Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Frat University Journal of Social Science

Cilt: 16, Say: 1 Sayfa: 395-418, ELAZI-2006

FATIM HALFES UBEYDULLAH EL-MEHD VE

DNEM
The First Caliph of Fatimids Ubeydullah al-Mahdi and His Period
Aydn ELK
Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz.
acelik1@firat edu.tr.
ZET
Fatmler Devletinin ilk halifesi Ubeydullah el-Mehd ocukluk ve genlik yllarn
Suriyenin Selemye ehrinde geirdi. artlarn olumsuz gelimesi zerine kendisine gvenilir bir
yer bulmak amacyla ailesi ile birlikte bu ehirden ayrlmak zorunda kald. Ama ii ok zordu.
nk Abbasler, onun tutuklanmas iin, am, Msr ve Trablusgarp gibi urayabilecei tm
ehirlerin valilerine haber gndermiti. Ubeydullahn ok zor ve etin yolculuu Uzak Maribin
bir ticaret ehri olan Sicilmsede son buldu. Oraya ulatktan sonra vali tarafndan tutukland. O
burada yl tutuklu olarak kald.
D Eb Abdullah, Alebler devletinin bakenti Rakkdeyi ele geirdikten sonra liderini,
yani Ubeydullah kurtarmak iin ordusuyla Sicilmseye doru yola kt ve onu kurtard. Daha
sonra Ubeydullah tahta oturdu ve bylece Fatmler devletinin ilk halifesi oldu. Yeni kurulan bir
devletin gerei olarak da devlet idaresiyle ilgili her eyi yeniden organize etti. Daha sonra
ordularn Kuzey Afrikann dousuna ve batsna gndermek suretiyle lkesinin snrlarn daha
da geniletti.
Anahtar Kelimeler: Fatmler, Ubeydullah el-Mehd, Marib, Karmatiler, Kutme.
ABSTRACT
The first caliph of Fatimids Ubaydullah al-Mahdi lived in the city of Salamya in Syria
during his cildhood and youth. He had to leave with his family from this city so that he can find a
secure pleace because of the increasing unfavorable circumstances in the region . He was in a very
difficult situation. n order to arrest him, Abbasids goverment had sent message to all governors of
countries like Damascus, Egypt and Tripoli where he could pass during his journey . The journey
of Ubeydullah which was very uncomfortable and difficult ended at Sicilmase, a trade city of the
far Magreb. When he arrived to Sicilmase, the governor of the city arrested him. Ubeydullah has
been in jail for three years.
After d Eb Abdallah took over the city of Rakkda, the capital of Aghlabid state, he
went towards Sicilmasa with his army to rescue his master, that means, Ubaydullah al-Mehdi and
did it. Afterward, Ubeydullah steated on the throne and became the first caliph of Fatimids State.
He also reorganized all necessary things about structure and administration of the new state. Than
he began to extend the borders with sending his army to the west and the east of North Africa.
Key Words: Fatimids,Ubaydullah al-Mahdi, Maghreb, Qarmatians, Ktame.

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

1. Ubeydullah el-Mehdnin Kuzey Afrikaya Gidii

ocukluu ve genlii hakknda ok az bilgi verilen Ubeydullahn tam eceresi
Eb Muhammed Abdullah b. el-Hseyn Ahmed b. Abdullah b. Muhammed b. smail b.
Cafer es-Sadk1 olup, H.259-260 / M.873-874 ylnda Hzistann Asker Mukrem
ehrinde dodu. Daha sonra babasyla birlikte nce Basraya ardndan da Suriyenin
Selemye ehrine g etti. Yedi yanda babasn kaybetti. Babasnn lmnden sonra
amcasnn himayesinde kald. Kendisinden birka ay byk olan hizmetisi Cafer ile
birlikte Selemyede byd ve delikanllk ana gelince amcas Eb Ali el-Hakmin
kzyla evlendi. Ksa bir zaman sonra da amcas vefat etti2.
el-Mehdnin zamannda Selemye ehrine Badattan Trk asll bir memlk vali
olarak atand. Balangta kendisine yakn ilgi ve alaka gsterdii valinin el-Mehd ile
aras baz jurnalclar tarafndan bozuldu. Verilen bilgiye gre, vali, ok zengin olduuna
dair ald bilgilerden dolay el-Mehdden daha fazla mal talebinde bulunmas zerine,
el-Mehd Badattaki dlerine haber vererek onun azledilmesi iin aba gstermelerini
istedi. Dlerin ikyetleri sonucunda da vali grevinden alnd3.
Ubeydullah el-Mehdnin imameti yklendii dnem, hilafet merkezi Badat ve
civarnda bulunan blgelerde, ok sayda ayaklanma ve isyanlarn patlak verdii bir
zamana tesadf etmektedir. Toplumu slah amacyla Karmatilerin kard bu isyanlarn
sosyal ve ekonomik nedenleri olmakla birlikte, siyasallaan bu ayaklanmalarn Selemye
ehrini kendilerine s edinen Fatm gizli imamlaryla da yakndan alakas bulunmaktadr.
Ancak asl hedefinden sapmaya balayan bu hareket zamanla ehirlerin ykld, kan
aktld, gasp ve soygunlarn yapld bir tedhi hareketine dnt4.
Suriyenin Selemye ehrinde konulanan smail b. Caferin ocuklarndan olan
1

