akkoyunlu Okuma, aratrma

Beyliini byk bir devlete
nasl tadn renmek
Otlukbeli Sava
Uzun Hasan ile Fatih Sultan Okuma, aratrma

Mehmed Mcadelesi ve
Otlukbeli savan renmek
Uzun Hasan-Timur Devleti Uzun

Hasann
Timur Okuma, aratrma
likisi
Devleti ilikisi ve bu ilikinin
AkkoyunluOsmanl
ilikisine
yansmalar
hakknda bilgi sahibi olmak
Uzun Hasan Memlk Devleti Uzun Hasann Memlk Okuma, aratrma
likisi
Devleti ile olan ilikileri
25
Anahtar Kavramlar
Otlukbeli Sava
Uzun Hasan
Fatih Sultan Mehmed
26
Giri
Uzun Hasan, Akkoyunlu Beyliinin bana getikten ksa bir zaman sonra kk bir
beylik olan Akkoyunlular byk bir devlet oldular. Bu blmde Uzun Hasann ayn corafyada
girdii siyasi ilikileri inceleyerek devletin bymesini, dier devletlerle olan mcadele ve
ittifaklarn renecek ve Akkoyunlu devletinin zirve dnemi olan Uzun Hasan Dnemi
incelenerek Akkoyunlu Devleti anlalmaya allacaktr.
27
2.1. Uzun Hasan Dnemi

Hasan Bey, kardei Cihangir Mirzann Karakoyunlular ile anlama imzalamasyla
kardeinden yolunu ayrdn da 28 yandayd. Cihanahn aataylar ile uramasn frsat
bilerek Erzincan, byk amcas Ahmed Beyin olu Kl Aslann elinden almaya alt. Bu
esnada Van Gl ve evresini yamalamas, Kl Aslan ve Nkerlerini esir almas onun
hretini daha da arttrmtr. emigezek Hasan Beyi itaat altna almak iin bu yrede
bulunduu esnada kardei Cihangirin Amidden ayrlp Karaca Daa gittiini renince krk
nkeri ile klk deitirerek ehre girdi. ehirde emirlerden hibiri olmad iin buray
kolaylkla ele geirdi. (1452) Cihangir iin Mardine gitmekten baka are kalmamt. Uzun
Hasan Beyin zaferleri ve n artmasnn yannda Karakoyunlulara kar mcadele etmesi dier
Akkoyunlu airetlerini onun yanna ekti.
Hasan Beyin ilk ii kardeleri Cihangir Mirza ve Urfa hkimi veys ile mcadele
etmek olmutur. Urfay veysin elinden ald fakat Mardin Kalesinin ok korunakl
olmasndan dolay Mardini ele geiremedi. Kardei Cihangir ile birok mcadeleye giriti.
Hatta bu mcadeleye Cihanah mdahil olmutur. Hasan Bey Kardei ile grnrde bartktan
sonra Srmel ukur tarafna giderek Ayinlu Arab ah Beyin ordusunu basm ve onu Gence
taraflarna gitmeye zorlamtr. Bu esnada Karakoyunlu hkmdar Cihanah Acem Irakn
aataylarndan elinden almak iin onlarla mcadele ediyordu. Uzun Hasan, bu durumu frsat
bilerek Karakoyunlularn idaresinde bulunan Erzurum ve Bayburt yrelerini yamalad. Bu
yamalar onun hem maddi kuvvetini hem de nn arttrmtr. Hanedan yelerinin birou
onun hkimiyetini tanmtr. Fakat Cihangir Bey, Uzun Hasan Beyin basksndan kurtulmak
iin Cihanahtan yardm istedi. Cihanah Akkoyunlu elinin padiahln ve Erzincann
idaresini ona verdi. Bu durumun da Uzun Hasan Beyi engellememesi ve kardei veys ile
birlikte Cihangirin tekrar Cihanahtan yardm istemesi zerine Cihangirin yanna
Azerbaycan askeri ile birlikte Rstem komutasnda iyi bir ordu verdi ve Uzun Hasan Beyin
zerine gnderdi. Hasan Bey Rstem Beyi Amid yaknlarnda az sayda kuvvetiyle ar bir
malubiyete uratt. (1457) Bu savata bata Rstem Bey olmak zere birok Karakoyunlu
komutan ldrld ya da esir alnd. Cihangir Beyin idaresinde olan askerlerin ou Uzun
Hasan Beyin idaresi altna girince Cihangir Bey Uzun Hasann hkimiyetini tanmak zorunda
kald ve lmne kadar sadakatle hizmet etti. (1469)
Amid muharebesinde byk bir zafer kazanan Uzun Hasan Bey nn, ann ve
etrafndaki asker saysn arttrmt. 1458 ylnda Grcistan tarafna sefer yapan Uzun Hasan
Bey Memlk Sultanna gnderdii mektupta bu seferde alt kale aldn bildirmiti. 1461-62
ylnda ayn lkeye bir sefer daha dzenledi. Aslnda dedesi Kara Ylk Osman Bey gibi
Komnenler hanedanndan bir kzla evlenen Uzun Hasan Bey, Osmanl Devletinin hkmdar
Fatih Sultan Mehmed Hann Trabzon Pontus Rum mparatorluunu ykmasn
engelleyememiti (1461). 1462 ylnda Hsn Keyfa ehrini fethederek Eyybi hkimiyetine son
veren Uzun Hasan Bey ayn yl Cihanahn tasdiki ile Bayburt ehrini topraklarna katt.
Kendisine snm olan Karaman olu shak Beye (1464-1465)Karaman li hkmdarln
temin etti. Ayn yl Dulkadiroullarnn topraklarna giren Uzun Hasan Bey Melik Arslan
Harputu kendisine teslim etmeye mecbur brakt. (1465) Bu baarlar sayesinde Hasan Bey
28
spirden Urfaya, ebinkarahisardan Siirte kadar uzanan blgeyi Akkoyunlu lkesi hline
getirdi.
Erzurum Uzun Hasan Beyin hkimiyet alan dnda kalmt. Karakoyunlu Hkmdar
Cihanah bu esnada olu Badat Hkimi Pir Budakn isyann bastrmaya alyordu.
Cihanahn Pir Budak isyann bastrdktan sonra Akkoyunlu zerine saldrmas kuvvetle
muhtemel olduu halde, Uzun Hasan Bey Pir budakla ittifak iine girmemitir. Bunun sebebi
Uzun Hasan Bey her ikisi de Karakoyunlu olan bu iki idareciyi deimez dman olarak kabul
etmesidir. Gerekten de Cihanah Olu Pir Budakn isyann bastrdktan sonra kalabalk bir
ordu ile Akkoyunlularn zerine doru harekete geti. Karakoyunlu Cihanahn bu seferden
gayesi Uzun Hasana hkimiyetini kabul ettirmekti. Bu yzden Cihanah sefer esnasnda rahat
hareket etmi konaklad yerlerde zaman zaman elenceler tertip ettirmitir.
Uzun Hasann sava taktii vur-ka ile Karakoyunlar ypratma stratejisine
dayanmaktadr. Nitekim ekim ay geldiinde Karakoyunlular iin elle tutulur bir baar
kazanlamad iin beyler ve askerler lkelerine dnmek istiyorlard. Cihanah Mirza seferi
gelecek bahara brakarak askerlerin beylerin birouna dnemleri iin izin verdi, kendisi,
oullar, baz beyleri, yaknlar ve az sayda asker ile arkadan yola kt. Bugnk Bingl
vilayetinin Sancak nahiyesinde adrlar kurularak yerleildi. Dmann gelmesi gibi bir ihtimal
dahi olmad dnldnden dmann ne yaptn renecek keif birlii dahi
oluturulmad. Fakat Uzun Hasan Bey, Cihanah yakn takip ettiriyordu ve ad geen mevkisi
de elence ile megul olan Cihanahn ordughn 6000 adamyla baskna uratt. Cihanah
Mirza ldrld, iki olu, beyleri ve naklar esir edildi (1467). Cihanahn yerine geen olu
Hasan Ali Uzun Hasana kar yapt savata yenildi (1468). Hasan Alinin kesin olarak
bertaraf edilmesi (Nisan-Mays 1469), Kirmann fethi (ayn ay) ve Badatn ele geirilmesi
(1470) ile Akkoyunlu mparatorluu kurulmu oldu. mparatorluun hududu batda Sivasn Su
ehrinden balayarak Kirmnn Narmasir ehrine kadar uzanyordu.
2.2. Uzun Hasan-Fatih Sultan Mehmed likisi

XV. yy ortalarnda Osmanl Hkmdar Fatih Sultan Mehmed ve Akkoyunlu
Hkmdar Uzun Hasan arasnda Anadoluya hkim olmak iin iddetli bir mcadele balad.
stanbulu fethederek imparatorluun merkezini buraya tayan Fatih, Balkan corafyasn da
kendine gre dzenledikten sonra Anadoluya ynelerek Anadolu topraklarn kendi hkimiyeti
altna almak iin almalara balamt. Benzer ekilde Uzun Hasanda Anadolunun dou
blgelerini ele geirmi, rann bat paralarn ve Azerbaycan hkm altna alp byk bir
devlet oluturduktan sonra kendisini Timurun mirass olarak grmeye balamtr. Her iki
hkmdar da kendini Trk leminin en byk hkmdar olarak grmekte ve blge zerinde
hkimiyet hakk iddia etmekteydiler.
Uzun Hasan-Fatih mcadelesinde Uzun Hasann mttefik olduu devletler de bu
mcadelenin anlalmas asndan gereklidir. Uzun Hasan Trabzon-Rum Devleti, Venedik ve
Karamanl Beylii ile yakn iliki iine girmitir. Byk dedesi Kutlu Beyin Trabzon-Rum
prensesi ile evlenerek balatt yakn akrabalk ilikisi yllar iinde yeni akrabalklar kurularak
devam etmekteydi. Akkoyunlu-Trabzon Rum mparatorluu ilikileri iyi minval zereydi. Fatih
29
Sultan Mehmedin Trabzon Rum mparatorluu zerindeki basksn arttrmas Rum

mparatorluunu Uzun Hasana daha da yaklatryordu. Fatih Konstantinopolisi fethettikten
sonra Konstantinopolisten ayrlan birok Rum, Trabzon-Rum mparatorluuna snd. Bu
durum Trabzon-Rum mparatorluunu Rumlarn yeni hamisi konumuna tamaktayd. Fatih
Sultan Mehmed hem Anadolu topraklarnda kendi hkimiyeti kurmak hem de bu hamilii
ortadan kaldrmak amacndayd.
1456 ylnda Rafzi Trkmenleri etrafna toplam olan eyh Cneyd Trabzon
mparatorluu topraklarna girerek Aka-kaleyi alm ve baz yerleri yamalamt. Trabzonu
kuatt fakat ehri teslim alamad. Bu esnada Rum Beylerbeyi Hzr Bey eyh Cneydi
Komnenoslulara ait blgelerden karmak iin Osmanl kuvvetleriyle Trabzona doru yola
kt. Bu sefer neticesinde mparator Kalo oannes senede 2000 altn hara vermeyi kabul
etmiti. Kardei David bir heyetle stanbula gittiinde ise miktar 3000 altna kartlmt.
Bunun sonucunda mparator devletinin tehlikede olduunu anlam ve Osmanl Devletine
kar mttefik arayna girmitir.
Uzun Hasanla anlaan Trabzon-Rum mparatoru Kz Katherinay Uzun Hasanla
evlendirmi ve eyiz olarak da Kapadokiay vermitir. Kurulan akrabalk sonucunda mparator
David, Uzun Hasana eli gndererek Osmanl Devletine demek zorundu olduu haracn
kaldrlmas iin istekte bulunmasn rica etti. Bunun zerine Uzun Hasan 1459 ylnda Osmanl
Devletine eli gndererek Trabzon-Rum mparatorluunun verdii haracn kaldrlmasn
ayrca Osmanl Sultanlarnn eskiden beri Akkoyunlu hkmdarlarna veregeldikleri fakat
Timurun lmnden sonra yerine getirmemi olduklar yllk balar toptan Diyarbakra
gndermesini istedi.
Uzun Hasan elinin stanbuldan eli bo dnmesi zerine olu Uurlu Mehmedi
Koyulhisar Kalesini zapt etmeye gnderdi. stanbuldan Tokat, Erzurum ve Trabzona ulaan
anayol zerinde bulunan ve ne Osmanl ne de Akkoyunlulara ait olan bu mevkisi ulamda kilit
noktalardand. 2000 kiilik bir Osmanl birlii Koyulhisar kalesine ulat ve oray ele geirdi.
Kn bastrmasyla geri ekilen Akkoyunlular ertesi yl Uzun Hasan nderliinde byk bir
orduyla Koyulhisar nlerine geldiler. Uzun Hasan, Osmanl zerine yrmeyi dnse de Fatih
Sultan Mehmedin elilerle gnderdii bar teklifini kabul etti. Bylece iki devlet arasnda
sava nlenmi oldu. (1460)
Fatih Sultan Mehmed bu esnada Mora despotluu ile uramaktayd. Trabzon Rum ve
Uzun Hasan meselesini daha elverili bir zamanda halletmeye karar vermiti. Nitekim Mora
Despotlarna etkisiz hle getirdikten ve Arnavutlarn ba skender Bey ile bar anlamas
imzaladktan sonra Trabzon zerine sefere kt. nce Koyulhisar kalesini ald ve Trabzon
zerine yrmeye devam etti. Uzun Hasan sefer mani olmak iin amcasnn olu Hurit Beyi
Osmanl ordusuna bozgun yapmakla grevlendirdi fakat Gedik Ahmed Paa Hurit Beyi
bozguna uratt. Karakoyunlular ve Timurlarn saldr tehlikesi ve Uzun Hasann ordusunun
Osmanl ile savamaya henz hazr olmamas dolaysyla Uzun Hasan Osmanl ordusu Erzincan
taraflarndayken bir eli heyeti gnderdi ve bar talep etti, anlamay kabul eden Fatih ksa bir
sre iinde Trabzon-Rum mparatorluunu kuatt ve ehri teslim ald. (1461)
30
Uzun Hasan Beyin amac Trabzon-Rum devletini korumak ve ihtiyac olan Karadeniz
sahil blgesinin Osmanl Devletinin eline gemesini nlemekti. Trabzon Rum
imparatorluunun Uzun Hasan yannda Bat devletleri ve Karaman Beylii ile ittifak kurma
almalar grlmektedir. Uzun Hasan da mttefiklerdendir ve Trabzon Rum mparatorluu
ykldktan sonra bile ittifaklar devam etmitir. Uzun Hasan, Fatih Sultan Mehmedi
yenebileceini dnmektedir. Venedik Osmanly yenebilecek olan bu devletle 1461den
itibaren yakn iliki iindedir. Osmanl Devletine ve Memlklere kar ittifak olan bu iki devlet
1463te anlama imzalamlardr. Uzun Hasan Rodos valyelerine ve Kbrs kralna mektup
ve eliler gndererek Osmanl Devletine kar anlamak ve birlikte hareket etmeyi teklif etti.
Uzun Hasan Hallardan silah, top, top dkecek ustalar istiyordu. Venedik senatosu Uzun
Hasann isteklerini kabul etti ve drt kadrgay Karaman sahillerine gnderdi. Uzun Hasan
bunlar oradan teslim alacakt fakat Osmanllar Karaman sahillerini ele geirince Uzun Hasan
bunlar alamad.
Uzun Hasan Osmanldan kaarak kendine snan beyleri himaye etmektedir.
sfendiyarolu Kzl Ahmed Bey ve karaman oullar en bata gelen isimlerdir. Uzun Hasan
Osmanllarn glerini blebilecek ve onlar karada denizde megul edecek her trl devletle
ittifak ierindeydi. zellikle Osmanl Beyliinin ok uratran Karamanoullar beylerine her
frsatta destek kmaktayd. 1464te vefat eden Karamanolu brahim Beyin lm ile ortaya
kan Karaman Veraseti meselesiyle yakndan ilgilenmitir. shak Beyin yardm ricasn kabul
ederek taht mcadelesinde onu destekleyerek tahta gemesini salamtr. Fakat Fatihin
Halaolu Pir Ahmed Beye yardm etmesiyle yenilen shak Bey Uzun Hasana snmtr.
Daha sonra Fatihe isyan eden Pir Ahmedte yine Uzun Hasana snmtr.
Uzun Hasan Fatihe Karamanolunun affedilmesi iin bir eli gnderirken ayn
zamanda 30000 kiilik bir orduyu Karaman topraklarna sevk etti (1472). Karamanolu Kasm
ve Pir Ahmed Beylerde bu kuvvetlerle birlikteydi. Bu kuvvetler Erzincana geldiklerinde
Amasyada bulunan ehzade Bayezida Dulkadirolu Kl Arslan babasnn yerine
oturtmaya gidiyoruz eklinde belirttikleri msaade almaya ynelik bir mektup gnderdiler.
Fakat Tokatta oturan Rum Beylerbeyi arabdar Hamza Bey bu mektup ehzade Bayezidin
eline gemeden izin verdi. Mdafaasz olarak snr geen kuvvetler Tokat yamalayp, yakp
yktlar. Akkoyunlu kuvvetlerinin kumandan olan mer Bey kendisi buradan Diyarbakra
dnd. Yusuf Mirzay on bin kiilik kuvvetle Karamana gnderdi, bu kuvvetler Kayseriden
balayarak Karaman ve Hamideli taraflarn elde ettiler. Karaman valisi ehzade Mustafa,
Konyay terk ederek Afyonkarahisara ekildi.
Bu haber Fatih Sultan Mehmede ulatnda Sultan hemen sefer hazrlklarn
balatarak sefere kmaya niyetlense de k aylar geldii iin sefer bahara ertelendi. ehzade
Mustafa Uzun Hasann gnderdii kuvvetlerle savamak iin destek kuvvet istedi. Anadolu
Beylerbeyi Davud Paa kuvvetleriyle ehzade Mustafaya destek iin gnderildi. Yusufa
Mirza ile Kreli taraflarnda karlaan ehzade Mustafa Akkoyunlu kuvvetlerini bozguna
uratt. Yusufa Mirza yakaland, Pir Ahmed Bey ve Kzl Ahmed Bey Uzun Hasann yanna
snd. (1472)
31
Uzun Hasan Fatihe Kapadokya ve Trabzonun kendisine terkedilmesini isteyen bir

name gnderdi. Zaten gergin olan ilikileri daha da geren bu nameden sonra Fatih aka
baharda sava iin geleceini Uzun Hasana name ile bildirmiti. 1473 baharnda 150.000
kiilik orduyla sefer kan Fatih uzun sre Uzun Hasann yerini tespit edemedi. Uzun Hasan
Frat nehrinin karsnda Osmanllarn karsna kt hatta burada nehri geen nc birliklerden
Murat Paa ve Mahmut Paann kuvvetlerini bozguna uratt. Fakat orada byk bir mcadele
olmamtr. Uzun Hasan 300.000 kiilik ordusuyla Fatihi Erzincan dolaylarnda karlama
niyetindeydi. ki ordu 11 Austos aramba Gn Otlukbeli mevkisinde karlatlar. Yaklak
sekiz saat sren savatan Osmanllar zaferle ktlar. Uzun Hasann top ve ateli silahlara sahip
olmamas gvendii mttefiki Venedikin de Uzun Hasana gerekli tehizat ve yardm
ulatramamas bu savata yenilmesinde nemli faktrlerdir. Oullarndan Zeynel Mirzay bu
savata kaybetmitir. Osmanllar Akkoyunlular takip etmediler, Akkoyunlular da Koyulhisar,
Karahisar ve Niksar dnda nemli bir toprak kaybetmemitir. Uzun Hasann lmeden nce
oullarna Osmanl ile savamamalarn vasiyet etmitir.
Otlukbeli Savandan sonra Akkoyunlular ite ve dta g ve prestij kaybetmilerdir.
Akkoyunlular Anadolu Beylikleri ve Memlk iin korkulu bir g olmaktan kmlar ve
batllar iin de mttefik olarak nemlerini kaybetmilerdir. Otlukbeli savandan sonra merkezi
idare sarslm, airetlerden bazlar isyan etmitir. zellikle douyu Halep, am, Beyrut ve
Bursa gibi ticari merkelere balayan yollar kontrolleri altnda tutan krt airetler isyann ban
ekmitir. Savalarn ar yk ve ekonomik zenginliin adaletsiz dalm halk ve ayanlar
arasnda honutsuzlua sebep olmutur. Uzun Hasan Otlukbeli savandan sonra iteki isyanlar
bastrma, i gvenlii salamak ve ekonomik dzelmeyi salama almalarna arlk
vermitir.
Uzun Hasann en byk olu Uurlu Muhammed babasna kar isyan balatt. Aslnda
tahta en yakn aday olan Uurlu Muhammedin farkl anneden olma iki erkek kardei vard bu
iki erkek kardein annesi olan Selukah Begm kendi evlatlarna that yolunu amak iin siyasi
kulisler gerekletiriyordu. 1474-1477ortalarna kadar sren bir kriz balad. Selukah Begm
ve onu destekleyenler olu Halilin tahta kmasn istiyor, bata Urfa Valisi amcas veys
olmak zere taradaki airet liderlerinin bazlar da Uurlu Muhammedi istiyordu. Muhammed
kardei Halilin hkimiyetinde olan iraz ele geirdi fakat Uzun Hasann Tebrizden
gnderdii kuvvetler karsnda tutunamad. Badat Hkimi kardei Maksut Mirza bekledii
destei kendisine vermeyince Urfaya amcasnn yanna geti. Memlklerle kurduu ittifak
Uzun Hasan bozguna uratnca son are Osmanl Devletine snd. Fatih kz Gevherah ile
Muhammedi evlendirdi uzun Hasan nc Grc seferini yaparken hastaland (1477). Bu
durum taht kavgalarn tekrar hzlandrd. Dnemin byk komutanlarndan Erzincan Valisi
Bayndrl Emir Bey, Uzun Hasann ldn ve Uurlu Muhammedin tahta gemesine
yardm edeceini syleyerek onu Erzincana davet etti ve burada ldrd. Bunun zerine Fatih
kz ve torunu Ahmedi stanbula geri ard. leride Gde Ahmed adyla Akkoyunlu tahtna
oturacak olan Ahmed Fatihin torunudur.
32
2.3. Uzun Hasan-Karakoyunlu Mcadelesi

Uzun Hasan Beyin genilemesi nndeki en byk engel kadim hasmlar olan
Karakoyunlulard. Her ne kadar 1457de Amid nlerinde aldklar yenilgiden sonra
Karakoyunlular Uzun Hasan ile mcadeleye girmiyorlarsa da onu kendi itaatleri altnda grmek
istiyorlard. te ve dta byk sorunlarla uraan Karakoyunlu hkmdar Cihanah Mirza
1461de bir Uzun Hasana bir eli gndererek bar teklif etti. Bir yandan douda aleyhine
genileyen Timurlulara kar mcadele ederken, dier yandan oullar Pir Budak ve Pir Alinin
isyanyla urayordu. 1467de Pir Budak bertaraf ettikten sonra bar anlamasn bozarak
1467de Uzun Hasann zerine saldran Cihanah yenildi ve hayatn kaybetti. Bylece
Karakoyunlu tahtnda balayan kavgadan faydalan Uzun Hasan Karakoyunlu topraklarn kendi
hkimiyeti altna ald. 1470 ylnda Badat da alarak geni bir corafyaya sahip oldu.
Karakoyunlular ortadan kaldrdktan sonra devletin merkezini Diyarbakrdan Tebrize tad.
2.4. Uzun Hasan-Timurlu likisi

Timurlular ile Akkoyunlular her zaman iyi ilikiler iinde olmulardr. Hatta Timur
Anadoluya geldiinde Osmanlya kar rehberlik yapan Akkoyunlu idarecilerine Timur Amidi
vermiti. Bu iyi ilikiler Karakoyunlularn yklmasyla Akkoyunlu ve Timurlular arasnda
hkimiyet alan mcadelesiyle bozuldu. Karakoyunlularn yklmasn haber alan Timur
Hkmdar Ebu Said Akkoyunlularn daha fazla bymesine engel olmak iin hemen bir ordu
hazrlad. Uzun Hasann annesini gndererek bar imzalama teklifini geri evirerek
Azerbaycana girdi. Ebu Said Uzun Hasana mektup gndererek Kara Ylk Osman Beyin ve
atalarnn Timurlulara balln hatrlatarak Azerbaycan blgesinden ekilmesini istedi fakat
Uzun Hasan bunu kabul etmedi. Uzun Hasan Ebu Saidi Karabada kuatt ve erzak teminini
keserek onu zor durumda brakt. Askerleri isyan etmeye balayan Ebu Said 1469da Horasana
dnerken yolda baskna urad. ehzade Sultan Halil ve Zeynel tarafndan yakaland.
Aralarnda dmanlk bulunan Yadigr Muhammed ahruha teslim edildi ve onun tarafndan
idam edildi. Uzun Hasan Timurlu topraklarnda da hak iddia etmeye balad. nndeki en
byk engel Yadigr Muhammed b. ahruh ve Hseyin Baykarayd. 1469 ylnda Uzun Hasan
Yadigr Muhammed ahruha kar mttefik oldu ve Hseyin Baykara Uzun Hasann
vasalliini kabul etti. Yadigr Muhammed ahruhun i muhalefetle bir gece darbesiyle
indirilerek yerine Hseyin Baykara geirildi ve Hseyin Baykara Akkoyunlu vasalliini tand
(1471).
2.5. Uzun Hasan-Memlk Devleti likisi

XIV. yzyldan itibaren iliki iinde olan Memlkler ve Akkoyunlular kimi zaman dost
kimi zaman dmanlk iinde olmulardr. Hatta bir dnem Ali Bey, Memlk vesayetini
tanmt. Btn mcadeleler ramen Akkoyunlular ile Memlkler arasnda Frat doal snr
olarak kalmt. Uzun Hasan Bey dneminde Memlklerle ilikiler gerginleti. 1461 ylnda
Hokadem zamannda Memlk valisi Canm el-Eref isyan etti ve onunla iyi geinen Uzun
Hasann ona destek verildii zannedildi. Hokadem Erefi ve su ortaklarn ortadan
kaldrmak iin ordu gnderdiini renen Uzun Hasan Erefi ldrtt ve sorun halloldu. 1464
33
ylnda Pazuki Krtleri Halep-Erzincan yolunu kontrol eden ve Memlk hkimiyetinde bulunan
Gerger ehrine saldrdlar. ehri yamalayan ve valiyi ldren Pazuki Krtleri ehrin anahtarn
Uzun Hasana getirdiler. Fakat Karamanolu brahim Beyi lmesi o topraklarda hkimiyet
mcadelesine girecekleri Osmanllara kar Memlk ve Akkoyunlular birbirine mttefik
klmtr. Uzun Hasan Gergeri Hokademe geri vererek karlnda Harputu istedi.
Hokadem, Osmanllarn Dulkadirli topraklarna saldrmas yznden Akkoyunlular ile
mttefik olmu, Akkoyunluda Osmanlya kar yalnz kalmama siyasetini takip ediyordu.
1470 ylna gelindiinde Uzun Hasan kendisini blgenin nemli glerinden sayyordu,
bu Osmanl ve Memlk ile mcadele etmek anlamna gelmekteydi. Memlklerle asl mcadele
sebebi Osmanllara kar mttefik olduu Venedikin gnderecei yardmlar alabilmek iin
Akdenize alan koridor ihtiyacndand. Uzun Hasan Memlk valilerini tehdit ve taciz etmeye
balad. Ayn zamanda Dulkadiroullarna mektup gndererek kendisine balanmasn
istiyordu. Uzun Hasan slamn kutsal Beldeleri Mekke ve Medine zerinde hak iddia ederek
Mekkede kendi adna Hadimul-Haremeyn-i erifeyn eklinde hutbe okuttu. 1472 de
Memlk zerine harekete geti fakat o esnada Osmanl tehlikesinin bagstermesi zerine
komutay olu Uurlu Muhammede brakt. O da Memlk Komutan Yabek karsnda
tutunamayarak Urfaya geri ekildi.
Uzun Hasan 1475 ylnda olu Uurlu Ahmedin isyann bastrmak iin son kez
Memlk topraklarna girdi. Uurlu Muhammedin stanbula gitmesiyle daha fazla ilerlemeden
ve siyasi krize sebep olmadan Memlk topraklarndan ayrld.
34
Uygulamalar
1)
Uzun Hasan ile Fatih Sultan Mehmed arasndaki mcadele hakknda Osmanl
kaynaklarn okuyunuz.
2)
Uzun Hasan dneminde fethedilen topraklar harita zerinde inceleyiniz.
35
Uygulama Sorular
1)
Uzun Hasann beylikten devlete gei srecindeki etkisi nedir?
2)
Uzun Hasan-Fatih Sultan Mehmed mcadelesinin sebepleri nedir?
3)
Uzun Hasann siyasi hamlelerinin Anadoludaki yansmalar nedir?
36

Bu blmde Uzun Hasann Akkoyunlu Beyliinin bana getikten sonraki siyasi
admlarn ve bu admlarn sonucunda ortaya kan gc azmsanmayacak olan Akkoyunlu
Devletinin ortaya k ve siyasi arenadaki etkilerini rendik. Uzun Hasann etrafndaki
devletlerle kurduu siyasi ilikiler ve bu ilikilerin yansmasn deerlendirdik.
37
Blm Sorular
1)
Akkoyunlu airetlerinin Uzun Hasan Beyin etrafnda toplanma sebebi
aadakilerden hangisi deildir?
a)
Karakoyunlular ile ittifak kurmayarak onlarla mcadele etmesi
b)
Girdii mcadeleleri kazanarak ksa zamanda ganimet ve n kazanmas
c)
Arkasnda Timurlu destei olmas
d)
Amidi (Dyarbakr) almas
e)
Parlak bir komutan ve iyi devlet adam olmas
2)
Uzun Hasann, Karakoyunlu Sultan Cihanahn olu Pir Budak isyanna
destek vererek Karakoyunlu gcn blmeyi dnmemesin nedeni nedir?
a)
Cihanahtan korkmas
b)
Osmanl Devletinden ekinmesi
c)
Memlkllerin istememesi
d)
Karakoyunlular ile aralarndaki kadim dmanlk
e)
Karakoyunlularn toprak btnln savunmas
3)
Karakoyunlular Devletini kim ykmtr?
a)
Pir Budak
b)
Cihangir Mirza
c)
Fatih Sultan Mehmed
d)
Hokadem
e)
Uzun Hasan
4)
Aadakilerden hangisi Fatih Sultan Mehmed ile Uzun Hasan mcadelesinin
sebeplerinden deildir?
a)
Fatih Sultan Mehmedin taht mcadelsinde Cihangir Mirzay desteklemesi
b)
Anadolu zerindeki nfuz mcadelesi
c)
Fatihin Trabzon Rum mparatorluunu ortadan kaldrma dncesi
38
d)
Birbirleri zerinde stnlk iddias
e)
Uzun Hasann Fatih Sultan Mehmede mektup yazarak Trabzon Rum haracn
kaldrmas ve Osmanlnn Timura dedii verginin kendisine gnderilmesini istemesi
5)
1460 ylnda Fatih Sultan Mehmed, Uzun Hasan ile aralarnda Koyulhisar adl
mevkisi yznden meydana gelen gerginlemede eli gndererek bar teklif etti. Bu barn
sebebi nedir?
a)
Uzun Hasann ok gl olmas
b)
Osmanl Devletinin Mora Despotluu ile problem yaamas
c)
Trabzon Rum mparatorunun bar istei
d)
Fatihin korkmas
e)
Uzun Hasann taht mcadeleleriyle uramak zorunda olmas
6)
Uzun Hasan 1463 ylnda Venediklilerle ne iin anlama imzalamtr?
a)
pek ticareti
b)
Trabzon Rum mparatorluunu yeniden kurmak
c)
Ortak dmanlar Memlk ve Osmanlya kar ittifak kurmak
d)
Uzun Hasann Venedike snmasna izin verilmesi
e)
Karakoyunlulara kar ittifak oluturmak
7)
Uzun Hasann Osmanl Devletine kar Rodos valyeleri ve Kbrs kralna
ittifak nermesindeki maksad nedir?
a)
Bu lkelerden top ve ateli silah destei almak
b)
Bu lkelerden asker almak
c)
Bu sayede ticari ilikileri gelitirmek
d)
Onlar hkimiyetine almak
e)
Osmanllarn bunlarla ittifak kurmasn engellemek
8)
Uzun Hasan, 1464 ylnda Karaman Beyi brahim Beyin lmyle Karaman
veraset meselesine dhil olmutur. Bunun sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
Karaman Beyliini kendi topraklarna katmak
39
b)
Osmanl Devletinin gcn krmak
c)
Memlkllerin mdahalesini engellemek
d)
Karaman ehzadelerinin taht kavgasn engellemek
e)
Kendi olunu Karaman beyi yapmak
9)
Aadakilerden hangisi Akkoyunlular iin Otlukbeli Savann sonularndan
biri deildir?
a)
Savata yenildikleri iin g ve itibar kaybetmeleri
b)
Osmanl Devletine kar mttefik olduu Venedik iin nemini yitirmesi
c)
Memlkller iin tehlike olmaktan kmalar
d)
Osmanl Devletinin hkimiyet alannn aleyhlerinde gelimesi
e)
Byk toprak kaybna uramalar
10)
Akkoyunlular ile kimi zaman dost kimi zamanda dman olan Memlkllerin
Osmanllara kar Uzun Hasanla mttefik olma sebepleri aadakilerden hangisidir?
a)
Memlkllerin Venediklilerle mttefik olmas
b)
Memlkllerin Uzun Hasandan korkmalar
c)
Birlikte Osmanl Devletine kar saldrmalar
d)
Osmanl Devletinin Dulkadiroullar topraklarna mdahalede bulunmas
e)
Akrabalk balar
Cevaplar: 1) c, 2) d, 3) e, 4) a, 5) b, 6) c, 7) a, 8) b, 9) e
40
3. UZUN HASAN SONRASI VE DURAKLAMA (1473-1478)
41

1.1
Sultan Halil Dnemi (1478)
1.2
Sultan Yakup Dnemi (1478-1490)
1.3
Baysungur Dnemi (1490-1492)
1.4
Rstem Bey Dnemi (1492- 1497)
42

1)
nelerdir?
Akkoyunlu Devletinin Uzun Hasandan sonra etkinliini kaybetme sebepleri
2)
Uzun Hasandan baa gelen devlet adamlarnn birbirleriyle mcadele iine
girmelerinde d etkenlerin rol nedir?
3)
nasldr?
Akkoyunlu Devletinin zayflamasyla Anadoluda ortaya kan siyasi tablo
43

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Sultan Halil Dnemi
Uzun Hasann lmnden

sonra devletin gcn devam
ettirme
mcadelesini
anlamak
Okuma-aratrma
Sultan Yakup Dnemi
Uzun Hasandan sonra taht

kavgalarnn oratay k ve
bu
kavgalarn
devletin
gcn nasl zayflattn
renmek
Okuma-aratrma
Sultan Baysungur Dnemi
Sultan Yakup dnemine

devletin kendini toparlamaya
abalarn grmek
Okuma-aratrma
Rstem Bey Dnemi
Akkoyunlu
Devletinin
gitgide etkinliini ve gcn
kaybetmesinde
devlet
adamlarnn roln grmek
Okuma-aratrma
44
Anahtar Kavramlar
eyh Haydar: Siyasi oluuma dnen Safeviyye tarikatnn eyhi ve ah

smailin babasdr.
Ayba Sultan: Asl ad brahim Bey olan Akkoyunlu taht mcadelesinde nemli
etkiye sahib olan gl emirlerdendir.
45
Giri
Uzun Hasan Akkoyunlu Beyliinin bana getikten ksa bir zaman sonra kk bir
beylik olan Akkoyunlular byk bir devlet oldular. Otlukbeli Savan kaybeden Uzun Hasan,
devletin gcn korumay baarmt. Onun lm ile birlikte ehzadeler arasnda taht
kavgalar balam, belli konumlar elde etmek isteyen devlet adamlar bu kavgalarda taraf
olarak devletin zaman ierisinde gcn kaybetmesine zemin hazrlamtr. Bu blmde
Akkoyunlu Devletinin zamanla gcn kaybetmesi ve bu sre iindeki olaylar reneceiz.
46
3.1. Sultan Halil Dnemi (Ocak Temmuz 1478)

Grcistan Seferi dnnde durumu iyice ktleen Uzun Hasann vefat zerine Fars
Valisi ehzade Halil, sultan olarak tahta kt. Sultan Halil 1462de Hsn- Keyfa ve 1469da
Isfahan valilii yaparak ynetim tecrbesi kazanmtr. Sert mizacnn yannda Uurlu
Muhammedin isyan esnasnda Tebrizde hapsedilen 19 yandaki kardei Maksutu
bodurarak ie balamas ve annesi Selukah Begm kardei Yakupun yanna gndererek
gcendirmesi tepki ekti. Ayrca valiliklere Fars valilii yaparken etrafnda olan ve gvendii
kiileri nemli brokratik grevlere getirmesi, kendi oullarna nemli ehirlerin valiliini
vermesiyle ok dman kazand. Ayrca aile iinden de kendisine muhalefet bagsterdi. Erkek
kardei yanna gnderdii annesi Selukah Begm Yakupla birlikte Diyarbakra gitti ve
buras ksa srede muhalefet merkezi hline geldi. Dyarbakrda toplanan muhalifler gl
komutanlarn desteinin yannda devlet merkezinin Tebrize kaymasyla sosyal, siyasal ve
ekonomik olarak baz imknlarn kaybeden Dou Anadoludaki airetler de destek verdiler.
Sultan Halil bu muhalif hareketi bitirmek iin byk bir ordu hazrlayarak sefere kt. 1478de
Hoy ay Marand mevkisinde karlaan iki ordudan daha kalabalk ve daha gl olan Sultan
Halilin ordusu kardei Yakupun ordusu karsnda yenildi. Bu savata ba kesilerek ldrlen
Sultan Halilin yerine kendisinden 19 ya kk kardei ehzade Yakup geti.
3.2. Sultan Yakup Dnemi (1478-1490)

Uzun Hasan dneminden sonra en uzun tahta kalan ve Akkoyunlularn en parlak
dnemlerini yaadklar dnem Sultan Yakup dnemidir. Sultan Yakup Tebrize gelip baa
geldikten sonra eski ynetimde bulunup siyasi mcadeleye karmam olan yneticilerini
yerlerini brakarak dierlerini tasfiye etti. Toplumda birlik beraberlii salama adna Hoy
savana katlanlar affetti. Halkn birounun desteini almasna ramen muhalefet olanlar
Sultan Halilin oullar Elvend ve Ali evresinde toplanmaya baladlar. Ali ve adamlar ksa
srede Sultan Yakupa intisap ettiler. Fars valisi olan ehzade Elvend Yakup Bey adna sikke
bastrmay kabul ederek babas tarafndan ona verilen Fars Valilii grevinin amcas tarafndan
da tekrar verilmesini istedi. ehzade Elvend etrafnda toplanan emirler de eer bu istei kabul
edilmez ve Sultan Yakup iraza girmeye kalkarsa onunla savaacaklarn sylediler. Sultan
Yakup bu istei kabul etti fakat ksa bir zaman sonra ehzade Elvend bilinmeyen bir sebepten
ld. Irak- Acem Valisi olan Kse Hac muhalefeti de Bayndr Bey tarafndan etkisiz hle
getirildi. Bylece Sultan Yakup tahta yerini salamlatrm ve muhalefetlerden kurtulmu
oldu.
Uzun Hasann lmesi ve Sultan Halilin de ldrlmesi zerine Karakoyunlular
Azerbaycan, Irak ve Fars hkimiyetini atalarnn miras ilan ederek Kirmana yneldiler.
Cihanahn torunu brahimi de yanlarna alarak Kirmana girdiler. Kolayca Kirman ve
Sircan kolayca ele geiren bu beyler Farsa yneldiler. Sultan bu olanlar haber alnca
Kirmana bir ordu gnderdi. Akkoyunlu ordusu Kirman ve Sircandaki isyan bastrarak geri
dnd.
Uzun Hasann vefatndan sonra Memlk emirlerinden Ba Bey olarak da bilinen
Devatdar Yabek Acem ehirlerini ele geirmek maksad ile Msr, am ve Halepin ordularn
47
toplayarak harekete geti. lk nce Urfay kuatt fakat kale kumandan Emirzade Kudbed-din
Bekta direnerek kaleyi teslim etmedi. Memlkllerin kaleyi kuatt haberini alan Sultan
Yakup hemen emirlerini o tarafa sevk etti. ki ordu arasnda yaplan mcadelede kazanan taraf
Akkoyunlular oldu. Ba Bey, Halep ve am valileri esir alnd. Ba Bey idam edildi, Halep ve
am valileri affedilerek serbest brakld. Memlk sultan Kaytbay ile Akkoyunlu Sultan
Yakup Bey arasnda gerginlie sebep olan bu mcadelenin sona ermesine sebep Osmanl
ehzadesi Cemin Kaytbaya snmasyla Osmanl-Memlk ilikilerinin gerginlemesi sebep
olmutur. Memlkller Osmanllar ile uratndan Akkoyunlular ile Memlkllerin birbirine
yaknlamasn salad.
Sultan Yakup dneminin bir nemli olay da Bayndr Beyin isyan etmesidir. Sultan
Yabek karsnda gsterdii baarnn karlnda geliri ok olan sfahan valilii ile Bayndr
Beyi dllendirdi. Fakat Bayndr Bey sfahan valiliini az bularak isyan etti. Aslnda
Memlkller ve Timurlulara kar yaplan aknlarda ve savalarda Bayndr Beyin yldz
parlam ve ismi ok n plana kmt. Sultan Yakup onun tahta gz diktiini dnerek 1481
ylnda Bayndr Beyi ortadan kaldrarak iktidarn daha da kuvvetlendirmitir.
Sultan Yakup gneyde Muaalar ve kuzeyde de Safeviler olmak zere iki ii temayl
zmrenin isyanlaryla uramak zorunda kald. Uzun Hasan Beyin iktidarnn son yllarnda
ortaya kan Muaa hareketi 1488 ylna gelindiinde Irakn yarsn alm durumdayd.
Sultan Yakup bunlarn zerine bir ordu gnderdi ve Muaa lideri Akkoyunlu hkimiyetini
tanyarak Sultan Yakupa boyun edi.
Safeviler ile olan mcadele ise bu kadar kolay halledilememiti. Safeviyye Tarikat
balangta Snni bir tarikat iken daha sonralar imamet anlayn siyasal alanda kullanabilmek
iin Hoca Ali tarafndan iilie kaydrlan nemli tarikatlardan birisidir. Hoca Alinin
vefatndan sonra yerine eyh brahim, o ldkten sonra da yerine olu eyh Cneyd gemitir.
Akkoyunlular ile ilikiler bu dnemde balamtr. Karakoyunlular siyasi olarak da gc
bulunan bu tarikat kendi emelleri dorultusunda kullanabilmek iin eyh Cneydin genliini
bahane ederek amcas Caferi tekkenin postuna oturttular. Bunun zerine eyh Cneyd oradan
ayrld. Bir dnem Anadolu ilerine kadar gelerek Sultan II. Muraddan yurtluk isteyen, bu
istei tehlikeli grlerek verilememesi zerine Karaman Beyliine giden eyh Cneyd, ii
dncesiyle etrafna adam toplad gerekesiyle buradan srlmt. Zaman iinde daha da
kuvvetlenen eyh Cneyd Trabzon-Rum mparatorluunu kuatt fakat Fatih Sultan
Mehmedin zerine gnderdii kuvvetlerden dolay geri ekilmek zorunda kald. Akkoyunlular
ile Safevilerin ilikileri ite bu noktada balad. Uzun Hasan etrafna toplad adamlaryla belli
bir g kazanan eyh Cneyd i Karakoyunlu Cihanaha kar mttefik olarak dnerek
Amide davet etti. Amidde yaklak yl kalan eyh Cneyd, Uzun Hasann kz kardei
Hatice Begm ile evlendi. Gcn gn getike arttran eyh Cneyd erkezler zerine yapt
aknlarla maddi gcn de arttrmaktayd. Durumdan rahatsz olan irvan Hkimi Halilullah
ile yapt savata yenilerek ld. (1459)
eyh Cneydin Hatice Begmden doma olu Haydar dokuz yana kadar days Uzun
Hasann yannda kalm ve bydnde de onu kendi Kz Halime Begm ile evlendirmitir.
Uzun Hasan 1469da Tebrizi alnca Haydar Erdebil postuna oturtturarak onu Safeviyye
48
tarikatnn eyhi yapmt. Zaman ierisinde mritlerinin saysn ve gcn arttran eyh
Haydar erkezler zerine aknlar yapmaya balad. Sultan Yakup onu Tebrize ararak ihtar
etti. 1488de erkezler zerine sefere gitmek iin Sultan Yakuptan izin ald. Asl maksad
babasn ldren irvanahlardan intikam almak olan eyh Haydar erkez zerine gitmek
yerine irvanahlara saldrd. Sultan Yakuptan yardm isteyen irvanahlara gnderilen
birlikler eyh Haydar yendi ve kafasn keserek Tebrize gnderdiler.
eyh Haydarn olu kan ba olduu gerekesiyle ve anneleri Alemah Begmn
srar zerine ldrlmeyerek Fars eyaletindeki Istahr kalesine hapsedildiler. Sultan Yakup bu
tehlikeyi de bertaraf etti. On iki yllk iktidar sakin ve huzurlu geen Sultan Yakup ocuk
denecek yata kt tahtan yirmi yanda lmyle gen yata ayrld.
3.3. Baysungur Dnemi (1490-1492)