Kaynaklarda Fatm halifelerinin nesebi hakknda farkl rivayetler sz konusudur. Bazlar nesebini Ali b.
Eb Talibe kadar ulatrrken, bazlar, Deysn ismindeki putperest birisine, dier bazlar ise Yahud
asll Haddad ismindeki bir ahsa ulatrmaktadrlar. Hatta neseplerini Ali b. Eb Talibe ulatranlarda
dahi farkl bir nesep zinciri kaydedildii grlmektedir. Geni bilgi iin bkz.,Takiyuddin Ahmed b. Ali elMakrz, ttizul-Hunef bi Ahbril-Eimmetil-Fatmiyyn el-Hulef (Thk. Cemluddin e-iyyl),
Kahire, 1948, C. I, s. 25-28, 34 vd., Abdullah b. Aybek ed-Devdr, ed-Drretl-Mudiyye f AhbridDevletil-Fatmiyye (Thk., S. el-Mneccid), Kahire, 1961, s. 4-7,17-19, Ebul-Hasan zzeddin Ali bnulEsr, slam Tarihi el-Kmil ft-Tarih Tercmesi (ev. Ahmet Araka) C. VIII, stanbul, 1991, s. 25-28,
el-Makrz, Kitbul-Mukaff el-Kebr (Thk. M. el-Yalv) Beyrut, 1987, s. 53-80, Hasan . Hasan,
Tarhud-Devletil-Fatmiyye, Msr, 1981, s. 67-79, Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, Beyrut, 1990, s.
38-41.
2
dris mmuddin el-Kure, el-Uynul-Ahbr f Fnnil-sr, (Thk. Mustafa Glib), Beyrut, 1984, s.
143-144, el-Makrz, ttiz, C. I, s. 29, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi (ngilizceye.ev. Michael
Bonner), Leiden, 1996, s. 60-61.
3
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 144.
4
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 50,57-60,

396

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

gizli imamlar, kendileri gibi gizli tutulan dlerini, davalarn yaymak zere, slam
corafyasnn her tarafna gnderdiler. Dlerin yapt propagandalar sonucunda ok
sayda taraftar edindiler. Ferdi hrriyet, eitlik ve mreffeh bir idare iin yaptklar ary
da Ali ve Fatma soyundan gelen ve yakn zamanda ortaya kmas beklenen imam (mam
Muntazar) adna yrtyorlard. Bu sayede, zellikle Basra Krfezi, Kufe, Irak ve Kuzey
Suriyede olmak zere Abbasi Devleti hkimiyeti altnda bulunan ok saydaki blgede
etkili oldular5.
smailiyyenin bir kolu olan Karmatilerin lideri Karmat lakapl Hamdan b. el-Eas,
Selemyedeki mezhep eitimini tamamladktan sonra Dl-Mutlak olarak Basra Krfezi
ve civarna gnderildi. Ksa zamanda blgedeki insanlar saflarna katt. Bahreyn lideri
Eb Said el-Cnnbnin de bu mezhebe katlmasyla topluluun gc daha da artt.
Hamdan Karmat bu dnemde Selemyede bulunan Ubeydullah el-Mehd ile iyi ilikiler
iinde davasn yrtyordu. Ancak Zikreveyh b.Mihreveyhin Karmatiler hareketine
katlmasyla, davann seyrinde ciddi deiiklikler meydana geldi. Ksa zamanda KuzeyBat Irak ve Suriye blgesinin sorumlu lideri oldu. Burada yanna ektii Uleyboullar,
Esedoullar, Kelboullar ve Rebaoullar gibi kabileler sayesinde binlerce askere sahip
oldu. ok byk taraftar kitlesine ulaan Zikreveyh, liderlii ele geirmek iin H.289 /
M. 901/902 ylnda Karmati lideri Hamdan ldrd. Ardndan da Selemyedeki imama
olan balln reddederek, Ubeydullah el-Mehdnin ldrlmesine ve davasnn
sndrlmesine karar verdi6.
Ardndan Karmatilerin bana olu Yahya geti. Onun dneminde bata Dmak
olmak zere, Suriyenin ok sayda ehri muhasara edilerek yamaland. Ubeydullah elMehdnin Zikreveyhin olu Yahyann isyan ve tedhi hareketlerini engelleme gayreti
fayda vermedi. Ayaklanmalar gasp, yama, ykm ve kan aktmak suretiyle hzla
yaylarak devam etti. Yahya, Maarretun-Numan ve Hama ehirlerini de yakp-yktktan
sonra Selemye ehrini sk muhasara altna ald. O, Ubeydullahn burada olduunu
zannediyordu. lk etapta ekinen halk ardndan, kendisinin sava iin deil, sadece
Ubeydullah el-Mehd ile grmek iin geldiini belirtmesi ve bu hususta emn vermesi
sonucunda, ehrin kaplarn ona atlar. Yahya, ehre girdikten sonra evcil hayvanlar da
dhil olmak zere canl namna hibir ey brakmad. Ardndan Ubeydullahn sarayna
geldi ve Fatm ailesine mensup olan herkesi saray meydannda toplad. Daha sonra
5

Bkz.,Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 61-62, M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, Kahire, 1994,
s. 18 vd.
6
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 66- 69,

397

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

erkek, kadn ve ocuklarn da bulunduu 83 kiinin tamamn kltan geirdi ve cesetleri

evde bulunan bir sarncn iine doldurdu7.
Karmat lideri Yahya, Ubeydullah el-Mehdye ulaamad. nk daha nce
burada grevli olan Trk asll vali gizlenen Ubeydullah el-Mehdnin yerini Badata
ulatrm ve haberi alan Badat idaresi onun tutuklanmas iin buraya birlik gndermiti.
Ancak posta gvercini vastasyla erken haber alan Ubeydullah onlar gelmeden nce
ehirden ayrlmt8. Farkl bir gre gre ise, Yahyann daha nceki ehirlerde
yaptklarnn haberini alan dler, Selemyeye gelerek, ksa zamanda Ubeydullahn daha
gvenilir bir yere g etmesi gerektiini ona tenbih etmi, bunun zerine Ubeydullah elMehd Karmat ordusu ehre girmeden nce Selemyeden ayrlmt9.
Ei mm Habbe, ocuklar, olu ve ayn zamanda veliahd Kim Biemrillah,
hizmetileri D Feyrz ve yaveri Cafer el-Hcib ile birlikte yola ktlar10. Cafer elHcibin bu yolculuu konu edindii Sre adl eserinde yle anlatmaktadr:
O (Ubeydullah) deerli mcevherat ve eyalarndan tayabilecei hafif mallar
yanna ald. Tayamayaca mallar iin ise hurma aalarnn glgesi altnda bulunan
gletin yanndaki evinin ortasnda bulunan salona bir kuyu kazd ve kimsenin
anlayamayaca ekilde eyalar bu kuyuya yerletirdi(Buradan hareketle Hamaya)
Hamadan sonra da Hamaya bat ynnden 25 mil uzaklktaki Sulhab kyne gitti.
Burada Arap asll, atlar terbiye eden taraftarlarndan birisine iki gn misafir oldu
11
.
Ubeydullah bu kk kyde kendisine yolculukta gerekli olan atlar aldktan sonra
Dmaka doru yol ald. Geceleri yolculuk, gndzleri ise istirahat ediyordu. Dmakn
varolarndan birinde dinlendi. Posta gvercini vastasyla Dmak valisine yakalanmas
iin ulak geldii haberini alan el-Mehd, hi oyalanmadan Havrn, Ammn ve
Nablustan sonra er-Remle ehrine geldi. Bu ehirde nemli bir nfuza sahip olan EblKevser ismindeki dsine bir gn misafir oldu. Dlerin dnda kimseyle grtrmeyen
Ebl-Kevser, Abbas tehlikesine kar yollarn durumunu tetkik ettikten sonra elMehdnin Msra doru gitmesine izin verdi12.
7

el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 146-147, Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 71, Arif Tamir, Trhulsmailiyye, London-Cyprus, 1991, C.I, s. 155.
8
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 73.
9
Bkz., Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 73.
10
Kd Numan, Risletu ftithid-Dave, (Thk. V. Kd), Beyrut, 1970, s. 149, el-Kure, el-UynulAhbr, s. 146-148.
11
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 76.
12
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 148-149, Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 77,

398

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

Son derece etin artlarda ve uzun srecek olan yolculuunun ilk admlarn
atarken ok dikkatli olmak zorunda idi. Zira bir yandan Abbasler dier yandan da
Karmatler onun kellesine talip idiler. Yaknlarna Yemene gideceini syleyen el-Mehd
oradaki ilerin pek yolunda gitmemesi veya srekli irtibat halinde olduu frikiyyedeki
gvenilir dsi Ebu Abdullah e-inin kendisini davet etmesi zerine, Maribe doru
yol almaya balad13.
Dier yandan Ubeydullah el-Mehdyi yerinde bulamayan Yahya, ona ulamak iin
kardei el-Hseyne mektup yazarak el-Mehd ile grp, ordunun liderliini kendisine
devretmek istediini bildirdi. Bunun zerine er-Remleye giden el-Hseyn, el-Mehdye
Yahyann mektubunu iletti. el-Mehd Selemyede olanlardan haberi yokmu gibi
davranarak, kendisiyle be gn sonra grebileceine dair randevu verdi. Bunun bir
tuzak olduunu anlayan el-Mehd, ranl tccar klna brnerek, Gazzeyi geti ve l
yolundan Msra gitti. Mektubun cevabn alan Eb me lakapl Yahya b. Zikreveyh ise
durumun farkna vararak, er-Remleye silahl bir birlik gnderdi. Fakat el-Mehdnin
izine rastlayamad14.
Msrda doudan gelen bir tccar olarak iyi karlanan el-Mehd, Abbas valisi
tarafndan ekli halk arasnda ilan edildii iin yakalanma korkusuyla ok da rahat
hareket edemiyordu. Burada smailiyye davasn yaymakta olan gzide dlerinden Eb
Ali tarafndan karland. Ancak d, el-Mehdnin kendi yannda kalmasnn sakncal
olaca dncesiyle onu gvendii dostlarndan bn Ayya denen birinin yannda
ikamet ettirdi15.
Youn takibat altnda bulunan el-Mehd, nce Abbas komutan Muhammed b.
Sleyman tarafndan yakaland. Ardndan aranan kii olmadn belirterek el-Mehdyi
serbest brakt. Ancak daha sonra Badata dnen Muhammed b. Sleyman, el-Mehdyi
rvet karlnda serbest brakmak suundan, Halife el-Mktef tarafndan ldrld16.
Cafer, Sre isimli eserinde yolculuun devamn yle anlatmaktadr:
Veliahd el-Kim Biemrillah, Ubeydullah el-Mehd ile birlikte Maribe giderken,
Maribul-Edn(Libya)daki bir lde iken o gnde scaklk ok artt. el-Kim Biemrillah
scakln hararetinden dolay daha fazla ilerleyemedi. Etrafna baknd ve baz aalar
13

Kd Numan, ftith, s. 150, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 148, Arif Tamir, Ubeydullah el- Mehd, s.
74-75, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, Delhi, 1987, s. 61,
14
Arif Tamir, Ubeydullah el- Mehd, s. 77-79.
15
Kd Numan, ftith, s. 150, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 150, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi,
s. 89.
16
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 80, Hasan . Hasan, Tarhud-Devletil-Fatmiyye, s. 53.