Yakup Bey ldnde geriye olu kalmt. Akkoyunlu Trkmenlerinin bir ksm
Uzun Hasan Beyin hayatta kalan son olu 22 yandaki Mesihi kimisi de Sultan Yakupun
olu Baysunguru taht aday olarak desteklediler. Mesih ile Baysungur arasnda kan savata
Baysungur yendi, Mesihi ldrerek iktidara oturdu. Tahta ktnda henz ocuk olan
Baysungurun yerine ynetim onu tahta karan Sufi Halilin elindeydi. Sufi Halil Sultan
Yakupun yardmclarnn hemen hemen hepsini ldrtt ya da mevkilerinden etti. Kendisine
muhalefet edebilecek ya da onu sorgulayabilecek kimseyi iktidara yakn yerde brakmamt.
Onun bu kadar glenmesinden korkmaya balayan Bayndr Beyleri ona kar muhalefet
hareketi oluturmaya baladlar. Uzun Hasan Beyin olu Ugurlu Mehmedin olu Mahmud
Bey amcas Mesih ldrld gn kamay baarmt. Mahmud Bey kendisine bal emirler
ve askerlerin destei ile sultanln ilan etti. Ald destek sayesinde Irak- Acem ve Irak-
Arabn birok blgesi onun kontrol altna girdi. Sufi Halil onun Dergizene doru ilerledii
haberini alnca zerine kuvvet gnderdi. ki ordunun yapt savata Mahmud Bey yenildi ve
yakalanarak idam edildi.
Sufi Halil, kendisine muhalefet edecek kuvvet olmadn dnerek emirlerin
zerindeki basky daha da arttrd. Diyarbakr Valisi olan Sleyman Bey Bien, Sufi Halilin
Azerbaycan Valilerini ldrdn duyunca Diyarbakrn dier emirleri ile anlaarak Sufi
Halil zerine yrd. ki ordu Van snrnda topland. Sava balamadan Sufi Halilin tarafnda
olan emirler Sleyman Beyin tarafna getiler ve Baysunguru alarak Sleyman Bienin
yanna gtrdler. Sufi Halil bu savata yenildi ve ldrld. Sleyman Bien Baysunguru
tahta brakt bylece kendisi Sufi Halilin yerine geerek devleti ynetmeye balad.
Uzun Hasan Beyin torunlarndan Rstem Bey amcas Yakup Beyin lmnden sonra
Mesih Mirzaya balln ilan etmiti, bu yzden Sufi Halil onu Alncak Kalesine
hapsettirmiti. Sufi Halilin lmnden sonra Ayba Sultan, Azerbaycan ve Irak kurtarmak, bu
blgelerin ordularn elde etmek iin Rstem Beyi sultan ilan etmek iin daha iyi olacak diye
bir mesaj Alncak Kalesi hkimine gnderdi. Bunun zerine Alncak Kalesi Hkimi Sidi Bey
Rstemi serbest brakt. Emrine bir ordu vererek Baysungura kar onunla birlikte yola kt.
Baysungur ile Rstemin ordular karlamadan evvel, Baysungurun kuvvetlerinin bir ksm
Rstemin safna geti. Baysungur ve Sleyman Bey ordularndaki zlmeden dolay
49
yenildiler ve taht Rsteme geti. Baysungur damad olduu irvanaha snmak iin irvana
gitti.
3.4. Rstem Bey Dnemi (1492-1497)

Baysungurun ordusundaki zlmeler sayesinde sava kazanan Rstem Bey Tebrize
gelerek Akkoyunlu tahtna oturduunda hibir itirazla karlamad. Yenilgiden sonra
Baysungur irvana Sleyman Bey de Diyarbakra dnmt. Rstem Bey tahta oturduunda
Luristan, Kirman, Fars ve Irak yneticileri ona boyun ediler. Ya kk ve iktidarda
tecrbesiz olduundan aslnda iktidar Ayba Sultan lakab ile anlan brahim Beyin elindeydi.
irvanah Ferruh Yaser damad Baysunguru Akkoyunlu tahtna yenden
oturtturabilmek iin emrine 12.000 kiilik bir ordu vererek onu Azerbaycana gnderdi. Bunu
haber alan Rstem eyh Haydarn oullar brahim, Ali ve smaili serbest braktrd. Onlar
serbest braktktan sonra onlara para ve hilatler vererek onlar Tebrize ard. Rstem Bey
onlardan irvana kar mcadeleye girimelerini istedi. Bu haber etrafa yayldktan sonra
Safeviyye tarikat taraftarlar Alinin etrafnda toplanmaya baladlar. Ali Ayba Sultan ile
Baysungurla savamak iin yola ktlar. Kura nehrinin orada karlaan iki grup birbirine
stnlk salayamad. Baysungur irvana Ali ve Ayba Sultanda Tebrize geri dnd. Bu
esnada sfahan Valisi Kse Hac Bayndr, Rstem Beye kar isyan ederek Baysungur adna
hutbe okuttu. Bu haber zerine Rstem Bey Ali ve Ayba Sultan yeniden Baysungur zerine
gnderdi. Ayrca bir kuvveti de Kse Hac Bey zerine gnderdi. Ayba Sultan irvan ordusu
ile yaplan sava kazand ve Baysungur bu avata ld. Dier tarafta Kse Hac Bey zerine
gnderdii kuvvetler de Kse Hac Beyi ldrdler. Bylece Azerbaycan, Kirman, Fars ve
Irakn tmnde muhalif ve dmanlardan temizlendi.
50
Uygulamalar
1)
Akkoyunlu ehzadeler arasndaki taht kavgasnn yaand corafyay harita
zerinde inceleyiniz.
2)
Akkoyunlularn Safeviyye tarikatn tehlikeli grme sebepleri hakknda bir
makale okuyunuz.
51
Uygulama Sorular
1)
Uzun Hasann lmnden sonra taht mcadelelerinin temel sebebi nedir?
2)
ehzadeler arasndaki mcadelede yneticiler neden mdahil olmulardr?
3)
Sultan Yakup dnemini dier dnemlerden ayran zellik nedir?
4)
Safeviyye tarikat hangi dnemden itibaren Akkoyunlular iin tehlike olmutur?
52

Bu blmde Uzun Hasann devlet hline getirdii Akkoyunlu Beyliinin onun
lmyle g kaybetmesi ve ehzadeler arasnda bagsteren taht kavgasn rendik.
ehzadelerin taht kavgalarna mdahil olan nemli devlet adamlarnn devlet ynetiminde daha
iyi konuma sahip olmak ya da konumlarn salamlatrmak iin devleti zayflatan bu
kavgalarda taraf olduklarn grdk. Bununla birlikte kk bir snni tarikat olan Safeviyye
tarikatnn zamanla ii temayl ve tarikattan kp siyasi oluum hline dnerek Akkoyunlu
Devletinin yklnda nemli etken olduunu rendik.
53
Blm Sorular
1)
Aadakilerden
sebeplerinden deildir?
hangisi
Sultan
Halile
a)
nemli grevlere yakn evresini atamas
b)
Oullarna nemli yerlerin valiliklerini vermesi
c)
Kardei Maksutu ldrmesi
d)
Sert mizac
e)
Taht iin babasn ldrmesi
kar
muhalefet
olumasna
2)
Sultan Halile kar baz airetlerin Sultan Yakupu destekleme sebebi
a)
Sultan Yakupun onlarn airetinden olmas
b)
Bakentin Tebrize tanmasyla maddi ve manevi g kaybetmi olmalar
c)
Sultan Halilin bu airetleri istememesi
d)
Bu airetlerin Memlk tarafndan desteklenmesi
e)
istemesi
Osmanl Devletinin bu airetlere destek vererek taht kavgasn srdrmek
3)
Sultan Yakup baa geldikten sonra kardei Sultan Halil ile aralarnda yaanan
Hoy Savana katlanlar affetmesinin sebebi nedir?
a)
Daha sonra ldrmek
b)
Savaa katlanlarn tekrar savamalarndan korkmas
c)
Toplumda birlik beraberlii tesis etmeye almas
d)
Sultan Halile sz vermesi
e)
Esir ederek satmak
4)
Sultan Yakup dneminde Memlk Sultan Kaytbay ile bozulan ilikiler
dzelmiti. likinin dzelmesinden sonra bu iki taraf birbirleriyle mttefik oldu. Bu duruma
sebep aadakilerden hangisidir?
a)
Akrabalk kurmalar
b)
Sultan Yakupun taht mcadelesiyle uramas

54
c)
Venediklilerin Memlklere yardm etmesi
d)
Osmanl ehzadesi Cemin kaarak Memlklere snmas
e)
Akkoyunlularn Osmanl ile mttefik olmas
5)
Akkoyunlu Safeviyye tarikat ilikisi kiminle balamtr?
a)
eyh Cneyd
b)
eyh Haydar
c)
ah smail
d)
eyh brahim
e)
eyh Sadrettin
6)
Akkoyunlu Uzun Hasann eyh Cneydi himaye etme sebebi nedir?
a)
Uzun Hasann iilie meyilli olmas
b)
eyh Cneydi Snnilie dndrmeyi dnmesi
c)
getirmesi
Karakoyunlu Cihanahn eyh Cneydin amcas eyh Caferi tarikatn bana
d)
eyh Cneydin Osmanldan kamas
e)
iilii korumak istemesi
7)
Baysungur tahta getikten sonra ona Bayndrl Beylerin ona muhalefet etme
sebebi nedir?
a)
Baysungurun taht iin uygun aday olmamas
b)
Baysungurun yannda bulunan Sufi Halilin iktidara sahip olarak dier beyler
zerinde bask kurmas
c)
Baysungurun yann kk olmas
d)
Beylerin kendi ilerinden birini iktidara getirmek istemeleri
e)
Baysungurun irvanahn damad olmas
8)
Rstem Beyin eyh Haydarn Istahr Kalesine hapsedilen olunu serbest
brakma sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
Rstem Beyin iilie temayl

55
b)
eyh Haydarn oullarnn zararsz olduklarn dnmesi
c)
Halasnn istei
d)
ii tebaann isyan etmesi
e)
Kardei Baysungurla girdii taht mcadelesinde onlarn desteini kullanmak
9)
eyh Haydarn oullarn Istahr Kalesine hapsettiren kimdir?
a)
Sultan Halil
b)
Sultan Rstem
c)
Uzun Hasan Bey
d)
Sultan Yakup
e)
Fatih Sultan Mehmed
10)
Rstem Beyin Baysungurla savarken en byk destekisi kimdir?
a)
Ayba Sultan
b)
ah smail
c)
Memlk Sultan
d)
Sufi Halil
e)
Sultan Ali
Cevaplar: 1) e, 2) b, 3) c, 4) d, 5) a, 6) c, 7) b, 8) e, 9) d
56
4. AKKOYUNLU DEVLETNN YIKILII
57

4.1. ktidara D Mdahaleler ve Taht Mcadeleleri
4.1.1. Gde Ahmed Bey Dnemi (1497-1498)
4.1.2. Murad, Elvend ve Muhammedi Mirzalar (1498-1508)
4.2. Devlet Ynetimi, Ekonomi ve Kltr
4.2.1. Devlet Ynetimi ve Tekilat
4.2.1.1. Hkmdar, Yneticiler ve Divan Tekilat
4.2.1.2. Adli Grevliler ve Saray Grevlileri
4.2.2. Ekonomi ve Toprak Sistemi
4.2.3. Din
4.2.4. Fikir ve Sanat
58

1)
Akkoyunlu Devletinin bana gelen Gde Ahmed Beyin Osmanl ile ba
nedir?
2)
Murad, Elvend ve Muhammedi Mirzalar arasndaki taht mcadelesi esnasnda
rahat hareket etme alan bulan Safeviyye tarikatnn gcn nasl arttrdn tartnz.
3)
Akkoyunlu Devletinin yapsnn dier Trk devletleriyle benzerlii nedir?
59

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
ktidara D Mdahaleler
Gc
iyice
zayflayan Okuma- aratrma
Akkoyunlu devletinine Gde
Ahmed Beyin Sultan olmas
ve
dolayl
Osmanl
Devletinin mdahalesi
Taht Kavgalar ve Yklma
Murad,
Elvend
ve Okuma-tartma
Muhammedi
Mirzalarn
kendi
aralarnda
taht
mcadelesine girimeleri ve
her birinin ardna baka
devletlerin desteini alma
abalar
Din
Akkoyunlu Devleti Snni Okuma- aratrma

inan kaideleri temeline
dayanan bir devlettir, siyasi
ve dini tehlike olarak grlen
Safeviyye ile mcadele
Devlet Ynetimi, Ekonomi Akkoyunlu Devleti yaps ve Okuma- aratrma

ve Kltr
dier Trk beylikleri ile
benzerlikleri
60
Anahtar Kavramlar
Gde Ahmed Bey: Uzun Hasan ile Osmanl Sultan II. Bayezidin torunudur.
ah smail: Safevi tarikatnn bana getikten ksa sre sonra siyasi baarlar
kazanarak Akkoyunlu Devletini ykan kiidir.
61
Giri
Uzun Hasan dneminde gcnn zirvesinde olan Akkoyunlu Beyliinin onun lmyle
balayan taht kavgalarndan dolay sarslmtr. Daha sonra baa gelen Sultan Yakupun
toparlama abalar yetersiz kalm onun lmnden sonraki taht kavgalar devleti yklma
srecine gtrmtr. Akkoyunlularn kendi arasndaki mcadelesini frsat bilen Safevi
Devletinin kurucusu ah smail zaman iinde gcn arttrarak Akkoyunlu Devletinin
ykmtr. Anadoluda kurulan Trk Beyliklerine siyasi asndan benzeyen Akkoyunlularn
devlet tekilat ve ynetim mekanizmas ele alnacaktr.
62
4.1. ktidara D Mdahaleler ve Taht Mcadeleleri

4.1.1. Gde Ahmed Bey Dnemi (1497-1498)
Uurlu Mehmedin olu ve Fatih Sultan Mehmedin kzndan olma torunu olan Ahmed
Bey Sultan II. Bayezidin de damad olmutu. Ufak tefek olmasndan dolay Gde Ahmed
denilen bu bey Akkoyunlu meras tarafndan yeni Akkoyunlu hkmdar olarak
dnlmt. Akkoyunlu devletinde balayan gerileme srecinde Rstem Bey taraftarlar ona
itaat etmemeye ve ondan ayrlmaya baladlar. Akkoyunlu merasndan gelenler Sultan II.
Bayezida Ahmed Beyin Akkoyunlu tahtna oturmas iin izin vermesini talep ettiler. Sultan
Bayezid askeri bir birlik ile Ahmed Beyin Akkoyunlu tahtna ilerlemesini desteklemiti.
Rzstem Bey Ahmed Beyin geldii haberini alnca Ayba Sultan ile birlikte orduyla harekete
geti. Rstem Beyin ordusundaki emirlerin ona ihanet etmesi sonucu Rstem Bey yenildi ve
Gde Ahmed Bey Tebrize gelerek sultanln ilan etti.
Ahmed Bey iktidara geldiinde Osmanl ynetim sistemini Akkoyunlu ynetim
sistemine uygulamak istedi. Bunun iinde birbiri ile mcadele hlinde bulunan ve ehzade
isyanlarnda ba eken emirleri ldrmeye balad. Durumu anlayan emirler Gde Ahmed
Beyden daha hzl hareket ederek Ahmed Beyi ldrdler. Bir sene tahta kalan Ahmed
Beyden sonra devlet daha da karmaaya srklendi. ehzadeler devletin farkl blgelerinde
ayn anda hkmdarlk ilan ederek Akkoyunlu Devletinin merkezi birliine son verdiler.
4.1.2. Murat-Elvend ve Muhammedi Mirzalar (1498-1508)

Ahmed Beyin ldrlmesinde nemli role sahip olan Ayba Sultan Akkoyunlu
devletinin en gl emiri konumuna geldi. Ayba Sultan Rstem Beyde yapt gibi
ehzadelerden birini kukla hkmdar yaparak onun glgesi ardnda devleti ynetmeye
niyetlendi. Bu dorultuda da Baysungur ldnde irvanaha snan oullarndan Murat
Beyi Akkoyunlu hkmdar yapmak iin davet etti. Kumda saltanat adr kurarak o gelene
kadar onun adna biatlar kabul ederek onun adna para bastrp hutbe okuttu.
Asker emirlerin byk desteini alan Ayba Sultan 1488 ylnda Sultan Murad
karlamak iin Tebrize yrd. Tebriz yolunda iken kendisine bal baz emirlerin isyann
bastrd. irvan kuvvetleri ile gelen Murad Beyin glerini datarak onu Maraga
yaknlarndaki bir kaleye hapsetti. Konumunu daha da glendirmek isteyen Ayba Sultan
Sultan Muradn annesi Gevher Sultan hanm kendisiyle evlenmeye zorlad. Ayba Sultan
desteini Elvend Beyin zerine kaydrarak onu Tebrizde saltanata geirdi.
Ayba sultann bu faaliyetlerine kar Nur Ali ve Eref Beyller Elvendin Kardei
Muhammediyi sultan ilan ettiler. Kuh Giluye hkimi Afar Mansur Beyin yardmyla iraz
ele geirdiler ve sfahan geici bakent ilan ettiler. Ald destekle glenen Muhammedi
Azerbaycan zerine yrd. Ayba Sultanda Elven ile birlikte onlara kar orduyla yola ktlar.
Taraflar 1499 ylnda Maraga ile Miyane arasnda bulunan Azizkendi mevkisinde savaa
tututular. Bu savata Ayba Sultan yenildi ve ldrld. Elvend Bey ise Diyarbakra snd.
Akkoyunlu devletini tekrar merkezi bir otorite altnda toplayabilecek son kii olan Ayba
63
Sultann lmesinden sonra taht kavgalar daha da artt. Rakip ehzadeler tahta geirilmeye
devam ederken Ayba Sultann kardeleri bu taht kavgalarn daha da alevlendirdiler. Azizkendi
Muharebesi Akkoyunlu Devletindeki atan taraflar arasnda en felaketlisi olmutur.
Diyarbakre snan Elvend Bey Taht ele geirmek iin tekrar Tebrize doru hareket
edince Muhammedi Mirza onunla savaamayacan dnerek Tebrizi terk etti ve
Sultaniyeye gitti. Muhammedi Bey ve ona katlan baz Irak emirleri sfahan almak iin
harekete getiler. Kuzeni Murad Bey bu haberi alnca irazdan sfahana doru hareket etti.
Karlaan iki ordudan yenilen taraf Muhammedi Mirza oldu. Bylece Ayba Sultann sa kalan
taraftarlar irazn Afar valisini kartarak Akkoyunlu tahtna Murad oturttular. Bu olaydan
sonra airet ve emirlerin birbiriyle olan mcadeleleri artt. Sultaniyeye geri dnen Muhammedi
Mirzay yakalayan Sultan Murad, Muhammediye destek vermi olan Afar, Kaan, Kum ve
Save reislerini etkisiz hle getirdi. Atalarnn topraklarn birletirme midiyle Tebrize doru
hareket etti.
Murad Beyin Tebrize doru hareket ettiini renen Elvend Bey de harekete geti. ki
ordu arasnda sava olaca esnada Hayrullah Baba adndaki bir derviin gayretiyle bar
yapld. Buna gre Akkoyunlu Devleti, Kzl zen Irma boyunca ikiye taksim edildi.
Azerbaycan, Erran ve Diyarbakr Elvend Beye, Irak- Acem, Irak- Arab, Kirman ve Fars
Eyaletleri de Murad Beye verilerek devlet resmen ikiye blnd.
Taht mcadeleleri devam ederken eyh Haydarn oullarndan ah smail Gilandan
ayrlarak Erzuruma gelmi ve burada kendisine bal kk bir kuvvet meydana getirmiti.
1501 ylnda irvana gelen ah smail emrindeki az kuvvetle irvanah Ferruh Yaseri ar
yenilgiye uratt. irvana yerleen ah smail kar harekete geen Elvend Mirza Nahcivan
blgesinde Surur denilen yerde karlat Safevi ordusuna yenildi. Birok Akkoyunlu beyi ve
asker sava meydannda kald. Surur Sava Azerbaycan smaile Azerbaycan kazandrd.
Tebrizde tahta oturan smail on iki imam adna hutbe okuttu, sikke kestirdi ve eitli tayinler
yaparak Safevi Devletini resmen kurdu. (1501)
ah smailin Dulkadiroullar Beylii ile urat bir zamanda ksa sreliini Tebrizi
ele geiren Elvend Bey geri ekilmek zorunda kald. Hzla ilerleyen ah smail 1503 ylnda
Murat Bey ile girdii savatan da galibiyetle karak, Akkoyunlularn ran topraklarn ald.
Sultan Murat Badata kat, 1508 ylnda Badata giren ah smail onu oradan kard.
Buradan ayrlan Sultan Murad nce Memlklerden yardm almaya alt fakat baaramad.
Sonra Dulkadirolu Beyi Aladdevleye snarak kzyla evlendi. Osmanl tahtnda bulunan
II. Bayezide bavurarak ondan yardm istediyse de sultandan olumlu bir yant alamad.
Osmanl tahtna geen Sultan Selim Sultan Murada yardm iin emrine bir ordu vererek
onu Safevilerle mcadele iin onu Dou Anadoluya gnderdi. Ancak Murad 1514 ylnda Urfa
yaknlarnda Safevilerle yapt bir atmada hayatn kaybetti. Bu olaydan sonra
Bayndrllarn devleti tekrar diriltme ynnde bir abaya girmeyii fiil olarak devletin bittii
gstergesidir. Bayndrlar bu tarihten itibaren dou Trk dnyasnda Safeviler ve Timurlularn,
Bat Trk Dnyasnda ise Osmanllarn himayesinde iki kol hlinde varlklarn
srdrmlerdir.
64
4.2. Devlet Ynetimi, Ekonomi ve Kltr

4.2.1. Devlet Ynetimi ve Tekilatlanma
4.2.1.1. Hkmdar, Yneticiler ve Divan Tekilat
Akkoyunlularn hkimiyet anlaynda da Trk devlet geleneindeki gibi hkmdarlk
Tanr tarafndan balanan bir vergidir. Hkmdarlar hkmdar olmadan Tanr tarafndan
kutsanm kiilerdi. Tanrnn yeryznde glgesi olduu iin yarglama ve cezalandrma yetkisi
hkmdara aitti. Hkmdarn asil bir soydan gelmesi gereklilii vardr. Bu nedenle
Akkoyunlular da kendi neseplerini Hanlar han Ouz Hana dayandrarak iktidarlarn
merulatrma yoluna gitmilerdir. Bu yzden Ouz Hann soyundan gelen Bayndr
hanedanna mensup her erkek Akkoyunlu tahtnda hkmdar olma hakkna sahipti.
Hkmdar devleti ynetir, tayin ve azillere karar verir, savalarda orduya
bakumandanlk yapard. Tahta geen ehzade kendi adna hutbe okutup, zerinde adnn,
unvannn ve lakaplarnn bulunduu sikke bastrrd. Akkoyunlularda ehzadelere Mirza
denilmektedir. ehzadelerin bu ekilde adlandrlmasnda Timur etkisi grlmektedir.
Hkmdar tahta getiinde devletin nemli yerlerini oullarn vali olarak atanrlard. Bu
ekilde hem hkmdarn hkimiyetinin teminat olurlar hem de bulunduklar yerde ynetim
tecrbesi kazanm olurlard. Hkmdar tarafndan tahta veliaht olarak gsterilen ehzade,
hkmdarn lmnden sonra ancak emirlerin onay ve destei ile tahta geebilirdi. Devlet
hanedann ortak mal olduu ve dier ehzadelerde hkmdarlkta hak sahibi olduklar iin
ehzadeler veliaht ehzadeye kar ayaklanabilirdi. Nitekim Akkoyunlu tarihinde taht savalar
grlmektedir.
Dier Trk-slam devletlerinde olduu gibi Akkoyunlularda devlet ynetiminde
divanlar nemlidir. Divan devlet idaresindeki eitli mali ve asker hizmetlerin yerine
getirilmesinde kullanlan defterlere, bunlarn ve devlet memurlarnn bulunduu yere verilen
isimdir.
Byk Divan: Byk Divan ya da Divan- Al olarak adlandrlan bu toplantlarda
devletin en nemli kararlar alnrd. Eyaletlerin btn gelirlerinin toplanmas, gelirlerin
gelitirilmesi veya arttrlmasyla ilgilenen bu divan grevlilerin vazifesini ktye kullanp
kullanmadn denetlemekle de sorumluydu. Byk vezirin uyarlarna ramen grevini
ktye kullanma devam ederse durum hkmdara bildirir ve onun emri dhilinde ne gerekirse
yaplrd.
Kenge Meclisi: Eski Trk devletlerinde mevcut olan Kenge Meclisi danma ve
mzakere etmek iin hkmdarn kardeleri, oullar, hanmlar, airet reisleri ve asker
komutanlarnn devlet ile alakal meseleleri ele almak iin dzenledikleri meclistir.
na Divan: Akkoyunlularda Byk Divana bal olan bu divanda grev yapan mni
Divan Beyi tarafndan gnderilen emirlerin yannda hkmdarn mektuplarn, suyurgallar ve
tiyullar ile ilgili fermanlar yazard.
65
stifa Divan: Byk Divana bal bu divanda maliye bakan bulunurdu ve mali iler
grlrd.
Divan- rz: Divan- Arz denilen bu meclis bugnk Mill Savunma Bakanl
vazifesini ifa etmekteydi. Askerin maa, levazmat ve ordunun saysndan sorumludur. Fakat
bu divann ordu kumandal ile alakas yoktur.
Divan- Mezlim: Uzun Hasan dneminde sultan sabah namazn kldktan sonra
davullar aldrarak Divan- Mezlimin toplanmasn emreder ve burada halktan ikyeti olanlar
ikyetlerini bildirirler, davalar hemen sonuca balanr, kararlar yazlrd.
Akkoyunlularda ynetimde bulunan vezirlerin iinde en yksek selahiyete sahip olan
kii byk vezirdir. Hkmdarn vekili sfat ile devletin btn ilerini sevk ve idare etmektedir.
Byk vezirden baka vezirlerde bulunmaktadr. Divan- Al vezirlerinin haricinde bunlardan
daha dk makamda eylet valileri olan ve saray tarafndan atanm olan vezirler
bulunmaktadr. Akkoyunlu Devletinde askere kumanda etmek grevi yannda valilik gibi
nemli grevlerde bulunan Emirler bulunmaktadr. Bunlar yetki ve nfuz bakmndan
hkmdr ve ehzadelerden sonra gelmektedirler. Akkoyunlu Devletinin ykseliinde bu
emirlerin faaliyetleri ve seferleri nemli yer tutmaktadr. Akkoyunlularda ehzadelerin
eitilmeleri iin ergenlik yana gelmeden onlara lala tayin edilmesi gelenei vardr. ehzadeye
bir kta tahsis edilir ve lalas onunla birlikte oraya giderek ehzadeyi ynetimde eitmeye
alrd. Lalalar ehzadelerin en yakn yardmclardr, bu yzden de ehzadelerin zerinde
byk etkiye sahiptirler.
Timurlular ile yakn iliki iinde olmalarndan dolay Timur devlet tekilatndan da
etkilenen Akkoyunlularda Timurlu Emiri ahruh zamannda ortaya kt dnlen sadrlk
vazifesi grlmektedir. Sadr kutsal kabirlerin, camilerin ve medreselerin hizmetlerini ve
asayilerini salamakla grevli kiidir. Hafz, mtevelli, kad, imam, eyhlislam, mderris,
ulema ve seyyidler yani dinle ilgili ahsiyetler ve grevlilerden sorumlu olan sadr, kadlarn
atanmas gibi yetkilere de sahipti. Daruga bir blgenin idare ve asker ilerine bakan grevlidir.
Darugalar bulunduklar yerlerde adli ileri de yrtmler, talep edildiinde blgenin askeri ile
savaa katlmlar ve olaanst hllerde bir yerin vergisini toplamak zere gnderilmilerdir.
Memlklerde Seyyid ve eriflere nezaret eden grevlilere Nakibleraf denilirdi. Seyyidlerin
ve eriflerin neseblerini takip eden ve aralarndaki ihtilaflar durumlar zen Nakiplik
Timurlularda ve Akkoyunlularda da mevcuttur.
4.2.1.2. Adli Grevliler ve Saray Grevlileri

Kazal-Kuzt: Bakadlk vazifesi olan bu grev Akkoyunlularda en yksek din
makamdr. Bakad hukuki ilere bakarak davalar dinleyerek davalar sonulandrp adaleti
yerine getirmektir.
Kadlk: Akkoyunlularda adli ve din ilere bakan grevlilerdir. Evlenmeler,
boanmalar, ikyetler ve vasiyetler gibi eitli davalar bakarlard. Akkoyunlularda her ehirde
bir kad bulunurdu.
66
Mftlk: Kadnn yardmcs ve maviri konumundadrlar. Kadlar adli ilerle megul

olurken mftler de din ilerle megul olurlard.
Muhtesip: Kendisinden nce kurulan Trk-slam devletlerinden devraldklar Hisbe
tekilatnn ba olan muhtesip toplumda huzuru salamaya ynelik pek ok i ile megul
olmutur. Genel ahlak, asayi, ar ve pazarlar, l aletlerini gda maddelerinin kontrolleri
gibi konularla ilgilenmektedir.
Bu grevlilerin haricinde bulunan Akkoyunlularda saray grevlileri;
nak: Hkmdarn musahipleri olup onunla yoldalk ederlerdi.
Yasavul: Sultann buyruklarn uygulayan memurdur. Ayrca sultann gvenliinden de
sorumludurlar.
Bukavul: Sultan iin yiyecek iecek hizmetinde bulunan grevlilerdir. Bunlar sultann
zehirlenmesini nlemek iin sultana sunulan yemekleri tadarlard.
Pervaneci: Hkmdarn ferman ve emirlerini yazan grevlilerdir.
Emir-i Ahur: Sarayn ve hkmdarlarn hayvanlarna bakan grevlilerdir.
Eik Aas: Akkoyunlularda eik aas ve kapucu unvann tayan iki grev vardr. Eik
aas kapucuba demekdir. Kapucu ise eik aasnn mahiyetinde olan grevlilerdir. Saraya
giri klar kontrol etmesinin yannda eik aas meclis toplantlarnda ve sultann halk ile
olan ilikilerinde trenden protokolnden sorumlu grevlidir.
Kuu ve Pars: Av esnasnda sultann yannda bulunan bu grevliler avda kullanlan
kpek, ku ve dier hayvanlarn bakm ile ilgilenirlerdi.
Ayak: Elenceler esnasnda kadehleri doldurmakla grevlileridir.
Carci: Hkmdar bir beldeye girmeden nce oray dzenleyen diyar halknn etrafta
uygunsuz olarak gezmemelerini ve hayvanlarn tarlalara brakmamalar emrini veren
grevlidir.
Ferralar: Sarayda her trl ayak hizmetini gren ve saray deyen grevlilerdir.
Saray Hekimleri: Sultann ve saray halknn hastalklarnn tedavisiyle grevli kiilerdir.
Mneccimler: Yldzlara bakarak hayrl ve hayrsz tarihleri, uurlu uursuz gnleri
bildiren, bir ie balanmasnn en uygun vakitlerini bildiren grevlilerdir.
Mutribler: Elence meclislerinde hkmdar ve davete katlanlar elendiren
grevlilerdir.
67
Rikabdar: Hkmdarn ksa gezintilerinde ona elik ederek elbiseleri ile ilgilenen ve
kuak, mendil gibi Hkmdarn aniden ihtiya duyabilecei eyleri yannda tayan
grevlilerdir.
rac (arabdr): Hkmdarn ikilerini ve erbetlerini hazrlamakla grevlidir.
Ktphane Grevlileri: Hkmdarn saraynda bulunan ktphanedeki kitaplardan
sorumludurlar.
4.2.2. Ekonomi ve Toprak Sistemi

Akkoyunlularda toprak vakf arazilerine tahsis olunan topraklar suyurgal, tiyul, klak
ve yaylak olmak zere drt eittir. Vakf arazileri genel olarak cami, medrese gibi din
messeselerin giderlerini karlamak iin kullanlan arazilerdir. Suyurgal olarak adlandrlan
araziler hkmdarn hizmetinde bulunanlara ihsan olarak verdii topraklardr. Suyurgal sahibi
btn vergilerden muaf tutularak daha nce devlet hazinesine denen vergileri toplama hakkn
kazanmtr. Tiyul ise Akkoyunlu Devletinde vilayetlerdeki kuvvet sahipleri hkmdarn
talimatna gre belli miktarda asker hazrlamak ve emr olunduu zaman onlar gnderme
zorunda idi. Herkesin vermek zorunda olduu kuvvet tiyuluna yani tmarna gre belirlernirdi.
Tiyul zaman olarak hesaplanlmtr. Tiyulu elinde tutan kii onu bakasna devredebilir ya da
tiyul divan vastasyla hkmdar tarfndan kendisine verilmi ise onu mr boyu elinde
tutabilirdi. Klak ve yaylak olan araziler gebe olan Trkmenlerin hayvanlarn otlattklar
yerlerdir.
Akkoyunluarda tarm ve hayvanclk balca geim kaynaklardr. Arazinin yapsna
gre elverili tarm rnleri ekilip biilirdi. Akkoyunlular ticarete de nem vermiler nemli
ticaret yollarn ellerinde bulundurduklar zamanlarda buralarn gvenliini salayarak ticaretin
gelimesini salamlardr.
Akkoyunlularn para ls deeri kesin olarak bilinmeyen tmendir. Akkoyunlularda
yedi eit vergi alnmaktadr.
Tamga: Ticaret ve sanayi vergisidir. Ticaret yaplrken ve retilen zanaat mallar
satlrken nakit olarak verilirdi. Bu vergi ehirde alnp satlan her trl mallardan, dokunan
kumalardan, kesilen hayvanlardan alnrd.
Mevai: Hayvan sahiplerinden ve genellikle gebelerden alnan vergidir.
Alefe ve Ulefe: Ordu emirleri, elilerin bindikleri ve yk tadklar hayvanlar iin
alnan arpa, saman, ot gibi yemleri ifade etmektedir. Kyller, btn maiyetleri ile yolculuk
eden memurlara hizmet etmek ve ihtiyalarn karlamak zorundadrlar.
hracat: Eyaletlerde bulunan askerler ve devlet kullukularnn ihtiyalarn karlamak
iin toplanlan vergidir. Bu vergi, askerler ve acil durumda devlet adna hizmet edenler adna
toplanrd.
68
Resm-i Yaylak: Sahip olunan srlerden alnan vergidir. Srleri beslemek iin
yaylaklara kan kyllerden yaylak vergisi alnmaktadr.
Resm-i Klak: Yaylak mevsimi sona erince klaklarna dnen hayvan sahiplerinden
alnan vergidir.
Bevvabi: ehir kaplarndaki muhafzlara denen vergidir. ehir kaps iinden geen
mallarn biroundan vergi alnrd. Eer mallar ehir zerinden geiriliyorsa hem girite hem
kta iki defa vergi alnrd.
4.2.3. Din
Akkoyunlu Devleti, Snnilii benimsemi bir devlettir. Her ne kadar Uzun Hasan
Safevileri koruyup kollam olsa da Akkoyunlu hkmdarlar Snni kaidelere bal yaadlar.
Osmanllar ve Timurlular devletlerini sk Snni temeller zerine kurmaya alrken
Akkoyunlular bu konuda daha geni davranmlardr. Bunun sebebi gebe olan Trkmen
kabilelere iiliin daha yakn gelmesi ve bu corafyada bulunan Trkmen airetlerinin iilie
kayma olasldr. Bu nedenle ii olan Trkmen babalar ile iyi ilikiler kurmular ve onlarn
gnllerini kazanmaya almlardr. Akkoyunlu Sultanlar tasavvuf zmreleriyle iyi ilikiler
kurmular ve onlara iltifat gstermilerdir. Hkim olduklar topraklarda hkmleri altnda
yaayan Hristiyan halka iyi davranmlardr. Uzun Hasan Kuran- Kerimi Trkeye tercme
ettirmi ve huzurunda okutmutu fakat o dnemin din ulemas onun bu hareketini
desteklemedii iin Trke Kuran- Kerim, Cumhuriyet Dnemine kadar Trkler arasnda bir
daha grlmemitir.
4.2.4. Fikir ve Sanat

Akkoyunlu sultanlar fikir ve sanat hayatna nem vermiler limlere tevecch
gstererek onlar kendi lkerlerine ekmeye almlardr. zellikle Uzun Hasan Herat
stanbul ve Kahireden geri brakmamak maksadyla limlere bol bol hediyeler gndererek
onlar sarayna davet etmitir. Ulu Beyin ldrlmesi zerine Semerkanddan ayrlan Ali
Kucu Uzun Hasann istei zerine 1470-1472 yllar arasnda Uzun Hasann saraynda
bulunmutur. Osmanllar Uzun Hasanla yaptklar mcadelenin sonucunda Uzun Hasann
yzlerce cilt el yazmas olan ktphanesini el geirmeleri Uzun Hasann ilme ve lime verdii
kymeti gstermektedir. Dini ulemann yannda Akkoyunlu sultanlar saraylarnda tarihiler
bulundurmulardr. Uzun Hasan dneminde Tahranl Mevlna Ebu Bekir adnda bir tarihi
Tarih-i Selatin-i Trkmen isminde bir eser meydana getirmi fakat bu eser gnmze
ulamamtr.
Uzun Hasann olu Sultan Halilin istei zerine Cemaleddin Mehmed b. Esad
Devvani Ahlak- Celali adl felsefe kitabn yazmtr. Uzun Hasann bir dier olu Sultan
yakup dneminin tarihisi Fazlullah Tarih-i lemry- Emin adl tarih kitab yazmtr.
Osmanl hkmdarlar hakknda farsa eser kaleme alan dris-i Bitlisi de aslnda Sultan
Yakupun saraynda grevli limlerdendi. Edipler ve airlerde Akkoyunlu saraynda iltifat
grmekteydi. Uzun Hasan Safevilerden gelen airlerin iirlerini ve onlara atyye verirdi.
69
Akkoyunlular dneminin nemli eserlerinden birisi de minyatr sanatnda verilen Nizam-

hamse adl eserdir. Akkoyunlu dneminin en nl minyatr sanats Abdlhay Neysaburidir.
Karakoyunlu Pir Budakn istei zerine balad Nizam- Hamse eserini Sultan Halilin
desteiyle 1478de bitirmitir. Osmanl saraynda da sevilen eser bugn Topkap Saray
Mzesinde bulunmaktadr. Hat sanatna nem veren Akkoyunlularn en nl hattatlar,
sultann yannda alan ve Akkoyunlu Hattat olarak tannan Abdrrahim-i Harizmidir.
70
Uygulamalar
1) Akkoyunlu Devleti tekilatn Osmanl ve Safevi Devleti tekilat ile karlatrarak
farkllklarn tespit etmeye alnz.
2) ah smailin ksa zamanda glenmesi ve Akkoyunlularn bu duruma kar
aldklar tedbirler iin Akkoyunlu-Safevi mcadelesi hakknda bir kitap okuyunuz.
71
Uygulama Sorular
1)
Akkoyunlu Devletinin yklmasndaki temel etken nedir?
2)
ah smail ve Safeviyye tarikatnn Akkoyunlu Devletinin yklmasndaki etkisi
nedir?
3)
Akkoyunlu Devleti tekilatnn ve ynetim sisteminin dier beyliklerle benzeyen
karakteristik zellikleri nelerdir?
72

Bu blmde taht kavgalaryla ksa zamanda gsz duruma den Akkoyunlu
Devletinin gcn toparlayamayarak daha da gszlemesi ve arda kalan dier ehzadeler
arasndaki mcadelelerle yklma srecine giriini rendik. D mdahaleler, zellikle Safevi
Devletinin youn basksndan kurtulamayan Akkoyunlu Devleti bunalm srecini
atlatamayarak yklmtr. Bu blmde yklma srecinin yannda devletin temel karakteristik
zelliklerini, devlet ve ynetim mekanizmasn, kltrn ve temel yaptalar hakknda bilgi
sahibi olduk.
73
Blm Sorular
1)
Aadaki Akkoyunlu sultanlarndan hangisinin Osmanl sultanlar ile kan ba
a)
Sultan Yakup
b)
Uzun Hasan
c)
Sultan Halil
d)
Gde Ahmed
e)
Baysungur
vardr?
2)
Akkoyunlu Mirzalarn aralarndaki taht kavgasnda etkin olan Ayba Sultann
maksad aadakilerden hangisidir?
a)
Kendi istedii ehzadeyi tahta kartarak devlet iindeki gcn arttrmak
b)
Daha st makama kmak
c)
Zengin olmak
d)
Dier emirlerin glerini krmak
e)
Kendisini tahta karmak
3)
Taht kavgas esnasnda Murad Mirza yerine Elvend Mirzann bir anda
glenmesinin sebebi nedir?
a)
Osmanl desteini arkasna almak
b)
Memlkllerden yardm grmesi
c)
Dnemin nemli komutan Ayba Sultann desteini Elvend Mirzaya kaydrmas
d)
Babasnn onu varis gstermesi
e)
Yetenekli olmas
4)
Azizkendi Savann nemi nedir?
a)
ok sayda asker lmtr.
b)
Akkoyunlu Devleti ortadan kaldrlmtr.
c)
ah smail Safevi Devletini kurmutur.
74
d)
Taht mcadelesinde olan Elvend ve Murad Mirzalar birbirlerine g
yetiremeyeceklerini anlam ve daha sonra devleti ikiye blmlerdir.
e)
Osmanllar Akkoyunlu topraklarn ele geirmitir.
5)
Akkoyunlu Devletindeki en byk divan aadakilerden hangisidir?
a)
Divan- Al
b)
na Divan
c)
Divan- Arz
d)
Kenge Meclisi
e)
Divan- Mezlim
6)
Aadakilerden hangisi Akkoyunlularn devlet sistemine ait bir zellik deildir?
a)
Ynetici Tanr tarafndan belirlenmi kutsal kiidir.
b)
Sultann soyundan gelen herkes tahta hak sahibidir.
c)
Hkmdar Allahn yeryzndeki glgesidir.
d)
Hkmdarlk kadnlara geer.
e)
Devlet, hanedann ortak maldr.
7)
Saraya giri klar kontrol eden grevli aadakilerden hangisidir?
a)
Yasavul
b)
Eik aas
c)
Bakavul
d)
Pars
e)
Mneccim
8)
Akkoyunlularn para ls nedir?
a)
Dinar
b)
Sikke
c)
Tmen
d)
Kuru
75
e)
Ake
9)
Aadakilerden hangisi Akkoyunlularda alnan vergilerden birisi deildir?
a)
Mevai
b)
Ulufe
c)
Resm yaylak
d)
e)
Tamga
10)
hangisidir?
Hkmdar hizmetinde alanlara hkmdarn ihsan olarak verilen toprak
a)
Vakf
b)
Suyurgal
c)
Tiyul
d)
Yaylak
e)
Tmar
Cevaplar: 1) d, 2) a, 3) c, 4) d, 5) a, 6) e, 7) b, 8) c, 10) b
76
5. KARAKOYUNLULARIN KKEN
77