399

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

grdUbeydullah el-Mehdden gidip o aalarn altnda glgelenip biraz dinlenmek

iin izin istedi. el-Mehd ona acd ve izin verdi. Diledii yere gittiinde kk bir havuza
akan clz bir suyla sulanan baz sebzelerin bulunduu yere gitti. Orada orta yal bir
bahvan vard. el-Kim havuzun etrafnda oturdu ve serinlemek iin ayaklarn suyun
iine koydu17
Msrda kald esnada Ubeydullah el-Mehd ve dsi Eb Alinin balarna gelen
bir olayla ilgili olarak Msr tarihisi el-Musabbh, dnin torunlarndan olan birisinin
azndan u olay nakletmektedir:
el-Mehd Msrdaki el-Atk camisinde sabah namazn kld Beraberinde Eb
Ali de vard. Cami kapsndan karken adamn biri el-Mehdnin koluna vurarak ona
yle dedi: Ben on bin dinar kazandmel-Mehd ona: Bu nasl oldu? Adam da:
nk sen aranan adamsn dedi. Bunun zerine el-Mehd nce gld ardndan da
eliyle adamn omzuna vurarak onu caminin ortasna doru gtrd ve ona: Sana Allah
adna kesin olarak u sz veriyorumki; eer bu bilgiyi, arayan adamla aranda
brakrsan, benden ve bu arkadamdan olmak zere sana be bin dinar veririz... Sonra
adamn elinden tutarak insanlarn topland bir halkann iine bir taraftan girdirdi,
dier taraftan yalnz bana hzlca kt. Ondan sonra onunla karlamadlar.18
Msrdan ayrldktan sonra Barkaya oradan da tccarlarn kulland l ve
vahalarn bulunduu yola girdi. Bu yolculuunda bir yandan ar scaklarla, dier
yandan da hrszlarla19 uramak zorunda kald. Yolunu evirenlere mal ve hediyeler
vermek suretiyle Trablusgarpa kadar gitti. Burada yannda olanlarn kendisinden
ayrlmasndan dolay Trablusgarbllar onu tccr sandlar. Ubeydullah el-Mehd, burada
iken nc olarak Ebul-Abbas Kayrevna gnderdi. Burada tutuklanan Ebl-Abbs,
sorgulamasnda el-Mehd ile ilgili herhangi bir itirafta bulunmad20.
Abbaslar tarafndan Aleblere hakknda tutuklanma emri bulunan el-Mehd,
burann emrine verdii hediyelerden dolay veya ehir valisinin tam anlamyla onu
tanyamadndan, tccar klndaki bu adamn ehirden ayrlmasna izin verdi. Henz
17

Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 81-82.

el-Makrz, el-Mukaff, s. 82-83, Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 84-85.
19
alnan eyalar arasnda en deerlileri olarak mmet ile ilgili olan kitaplar olduu belirtilmektedir.
Nitekim, el-Kim Biemrillah Msra gerekletirdii ilk seferinde bu kitaplar yeniden ele geirdii iin
ok sevinen babas el-Mehd kendisine yle dedi: Bu sava srf bu kitaplar ele geirmek iin dahi
yaplsayd, yine de byk bir fetih saylrd. Bkz., Kd Numan, ftith, s. 151, Makrz, ttiz, C. I, s.
83, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi,s. 91.
20
Kd Numan, ftith, s. 151, Yahya b. Sad el-Antk, Trh (Ed. L. Cheikho, B.C.C. De Vaux et H.
Zayyat), L. Durbeco, 1954, s. 106, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 37, el-Makrz, ttiz, C. I, s. 83,
el-Makrz, el-Mukaff, s. 85.
18

400

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

nedeni pek bilinmeyen bir sebepten dolay, el-Mehd D Eb Abdullahn bulunduu

Orta Maribe gitmek yerine, Uzak Marib yoluna sapt. Bu maceral yolculukta,
arananlar, nce Kstliyye ardndan da Tevzer ehrine uradlar. Grup sonunda Sicilmse
ehrine ulat21. el-Mehd burada ikamet etmek iin gzel bir ev kiralad. D el-drsnin
belirttiine gre, ilk zamanlar ehrin valisiyle olan hediyeleme sayesinde zengin bir
tccar gibi davranan el-Mehd burada rahat bir hayat srd. Ancak daha sonra valinin
kardei tarafndan tehlikeli biri olarak ikazda bulunulmas sonucunda veya Aleb
emrinden gelen bir mektuptan dolay, el-Mehd vali tarafndan sorguland ve H. 296 / M.
904/905 ylnda burann valisi el-Yesa b. Midrr tarafndan olu ve kendisi ayr ayr
yerlerde olmak zere ev hapsinde tutuldular22. Dier yandan valinin Meryem ismindeki
halasnn evinde sk gzetim altnda tutulan el-Mehd, ona verdii mal ve hediyeler
sayesinde kendisi ve ailesinin can gvenliini korudu. Zira Meryemin vali olan yeeni
zerinde nemli etkisi vard. Nitekim el-Mehd esaretten kurtulduktan sonra hilafeti
boyunca, bu bayann korunmasn, gzetilmesini, malna herhangi bir zarar
getirilmemesini ve kendisine ocuklarna ikramda bulunulmasn emretti.23
Ubeydullah el-Mehd Sicilmsede tutuklu iken Orta Maribde Aleblere kar
asker mcadelelerini srdren D Eb Abdullah e-i ise Alebler devletinin
merkezine doru fersh fersh ilerliyor ve bu baarlarn da el-Mehdye iletiyordu24.
Nitekim Hicr 296 Recep ay balarnda / M. 26 Mart 909da Eb Abdullah Alebilerin
merkezi Rakkdeyi ele geirdi25.
D Eb Abdullah, Rakkdeyi ele geirdikten ay sonra yerine Eb Zk ve
kardei Ebl-Abbs Rakkdeye vekil brakt ve halkn erafn da yanna almak
suretiyle byk bir orduyla, lideri Ubeydullah kurtarmak zere Sicilmseye doru yola
kt. Byk orduyu gren kabileler, bata Zenteliler olmak zere, Eb Abdullahn
urad yerlerde itaatlerini bildirdiler. Rstemlerin merkezi Taherte giren d sadece
21

Kd Numan, ftith, s. 152-153, el-Antk, Trh, s. 106, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 37, elMakrz, ttiz, C. I, s. 83, 84, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, s. 62, Heinz
Halm, The Empire of the Mahdi, s. 93.
22
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 152-153,156, Ayrca bkz., el-Makrz, ttiz, C. I, s. 33, 84, el-Makrz,
el-Mukaff, s. 85, ed-Devdr, ed-Drretl-Mudiyye, s. 21, Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 86, De
Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, s. 62-63, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi ,
s. 129.
23
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, s. 125.
24
el-Makriznin verdii bilgiye gre, Eb Abdullahn haber vermek zere bir mektupla gnderdii adam,
tutuklu olan el-Mehdye, et satan bir kasap klnda kendisiyle grt. Makrz, ttiz, C. I, s. 85.
25
el-Makriz, el-Mukaff, s. 31, D Eb Abdullah e-inin Alebilere kar yrtt mcadeleler
konusunda daha fazla bilgi iin bkz., Aydn elik, Fatmler Devletinin Kuruluu F.. Sosyal Bilimler
Ens. Dergisi, C. 15, Say, 2, s. 433-453.

401

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

burann sahibini ldrd ve bylece savasz olarak Rstemler Devletini de itaati altna
alm oldu. Ardndan da Austos 26 Agustos 909 ylnda Sicilmse nlerine ulat26.
Eb Abdullah, atma kmadan liderini oradan almak istedii iin nce Sicilmse
valisi el-Yesa b. Midrra iinde, savamak istemediini sadece kendisi iin deerli olan
bir iini grmesini talep eden mektubunu bir eli ile gnderdi. Ancak vali, onun
gnderdii elinin elindeki mektubu frlattktan sonra eliyi ldrd. Bu sert karlk
zerine Eb Abdullah ehre zorla girdi. Eb Abdullahn askerleri geceleyin ehri ele
geirdiinde, el-Yesa b. Midrr ehri terk etmiti. D, ehre girdikten sonra el-Mehd ve
olunun tutuklu kald yere doru gitti. Duygusal ierikli bulumadan sonra Eb
Abdullah buluma haberini Kayrevna iletti. Haberin Kayrevnda duyulmas byk bir
cokuyla kutland. Eb Abdullah sevincinden alayarak yanndaki dlere: te bu kii,
benim ve sizlerin mevlsdr. lerinizin sahibi, zamann imamdr. Size mjdelediim,
beklenen Mehddir. phesiz ki Allah vdettii gibi onu ortaya kard dedi27. elMehd, D Eb Abdullahn kendisi iin kurduu adrda tebrikleri 50er 100er ve
500erlik gruplar halinde, kl kuanm ve kendisi iin getirilen markal ve ssl
giysilerle, tam bir halife konumunda kabul etti28. Burada 40 gn kaldktan sonra
frikiyyeye gitmek zere yola koyulan el-Mehd, kcna urad. Artk sfat EmirulMminin olan el-Mehdye, burada, dler ve meyih denen mezhebin ileri gelenleri
tarafndan korunmu olan mallar teslim edildi. Kayrevana gelecei haber verilen elMehd iin bu ehirde hazrlklar balad. Byk bir tren ve karlama eliinde,
Ubeydullah el-Mehd, 20 Rebiul-Ahr 297 / 6 Ocak 910 ylnda Fatmlerin ilk halifesi
sfatyla 35 yanda Rakkdedeki saraya yerleti29.
2. Ubeydullah el-Mehdnin Halifelii
Ubeydullah el-Mehd, Kayrevanda itaatlerini arz etmek zere gelen ehrin ileri
26

Bkz.,Kd Numan, ftith, s. 235-241, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 44, bn zr el-Merrku,
Kitbul-Beynil-Murib f Ahbril-Endels vel-Marib (Ner ve thk. Levi Provencal-G.S. Colin),
Leiden 1948, C. I, s. 152-153, Uynul-Ahbr, s. 156, el-Markiz, ttiz, C. I, s. 89, De Lacy O'leary, A
Short History of the Fatimid Khalifate, s. 67.
27
Kd Numan, ftith, s. 244-245, bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 153, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s.
159-160, el-Makrz, el-Mukaff, s. 32.
28
Bkz., el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 160-162, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate,
s. 68, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s.140.
29
Kd Numan, ftith, s. 246-248, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 167-170, el-Antk, Trh, s. 108,
bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 45, el-Makriz, ttiz, C. I, s. 90-91, el-Makrz, el-Mukaff s. 32-33,
Ferht ed-Dirv (Arp. ev., H. es-Shil), el-Hilfetl-Fatmiyye bil-Marib, Beyrut, 1994, s. 181,
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 146, Michael Brett, The Rise of the Fatimids, Leiden, 2001, s.
105-106.