5.1. Karakoyunlularn Menesi
5.2. Karakoyunlu Oymaklar
5.3. Karakoyunlularn Anadoluya Gelii
5.3.1. Bayram Hoca (. 1380)
5.3.2. Kara Mehmed Bey
78

1)
Karakoyunlularn Anadoluya gelme sebepleri nedir?
2)
Karakoyunlularn menesi nedir ve hangi oymaklardan mteekkildir ?
3)
Karakoyunlularn beylik olma srecinde Kara Mehmed Beyin rol nedir?
79

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
Karakoyunlularn Menesi
Dier Trk airetleri ile

birlikte Anadoluya gelen
Karakoyunlularn menesini
tespit etmek
Okuma- aratrma
Karakoyunlu Oymaklar
Karakoyunlu
Devletinin
temelini oluturan oymaklar
ve bunlarn beylik srecinde
katklar
Okuma- tartma
Karakoyunlularn
Anadoluya Gelii
Bayram Hoca nderliinde

Anadoluda yurtluk elde
ederek yerleme abalarnda
olan
Karakoyunlular
anlamak
Okuma- inceleme
elde
veya
80
Anahtar Kavramlar
Baranlu: Karakoyunlular oluturan en etkin oymaklardan bir tanesi.
Sultaylar: Karakoyunlularn
bulunduklar Mool Beylii.
Anadoluya
geldiklerinde
hizmetlerinde
81
Giri
Karakoyunlular Anadoluya gle gelen Trkmen boylarndan birisidir. Anadolu
corafyasnda kendine yurtluk bulmaya alan birok oyman katlmyla gcne g katan
Karakoyunlular ksa zamanda Van-Erci taraflarnda yerleerek zamanla gl bir devlet hline
gelmitir. Yurtluk bulma ve yerleme dneminde Bayram Hca ve kara Mehmed Bey nemli
isimlerdir.
82
5.1. Karakoyunlularn Menesi

Karakoyunlu oymann ad totem inanndan geldiine dair fikir ne srlmse de
aslnda bu iddiann gereklik pay yoktur. ncelikle totem kabul edilen hayvanlarn eti
yenilmesi yasak olduundan ve koyun Trklerde umumiyetle beslenilen ve tketilen hayvan
olduundan koyunun totem olmas mmkn deildir. Ouz boyunu meydana getiren 24
kabilenin totemleri (ungun) eti yenmeyen avc kulardr. Bu sebeple bu adn onlara ait srlerin
renklerinden ya da cinslerinden dolay verilmi olmas daha muhtemeldir. Karakoyunlularn
yirmi drt Ouz boyundan hangisine mensup olduu tam olarak bilinmemektedir. Osmanl
tarihilerinden krullah Kararoyunlu hanedannn Deniz Handan geldiini Karakoyunlu
Cihanahn azndan nakletmektedir. Deniz Hann oullar olarak gsterilen dir, Bdz,
Yva ve Knk boylarndan birine mensup olmalar gerekmektedir. Bu boylardan
Karakoyunlular ile kabilevi bir akrabaln mevcut olabilecei boy, Yva boyudur.
Akkoyunlular kendilerinin Bayndr boyundan olduklarn sylemiler ve paralarna da
Bayndr damgasn basmlardr. Buna karn Karakoyunlularn hangi boydan geldiine dair
net bir bilgiye sahip deiliz.
Karakoyunlular veya Baraniler hakkndaki ihtilafl olan bir dier meselede Barani ya da
Baranlu adyla ilgilidir. Barani ve Baranlu ad Karakoyunlularn hanedan veya aile ad olduu
kabul edilse de bu kelimenin kkeni, neye dellet ettii ve Hanedann bu ad nasl ald
hakknda tartmalar vardr. Baz tarihiler bu adn Anadoluda bulunan bir yer ad olabileceini
(Muun Varto kazasnda ve Binglde Baran diye iki adet ky ad vardr) iddia ederken, baz
tarihiler Mardin civarnda Baran sznn ko manasnda kullanlmasndan yola karak
Karakoyunlular iin nemli bir hayvan olan koun mezar talarnda dahi simge olarak
kullanmalarndan baranlu-kolu manasnda olabileceini iddia etmektedir. Mesele henz tam
olarak netlememitir.
5.2. Karakoyunlu Oymaklar

Karakoyunlular meydana getiren oymaklar kendisi dhil on bir oymaktr. Etrafna
toplad dier oymaklarn iinde idareci konumda olmak suretiyle kendi airet mahiyetini
kaybetmitir.
Sadlu: Karakoyunlu ulusunu oluturan en byk ve kuvvetli iki oymaktan biri olan
Sadlu aireti Karakoyunlularn siyasi baarlarnda nemli rol oynamtr. Karakoyunlularn
yklmasndan sonra Akkoyunlularn ve Safevilerin hizmetine girmi olan bu oymak eski
nemini kaybetmitir.
Baharlu: Sadlu aireti gibi Karakoyunlu devletinin temelini oluturan bir dier oymak
da Baharlu airetidir. Bu oyman yurdu Hamedan blgesidir. Karakoyunlularn yklndan
sonra bu kabile Akkoyunlulara tabi olmak istememi ve reisleri Ali eker Beyolu Pir Ali ve
kardeleri Bayram ve Yar Ali Beyler nderliinde Timurlularn hizmetine girmitir. Uzun
Hasan Cihanahn torunu brahim ile akraba olan bu beylerin brahimi alarak Timurlulara
snmasndan endie etmitir. Hseyin Baykaradan iadelerini istemi fakat olumlu bir yant
alamamtr. Gerekten de uzun Hasann lmnden faydalanarak Karakoyunlu Devletini
83
yeniden kurmak iin 1479 ylnda Akkoyunlu topraklarna girip Kirman istila etmilerdir.
Sultan Yakupun mukavemetine kar duramayarak Crcana gitmiler orada Hseyin Baykara
bunlar yakalayarak idam etmitir.
Bu olaydan sonra Baharlu oyma Horasanda kalmaya devam etmi ve bir ksm
Babrn Hindistan seferine katlmlardr. Horasanda kalan Baharlu oymann kalan ksm
zamanla Akkoyunlu ve Safeviler hizmetine girerek airet yaplarn bir mddet daha devam
ettirmilerdir.
Duharlu: Erzurum-Bayburt havalisinde yerleen bu airet balangta Karakoyunlularn
hizmetinde bulunmu ve Karakoyunlu siyasi faaliyetlerinde nemli role sahiptir. Bayburt
civarna yerleen bu airet Akkoyunlularn hizmetinde bulunmu, Uzun Hasann oullar
Sultan Halil ile ehzade Yakup arasndaki savata ehzade Yakup tarafn tutmulardr.
Erzurum yresinde kalan Duharlu airetinin beyleri Osmanl Dneminde de Osmanl
Devletinin hizmetine girmi ve Osmanl Devleti tarafndan kendilerine tmar verilmitir.
Karamanlu: bu oymak Kara-Yusuf ile ada olan Gence ve Berda hkimi olan Emir
Karamandan alan bu airet Karakoyunlulara hizmet etmitir. Karakoyunlularn yklmasndan
sonra Akkoyunlulardan tevecch grmemmeleri zerine eyh Cneydin taraftarlar arasna
katlmlar ve Safevi Devletinin kurulmasnda rol oynamlardr.
Alpavut (Alpaut): Karakoyunluyu tekil eden nemli airetler arasnda olan bu airet
Cihanah dneminde nemli vazifelerde bulunmulardr. Karakoyunlulardan sonra
Akkoyunlular ve Safevilerin hizmetine girmilerdir.
ekirlu (Ckirlu): Timurun ran fethetmesi zerine onun tabiyetine giren Emir
Cakirin airetidir. Karakoyunlulardan Sonra Akkoyunlular ve Safevilerin hizmetine girmiler
fakat dier Karakoyunlu teekklleri gibi ikinci nc derecede grevlere sahip olmulardr.
ynlu, Haclu, Aa-eri, Der, Bayramlu Karakoyunlu devletini oluturan dier
oymaklardr. Karakoyunlarn yklmasndan sonra Akkoyunlular ve Safevilerin hizmetine
girmileridir. Bu Trkmen airetlerinin haricinde Karakoyunlu ulusuna tabi Krt teekklleri
de mevcuttur. Bunlarn balcalar Sleymani, Zrk ve Mahmud airetleridir.
5.3. Karakoyunlularn Ortaya klar

Karakoyunlularn Anadoluya nasl geldikleri tam olarak bilinmemekle beraber
gelileri hakknda iki rivayet vardr. Bu rivayetlerden birincisi, Akkoyunlularn Argun Han
zamannda kardeleri Karakoyunlularla beraber Trkistandan Azerbaycana geldikleri ve
sonra Akkoyunlularn Diyarbakr blgesinde yerletikleri, Karakoyunlularn ise Erzurum ve
Sivas blgelerinde yurt tuttuklardr. Osmanl tarihileri tarafndan rivayet edilen bu hikye
doru deildir. Tarih-i Trkmaniyyede anlatlan ikinci rivayette ise otuz bin adrdan oluan
Karakoyunlularn, Mool istilasndan kaarak reisleri Tre Be liderliinde Trkistandan
Maveraunnehre geldikleri ve oradan geerek Dou Anadoluya g ettikleri anlatlmtr. Bu
rivayetin doru olma olasl yksektir.
84
Karakoyunlular XIV. yzylda Moollara tabi olarak kn Musul blgesinde klayp

yazn Van Gl kysndaki Ercite yazlamaktadrlar. Ebu-Said Bahadr Han 1335 ylnda
lnce Mool valiler kendi aralarnda mcadeleye baladlar. obanllarn hkimiyeti altnda
Trkmenler vard. Akkoyunlular 1340 ylndan itibaren Trabzon Rum mparatorluu zerine
aknlar yapyordu. Karakoyunlular bu dnemde Mool olan Sultayllarn hizmetindeydi.
Sultayllarn Dou ve Gneydou Anadoludaki hkimiyetleri zayfladktan sonra ksa srede
ykld Mool hkimiyetinin bitimiyle Trkmen airetlerinin hkimiyeti balam oldu.
Airetlerin birbirleri ile mcadelesinde Hseyin Bey Pir Muhammedi ldrerek emirliini ilan
etti. Fakat blgedeki Krt beyleri onun hkimiyetini tanmadlar ve Hsn- Keyfa hkimi Melik
Adil krt emirlerini toplayarak Hseyin beyle savaa tututu. Hseyin Bey krd beylerine kar
zafer kazand, Melik Adil esir alnd. Bu mcadelede Karakoyunlu Bayram Hoca, Hseyin
Beyin en yakn emirlerinden biri olarak ortaya kmt.
5.3.1. Bayram Hoca (. 1380)

1351 ylnda beylerin birou akna gittikleri esnada emirlii ele geirmek gayesiyle
Bayram Bey Hseyin Beyi ldrd. Musulu almak niyetinde olan Bayram Bey, Hseyin
Beyin yeeni Ordu-Buann kendisinden nce davranarak ehri almas zerine vazgeti.
Bayram Bey daha sonra Musulu alarak burann ynetimini kardei Birdi Hocaya verdi ve
kendisi de beyliin bana geti. Bylece XIV. yzyln ikinci yarsnda Van-Erci blgesi
merkez olmak zere kuzeyde Erzurumdan Gneyde Musula kadar uzanan Dou Anadolu
blgesinde beyliini kurmu oldu.
Etrafndaki mahalli glere boyun ediren Bayram Hoca, 1366 ylnda Mardini kuatt.
Bayram Hoca kaleden huru hareketi yapan Mardin Hkmdar Melik Mansuru yendi. Melik
Mansur Celayir Hkmdar Sultan veyse eli gndererek yardm istedi. Sultan veys
Musula doru harekete geerek Musul ele geirdi, Bayram Hocann kardei Birdi Hocay esir
ald. Baz kaynaklarda kardeinin son anda kaarak esirlikten kurtulduu sylenmektedir
(1366). Sultan veys Bayram Hoca zerine yryerek Mua geldi. Burada Bayram Hocay
yendi. Musul Celayirlilerin eline getii gibi Bayram Hocada Celayirli hkimiyetini tanmak
zorunda kalmtr. 1369 ylnda Bayram Hoca Musulu tekrar ele geirmi fakat ksa zaman
iinde kaybetmitir. 1371 ylnda Bayram Hoca Musulu tekrar kuatt, bu kuatma hakknda
yeterli bilgi yoktur. Bu kuatmann nemli noktas Hsn- Keyfa askerleri ve birok Krt
emirleri bu kuatma da Bayram Hoca tarafnda yer almlar ve ona yardm etmilerdi. Bayram
Hocadan itibaren Hsn- Keyfa hkmdarlar, Cezire, Bitlis hkimleri, Sleymani, Zrk ve
baz krt airetleri yklana kadar Karakoyunlulara bal kalmlardr.
Sultan veysin 1374 ylnda lmesi zerine tahta olu Hseyin Celayir tahtna
gemiti. Sultan Hseyin zamannda Muzafferiler Celayirlilere saldrd. Bayram Hoca bu
durumdan faydalanarak Sultan veyse demekte olduu vergiyi kesti ve Musulu tekrar
kuatt. Musulu ele geirerek idaresini kardei Birdi hocaya verdi. Bu tarihten itibaren
yklna kadar Musul Karakoyunlu hanedannn elinde kald (1375). Ksa zamanda kaybettii
yerleri geri alarak dou Anadoluda hkimiyetini yeniden salad. Bu durumdan rahatsz olan
Celayirliler 1377 ylnda Bayram Hocann yeeninin savunduu Ercii kuattlar. Kara
85
Mehmet Celayirlilere vergi vermeyi kabul etti, bunun zerine Celayirliler kuatmay
kaldrdlar.
Moollarn birbiri ile mcadelelerinden faydalanarak Karakoyunlular tarih sahnesine
karan, Dou ve Gneydou Anadolunun u blgelerinde Trkmen hkimiyetini kuran
Bayram Hocann 1380 tarihinde ld bildirilmektedir. Bayram Hocann iki kardei vardr;
Birdi Hoca ve Msr Hoca. Kendisi erkek ocuuna sahip olmad iin ldkten sonra yerine
yeeni Mehmed Bey gemitir.
5.3.2. Kara Mehmed Bey

Bayram Hocadan sonra yerine yeeni Kara Mehmed Bey gemitir. Kara Mehmed Bey
kendisine kalan corafyay atak faaliyetleri sayesinde kendi dneminde Dou Anadolu, ran,
El-Cezire ve Suriyedeki hadiselere karm ve Timurun hcumuna kar beyliini baaryla
mdafaa etmitir.
Celayir hkmdar veys kardei Ahmed tarafndan 1382 ylnda ldrlmt.
Ahmedin Tebrizde tahta oturduunu renen Sultan Hseyin ve Ahmedin kardei ehzade
eyh Ali kumandan Pir Ali Bar Bey nderliinde asker toplayarak Azerbaycana doru yola
ktlar. Sultan Ahmedde ordusunu alarak Tebrizden hareket etti. ki ordu Tebriz
yaknlarndaki Heft-rdda karlatlar. Sultan Ahmedin birliklerinden bazlarnn kardei
tarafna gemesi zerine Sultan Ahmed savamadan gece Karakoyunlu Beyi Kara Mehmed
Beye snd. Ahmed Beyin Kara Mehmed Beyin damad olduu gr tarihiler arasnda
yaygn olarak kabul edilmitir.
eyh Ali ve kumandan Pir Sultan Sultan Ahmedin kamasndan sonra Tebrize geldi,
burada oyalanmadan Sultan Ahmedi takip etmeye baladlar. Kara Mehmed bu haberi duyunca
emrindeki be bin askerle yola karak ehzade eyh Alinin ordusunu karlad. ehzade eyh
Ali kumandasnda bulunan 15-20.000 kiilik orduyu byk bozguna uratan Kara Mehmed Bey
ehzade eyh Aliyi, Kumandan Pir Aliyi ve ok sayda askerini ldrmt. Bu savatan
sonra Kara Mehmed Beyin kuvvet ve hretini arttrmann yan sra eline byk miktarda
ganimet gemiti. Sultan Ahmed muharebeden sonra adamlarn alarak Tebrize gitmi ve
Celayir tahtna tekrar oturmutu.
Caber hkimi Suriye Derlerinin Beyi Salim Bey Karakoyunlu Beyinin tebas olan
Musul haclarnn yollarn keserek mallarn yamalad (1383). Kara Mehmed Bey bunun
zerine harekete geti. Mttefik olduu Bozdoan Beylerbeyi Ziy ul Mlk ile Salimi yendiler.
Salimin kamas zerine Kara Mehmed Bey onu takibe balad. Salim Haleb Naibi Yelboaya
snd.
Bu hadiseden bir yl sonra Kara Mehmed bey Mardin hkimi Mecdud-din sya eli
gndererek kzn kendisine e olarak istedi. Mardin Hkimi bu istei reddetti. Kara Mehmed
Bey Musuldan hareketle Mardin zerine yrd. Bunu haber alan Mardin Hkimi Hsn-
Keyfadan yardn istedi. Fakat Kara Mehmed Bey bu ittifak glerini yenince sa Bey kzn
vermeye raz oldu, iki lke arasnda bar yapld (1384).
86
Kara Mehmed ertesi yl Akkoyunlular ile mcadeleye girmitir. Erzincan hkmdar

Mutahharten Akkoyunlulara yenilmi ve Akkoyunlulara kar Kara Mehmed Beyden yardm
istemiti. Eskiden beri Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasnda sregelen kadim
dmanlktan tr Kara Mehmed Bey Mutahhartene yardm etmeyi kabul etmiti. Akkoyunlu
ile Karakoyunlu arasnda eskiden beri sregelen dmanln sebebi bilinmemekle beraber
aralarnda arazi ihtilaf ya da stnlk davas ile alakaldr. Mutahharten ile birleen
Karakoyunlular Akkoyunlular dar bir yerde sktrarak bozguna urattlar. Hatta bu yenilgide
Akkoyunlular ar kayplar vererek Sivas Kayseri hkmdar Kad Burhaneddine
snmlard. Karakoyunlu Mehmed Beyin urat bir dier mesele Anadolu nlerinde
beliren aatay han Timurdur.
1387 ylnda snrda beliren e Dou Anadoluyu istilaya hazrlanan Timur kendisine
ba emeyen ve hkimiyetini tanmayan Kara Mehmed Beyi hac kafilelerine ve ticaret
kervanlarna saldrmakla itham etmiti. Timur ordusu ile birlikte Kara Mehmed Beyin olu
Msr Hocann yneticisi olduu Avnik Kalesi nlerine gelmiti. Kalenin azametinden dolay
buray kuatmadan Erzurum nlerine gelen Timur ayn gn Erzurum kalesini ald. Ordusunun
bir ksmn Kara Mehmed Bey zerine gnderdi. Timurun zerine geldiini renen Kara
Mehmed Bey sratle onun nnden ekilerek, apakur evresine gelmitir. Buradaki sarp
boazlar ve geitleri tutan Kara Mehmed Bey Timurun zerine gnderdii kuvvetleri perian
etmitir. Dalarda mevki alm olan Kara Mehmed Beyi yakalayamayacan anlayan Timur,
Mua gelerek buradaki airetleri yamalayarak Ahlata gemitir. Ahlat da yamaladktan
sonra Adilcevaz alm ve daha sonra Van da alarak rana dnmtr.
Bayram Hocann ldrd Hseyin Beyin olu olan Pir Hasan Baysungur
bilenmeyen bir sebeple isyan etmitir (1389). Pir hasan ile sava esnasnda Kara Mehmed Bey
ldrlmt. Pir Hasan Baysungur Kara Mehmed yerine beyliinin bana gemek istedi fakat
Trkmenlerin ou onun liderliini kabul etmeyerek Kara Mehmed Beyin oullarndan Msr
Hocann etrafnda toplandlar.
87
Uygulamalar
1)
Karakoyunlu Oymaklar hakknda bir kaynak okuyunuz.
2)
Karakoyunlularn Anadoluya ilk geldiklerindeki yerleim yerlerini harita
zerinde tespit ediniz.
3)
Bayram Hoca ve Kara Mehmed Bey dnemlerinde elde edilen topraklar harita
da inceleyerek genilemenin boyutunu tespit ediniz.
88
Uygulama Sorular
1)
Karakoyunlu Devletini oluturan airetlerden en etkin olanlar hangileridir?
2)
Karakoyunlularn zamanla glenerek devlet olmalarnda airetlerin rol nedir?
3)
Karakoyunlularn Anadoluda yurtluk olarak tutunduklar ilk corafya neresidir?
4)
Bayram Hoca ve Kara Mehmed Beyin en nemli siyasi baarlar nelerdir?
89

Bu blmde Anadoluya gelen Karakoyunlularn bnyelerinde barndrd oymaklar ve
bu oymaklardaki aknclarla birlikte yurtluk tutma mcadelesini grdk. Hangi airetlerin
Karakoyunlular oluturduu ve bu airetlerin iindeki etkin olan airetleri rendik. Bayram
Hoca ve Kara Mehmed Beyin faaliyetlerini inceledik.
90
Blm Sorular
1)
verilmitir?
Karakoyunlularn en kuvvetli ve etkin iki oyma hangi kta doru olarak
a)
Sadlu-Baharlu
b)
Duharl-Afar
c)
Musullu- Sadlu
d)
Karamanlu-Alpavut
e)
Baharlu- Musullu
2)
Karakoyunlular XIV. yzylda kime tabi idiler?
a)
Osmanllar
b)
Akkoyunlular
c)
Moollar
d)
Safeviler
e)
Kad Burhaneddin
3)
Karakoyunlu Beyliinin kurulu blgesi neresidir?
a)
Erzincan
b)
Harput
c)
Van-Erci
d)
Dyarbakr
e)
Erzurum
4)
Karakoyunlu Beyliinin kurucusu kimdir?
a)
Kara Mehmed Bey
b)
Bayram Hoca
c)
Kara Yusuf Bey
d)
Cihanah
91
e)
Tur Ali Bey
5)
Karakoyunlu Beyliinin kuran Bayram Hocann en fazla mcadele ettii devlet
a)
Akkoyunlar
b)
Muzafferiler
c)
Timurlular
d)
Memlkller
e)
Celayirliler
6)
Kara Mehmed Beyin Mutahhartene yardm etme sebebi nedir?
a)
Ganimet elde etmek istemesi
b)
Akkoyunlularla kadimden gelen dmanlk
c)
Karlnda Mutahhartenin toprak vermesi
d)
Mutahhartenin gcnden ekinmesi
e)
Mutahhrtenin Memlkllerle ittifak kurmasn engellemek istemesi
7)
Caber Hkimi Salim Bey ile Kara Mehmed Beyin savama sebebi nedir?
a)
Caber Hkiminin Musul haclarnn mallarn yamalamas
b)
Caber hkiminin Akkoyunlular ile i birlii yapmas
c)
Kara Yusuf Beyin Caber hkimi Salim Beyin kzn istemesi fakat Salim
Beyin vermemesi
d)
Salim Beyin Karakoyunlu taht mcadelelerine karmas
e)
Salim Beyin Timurlularla mttefik olmas
8)
Kara Mehmed Beyin Mardin hkimi ile savama sebebi nedir?
a)
Mardin hkiminin Caber ile i birlii yapmas
b)
Mardin hkiminin Akkoyunlu ile i birlii yapmas
c)
Mardin hkiminin Ahlata saldrmas
92
d)
Kara Mehmed Beyin Mardin hkiminin kzn istemesi ama olumsuz yant
e)
Kara Mehmed Beyin Mardini almak istemesi
9)
Aadaki devletlerden hangisi Karakoyunlularn dman deildir?
a)
Akkoyunlular
b)
Celayirliler
c)
Timurlular
d)
Caber hkimi
e)
Osmanl Devleti
almas
10)
Aadakilerden Timur ile Karakoyunlu Kara Mehmed arasndaki sorunlardan
birisi deildir?
a)
Mardin Hkiminin kzyla evlenmesi
b)
Timurun hkimiyetini tanmamas
c)
Akkoyunlu-Karakoyunlu mcadelesi
d)
Karakoyunlularn Osmanlnn tarafn tutmas
e)
Timurun Kara Mehmed Beyi hac kervanlarna saldrmakla itham etmesi
Cevaplar: 1) a, 2) c, 3) d, 4) b, 5) e, 6) b, 7) a, 8) d, 9) e, 10) a
93
6. GENLEME DNEM VE TMURLULARLA MCADELE
94

6.1.
Kara Yusuf Dnemi (1389-1420)
6.2.
skender Bey Dnemi (1420-1438)
95

1)
Karakoyunlularn Anadoluda glerini arttrrken siyasi mttefikleri ve
dmanlar kimlerdir?
2)
Karakoyunlu Devletinin kurulmasnda Memlk Devletinin etkisi nasldr?
3)
Kara Yusuf dneminin en belirgin zellii nedir?
96

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Kara Yusuf Dnemi
Karakoyunlularn
ksa Okuma-tartma
zamanda g kazanmalar ve
topraklarn
geniletme
abalar hakknda bilgi sahibi
olmak
Kara Yususf Dnemi
Karakoyunlu
Devletinin Okuma-anlama
Memlk Devleti ve Osmanl
Devleti ile ilikileri hakknda
bilgi sahibi olmak
skender Bey Dnemi
Osmanl Devleti ile Timur Okuma- inceleme

arasnda
ortaya
kan
mcadelede
Karakoyunlu
Devletinin tavr hakknda
bilgi sahibi olmak
skender Bey Dnemi
Ankara Sava sonrasnda Okuma- inceleme

Anadoluda
beyliklerin
yeniden
canlanmas
esnasnda
Karakoyunlu
Beylerinin
faaliyetleri
97
Anahtar Kavramlar
Ankara Sava: Osmanl Sultan ile Tmur hakan arasnda yaplan sava,
sonular itibaryla Anadolu corafyasn ve beylikleri etkilemitir.
98
Giri
Karakoyunlular Anadoluya geldikten sonra buyruu altnda bulunan oymaklarn
aknclar sayesinde ksa zamanda g toplamtr. Bu blmde Osmanl Sultan Yldrm
Bayezid ile Timurlu Hakan Timur arasnda var olan mcadelede Osmanl Devleti tarafn tutan
Karakoyunlularn Ankara Savandan sonra Anadoluda yeniden dirilen beylikler ile girdii
mcadele ve faaliyetleri aklanmtr.
99
6.1. Kara Yusuf Dnemi (1389-1420)

Pir Hasanla mcadele iin Mardin hkmdar ve dier komulardan yardm isteyen
Msr Hocann yerine atak ve cevval tavrlaryla dikkat eken Kara Yusuf Karakoyunlularn
bana geti. Caber hkimi Der Salim Bey Karakoyunlu Beyleri arasnda araclk yaparak
onlarn uzlamasn salad ve mcadeleyi bitirdi. (1380= bir yl sonra Pir Hasan Bey ld.
(1381). Kara Yusuf Bey, Celayir Sultan Ahmed Beyin dirayetsizlii yznden Celayir beyleri
arasnda el deitiren Tebrize geldi, ayn yl iinde birka defa daha Tebrize gitti. Pir Hasan
Beyin olu Hseyin Bey ile Van Gl civarnda att. Bu esnada Dehl zerine Hindistan
seferini tamamlayan Timur yeniden Anadoluya yneldi. Timur tehlikesi yeniden ortaya kt.
1393 ylnda Celayir Sultan Ahmed Beyin elinden Badat alarak Tikrite doru
devam etti. Timur etraftaki beylere Karakoyunlu ve Akkoyunlu beylerine de kendisine tabi
olmalar iin eli gnderdi. Timur Musula geldi, buradan Mardine doru hareket etti.
Karakoyunlu Beylerinden Birdi Hoca olu Yar Ali ile Erbil Emiri eyh Ali hediyelerle
Timurun huzuruna karak mevkilerini korudular. Timur ordusunu hkimiyetini tanmayan
Karakoyunlu oymaklar zerine salarak onlarn mallarn yamalattrd. Timur Mu civarn
getikten sonra komutanlarndan bazlarn Karakoyunlu Beyi Kara Yusufu yakalamakla
grevlendirdi (1394). Fakat komutanlar Kara Yusufu yakalayamadlar. Bunun zerine oradan
ayrlan Timur Kara Yusufun Kardei Msr Hocann savunduu Avnik kalesini kuatt. 43
sreyle kuatmaya dayanan Msr Hoca kaleyi teslim etmek zorunda kald, esir alnarak Timur
tarafndan Semerkanda gtrld ve orada ldrld (1394).
Kardeinin intikamn almak isteyen Kara Yusuf Bey Avnik Kalesine saldrarak
komutan Atlam esir ald (1395). Ani bir baskna yakalanmak istemeyen Kara Yusuf Musul
tarafna ekildi. Timurun Sivas taraflarna doru yrdn renen Kara Yusuf Celayir
Hkimi Ahmed Bey ile birlikte Memlk emirine snma talep etti. Timurdan korkan Memlk
Sultan bu istei kabul etmedi, bunun zerine Kara Yusuf ve Ahmed Bey Osmanl Sultan
Yldrm Bayezid Hana sndlar (1400).
Yldrm Bayezid Kara Yusuf ve Ahmed Beyi Bursada misafir etmi ve kendilerine
iltifat gstermiti. Timur Yldrm Bayezide eli gndererek Kara Yususfun kendisine
teslimini istedi. Yldrm Bayezid bu istee olumsuz yant verdi hatta Kara Yusufa Aksaray
dirlik olarak verdi. Yldrm Bayezid Sultan Ahmed ile Kara Yusuf Beyi yanna alarak Timur
ile ilikileri bozduunu dnd Mutahharten zerine sefere kt. Mutahharteni bozguna
uratan Bayezid, Erzincan ele geirdi ve buray Kara Yusuf Beye verdi. Fakat Yusuf Bey on
alt gn Erzincan hkimlii yapt ve sonra burann hkimliinden kendisi vazgeti.
Timurun Osmanl Devletine sava amasnda nemli bir etken olan Yusuf Bey sekiz
dokuz ay kadar Osmanl lkesinde kalmtr. Bu esnada Timur Musulu Pir Hasan Olu
Hseyin Beye vermiti. Bursadan ayrlarak Hilleye gelen Kara Yusuf Celayirli Sultan
Ahmedin olu ile girdii mcadelede Sultan Ahmede yardm etmiti. Daha sonra aralar
alan bu iki arkada mcadeleye tututular. Olanlar yakndan izleyen Timur, Hseyin Beyi
Kara Yusufun zerine gitmesi iin tevik ediyordu. Kara Yusuf Bey Badat kuatarak ald,
Celayirli Sultan Ahmed le kat. Timur torunlarndan ikisinin emrine kuvvet vererek onlara
100
Kara Yusufu yakalama grevi verdi. Badatta az bir kuvvetle sktrlan Kara Yusufun
birlii yenildi. Kardei Yar Ali mcadele esnasnda ldrld, kars esir alnd, kendi ise le
kat. Buradan byk uralar sonucunda ama ulat (1403).
Ankara Savandan sonraki bir tarih olmas Timura kar Anadoluda kar durabilecek
hibir kuvvetin kalmad bir dnemdir. Bu yzden Kara Yusufun snabilecei bir Osmanl
devleti de kendi i karklklaryla uramaktadr. am naibi eyh Mahmudi tarafndan iyi
karlanan Kara Yusuf, Memlk Emirinin gnderdii emir zerine hapse atld. Timurun
gazabndan korkan Memlk sultan onlarn hapsedilmesini istedi. Kara Yusuf ve Celayirli
Sultan Ahmed burada ayn yere hapsedildiler. ki mttefik aralarndaki sorunlar hallettiler.
Timur Memlk Sultanna ikisinin de ldrlmesi ynnde bask yapt. Memlk sultan am
naibine ikisinin de ldrlmesi emrini verdi. Fakat bu srada Memlk sultanna kar isyan
etmeye hazrlanan am naibi bu emre itaat etmeyerek onlar asmad hatta serbest brakt (1405).
Ayn hapishanede kaldklar srede anlaan ve dostluklar pekien Celayirli Sultan
Ahmed ile Kara Yusuf Bey serbest kaldktan sonra ayrldlar. Yusuf Bey lkesine dnerken
yolda kendisine eklenen Trkmen kabileleriyle gcn arttrmaya balad. Bitlise gelen Kara
Yusuf Bey ehrin hkimi tarafndan ok iyi karlanm, kendisinin ve himyesindekilerin
ihtiyac karlanmtr. Buradan ayrlan kara Yusuf Bey daha nce Timura boyun eip
kendisine dmanca davranan Van Hkimi zzeddin ir zerine yryerek ona hkimiyetini
kabul ettirdi. Ksa zamanda glenen Kara Yusuf Bey Avniki geri ald. Timur Anadoludan
ekilirken itaat eden beyliklerin beylerine topraklarn kendi hkimiyetini tanmalar
karlnda brakm, baz yerlere de kendi neslinden idareciler atamt. Kendi neslinden
atad idarecilerden biri olan, Azerbaycan ve iki Irakn (Irak- Acem ve Irak- Arab) sahibi ve
etraftaki beylerin hkimi konumunda olan Timurun torunu Ebu Bekir Mirzaya kar
mcadeleye giriti. Ebubekir Mirzann Kara Yusufa kar mcadeleye girimesinde Van
hkimi zzeddin irin Mirzaya Kara Ylk Osmann etrafnda ok sayda Trkmenin
topland ve her geen gn gcn arttrdn, bugn n kesilmezse ilerde byk bela
olacan sylemesi etkilidir.
Kara Yusuf Bey, Ebu Bekir Mirza ile iki defa karlat. 1406 ylnda gerekleen ilk
sava Aras Nehri kenarnda olmutu. Birok Trkmen beyi Kara Yusuf Beyin etrafnda
toplanarak ona destek verdi. Burada Trkmen gleri aatayllar byk bozguna urattlar.
Askerlerinin birounun katn ve bir ksmnn da Trkmenlere esir olduunu gren
Ebubekir Mirza Sava alanndan ekildi. nce Merend daha sonra Tebrize gelen Mirza
buralar askerlerine yamalatt. Kara Yusuf bu muharebede ykl miktarda ganimet elde ederek
hem nn hem de gcn arttrd. 1408 ylnda yaplan ikinci sava ise Tebriz yaknlarndaki
Serdrud blgesinde oldu. Bu sava babasnn kurduu byk mparatorluu yeniden diriltmek
ve eski topraklarda hkimiyet srmek isteyen ahruhun bu emellerinin sona ermesine neden
olmutur. Kara Yusuf Ebubekir Mirzaya kar yapt savata kazand kesin zafer sayesinde
Karakoyunlu devletini yeniden kurmutur. Bu olay sadece Karakoyunlu iin deil Osmanl
Devleti iin de nemlidir. ahruh, Karakoyunlular ykamad iin babas Timurun kurduu
byk imparatorluu diriltme abalar sonusuz kald. Karakoyunlular yklsayd Timurlular
Osmanl Devletini siyasi bask altnda tutabilirler ve Osmanl Beylii de Timurun
101
bamszlklarn verdii Anadolu Beyliklerini kendi hkimiyeti altnda toplayamayabilirdi. Bu

zaferler sonrasnda Kara Yusuf Beye Azerbaycan yolu ald.
Hzla ilerleyen Kara Yusuf Bey kumandanlarndan Bistam Beyi Irak- Acem
topraklarnn fethiyle grevlendirdi. Bistam Bey Sultaniyye ve Kazvini ele geirerek
Karakoyunlu hkimiyetine katt, Kara Yusuf Bey bu baarsndan dolay Irak- Acem valiliini
Bistam Beye verdi (1408). Ertesi yln banda Alncak Kalesi alnd. Celayirli Sultan Ahmed
Tebrize son geliinde Kad mamddini kalenin tamirine memur etmiti. Kaleyi tamir ederek
eski hline getiren Kad mamddin, Sultan Ahmed Badata dndkten sonra burann
yneticisi olarak kalmt. Kara Yusuf Bey Alncak kalesinin alnmas zor olduunu bildiinden
mameddine kale civarnda baz yerleri vererek anlamaya alt. Aslen kendisi Tacik olan
Kad mameddin evredeki Trkmen Beyleri kalenin savunmasnda kullanmak zere ard.
Kad mameddin onlara para ve hediyeler datarak onlar kendine balamaya alsa da kadnn
en yakn adamlarnn Tacik olmas ve nemli grevlerin Taciklere verilmesinden rahatszlk
duyan Trkmen emirler Kad mameddini adamlaryla birlikte ortadan kaldrdlar. Trkmen
Beyleri Kara Yusuf Beyin Kerkkte bulunan olu skender Beyi ararak kaleyi ona teslim
ettiler. Kara Yusuf Beye kalenin alnd haberini gnderen skender Beyin kale zerindeki
hkimiyeti Kara Yusuf Bey tarafndan kabul edilmitir.
Mardin Artuklu hkmdar Melik Salih Akkoyunlu Kara Ylk Osman Beyin saldrs
zerine Kara Yusuf Beyden yardm istedi. Yusuf Bey yardm iin Amide giderek
Akkoyunlular burada bozguna uratt (1409). Daha sonra Kara Yusuf Bey buradan Mardine
geti. Artuklu hkmdar Melik Salihin Mardini koruyamayacan dnerek onu Musula
ynetici tayin etti ve kzn onunla evlendirdi. Mardini alarak yz yldan fazla hkm
srm olan Artuklu Hanedanlna son verdi ve Mardinin ynetimine kendi emirlerinden
birini atad. Yaz Aladada dinlenerek geiren Kara Yusuf Bey gz banda Tebrize dnm
ve eki Hkimi Seyyidi Ahmed zerine iki komutann gndermiti. Fakat kumandanlar eki
hkimi ile savamadan sadece yama yaparak geri dndler. Bu esnada Celayirli Sultan Ahmed
Kara Yusuf Beye eli gndererek ondan Hamedan taraflarn vermesini istedi. Kara Yusuf Bey
bu istei redderek eliyi geri gnderdi (1409).
1410 ylnda Aladaa yaz geirmek iin giden Kara Yusuf Bey Aladadan Avnike
geldi. Erzincan Hkimi olan Mutahhartenin torunu eyh Hasandan birok kiinin ikyet
etmesi zerine Erzincan Kalesini kuatt. Krk be gnlk kuatmann ardndan Kara Yusuf
eyh Hasana Erzurum blgesindeki kalelerden birini vererek onu Erzincan kalesinden kard
ve yerine komutanlarndan Pir mer Beyi vali tayin etti. Daha nce Hamedan isteyen
Celayirli Sultan Ahmed, Kara Yusf Beyin bu isteini geri evirmesine kzmt. Kara Yusuf
Beyin Erzincan kuatmasn frsat bilerek Badattan hareket ederek Tebriz zerine yrd.
Hamedan dolayndaki krtleri kendi tarafna ekerek yola devam eden Sultan Ahmed, hibir
mukavemetle karlamadan Tebrize girdi (1410). Aslnda Kara Yusuf Beyin yerine vekil
brakt byk olu ah Mehmed Sultan Ahmedin Tebriz zerine yola ktn haber almt.
Emrinde az sayda kuvvet olan ah Mehmed ona mukavemet etmeden Hoya ekildi. Kara
Yusuf Bey, Sultan Ahmedin Tebrizi ald haberi zerine evresindeki emirlerle itiare
ederek hemen Sultan Ahmed zerine hareket etti. Kara Yusuf Bey, Sultan Ahmedi Tebriz
102
civarndaki Esed kynde yendi (1410). Sultan Ahmed yakalanarak idam edildi. Kara Yusuf
Bey Azerbaycan olu Pir Budak, Irak- Arab- da dier olu ah Mehmede verdi.
Kara Yusuf Bey, Trkmen beylerini ve Azerbaycan Emirlerini Tebrizde toplayarak Pir
Budak sultan kendisini de onun vekili ilan etti (1411), dier olu ah Medmed Badat
fethetti (1411). Blgede gitgide glenen ve byyen Karakoyunlular komu devletler iin
tehdit arz ediyordu. Grci Kral Kstendil, irvanah eyh brahim ve eki Hkimi Ahmed
Karakoyunlulara kar ittifak kurdular. Bunu haber alan Kara Yusuf Bey Tebrizden
kuvvetlerini toplayarak Kr Irma kenarna geldi. Burada yaplan sava Karakoyunlu zaferiyle
noktaland. irvanah eyh brahim, kardei eyh Behll Beyler affedildi fakat Grc Kral,
kardeleri ve nemli beyleri idam edildi.
Kara Yusuf Beyin nemli beylerinden olan ve Sultaniyye ehrini idare eden Bistami
Bey son dnemlerde bamsz hareket ederek Kara Yusuf Beyin emirlerine itaatsizlik
yapmaktayd. Ayrca horasan Maverannehr, Harizm, Mazendran, Siistan, Afganistan
hkimiyetine altna alan Timurlu Sultan ahruhun hkimiyeti altna girmiti. 1415 ylnda
harekete geen Kara Yusuf Bey Sultaniyeyi ald ve orann yneticiliine oullarndan
Cihanah getirdi. Sultaniyeyi savunamayacan anlayarak oradan ayrlan ekirli Bistam Bey
Kuma kamt. Aslnda Kara Yusuf Bey bu seferi yapmadan nce Timurlu sultan ahruh ile
anlamaya alarak onun tepkisini zerine almamaya almt. ahruhun Kara Yusuf Bey
zerine gelmeme sebeplerinden birisi 1415 ylnda ikinci defa Fars seferine kmasdr. ahruh
yeenlerinden mer eyh olu Mirza Baykaraya Luristan yneticiliini vermiti. syan eden
Mirza Baykara, ahruhun olu brahimin idaresi altnda olan Farsa saldrd. Asi Baykaray
esir alarak Farsta dzeni tekrar salayan ahruh, byk Komutanlarndan lyas Hocaya Irak Acemin idaresini vererek Kara Yusuf Beye kar orada bir g oluturdu.
Bu esnada Akkoyunlu Kara Ylk Osman Beyde Erzincan kuatt. Erzincan valisi Pir
mer Kara Yusuf Beyden yardm istedi. Olu skender Beyi Erzincana yardma gnderdi
fakat Kara Ylk Osman Bey skender Bey gelmeden kuatmay kaldrarak kat (1416).
Akkoyunlular sk sk Karakoyunlular zerine saldr dzenliyorlard. Kara Yusuf Bey
Akkoyunlu Kara Ylk Osman Beyin zerine safere kt. ki ordu Mardin-Amid arasnda bir
blgede karlat. Kara Yusuf Bey zafer kazand (1417). ki taraf anlama imzalad fakat bu
anlama bir yl sonra Timurlu Sultan ahruhun Akkoyunlu Kara Ylk Osman Beyi Kara
Yusuf Bey zerine saldrmaya tevik etmesiyle son buldu. Akkoyunlu Beyi Kara Ylk Osman
Bey Mardini kuatarak etraf yamalad. Karakoyunlu Yusuf Bey bunu haber alnca hzla
Mardine yrd. Kara Ylk Osman Bey kaarak Amid taraflarna geldi. Kara Yusuf Bey
Kara Ylk Osman bozguna uratt. Akkoyunlu Beyi Kara Ylk Osman Bey Kara Yusuf
beyin takibinden kurtulmak iin Memlk topraklarna snd. Mercidabk mevkisinde Kara
Ylk Osman Beyi yakalayan Kara Yusuf Bey onu bir kere daha bozguna uratt. Kara Ylk
Osman Bey bin kadar askeriyle Halepe kat. Kara Yusufun Kara Ylk Osman Beyi takip
ettii ve Halepe girecei haberleri halk arasna panik yaratt. Hatta halkn bir ksm yerlerini
brakarak baka taraflara gittiler. Fakat Kara Yusuf Bey Halepe girmedi.
Bu savatan sonra Kara Yusuf Beyin olu Pir Budak Ayntab zerine yrd. Daha
nce Kara Ylk Osman Beye katlarak yama yapm olan nallu, Afar ve Bayat airetleri
103
yurtlarn terk ettiler. Kara Yusuf Osman Beyin izin almadan Memlk toprana girmesi
zerine Memlk ile ilikiler gerildi. Hacca gitmek zere olan Sultan hacdan vazgeerek
naiplerine ferman gndererek Halepe gitmeleri emrini verdi. Hatta eyhlislam, drt mezhep
kadlar ve halifeden Kara Yusuf ile savamann vacip olduuna dair fetva alnd.
Kara Ylk Osman Bey hakknda bilgi toplamak iin Halep snrna gelen Karakoyunlu
mfrezesi Halep naibi Yabek tarafndan esir alnmt. Kara Yusuf Bey Yabeke mektup
gndererek Ayntaba gelmi olmasndan dolay zr dileyerek, Kara Ylk Osman Beyi
cezalandrmaktan baka bir niyetinin olmadn bildirmiti. Ayrca mektubunda Suriye
girmeyeceinin teminatn da vermiti. Fakat Kara Yusuf Bey Kara Ylk Osman Beyin
Halepe snmasna izin verilmesine kzd iin Ayntab ar ve pazarlarn yakp ehri yama
ettirmi ve halktan yz bin dirhem toplamt. Daha sonra Bireye doru yola kan Kara Yusuf
Bey, Bireyi alarak buray da yamalam ve kendi lkesine doru yola kmt. Karakoyunlu
sultannn kendi lkesine dnd haberi Memlk sultanna ulanca Sultan sefer hazrlklarn
iptal etti (1418). Kara Yusuf Mardine yaklatnda ok sevdii olu Pir Budakn ani lmn
haber ald. Olunun lmne zlen Yusuf Bey gnlerce Tebrizde yas tuttu.
Kara Yusuf Bey mrnn son dnemlerinde Timurlular ve Memlkller ile uramt.
Reyden itibaren Irak- Acem, Fars, Kirman, Yezd, Siistan, Mazendaran, Horasan, Harizm,
Maverannehr ve neredeyse btn Aganistana sahip olan Timurlu hkmdar ahruh
ailesinden kendisine muhalefet edecek kimseyi brakmam ve hkimiyeti kendi eli altnda
toplamt. ahruh babas Timurun hkim olduu, bugn elden km olan topraklar zerinde
yeniden hkimiyet kurmak istiyordu. ktidara geldii ilk andan itibaren bu emele sahip olan
ahruh iktidar mcadeleleri ve ierde urat isyanlardan dolay bu emelini ertelemek
zorunda kalmt. ktidarda mutlakyetini salamlayan ahruh Azerbaycan ve Irak- Arab
Kara Yusufun elinden almak ya da onu kendisine bal hle getirmek iin hareket geti. ahruh
Kara Yusuf Beye eli gndererek onu kendisine balanmasn istedi (1420). Kara Yusuf Bey
bu istei reddetti. Bunun zerine ahruh Karakoyunlu topraklar zerine harekete geti.
Bu seferde etkili olan bir dier sebepte Kara Yusuf Beyin yakn zamanda ele geirdii
Sultaniye ve Kazvin gibi ticaret merkezleridir. Daha nce Kara Yusuf Bey Sultaniye ve Kazvin
ehirlerinin kendi idaresine verilmesi karlnda ahruhun hkimiyetini kabul edeceini
ahruha bildirmiti fakat ahruh ona olumsuz yant vermiti. ahruhun Yusuf Beye olumsuz
yant vermesi burann gelirlerinin ve ticaret merkezi olarak neminin anlalmasnda nemlidir.
ahruh ordusu ile birlikte Kara Yusuf Beye kar harekete geti. Babas tarafndan Sultaniye
kalesi yneticiliine tayin edilen Cihanah ahruhun ehri kuatma ihtimaline kar erzaklarn
hazrlam ve kaleyi muhkemletirmiti. ahruhun ordusu Sultaniyeye doru yrrken Kara
Yusuf Beyin ld haberi ahruha ulat (14 Kasm 1420). Karakoyunlu Devletinin
kurucusu kabul edilen Kara Yusuf Bey, baa geldiinde devlet Erci civarnda kk bir
beylikti. ldnde ise Karakoyunlularn hkimiyet sahas Erzincandan Kazvine, Genceden
Badata kadar uzanyordu. yi cengver, gl komutan ve dirayetli bir devlet bakan olan
Kara Yusuf Bey fetihleri sayesine oullarna byk bir devlet brakmt. Kara Yusuf Bey
ldnde ah Mehmed Badat, skender Kerkk, spend Adilcevaz, Cihanah
Sultaniyeyi ve Ebu Said Erzincan ynetiyordu.
104
6.2. skender Bey Dnemi (1420-1438)

Yusuf Beyin Rey yaknlarnda vefatndan sonra askerlerinin birou Kerkkte
bulunan skender Beyin yanna gitti. skender Mardini kuatm olan Akkoyunlu Beyi Kara
Ylk Osman Beyin zerine yrd. skender Nusaybin yaknlarndaki eyh Kendide yaplan
savata Kara Ylk Osman Beyi yendi (1421). Bu zaferden sonra kendisine gveni artan
skender ahruh zerine yrmeye karar verdi. Kara Yusuf ahruhla karlamaya gitmeden
nce zahire ve deerli eyalar Bayezid kalesinde brakmt. ahruh bu kaleyi ele geirerek
byk bir ganimet kazand. Akkoyunlu beyi Kara Ylk Osman Bey, ahruha, Kara Yusuf
Beyin oullarnn ortadan kaldrlarak Karakoyunlularn kknn kaznmas gerektiini telkin
ediyordu. Baz tarihiler Kara Yusuf Beyin oullarnn ahruha eliler gndererek bar teklif
ettikleri fakat ahruhun kabul etmediini yazarlar.
Erzurum ile Ar arasnda bulunan Elekirt ovasnda karlaan iki kuvvet gn
boyunca iddetli arpmalar yaptlar (30 Temmuz-1 Austos 1421). Hatta bir ara
Karakoyunlular muharebeyi kazanmak zereydiler. Fakat onlarn drt kat olan Timur ordusu
karsnda skender Bey ve onunla birlikte savaan kardei spend yenilgiye urayarak geri
ekilmek zorunda kald. ahruh bu zaferden sonra Tebrize doru yola kt. Yolda savata esir
ald Karakoyunlu beylerini, komutanlarn ve askerlerini serbest brakt. Tebrizde birka gn
kaldktan sonra hareket eden ahruh Herata gitmek zere Sultaniyeye doru yola kt.
Muharebeden sonra skender Kerkke dnm, spend Dou Anadoluda kalmt.
spend ahruhun Azerbaycandan ayrldn renince emrindeki birliklerle birlikte o tarafa
yneldi. Kara Ylk Olu Tur Ali Bey ona kar duramayacan bildii iin Amide ekilmiti.
spend Mirza Alncak Kalesine hkim olarak Tebrize oturdu. skender Bey kardei zerine
harekete geti. skender Bey nnde duramayan spend Bey Avnik Kalesine ekildi. Buradan
ayrlan spend Bey Badat tarafna yneldi. Abisi ah Mehmed Beyin hkimiyetinde olan
yerleri ele geirmeye balamt. ktidarn tesis etmeye alan skender Bey ilk nceleri
ahruh karsnda kendisine yardma gelmeyen ve ahruhun hkimiyetini tanyan Bitlis ve
Hakkri Beyleri ile mcadele etti. Kara Yusuf, Msrdan dndnde Bitlis hkimi ona ok iyi
davranm, onun ve ordusunun ihtiyalarn karlamt. Kara Yusuf Beyde onu kzyla
evlendirerek kendine damat yapmt. skender Bey ahruh ile yapt savata Bitlis hkimi
enitesi emdeddinin ona yardm etmemesine kzmt. skender Bey Bitlis, Ahlat ve evresini
kuatarak ksa zamanda ele geirdi (1425). Benzer ekilde ahruha tabiiyetini bildirerek
yardma gelmeyen Hakkari Van Hkimi zzeddin ir zerine de aknlar yapt ve Van zapt etti
(1427). Ardndan Maku kalesini Ermenilerden ald.
Glenen skender Bey irvana bir akn dzenleyerek Sultaniye kalesini kuatt.
ahruha bal olan Sultaniye valisini yenerek Sultaniye, Zencan ve Kazvini idaresi altna ald
(1428). Bu olay zerine harekete geen ahruh ordusu ile birlikte Selmas mevkisine geldi.
ahruhun ordusu skender Beyin ordusundan sayca stnd. lk gn yaplan muharebede iki
tarafta birbiri zerinde stnlk salayamad. kinci gn sabah erkenden savaa balayan iki
taraftan stn olan skender Bey idi. ahruhun ordusu kalabalkt ve kullanmad yedek
birlikleri savaa soktuunda iki gndr savaan ve hibir takviye almam olan skender Beyin
ordusu yenildi (1429). skender Bey Van taraflarna doru kat. ahruhoullarndan
105
Muhammed Cuki Mirzay skender Beyi takip etmekle grevlendirdi. skender Bey nce
Vana geldi, arkasndan gelen dman birliklerini grnce Ercie gitti. Erci kaplarn
skender Beye kapatt iin skender Bey bu kaleyi muhasara etti. Muhammed Cuki Mirza
yaklanca bin kadar askerle onunla mcadeleye girerek onu geri pskrtt. Muhammed Cuki
Mirzann kendisini takip etmeyi brakmasn frsat bilerek Erzurum taraflarna yneldi.
skender Bey ile kardeleri arasnda ilikiler iyi deildi. Babalarnn lmnden sonra
en bykleri ailesi ile olan ilikilerini koparan ah Mehmed Badatta hkm sryordu. Onun
rahat yaantsndan faydalanan spend Bey Badata giderek abisinin topraklarn ele
geirmiti. Cihanah babalarnn lmnden sonra Sultaniyeden Ercie oradan da Badata
abisi ah Mehmedin yanna gelmiti. Celayirliler ah Mehmede saldrdklarnda abisine
yardm ederek eitli yararllklar gstermiti. Fakat bekledii karl alamaynca abisi
skenderin yanna geldi. skender Cihanaha Van Gl evresinde baz kalaler verdi. stedii
baz yerlerin kendisine verilmememsine kzan Cihanah skender Beyin emirlerini
dinlememye balad. Bunun zerine skender Bey, Cihanah bulunduu bir kalede kuatt.
Kaan Cihanah, skender Bey kuvvetlerince yakaland. skender Bey kardeini affetti fakat
Cihanah ile aralarndaki mcadele sona ermemiti.
skender Beyin dier kardei Ebu Said hakknda ok bilgiye sahip deiliz. Muhtemelen
o da abisi skender Beyin hkimiyetini kabul etmek zorunda kald. Daha sonra ahruhun
yanna giderek ona balln sundu (1430). Karakoyunlular her ne kadar savata yense de
kendi iin tehlike olmaya devam edeceklerini dnen ahruh kardeler arasndaki
mcadeleden faydalanmak iin Ebu Saide Azerbaycan hkimliini verdi.
skender Bey, ahruhun yanndan dnen kardei Ebu Saidi ldrerek Azerbaycana
hkim oldu. Van ehri ve evresini oullarndan Yar Ali ynetimine veren skender Bey
buradaki halkn olundan ikyeti olmas zerine olunu yanna ard. Babasnn
korkusundan yanna gelmeyen Yar Ali irvanllara snd (1431-32). Onlar da Yar Aliyi
ahruha gnderdiler. Bir mddet burada esir olan Yar Ali kaleye hapsedildi. 1448 ylnda
hapsedildii kaleden kaarak yanna kuvvet toplayan Yar Ali, Herat ele geirdi. Ksa zaman
sonra da Babr Mirza tarafndan yakalanarak ldrld (1449).
skender Bey kendisine snan olu Yar Aliyi kendisi yerine ahruha gnderen
irvanah Halillullaha kzarak irvan zerine saldrd. irvan yamalad. Halilullah buradan
Mahmudabad kalesine snarak ahruhtan ve Akkoyunlu beyi Kara Ylk Osman Beyden
yardm istedi. Kara Ylk Osman emrindeki kuvvetlerle Diyarbakrdan gelerek Erzurumu
kuatt ve ele geirdi. irvanah Halilullahn yardm ricas, skender Beyin faaliyetleri ve
Akkoyunlularn Erzurumu almas zerine ahruh nc defa Azerbaycan tarafna sefer
yapmasna sebep oldu.
ahruh Reye geldiinde baz Karakoyunlu beyleri yanna giderek ona itaatlerini
bildirdiler. skender ile mcadelesinde karde arasndaki mcadeleden faydalanmay dnen
ahruh Vanda bulunan Cihanah yanna davet etti. ahruh Cihanah Karakoyunlu
Devletinin ba ilan etti. Ona itaatlerini bildiren Karakoyunlu Beylerini Cihanahn yanna
verdi. Ayrca olu Muhammed Cuki Mirza ve rvanah Halillullah da yanna katarak
106
skender Beyin zerine gnderdi. skender Bey bu gler karsnda duramayacan

dnerek Erzurum tarafna gitti. Akkoyunlu Kara Ylk Osman Bey skender Bey ve
emrindekileri ok g durumda yakalamt. skender Bey gemek iin Akkoyunlu beyinden
izin istedi fakat aralarndaki kadim dmanlk sebebiyle gl konumda olan Kara Ylk
Osman Bey izin vermedi. ki taraf byk bir mcadeleye giritiler. skender Bey az bir kuvvetle
olmasna ramen Akkoyunlular yendi ve birok deerli beyi ldrd. Bu sava esnasnda Kara
Ylk Osman Bey ar yaralanarak vefat etmiti. skender Bey Akkoyunlularn Kara Ylk
Osmann lm zerine Erzurumdan ayrldklarn haber alnca Erzuruma geldi. Fakat
Muhammed Cukinin yaklat haberleri zerine askerleri ile birlikte Osmanllara snmak
iin Erzurumdan ayrld. ahruh, Osmanlya snmak zere II. Murada bavuran skender
Beyi talep etti. Dier taraftan da Cihangir Mirzay skender Beyin ailesinin olduu kaleyi
zapt etmekle grevlendirdi. ahruh, Cihanaha Azerbaycan vererek onu Karakoyunlu
Hkmdar yapt ve Horasana doru yola kt.
Osmanl Karakoyunlu arasnda oluan dostluun temeli Timur Anadolu topraklarna
geldiinde Kara Yusuf un Yldrm Bayezidi desteklemesiyle balamt. skender Bey ile II.
Murad arasnda da var olan dostlua binaen skender Bey ahruhun nnden kaarak Osmanl
topraklarna geldi. II. Muraddan k Tokatta geirmek iin izin alan skender Beye II. Murad
hediyeler gndermiti. Burada konaklayan skender Bey, yazn gelmesiyle blgedeki
Ermenilere saldrarak mallarn yama, kendilerini esir etmiti. Durum II. Murada
bildirildiinde Osmanl sultan skender Beyden topraklarn terk etmesini istedi. Osmanl
topraklarndan kan skender Bey birliklerini yanna alarak Malatya taraflarna gitti. Daha
sonra Harputu kuatt fakat alamad. 1438 yl baharnda skender yannda askerleri ile birlikte
Tebrize yneldi. Cihanah da kuvvetleriyle birlikte Tebriz tarafna yneldi. skender Bey,
Cihanah ile Tebriz yaknlarnda savamaya niyetlendi fakat emrinde olan kuvvetlerden
bazlarnn Cihanah hizmetine girmesi zerine skender Bey kat.
skender Bey, yanndaki az miktarda kuvvetle ailesinin ve hazinesinin bulunduu
Alncak Kalesine snd. Cihanah, Alncak Kalesini muhasara altna ald. Memlk Sultan
Barsbay, ahruhun Akkoyunlular desteklemesi, Dulkadirolu Mehmed Beyi korumas ve en
nemli rakibi Can Bey Sufiye destek vermesinden dolay Karakoyunlu skender Beyi
destekliyordu. Buna gvenen skender Bey Memlk Sultan Barsbaydan yardm istedi.
skenderi kurtarmak iin Emir Silah Korkmaz komutasnda bir ordu gnderdi. Bu ordu
Erzincan yaknlarna geldiinde Memlk emirinin lm haberi ulat ve Emir Korkmaz
askerleriyle geri dnd. skender Beyin son kurtulma midi de yok olan skender Bey,
Cihanaha kar direnmeye alrken bir aile meselesi yznden olu ah Kubd tarafndan
ldrld (1438).
107
Uygulamalar
1)
Ankara Sava hakknda bir kaynak okuyunuz ve savan Anadolu corafyas
zerinde etkisini bulunuz.
2)
Ankara Sava sonrasnda Anadolunun siyasi durumunu gsteren harita
zerinde inceleme yapnz.
3)
Harita zerinde Karakoyunlularn savatan nceki ve sonraki corafyalarn
karlatrnz.
108
Uygulama Sorular
1)
Karakoyunlularn Ankara Sava sonrasndaki siyasi durumu nedir?
2)
Karakoyunlularn Akkoyunlu Devleti ile mcadele sebepleri nelerdir?
3)
Osmanl Devleti ile Karakoyunlularn mttefik olmalarndaki en nemli etken
4)
neresidir?
Karakoyunlu Devletinin Kara Yusuf Bey dneminde sahip olduu corafya
nedir ?
109

Bu blmde Anadoluya gelen Karakoyunlularn glerini arttrarak Anadolu
corafyasnda var olan ve siyasi atmosferde nemli aktr olan beyliklerden biri hline gelme
srecini grdk. Anadolu corafyasn ve tarihini etkilemi olan Timurun Anadoluya gelii
ve Ankara Sava sonrasnda Anadoluda var olan Osmanl Devleti hkimiyetini sona
erdirdikten sonra Osmanl Devleti ile mttefik olan Karakoyunlu sultannn devleti ayakta
tutma faaliyetlerini rendik.
110
Blm Sorular
1)
hangisidir?
Timurun Karakoyunlu oymaklarn yamalatma sebebi aadakilerden
a)
Akkoyunlu Karakoyunlu ittifakn engellemek istemesi
b)
Karakoyunlu Kara Yusuf Beyin kendisine tabi olmamas
c)
Askerlerini beslemek istemesi
d)
Mutahharten ile Karakoyunlu ittifakn bozmak istemesi
e)
Karakoyunlu oymaklarnn Timur askerlerine saldrmas
2)
Karakoyunlu Kara Yusuf Beyin Osmanl Sultan Yldrm Bayezide snma
sebebi aadakilerden hangisi deildir?
a)
Yldrm Bayezidin Timurla olan dmanl
b)
Timurun yeniden Anadoluya gelmesi ve Karakoyunlu KaraYusuf Beyin
zerine saldrmas
c)
Yldrm Bayezidle akraba olmas
d)
Memlk Sultannn Timurdan korkarak Kara Yusufa snma hakk vermemsi
e)
Yldrm Bayezidin Timurun nnde durabilecek tek g olduunu dnmesi
3)
am Naibi eyh Mahmudi tarafndan Memlk sultannn emri dorultusunda
hapse atlan Kara Yusuf Bey ve Celayirli Sultan Ahmed, Memlk sultannn ldrlmeleri
emrini vermelerine ramen am naibi tarafndan serbest braklmlard. Bunun sebebi nedir?
a)
am naibinin onlarla eskiye dayanan dostluu olmas
b)
Memlk sultannn emrini deitirmesi
c)
Timurun kendisinin ldrmek istemesi
d)
Kara Yusuf ve Celayirli Sultan Ahmedin am naibini kandrmas
e)
am naibinin Memlk sultanna kar isyan etmeye hazrlanmas
4)
Aadakilerden hangisi Karakoyunlu ile Timurlular arasnda Serdrud
blgesinde yaplan savan sonularndan biri deildir?
a)
ahruhun babas Timurun sahip olduu corafyaya sahip olma midi bitti.
b)
Karakoyunlular glendiler.
111
c)
Timurlu tehlikesinin Anadoluda yeniden grnmemesi Osmanl Devletinin
Anadoluyu hkimiyeti altna almasn kolaylatrd.
d)
Trkmenler Kara Koyunlu Yusuf Beyin etrafna topland.
e)
ahruh, bir daha Anadoluya sefer yapmad.
5)
Kara Yusuf Bey aadaki hangi devletle mcadele etmemitir?
a)
Celayirlililer
b)
Memlkller
c)
Osmanllar
d)
Timurlular
e)
Akkoyunlular
6)
ahruh ile skender Bey arasndaki savan temel sebebi nedir?
a)
Ayn corafya zerinde hkimiyet iddiasnda olmalar
b)
Akkoyunlularn kkrtmalar
c)
Memlk- Karakoyunlu ttifak
d)
ahruhun Memlkllerle mttefik olmas
e)
Timurlu-Osmanl itilaf
7)
skender Beyin Bitlis hkimi zerine gitme sebebi nedir?
a)
Akkoyunlularla i birlii yapmas
b)
ahruhla olan mcadelesinde skender Beye destek vermemesi
c)
Bitlis civarna aknlar dzenlemesi
d)
Bitlis hkiminin vermesi gereken vergiyi vermemesi
e)
Bitlis hkiminin isyan etmesi
8)
hangisidir?
ahruhun Anadoluya defa sefer dzenlemesine sebep aadakilerden
a)
Karakoyunlularn glenmesi karsnda Akkoyunlularn ahruhu Anadoluya
ynlendirmeleri
112
b)
Osmanl Devletinin vergi vermemesi
c)
Memlkllerin isyan etmesi
d)
Anadolu beylerinin arasndaki hkimiyet mcadelelerinin artmas
e)
Anadoluda devlet tesis etmek istemesi
9)
skender Beyin Osmanl Devletine snma sebebi nedir?
a)
Osmanl Devletinden ordu talep etmek
b)
Karakoyunlu ehzadeleri arasndaki taht kavgas
c)
Memlkllerin snmasna izin vermemeleri
d)
ahruhun karsnda durmayacan anlamas
e)
Balkanlara gei yapmak
10)
Cihanahn skender Beyi bertaraf ederek tahta kmasndaki en byk etken
a)
Zeki olmas
b)
Trkmenlerin onu daha fazla sevmesi
c)
ahruha itaat ederek onun desteini almas
d)
Akkoyunlular ile anlamas
e)
Osmanl Devletinin ona destek vermesi
nedir?
Cevaplar: 1) b, 2) c, 3) e, 4) e, 5) c, 6) a, 7) b, 8) a, 9) d, 10) c
113
7. CHANAH DNEM VE KARAKOYUNLU DEVLETNN

YIKILII
114

7.1.
Cihanah Dnemi
7.1.1. Cihanahn Oullaryla Mcadelesi

7.1.2. Cihanahn Uzun Hasan ile Mcadelesi
7.2.
Ykl
Cihanahn lmnden Sonra Karklklar ve Karakoyunlu Devletinin
7.2.1. Cihanahtan Sonra Hasan Alinin Faaliyetleri (1467-1469)

7.3. Devlet Tekilat ve Kltrel Hayat
115

1)
Karakoyunlularn Cihanah dneminde gcnn zirvesine ulamasn salayan
etkenler nelerdir?
2)
Cihanahn oullaryla mcadeleye girmesine sebep nedir?
3)
Cihanah oullaryla mcadele ederken Uzun Hasann ezel dman
Cihanaha kar Cihanahn olunun ittifak teklifini kabul etmeme sebepleri nelerdir ?
4)
Karakoyunlu Devletinin en gl olduu dnemde kendisinden ok daha az
gl Akkoyunlular tarafndan yok edilme sebepleri nelerdir?
116

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Cihanah Dnemi
Karakoyunlularn en gl
olduklar
Cihanah
zamannn anlalmas
Okuma -inceleme
Cihanah Dnemi
Cihanahn
girdii
renilmesi
Okuma- aratrma
oullar ile
mcadelenin
Cihanah
Dneminden Cihanahn Uzun Hasan
Sonra Karklklar ve zerine kt sefer ve bu
Karakoyunlularn Ykl
seferin
Karakoyunlu
Devletinin sonu olmasnn
sebeplerinin ve sonularnn
renilmesi
Okuma- tartma
Karakoyunlu Devlet yaps
Okuma- inceleme
Karakoyunlu devlet tekilat

ve yaps hakknda bilgi
sahibi olarak, dier Trk
devletleri ile benzerliklerinin
anlalmas
117
Anahtar Kavramlar
Pir Budak: Cihanahn kendisine isyan eden oludur.
Uzun Hasan: Akkoyunlu Devletinin hkmdardr ve Karakoyunlu Devleti ile

mcadele etmektedir.
118
Giri
Karakoyunlu Devleti, Cihanah dneminde gcnn zirvesinde idi. Akkoyunlu
Devletinin bana geen Uzun Hasan Karakoyunlu Devleti iin bir tehlike arz etmekle birlikte
Karakoyunlu Devletinden zayft. Cihanahn Uzun Hasana gzda vermek iin kt sefer
ve bu seferdeki tedbirsizlik gcnn zirvesinde olan Karakoyunlu Devletinin yklmasna ve
Akkoyunlu Devletinin gl hle gelmesine zemin hazrlamtr.
119
7.1. Cihanah Dnemi

skender Beyin olu ah Kubad babasn ldrdkten sonra, kaledekiler tarafndan
babasnn halefi ilan edildi. ah Kubad amcas Cihanaha bu durumu ve ona itaat ettiini
bildiren haber gnderdi. Cihanah kalenin teslim edilmesi konusunda srar etti, daha sonra amca
yeen arasnda anlama oldu. Bu anlamaya gre ah Kubad Avnik Kalesi ile Pasin yresine
hkim olacak ve babasnn hazinesinin yarsn da alacakt. ah Kubad bu anlamann ardndan
Avnike gitti fakat ksa bir sre sonra Cihanah, onu babasn ldrmekle sulayp, yakalayp
ldrd. Baka hibir engelle karlamayan Cihanah, Irak hari btn Karakoyunlu lkesinin
hkimi oldu.
1440 ylnda Grcler zerine yrd, Tiflis ve civarn yamalad. Ertesi yl
Tebrizdeki Hurufileri imha etti. 1444 ylnda Grcler zerine tekrar sefer yapt. 1445 ylnda
Badat hkimi Kardei Kara Koyunlu spend Bey vefat etti. spend Beyin tek olu olan Fulad
kk yatayd. spend Bey lmeden nce bu durumu dnerek yerine veliaht olarak kardei
skender Beyin olu Elvend Beyi brakt. Bu vasiyete uyulmamas zerine Elvend Bey
Badata saldrd fakat baarl olamad. Elvend Beyin ordusundaki beylerden bazlar
Cihanaha giderek Badat almas konusunda onu tevik ettiler. Badat zerine yryen
Cihanah yedi ay sren kuatmadan sonra Badat ald ve btn Karakoyunlu lkesine sahip
oldu (1446).
1447 ylnda ahruhun lmesi zerine Mirzalar arasnda taht mcadelesi balad.
Cihanah Mirzalarn kendi aralarnda yapt bu mcadeleden faydalanarak Hamedan, Kazvin
ve Dergzini ele geirdi. Mirzalardan ah Muhammed Cihanaha haber gndererek igal
ettii yerlerden kmasn ve ahruhun ona verdii corafyada kalmasn syledi. Gnderilen
eliler vastasyla iki taraf anlat. Buna gre Cihanah kzlarndan birini Sultan Muhammede
verecek buna karlk st hakk olarak da Sultaniye, Kazvin ve Hamedan alacakt. Anlamadan
sonra Cihanah Azerbaycana, Sultan Muhammed ise Farsa dnd.
Yeeni Elvend Mirza dmanlar Akkoyunlulara snmt. Cihanah Akkoyunlu Beyi
Cihangire kar mcadele balatt. Fakat bu mcadele uzun, ypratc ve sonucu olmayan bir
mcadeleye dnt. Cihanahn asker gcn oyalayan ve ypratan Akkoyunlular ile yapt
mcadeleyi bitirmesinin bir dier sebebi Timurlu Mirzalar arasndaki taht mcadelesinin daha
da artm olmasdr. Glerinin iyice blndn anlayan Cihanah harekete geerek Rey,
sfahan, Fars vilayetleri ve Kirman idaresi altna ald (1452-1453).
Cihanah Muaalarn Irak blgesine yapt aknlar engellemeye alt. Bu esnada
Akkoyunlu Beyliinde Cihangir Mirza ile kardei uzun Hasan Bey arasnda taht kavgas
balamt. Uzun Hasan Beye kar g yetiremeyen Cihangir Bey, Cihanahtan yardm istedi.
Akkoyunlularn gcn krmak ve onlar blmek iin iyi bir frsat yakalayan Cihanah, Tarhan
Olu Rstem Bey komutasnda byk bir orduyu Cihangir Beyin yanna vererek onu Uzun
Hasana kar gnderdi. Uzun Hasan Bey gnderilen bu kuvveti yendi (1457). Bu yenilgiden
sonra Cihanah karklk iinde olan Horasan zerine yrd. Buray kolaylkla alacan
dnen Cihanah, emeline nail olamadysa da onun Esterabad blgesi, Irak- Acem, Fars ve
Kirman zerindeki hkimiyeti tannm oldu.
120
7.1.1. Cihanahn Oullaryla Mcadelesi

Cihanahn Fars ve Badat valisi olan olu Pir Budak, babasnn kendisinden kk
olan kardei Muhammedi Mirzay yanndan ayrmamasn, trenlerde onu kendisinden stn
tutmasn babasnn kendisi yerine kardeini veliaht brakma niyetinde olduunun gstergesi
olduu kanaatindeydi. Devletin bu kadar bymesinde ve imparatorluk hline gelmesinde,
kazanlan zaferlerde kendisinin nemli katklar olmasna ramen babasnn bunlar grmezden
gelerek ona hakkn vermediini dnyordu. Horasan seferinden dndkten sonra bamsz
hareket etmeye balayan Pir Budak, babasnn Badattan ayrlp iraz ile yetinmesi isteini de
reddetti. Yava yava babasna kar asker hazrlklar yapmaya balayan Pir Budak babas
Cihanaha kar isyan etti.
Cihangir ah ordusunu hazrlayarak Pir Budakn zerine yrd. Kasr- Zerd denilen
blgede Cihanahn ve Pir Budakn kuvvetlerinin bir ksm karlatlar. Pir Budakn
kuvvetleri yenildi. Pir Budak Beyin yakn adamlarndan bazlarnn Cihanahn tarafna
gemesi zerine Pir Budakn kuvvetleri arasnda huzursuzluk balad. Gcn kaybeden Pir
Budak babas ile anlat. Bu anlamaya gre Pir Budak babasnn erefini korumak adna iraz
babasna teslim ederek utere gidecek, olaylar kllendikten sonra tekrar iraza dnecekti
(1463). iraza giren Cihanaha ehrin ileri gelenleri iltifat edip ona eitli hediyeler
sunmulard. Cihanah burada ynetim merkezlerini oullar arasnda yeniden taksim yapt.
Bundan byle iraz merkez olmak zere Fars blgesini Kirman valisi olan olu Yusuf Mirzaya,
onun yerini Bevvenat ekleyerek kk olu ebul Kasm Mirzaya, Irak Acem valisi olan
Muhammedi Mirzaya bu topraklarna ek olarak Kazerun, har Danek Serdsil blgelerini
vermitir.
Pir Budak babasnn szn dinleyerek uter tarafna gitti fakat Cihanah sznde
durmad onu tekrar iraza yollamak yerine Badata yollad. Cihanahn isyan eden bir dier
olu Hasan Ali Badata kardeinin yanna gelmi ve onun tarafndan hsn kabul grmt.
ki isyankr kardein bir araya gelmesi ve Badat halknn kendilerinden fazla vergi toplayan
Pir Budak hakknda ikyette bulunmalar zerine Cihanah harekete geti. 1464 ylnda olu
Muhammedi Mirzann ordusu ile birleerek Pir Budakn zerine Badata doru harekete
geince, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Beye eli gndererek, rman br yakasn
tutmas, yardm gelmesini nlemesi ve Pir Budakn kamasn engellemesi karlnda Musul,
Erbil ve Sincan kendisine vereceini bildirdi. Kadim dman Akkoyunlulara bu teklifi
gtrmesi Pir Budak isyannn boyutunu gstermesi asndan nemlidir.
Cihanah 1465 ylnda Badat kuatt. Uzun sren kuatma sonucunda ehirde ktlk
ve huzursuzluk balad. Pir Budakn adamlarndan ve beylerinden bazlar Cihanaha
kamaya balad. Zor durumda kalan Pir Budak Kardei ve ileri gelenlerle grerek aman
istedi. Grmeler sonucunda ehri teslim etmesi karlnda Pir Budak ve yz adamnn
ehirden ayrlmasna izin verilmiti. ehri, hazinesini ve deerli eyalarn babasna gnderen
Pir Budak, Dulkadiroullarndan ehsuvar Beyin yanna gitmek iin hazrla balad. Pir
Budakn yanndan kaarak Cihanaha gelen Tarhann amcaolu Dndar Bey Pir Budakn
sznde durmayarak yeniden savunma hazrlklarna baladn sylemesi zerine,
Cihanahn askerleri ehre girerek yama ve katliama balad. Pir Budak, Cihanahn ldrme
121
emrini verdii ehzade Muhammedi Mirza ve Pir Muhammedi tavac tarafndan ldrld
(1466). Badat hkimliini Pir Muhammed Tavacya veren Cihanah, Irak- Arab valiliini de
Irak- Acem ve Fars blgelerine ek olarak olu Muhammedi Mirzaya vermiti. Olu Hasan
Aliy alarak Tebrize dnen Cihanah, Hasan Aliy Mak kalesine hapsettirmiti. Badat
seferinden sonra ve babas ldkten sonra kendisine balln gstermeyen irvanah
Halilullahn olu Ferruh zerine sefer dzenledi (1467).
7.1.2. Cihanahn Uzun Hasan ile Mcadelesi

Horasan hari btn rana hkim olan Karakoyunlu hkmdar Cihanah slam
dnyasnn en kudretli hkmdarlarndan biri hline gelmiti. Kadimden dman olan iki
Trkmen aireti Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasndaki mcadele her dnemde devam
etmiti. Genelde Karakoyunlular bu mcadeleden galip ayrlan taraft. Akkoyunlularn bana
geen Uzun Hasan Bey atik, evik ve iyi bir komutand. Uzun Hasan Beyin kardei Cihangir
Karakoyunlu Hkmdar Cihanahtan Uzun Hasana kar yardm istemiti. Uzun Hasan,
Kardei Cihangir Beyin aksine Karakoyunlularla ittifak yapmay ya da onlardan gelecek
yardm kabul etmeyi dnmeyecek kadar Karakoyunlulara kin beslemekteydi. Uzun Hasan,
Cihanahn olu Pir Budak ile olan mcadelesinde Pir Budaka destek vererek Cihanah zor
durumda drmeyi dnmemi, hatta Pir Budak ldnde dmann iki iken bir oldu
demitir. imdiye kadar Karakoyunlularn stnlk salad Akkoyunlu Karakoyunlu
mcadelesinde, Akkoyunlularn bana uzun Hasan Beyin gemesiyle yeni bir dnem balad.
Uzun Hasan kardeleri ile girdii uzun mcadelelerden zaferle kmay baarmt.
Grcler zerine ok defa baarl aknlar dzenledi ve Eyyubileri tarih sahnesinden sildi.
Karaman ehzadelerinden shak Beye yardm ederek ona beylii salayan Uzun Hasan iyice
glenerek byk devletlerle mcadele edebilecek hle gelmiti. Snrnda giderek glenen
kadim dman Akkoyunlularn glenmesi Cihanah tarafndan dikkatlice izleniyordu.
Akkoyunlularn bu kadar glenmesi ve giderek de gcn arttrmas Karakoyunlular iin
tehdit unsuruydu. Bunun yannda daha nce Akkoyunlu hkmdar Uzun hasan tarafndan
Rstem Tarhan ve Arabahn oullar da Cihanah Uzun Hasan zerine gitmesi iin tevik
ediyordu.
Cihanah 15 Mays 1467 tarihinde Tebrizden Diyarbakra doru yola kt. Uzun
Hasann karsna kmaya cesaret edemeyeceini dndnden sefer esnasnda elenceler
dzenletiyordu. Hoy yaknlarnda elence ile vakit geirirken Uzun Hasan Beyin on iki bin
kiiyle Diyarbakrdan ayrld haberi geldi. Bu haberi alan Cihanah Uzun Hasann yolunu
kesmek zere hareke geti. Uzun Hasan Beye eli gndererek onun kendisine balln
gstermesi iin kendisinin gelmesini ya da oullarndan birini kendisine gndermesini istedi.
Eer yapmaz ise oullarndan Muhammedi Mirza ya da Ebu Yusuf Mirzay emrinde otuz bin
kuvvetle Akkoyunlu yurtlarna gndereceini syledi. Uzun Hasan Bey eliye kendisinin
gitmeyeceini, oullarndan birini de gndermeyeceini syledi. Hatta Cihanahn emrinde
yz elli bin asker olduunu syleyen eliye, muhalefet ederek Karakoyunlu askerlerinin
saysnn otuz bini gemediini ve Cihanahn kudretinin azaldn, kendisin kuvvet ve
kudretinin arttn bildirdi.
122
Daha sonra Uzun Hasan Cihanaha hediyeler ile Kad Alaaddini eli olarak
Karakoyunlu Hkmdar Cihanaha gnderdi. Fakat kendi elisinin Uzun Hasandan getirdii
haberlerden dolay eliyi geri evirerek, hediyeleri de kabul etmedi. Barn salanmasnn tek
artnn Uzun Hasann kendisinin ya da oullarndan birini Cihanaha gelmesi ile
olabileceini bildirdi. Beylerden bazlar savaa gerek olmadn syledilerse de Cihanah,
Uzun Hasann eli gndermesini onun zayflna yorumlad ve Uzun Hasan meselesinin
hallinin gerektiine karar verdi.
Cihanah ve Uzun Hasan kuvvetlerini topladlar. Uzun Hasan Bey, Cihanahn
ordusunun nc birliklerine saldrarak yenmiti. Uzun Hasan Bey vur ka taktii ile
Cihanahn ordusunu ypratmaya alyordu. nc kuvvetlerden birinin yenildii haberinin
gelmesi zerine Cihanah, ne yaplmas gerektiine karar vermek iin istiare meclisini toplad.
Karakoyunlu emirleri, kn karn okluu, havann soukluundan dolay k Azerbaycanda
geirrek bahar banda Uzun Hasann zerine sefere klmasn tavsiye ettiler. Bu karar uygun
bulan Cihanah beylerinin Adilcevaz ve Ercite klamalarna izin verdi. Kendisi de kuzeye
doru yneldi. Bu esnada Uzun Hasan kuvvetlerinin onlar takip edecei dnlmediinden
etrafa nc birlik ya da haberciler gnderilmemiti. Erzurumda klamay dnen Cihanah
arlklarn nceden gndermiti. adrn Bingl ile Ki arasndaki Sancak mevkisine
kurdurmu olan Cihanahn yannda sadece hassa ordusu, beyleri, boy nkerleri, ve oullar
bulunuyordu. Karakoyunlular takip ettiren Uzun Hasan Bey yanna ald alt bin kiilik bir
kuvvet ile Cihanahn ordughna aniden baskn yapt (11 Kasm 1467). Uzun Hasan ncesinde
Cihanah ve yanndakilerin kaabilecei btn yerleri askerlerine tutturmutu. Karakoyunlular
Akkoyunlularn kendilerini kuattklarn fark ettiklerinde artk ok geti. kiden szm olan
Cihanah olu Muhammedi Mirza bir ata bindirerek kamasn salamt. Karakoyunlu
beyleri, nkerler ve iki Karakoyunlu ehzadesi Akkoyunlu birlikleriyle mcadele ettiler fakat
muvaffak olamadlar. Muhammedi Mirza ile Yusuf Mirza esir alnd. Cihanahn ordughtan
kat anlalnca onu aramak iin birlik gnderildi. Hasan Beyin adamlarndan biri
Cihanah yakalayarak ldrd (1467).
Uzun Hasan Bey Cihanahn otana gelip oturdu ve Kara Koyunlu Beylerinin ileri
gelenlerinin ldrlmesini emretti. Ayrca ehzade Muhammedi Mirzada ldrld, dier
ehzade Ebu Yusuf Mirzann gzlerine mil ektirdi. Uzun Hasan, Kesilen balar dokuzar
dokuzar eitli lkelere, Cihanahn ban Timurlu Ebu Saide, olu Muhammedi Mirza ile
Tavac Rstem Bey ve Pirzd Beyin balarn Osmanl sultan Fatih Sultan Mehmede
gndertti.
7.2. Cihanahn lmnden Sonra Karklklar ve Karakoyunlu

Devletinin Ykl
7.2.1. Cihanahtan Sonra Hasan Alinin Faaliyetleri (1467-1469)
Uzun Hasan Cihanah ldrdkten sonra Karakoyunlu beylerine haber gndererek
hkimiyetini kabul etmelerini istedi. Sincar, Musul, Erbil hkimleri ile Karakoyunlularn
Badat Hkimi Alpavut Pir Mehmed, Akkoyunlu Uzun Hasan Beye ballklarn bildirdiler.
123
Cihanahn lm haberi duyulunca Karakoyunlu Devletinde karklklar balad. Tebrizde

skender evlad Cihanahn olu Hasan Ali, Sultaniyede ah Mansur-i ehsuvar, Tarmda
Giln merasnn destekledii Zeynelbidin-i eyh Hac-i Irak, Kazvinde Sultan Muhammedi Lhic meras, Rey ve Hvarda Rstemdr ve Celviyan meras, Kumda ehrin darugas
ah Veli Koz kendi idarelerini ilan ettiler. Timurlu hkmdar Ebu Said durumdan faydalanarak
Irak ve Azerbaycan taraflarna hareket etti. Cihanahn olu Kirmn hkimi Ebul Kasm
Mirza Azerbaycana doru yneldi.
Cihanahn lm zerine baz Karakoyunlu Beyleri Hasan Aliyi hapisten kartarak
tahta kardlar (1467-1469). Ayn zamanda Tebrizde skender Beyin kzlar Arayi Begm
ile ah saray Begm dalm olan askerleri toplayarak inzivaya ekilmi hlde yaayan
kardeleri Hseyin Alinin hkmdarln ilan ettiler. Cihanahn kars Hatun Can Begm ve
kzlar Meraga tarafna giderek ahsi hazinelerinin sakland Alncak kalesi yaknndaki Cuin
kalesine geldiler. Hatun Can Begm kardei Kasm Beyi gndererek hkmdarln ilan eden
Hseyin Aliyi ldrtt ve skender Beyin kzlar Arayi Begm ile ah Saray Begm
hapsettirdi. ehri ve hazineleri ehre gelen Hasan Aliye teslim etti. Fakat Hasan Ali taht
kendisine teslim eden ve daha nce hayatn kurtaran vey annesi Hatun Can Begm ile
kardelerini ldrtt.
Hasan Ali tahta geince Uzun Hasan zerine sefer yapmak iin hazrlklara balad.1468
ylnda Uzun Hasan ile karlaan Hasan Ali yenilerek Berdea ve Gence yresinde oturan
Karamanl kabilesine snd. Horasan ve Maverannehr hkmdar Ebu Said Mirza Hasan
Aliye destek veriyordu. Mttefiki olduu Ebu Said Mirzann Azerbaycan snrnda olduu
haberi zerine onun yanna gitti. Uzun Hasan Bey Ebu Said Mirza ile yapt savata Ebu Said
Mirzay yendi ve onu esir etti. Bunun zerine Hasan Ali Bey Hamedan zerine gitti.
Hamedan almak iin ehri kuatan Hasan Ali Beyin karsna Uzun Hasan Beyin olu
Uurlu Mehmed Bey kt. Henz ehri alamam olan Hasan Ali Bey, Uurlu Mehmed Bey
ile yapt mcadelede esir dt. Daha sonra Uurlu Mehmed Bey Hasan Ali Beyi ldrtt
(1469).
Cihanah ldrldkten sonra Uzun Hasan onun oullarndan Muhammedi Mirzay
ldrtm, dier olu Ebu Yusuf Mirzann gzlerine mil ektirmiti. Ebu Said ldrld
srada, Ali eker Beyin olu Ali Bey tarafndan tahta oturtulan Ebu Yusuf Mirza Baharlu
airetinden ald destekle bir mddet sfahan, Hamedan ve iraz taraflarnda tutunmaya
almt. Buralarda tutunamayarak Kirmana geen Ebu Yusuf Mirza Uzun Hasann olu
Uurlu Mehmed Bey tarafndan yakalanarak ldrld.
Byk bir devlet olan Karakoyunlu Devleti bylece Akkoyunlula tarafndan ortadan
kaldrld. Onlarn hkmettikleri yerler Akkoyunlu hkimiyetine girdi. Karakoyunlularn
hizmetinde olan ve onlarn siyasi faaliyetlerinde nemli yer tutan Baharlu aireti Akkoyunlulara
gvenmedikleri iin onlarn hizmetlerine girmediler. Baharlu aiereti Timurlularn hizmetlerine
girmilerdir. Ali eker Beyin olu Pir Ali Bey ve baz Karakoyunlu beyleri Hseyin Baykara
sndklarnda, Uzun Hasan Bey bunlarn faaliyetlerinden endie ederek onlarn teslimini
istemiti. Fakat Hseyin Baykara onlar teslim etmemiti. Ali eker Beyin oullar mirzalar
arasndaki taht mcadelelerinde zaman zaman yer aldlar. Uzun Hasan Beyin lmnden
124
sonra, Cihanahn torunu ve Muhammedi Mirzann olu brahim Bey ile Karakoyunlu
Devletini yeniden kurmaya altlar fakat baarl olmadlar. (1479)
7.3. Devlet Tekilat ve Kltrel Hayat