402

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

gelenlerini, ordu mensuplarn, kabile bakanlarn, airleri, din limlerini d Eb

Abdullah e-inin eliinde heyetler halinde kabul ettikten sonra,30 ilk Cuma hutbesi
iin bir genelge yaynlayan el-Mehd, tm ehirlerin camilerinin hutbelerinde namazdan
sonra Hz. Muhammedin anlmasnn ardndan, Ali b. Eb Tlib ve onlarn zrriyetinden
gelenlere dualar yaplmasn emretti31.
Devletin idaresini, daha dorusu atalarnn ve kendisinin hakk olarak bekledii
halifelik grevinin gereklerini yerine getirmek zere, icraatlara balad. Komutanlar,
valileri, kadlar atad. Divanlar tanzim etti. Mezlim (st dzey yarg)e kendisi bizzat
bakt. Kendi adna sikke bastrd. lkenin huzur ve gvenliini salamak iin hzl bir
faaliyet iine girdi. O, tm bunlar tecrbeli dsi Ebu Abdullahn destei ile yapyordu.
Devlet idaresinde grev alan memurlarn arlkl olarak Berber Kutame kabilesi
mensuplarndan tercih etmekle birlikte, Alebler Devletinden geriye kalan Arap
memurlar da istihdam etmekten kanmad ve onlardan bazlarn asker ve sivil
kurumlarda grevlendirdi. Sudanllar ve Rumlardan kleler edindi32.
Ubeydullah el-Mehdnin halifeliinin birinci ylnn sonlarna doru henz yeni
kurulan Fatmler Devletinde nemli olaylarn kmasna neden olan bir gelime ortaya
kt. Bu gelime, el-Mehdye kar gerekletirilmek istenen bir komplo hareketidir. Bu
hareketin ortaya kmasnn nemli nedenleri arasnda; el-Mehdnin idareyi ele
geirmesiyle birlikte, D Eb Abdullah e-i, kardei Ebl-Abbas ve Kutamenin ileri
gelenlerinin devlet idaresinde kaybettikleri yetkileri yeniden ele geirmek veya elMehdnin - daha nce belirtildii zere - kcnda mezhep mensuplar tarafndan verilen
vergilerle toplanan mallara el koymasndan dolay uradklar madd kayplar, gibi
hususlar yer almaktadr33. Ancak Dnin kardei Ebl-Abbasn kendisine syledii,
Sen bir ynetim elde ettin, ancak seni bu ynetimden uzaklatran birisi geldi, kendi
hkimiyetini kurdu, ona den grev seni bundan uzak tutmamas ve hakkn korumas
idi ifadesinden iin siys ynnn daha ar bast anlalmaktadr34.
D Eb Abdullah e-i, el-Mehdyi Sicilmseden almaya giderken Rakkdeye
30

Arif Tamir, Ubeydullah el- Mehd, s. 131.

Kd Numan, ftith, s. 249, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 170, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi,
s. 147.
32
Kd Numan, ftith, s. 256-257, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 174, 176-177, el-Antk, Trh, s. 108,
bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 46, el-Markiz, ttiz, C. I, s. 92-93, Arif Tamir, Ubeydullah elMehd, s. 132.
33
bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 47, el-Makrz, el-Mukaff,s. 38, Ferht ed-Dirv, el-HilfetlFatmiyye, s. 184-185
34
bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 47.

31

403

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

vekil olarak kardei Ebul-Abbas ve Eb Zk isimli ahs brakmt. Bunlar bu zaman

zarfnda devletin imknlarndan uzun sre yararlanm ve el-Mehdnin tahta oturmasyla
da madd ve manev imknlarn bir ksmndan mahrum kalmlard. Bu yzden, bu
ahslar -zellikle Ebl-Abbas- byle bir oluumda kkrtc rol oynayarak, etrafndaki
st dzey baz insanlarn el-Mehdden nefret etmesine ve hatta hesap sormasna neden
oldular35. Nitekim Kutameli eyhul-Meyih el-Erbb olarak bilinen Harun b. Yunus,
bu tepkisini Halife el-Mehdye kar u cmleyle dile getirdi: Biz senin Mehd
olduundan kukuluyuz. Sylediin gibi eer Mehd isen o zaman bize bir mucize gtser
dedi. Buna ok sinirlenen el-Mehd onun ldrlmesini emretti. Bunun zerine bu ekilde
muhalefet edenler, kendilerini risk altnda hissetmeye ve korkmaya baladlar36.
D Ebu Abdullah Marib seferi esnasnda, Tenes ehrinde iken, Kutame ileri
gelenleriyle birlikte yapt grmelerde, el-Mehdnin imamlnn shhati hakknda
pheler ortaya atmak suretiyle el-Mehdyi ortadan kaldrmann hesaplarn yaptlar ve
bu konuda antlatlar. Ancak, el-Mehd onlarn kt maksatlarn aralarnda bulunan
Arbe b. Yusuf vastasyla rendi., nk o, bu ve benzeri durumlar iin istihbarat
birimi olan Dvnul-Kef i kurmu, bakanlna da Eb Cafer el-Baddyi
getirmiti. el-Baddyi Endlse gnderdikten sonra da yerine bakan yardmcs
mrn b. Eb Halidi atad. Anlalan el-Mehd bu tekilt sayesinde aleyhinde dzenlenen
bu ve benzeri toplantlardan haberdar oluyordu37.
Daha sonra Eb Zknin evinde tebdil-i kyafet ile toplantlarna devam eden bu
ahslarn elebalarn tespit eden el-Mehd, herhangi bir karkla meydan vermeden bu
iin ban ekenlerden Eb Zkyi Trablusa gnderdi. Bu ehrin valisi Eb Zknin
amcas Eb Yusuf idi. el-Mehd, ardndan onun ldrlmesine dair olan mektubunu
valiye gnderdi ve bylece onu ortadan kaldrd. Eb Zknin ldrlme haberi posta
gvercini sayesinde ksa zamanda Rakkdeye bildirildi38. Ayn akibet D Eb Abdullah
35

Kd Numan, ftith, s. 260, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 181-182, el-Antk, Trh, s. 108, elMakrz, ttiz, C. I, s. 94-95, el-Makrz, el-Mukaff, s. 33, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s.
185
36
Kd Numan, ftith, s. 261-263, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 48, el-Makrz, el-Mukaff, s. 86,
De Lacy O'leary, A Short History of theFatimid Khalifate, s. 71, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s.
165, Michael Brett, The Rise of the Fatimids, s. 109.
37
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 161-162, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 185-186, Heinz
Halm, The Empire of the Mahdi, s. 164.
38
Kd Numan, ftith, s. 264-266, bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 164, el-Kure, el-Uynul-Ahbr,
s. 184, 186, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 49, el-Makrz, ttiz, C. I, s. 96, Ferht ed-Dirv, elHilfetl-Fatmiyye, s. 190, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, s. 71, Heinz
Halm, The Empire of the Mahdi, s. 167-168, Michael Brett, The Rise of The Fatimids, s. 109.