Karakoyunlular devlet tekilat Celayirliler ve lhanllarn devlet tekilatna
benzemektedir. Her ne kadar Tebriz bakent olsa da orada saraylarnn varlna dair bir bilgi
yoktur. Genelde yaylak ve klak eklinde yaayan Karakoyunlularn klk yurtlar, MusulKerkk yazlk yerleri ise Van Gl yaknndaki Alada ve Erzurum blgesidir. Devletin
yneticisi hkmdar, airet beyleri tarafndan seilirdi ve bal bulunduu ulusun idaresi ona
verilirdi. Hkmdarlk genelde babadan oula gemitir. Karakoyunlularda hkmdarlara
eref-i l veya sultan denilmekteydi.
Saraylarnda mhrdar, yasavul (terifat), sagavul (mihmandar), mirahur, rikabdar,
yam (ulak), kuu, sofrac, irac (erbetiba), kitabdar (ktphaneci) ve dier grevliler
vard. Bu grevlilerin her birinin says birden fazlayd. Hkmdarlarn inak ad verilen
yaknlar, beyleri ve avular bulunurdu.
Dier Trk slam devletlerinde olduu gibi Karakoyunlu Devleti ynetiminde de
divanlar nemlidir. Divanlar devlet ilerinin grld yerdi.
Divan- Emaret, asker iler ile megul olan divand. Emir-i divan olarak bilinen divann
ba bir kiiden fazlas olabilirdi. Cihanahn son dnemlerinde drt emr-i divan vard. Divan
emirleri en byk beylerdir. Yarlklarda imzalar vardr ve tu-nekkare sahibidirler.
Divan- Vezarette ise btn mlki iler grlrd. Bu divann ba ise vezirdir. Divan Emaret-i Tuvacyn sava zamannda devletin btn askerlerini toplamakla grevliydi.
Devletin sahip olduu askerin defteri bu divanda tutulurdu.
Divan- Pervanede hkm, nian ve yarlklarn yazld divand. Bu divann banda
bulunan kiiye pervneci denilirdi.
Vilayetler beyler ve ehzadeler tarafndan ynetilirdi. Taradaki grevli olan bu
ehzadelerin ve beylerin de divanlar vard fakat merkezdekine oranla daha kk nispetteydi.
Bey unvann tayan ve memuriyet genelde babadan oula geen asker valiler, kendilerine ikta
edilen yerlerin gelirleriyle geinirlerdi. ehirlerde mali ve idari ilere bakanlarn amirlerine
daruga denilirdi, bunlar baz siyasi yetkilere de sahiplerdi.
Hkmdarn kendisine bal, devlet merkezinde oturan birliklerine leker-i hssa
denilirdi. Ayn ekilde ehzade ve beylerin de kendilerine ait askerleri vard ve bunlara nker
denilirdi. Hkmdarlarn, ehzadelerin ve beylerin askerleri eitimli ve maal askerlerdi.
Vergiler Osmanl Devletinde olduu gibi er ve rfi olmak zere iki ksmd. Fakat bu
yzyllarda rfi vergiler dikkat ekecek derece de fazladr. Vergi tahsilat yapan memurlara
muhassl ve tahvildar denilmektedir.
125
Adli ve din ilere bakmakla grevli olan kiiler ise kadlard. Adli ilere bakan bir divan
mevcuttu. Asker iler gebe airetlerin reisleri tarafndan yrtlrken Dou Anadolu ve
rann ehirli halk daha ok dinsel kurumlarn idaresindeydiler. Bunun bir uzants olarak
saray ve orduda Trke konuulurken, devlet ileri ve yazmalarda resm dil olan Farsa
kullanlyordu.
126
Uygulamalar
1)
Cihanahn Uzun Hasana yenilmesinin temel sebeplerini tartnz.
2)
Uzun Hasann Cihanah yenerek Karakoyunlu Devletini ykmas hakknda
bir makale okuyarak bu durumu deerlendiriniz.
3)
Karakoyunlu Devlet tekilatn Akkoyunlu Devlet tekilat ile karulatrarak
farkllklar tespit ediniz.
127
Uygulama Sorular
1)
Karakoyunlu Devletinin yklmasndaki temel faktr nedir?
2)
Cihanahn oullaryla mcadele etmesindeki temel sebep nedir?
3)
Karakoyunlularn devlet tekilatnn dier Trk Beyliklerinin tekilat yapsyla
benzerlikleri nasldr?
4)
Karakoyunlu Devletinin ani ekilde yklmasnn Anadolu corafyasna ve
beyliklerin siyasi faaliyetlerine etkisi nasl olmutur?
128

Bu blmde gl bir devlet hline gelen Karakoyunlu Devletinin Cihanah
dneminde gcnn zirvesinde olduunu ve Cihanahn oullaryla taht iin mcadele ettiini
rendik. Cihanahn Uzun Hasan zerine dzenledii seferde rakibini kmseyerek gerekli
tedbirleri almamas sonucunda kmsedii Uzun Hasan tarafndan Cihanahn ldrlerek
Karakoyunlu Devleti varlna son verildiini grdk.
129
Blm Sorular
1)
deildir?
Aadakilerden hangisi skender Bey ldkten sonra olan olaylardan biri
a)
Olu Kubadn kaledekiler tarafndan Karakoyunlu ilan edilmesi
b)
Olu Kubadn adna hutbe okutturup para bastrmas
c)
Cihanah ile Kubad arasnda anlama yaplmas
d)
Cihanahn Kubad ldrmesi
e)
Cihanahn iktidar tek elde toplamas
2)
Cihanahn Timurlu topraklarna girme sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
ahruhun kendisine sava ilan etmesi
b)
Elvend Mirzann Badat almaya almas
c)
Osmanl Sultannn istei zerine Timurlulara kar sefere kmas
d)
ahruhun lmesiyle mirzalarn taht kavgasna girmeleri
e)
Orann halknn Cihanaha tabiliklerini bildirmesi
3)
Aadakilerden Cihanah ile Akkoyunlu Cihangir arasndaki problemlerden
biri deildir?
a)
Kadimden gelen dmanlk
b)
Elvend Mirzann Cihangire snmas
c)
Cihangirin Cihanaha kar Elvend Mirzay korumas
d)
Ayn corafya zerinde hkimiyet iddias
e)
Timurlu ehzadelerinin arasndaki taht kavgalar
4)
Cihanah,n Akkoyunlu Cihangir ile arasndaki mcadeleyi bitirme sebebi
a)
O esnada Timurlu ehzadelerinin arasndaki taht kavgalarnn daha da artmas
b)
Memlk sultannn araya girerek iki taraf anlatrmas
c)
Cihanahn Akkoyunlulardan korkmas
nedir?
130
d)
Cihangirin Cihanah yenmesi
e)
Cihanaha bal olan beylerin bar iin bask yapmas
5)
Aadakilerden hangisi Cihanahn olu Pir Budakn isyan etme
sebeplerinden biri deildir?
a)
Cihanahn Muhammedi Mirzay n plana karmas
b)
Pir Budakn baarlarna ramen onu grmezden gelmesi
c)
Akkoyunlu Cihangir ile anlamas
d)
Taht Muhammedi Mirzaya brakacana dair sinyaller vermesi
e)
Trenlerde Muhammedi Mirzay kendisinden stn tutmas
6)
Aadakilerden hangisi Cihanahn olu Pir Budak zerine sefer dzenleme
a)
Pir Budakn sz dinlemez hle gelmesi
b)
Daha nce isyan etmi olan kardeini himaye etmesi
c)
Halkn Pir Budak Cihanaha ikyet etmesi
d)
Pir Budakn Badattan fazlasn istemesi
e)
Pir Budakn Uzun Hasan ile anlamas
7)
Aadakilerden Cihan ahn Pir Budak ile yapt mcadelenin mahiyetini
gstermesi bakmndan nemlidir?
a)
Cihanahn Kadim dman Akkoyunlu Uzun Hasan Beye anlama teklif
b)
Cihanahn Timurlulardan yardm istemesi
c)
Ordunun Pir Budak karsnda bozguna uramas
d)
Memlkllerden arac olmalarn istemesi
e)
Pir Budaka istedii yerleri vermesi
etmesi
8)
Aadakilerden hangisi Uzun Hasan ile Cihanah arasnda kan savan
sebelerinden biri deildir?
a)
Uzun Hasan Beyin gcn arttrmas
131
b)
c)
girmeleri
d)
Kadimden gelen dmanlk

Her ikisinin de gl konuma gelerek ayn corafyada hkimiyet mcadelesine
Osmanl Devletinin iki lke arasnda kargaa karmas
e)
Horasan hari btn rana hkim olan Cihanahn Akkoyunlular kendisine
tabii hle getirmek istemesi
9)
Karakoyunlu devlet tekilat aadaki hangi iki devletin tekilatlanmasndan
etkilenmitir?
a)
Osmanl-Timurlu
b)
Memlk-Osmanl
c)
Celayirli- lhanl
d)
Akkoyunlu-Osmanl
e)
Akkoyunlu-Memlkl
10)
Hkmdarn kendisine bal, devlet merkezinde bulunan birliklerine ne denir?
a)
Daruga
b)
Leker-i Hassa
c)
Tmarl Sipahi
d)
Yenieri
e)
Nker
Cevaplar: 1) b, 2) d, 3) e, 4) a, 5) c, 6) e, 7) a, 8) d, 9) c.
132
8. SAFEVLERN KKEN
133

8.1. Safevileri Oluturan Trkmen Airetler
8.2. Safevilerin Nesebi
8.3. Safeviyye Tarikatnn Ortaya k
8.3.1. eyh Cneyd
8.3.2. eyh Haydar
8.3.3. Kzlbalk Anlaynn Ortaya kmas
8.4. Safeviyye Tarikatnn Siyasi Bir G Olarak Ortaya kmas
134

1)
Safevileri oluturan airetlerin kkeni nedir?
2)
Safeviyye tarikatnn ortaya k ve geliimi nasldr?
3)
Snni bir tarikat olan Safeviyyenin iilie temayl ne zaman gereklemitir?
4)
Safeviyye tarikatnn dini kimlikten karak siyasi g olarak kmasndaki
etkenler nelerdir?
135

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Safevileri
Oluturan Safevi devletini oluturan Okuma- aratrma
Trkmen Airetler
Safevilerin
kkenlerinin
renilmesi
Safevilerin Nesebi
Safeviyye tarikatnn iilie Okuma- inceleme

gemesinde nemli olan
eyhlerin
menesinin
renilmesi
Safevi Tarikatnn Ortaya iiliin

temsilcisi
olan Okuma- tartma
k
Safevilerin siyasi bir g
olarak ortaya kmasn
salayan
etkilerin
renilmesi
Safevi Tarikatnn Siyasi Bir Safeviyye tarikatnn ortaya Okuma- tartma
G Olarak Ortaya kmas att Kzlbalk anlaynn
ne olduu ve nasl ortaya
ktnn tespit edilmesi
136
Anahtar Kavramlar
Safeviyye Tarikat: lk baarda Snni akideler zere ortaya kan, zaman

ierisinde iilie temayl eden tarikattr.
eyh Cneyd: Safeviyye tarikatnn siyasi bir g olarak ortaya kmasn

salayan eyhtir.
Kzlbalk: Eskiden beri kullanlan kzlbalk, eyh Haydar dneminde

kendine inananlar tanmlamak ve kimliklendirmek iin kullanlan tabirdir.
137
Giri
Bu blmde Anadolu ve ran corafyasnda nemli bir devlet hline gelen Safevi
Devletinin temelini oluturan Safevilerin menesini ve Safeviyye tarikatnn tarih sahnesine
kn greceiz. Snni temayl zereyken zamanla iilie dnen Safeviyye tarikatnn
geirdii deiim ve tarikatn siyasi bir g olarak ortaya kmas da bu blmde ele alnacaktr.
138
8.1. Safevileri Oluturan Trkmen Airetler

Safevi Devletini kuran ve Kzlba olarak anlanlar Anadolu Trkmenleridir.
Anadoludan rana giden Trkmenler iilii Anadoludan rana tamlardr. Devletin
kuruluunda rol oynayan en byk oymaklardan birisi Rumlu airetidir. Sivas-Amasya- Tokat
civarnda bulunan Trkmen airetidir. Devletin kurulmasnda nemi role sahiplerdir. Nur Ali
Halife, Piri Bey ve Div Sultan airetin en tannm beyleridir. Dier nemli airetlerden birisi
Ustacalu airetidir. Sivas-Tokat-Amasya civarnda yaayan baz oymaklar Krehire kadar
uzanan Ulu Yrk adl byk bir toplulua balydlar. eyh Cneyd ve eyh Haydarn
mritlerinin nemli bir ksmn Ustacalular oluturuyordu. Tekel aireti ise Antalya
taraflarnda yer tutmu olan Trkmenlerdir. Devletin kurulmasnda nemli role sahip
olmalarnn yan sra, 1510-11 yllarnda ortaya kan ahkulu Baba isyanyla 15.000 kiiyle
rana gelmeleriyle Safevilar daha da glendirdiler. amlu Trkmenleri ise yazn Sivasn
gneyindeki Uzun Yaylada kn ise Ayntab-Halep taraflarnda yaadklar iin Osmanllar
dneminde Halep Trkmenleri denilen airettir. eyh Cneydden beri Erdebil eyhlerinin en
eski mritleridir. Dulkadir, Varsak, epni, Turgudlu, Arapgirl, Bozcal, Acrlu, Hnsl,
emigezekl, Safevilerin hizmetinde bulunan devletin kurulmasnda hizmet etmi olan
Trkmen airetleridir.
8.2. Safevilerin Nesebi

Safeviyye Tarikat onun devam niteliindeki siyasi grnml Safevi Devleti kendi
ismini tarikatn kurucusu olan Safiyyddin Erdebilden almtr (. 1334). Ailenin tarih
sahnesine k, Safiyddin Erdebilnin atalarndan olan Firz ah ile balar. Firz ahn
soyunun yedinci mam Musa el Kzma dayand, dolaysyla da Saiyddinin de seyyid
olduu iddias daha sonraki Safevi kaynaklarnda da zikredilmektedir. Aslen Safiyddinin
etnik kkeni belirsizdir.
Firuz ah, Safevilerden ilk defa Erdebilde ikamet eden kiidir. brahim Edhemin
torunlarndan Sultan Ahmed, Sencar taraflarndan kp Muan ve Arran fethetmeye giderken,
Firz ah da yannda gtrmt. Bu ekilde Erdebile gelen Firz ah on iki yl burada
yaamtr. Dindr, Abid ve mnzevi olan Firz ah etrafna ok sayda insan toplamtr. Firz
ah lnce yerine olu vadl Hass gemi, onun lmesiyle Muhammed Hafz, ondan sonra
olu Selhddin Red, onun olu Kutbiddin Ahmed, onun olu eyh Slih, onun olu
Eminddn Cibril aile reisliine gemitir.
8.3. Safevi Tarikatnn Ortaya k

Safiyddin Erdebilnin babas Cibril, annesi ise Devlet hanmdr. Doum tarihi tam
olarak bilinmemekle beraber muhtemel tarih 1252dir. Kk yata babasn kaybeden
Safiyddin, dini konulara temayl etti. Erdebil ulemas arasnda kendi temaylne uygun bir
eyh bulamadn dnerek yirmi yanda Erdebilden ayrld. Yirmi drt yanda Hazar
denizi kylarna yakn Hily Kirnda yaayan eyh Zahd Gilanye tabi oldu. eyh Zahid
Gilannin kzyla evlenen Safiyddin, hocasnn lm zerine tarikatn bana geti.
139
Zahidiyye tarikatnn temelleri zerine kendi tarikat olan Safeviyye tarikatn tesis etti ve
Erdebile dnerek buray tarikatn merkezi yapt.
Safiyddinin intisap ettii Zahidiyye tarikat Snni ananelerine baldr. Yani Snni bir
tarikattr. Balangta ona intisap etmesi ve bu tarikatn zerine kendi tarikatn kurmasndan
dolay, Safeviyye tarikatnn balangta Snni bir tarikat olduu dnlmektedir. Erdebile
dndkten sonra eyh Safiyddinin mritleri her geen gn artt. Mritleri arasnda lhanl
Han Olcaytu ve Gazan Hann veziri Reidddin, Moollardan Emir oban gibi gl devlet
adamlar vard. Hatta Mool emiri Emir obandan halkn zerindeki Mool basksn
hafifletmesini istemesi zerine, Moollarn halk zerindeki basksn hafifletmesiyle halk bu
Erdebil eyhine daha fazla tevecch gsterdi. 1334 ylnda hac dn rahatszlanarak vefat
eden Safiyddin, Erdebildeki derghna gmld.
Safiyddin vefat ettikten sonra yerine olu Sadrddin Musa geti. Sadrddin tarikat
postuna getikten sonra, Safeviyye tarikatnn vilayetlerdeki zaviye balarnn bazlarnn kendi
tarikatlarn kurma eilimlerinden dolay atmalar yaad. Ayrca Mool Meliki Eref
Sadrddinin artan nfuzunu kendi hkimiyeti iin tehlike grd. Bu yzden Sadrddini
yakalayp esir etti. Serbest braktktan sonra bir kere daha yakalamak iin harekete geti.
Moollara kar koyamayacan dnen Sadrddin Kpcak Cani Beye snd. Melik ile
yaplan mcadeleden galibiyetle ayrlan Cani Bey, Sadrddine tm Safeviyye mlklerini
soyurgal olarak tahsis etti. 1392de hac dn Erdebilde vefat etti.
Sadrddinin vefat zerine tarikatn bana Hce Ali geti. Seleflerine nispeten daha
ansl bir dnemde baa geen Hace Aliye dnemin devlet adamlar sayg gstermi ve onun
manevi desteini almaya altlar. Hace Ali, Osmanl zerine sefer yapan Timur ile grt.
Bu grme ile alakal farkl rivayetler vardr. Yaygn kabule gre, Emir Timur, Hoca Aliyi
zehirlemeye kalkm mucize eseri Hoca Ali bu zehirlememitir. Bunun zerine Emir Timur,
Hoca Aliye sayg gstermi ve kyleri ile birlikte Erdebil ehrini vakf olarak Safeviyye
tarikatna balamtr. Ayrca Hoca Alinin istei zerine Anadoludan ald esirleri serbest
brakmt. Bu serbest kalan Trkmenlerin bir ksm Hoca Aliye intisab ederek Erdebilde
yaamaya balamlar ve iilikin yaylmasnda etkin olmulardr. Timur kaynaklarnn hi
birinde byle bir grme olduuna dair bilgi yoktur.
Safiyddinin vefatndan sonra Safevi ailesinin Hz Ali soyundan olduu fikri ortaya
atlm ve genel kabul grmtr. Hace Ali dneminde de Hz Ali sevgisi n plana kartld.
Fakat Hce Ali dneminde de tarikat Snni ekold. Hce Ali ldnde tarikatn bana olu
eyh brahim geti.
8.3.1. eyh Cneyd (1447-1460)

XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Safeviyye eyhlerinin asker faaliyetlere
baladklar grlmektedir. erkesler zerine dzenledikleri seferler sayesinde tarikata katlan
mrit says artt. Bu seferler sayesinde tarikatn nfuz alan ve gc artmtr. Safevi ailesinin
eyhlikten ahla gei srecini balatan kii eyh Cneyddir. Babas ldkten sonra tarikatn
postuna gemesi beklenen Cneyd, yann kk olduunu ne sren amcas Caferin posta
140
oturmasyla kendini bir mcadelenin iinde buldu. Dnemin en byk glerinden olan
Karakoyunlu Cihanah, eyh Cneydi kendisine rakip olarak grmt. Bu yzden de eyh
Cneyd yerine amcasnn tarikatn bana gemesini desteklemiti. Cihanah, eyh Cneydin
siyasi ve asker faaliyetler yrtmesi, ahsi nfuzunu kullanarak tarikat devleti tesis etme
abasna girmesi ve bir tarikat eyhinden ok sultanlar gibi zengin bir hayat yaamasndan
dolay onu tehlikeli olarak grd. Gerekten de eyh Cneyd, tesis etmeye alt tarikat
devletinin bakentini Erdebil yapma abasndayd.
Amcas Cafer ile eyh Cneyd arasndaki en byk farklardan birisi, amcas Caferin
tarikat Snni inan esaslar zerine devam ettirmek istemesine karn, eyh Cneydin tarikat
iilik temaylne kaydrmasyd. eyh Cneyd iilik izgisine yaklatka mritlerinin
saysnda art olduunu fark etmi, bu nedenle izgisini iilik esaslarna daha yaklatrmt.
Amcasnn basklarna dayanamayan eyh Cneyd, tarikatn eyhliini amcasna brakarak
Erdebilden ayrld. (1448)
Erdebilden ayrlarak Anadoluya gelen eyh Cneyd, sultan II. Muraddan kendisine
blge tahsis etmesini istedi. Fakat II. Murad paalar ile yapt grmeler sonucunda eyh
Cneydi bu topraklardan gndermenin daha iyi olaca fikrine binaen ona biraz atiyye verip,
onun isteini reddeder. Buradan Karaman topraklarna hareket eden eyh Cneyd, bir mddet
Konyada Sadreddin Konevi dergahnda kalr. Burada da iltifat grmeyen eyh Cneyd,
Toroslarda bulunan Varsak Trkmenlerinin iine gitti. Buradaki Trkmenlerin bir ksm
kendisine tabi oldu. Buradan hareket ederek Canik taraflarna gitti. Buradaki epni
Trkmenlerinin bir ksmn da kendisine balayan eyh Cneyd, etrafnda toplanan Trkmen
airetlerinin gcne gvenerek Trabzon-Rum zerine sefere kt. eyh Cneydin Trabzonu
kuatt haberini alan Osmanl birlikleri Trabzon zerine doru harekete geince, eyh Cneyd
kuatmay kaldrd. Akkoyunlu Beyi Diyarbake giderek Uzun Hasana snd.
Uzun Hasann yanndayken evre airetlerle temas kurarak kendine daha fazla mrit
bulan eyh Cneyd, Uzun Hasann kz kardei hatice Begm ile evlendi. Bu evlilikle itibar
daha da artan eyh Cneyd, mritleri ile birlikte Erdebile gitti. Mritleri ile birlikte cihad
amacyla Kafkaslardaki Grclerin zerine sefer dzenleyerek bolca ganimetle geri dnd
(1459). Amcas Cafer onun Erdebile dnmesinden rahatsz oldu ve onu Erdebilden
kard.ertesi yl tekrar Grclerin zerine yrmek istedi ise de irvanahlarn muhalefeti ile
karlart. eyh Cneydin Grclere saldrmas iin irvanahlarn blgesinden gemesi
gerekiyordu. irvanah Halil, eyh Cneydin gcnden rahatsz olmu ve ona Grcler
zerine gemek iin izin vermemiti. ki taraf arasnda kan atmada eyh Cneyd ldrld
(1460).
8.3.2. eyh Haydar

eyh Cneydin olu Haydar bu esnada daha kk bir bebekti. Days Snni akidelere
son derece bal olan Uzun Hasan tarafndan yetitirilen Haydarn, iilik inancn nasl
benimsedii bilinmemektedir. Uzun hasan yetitirdii yeeni Haydar, kz Alemah Begm
ile evlendirdi. eyh Haydarn bu evlilikten, Ali, brahim ve smail adlarnda olu oldu.
141
Uzun Hasan, yeeni ve damad eyh Cneydin olu Haydar Erdebile gndererek
tarikatn bana geirdi. Aslnda eyh Cneyd ldnde ona bal olan ve eyh Haydar eyh
olarak kabul etmi olan Safevi Mritleri, tarikatn bana eyh Haydarn gelmesinden memnun
oldular. eyh Haydar tarikatn ruhani liderlii, gazi sufilerden oluan bir ordu ve Akkoyunlu
yneticilerin salad destek gibi mhim gce sahipti. eyh Haydar, Akkoyunlularn ile
olan ilikilerini daima iyi tutarak, zaman zaman Akkoyunlularn asker seferlerine mritleriyle
katlmtr.
eyh Haydar dneminde tarikatn tamamen siyasileip asker bir birlie dnd
grlmektedir. eyh Haydarn tekkenin bana getikten sonra, ok ve mzrak ucu kl, ve zrh
yapmakla uratn belirten devrin kaynaklar, onun Anadoludan gelen birlikleri savaa
hazrladn yazmaktadr. eyh Haydarda babas gibi Grcler zerine sefer dzenlemi ve
bol ganimetlerle geri dnmtr. Onun bu faaliyetleri Akkoyunlu Sultan Yakupun tedirgin
olmasna sebep olmutur. Sultan Yakup, eyh Haydarn Grcler zerine gitmesini
yasaklayarak gcn snrlandrmak istemiti. Tebrize giderek Sultan Yakupa balln
bildiren eyh Haydar, aradan birka yl getikten sonra Akkoyunlu Sultan Yakuptan izin
alarak Grcler zerine yeni bir sefer dzenledi.
eyh Haydara izin veren Sultan Yakup, kaynpederi irvanah Ferruh Yesara haberci
gndererek yeeni eyh Haydarn Grcler zerine yaaca seferde ona yardmc olmasn
istedi. Grcler zerine giden eyh Haydar, istikamet deitireek babasnn cn almak iin
irvanahlara saldrd. irvanah hkimi Ferruh Yesar, Akkoyunlu Sultan Yakuptan yardm
istedi. Erdebili alarak hzla eyh Haydar zerine yryen Sultan Yakup, irvanah
kuvvetleriyle birleti. Temmuz 1488de eyh Haydarn kuvvetleriyle Elburz Da
yaknlarndaki Tabersaranda karlaan mttefik kuvvetler arasnda vukuu bulan savata eyh
Haydar ldrld.
8.3.3. Kzlbalk Anlaynn Ortaya kmas

Kzl balk giymek aslnda eskiden beri var ola gelmi bir durumdur. Fakat belli bir
topluluu kimliklendirmek adna kullanlmasna ilk olarak Safeviyye tarikatnn devletleme
srecinde grmekteyiz. Daha sonraki devirlerde Safevilarn atas olarak gsterilen Firz ah
Zerrn Klah lakabyla anlmaktadr. Farsada zerrn kzl, klh ise brk manasndadr.
Daha nceki dnemlerde kzl balk kullanan insanlarn olduunu sylemitik. Bunlardan
farkl olarak kzlbalk kullanmay, kzlba adn, kzlba giyim kuamn Safeviler
arasna sokan ve bunu niforma gibi kullanan ilk kii eyh Haydardr. Kzlbalk kullanm
eyh Haydarn irvan zerine kt seferde grlr. Rivayete gre; gece ryasnda Hz. Aliyi
gren eyh Haydara, Hz. Ali safeviyye tarikatna bal tm mritlerin krmz klah giymesini
sylemitir. Bunun zerine tm mritler krmz brk, balk, klah giymiler ve o tarihten sonra
da Safeviyye tarikatndan olanlar kzlbaolarak adlandrlmtr.
Kzlbaln ilk alametleri giyim ve kuamlar zerinde olmutur. Safeviyye mritleri,
iiliin on iki imamna nispet eden on iki pskll krmz bir klah giyip, sakallarn kesip
byklarn uzatyorlard.
142
8.4. Safeviyye Tarikatnn Siyasi G Hline Dnmesi

Sultan Haydar ldrldkten sonra tekkenin bana eyh Hoca Ali getii haberleri
zerine, Sultan Yakup Erdebile adamlar gndererek eyh Haydarn oullar Sultan brahim,
Sultan Hoca Ali ve smail ve anneleri Alemah Begm stahr Kalesine hapsettirdi.
1491 ylnda Sultan Yakup lnce, Akkoyunlu ehzadeleri arasnda taht kavgas
balad. Oullarndan Rstem Bey ile Baysungur arasnda sren mcadele de Baysungur
ordusunu glendirmek iin irvanahlardan destek ald. Bunun zerine irvanahlarn
dman olan kzlba Trkmenlerden faydalanmak isteyen Rstem Bey, eyh Haydarn
ocuklarn serbest brakt (1493). Drt buuk yl aradan sonra Erdebile dnen eyh Haydarn
ocuklar Trkmenler tarafndan byk iltifat grdler. Rstem Bey, Baysungura kar
dzenledii sefere Sultan Aliyi davet etti. O da kendisine intisab eden Trkmenlerle bu sefere
katld. ki ordu arasnda yaplan mcadele de Baysungur ld.
Sultan Ali, Akkoyunlu sultannn iltifatna mazhar olmu bir eyh olarak Erdebile geldi.
Hatta Akkoyunlu Sultan Rstem, Sultan Alinin erefine Tebrizde kutlamalar yapt. Zafere
karlk onun tarikat reisliini resmen tanyan Sultan Rstem, Sultan Aliye Erdebilin idaresini
de vermitir. Her gn yzlerce mrit Sultan Aliyi grmek iin Erdebile geliyor, ona
ballklarn ve hediyelerini sunuyorlard. Ksa zamanda Erdebilde bulunan Sultan Ali, hem
maddi olarak hem de etrafnda oluan ve her gn daha da artan mrit saysyla daha da
gleniyordu. Sultan Alinin gcnden korkan Akkoyunlu Sultan Rstem, onu Tebrize
ararak Erdebilde olan mritleriyle ban koparmak istedi.
Sultan Ali Tebrizde iyi karlanm, ona hrmet edilmiti. Fakat onun mritleriyle
grmesi planl bir ekilde nlenmi ve her hali takip edilmekteydi. Tm nlemlere ramen
Sultan Ali, tarikat eyhleri ve mritleri bir ekilde iletiim kuruyordu. Akkoyunlu Sultan
Rstem, Sultan Alinin ldrlmesi emrini verdi. Sufilerden birisi bu emri Sultan Aliye
bildirdi. Bunun zerine Sultan Ali bandaki tac kardei smailin bana koyup kendisinden
sonra kzlbalarn lideri olarak onu gstererek kardei brahim ile smaili gizlice Erdebile
gnderdi. Kardeleri kaarken Sultan Ali, Aybe Sultan ve Hseyin Bey-i Ali Han tarafndan
ldrld (1493), cenazesi Erdebilde atalarnn yanna gmld.
ktidar yolunda nc defa liderlerini kaybeden Kzlbalar, sanlann aksine
dalmayarak yeni liderleri ah smailin etrafnda toplandlar. Ehlibeytten gelen imametin
Safevi eyhlerinin ocuklarndan kaca inancnn yansmas olarak, daha nce eyh Cneyd,
eyh Haydar, Sultan Alide olduu gibi onun vcudunu da kutsal kabul ettiler.
143
Uygulamalar
1)
Snnilik ile iilik arasndaki farkllklar belirleyiniz.
2)
Trkmenlerin neden iilii benimsedikleri hakknda bir makale okuyunuz.
3)
iiliin yayld corafyay harita zerinde tespit ediniz.
144
Uygulama Sorular
1)
Snni olan Safeviyye tarikatnn iilie dnmesine sebep nedir?
2)
eyh Haydarn Safevi Devletinin ortaya kmasndaki rol nedir?
3)
nelerdir?
Trkmen airetlerinin Safeviyye tarikatna intisab etmelerindeki etkenler
4)
Din bir tarikat olan Safeviyyenin siyasi bir faktr olak ortaya kmasndaki
unsurlar nelerdir?
145

Bu blmde birok Trkmen airetin intisap ettii Safeviyye tarikatnn Snni
temayldeyken iilie dnmesi ve zaman ierisinde de iilik faktrnn de yardmyla nasl
bir siyasi g hline geldiini rendik. Ayrca eyh Haydar ve eyh Cneydin bu
dnmdeki rollerini ve kzlbalk anlaynn nasl ortaya ktn ele aldk.
146
Blm Sorular
1)
Safevilerle alakal aadaki tespitlerden hangisi yanltr?
a)
Safeviler Trkmen airetlerden oluur.
b)
Safeviler Safaviyye tarikatndan gelmektedirler.
c)
Ustacalu ve Rumlu airetleri Safevi iinde nemli airetlerdir.
d)
iilii ran corafyasnda kurulduktan sonra ranllarn etkisiyle kabul ettiler.
e)
iilii rana tayan Anadolu Trkmenleridir.
2)
Safeviyye tarikatndan Erdebile ilk yerleen kimdir?
a)
eyh Safiyddin
b)
eyh Sadrddin
c)
eyh Haydar
d)
Firuzah
e)
eyh Cneyd
3)
Tarikatn Snni kimliini koruduu fakat Hz. Ali sevgisinin n plana karld
dnem aadakilerden hangisidir?
a)
Hace Ali
b)
eyh Haydar
c)
Safiyddin
d)
eyh Cneyd
e)
ah smail
4)
Safevi ailesinin eyhlikten ahla gei srecini balatan kimdir?
a)
ah smail
b)
Hace Ali
c)
eyh Sadreddin
d)
eyh Haydar
147
e)
eyh Cneyd
5)
Aadakilerden hangisi Karakoyunlu Cihanahn eyh Caferi Safeviyye
tarikatnn bana getirme sebeplerinden biri deildir?
a)
eyh Cneydin faaliyetlerinden korkmas
b)
iilii kabul etmi olmas
c)
eyh Cneydin bir eyhten ok sultan gibi davranmas
d)
eyh Cneydin asker faaliyetleri
e)
eyh Cneydin tarikat devleti tesis etmeye almas
6)
eyh Cneyd, Erdebilden ktktan sonra Osmanl topraklarna gelmi ve II.
Muraddan yerlemek iin toprak istemitir. Fakat Osmanl sultan bu istei reddetmitir.
Aadakilerden hangisi bunun sebebidir?
a)
eyh Cneydin ok toprak istemesi
b)
Karakoyunlu ile i birlii yapmas
c)
Etrafna ok sayda mrit-asker toplayarak zararl faaliyetler iinde olmas
d)
eyh Cneydin alim olduuna inanmamas
e)
Timurlu ajan olarak Anadoluya geldii dnlmesi
7)
eyh Cneydin, tarikat iilik temaylne kaydrmasnn sebebi nedir?
a)
Karakoyunlularn iilii tercih etmesi
b)
Osmanl Devletine kar ii temayl oluturmak
c)
ii temaylne kaydka mrit saysnn artmas
d)
Timurlulardan destek grmesi
e)
Amcas Caferin de iilik temaylnde olmas
8)
Kzlbal Safevilerin arasna sokan ve bunu niforma gibi kullanan kimdir?
a)
eyh Cneyd
b)
eyh Haydar
c)
ah smail
148
d)
Hace Ali
e)
Uzun Hasan
9)
eyh Haydarn olu Ali, brahim ve smaili Isthar Kalesine hapsettirme
sebebi aadakilerden hangisi deildir?
a)
Sultan Yakupun eyh Haydara biat etmesi
b)
eyh Haydarn siyasi gcn giderek arttrmas
c)
eyh Haydarn irvanahlara saldrmas
d)
Safevi mritlerinin giderek glenmesi
e)
Akrabalk ba olduu iin ldrmeyip hapsettirmesi
10)
eyh Haydarn
olunun
Isthar
a)
Halkn youn bask kurmas
b)
Sultan Yakupun iilie intisap etmesi
c)
Mritlerin onlar karmaya almas
Kalesinden
salverilme
sebebi
d)
ehzadeler aras taht mcadelesinde Baysungurun onlarn nfuzundan
faydalanmak istemesi
e)
ehzadeler aras taht mcadelesinde Rstem Mirzann onlarn nfuzundan
faydalanmak istemesi
Cevaplar: 1) d, 2) d, 3) a, 4) e, 5) b, 6) c, 7) c, 8) b, 9) a
149
9. AH SMAL VE SAFEV DEVLETNN KURULMASI
150

9.1. ah smailin Kiilii
9.2. Safevi Devletinin Ortaya k
9.3. irvanahlarn Yklmas
151

1)
ah smailin Safeviyye tarikat ve Safevi Devleti iin nemi nedir?
2)
ah smailin Safevi Devletini kurarken yapt faaliyetler nelerdir?
3)
ah smail Safevi Devletini neden ran corafyas zerinde kurmutur?
152

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
ah smailin Kiilii
ah smailin ortaya karak

Safeviyye tarikatna intisap
eden mritleri etrafnda nasl
topland renilir.
Okuma- inceleme
ah smailin Kiilii
Kzlbalk
anlayyla
mritlerin
asker
olarak
Safevi
Devletinin
kuruluunda ne kadar etkin
olduklar tespiti edilir.
Okuma -tartma
Safevi
Kurulmas
iiliin Safevi Devletinin

kurulmasnda ok nemli bir
btnletirici
olduunun
farkna varlr.
Okuma- inceleme
ah smailin ksa zamanda

Safevi Devletini kurmas ve
iilik sayesinde gcn her
geen
gn
arttrmas
renilir.
Okuma- anlama
Devletinin
irvanahlarn Yklmas
153
Anahtar Kavramlar
eyh-mrit ilikisi: Safeviyye tarikatnn mritleri eyhleri ah smaile

kaytsz ve artsz teslim olmulard.
askerleridir.
Mrit askerler: Safeviyye tarikatnn mritleri ayn zamanda tarikatn
154
Giri
Anadolu ve ran corafyasnda nemli bir devlet hline gelen Safevi Devletinin
temelini oluturan Safeviyye tarikatnn bana geen ah smail tarikatn mritleri olan askerler
sayesinde ksa zamanda gl hle gelerek irvanahlar ykt ve Safevi Devletini kurdu. Ayn
zamanda devletin asker gc olan mritlerinin saysnn her geen gn artmas sayesinde
gcn her geen gn arttrd. ok kk yata tarikatn bana geen ah smailin ksa
zamanda byk iler yapmas ve mritleri zerindeki tartmasz hkimiyeti Safevi Devletinin
en byk g kaynan oluturmutur.
155
9.1. ah smailin Kiilii

Abisi Sultan Ali ldrlmeden ksa bir sre nce kardei ah smaili Safeviyye tarikat
eyhliine tayin etmiti. Bu srada ah smail henz sekiz yandayd. Hem yann kk
olmas hem de Akkoyunlularn onu ldrmek istemesinden kaynakl olarak Safeviyye mritleri
ah smaili saklayarak onu bytmlerdi. Akkoyunlular, Sultan Hasan ldrdkten sonra
brahim ve smail kardeleri yakalamak iin Erdebile geldiler. Erdebilde her yerde bu iki
kardei aradlar fakat tarikatn mritleri onlarn yerlerini srekli deitirdiler. Fakat Akkoyunlu
takibi sk bir ekilde devam ettii iin brahim ve kardei smail iin daha da tehlikeli hle
geldiinden, iki kardei Rete gtrlmesine karar verilmiti. Rete giden kafilede iki
kardein yannda Rstem Bey Karamanlu, Ahmed Bey ve seksen kadar kzlba Trkmen vard.
Rete gidebilmek iin Tulnov Hkimi Emir Muzafferin topraklarndan gemeleri
gerekiyordu. Emir Tulnov, bu kafileyi dosta karlad fakat iki ehzaedyi amanszca takip eden
Aybe Sultan bu yolcuktan haberdar olur olmaz Emir Muzaffere mektup yazarak iki kardein
teslimini istedi. Her ne kadar Emir Muzaffer bu istei geri evirmi olsa da, iki kardein burada
da gvende olmadklar belliydi. Buradan Gilana geen kafile, gn dinlendikten sonra
Rete gitti. Fakat Retin de iki karde iin gvenli olmadn dndklerinden Giln Hkimi
Mirza Alinin daveti zerine Gilna bal Lahicn blgesine gittiler. Daha sonra brahim
gizlice Erdebil dnp annesi Alemah Begmn yannda saklanmaya devam etti. ah
smailin burada gizlendii haberi Akkoyunlu Sultan Rsteme ulat. Sultan Rstem, ki
kardein teslimi iin Giln hkimine bask yapmaya balad. Giln hkiminin gelen elilere,
smailin kendi topraklarnda olmadn sylemesi zerine Rstem Bey Giln zerine
yrmeye karar verdi. Bu esnada Akkoyunlu tahtnda kan karklklar iki karde zerindeki
tehlikeyi ortadan kalm oldu.
Uzun Hasan Beyin torunu Gde Ahmed Bey, Akkoyunlu Sultan Rstem Beye kar
taht mcadelesine girdi. Aybe Sultann Rstem Beye ihanet etmesi sonucunda Rstem Bey
savata ld. Yeni Akkoyunlu Gde Ahmed Bey zamannda da taht mcadeleleri devam etmi,
Akkoyunlular kendi i meseleleriyle uratklar iin Safiviyye Tarikat ve iki karde meselesini
gz ard etmilerdir.
Ahmed Beyden sonra Uzun Hasann torunlarndan Elvend Mirza ve Murat Mirza
arasnda sren taht kavgasnda zm devleti ikiye blmek eklinde olmutu. Fakat her iki
ehzade de kendi blgelerindeki karklar zmeye almlard. On yanda olan ah
smail, Akkoyunlu tahtnda olan bu karklklar takip etmekteydi. Seleflerinden farkl olarak
ah smailin bakaldrmas ve siyasi sahnede yer almas iin meru zemini vard. Hz Ali
silsilesiyle Hz Peygamber soyundan gelmesinin yannda, anne taraftan dedesi uzun Hasann
tahtna varislik hakk da vard.
Aslnda ah smail, Akkoyunlularn iinde bulunduklar karklklardan faydalanmak
iin harekete gemek istiyordu. Fakat onun yann kk olmas ve ondan sonra Safeviyye
tarikatna eyhlik edebilecek varisin olmamasn dnen Giln hkimi ve smailin Gilndaki
hamisi konumunda olan Karkiya Mirza onu engellemekteydi. ah smailin karsnda bulunan
rakip aslnda onun bu endiesinde haksz olmadn gstermektedir. irvanah Ferruh
156
Yesar, Tebrizde Elvend Mirza ve Farsta Murad Mirza ah smail karsnda tehlikeli
rakiplerdi.
ah smail, Karkiya Mirzann muhalefetine ramen hareket gemiti. lk olarak
Deylem yolu ile Taroma giderek orada kendisine tabi olan mritlerini glerinin arasna
katmak oldu (1499). Erdebilde atalarnn mezarn ziyaret edip oradaki mritlerini glerini
kattktan sonra ehrin valisi Sultan Ali Bey akurlunun ikaz zerine Erdebili terk etti.
Erdebilden ayrlarak k Ercivanda geiren ah smail Karakoyunlu Cihanahn
torunu olduunu iddia eden Hseyin Baraninin daveti zerine onun yanna gitti.
Akkoyunlularn taht kavgalarndan faydalanarak Karakoyunlular Devletini yeniden kurmaya
alan Hseyin Baraninin yannda fazla durmadan buradan ayrld. Kazman, Erzurum ve
Tercan yolunu takip ederek Anadoluya gelen ah smail, buradan Erzincan zerine gemitir.
ah smailin Anadoluya geliiyle sevinen mritleri Erzincana toplanmaya balamlard.
Ustacalu, Rumlu, amlu, Tekel, Dulkadrlu, Afar gibi Trkmen airetleri onun etrafnda
toplandlar. Osmanl Devletinin bat seferleri ile uramas, ah smail ve mritlerinin
Anadoluda rahat hareket etmelerini ve bu sayede Safeviyye mritlerininin saysnn artmasn
salamtr. Anadoludan toplad mritleri ile irvan taraflarna ynelen ah smailin
yannda yedi bin kadar mriti vard.
9.2. irvanahlarn Yklmas

ah smail, olas Elvend Mirza, Murad Mirza ve irvanah ittifak engellemek iin
dmanndan en gsz olan irvanahn zerine yrme karar ald. XV. yzylda
Safevilarn erkezler zerine yaptklar seferler esnasnda, irvanahlar ile Dedesi eyh
Cneyd ve Babas eyh Haydarn mcadeleye girimiler ve bu mcadelede lmlerdi.
irvanahlar zerine doru hareket edilmesinde intikam duygusunun da etkin olduu
sylenilebilir. irvanah Ferruh Yaser bakent emahiyi terk ederek Kabeleye kat. Aslnda
onun niyeti ah smaile kar Glistan kalesine ekilerek savunma yapmakt. Fakat ah
smailin askerleri erken davranarak Glistan Kalesine giden yolu kapattlar. Cebni
mevkisinde zorunlu olarak savaan Ferruh Yesar, ah smail glerine kar yenildi. irvanah
Ferruh Yaserin lmesiyle irvanda ah smaile kar kabilecek g kalmad. Ferruh
Yaserin olu babasndan arda kalan kuvvetleri toplayarak mcadele etmeyi dnmse de
sonrasnda bu fikrinden vazgemiti.
ah smail, Ferruh Yesar ortadan kaldrdktan sonra irvanahlara ait olan ehirlere
hkim olmaya alt. irvan ahalisi Safevilere kar direni gsterdi. zellikle Bak ehri hem
irvanhlarn hazinesinin bulunduu yer olmas hem de ticaret yollar zerinde olan nemli bir
ehir olmas sebebiyle ah smailin ele geirmek istedii ehirlerden biriydi. ah smail gn
sreyle kuatt Bak ehrini teslim ald. ehrin ileri gelenlerinin ricas ve Bak ahalisinin ona
bin tmen demesi karlnda ehri yama ettirmedi. ehre giren Safevi birlikleri,
irvanahlarn hazinesini ele geirdi. Ayrca eyh Cneydi lmne sebep olan irvanah
Halilullahn mezarndan kemikleri kartlarak yakld. Baknn haricinde Glistan, Baykurd
ve Sohrab Kaleleri de ah smaile kar direniyordu. ah smail bir sre Glistan Kalesini
157
muhasara etti fakat kale alnmas zor bir kale olduundan burada vakit kaybetmeyerek
Azerbaycana ynelmenin daha iyi olaca fikriyle kuatmay kaldrd.
9.3. Safevi Devletinin Kurulmas

irvanahlar yenerek onlarn nemli kalelerini ele geiren ah smail ve mritleri
Akkoyunlu Elvend Mirza ile mcadeleye baladlar. Aslnda Glistan Kalesini muhasara eden
ah smail, rya grdn ve Azerbaycan zerine gidilmesinin daha iyi olacan syledi.
Bunda Elvend Mirzann durumunu renmek iin gnderdii casuslarn, Elvend Mirzann
kalabalk bir orduyu Genceye gnderdii bilgisinin de etkisi olabilir. ah smail ile Elvend
Mirza arasnda sava olmadan mektuplar gidip geldi. Elvend Mirza ah smaile irvan
taraflarna dnp oradaki topraklarla yetinmesini sylerken ah smail de Elvend Mirzaya
iilii kabul etmesini, eer iilii kabul ederse onun hkimiyetini kabul edeceini bildirmiti.
Her iki tarafnda kabul etmeyecei belli olan bu anlama artlar bar iin zm olmad.
ah smail taraftarlaryla Elvend Mirza askerleri erur lne yakn bir yerde savaa
baladlar. Elvend Mirzann asker says ok olmasna ramen kazanan taraf ah smail oldu.
erur savandan sonra glkle kaabilen Elvend Mirza, Erzincana giderek burada asker
toplamaya alt. nnde hibir engel kalmayan ah smail Tebrize girerek Akkoyunlu
hanedanlna son verdi ve Safevi Hanedanln kurdu (1501).
1501 ylnda yaplan erur Sava sonrasnda kurulan Safevi Devleti, Snni inana
sahip devletlerarasnda kalmt. Kuzeybatda Osmanllar, Douda eybaniler ve Batda
Memlkller bu yeni devletin komularyd. irvan Seferi ve Akkoyunlu Elvend Mirza
zerinde gsterdii baarlardan sonra devleti geniletmek ve glendirmeye alan ah
smail, Fars ve Irak- Arap blgelerinin hkimi olan Murad Mirza zerine gitmeye karar verdi.
1503 ylnda ah smail, Murad Mirzaya mektup yazarak iilii kabul ederse Irak- Arap
topraklarn ona vereceini bildirdi. Bu teklifi kabul etmeyen Murad Mirza sava hazrlklarna
balad. 1503 ylnda ah smail Tebrizden karak Murad Mirza zerine yrd. Haberi alan
Murad Mirza yetmi bin kiilik ordusuyla Hamedan yaknlarnda ah smaili karlad.
Yaplan sava kazanan taraf ah smail oldu. Murad Mirzann birok komutan ldrld. On
bine yakn askeri savata ld. Murad Mirza kendisi iraza kat.
Murad Mirzann iraza katn renen ah smail akabinde iraza girdi. Bunun
zerine kaan Murad Mirza Yezde civarna kat. Safevi ordusunun Yezd civarnda grld
haberleri zerine, Memlkllere snd. Safevilere kar Memlkllerden yardm talep eden
Murad Mirza, istedii yardm almaynca Dulkadiroullar Beyliine gitti. Burada Aladdevle
ile konuan ve onun tevecchn kazanan Murad Mirza, Aladdevlenin kzyla evlendi.
Akrabalk ba sayesinde Dulkadirlioullarnn desteini alarak kaybedilen Akkoyunlu tahtn
geri alma planlar yapmaya balad. Fakat ah smailin Dulkadirliler zerine yapt seferden
dolay bu fikrini ertelemek zorunda kald.
ah smail, siyasi iktidarszln ve kaosun olduu bu corafyada hkimiyet sahasn
kolayca geniletti. ah smailin ksa srede devleti kurma ve savalar kazanma baarsnn
temelinde manevi ballk nemli yere sahipti. Geni corafyaya yaylan ok sayda mrit ile
158
ah smail arasndaki en nemli ve gl ba eyh-mrit ilikisidir. Bu iliki sayesinde

hkimiyeti altnda olan ya da olmayan corafyada yaayan mritler, kontrol altnda tutularak
ah smailin istedii hedeflere ynlendiriliyorlard. Tarikata bal olan mritler, ayn zamanda
tarikatn silahl gcydler.
ah smailin hkimiyeti altnda olan topraklarda yaayan halkn ekseerisi Snniydi. Her
ne kadar bu corafya da yer alan Bveyhoullar ve lhanl Olcaytu Hann ii olmalarna
ramen, ii nfus aznlk durumundadr. Kazvin, iraz, sfahan, Azerbaycan, Horasan, Tebriz
gibi ehirlerde ahalinin byk ksm Snni idi. Mazendran, Giln, Kum, Kaan ve Rey
blgelerinde ii nfus arlklyd. ah smail dneminde bu yaplanma tamamen
deitirilmitir. ah smail iilii resm devlet mezhebi olarak kabul ettirmek amacyla halk
zerinde byk bask kurmutur. Bu bask ve dayatmalar birok yerde isyana sebep olmutu.
zellikle sfahan, iraz, Kazerunda iilie direnerek isyan eden Snniler katledilmiti. Halkn
yannda Snni ulema ve tarikatlar da bu kymdan nasiplerini aldlar. Snni ulemann ou,
iilie kar ktklar, halifeye kfretmedikleri iin zulme uram bu yzden de Snni
mezhep zre idare edilen lkelere g etmek zorunda kalmt. Bu dnemde blgede bulunan
etkin tarikatlardan Nurbahiyye, zehebiyye, Nimetullahiyye, Kevkibzdeler, Halvetiyye ve
Kbreviyye gibi tarikatlar tasfiye edilmitir. Bu tarikatlarn eyhleri iilii kabule zorlanm,
kabul etmeyenler lkeden srlmt. Sonuta bu corafya zerinde kendisine muhalefet
edecek g bulunmadndan ah smail ksa srede iilii resm mezhep hline getirerek halk
iiletirmitir. ah smail dneminde, camilerde okunan hutbelrde halifeye kfredilmeye
balanm, ezana Ehed enne Aliyyen Veliyullh lafz eklenmitir.
159
Uygulamalar
1)
ah smailin kiilii hakknda bir eser okuyunuz.
2)
Safevi Devletinin kurulma aamasn inceleyiniz.
3)
irvanahlarn hkimiyet alann harita zerinde tespit ediniz.
160
Uygulama Sorular
1) ah smailin kiiliinin Safevi Devletinin kurulmasndaki etkisi nasldr?
2) ah smail ile mritleri arasndaki eyh-mrit ilikisi nasldr?
3) ah smailin ncelikli olarak irvanahlarn zerine yrme sebepleri nelerdir?
161

Bu blmde birok Trkmen aireti etrafnda toplayan ah smailin mrit askerler
sayesinde gcn arttrarak irvanahlar zerine giderek onlar nasl yktn ve zaferler
sayesinde etrafna daha fazla mrit toplayarak gcn arttran ah smailin kk yata Safevi
Devletini nasl kurduunu rendik.
162
Blm Sorular
1)
Safevi Devletinin kurucusu kimdir?
a)
eyh Cneyd
b)
eyh Haydar
c)
Sultan Ali
d)
ah smail
e)
eyh Safiyddin
2)
Akkoyunlular ile iyi ilikilere sahip olan Safeviyye tarikatnn arasnn
bozulmasna sebep aadakilerden hangisidir?
a)
Safeviyye tarikatnn giderek siyasi bir g hline gelmesi
b)
ah smailin faaliyetleri
c)
eyh Cneydin ldrlmesi
d)
Hoca Alinin ah smaili yeni eyh atamas
e)
Akkoyunlularn iilie meyletmeleri
3)
Akkoyunlu Rstem Giln hkimi tarafndan himaye edilen ah smaili ondan
talep etmi ve vermezse asker sefer dzenleyeceini bildirmiti. Daha sonra bu kararndan
vazgemitir. Bunun sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
Sultan Rstemin iilii tercih etmesi
b)
Giln hkiminden korkmas
c)
Gde Ahmedin saltanat ele geirmek iin harekete gemesi
d)
iilerin bask kurmas
e)
Timurlularn mdahale etmesi
4)
ah smailin Giln hkiminin yanndan ayrlma sebebi nedir?
a)
Giln hkiminin Akkoyunlulardan korkarak onu teslim etmek istemesi
b)
Artk savamak iin uygun ortamn olduunu dnmesi
c)
Mritlerinin onu armas
163
d)
Akkoyunlular ile anlamas
e)
irvanahlarn onu korumak iin davet etmeleri
5)
ah smailin Anadoluda rahata mrit toplamasnn sebepleri aadakilerden
hangisi deildir?
a)
Osmanllarn bat seferleri ile uramalar
b)
Douda uygun boluun bulunmas
c)
Ustacalu ve Rumlu gibi gl Trkmen airetlerinin onun etrafnda toplanmas
d)
Trkmenlerin iilie meyilli olmalar
e)
Akkoyunlularn basklar
6)
ah smail gcn topladktan sonra ilk nce irvanahlarn zerine yrd.
Aadakilerden hangisi bunun sebepleri arasnda deildir?
a)
irvanahlarn kendisine kar Elvend Mirza ile ittifak kurma ihtimali
b)
irvanahlarn kendisine kar Murad Mirza ile ittifak kurma ihtimali
c)
irvanahlarn daha nce dedesini ve babasn ldrmelerinden kaynakl intikam
d)
irvanahlarn gsz durumda olmas
e)
Timurlularn irvanahlar desteklemesi
7)
Aadakilerden hangisi ah smailin Safevi Devletini kurmasn salamtr?
a)
irvanahlardan ald destek
b)
Akkoyunlularn taht mcadelesinde olmalar
c)
Osmanllarn destek vermesi
d)
Giln hkiminin desteklemesi
e)
Karakoyunlularn Akkoyunlularn gcn zayflatmas
8)
Safevi Devletinin kurulmasn salayan erur Sava kiminle yaplmtr?
a)
Elvend Mirza
b)
Murad Mirza
istei
164
c)
Gde Ahmed
d)
irvanah Ferruh Yesar
e)
Yavuz Sultan Selim
9)
ah smailin ksa zamanda birok asker zafer kazanmasnn sebebi
aadakilerden hangisi deildir?
a)
ah smailin mritleri ile arasnda olan eyh-mrit ilikisi
b)
Tarikat mritlerinin ayn zamanda devletin askeri olmas
c)
Mritlerin ah smaile bal olmas
d)
evresindeki Snni devletlere kar, dier ii devletlerden yardm almas
e)
Etrafnda ok gl bir devletin olmamas
10)
Akkoyunlu Murad Mirzann Dulkadiroullarna snma sebebi aadakilerden
hangisi deildir?
a)
Memlkllerin kabul etmesi
b)
ah smaile yenilemesi
c)
Osmanl Devletinin kabul etmemesi
d)
ah smailin karsna kabilecek asker gcnn kalmamas
e)
ah smailin onu takip etmesi
Cevaplar: 1) d, 2) a, 3) c, 4) b, 5) e, 6) e, 7) b, 8) a.
165
10. SAFEV DEVLETNN GENLEMES VE DER

DEVLETLERLE LKLER
166

10.1. ah smailin Faaliyetleri
10.2. Safevi-Akkoyunlu likileri
10.3. Safevi- Memlk likileri
10.4. Safevi- Dulkadiroullar likileri
167

1)
Safevi Devletinin ortaya kt corafyadaki mcadele nasldr?
2)
ii Safevilerin evresinde bulunan Snni devletlerle arasndaki iliki nasldr?
3)
ah smailin genileme faaliyetleri nelerdir?
168

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
ah smailin Faaliyetleri
ah smailin genileme Okuma- tartma

faaliyetleri
ve
bu
dorultudaki politikalarn
renmek
Safevi-Akkoyunlu likileri
Safevi Devleti ile Akkoyunlu Okuma- inceleme

Devleti
arasndaki
mcadeleyi renmek
Safevi-Memlk likileri
Safevi Devleti ile Memlk Okuma-nceleme

Devleti arasndaki ilikiyi
renmek
Safevi-Dulkadiroullar
likileri
Safevi
Devleti
ile Okuma- nceleme
Dulkadiroullar arasndaki
ilikiyi renmek
169
Anahtar Kavramlar
Irak- Arap: Tebriz-am rotasn takip eden ticaret kervanlarnn rotas olan bu
blge hem ticari hem de iktisadi ynden nemlidir.
Kerbela: Irak- Arap blgesinde bulunan ticari ynden nemli olmasnn yan
sra Hz. Muhammedin torunu Hz. Hseyinin ehid edildii yerdir. Bu blge iiler iin nemli
bir merkezdir.
170
Giri
Safevi Devletini kuran ah smailin etrafnda Snni devletler vardr. ah smail,
genileme politikas gtmektedir. Bu genileme abas iinde Memlk Devleti,
Dulkadiroullar ve Akkoyunlu Devleti ile zaman zaman ittifak kurmu, zaman zaman ise
savamtr.
171
10.1. ah smailin Faaliyetleri

ah smail, Akkoyunlu ehzadesi Elvend Mirzay yenerek Tebrizi ald ve devleti
kurdu. Daha sonra Akkoyunlu Murad Mirza ile mcadele iine girerek onun hkimiyetindeki
topraklar kendi idaresi altna ald. Uzun Hasan ile olan akrabalndan dolay, Akkoyunlu
tahtnda ve topraklarnda hak iddia eden ah smail, bir zamanlar Akkoyunlu hkimiyetinde
olup imdi bakalarnn hkmettii topraklara gzn dikti. Bunu yapmadan evvel hkmettii
topraklardaki Snni tebaaya bask yoluyla iilii kabul ettirdi. Daha sonra Dulkadiroullar
Beylii zerine yryen ah smail, Diyarbakr ve evresini ele geirerek Aladdevlenin
Diyarbakr zerindeki hkimiyet iddiasn sonlandrd. 1504-1509 yllar arasnda ah smail,
Irak- Arap taraflarna ynelerek buray ele geirmeye alt. Buras Tebriz-am rotasn takip
eden ticaret kervanlarnn rotasyd. Hem ticari hem de iktisadi ynden nemli olan bu blgenin
bir baka zellii de Kerbela ehriydi. ia geleneinde nemli yere sahip olan ve bu topraklar
iinde olan ve Hz. Hseyinin ehit edildii Kerbela ehrinde ia imamlarndan birka
tanesinin de mezar vard.
ah smail burada ona kar duracak her hangi bir g kalmadn bildiinden askerleri
ile bu blge zerine sefere kt. Irak- Arap corafyasnda Akkoyunlulardan kalma birka
emirden baka g yoktu. Ksa zamanda bunlar saf d eden ah smail Irak- Arap blgesini
idaresini altna ald. 1508 ylnda Badat nlerine gelen ah smail, ehrin hkimi Barik
Beyden kendisine itaat etmesini istedi. Balangta itaat eden Barik Bey sonra ah smaile
kar direnmeyi dnd fakat onun gc karsnda duramayacan anlad iin Badat
ehrini ah ismaile teslim etti. 16 Kasm 1508de Badata giren ah smail, halk tarafndan
byk tevecchle karlanmtr. Badatta bulunan Ebu Hanifenin mezarn tahrip ettirdikten
sonra Badattan ayrlarak Necef, Kerbela ve Kazmeyn ehirlerindeki imamlarn kabirlerini
ziyaret etti.
ah smail, girdii her savatan zaferle karak devletin snrlarn Horasana kadar
geniletti. Bu dnemde ticari yollar zerinde bulunan ve nemli bir blge olan Horasan, ah
smailin yeni hedefi hline geldi. Buray fethetmeden nce burada ii propagandas yaplarak
baz nemli kiilerin iilie intisab saland. Buradaki ii mritlerin says arttrlmaya
alld. Horasan zerine hareket etmeyi dnen bir dier kuvvet ise eybaniler Devletinin
banda bulunan eybani hand. Orta Asyaya hkmeden zbek eybanilarn banda bulunan
eybek Han (1500-1510) Timur soyundan gelen Babr Mirzay yenerek Buhara ve Semerkand
ehirlerini ele geirmiti. Horasan blgesine hkmeden Timurlu ehzadelerinin zerine
gelmeye balad. Daha nce Hseyin Baykara eybek Handan kurtulmak iin ah smaile eli
gndermiti. Fakat Hseyin Baykara ldkten sonra iki lke arasndaki ilikiler sekteye urad.
Daha sonraki zamanlarda genileme abalar erevesinde eybek Han, Hseyin
Baykarann torunlarn tehdit etmeye balam, bunlardan Bedizzaman Mirza ah smaile
snmak zorunda kalmt. eybek Han Horasanda istila faaliyetleri ile urarken, ah smail
Irak- Arap ve irvan fethiyle urat iin mdahale edemedi. eybek Hana eli gnderen
ah smail, ona Horasan zerindeki faaliyetlerden vazgemesini syledi. Karlnda eybek
Han, tehdit ve hakaret ieren bir mektubu ah smaile gndererek onun adna hutbe okutmasn
ve ona balln bildirmesini istedi. ki evlat arasna eliler gidip geldi.
172
ah smail lkenin batsndaki duruma hkim olduktan sonra, ah smail Horasan

hududuna asker gnderdi. Kendisine katlacak kuvvetleri beklemek ve savunma yapmak iin
Merve ekilen eybek Han ah smail tarafndan kuatld. Bir hafta boyunca ehri muhasara
eden Safevi kuvvetleri, ehri alamad. Bunun zerine hileye bavuran ah smail, geri
ekiliyormu gibi muhasaray kaldrarak ordusuyla hareket etti. Safevi ordusunun geri ekildii
zannederek kaleden kp onlar takibe kan eybek Han, Mahmudi Nehri kysnda yaplan
savata yenildi ve kaarken yakalanarak ldrld (1510). eybek Hann lmesi zerine
harekete geen Safevi ordusu, ksa zamanda Belh, Herat, Merv, Bedehan ve Kandehar
ehirlerini ele geirdi.
zbek ehzadeler ile Amu Derya Nehri snr kabul edilerek anlama yaplsa da zaman
zaman snr yznden zbek ehzadelerle sorun yaayan ah smail, Timur soyundan gelen
Babr Mirza ittifaklara girmitir. zbekler ile Babr arasnda olan mcadelede ah smail
Babr Mirzaya asker ve lojistik destek salamt.
10.2. Safevi-Akkoyunlu likileri

Balangta Snni esaslar zerine kurulan daha sonra iilie meyleden ve eyh Haydar
dneminde ii kimlik kazanan Safeviyye tarikat ile Snnilik esas zerine giden Akkoyunlular
arasnda zaman zaman dostane ilikiler olsa da genel itibariyle ilikileri hasmanedir.
Akkoyunlular ile ilikiler eyh Cneyd dneminde balamtr. Hoca Alinin vefatn mteakip
yerine olu eyh brahim gemi, onun lmn mteakip eyh Cneyd tarikatn bana geti.
Amcas Cafer, eyh Cneydin yann kk olduu bahanesiyle onu tarikat eyhliinden
uzaklatrp kendisi tarikatn bana geti. Erdebili terk eden eyh Cneyd bir sre Anadoluda
dolaarak kendisine kalabilecek mekan arad. Bu esnada Osmanllar ve Karaman Beylii
tarafndan tehlikeli grlen eyh Cneyd daveti zerine Akkoyunlu Sultan Uzun Hasan Beyin
yanna gitti (1455). Akkoyunlular ile Karakoyunlular arasnda kadimden gelen dmanlk ve
ayn topraklar zerinde hkimiyet kurma istei yznden devaml mcadele yaanyordu. eyh
Cneydin amcas Cafer, Karakoyunlu Sultan Cihanah tarafndan destekleniyordu. eyh
Cneyd, Uzun Hasan Beye Karakoyunlular ile yaplan mcadele de destek verdi. Uzun Hasan
Bey kz kardei Hatice Begm ile eyh Cneydi evlendirdi. Bu evlilikten doan Haydar isimli
ocuk, Uzun Hasann himayesinde byd ve Uzun Hasan tarafndan Erdebil eyhliine
oturtuldu. Kendi kz ile Haydar evlendirdi.
Uzun Hasandan sonra yerine geen Sultan yakup dneminde, eyh Haydar mritleri
ile Grcler zerine sefere ykt. irvanahlara saldrmas zerine eyh Haydar, Sultan Yakup
tarafndan tehlikeli grlmeye baland. Akkoyunlular ile irvanahlar eyh Haydarn zerine
giderek ve eyh Haydar ldrdler. eyh Haydarn olu Istahr kalesine hapsedildiler.
Sultan Yakup lnce ehzade Rstem Bey ile ehzade Baysungur arasndaki taht
mcadelesinde, ehzade Rstem kardei serbest braktrarak onlarn desteini ald. ehzade
Rstem, Sultan olduktan sonra eyh Haydarn byk olu ve tarikatn eyhi olan Sultan Ali
ve kardelerinin etrafnda toplanan mritlerin saysnn her geen gn artmas zerine kardeleri
kontrol altna almaya alt. Safeviyye mritleri ve eyhleri arasndaki irtibat kesemeyen ve
Sultan Alinin mritlerinin saysn azaltamayan Sultan Rstem, Sultan Aliyi ldrtt. Dier
iki kardei de ldrtmek istedi fakat Safeviyye mritleri dier iki kardei saklayarak
173
ldrlmelerini engellediler. Sultan Rstem ile Akkoyunlu ehzadelerinden Gde Ahmed

arasnda taht kavsag balaynca Sultan Rstem iki kardein peini brakt. Gde Ahmed, Sultan
Rstemi yenerek yerine Sultan oldu. Fakat taht kavgalar bitmedi. Bu esnada abisi Sultan Ali
tarafndan ldrlmeden nce tarikatn yeni eyhi ilan edilen ah smail, Giln hkiminin
yannda byd. Akkoyunlu Devletinin iyice zayflad ehzade Elvend Mirza ve ehzade
Murad Mirza arasndaki taht mcadelesi esnasnda ortaya karak ahlk davasna giriti. Anne
tarafndan Uzun Hasann soyundan geldii iin Akkoyunlu topraklarnda hak iddia eden ah
smail, 1498 ylnda Akkoyunlu ehzadelerini bertaraf ederek Safevi Hanedanln kurdu.
10.3. Safevi-Memlk likileri

ah smail Memlkler iin tehlikeliydi. Kahiredeki Snnilerin halifesine kar iilik
temaylyle etrafnda binlerce mrit toplayan ah smail kendi topraklar zerinde olan
Snnilere yaam hakk bile tanmamt. Memlk limanlarna saldran Memlklere kar
Portekizlilerle i birliine girmi ve Portekizlileri Memlkler aleyhine kkrtmtr. Hatta
Portekizlilere Siz denizden saldrn, ben de karadan Memlklere saldraym diyerek onlarla
anlamaya almtr. ah smail, Memlklerin Avrupa ile ticaretini salayan ve Safevilere
denizlerin yolunu aabilecek olan liman kentlerini ele geirmek istiyordu. Osmanllar, Safeviler
zerine sefere karken Memlkllerle anlamak istedi. Fakat Safeviler ile Osmanllar arasnda
kalan Memlkller tarafsz kalmay tercih etti. Fakat Memlkller bu mcadelede Osmanllara
daha yakndlar. Osmanl Devletinin gl bir donanmas vard. Memlkller, Portekizlilerin
Cidde Limanna geldiklerinde Osmanllar Memlkllere yardm etti. Ayrca Osmanl Sultan
II. Bayezid, Memlkllere yardm olarak top ve gemi yapmnda kullanabilecek malzeme temin
etti.
10.4. Safevi-Dulkadiroullar likileri

Safevilerin Irak ve Anadolu corafyasna doru genilemeye altklar dnemde,
Ouzlarn Bozok koluna mensup olan Dulkadiroullar Elbistan-Mara merkez olmak zere
douda Harputtan batda Krehire, Kuzeyde Yozgat ile sivasn Gneyinde Gemerek ve
Grnden Hataya bal Hassaya kadar yaylan blge zerinde hkm srmekteydiler.
Safeviler ile Dulkadiroullar beylii arasndaki iliki Safevilarn ilk kuruluunda balamtr.
Hkimiyeti altnda olan Trkmenlerin ah smail tarafna g etmeleri ve onun hkimiyetine
girmeleri, balangta Dulkadiroullar Beyi Aladddevleyi (1480-1515) rahatsz etmedi. Bu
yzden ilk bata g eden Trkmenlere hibir tepki gstermemi, ancak saylar artp g
dalgalar tehlikeli hle gelince gleri engellemeye almtr.
ah smail iin taze kuvvet ve daha fazla asker anlamna gelen gler, onun hkimiyet
alann geniletme abasnda ok nemliydi. Bu yzden gn engellenmesi emellerine sekte
vurmaktayd. ah smail, Aladdevlenin desteini almak ve g engellemesini durdurmak
iin iki lke arasnda dostluk kurmak istedi. Bu minvalde Aladdevlenin kz Benl Hatuna
evlenmek iin talip oldu. Balangta Aladdevle kzn vereceini sylemesine ramen,
sonradan ah smailin ii olmasn bahane gstererek kzn vermedi. ah smail Akkoyunlu
Elvend Bey zerine yapt Tercan seferi srasnda Aladdevle Bey, onun zerine bir ordu
174
gnderdi. Fakat Elvend Mirzann Tebriz zerine gittiini duyunca gnderdii orduyu geri
armt.
Aladdevle 1504 ylnda, Elvend Mirzann lmesi zerine Akkoyunlu Devletinin
Gneydoudaki topraklarn ele geirmek iin kuvvetlerinden bir ksmn Diyarbakra
gnderdi. Gnderdii kuvvetler, Diyarbak, Mardin ve Urfa ehirlerini ele geirdi. Fakat
Akkoyunlu Elvend Mirzann eski komutanlarndan Emir Bey, Dulkadiroullar gleriyle
mcadeleye girmi, baarl olamayacan anlaynca da ah smaile giderek balln
bildirdi.
Akkoyunlu topraklar zerinde hak iddia eden ve eski Akkoyunlu hkimiyetindeki
topraklar yeniden hkm altna almaya alan ah smail, bu gelimelerden sonra
Dulkadiroullar zerine sefer yapma karar ald. Ayrca ah smailin basksndan kaan
Akkoyunlu Murad Mirza, Aladdevleye snd. Aladdevle onu kz Benl Hatunla
evlendirerek ah smailin tepkisini daha ok zerine ekti. Tebriz taht iin pusuya yatm
tehlike olan Akkoyunlu ehzade Murad Mirza ve ah smail ile ayn corafyaya hkmetmek
isteyen Aladdevlenin problem olarak ortadan kalmas iin Dulkadirli zerine sefere kan ah
smail, 1507 ylnda Elbistana yrd. Dulkadirli Aladdevle, ah smaile kar ittifak
kurmak iin Osmanl Sultan II. Bayezide bavurdu. Osmanl Sultan bu istee rabet
gstermedi. Sadece kendi corafyasna herhangi bir saldr olmamas iin dou snrn
emniyete ald. Bunun zerine Aladdevle, Memlklere bavurdu. ah smail ile arasn bozmak
istemeyen Memlk Sultan da Aladdevleye olumsuz yant verdi.
Erzincan Suehri yolu ile Osmanl snrndan Dulkadiroullar Beyliine gemek
niyetinde olan ah smail, Osmanl snrnda bir mddet mola vererek Osmanl topraklar iinde
olan Mritlerinin kendisini katlmasn bekledi. Bu esnada Osmanl Devleti ile sorun
yaamamak iin II. Bayezide mektup gndererek Aladdevlenin zerine giderken Osmanl
topraklarndan geeceini bildirdi ve hibir yama ya da tahribat yapmadan geti. ah smail
benzer ekilde Memlk Sultanna mektup yazarak dn gzergahnda da Memlklere bal
Ramazanoullar Beyliinin topraklar zerinden geeceini bildirdi. Aladdevle ile savaa
giderken blgedeki iki gle arasn bozarak iki dman arasnda kalmamaya alan ah
smail, bu amacnda baarl oldu.
Safeviler ile Dulkadiroullar arasndaki ilk karlama nc kuvvetler arasnda oldu.
nc kuvvetlerin arpmasnda Dulkadirli nc kuvvetler Safevi nclerini bozguna
urattlar. Fakat Aladdevle asl safevi ordusu karsnda duramayacan dnerek Turna
Dana ekildi. Ordugahn buraya kuran ah smail, Aladdevlenin savamas iin onu
bekledi. Aladdevlenin savamak iin inmemesi, kn yaklamakta olmasndan dolay ah
smail buradan ayrld. Giderken Muhammed Han Ustacaluyu Diyarbak valisi tayin etti.
Ayrca Elbistan ve Mara yamalad. Dn yolu zerindeki Harputu ele geirdi.
ah smailin uzaklamas zerine Safevi kuvvetlerine direnmeye alan Diyarbak
Urfa taraflarndaki kuvvetlerine yardm gnderdi. Fakat Safevilerin Diyarbakr Valisi Ustacalu
tarafndan gnderilen kuvvetler iki kez yenilgiye uratld (1509-1510). Aladdevle, bu
mcadele esnasnda iki nemli komutann esir ederek ldren Ustacalunun zerine iki olu
175
Kr ahruh ve Ahmed komutasna ordu gnderdi. Ustacalu Muhammed bu kuvvetleri de

yenilgiye uratarak Aladdevlenin iki olunu ldrd. Oullar ve deerli komutanlarn
kaybeden Aladdevle, Diyarbakra sahip olamayacan anlad ve Safevilerle bar yapmak
iin eli gnderdi. Sonraki yllarda Safevi-Dulkadiroullar saldrmazlk esas zerine dayanan
anlama imzalanmtr. Hatta Osmanl Devleti Sultan I. Selim, Safeviye kar
Dulkadiroullar Beylii ile i birlii yapmak istemi fakat Aladdevle ah smailin tarafn
tutarak Osmanl askerine zorluklar karmtr.
176
Uygulamalar
1)
Safevi Devleti ile Akkoyunlu Devletinin sahip olduklar corafyay harita
zerinde tespit edininz.
2)
ah smailin fetih faaliyetleri sonucunda elde ettii Akkoyunlu topraklarn
tespit ediniz.
3)
ii hilafet ile Snni hilafet farkllklarn tespit etmeye alnz.
177
Uygulama Sorular
1)
okuyunuz.
ah smailin Akkoyunlu ehzadeler ile mcadelesi hakknda bir kaynak
2)
ii Safevi Devletinin Snni hilafetin temsilcisi Memlk Devleti ile ilikisinin
din ve siyasi boyutu nasldr?
178

Bu blmde ah smailin devleti kurduktan sonra genileme faaliyetleri adna nasl
hareket ettii ve evresinde bulunan Snni devletlerle nasl iliki iinde olduunu rendik.
179
Blm Sorular
1)
Aadakilerden hangisi ah smailin Irak- Arap topraklarn ele geirmek
istemesinin nedenlerinden biri deildir?
a)
Burann ticari ve iktisadi adan nemli olmas
b)
Kerbela ehrinin burada olmas
c)
Baz ia imamlarnn mezarlarnn burada olmas
d)
Osmanl Devletinin de ayn corafyaya sahip olmak istemesi
e)
Tebriz-am rotasn takip eden ticari rotann buradan gemesi
2)
Aadakilerden hangisi ah smail ile eybek Han arasndaki mcadelenin
a)
eybek Hann Timurlu Mirzalarn zerine gitmesi
b)
Horasan blgesini hkimiyeti altna almaya almas
c)
Memlk ile eybek Hann ittifak kurmas
d)
Bedizzaman Mirza ahn ah smaile snmas
e)
kisinin de ayn corafyaya hkmetmek istemesi
3)
hangisidir?
Akkoyunlu Sultan Rstemin Sultan Aliyi ldrme sebebi aadakilerden
a)
Sultan Alinin gcnden ekinmesi
b)
Sultan Alinin Memlkler ile i birlii yapmas
c)
Sultan Alinin eybaniler ile ittifak iine girmesi
d)
Sultan Alinin sultanln ilan etmesi
e)
Sultan Ali taraftarlarnn Sultan Rsteme suikast dzenlemeleri
4)
ah smail Safevi Devletini kurduktan sonra Akkoyunlu topraklarnda
hkimiyet iddiasnda bulunmutur. Aadakilerden hangisi bunun nedenidir?
a)
Kendisinin Akkoyunlulardan daha gl olmas
b)
Babasnn Uzun Hasann yeeni olmas
c)
Akkoyunlularn ii olmas
180
d)
ahruhun bu topraklarn idaresini ah smaile vermesi
e)
Uzun Hasann bu topraklar ona vermesi
5)
deildir?
Aadakilerden hangisi Memlkller ile Safeviler arasndaki sorunlardan biri
a)
Safevilerin Memlk liman kentlerine gz koymas
b)
Memlklerin Snni hilafete sahip olmalar
c)
Memlkller ile Osmanllar arasnda anlama olmas
d)
Safevilerin ii olmas
e)
Safevilerin memlklere dman olan Portekizliler ile anlamaya almas
6)
Dulkadirolu Aladdevle, Safevilere g eden Trkmenleri engellemeye
almtr. Bunun nedeni aadakilerden hangisidir?
a)
Aladdevlenin Osmanl Devletinden ekinmesi
b)
Aladdevlenin Memlkler ile anlamas
c)
ah smailin daha fazla g istememesi
d)
Aladdevlenin iilii kabul etmesi
e)
Safevilerin daha fazla glenmesini nlemek istemesi
7)
Aadakilerden hangisi ah smailin Aladdevle ile dostluk kurmak
istemesinin nedenidir?
a)
Aladdevle Beyin kzyla evlenmek istemesi
b)
zbeklere kar Aladdevleden yardm almak istemesi
c)
Aladdevlenin iilie temayl olmas
d)
Dulkadirolu topraklarn gelen g engellemesi ve Aladdevlenin desteini
e)
Osmanllar ile arabuluculuk yapmasn istemesi
almas
8)
deildir?
a)
Aadakilerden hangisi Aladdevle ile ah smail arasndaki problemlerden biri
ah smailin Memlkllerle ittifak yapmas
181
b)
istemesi
ah smail ile Aladdevlenin Akkoyunlu topraklar zerinde hkimiyet kurmak
c)
Aladdevlenin Diyarbakr kuatmas
d)
Aladdevlenin Murad Mirzaya sahip kmas ve onu kzyla evlendirmesi
e)
ah smailin ii olmas
9)
Aladdevlenin ah smail ile savamayarak Turna Dana kma sebebi
a)
Muhammed Ustacalunun Diyarbakr valisi olmas
b)
Ustacalunun Aladdevlenin iki komutann yenmesi
c)
Ustacalunun Aladdevlenin iki olunu ldrmesi
d)
nc birliklerin savanda Aladdevlenin yenilmesi
e)
ah smailin ordusunun karsnda duramayacan dnmesi
10)
ah smail Aladdevle ile savamaya giderken Osmanl ve Memlk Sultanlarna
mektup yazarak Dulkadiroullar zerine gideceini bildirmiti. Bu hareketinde maksad
neydi?
a)
Dulkadiroullar Beylii zerine gittiini her iki devlete bildirerek onlarn
gzn korkutmak
b)
Aladdevlenin onlarla ittifak kurmasn engellemek
c)
ki Sultann fikrini almak
d)
ki devletin savaa katlmasn salamak
e)
Aladdevle ile savarken dier iki devletten birini karsna almamak
Cevaplar: 1) d, 2) c, 3) a, 4) b, 5) c, 6) e, 7) d, 8) a, 9) e, 10) e
182
11. SAFEV- OSMANLI MCADELES
183

11.1. Anadoluda Safevi Propagandas ve syanlar
11.2. Safevilerin Mttefikleri
11.3. ah smail- Yavuz Sultan Selim Arasndaki Mcadele
11.4. aldran Sava
184

1)
ah smailin Osmanl Devletine kar uygulad Propaganda nasldr?
2)
ah smailin Osmanl Devletine kar balatt mcadelenin ana sebebi nedir?
3)
aldran Savann sebep ve sonucu nedir?
185

Konu
Anadoluda
Propagandas
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
Safevi ah
smailin
Anadolu Okuma- aratrma
trkmenleri
zerindeki
propagandasn renmek
Safevi Devletinin Mttefik Safevi Devletinin mttefik Okuma- tartma

Olduu Devletler
olduu devletleri renmek
ah smail- Yavuz Sultan ah smail- Yavuz Sultan Okuma- Tartma
Selim Aras Mcadele
Selim
arasndaki
mcadelenin nedenlerini ve
sonularn renmek
aldran Sava
aldran
Savann Okuma- analiz etme
sebepleri, savan geliimi ve
savata Safevi ve Osmanl
Devletinin
kulland
stratejiyi renmek
186
Anahtar Kavramlar
airetlerdir.
Kzlba Trkmenler: Safevi Devletinin asker gcn oluturan Trkmen
ahkulu Baba Tekeli: ahkulu denilen isyan karak kii hasan Halife isminde
birinin oludur. eyh Haydarn mritlerinden olan Hasan halife, onun emri zerine kendi
memleketi olan Tekeiline gelerek burada propaganda yaparak halk eyh Haydara balamaya
almtr.
187
Giri
ah smail girdii drt savatan zaferle kmtr. Kzlba mritleri iin yenilmezlik
kerametini gsteren ah, Snni Osmanl Devletini de yenebilecek gteydi. ah smailin
Anadolu iindeki Trkmenlerin zerinde uygulad propaganda Yavuz Sultan Selimi harekete
geirmitir. Ayn corafya iinde hkimiyet kurmak isteyen iki devlet, aldran avanda
kar karya gelerek kozlarn paylamlardr.
188
11.1. Anadoluda Safevi Propagandas ve syanlar

Safeviyye tarikat eyhlerinden eyh Cneyd, amcas Caferin tarikatn bana gemesi
ve onu Erdebilden kovmasyla Anadolu tarafna geldi. Sultan II. Muraddan yer isteyen eyh
Cneyde bir miktar atyye gndererek istei reddedildi. Bunun zerine Karaman Beyliine
giden orada da tutunamayan eyh Cneyd, Varsak airetinden kendine mritler edinmi ve
daveti zerine Uzun hasan Beyin yanna gitti. Daha sonra onun torunu ah smail, ksa srede
etrafna mritler toplayarak Akkoyunlu topraklar zerinde nfuz mcadelesine balad. Azim
ve gayreti ile ksa zamanda devleti byk bir imparatorluk hline getirdi.
ah smail ile Osmanl Devleti arasndaki ilk iliki, ah smailin Irak taraflarn
aldktan sonra Sultan II. Bayezide eli ve hediyeler gndermesiyle oldu (1504). Sultan II.
Bayezid kendisine fetih haberini bildirilmesi zerine tebriklerini iletti. Daha sonra ah smail,
Dulkadirolu Beylii zerine sefer giderken Osmanl Sultan II. Bayezide haber gndererek
Dulkadirli topraklarna gitmek iin Osmanl topraklarndan geeceini bildirmi, yanl
anlalma dolaysyla Osmanl Devletinin dmanlna sebebiyet vermemeye alt.
ran, Azerbaycan ve Irak hkimiyeti altna alan ah smailin gc ve creti gnden
gne artt. Anadolu iinde bulunan ve Erdebil tarikatyla sk ilikilere sahip olan Aleviler
zerine propaganda yaparak, Osmanl Devleti aleyhine geni bir isyan balatmaya alyordu.
Mritlerine-askerlerine kzl brk giydiren ah smailin mritleri kzlba olarak anlyordu.
Anadoludaki alevileri kendi tarafna ekmeye uraan ah smail, Osmanl Devletinnin iinde
bulunduu durumdan yararlanyordu. Sultan II. Bayezid sulh yanls bir sultand, oullar
arasnda bagsteren saltanat mcadelesi ve vezirlerin bu ilerle uramas ynetimde zafiyete
sebep oldu. Ayrca gebe olan Trkmenlerin, vergiye balanarak yerleik hayata geirilmeye
allmas gebe Trkmenlerin ah smail yanna kaymasna sebep oldu.
ehzadelerin kendi aralarndaki taht kavgasn frsat bilen ah smailin Anadoluya
yollad, Rumiyeli Nur Ali Halife Koyluhisar taraflarnda civardaki alevilerden drt bin
civarndaki alevi bu kiinin etrafnda birleti. Etrafna toplanan kuvvetlerle Rumiyeli Nur Ali,
zerine gelen Faik Paa kumandasndaki drt bin kiilik Osamnl kuvvetini bozguna uratt.
Daha sonra Rumiyeli Nur Ali Tokat zapt ederek ah smail adna hutbe okuttu. Buradaki,
Avar, Varsak, karamanl, Turgutlu, Bozoklu, Tekeli ve hamideli airetlerinden nemli miktar
da kuvvet toplayp faaliyete baladlar. ehzade Ahmed, elindeki kuvvetlerle zerlerine
yrd ama malup oldu. Anadoluda en etkili kzlba isyan ahkulu Baba Tekeli diye bilinen
isyandr. Ksaca ahkulu denilen isyan karak kii hasan Halife isminde birinin oludur. eyh
Haydarn mritlerinden olan Hasan halife, onun emri zerine kendi memleketi olan Tekeiline
gelerek burada propaganda yaparak halk eyh Haydara balamaya almtr.
Hasan Halife ve ahkulu Antalya taraflarnda bir maaraya yerleerek ibadetle megul
olmaya baladlar. Zaman ierisinde maara da ibadet ile megul olan iki tane dervi halk
tarafndan tevecch grd. Hatta bu dnemde sultan II. Bayezid bu dervie dualarn almak iin
be alt bin atyye gnderdi. Zaman ierisinde daha da glenen ahkulu etrafnda kzlba
mritleri toplad. ah smail, ahkulu vastasyla Bat Anadolu ve Rumelide Serez, Selanik,
189
Yenice-i Zagra, Filibe ve Sofya ve dier kazalarda halifeler vastasyla halk ah smaile biat
etmeye aryordu. Bu dnemde ehzadeler arasndaki mcadele ve otorite boluundan
faydalanarak etrafna on bin kii toplad.
Antalyadan Manisaya dnmekte olan ehzade Korkudun hazinesini ele geirdi.
Antalyaya girerek kady ldrd. Sonra civardaki kyleri giderek kadlar ve halk ldrd.
Ktahya nlerine kadar gelen ahkulunun niyeti Karaman taraflarn ele geirmekti. Bu durum
zerine Anadolu Beylerbeyi Karagz Ahmed Paa ahkulu zerine gnderildi. Ahmed Paa
ahkulu karsnda baarsz oldu. ahkulu, Ktahya nne gelerek ehri kuatt ve Ahmed
paay burada ldrd (1511). Cesareti iyice artan ahkulu Bursa zerine yrd, Bursa Kads
eer merkez duruma el atmazsa sonucun tehlikeli olacan stanbula bildirdi. Osmanl
merkezine bu haberin iletilmesi zerine hadm Ali Paa, Manisa Valisi ehzade Ahmedle
birlikte ahkulunu durdurmas iin grevlendirdiler. ahkulu kuvvetleri Karaman valisini
ldrd. Hadm Ali Paa ile ehzade Ahmed kuvvetleri arasnda yaanan karklktan
kaynaklanan anlamazlktan faydalanan ahkulu kuvvetleri kat. Arkadan takibe geen Hadm
Ali Paa, ahkulu kuvvetlerini ubukova mevkisinde yakalad. ehzade Ahmed, Hadm Ali
Paann kuvvetleri destek vermedi. Hadm Ali Paa Osmanl askerinin bozguna uramasn
engellemeye alt. Bu esnada ahkulu ldrld. Kzlbalar arasnda kan kargaalktan
faydalanmak isteyen Hadm Ali Paa, kzlbalar tarafndan ldrld (1511). Hadm Ali Paa
ldrldkten sonra Osmanl kuvvetleri dald, ahkulunun lmesinden sonra dalan
Kzlbalar ran tarafna gittiler.
II. Bayezid ah smaile msamahakr olarak davranmtr. Hatta onun bu davran
yznden iilie temayl olduu sylense de bu doru deildir. II. Bayezid ile ilikileri iyi
tutan ah smailin Trabzon Valisi Selim ile ilikileri gergindi. ah smail ve mritlerinin
Anadolu iinde yaptklar Kzlbalk propagandasnn tehlikeli olduunu dnen ehzade
Selim, ah smaile kar nlem alnmas gerektiini dnyordu. Hatta bir iki defa ah
smailin kuvvetleri zerine giden ehzade Selim, onlar geri pskrtmtr. Bu minvalde
birbirlerine gnderdikleri mektuplarla hakaret ederek, karlkl aalama politikas ile
dmanlklar gitgide artan iki taraf arasndaki dmanlk ehzade Selimin Osmanl tahtna
gemesi ile daha da artt.
11.2. ah smail-Yavuz Sultan Selim Mcadelesi