404

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

ve kardei Ebl-Abbasn da bana geldi. yle ki; detleri olduu zere her ikisi de
halife Ubeydullahn yanna gitmek iin saraya girmek zere geldiklerinde, her ikisi de
halifenin iki adam tarafndan ldrldler. Ardndan halifenin emriyle defnedildiler.
Halife, Ebul-Abbas lanetlerken Eb Abdullaha Allahtan rahmet diledi. Bylece D
Eb Abdullah da Eb Mslim el-Horasn ile ayn kaderi paylat. Komploya itirak eden
dier baz ahslar ldrlrken, posta tekilat bakan bnul-Kadm ve muhtesib
Muhammed b. Eb Said ve dier kiiyi ise idam ettirdi39.
D Eb Abdullahn ldrlmesi Kayrevn halknn can gvenliinden endie
duymalarna sebep oldu. Kasrul-Kadm sarayndaki Aleblerin el-Mehdden
korkmalarna neden oldu. Bu tela ksa srede isyana dnt. Silahlarn ve atlarn alan
Alebler, saray meydanna girdiler. Bunlara kar kan Kutameliler onlardan bir grubu
ldrd. Daha sonra el-Mehdnin emriyle Kutameliler geri dndler fakat Alebler
silahlarn brakmadlar. ehrin dnda gnlerce bu ekilde kalan isyanclar daha sonra
evlerine geri dndler. Ancak bu muhalefetlerinden dolay el-Mehd bu isyana katlanlar
belli aralkta grup grup yakalayarak bir ksmn idam etti, bir ksmn takibata uratp
eitli ehirlerde ldrtt, dier bir ksmn da hapse mahkm etti40.
Bu olayn zerinden fazla bir zaman gemeden, Kutmeliler ile Kayrevnllar
arsndaki gizli dmanlk yeniden ortaya kt. 912 baharnda Kayrevnda kan iddetli
olaylarda, Alebler bu ehirde yaayan Kutamelilerden 700den fazla kiiyi ldrdler41.
Ardndan Kayrevnllar, Kad el-Merverrz bakanlndaki bir heyetle el-Mehdye
gelip zrlerini dile getirdiler. Bu zr cezann sadece gecikmesine katkda bulundu.
Fakat gecikmeli de olsa olaya karanlar el-Mehd tarafndan cezalandrldlar. Bu
cezalarn ardndan Kayrevn ve Rakkdede huzur ve gvenlik saland42.
3. Ubeydullah el-Mehdi Dnemi Olaylar
3.1. Kutme Blgesi
Komplonun baarsz olmasyla D Eb Abdullah ve bu kabileden baz kiilerin
ldrlmesi el-Mehdye kar bir tepkinin olumasna neden oldu. Kayrevndaki
39

Kd Numan, ftith, s. 266-267, bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 164, el-Kure, el-Uynul-Ahbr,

s. 187-188, el-Makrz, el-Mukaff, s. 38, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 190-191, Heinz
Halm, The Empire of the Mahdi, s. 168.
40
Kd Numan, ftith, s. 270-271, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 188-189, el-Antk, Trh, s. 109, Ferht
ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s.191-192.
41
Kd Numan, ftith, s. 271, el-Makrz, ttiz, C. I, s. 96.
42
Kd Numan, ftith, s. 272, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 189, Ferht ed-Dirv, el-HilfetlFatmiyye, s. 193-194.

405

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

ayaklanmann akabinde bu kabileden olan ok sayda insan kendi blgelerine geri

ekildiler. Kzgnlklar ksa sre sonra ayaklanmaya dnt. Ardndan Evreiyye
kabilesinden el-Mvetent43 Oullarndan gen bir delikanly, beklenen Mehd olarak ilan
ederek yle dediler: Eb Abdullah diridir, o lmedi. Sonra da Mle ehrine saldrarak
buray ele geirdiler. el-Mehd bunlara kar Bints b. Hasan el-Melsyi ve Kutme
reisleriyle birlikte emrine verdii byk bir orduyla yola kard. el-Mvetent ile
karlaan ordu yenilince, bu yenilgi el-Mehdnin daha ciddi karlk vermesine neden
oldu. Bu kez, 22 yandaki Veliaht el-Kim Biemrillah 912 yl Mays aynda Mehd
olarak iddia edilen kiiyi ldrmek zere grevlendirdi. Orduyu iki komutann emrine
veren el-Mehd el-Kim Biemrillah da onlarn arkasndan blgeye gnderdi. Kostanne
ve Mle ehirlerini ele geiren el-Kim, ardndan Mehdlik iddiasnda bulunan bu kiinin
taraftarlarn malup ederek onu kamaya mecbur etti. Sonra kcnda karargh kurdu. elKimin arkasndan gnderdii birlik el-Mvetenti yaknlaryla birlikte yakalad.
Grevini baaryla tamamlayan el-Kim, H. 300 / M. 912 yl Sonbaharnda Rakkdeye
geri dnd. Daha sonra da el-Mvetent ve arkadalar Kayrevn ehri sokaklarnda deve
zerinde dolatrldktan sonra ldrldler44.
3.2. Trablus syan
lkenin batsndaki Zente kabilesi gibi dousundaki Trablus ehrinde de elHavvre kabilesi kargaa karyordu. el-Mehdnin tahta oturmasnn ilk ylnda Havvre
kabileleri, baz Zente ve Lumye unsurlarnn da desteiyle Hrun el-Havvr
bakanlnda ayaklandlar. Burann valisi Maknn b. Dubre el-Eccn idi. el-Mehd
buraya gnderdii byk ordu ile hem bu blgedeki kabileleri itaat altna almak hem de
kendisine kar iyi eyler dnmeyen valiyi uzaklatrmak istedi. H. 299-300 / M. 912
yl sonbaharnda Fatm idaresine kar ayaklanan Havvre kabilesi, vali Maknn ve i
Kads Eflh b. Harunu kovdular. Kutme kabilesinden ok sayda kiiyi ldrdkten
sonra balarna amil olarak, Ahmed b. Nasr ve Muhammed b. el-Kure ismindeki Arap
kkenli kiileri setiler45.
43