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) Osmanl tahtna getikten sonra ncelikle kardeleri
ile arasndaki taht mcadelesini bitirdi. ehzadeliinden beri takip ettii ah smaille mcadele
iin ncelikle tahtn salamlatrd. Daha sonra Osmanl idaresinde olan Kzlbalarn nasl
isyan ederek devleti zor durumda brakacan grdnden Anadolu iindeki kzlbalar
aratrmaya balad. Safeviler zerine yapt sefer esnasnda Anadoluda bulunan Kzlbalar
isyan balatarak, Osmanl Devletini zor durumda brakabilirdi. Bu yzden Beylerbeylerine ve
sancakbeylerine emirler vererek Anadoluda ah smaile destek vererek isyan kartan
kzlbalarn tespitini istedi. ah smail tarafndan halife namyla Anadoluya gnderip hem
casusluk yapan hem de halk ah smaile biat etmeye aranlar bulup yakalatt. erideki
kzlbalar yola getiren Yavuz Sultan Selim, ah smaile mektuplar gndererek ordusuyla
190
hareket ettiini onlara bildirdi. ah smail ile Yavuz Sultan Selim arasnda mektuplar gelip gitti
ve Yavuz ordusu ile stanbuldan hareket etti.
ah smail, Yavuz Sultan Selimin ordusunun harekete ktn haber alnca
birliklerinden bazlarn Osmanl ordusunun geecei mevziler zerine gndererek buralar
tahrip etmesini emretti. ah smailin bat hududu komutan Ustacalu olu Mehmed Han,
Osmanl ordusunun geecei yerleri tahrip ederek le evirdi ve ran tarafna ekildi. Osmanl
ordusu tahrip edilmi bu arazilerden geerken Osmanl ordusunda zahire ktl balad. Fakat
Yavuz Sultan Selim, daha nce gemilerle Trabzon limanna erzak gndertmiti. Develer ve
katrlarla erzaklar orduya tanarak erzak sknts hafifletildi. Erzak skntsnn haricinde ah
smailin askerlerinin Osmanl ordusunun karsna kmamas ordu iinde farkl seslerin
kmasna sebep oldu. Erzincana gelindiinde dmenn hl karlarna kmam olmasndan
tr daha ileri gidilmeyerek geri dnlmesini istediler. Fakat Yavuz, Tebrize doru
gidilmesini emretti. Bunun zerine paalar Yavuz Sultan Selimi kararndan vazgeirmek iin
ok sevdii ve deer verdii Karaman Valisi Hemdem Paay Padiahn yanna gnderdiler.
Fakat Yavuz, Hemdem Paann ldrlmesini emrederek ileri gidite ne kadar kararl
olduunu askerler ve komutanlara gsterdi. Bu vaka zerine ordu iindeki farkl sesler sustu.
Osmanl ordusunda bir kez daha dmann ortaya kmamasndan ve erzak skntsndan
kaynakl isyan bagsterdi. Trabzon limanndan tanan erzaklar kifayet etmiyordu. ah
smailin ordusunun da hl karlarna kmamas ordunun evkini kryordu. Elekirt ovasnda
Yenierilerden bazlar kendi adrlarn ykarak korumakla grevli olduklar Yavuzun
adrna ok attlar. Seferde olduu iin buna ses karmayan Yavuz, daha sonra bunu yapanlar
cezalandrd. Yavuz, ah smailin sava meydanna kmas iin ona kkrtc mektuplar
gnderiyordu. Hatta gnderdii son mektubunda padiahlarn lkelerinin onlarn nikhl
karlar olduunu, kendisinin onun lkesinde gezdiini ama onun kendi karsna kamadn,
yiit olann byle bir duruma izin vermeyerek savaacan, ordusunun krk binini Kayseri
Sivas arasnda brakarak ah smailin korkusunu azalttn ve artk karsna kmas
gerektiini yazan mektup gnderdi.
Yavuz Sultan Selimin ran zerine yrd haberini sfahanda iken alan ah smail
hemen Tebrize geldi. Yavuz Sultan Selimin sava aran nc mektubu ona Hamedanda
iken ulat. Osmanl ordusunu psikolojik olarak ypratma taktii uygulayan ah smail
gnderilen mektuplara daha yumuak slupla cevap vererek sava meydanna kmak iin acele
etmiyordu. Son mektuptan sonra Safevi birlikleri Hoy mevkisine geldiler. ah smail,
Osmanllarla nasl savamak gerektiine dair urasn toplad. Bu urada Muhammed han
Ustacalu ve Rumlu Nur Ali, Osmanl ordusunun ok gl olduunu, direk orduyla meydan
muharebesi yaplmayp onlara dn yolunda ya da gece saldrmalar gerektii fikrini ortaya
koydular. Fakat amlu Emiri Durmu han bu teklife iddetle kar karak Osmanl ordusunu
meydan savanda yenebilecekleri grn ortaya att. Hatta bu iki emiri korkaklkla sulad.
Mzakerenin sonucunda Durmu Hann teklifi kabul edilerek aldran ovasna Osmanl
ordusunun karsna klmasna karar verildi. Benzer ekilde Osmanl ordusunda da sava iin
toplanan kurulda Piri Paa, Osmanllarn bir an nce savaa girmelerini, ordunun iinde bulunan
191
kzlbala meyilli askerlerin saflarda bozgunculuk karabileceklerini syledi. Bu fikir Sultan

tarafndan kabul grd.
11.3. aldran Sava

aldran Ovasnda kar karya gelen Osmanl ve Safevi birlikleri 23 Austos 1514
tarihinde savatlar. Safevi ordusunun sava dzeni; sa kanatta Durmu Han, Dulkadirli Halil
Sultan, Lala Hseyin Bey, Rumlu Nur Halife, sol kantta ise Muhammed Ustacalu ve ayan
Sultan komutanlnda Diyarbak asker birlikleri durdu. Merkezde ise Vezir Nizameddin
Abdlbaki, Emir Muhammed Kemune ve Emir Seyyid erif komutanlnda kzlba birlikleri
yerleti. Osmanl ordusunun sa kanadnda Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa, sol kanadna
Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa komutanlk yapyordu. Merkezde ise Sultan ve nnde on iki
bin yenieri bulunuyordu.
Osmanl ordusu bu savata toplarna gvenmekteydi. Sava taktii olarak Safevi
birliklerini top mesafesine ekerek savata toplarn etkili ekilde kullanlmas planlanmt.
Sava, Safevi askerlerinin saldrsyla balad. Safevi nc birlii Osmanl nc birliine
saldrd, Osmanl ncleri bu saldry bertaraf etti. Anadolu Beylerbeyi Sinan paa
komutasndaki Osmanl ordusu taktik gerei geri ekilerek Safevi askerlerini top mesafesine
ekti. Yakn mesafeden atlan toplar, Muhammed Han Ustacalu ve birliklerini bozguna uratt.
Safevi sol kanad ar yara ald, Muhammed Han Ustacalu sava meydannda ld. Sa kanatta
ise Osmanl birlikleri taktik gerei geri ekilmekte ge kalnca bu kanada yerletirilen Osmanl
toplar kullanlamad.
Safevi ordusunun sa kolu Osmanl ordusunun sa kolunu ypratmt. Bu esnada sol
koldan yardma gelen Osmanl askerleri Safevilerin sa kanadna yklendi. Safevi ordusu
bozguna urad. ah smail kolundan yaraland. Bir Osmanl askeri ah smailin zerine
giderken ahn hizmetinde olup kyafetleri ona ok benzeyen Mirza Sultan Ali ah benim
diyerek svarinin kendisini yakalamasn salad. Bylece ah smail kaabildi. ah smail,
sava meydanndan zorlukla kaabildii iin btn eyas ve ei Tal Hanm Osmanl birlikleri
tarafndan esir alnd. Sava kesin Osmanl zaferi ile sona erdi. ah smail Tebrizde
tutunamayacan ve Osmanl ordusuna kar duramayacan dnerek Dergzine snd.
Osmanl kuvvetleri Tebrize girdiler. Yavuz Sultan Selim on gn kadar Tebrizde kalarak k
geirmek iin Amasyaya doru hareket etti.
192
Uygulamalar
1)
aldran Sava hakknda yazlan Osmanl kaynaklarn tespit ediniz.
2)
aldran Savanda kullanlan Osmanl toplar ve Osmanl sava stratejisini
anlamak iin Prof. Dr. Feridun Emecen tarafndan yazlan Yavuz Sultan Selim isimli kitab
okuyunuz.
193
Uygulama Sorular
1)
aldran Sava hakknda o dnem tarihileri tarafndan yazlan eserler nelerdir?
2)
ah smilin bu aldran Savan kaybetmesinde Osmanl Devletinin
kulland toplarn rol nedir?
3)
ah Sultan).
ah smail-Yavuz Sultan Selim mcadelesi ile alakal bir roman okuyunuz (r:
194

Bu blmde ah smailin genileme faaliyetleri sonucunda Osmanl Sultan Yavuz
Sultan Selim ile nasl kar karya geldiini, iki hkmdarn nfuz mcadelesi sonrasnda
aldran meydannda karlamalarn, savalarn ve savan nasl sonulandn rendik.
195
Blm Sorular
1)
ah smailin Anadoluda propaganda yapmasnn sebebi nedir?
a)
Kendisine katlabilecek Trkmen potansiyelinin olmas
b)
Anadolu Trkmenlerinin tamamnn ii olmas
c)
Yavuz Sultan Selimin izin vermesi
d)
II. Bayezidin iilie meyilli olmas
e)
Anadoluda bulunan Rumlarn iilie temayl olmas
2)
ah smail ile Yavuz arasndaki mcadelenin sebebi nedir?
a)
Yavuz Sultan Selimin halife olmas
b)
ah smailin Yavuzun hilafetini kabul etmemesi
c)
ah smailin Anadolu ilerine derviler gndererek Anadoluda iilii yaymas
d)
II. Bayezidin Yavuzu tahta karmamas
e)
ah smailin ehzade Ahmed ile ittifak kurmas
3)
ah smail ile yavuz arasndaki savan ad nedir?
a)
Mercidabk
b)
Ridaniye
c)
Otlukbeli
d)
aldran
e)
Kartran
4)
ahkulu diye bilinen kii kimdir?
a)
ah smailin kardelerinden birisidir.
b)
eyh Haydarn mritlerin olan Hac Halifenin oludur.
c)
Osmanl sipahilerinden birisidir.
d)
ia imamlarndan biridir.
e)
Antalya kadsdr.
196
5)
deildir?
Aadakilerden ahkulu isyannn ksa srede baarl olma sebeplerinden birisi
a)
ehzadelerin kendi aralarnda taht mcadelesi iinde olmalar
b)
Sultan II. Bayezidin kzlba tehlikesinin farknda olmamas
c)
ahkulunun ah smail adna etrafnda ksa zamanda ok adam toplamas
d)
etmemesi
e)
ehzade Ahmedin ahkulu ile mcadele eden Hadm Ali Paaya yardm
ehzade Korkudun ahkuluna destek vermesi
6)
Yavuz Sultan Selimin askerler arasnda taraftar bulmasna ve padiahlk
yolunun kendisine alma sebepleri aada verilmitir. Bunlardan hangisi doru deildir?
a)
ehzade Ahmedin Hadm Ali Paaya yardm etmemesi
b)
ehzade Selimin II. Bayezid tarafndan desteklenmesi
c)
ehzade Selimin kzlbalara kar seferler dzenlemesi ve baarlar kazanmas
d)
ehzade Korkudun kzlbalardan kamas
e)
ehzade Selimin atak ve iyi bir komutan olmas
7)
Aadakilerden hangisi aldran Savann sonularndan biri deildir?
a)
Yavuz Sultan Selimin halife olmas
b)
ah smailin yenilmezlik inannn bitmesi
c)
Yavuz Sultan Selimin otoritesinin artmas
d)
Anadolu iindeki huzursuzluun azalmas
e)
Safeviler-Venedik ve Portekiz ittifaknn sonusuz kalmas
8)
aldran Zaferinin kazanlmasndaki byk rol nedir?
a)
Osmanllarn daha ok sayda askere sahip olmas
b)
ah smail birliklerinin dalmas
c)
ah smaile ihanet eden baz Trkmenlerin Osmanl tarafna gemesi
d)
Osmanl kumandanlarnn daha zeki olmas
197
e)
9)
hangisidir?
Osmanllarn ateli silahlara ve toplara sahip olmas

aldran savann iilik tarihi asndan nemli sonucu aadakilerden
a)
Yenilmez olduu kabul edilen ahn yenilmesi yenilmesi
b)
iiliin Anadolu ilerine ilerlemesinin engellenmesi
c)
ah smail yerine ah Tahmasbn gemesi
d)
Birok iinin Snnilii benimsemesi
e)
Osmanl Devletinin halifelii almas
10)
Yavuz Sultan Selim ah smaili tamamen bitirmek istemiti. Aadakilerden
hangisi onun bu isteini gsteren emarelerden biri deildir?
a)
ah smaile mektuplar yazarak savaa kmasn salamak
b)
Hemdem Ali Paay idam ettirmek
c)
Ordusunu klamak iin Amasyaya gndererek seneye tekrar ah smailin
zerine gitmeye niyetlenmesi
d)
Geri dnmek isteyen askeri cezalandrmas
e)
Memlkler zerine gitmek
Cevaplar: 1) a, 2) c, 3) d, 4) b, 6) b, 7) a, 8) e, 9) b, 10) e
198
12. ALDIRAN SAVAI SONRASI SAFEV DEVLET VE AH

SMALN VEFATI
199

12.1. aldran Savandan Sonra Osmanl-Safevi likileri
12.2. aldran Savandan Sonra Safevilerin Durumu
200

1)
ah smailin yenilmezlik kerametinin ortadan kalkmasnn eyh-mrit ilikisine
nasl yansdna dair bir makale okuyunuz.
2)
aldran Savandan sonra Safevi Osmanl Devletinin durumunu anlamak iin
Feridun Emecenin Yavuz Sultan Selim isimli kitabn okuyunuz.
3)
aldran Savann sonucunda iiliin yaylmas durmutur. Bu durumun
Anadolu corafyasndaki etkisi nasldr?
201

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
aldran Savandan Sonra aldran

Savann Okuma- inceleme
Osmanl- Safevi likileri
Osmanl-Safevi
ilikileri
zerindeki etkisini renmek
aldran Savandan Sonra Safevi
Devletinin Okuma- inceleme
Safevilerin Durumu
yenilmesinden sonra ah
smailin politikalar ve
durumunu renmek
202
Anahtar Kavramlar
Halil Sultan: ah smaile bal komutanlardandr, kendisini yakalamas iin

ah smail tarafndan gnderilen kiiye direnmeden teslim olmas mritlerinin ah smaile
balln gstermede iyi bir rnektir.
203
Giri
ah smail aldran Savanda ald yenilgiden sonra Osmanl Devleti ile bar
yapmaya alm, Yavuz Sultan Selim ise Safevi Devletini tamamen ortadan kaldrarak iilik
tehlikesini Osmanl corafyasndan bertaraf etmek niyetindedir. aldran Savandan sonra
ah smail pasif politikaya dnm ve bir daha byk bir savaa girmemitir. nemli kzlba
reisler sayesinde devlette byk apl kopma yaanmamtr.
204
12.1. aldran Savandan Sonra Osmanl-Safevi likileri

aldran Savanda ordusu yenilen ah smail sava meydanndan kamak zorunda
kalmt. Osmanl Yavuz Sultan Selim, aldran Savann takip eden gnlerde Safevilerin
bakenti olan Tebrize girdi. ah smail, Osmanl askerine kar Tebrizi savunamayaca iin,
Tebrizi brakarak lkesinin daha ieri taraflarna ekildi. Tebrize giren Yavuz Sultan Selim
burada kendi adna hutbe okutup ve para bastrd. Osmanl askerinin uzunca zamandr seferde
olmasndan kaynaklanan asker iindeki homurtular ve rahatszlklardan dolay Yavuz, ah
smailin zerine daha fazla gidemeden Tebrizden ayrlp Amasyaya geldi (1514). Yavuz
Sultan Selim, Tebrizden ayrlrken air, nak, yazar, altn ilemeci, halc, iti ve ipek
bcei yetitiricisi olan yz kadar mtehasss Tebrizden stanbula gnderdi.
Yavuz Sultan Selimin Acem Seferi ve aldran Sava, iilik mezhebini ve ah smaili
ortadan kaldramad fakat ah smailin ykseliine ciddi bir darbe vurdu. O gne kadar
mritleri tarafndan yenilmez olarak grlen ve her girdii savatan zaferle ayrlan ah
smailin yenilmezlik kerameti ortadan kalkt. Safevilerin en byk gc eyh-mrit ilikisi
sayesinde artan sava saysyd. Yenilmezlik kerametinin ortadan kalkmas, mritlerin
eyhlerine duyduklar gveni zedelemiti. eyh-mrit ilikisinin sekteye uramas, her geen
gn eyhlerine katlan asker mrit saysnn azalmas anlamna geliyordu. Bu da Safevilerin en
byk glerini kaybetmeleri demekti. aldran Savana kadar yenilmeyen ah smail,
devaml surette topraklarna yeni topraklar ekliyor ve ganimet kazanyordu. Savata yenilmesi
itibarnn yannda ilk defa toprak ve ganimet kaybetmesine sebep oldu. Ayrca bu savata pek
ok askerin lmesinin yannda Safevilerin ileri gelen ordu komutanlar ve devlet adamlar da
kaybedildi. aldran Savandan sonra ah smail Osmanl Devletine kar savunma stratejisi
kulland.
Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selim, Tebrizden ayrlarak Amasyaya geti ve burada
ordunun byk ksmn terhis etti. Yavuzun niyeti k burada geirip yazn ah smail zerine
bir daha yryerek meseleyi kknden zmekti. ah smail, Amasyada bulunan Yavuza eli
gndererek bar teklifinde bulundu. Deerli hediyelerle gelen eliler, bar isteinin yannda
ah smailin sava alnnda esir alnan einin teslimini de istediler. Yavuz Sultan Selim, bu
istei reddederek gelen elileri hapsettirdi. ah smail, tekrar eliler gndererek bar teklifinde
bulundu ve bir nceki elilerin serbest braklmasn istedi. Fakat Yavuz, ah smailin zaman
kazanmak ve gcn yeniden toplamak iin bar istediini ne srerek teklifi kabul etmedi.
Yavuz Sultan Selimin Tebrizden ayrlmas zerine ah smail Tebrize geldi.
aldrandan nceki drt byk sava kazanan ah smail bu savata yenilince emri
altndakilerden bazlar itaatsizlik gstermeye balad. Bu esnada ah smail, iraz hkimi
Dulkadirli Halil Sultan ile aldran sava esnasnda yaad bir sorundan dolay onu ldrtt.
Olayn ilgin yan Halil Sultan emrinde bir sr asker olmasna ramen ban almak iin ah
smail tarafndan gnderilen kiiye hibir mukavemet gstermeden kendisini teslim etmesidir.
Bu durum ah smailin kendisine inanmaya devam eden mritleri zerindeki etkisini
gstermesi asndan nemlidir. Dulkadirli Sultan halil yerine iraza Dulkadirlilarn iekli
airetinden Ali Beyi tayin etti. ah smail, aldran savanda kayplarn telafi etmek iin
lm komutanlarnn ve yneticilerinin yerine yeni tayinler yapt.
205
Bu esnada Yavuz, ekonomik ambargo uygulayarak Safevileri skntya drd.

Avrupada ok rabet gren ran ham ipei Tebriz-Bursa aras ticaret yoluyla tanyordu.
Yavuz, ipek ticaretini yasaklam, kurala uymayan ran tccarlarnn mallar msadere
edilmiti. randan her trl ipek ithalatn yasaklayan Yavuz, ipek ticaretinin nemli gelir
kayna olan Safevileri ekonomik olarak zora sokmutu.
Uygulanan ekonomik ambargo Safevileri zor duruma drd. ah smail bir yandan
Yavuz Sultan Selimle anlamaya alrken dier taraftan Osmanl Devletine kar mttefik
arayna girdi. Memlk Sultan Kansu Gavriden Osmanl Safevi bar iin arac olmasn rica
etti. Memlk Sultan Osmanllarn kazand zaferle glerini arttrmalarndan dolay
rahatszd. Memlk Sultan Kansu Gavri, Yavuz Sultan Selime mektup gndererek iki lke
arasn bulmak iin gereken ne ise yapabileceini bildirdi. Fakat Yavuz, Memlk sultanna bu
durumun kendisi ile ah smail arasnda olduunu ve karmamasn syledi. Memlkller ile
Osmanllar arasnda tampon blge olarak Dulkadiroullar Beylii vard. Her iki devlette
hkimiyet alanlarna buray katma abasndayd. Bundan dolay Osmanlnn aldrandan
zaferle kmas Memlk Sultann endielendirdi. Daha sonraki gnlerde Memlk Safevi
arasnda ittifak almalar balad. Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selim bunu renince hedef
deitirerek ah smail yerine Kansu Gavrinin zerine yrd. Memlk hanedanlna son
vererek topraklarn Osmanl Devletinin topraklarna katan Yavuz, ordusu ile amda klad.
Osmanlya kar mttefikinden olan ve Yavuzun kendi zerine geleceini anlayan ah smail,
Yavuza eli gnderip bir kere daha bar teklifinde bulundu. iilii tamamen ortadan
kaldrmay tasarlayan Yavuz, ah smailin bu isteine olumsuz yant verdi. Asker iinde
yeniden homurdanmalar balaynca Yavuz, Safeviler zerine gidemeden seferi erteleyerek
ordusuyla birlikte stanbula dnd (1518).
Yavuz Sultan Selim stanbula dndkten sonra ah smail zerine yeniden sefer
kmay planlyordu. Bu esnada Anadoluda Celal adl bir kii Tokat civarnda isyan etti.
Mehdilik iddiasyla etrafna yirmi bin kiiyi toplad haberi merkeze gelince Vezir Ferhat Paa
asiler zerine gnderildi. Celal ve taraftarlar yok edilmiti (1520). Ayn tarihlerde ah
smailin tevikiyle am vilayetinde isyan kt. Osmal am valisi Canberdi Gazali isyan etti.
Baz tarihiler Canberdi Gazalinin ah smail ile balant kurarak Msr ve am blgelerinin
fethi iin ah smailden yardm istediini iddia etmilerdir. Yavuz, onun isyan teebbsn
sonusuz brakm ve onu affetmiti. Fakat Yavuzun lm haberinin ardndan isyan eden
Canberdi Gazali, Sultan Sleymann tahta kp zerine kuvvet gndermesiyle bertaraf edildi.
Yavuz Sultan Selim lnce yerine olu Kanuni Sultan Sleyman geti. Osmanl Safevi
ilikileri, Kanuninin ilk yllarnda gerginliini korudu. Bunun sebepleri arasnda Yavuzun
devam ettirilen safevi siyaseti ve ah smailin Canberdi Gazaliyi desteklemesi sebep olarak
sylenebilir. Fakat daha sonraki yllarda Osmanlnn Safevi politikas yumuamaya balad.
Safevilere uygulanan ekonomik ambargo kaldrlarak hapiste olan Acem tccarlar serbest
brakld. ah smail kanuni Sultan Sleymana eli heyeti gndererek onun clusunu, Rodos
fethini tebrik etmi ve babasnn lmnden dolay taziye dilemitir.
206
12.2. aldran Savandan Sonra Safevilerin Durumu

Osmanllarn fetihleriyle bat snr hzla deien Safeviler, dou snrnda da problem
yaamaya baladlar. ah smailin yenilmesinden cesaret alan zbekler, 1515 ylnda
Horasana saldrdlar. Bu saldry bertaraf eden Kayn hkimi Musullu Emir han ve Belh
Hkimi Rumlu Div Sultan Tebrize gelerek Horasann sahipsiz kaldn sylediler. Bunun
zerine ah smail, Horasan blgesinin idaresini bir yandaki olu Tahmasba verdi. Musullu
Emir han ve Lala Gyaseddin Muhammedi de Horasana vezir atad (1516). zbek Han Ubeyd
Han, 1521 ylnda ah Tahmasb idaresinde olan Herat kuatt. ki haftalk kuatmadan sonra
kuatmay kaldran Ubeyd Han Buharaya dnd.
Kuzey snrnda ise 1518 ylnda lkenin pek ok yerinde ortaya kan karklklardan
faydalanmak isteyen Mazendaran Aka Muhammed, bamsz hareket etmeye balamt. ah
smail, onun zerine kuvvet gndererek itaati altna ald. Bunun zerine Sari, Rstemdar ve
Hezarcerib hkimleri ah smailin gnderdii orduya gelerek ordunun komutanlarna ah
smaile olan ballklarn bildirdiler. Aka Muhammed 1521 ylnda yeniden isyan etti fakat
onun bu isyan Tekel he Sultan tarafndan bastrld.
1518 ylnda Ret hkimi Emir Dibac ile Lacihan hkimi Karkiya Sultan Ahmed ve
irvan Hkimi eyh ah Tebrize gelerek ah smaile ballklarn bildirdiler. 1516 ylnda
Grcistan Beylerinden Karkara ile Menuehr arasnda atma kt. Karkara Tebrize snd.
ah smail onun yanna birlikler vererek Grcistana gnderdi. Bunun zerine Menuehr
Osmanl Devletine snd. ah smail, orduyu Rumlu Div Sultan, Tekel irkin Hasan, Kaar
Narin Bey ve Rumlu Kazak Bey komutanlnda Grcistan zerine gndermiti. Bu sefer
esnasnda Kzlba reisleri arasnda kan anlamazlkta Div Sultan, Tekel irkin Han
ldrd. Bu olay ah smailin vefatndan sonra ortaya kan oymaklk fikrinin ve airetler
aras kavgann fitilini atelemi oldu.
aldran yenilgisinden sonra ah smail Uzun Hasan gibi devlet ilerinden elini ekti.
lke batdan douya saldrlara urayp toprak kayplar olmasna ramen ordunun bana
geerek sefer kma ya da kaybettii topraklar geri alma gayesine dmedi. Problem olan
yerlere komutanlarn gnderdi. Bu srete Durmu Han, Zeynel Han, ayan Sultan, brahim
Han, Emir Han, Div Sultan gibi sadk kzlbalar sayesinde byk bir zlme yaanmad.
aldran Savandan sonra elence ve av partileriyle hayatn devam ettiren ah smailin bu
halleri kzlbalar arasnda krlma meydana getirdi. Mrid-i kamil olarak vasflandrdklar
ahlarnn normal insanlar gibi elenceye dalmas ballklarn zedeledi. Kzlba komutanlar
ve yneticiler makam ve mansp iin birbirleriyle yarmaya baladlar. 1524 ylnda avlanmak
iin gittii ekide hastalanan ah smail otuz sekiz yandayken burada hayatn kaybetti (23
Mays 1524). Naa Erdebile atalarnn yanna gmld.
207
Uygulamalar
1)
aldran Savandan sonra ah smailin yaad inziva hayat hakknda bir
kitap okuyunuz.
2)
aldran Savandan nce ve sonra Osmanl ve Safevi topraklarn harita
zerinde inceleyiniz, Osmanl Devletinin toprak kazanlarn belirleyiniz.
208
Uygulama Sorular
1)
2)
nelerdir?
aldran Savandan sonra ah smailin faaliyetleri nasldr?

Yavuz Sultan Selimin Safevi Devletini yok etmek iin yapt faaliyetler
3)
aldran Savann sonucunda iiliin yaylmas durmutur. Bunun Anadolu
corafyasndaki etkisi nasldr?
209

Bu blmde aldran savanda yenildikten sonra ah smailin Osmanl Devletine
kar deien siyasetini rendik. ah smail devlet ilerinden elini ekerek kendisini av ve
elenceye yneltmi, aldrana kadar sregelen batya doru genileme politikasn sona
erdirerek Osmanl Devleti ile dostane ilikiler kurmaya almtr.
210
Blm Sorular
1)
ah smail yenildikten sonra Osmanl Devletine kar politikas nasldr?
a)
Anadolunun iine ajanlar gndererek ayaklanma karmak
b)
Osmanl Devletine kar Avrupadan mttefikler bulmak
c)
Osmanl Devletine kar savunma stratejisini uygulamak
d)
Tebrize dnerek byk bir ordu hazrlamaya balamak
e)
Osmanl Devletinin hkimiyetini tanmak
2)
ah smail aldran savandan malubiyetle dndnde karlat ilk sorun
a)
Olu Tahmasbn ona kar isyan etmesi
b)
Emri altndakilerin itaatsizlie balamas
c)
Trkmenlerin Osmanl Devletine snmas
d)
ldrlen komutanlarn ailelerinin isyan etmesi
e)
Kaybettii hazineden dolay para sknts ekmesi
nedir?
3)
Yavuz Sultan Selimin ah smailin bar teklifine olumlu cevap vermeme
sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
ah smaile gvenmemesi
b)
Daha fazla ganimet elde etmek istemesi
c)
Ordunun geri dnmek istememesi
d)
istememesi
e)
Yazn bir kere daha ah smail zerine giderek meseleyi kkten zmek
Memlkler zerine sefere kmak istemesi
4)
Aadaki politikalardan hangisi Yavuz Sultan Selimin Safevileri ypratmak
iin uygulad politikalardan birisidir?
a)
pek ticaretine ambargo koymas
b)
Avrupal devletlerle ticaret anlamas imzalamasn engellemesi
c)
Memlkllerle ticaret yapmasn engellemesi

211
d)
Gelen ranl tccarlardan ok yksek vergi almas
e)
ran tccarlarnn kervanlarn yamalatmas
5)
Memlk sultannn Osmanl Devletinin kazand aldran Muharebesinden
endie duymasnn temel sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
ah smailin g kaybetmesi
b)
Osmanl Devletinin daha gl hle gelmesi
c)
Yavuzun halifelii elinden alacan dnmesi
d)
dnmesi
e)
Dulkadiroullar topraklar zerinde Osmanl-Memlk mcadelesinin artacan
Osmanl Devletinin Venediklilerle ittifak kurmas
6)
aldran Savandan sonra Yavuz Sultan Selimin tekrar Safeviler zerine
gitmeme sebebi aadakilerden hangisidir?
a)
Memlkllerin zerine gitmesi
b)
ah smail ile anlama imzalamas
c)
Memlkllerin arac olup Yavuz Sultan Selimi seferden vazgeirmesi
d)
Anadolu iindeki kzlbalarn isyan etmesi
e)
Yavuzun bat seferine karar vermesi
7)
Memlk seferinden sonra ah smailin zerine yrmek isteyen Yavuzun
seferden vazgeme sebebi nedir?
a)
Memlkllerin isyan etmesi
b)
ah smailin bar istemesi
c)
Ordunun sefere gitmek istememesi
d)
Anadolu iinde isyan kmas
e)
Canberdi Gazalinin isyan etmesi
8)
lerde Safeviler arasnda airetler arasnda kavgalarn kmasna sebep olacak
olan olayn balangc aadakilerden hangisidir?
a)
ah smailin Ustacalu airetini tutmas
212
b)
Airetlerin arasnda kz alp vermelerin kesilmesi
c)
Kzlba reislerinin ganimet paylaamamas
d)
ah smailin yerine kimin geecei hususunda tartmalar
e)
Rumlu Div Sultann tekel irkin Sultan ldrmesi
9)
Aadakilerden hangisi aldran savandan sonra mritlerin ah smailden
kopma sebeplerinden deildir?
a)
Mrid-i kamil olan ah smailin elenceye dalmas
b)
Airet reislerinin kendi aralarnda mcadeleye girmeleri
c)
ah smailin yenilmezlik kerametinin bitmesi
d)
ah smailin sava ve devlet ilerini brakarak avclk ve elenceye dmesi
e)
ah smailin normal insan olduunu dnmeye balamalar
10)
ah smail, aldran yenilgisinden sonra kaybettii topraklar almak gayesine
dmedi. Buna ramen Safevilerde bir zlme yaanmad. Aadakilerden hangisi bunun
nedenidir?
a)
Osmanl Devletinin Safevi topraklarna saldrmamas
b)
zbek Mirzalarn taht kavgasna tutumalar
c)
Baz kzlba reislerinin faaliyetleri
d)
Memlkllerin yardm
e)
ah smailin kerameti
Cevaplar: 1) c, 2) b, 3) d, 4) a, 5) d, 6) a, 7) c, 10) c
213
13. AH SMAL SONRASI AHLAR VE DEVLETN YIKILII
214

13.1. ah I. Tahmasb
13.2. ah II. smail
13.3. ah I. Abbas
13.4. ah Safi
13.5. ah II. Abbas
13.6. ah II. Tahmasb
13.7. ah III. Abbas ve Ykl
215

1)
ah smailden sonra baa gelen ahlarn ii mritlerle ilikileri nasldr?
2)
ahlarn iktidar mcadelelerinde kzlba reislerin etkileri nasldr?
3)
Safevi Devletinin yklmasndaki en byk etken nedir?
4)
ah I. Abbasn iyiletirme faliyetlerinin devletin devam etmesindeki rol nedir?
216

Konu
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
ah smailden Sonra ah I. ah
smailden
sonra Okuma- inceleme
Tahmasb Dnemi
merkezi otoriteyi salayarak
douya
doru
yapt
fetihleri renmek
ah II. smail ve ah I. Abbas Safevi Devletini snni Okuma- analiz etme
Dnemi
esaslar zerine oturtmaya
alan ah II. smailin
faaliyetleri
ile
devleti
modernletirmeye
alan
ah I. Abbas dnemini
anlamak
ah Safi, ah II. Abbas, ah Safevi Devletini ykla Okuma- tartma
I Tahmasb Dnemi
gtren ahlar dnemini
renmek
ah III. Abbas Dnemi ve ah III. Abbas dnemi ve Okuma - tartma
Ykl
Safevi Devletinin ykln
renmek
217
Anahtar Kavramlar
ah II. smail: Snnilii benimseyerek Safevi saraynda Snnilik esaslarn

oturtmaya alan Safevi sultandr.
ahseven: ah I. Abbas tarafndan kzlba emirlerin gcn krmak ve

kendisine bal bir kuvvet oluturmak iin kurulan asker birliklerdir.
218
Giri
ah smailden sonra baa geen ahlar dnemini ve Safevi Devletini yklma srecine
giden sre renilecektir. Bu dnemde ah II. smailin devleti snni esaslar zerine oturtma
abas, ah I. Abbasn devleti modernletirmeye almas hakknda bilgi sahibi olunacaktr.
219
13.1. ah Tahmasb (1524-1586)

1514 ylnda sfahan yaknlarnda doan ve ah ismailin byk olu olan ah Tahmasb,
ok kkken lalas nderliinde Herata idareci olarak gnderilmiti. 1521 ylnda Herattan
geri arlan ah Tahmasb, 1524 ylnda babas vefat edene kadar onun yanndan ayrlmad.
1524 ylnda ah smail vefat edince de yerine geti. Tahta getiinde henz on yanda ocuk
olan ah Tahmasb ilk yllar gl kabilelerin iktidar mcadeleleriyle uramakla geti. ah
smail dneminin en nemli beylerinden olan Div Sultan Rumlu iktidarda etkin bir isimdi.
Emirlmeralk makamnda olan Rumlu Div Sultann iktidar tamamyla kendi elinde tutmas
dier kzlba kabileleri arasnda huzursuzlua sebep oldu. Bu duruma isyan eden Ustacalu
kabilesinden Kpek Sultann isyan esnasnda zbekler de Herata saldrmt. Div Sultan,
Tekel, amlu, Dulkadrl, Varsak gibi kabilelerin de yardmn alarak zbekler zerine sefere
kma bahanesiyle Kpek Sultann zerine yrd. Bu sefere ah Tahmasbda katlmt.
Ustacalu Kpek Sultan ve ordusu ar yenilgiye urad (1526). Bu zaferle hem Div Sultann
hem de Tekel kabilesinin gc ziyadesiyle artt. Ertesi yl Div Sultann ldrlmesiyle yerine
Tekel airetinden uha Sultan geti. 1530 ylnda ah Tahmasb, amlular airetini destekledi,
amlular ile mcadeleye giren Tekel uha Bey ldrld. Bylece tekellerin iktidardaki
gleri krld ve emirlmerealk makam amlu Hseyin Hann eline geti. uha Sultann
lm haberini alan Tekellere kar ah Tahmasbn tevikiyle birleen Ustacalu, Dulkadir,
afar ve rumlu kabileleri ile mcadeleye giren Tekeller yenildiler. Bunlar uha Bey tarafndan
himaye edilerek Badat valiliine ykseltilen Badat hkimi Muhammed Hann yanna
sndlar. Muhammed han bunlarn ileri gelenlerini ldrtt. Sultann sadk adamlarndan
Azerbaycan beylerbeyi olan Tekel Ulama Han, Tekellere reva grlen bu muameleye kzarak
Tebrizi yamalad. ah Tahmasb tarafndan gnderilen kuvvetlere kar duramayacan
bildiinden, Osmanl Devletine snd. Osmanl Sultan kanuni Sultan Sleymann Irakeyn
seferlerini dzenlemesinde etkili olan Ulama han, 1534de Sadrazam Makbul brahim Paayla
Tebrize girdi ve Osmanllar tarafndan Azerbaycan beylerbeyiliine tayin oldu.
Kk yata baa geen ve kabilelerin iktidar mcadelesini gren ah Tahmasb dnem
dnem farkl airetleri destekleyerek airetlerin gcn birbirini krdrd. Yava yava idareyi
ele almaya balayan ah Tahmasb, 1533 ylnda amlu Hseyin hann ldrlmesiyle idareyi
tam olarak ele almay baard. Bu airetler kavgas esnasnda zbek Sultanlar Safevi devletinin
topraklarna saldrda bulunuyorlard. zbek hkmdar Ubeydullah Han 1524te Herat
kuatm fakat alamamt. Airetler arasndaki kavgann en hzl olduu 1526 ylnda
Ubeydullah Han, Horasana yrd. Merv ve mehedi aldktan sonra Esterabad zerine
ilerleyen Ubeydullah, Reyi de ele geirmiti. 1528 ylnda byk bir orduyla harekete geen
ah Tahmasb, zbek han Ubeydullah ile Rudicamda karlat ve onu yendi. Bu zaferden
sonra Horasan zerine yryen ah Tasmahb, Herat alarak burann idaresini kardei Behram
Mirzaya verdi (1529). Safevilerin buradan ayrlmasnn ardndan Ubeydullah tekrar Herat
zerine yrd fakat ah Tasmahbn geldii haberi zerine geri dnd (1533).
Bu esnada Osmanl Devleti Safevilere saldrd, bu haberi alan ah Tahmasb
Maverannehr blgesinin idaresini kardei Sam Mirzaya brakarak batya yneldi. Tekellerin
iktidardan uzaklatrlmasndan sonra Osmanllara snan Ulama Hann tevikiyle sefere
220
kan Kanuninin veziri brahim paa Tebrize girdiinde ah Tahmasb zbeklerle

savamaktan geri dnyordu. Seferden dnen ahn askerleri yorgunluktan dalm
durumdayd. Tahmasb, kardeleri Elkas ve Sam Mirzalar amlu Hseyin Han ile beraber
Tebrize yollad. Burada Safevileri mitsizlie drecek olan iki olay meydana geldi.
Bunlardan birincisi Dulkadrolu Mehmed Bey ve Hseyin Han Tekel baz Trkmen
kzlbalar ile birlikte Osmanllarn tarafna geti. Daha sonrasnda Gazi Han Tekel de
Osmanllarn tarafna geti. Her ne kadar souk hava, kar ve ar k artlar bastrp Osmanl
askerini zor duruma drse de, Kanuni Sultan Sleyman kendisi Musula ekilip Ulama Sultan
ve Dulkadrl Mehmed Beyi Tebriz zerine gnderdi. Badat hkimi erefeddinolu
Muhammed Hana haber gnderen ah Tahmasb geri ekilmesini syledi. Bunun zerine
erefeddinolu ehri yama ederek Badat teslim etti (1534).
ah Tahmasbn Tebrize girdii haberleri zerine Osmanl ordusu Tebrize doru
harekete geti ah Tahmasb Tebrizi terk etti. Osmanl ordusu bir mddet ah Tahmasb takip
etti fakat ah Osmanl ordusunun karsna kmad. Kanuni Sultan Sleyman dndkten sonra
ah Tahmasb Tebrize yeniden hkim oldu.
ah smail zamannda ele geirilen irvan blgesi eski hkimlerinin idaresine
braklmt. Hatta irvanah II. Halil ile ah Tahmasbn kz evlenmiti. 1535te II. Halilin
lmyle irvanahlar itaatten ktlar. Bunun zerine ah Tahmasb blgeyi btnyle kontrol
altna alarak burann ynetimini kardei Elkas Mirzaya brakt (1538). Burada bamsz
hareket etmeye balayan Elkas Mirza, ah Tahmasbn Grcistan seferine kmasn frsat
bilerek isyan edip kendi adna para bastrd (1546). Tahmasb, irvana ordu gnderince buradan
kaarak Osmanllara snd. irvan topraklarnn idaresi smail Mirzaya verildi. Elkas Mirza
olas bir ran seferinde halkn ve ordunun kendisine destek vereceini syleyerek Kanuni Sultan
Sleyman yeni bir sefere ikna etti. Osmanl sultan Kanuni ran, zerine yeniden sefer balatt
(1546).
Osmanl gcne kar koyamayacan dnen ah, Osmanl ordusunun geecei yol
gzerghndaki btn yerleri yaktrd. Su kaynaklarn kuruttu ve kendisi Merende ekildi.
Kanuni Sultan Sleyman Tebrize girdi burada krk gn civarnda kald. Ulamay Vana, Elkas
Mirzay Merende gnderen Kanuni, Tebrizi aldktan sonra Karsa yneldi. Ordu Mua
ekilince smail Mirza, Karsa saldrarak Osmanllara zarar verdi. ah Tahmasbda Mu, Hns,
Adilcevaz, Ahlat blgelerinden Erzincana kadar geldi. Ad geen btn blgeleri yamalad.
Bu yama hareketinin zerine Kanuni, Elkas Mirzay Irak- Aceme yollad. Kum, Kaan ve
Isfahana kadar uzanan Elkas Mirza Safevi kuvvetlerince yakalanarak ldrld (1550).
Erzurum Valisi skender Paann etkisiyle ran zerine ncye sefere kan Osmanl
ordusu seferde de ah Tahmasbn ordusuyla karlamad. Kk atmalar ve bir iki yerin el
deitirmesi haricinde ok nemli bir olay olmayan bu seferden sonra Osmanllarn tekrar
Azerbaycana saldraca bilgisi ah Tahmasba gelince Amasyada bulunan Kanuniye mektup
gnderen ah Tahmasb bar salad (1555 Amasya Anlamas). Bundan sonra Osmanllar ile
sakin bir dneme girildi. 1559 ylnda ehzade Bayezidin oullaryla birlikte ah Tahmasba
snmas, Tahmasbn onlar Kanuniye teslim etmesiyle bir sorun olmadan zld. II. Selim
ve III. Murad dnemlerinde de ran ile Osmanl arasnda mcadele yaanmad.
221
ah Tahmasbn Kafkasya politikas dorudan Osmanlnn bat politikas ile baldr.

Osmanl ile uramak istemeyen ah, Osmanl sultannn bat fetihleri ile megul olduu
zamanda 1540 ylnda Tiflisi ele geirdi. 1546da Kaheti Valisi Levend Han itaat altna ald.
Daha sonra eki blgesini alarak Grcler zerindeki basksn arttrd. Osmanl Devleti ile
anlaarak bat snrn salama alan Grcistan zerine sefere karak bolca esir ve ganimet elde
etmeye balad. Grcistan blgesi Osmanl Safevi mnasebetleri neticesinde aralarnda
paylald.
ah Tahmasbn uramak zorunda kald bir dier mesele, Gilan blgesi idarecilerinin
itaatten kmasyd. Kanuninin ran seferi esnasnda Osmanl sultanna balln bildiren
Giln hkimlerinden Muzaffer Sultan 1536 ylnda ah Tahmasb tarafndan Tebrizde
ldrld. Kk yataki olu Han Ahmed yerine Behram Mirzay idareci olarak gnderen
ah tahmasb, onun baarsz olmas zerine Han Ahmed Beyi orann hkimi olarak tand.
Fakat Han Ahmedin itaatsizlii ve halkn ikayetleri yznden Gilana ordu gndererek
Gilan zapt eden ah Tahmasb, orann idaresini mamkulu Mirzaya brakt.
ah Tahmasb Avrupal devletlerden gelen ittifak tekliflerine scak bakmayarak Osmanl
Devleti ile ilikilerini iyi tutma yoluna gitmitir. 1571 ylnda Osmanllarn nebahtda
yenilmeleri zerine Papa Pius, Tahmasba eliler gndererek karadan ve denizden Osmanllara
kar hareket edeceklerini, onun da Suriye ve Iraka saldrarak kaybettii topraklar geri
alabileceini iddia ettii teklifi kabul etmemitir. ah Tahmasb, 1574 ylnda hastaland,
ehzadeler ve Kzlba Trkmenler arasnda iktidar mcadelesi yeniden balad. Bu
mcadeleler esnasnda (14 Mays 1574) da zehirlenerek ldrld. Yerine ustacalularn
desteiyle olu Haydar Mirza geti. Avar, Rumlu airetlerinin ve Trkmen beylerinin
itirazlaryla tahtan indirilen Haydar Mirzann yerine II. smail geti (1574).
13.2. ah smail II (1576-1577)

ah Tahmasbn zehirlenerek ldrlmesi zerine tahta kimin geeceine dair airetler
arasnda rekabet yeniden balad. Ustacalularn desteiyle tahta oturan Haydar Mirza, Afar,
Rumlu ve dier Trkmen beylerinin muhalefetiyle tahtan indirildi. Onun yerine bu airetlerin
desteini alan smail Mirza ah II. smail olarak tahta oturdu. ah II. smailin saltanat ksa
sreli oldu. Kardelerinin kendi tahtn tehlikeye drebileceini dnen ah II. smail
kardelerini ldrterek, saltanatta kendisine rakip olacak kimse brakmad. Yalnzca alt
yanda olan Herat Hkimi Abbas Mirzay ldrmesi iin gnderdii Ali Kulu Han- amlu,
onu ldrmeyince hayatta kalan tek kardei o kald.
ah II. smail afiilik mezhebini benimsedii iin etrafnda bulunan iilerin birounu
ldrtt. Sarayda bulunan ii ulema yerine Snni ulemay yerletirdi. nemli mevkilerde
bulunan kzlba reislerin kendisine itaat etmeyeceklerini dnd iin onlar azlederek
yerlerine kendisine tabi ama tecrbesiz olan kimseleri getirdi. Onun bu davranlar ksa srede
ona kar muhalefetin olumasna sebep oldu. ah II. smail Snni olmasna ramen Anadoluda
bulunan kzlbalar kkrtmas ve Dou Anadoluda baz emirleri kendi tarafna ekmesi
yznden Osmanl ile ilikileri bozuldu. Ksa sre sonra ah II. smailin lm haberi geldi.
lm hakknda kesin sebep bilinmemekle beraber zehirlenerek ldrld fikri yaygndr.
222
13.3. Sultan Muhammed Devri (1577-1586)

ah II. smailin lm zerine kzlba reisleri uzun mzakerelerden sonra ah
Tahmasbn byk olu Muhammed Hdabendeyi tahta kardlar. Muhammed
Hdabendenin gzleri kr olduu iin, kars devlet ynetimini ele geirdi. Bu esnada olu on
bir yandaki Hamza Mirza veliaht olarak seilmiti ama onun adna annesi devlet ilerini
ynetiyordu. Hamza Mirzann annesinin nemli memuriyetlere yaknlarn getirmesi kzlba
reisleri iinde memnuniyetsizlie sebep oldu.
Buna ilaveten ah II. smail dneminde Osmanl Safevi ilikileri bozulmutu. ah II.
smail lm zerine ran Osmanl snr boylarnda yaayan Krt airetlerin kkrtmalar ve
irvan ahnn mektup gndererek Snnilie getiini ve ii olan Safevilere kar kendisine
yardm edilmesini istemesi zerine Sultan III. Murad ran zerine sefer karar ald. Vezir Lala
Kara Mustafa Paa kumandasndaki orduya Grcistan, irvan ve Azerbaycan topraklarn
fethetme grevi verildi. Ferhad Paa ve zdemirolu Osman paa emrindeki kuvvetler
Azerbaycan topraklarna girince Hamza Mirza zayf bir ordu ile kar koymaya alt. Osmanl
ordusu Tebrizi ald (1585), daha sonra da Tiflis ve irvan blgesi Osmanllarn hkimiyetine
geti. Tebrizi geri alamayan Hamza Mirza Osmanl ordusuna yenildi ve ld (1586).
13.4. ah Abbas Devri (1588-1628)

Hamza Mirzann lm zerine Trkmen reisleri arasnda tahta kimin geecei
hususunda mcadele yaand. Ustacalu Mri Han kul desteiyle Abbas Mirza Safevi tahtna
oturdu. Bu esnada Muhammed Hdabende tahtn yeniden ele geirmek iin baz teebbslerde
bulunduysa da baarsz oldu ve Kazvinde ld (1596).
ah Abbas Safevi tahtna oturduunda Doudan zbekler, batdan Osmanllar Safevi
topraklarna saldryordu. Ayrca ite de bir sr karklk vard. Baz emirler sz dinlemeyerek
kendi balarna buyruk hareket etmeye balamt. ah Abbas, iteki isyanlar bastrmak iin
Osmanllar ile anlama yoluna gitti. Osmanl sarayna eli gnderen ah Abbas, Osmanl
Sultanyla bar yapmak istediini iletti. Hatta kardei Hamza Mirzann olu Haydar Mirzay
rehin olarak Osmanl Sultanna gnderdi (1590). Bu esnada uzun sren savalardan dolay
Osmanl maliyesi de zor duruma dmt. Yaplan grmelerden sonra randa peygamberin
ashabna ve halifeye, Hz Aieye kfredilmesinden vazgeilmesi, Snnilere kar kt
davranlmamas bu tarihe kadar iki tarafnda ald yerlerin aynen muhafaza edilmesi gibi
maddelerle Bar anlamas imzaland (1590).
Osmanllar ile bar imzalayan ah Abbas ierideki istikrarszl ve isyanlar ortadan
kaldrmak iin harekete geti. ncelikle Osmanl tehlikesinden uzaklamak iin devletin
merkezini Kazvinden sfahana nakletti. Kzlba reislerin gleri malumdu. Onlarn gcn
krmak iin ah Abbas, ahseven adyla yeni asker birlik meydana getirdi. Bu yeni ordu aha
sadakatinden phe duyulmayan kzlbalar, Grcler, erkezlerden oluacakt. Ayrca Ermeni
ve dier Kafkas halklarndan kk yata rana gelen Gulamlarla, savalarda esir alndktan
sonra Mslmanl seenlerden mteekkildi. Bunlarn bana daha nce slam semi olan
223
Ermeni asll Allahverdi Han getirildi. Ayrca ordunun gcn arttrmak iin tfekciyan ve
topcuyan ad altnda bunlar kullanabilen birlikler oluturuldu. ah Abbas tophane kurdurdu.
ah Abbasn yeni kurduu ordu dzeninin dnda kalan ve ateli silah kullanamak
istemeyen kzlba Trkmenler hzla glerini kaybettiler. Siyasi ve ekonomik glerini
kaybedince de iktidarda olan etkinliklerini yitirdiler. ah I. Abbas Osmanl ile anlama
imzalayarak Batsn gvence altna alnca Dou snrndaki zbekler zerine yrd. 1598
ylnda Herat, Niabur, Mehedi geri ald. Bylece hkimiyet alann Belh, Merv ve
Esterabada kadar geniletti. Ancak iki yl sonra zbekler Belhi geri ald. Safevi ordusu ar
kayplar vererek Merv, Herat, Nesa, Ferah ve Sebzevar ehirlerini topraklarna katt. zbeklerle
anlaarak dou snrn gvence altna ald.
erideki airetlerin gcn kran, merkezi otoriteyi salamlatran ve zbekleri dize
getiren ah Abbas, Azerbaycan, Nahcivan ve Revan geri ald. Karsna kan Cializade
Sinan Paay Tebrizde yenilgiye uratt. Osmanllar ile yapt anlamay bozan ah Abbas,
Kerkk, ehrizor, Kerbela, Necef ve Badat ele geirdi (1624). Bu esnada Osmanl tahtnda
bulunan ve ocuk denilecek yata tahta kan Sultan IV. Murad vard. Ayrca Portekizlilerin
elinde bulunan Basra krfezindeki adalar onlardan geri ald. ran en geni snrlarna ulatran
ah I. Abbas 1629 ylnda vefat etti. ah Abbas Avrupal tccarlarn bakentte temsilcilik
yapmalarna izin vererek ticareti gelitirdi.
13.5. ah I. Safi Devri (1628-1642)

ah I. Abbas vefat ettiinde yerine geecek olu yada kardei yoktu. Taht iddiasnda
bulunma ihtimaline kar bir ksm ldrlm bir ksm da kr edilmiti. Bu nedenle torunu
Safi Mirzann olu olan Sam Mirza, ah Safi adyla tahta oturdu. Zalim bir mizaca sahip olan
ah Safi, birok devlet adamna ve ehzadeye acmaszca davranp bir ksmn ldrmt. ah
Safi dneminde Osmanllar ve zbekler ile uramtr. Van zerine Safevilerin tecavzde
bulunmas zerine Osmanl kuvvetleri Revana saldrarak buray aldlar. Fakat Safeviler ksa
sre sonra Revan geri aldlar (1635). ah Safi Osmanllara bar teklifinde bulundu fakat ran
zerine sefere kmay planlayan Osmanl Sultan IV. Murad bu teklifi reddetmiti. ocuk yata
baa geen ve bir sre otoritesini kuramayan Sultan IV. Murad, otoriteyi eline aldktan sonra
meselelerin halline balamt. 1638 ylnda ordunun bana geerek Badat seferine kan
Sultan IV. Murad Badat ald. Bundan sonra Osmanllar ile Safeviler arasnda bar anlamas
imzaland (Kasririn Anlamas 1639). Bu anlama ile Osmanl Safevi snr tespit edilmi oldu
ve iki lke arasnda uzun sreli bar dnemi balad. ah Safi 1642 ylnda otuz bir yandayken
aniden ld.
13.6. ah II Abbas Dnemi (1642-1666)

ah Safinin aniden lm zerine on yanda olan olu Muhammed Mirza II, Abbas
adyla tahta kt. Kendi dneminde fazla bir faaliyeti olmayan ah II. Abbas Afganistana ordu
gndererek Kandehar ve etrafndaki kaleleri hkimiyetine ald (1648). Buna karlk Babrler
1653 ylna kadar Safevilere saldrdlar fakat bu mcadeleden bir ey elde edemediler. ah
Abbas dneminde Basra Krfezinde etkinliini arttrmaya alan Hollandallar yeni
224
imtiyazlara sahip oldular. lmne yakn Franszlarda baz imtiyazlara sahip oldular. Bu
dnem Safevilerin g kaybetmeye baladklar dnemdir. 1666 ylnda vefat ettikten sonra
yerine olu geti.
13.7. ah II. Safi (ah Sleyman) (1666-1694)

ah II. Abbas vefat edince yerine olu Safi Mirza, ah Sleyman adyla tahta geti.
Tahta getikten sonra tahtan indirilme korkusu yaayan ah Sleyman kendinden nceki
ahlarn yapt gibi sert nlemler ald. nde gelen beylerin bazlarn ldrtt. Safevileri savaa
sokmayan ah Sleyman, bar bir politika izledi. Bu dnemde Hollandallar Kim Adasn
igal ederek Benderabbas topa tuttular. ah Sleyman, Hollandallarla mzakere ederek
anlama yolunu tercih etti. ah II. Abbas dneminde balayan gerileme sreci bu dnemde daha
da hzland. Herhangi bir siyasi baars olmayan ah II. Sleyman 1694 ylnda vefat etti.
13.8. ah Hseyin Mirza

ah Sleymann 1694 ylnda vefat etmesi zerine yerine olu Hseyin Mirza ah oldu.
Hseyin Mirza iktidara geldikten sonra iret ve elence lemlerinde vakit geirmeye balad.
Bu iret ve elence lemlerinin says o kadar artt ki sarayn masraflarnn ciddi ekilde
artmasna sebep oldu. 1698 ylnda lkenin dousunda bulunan Beluciler ayaklandlar. Kendi
bana bu ayaklanmay bastramayan Hseyin Mirza Grc Prensi II. Giorginin yardmn
istedi. Grc Prensi sayesinde ayaklanmay bastran Hseyin Mirza bundan sonra da Grc
Prensle ibirlii iinde olmaya devam etti. Sarayda Grc nfuzu daha artt. Daha sonra ah
Hseyin Mirza Kum ve Mehedi ziyaret etmek maksadyla bakentten ayrlnca kardei Abbas
Mirza iktidar ele geirmek iin isyan ettiinde de Grc beylerinden Keyhsrevin yardmyla
isyan bastrld (1706). 1709 ylnda Galzay Afganllar, Kandehar igal ettiler. Kandehar geri
alnamad. Grclerin Safevi saraynda etkisinin giderek artmas Kzlba beyleri ve askerleri
rahatsz ediyordu. Ordunun iindeki bu Grc- kzlba ekimesi yznden Kandehar bir daha
geri alnamad.
1715 ylnda Adali Afganlalar, Heratta isyan kartarak Mehedi kuattlar. ah
bunlara kar defa kuvvet gnderdi fakat baarl olamad. ah Hseyin Mirza, 1718 ylnda
yeni bir ordu hazrlamak iin Kazvine geti. Galzay Afganllar, Mehedi kuatan Abdali
Afganllar yendiler. Bunun zerine ah Hseyin Mirza Galzay Afganllarnn ba olan Mir
Mahmudu ah Hseyin Kul nvan ile Kandehar valisi tayin etti. Fakat Mir mahmud isyan
ederek Kirman ve Mehedi ald. 1722 ylnda karsna kan Safevi ordusunu bozguna uratan
Afganllar, bakenti kuatt. ah Hseyin Mirza teslim oldu (10 Kasm 1722).
13.9. ah II Tahmasb (1722-1731)

Afganllarn Bakente girerek Hseyin Mirzay teslim almalar zerine Safevi devlet
adamlarndan bazlar ah Hseyinin olu ehzade Tahmasb Kazvin taraflarna kard.
Afganlar randaki ehirleri ele geirememilerdi. Tebriz, Kazvin, Yezd gibi ehirler Afganlara
kar direniyorlard. Bu esnada ah II. Tahmasb hkmdarln ilan etti. 1725 ylnda Mir
Mahmud Han yeeni Eref tarafndan devrildi. Osmanl Devleti randaki gelimeleri dikkatlice
225
izliyordu. Safevi iktidarnn sallantda olduunu gren Osmanl Devleti dou snrnda asayii
salamak ve baz ehirleri iilerin zulmnden kurtarmak iin harekete geti. Rusya ah
Tahmasbn ahln tandn ilan etti. Giln, Esterabad ve Mazendaran blgelerinin
Rusyaya verilmesi hlinde ah iin Afganllarla mcadele edeceini bildirmiti. Hareket eden
Osmanl ordusu Tiflisi ele geirerek ran ilerine doru devam etti. ki aylk bir kuatmadan
sonra Hoyu da ald. Osmanllar ile Rusyallar ran topraklarnda hkimiyet mcadelesinde
kar karya geldiler. 24 Haziran 1724 ylnda stanbulda Rusya ile Osmanl ran Devletinin
topraklarn aralarnda taksim eden bir anlama imzalad. II. Tahmasb bu anlamay kabul
ederse Rusya ile Osmanl Afganlar randan karma sz verdiler. Fransa bu anlamaya
mdahale ederek anlamay geersiz kld. Bunun zerine Osmanl ordusu anlama maddesinde
istedii topraklar zorla almak iin harekete geti. Osmanllar Hamedan ve Nihavendi aldlar.
Tebrizi kuatan Osmanllar 1725te buray ele geirdiler.
ah Tahmasbn ahl 1731 ylna kadar devam etti. Onun dneminde idareyi daha ok
Avarlu airetinden Nadir ah ele almt. 1731 ylnda ah Tahmasb idareden uzaklatrarak
onun kk yataki olunu III. Abbas olarak tahta kard. ah Tahmasb dneminde bana
buyruk eden ve devleti idare eden Nadir ah, tahta oturan III. Abbas dneminde tm idareyi ele
ald. III. Abbasn 1736 ylnda lmesiyle iki yz yldan fazladr var olan Safevi hanedan
yklm oldu.
226
Uygulamalar
1)
oyunuz.
Safevi Devletinin ah smailden sonraki ahlar dnemi hakknda bir kaynak
2)
ah I. Abbasn modernleme abalar hakknda Cihat Aydomuolu tarafndan
yazlan ah Abbas ve Zaman adl eseri inceleyiniz.
227
Uygulama Sorular
1)
ah II. smailin Snniletirme almalar nelerdir?
2)
ah I. Abbasn modernleme faaliyetleri hakknda bir makale okuyunuz.
3)
Safevi Devletinin yklmasnda kzlba reislerin etkinlii nedir?
228

Bu blmde ah smailden sonra baa geen ahlarn isimlerini ve faaliyetlerinin
rendik. ah I. Tahmasbn douya doru genileme politikalar, ah II. smailin devleti
Snniletirme abalar, ah I. Abbasn devleti modernletirmesini rendik. Tm bunlara
ramen devletin gitdii yklma srecinden kurtulamayn grdk.
229
Blm Sorular
1)
deildir?
Aadakilerden hangisi ah Tahmasbn dneminin zelliklerinden biri
a)
Rumlu Div Sultann gcn ok arttrmas
b)
Kzlba airet reisleri arasnda mcadele yaanmas
c)
ah Tahmasbn kzlba reislerinin birbiriyle olan mcadelelerini kullanarak
onlarn gcn krmas
d)
Osmanl Devleti ile ava
e)
Airetlerin gcn krmak iin ahsever birliklerinin kurulmas
2)
ah II. smaili dier Safevi ahlarndan ayran zellii nedir?
a)
iilik yerine Snnilii benimsemitir.
b)
Byk zaferler kazanmtr.
c)
Osmanl Devleti ile bar imzalamtr.
d)
zbek Hanln ykmtr.
e)
Kzlba airetlerin gcn krmtr.
3)
ah Abbasn devlet merkezini Kazvinden sfahana tama sebebi
a)
sfahann daha havadar olmas
b)
Osmanl Devletinden daha uzaa tayarak kendini gvene almak
c)
Kazvinin zbek hanlarca fethedilmesi
d)
Kzlba airet resilerinin istemesi
e)
Kardeinin Kazvinde isyan balatmas
4)
Aadakilerden hangisi ah Abbas ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan
bar anlamasnn sebebi deildir?
a)
ah Abbasn kzlba emirlerle uramak zorunda olmas
b)
Osmanl maliyesinin uzun savatan dolay ypranmas
c)
Douda zbek tehlikesinin belirmesi

230
d)
Venedikliler ile anlama yapmak istemeleri
e)
Otoriteyi salamak iin dardaki problemleri bitirmek istemesi
5)
Aadakilerden hangisi ah Abbasn ahseven birliklerini kurmadaki
niyetlerinden biri deildir?
a)
Kzlba airet liderlerinin gcn krmak
b)
Sadakatle kendine bal bir birlik oluturmak
c)
Ateli silahlar kullanabilen modern bir ordu kurmak
d)
Devletin asker gcn arttrmak
e)
Kzlba Trkmenleri ateli silahlara altrmak
6)
ah Abbas ahseven birliklerini kurunca kzlba reislerinin gcn krd. Bunu
salayan en byk etken nedir?
a)
Kzlba askerlerin baka lkelere gitmesi
b)
Kzlba askerlerin ateli silah kullanmak istememeleri zamanla asker gcn
iindeki yerlerini kaybetmeleri
c)
ah Abbasn bu askerleri ie almamas
d)
Kzlba reislerin isyan etmeleri
e)
ahseven birliklerinin kzlbalar zerine gitmeleri
7)
ah Safi dneminin en nemli gelimesi nedir?
a)
zbeklerle mcadele
b)
Taht kavgalar
c)
ahseven birliklerinin kurulmas
d)
Osmanl ile uzun yllar srecek Kasr- irin Anlamasnn imzalanmas
e)
pek ticaretinin arttrlmaya allmas
8)
hangisidir?
Hollandallar ve Franszlara yeni imtiyazlar tanyan ah aadakilerden
a)
ah Safi
b)
ah II. Safi
231
c)
ah Abbas
d)
ah smail
e)
ah II. Abbas
9)
Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki anlamann temeli neye dayanmaktadr?
a)
Safevileri Afganllarn saldrlarndan kurtarmak
b)
Safevilere yardm etmek
c)
Safevi topraklarn kendi aralarnda paylamak
d)
iiliin kendi topraklarnda yaylmasn nlemek iin birlikte nlem almak
e)
ah II. Tahmasbdan ticari imtiyaz almak
10)
Safevi Devletini ortadan kaldran kimdir?
a)
Osmanl Devleti
b)
Rusya
c)
Nadir ah
d)
Fransa
e)
zbek Mirzalar
Cevaplar: 1) d, 2) a, 3) b, 4) d, 5) e, 6) b, 7) d, 8) b, 9) c, 10) c.
232
14.
SAFEV DEVLETNN YAPISI
233

14.1. dare ve Tekilat
14.2. ktisadi Hayat
14.3. lim ve Kltr
234

1)
Safevi Devletinin yaps hangi devletlerin tekilatlanmasndan etkilenmitir?
2)
Safevi Devletinin kltr hayat nasldr?
3)
Safevi Devletinin minyatr, tezhip ve hat sanatndaki geliimi nasldr?
4)
nasldr?
5)
Safevi Devletinin din temayl olan iiliin devletin yapsndaki etkisi
Safevi Devletinin Snni devletlerden farkll nedir?
235

Konu
Safevi Devletinin
Tekilat
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
dari Devletin
idari Okuma- inceleme
mekanizmasn renmek
Safevi Devletinin ktisadi Safevi Devletinin ktisadi Okuma- inceleme

Hayat
hayatn
ve
gelir
kaynaklarn,
ynetimini
renmek
Safevi Devletinin lim ve Safevi Devletinin ilim ve Okuma- inceleme- grsel
Kltr Hayat
kltr hayatna katks, nl kaynaklar tespit etme
ran minyatr, hat ve tezhip
eserlerinin ortaya kn
renmek
236
Anahtar Kavramlar
Minyatr: nce ilenmi ve kk boyutlu resimlere ve bu tr resim sanatna

verilen addr.
Tezhip: Altn ile ssleme anlamna gelen tezhip, ferman, berat ve Kuran
ayetleri gibi deerli evrak ve levhalarn yksek manevi deerini ifade etmek amacyla gelien
bir sanat daldr
237
Giri
Bu blmde Safevi Devletinin idari yaps ve tekilatlanmas yannda devletin iktisadi
hayatn reneceiz. Ayrca ran sanatnn gemii olan Safevilerde minyatr, hat ve tezhip
sanatlarnn ortaya k, geliimi, Safevilerin etkilendii ve etkiledii devletleri ele alacaz.
238
14.1. dare ve Tekilat

14.1.1. dare
Safevilerde devlet bakan ah idi. ah devletin mutlak hkimi olup snrsz salahiyet
sahibidir. nemli kararlar alma yetkisine sahip olan ah sava karar alabiliyordu. Aslnda aha
kar olan bu snrsz itaat ve kararlarn sorgulanmamas ah smail dneminde geerli olan bir
durumdu. Onun etrafnda toplanan mritleri ona kaytsz artsz tabiydiler. ah memleketin hem
din hem de dnyevi idarecisidir. Zillullah fil arz, naib-i imam mehdi gibi sfatlar onlarn
bu grevlerinin yansmasn gstermektedirler. Safeviler devlet tekilatnda lhanllar ve
Akkoyunlu geleneini devam ettirmitir.
ah smail dneminde devletin kurulmasyla oluturulan devlet tekilatnda kzlba
reislerinin arasndan seilen ve ahn vekilliini yerine getiren kiiye vekl-i nefes-i nefs-i
hmyun denilirdi. Bunlar mrid-i kamilden (ah) sonra ikinci kii saylmaktayd. Ayrca
messesenin hemen her blgede halife isimli temsilcileri vard. Onlarn verdikleri emirler ah
adna gemekte ve bu emirlere kaytsz artsz itaatle uyulmak zorundayd. Safevilerin ilk
dnemlerinde ehzadelerin devlet tecrbesi kazanmalar iin kzlba bir liderin lalalnda
eyaletlere gnderilirdi. ah smailin vefatndan sonra kzlbalar reislerin birbirleri ile arasnda
idi mcadelelerden ve ehzadeler zerinde etkili olmalarndan dolay ah I. Abbas dneminde
bu uygulama kaldrld.
Dier Trk devletlerinde olduu gibi safevilerde de divanlar bulunurdu. Gnlk ilerin
yrtld divann bakanln veziriazam yapard. Bu divanda ok sayda vezirin yan sra
ahn mnisi bulunurdu. Bu mni ayn zamanda vakayinvislik grevini de yerine getirirdi.
Divanda vezir-i azamdan sonra korcu ba, eik aas ve kullar aas gelirdi.
Mali iler mstevf-i memalik unvan ad altnda bir vezirin ynetimindeydi. Saray
ilerinin ynetilmesinde ise nzr- bytt veya bytt- hassa- erife unvanl kiiye aitti.
Safevilerin ilk dnemlerinde, dini kurumlarn ve adaletin banda bulunan kii sadrd. daha
ileriki zamanlarda bu iki grev birbirinden ayrlarak adalet ileri divan beylerine verildi. Divan
Beyi en yksek mahkeme grevini yrten kiidir. Bu greve ounlukla Trkler tahsis edilirdi.
Her ne kadar brokrasinin iinde Trkmenler bulunsa da arlkl olarak Tacik olarak
adlandrlan Fars kkenliler brokrasiyi idare ediyorlard. Askeri snf meydana getiren
kzlbalar, hem merkez hem de taradaki st dzey ynetici grevlerini ellerinde
bulunduruyorlard. Kzlba reisler emirl mera veya beylerbeyi unvan ile eyaletlerde
ynetici olarak grevlendiriliyorlard. Bunlar bu eyaletlere giderken, maiyetlerinde bulunan
kzlbalarla yani airetleri ile birlikte oraya gidiyorlard. Bylece kendi kabilesinin erkekleri o
beylerbeyinin asker gcn oluturuyordu. Herhangi bir sava annda emrindeki gcn
toplayarak avaa itirak ediyordu. Bu hizmetlerinin karl olarak da bulunduu eyaletin
gelirlerini topluyordu.
lke ynetimini eyaletlere blerek yapan Safeviler, eyaletlerin bana Trkmen kkenli
airet reislerini gnderiyordu. Bunlara bey, han ya da sultan deniliyordu. Bununla birlikte baz
239
eyaletler ehzadelere tayin edilirdi. Devletin kurulduu ilk dnemlerde, eyaletlerin idaresini
elinde bulunduranlara hkim denilirdi. Daha sonralar ise bu deierek beylerbeyi tabiri
kullanlmaya baland.
14.1.2. Toprak Sistemi

Safevilerde, fethedilen ve devletin topraklar arasna giren btn topraklar ahn maldr.
Bu topraklar hanedan yeleri, saray ileri gelenlerine gelirlerini tahsis etmek zere toprak
verilirdi. Seluklularda uygulanan ikta sisteminin burada da uyguland grlmektedir.
darecilere ve asker snfa tuyul ad verilen topraklar tahsis edilerek onlarn geimi temin
edilirdi. Tuyul ad verilen bu topraklar daimi ya da bir yllk sre iin verilirdi. Kendisine tuyul
tahsis edilen asker snftan olan idareci, sipahi olduu mddete mr boyu topra
tasarrufunda tutabilirdi. Hatta bu topra erkek evladna devredebilirdi. Yllk olarak tahsis
edilen tuyullar ise her yln sonunda yenilenir veya bir bakasna verilirdi. Bunun yannda bir
baka toprak tr vakf arazileriydi. Bazen dini amalarla bazen de mallarn msadere edilmesi
tehlikesine kar kiiler mallarn vakflara devrediyorlard. ii ulema vakflara devredilen bu
araziler ve mlkler sayesinde nfuz kazanmt.
14.2. ktisadi Hayat

Safevilerde hkim ve ynetici unsur Trklerdi. zellikle Trkmen airetleri ynetimde
etkindiler. ah smailin vefatndan sonra ah Tahmasb dneminde bunlarn etkinliklerinin ne
kadar ok olduu ortaya kmt. ah Abbas dneminde onlarn bu etkinliini krmak iin
Trkmen kabile ve boylar merkeziletirmeye alld. Merkezi otoritenin gl olmas
sayesinde bu siyasette baar salanmtr. Safevilerde orta tabakay tacirler, esnaf, ii ve
iftiler oluturmaktadr.
Safevilerde ilk paray bastran ah smaildir. Tmen ad verilen sikke, yaklak on bin
gm dinar deerindeydi. lk altn sikke ise Msr Memlkllerinde grlen erefinin
taklididir. Paralarn bir yznde sultann ad dier yznde ise iiliin gstergesi olan l ilhe
illallah Muhammedn resllullah Al Veliyullah ibaresi bulunurdu.
Safevilerin de geim kaynaklar tarm ve hayvanclkt. Fakat tarm arlkl olarak
yerleik hayatta olan Farsllarn elindedir. Her ne kadar Seluklularn buray fethetmesinden
sonra Trkmenlerin bir ksm yerleik hayata gemi olsa da yerleik hayatta bulunan ve tarmla
uraanlarn ou Farslardr. Hayvanclk ise Trkmen airetlerinin elindedir. Konarger
kabileler olan Trkmenler genelde koyun besliyorlard.
Ticari hayat daha ok Ermeniler, Yahudiler ve Hintli tccarlarn elindeydi. rann en
ok talep edilen mal phesiz ki ham ran ipeiydi. Avrupada byk ilgi gren ran ipei,
Ermeniler vastasyla Avrupaya tanyordu. ah Abbas Ermeni Tccarlarn Avrupa ile olan
ilikilerini kullanarak ticareti arttrmak iin sfahanda Ermenilere Culfa adnda yerleim yeri
oluturdu. Hatta bir ara ngilizler buradaki ipek ticaretine el atmak istemiler, bu minvalde nce
Rusya taraflarndan ipei getirmeye almlar, olmaynca Osmanl ile anlama yapmaya
almlard. Safevilarn ilk devirlerinde ticari yollarn gvenli olmamas, yollarda yeterince
240
han ve kervansaralarn bulunmamas ticareti baltalyordu. zellikle ah Abbas dneminde

yaplan yatrmarla yollar daha gvenli hle getirilerek ticaretin n almtr.
pek retimi genel olarak devletin tekelimdeydi. XVII. yzylda Bytt- Hass-
erfeye bal otuzdan fazla imalathanede be bin zanaatkr alyordu. ran ipei, Tebriz
zerinden Bursaya, oradan stanbula, oradan da Balkan lkeleri ve Avrupaya ulayordu.
Ayrca Akdeniz limanlarna ulam da kullanlan Tebriz-Halep yolu da nemliydi.
pek ticaretinin yan sra Avrupann randan talep ettii ikinci deerli mal ran
hallaryd. ran hallarna rakip olan tek hal Osmanl hallaryd. ran hallarndan daha ucuz
ve daha gsterili olan Osmanl hallar Avrupada kolayca mteri buluyordu. ran hallar
deniz yoluyla Hollanda ve ngiltereye gnderilirken nadiren ran hallar da gnderiliyordu.
14.3. lim ve Kltr

lhanl ve Timurlular dneminde ilmi merkezlere sahip olan ran, Safeviler dneminde
bu niteliini kaybetmiti. Bu durumun olumasnda iilik inancn kabul ettirmek iin Snni
olan ilim adamlarna bask uygulanmas, onlardan bir ksmnn srgn edilmesi, bir ksmnn
kendi istei ile gitmesi ve bir ksmnn da ldrlmesi etkilidir. Snni ilim adamlar baka
yerlere g ederken, ii ulemaya gsterilen iltifattan dolay baka corafyalarda bulunan ii
ulemann buraya tevecch artmt. aldran savanda toplarn gcn gren ah smail, top
yapmna ve top dkmne ilgi duymaya balamt. Bu nedenle Osmanl tarz top dken
Ermeni topular getirtti. Fakat ilk tophane ah Abbas tarafndan kuruldu.
Astroloji ve ilmi ncuma olan ilgi Safeviler dneminde de devam etmitir. ah smail
Meraga rasathanesinin yeniden canlandrlmas iin aba sarf ettiyse de baaramad. Olu ah
Tahmasb dneminde de astroloji almalar desteklenmitir. Ayrca tp alannda eitim grm
nemli ahsiyetler Safevi saraynda bulunmaktayd. ran edebiyat Safeviler dneminde de
ehemmiyetini korumutur. ah smail, Hatai mahlasyla Trke iirler kaleme almtr. Ayrca
bu dnemde tarihilie de nem verilerek nemli tarihilerin yetimesi salanmtr.
Safevi hkmdarlar sanatlara destek vererek sanatn gelimesine katk da
bulunmutur. zellikle minyatr, tezhip ve hat sanatlar bu dnemde eiz gzellie
kavumutur. Minyatr sanatnda verilen eserler ran sanatnn en eiz eserleridir. Safevilerde
gelien minyatr sanat Timurlu ve Akkoyunlu etkisinin altnda kalarak farkl ama bir o kadar
da gzel formata dnmtr. ah smail dnemi Safevi sanat iin fakir addedilecek bir
dnemdir. Ondan sonra gelen ah Abbas I dnemi sanatn zirve dnemidir. Benzer ekilde
mimari eserlerde de gnmze kalan pek ok tarih bina ah Abbas dneminde yaplan eiz
eserlerdir.
241
Uygulamalar
1)
Safevi Devletinin devlet yapsn Timurlu ve Akkoyunlu devlet tekilat ile
karlatrnz.
2)
Safevi sanatlarndan minyatr, hat ve tezhip sanatlar hakknda inceleme yapnz,
nemli minyatr sanatlarn tespit ediniz.
242
Uygulama Sorular
1)
Safevilerin devlet yaps hangi devlet sisteminden etkilenmitir?
2)
ran minyatrlerinin zellikleri nedir ve nemli mintayr sanatlar kimlerdir?
243

Bu blmde Safevi devlet tekilatn, ynetim eklini, iktisadi ve din hayatn rendik.
Ayrca Safevi kltrel yaants ve Safevi sanatlar hakknda bilgi sahibi olduk.
244
Blm Sorular
1)
Safevilerde kzlba reislerinin arasndan seilen ve ahn vekilliini yerine
getiren kiiye ne denir?
a)
Vekl-i Nefes-i Nefs-i Hmyun
b)
Daruga
c)
Han
d)
Mrid-i Mutlak
e)
Naib-i mam Mehdi
2)
Mstevfi Memalik aadaki grevlerin hangisinden sorumludur?
a)
Adalet
b)
Maliye
c)
Toprak sistemi
d)
Eitim
e)
Ordu
3)
En yksek mahkeme grevini yrten kii kimdir?
a)
Vezir
b)
eyhl islam
c)
Divan beyi
d)
Vezir
e)
Naib
4)
dareci ve asker snfa tahsis edilen topraklara ne denir?
a)
Tuyul
b)
Vakf
c)
kta
d)
Tmar
245
e)
Yaylak
5)
Safevilerin para birimi nedir?
a)
Dinar
b)
Tmen
c)
Ake
d)
Kuru
e)
Erefi
6)
sfahanda pek ticaretini arttrmak iin kurulan Culfa ehri kimler iin
kurulmutur?
a)
ngilizler
b)
Hollandallar
c)
Osmanllar
d)
Portekizliler
e)
Ermeniler
7)
Safevilerden ilk tophane kim tarafndan kurulmutur?
a)
ah smail
b)
ah Tahmasb
c)
ah Abbas
d)
ah Safi
e)
Sah II. smail
8)
Bytt- Hass- erfe ne demektir?
a)
pek imalathaneleri
b)
Ticaretle uraan zmre
c)
Top dkmhanesi
d)
Ordu birliklerinden birinin ad
e)
Sultan korumakla grevli zel birlik

246
9)
Safevi sanatnn en zirve dnemi kimin zamandr?
a)
ah smail
b)
ah Abbas
c)
ah Tahmasb
d)
ah II. smail
e)
ah Safi
10)
Aadakilerden hangisi Safevilerin geim kaynaklarndan deildir?
a)
pek ticareti
b)
Hal ticareti
c)
Tarm
d)
Hayvanclk
e)
Ahap oymacl
Cevaplar: 2) b, 3) c, 6) e, 7) c, 8) a, 9) b, 10) e
247

Akkoyunlular Karakoyunlular Safeviler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Akkoyunlular Karakoyunlular Safeviler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKKOYUNLU KARAKOYUNLU

PROF. DR. FKRET SARICAOLU

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

AKKOYUNLULAR KARAKOYUNLULAR SAFEVLER

Prof. Dr. Fikret SARICAOLU

BEYLKTEN DEVLETE GE VE ALTIN A (1453-1473) ................................... 22

2.1. Uzun Hasan Dnemi ......................................................................................................... 28

UZUN HASAN SONRASI VE DURAKLAMA (1473-1478) ........................................ 41

3.1. Sultan Halil Dnemi (Ocak Temmuz 1478) ................................................................... 47

AKKOYUNLU DEVLETNN YIKILII ...................................................................... 57

4.1. ktidara D Mdahaleler ve Taht Mcadeleleri ............................................................... 63

4.2.2. Ekonomi ve Toprak Sistemi.................................................................................... 68

KARAKOYUNLULARIN KKEN ............................................................................... 77

5.1. Karakoyunlularn Menesi ................................................................................................ 83

GENLEME DNEM VE TMURLULARLA MCADELE ..................................... 94

6.1. Kara Yusuf Dnemi (1389-1420) ................................................................................... 100

CHANAH DNEM VE KARAKOYUNLU DEVLETNN YIKILII ................. 114

7.1. Cihanah Dnemi ............................................................................................................ 120

SAFEVLERN KKEN .............................................................................................. 133

8.1. Safevileri Oluturan Trkmen Airetler .......................................................................... 139

AH SMAL VE SAFEV DEVLETNN KURULMASI ........................................... 150

9.1. ah smailin Kiilii ...................................................................................................... 156

SAFEV DEVLETNN GENLEMES VE DER DEVLETLERLE LKLER

10.1. ah smailin Faaliyetleri .............................................................................................. 172

10.2. Safevi-Akkoyunlu likileri ........................................................................................... 173

SAFEV DEVLETNN YAPISI ............................................................................... 233

14.1. dare ve Tekilat ............................................................................................................ 239

1. AKKOYUNLULARIN ORTAYA IKII

Bu Blmde Neler reneceiz?

Akkoyunlularn Anadoluya Gelii

Akkoyunlularn Emirlik Dnemi

1.4.1. Tur Ali Bey (1300-1360)

Akkoyunlu Beyliinin Kuruluu

1.5.1 Kara Ylk Osman Bey (1402-1435)

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Akkoyunlular oluturan Trkmen oymaklar hangileridir?

Akkoyunlular ne zaman Anadoluya geldiler?

Akkoyunlularn Anadolu corafyasndaki siyasi faaliyetleri nelerdir?

Akkoyunlu Beylii ne zaman, kim tarafndan kurulmutur?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Akkoyunlularn Anadoluya Akkoyunlu

1.1. Akkoyunlularn Menesi

1.2. Akkoyunlu Oymaklar

1.3. Akkoyunlularn Anadoluya Gelii

1.4. Akkoyunlularn Emirlik Dnemi

1.4.2. Fahreddin Hac Kutlu Bey (1360-1389)

1.4.3. Ahmed Bey (1389-1403?)

1.5. Akkoyunlu Beyliinin Kuruluu

1.5.2. Ali Bey (1435-1438)

1.5.3. Hamza Bey (1438-1444)

1.5.4. Cihangir Mirza (1444-1453)

Akkoyunlu oymaklarnn Anadoluda bulunduklar corafyay inceleyiniz.

Akkoyunlularn hizmet ettikleri beyliklerin hkimiyet alanlarn inceleyiniz.

Akkoyunlularn beylik hline gelmesini oluturan sebepleri inceleyiniz.

Akkoyunlu Beyliini oluturan en gl oymaklar hangileridir?

Akkoyunlularn emirlik dnemi hangi olaydan sonra ortaya kmtr?

Akkoyunlularn beylik hline gelmesindeki faktrler nelerdir?

Bu Blmde Ne rendik zeti

Akkoyunlu oymaklar arasnda en etkin olan oymaklar aadakilerden hangi

Akkoyunlularn Anadolu corafyasndaki ilk yerleim yeri neresidir?

Tur Ali Bey

Kutlu Fahreddin Bey