Bu kelimenin farkl yazllar bulunmaktadr. Mvent, el-Mvet, el-Mrt, el-Mvetn, eklinde

gemektedir. Bkz., Kd Numan, ftith, s. 273, el-Antk, Yahya b. Sad, Trh s. 109, el-Kure, elUynul-Ahbr, s. 190 dipnot no: 67.
44
Kd Numan, ftith, s. 273, bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 166-167, el-Uynul-Ahbr, s. 190-191,
bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 50, el-Makrz, ttiz, C. I, s. 96, Ferht ed-Dirv, el-HilfetlFatmiyye, s. 195-196, M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, Kahire, 1994, C. I, s. 25-26, Michael
Brett, The Rise of the Fatimids, s. 110.
45
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 168, 169, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 196-197,
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi,s. 174-175.

406

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

H. 304 / M. 916 yl Aralk ay balarnda Fatm ordusu harekete geti. Dier

yandan denizden de 15 gemiden oluan kk bir filo bu sefere destek amacyla denize
ald. Havvreye bal kabilelerin deniz yoluyla gda destei vermesinden dolay
kuatma alt ay kadar uzun bir sreyi ald. Fatm filosunun isyanclar tarafndan
yaklmas ve iindekilerin ldrlmesinden sonra el-Kim Biemrillh Havvre
kabilelerini karadan hezimete uratarak onlarn yiyecek desteini kesti. Destein
kesilmesi sonucunda emn dilediler46. Kendilerini af eden el-Kim sorumlu olanlar
ldrp, mallarna el koydu. ehir halkna emn vermesine ramen, yaplan asker seferin
masraflar karl olmak zere onlar 400.000 dinar demekle ykml tuttu. Daha
sonra el-Kim buraya Eb Mdeyn b. Kinve el-Lehsy atayarak Rakkdeye dnd47.
3.3. Orta Marib
el-Mehd hilfet makamna getikten sonra Zente kabilesi isyan ederek Fatm
valisi Devs b. Sultn valisi olduu Tahert ehrini kuattlar. Ancak eyhul-Meyih
Harun b. Yunusun hamlesiyle Zenteliler yenildiler ve bu kabilenin Tahert ehri
kuatmas kalkt H. 298 / M. 910. Ayn yl el-Mehd bu blgede bulunan Berber
kabilelerini tam itaat altna almak iin D Eb Abdullah komutanlnda byk bir
orduyu blgeye sevk etti. Bu kabilelerle yapt savalar sonucunda blgede bulunan
nemli kale ve ehirleri itaat altna ald. Ardndan Taherte dnen Eb Abdullah, H. 298299 / M. 910 yl Eyll ay ortalarnda blgeyi tamamen itaat altna aldktan sonra
Rakkdeye geri dnd48.
Dnin ldrlmesinden yaklak bir ay sonra Zenateliler Tahertte yeniden
ayaklandlar. Fatm valisini zor durumda braktlar. el-Mehdnin zerlerine sevk ettii
kalabalk ordu, Zenatelileri ar bir yenilgiye uratarak ehri tekrar itaat altna ald.
Rakkdeye arlan Tahert valisi Devs ise burada idam edildi. Onun yerine Mesle b.
Habs b. Menzil Behll atand49.
3.4. Uzak Marib
Orta Maribin merkez ehri Tahert, batya doru ilerleyen Fatm kuvvetleri iin
bir hareket noktas idi. Msra dzenlenen ilk seferin baarszlkla sonulanmasndan
sonra el-Mehd, Tahert valisi Mesleyi Uzak Maribe doru asker hamle yapmak zere
46

Kd Numan, ftith, s. 274, bn zr, C. I, s. 169.

el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 192, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 197, Heinz Halm, The
Empire of the Mahdi,s. 175.
48
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 178-179, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 194-195.
49
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 195.
47

407

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

grevlendirdi. Mesle H. 307 / M. 917 yl Haziran aynda Sinhcelilerin merkezi

Nekru ele geirdi ve burann reisi olan Said b. Salihi ldrd. Alt ay ehirde kalan
Mesle buraya Zell adnda birisini atayarak,
Taherte geri dnd. Buradaki
Salihoullar kaarak Endlse sndlar. Daha sonra Salih b. Said b. Salih geri dnp
buray tekrar ele geirdi ve Zelulu ldrd. Salih bu baarsn Endls Emev halifesi
III. Nasra haber verince Nasr, kendisine silah ve eitli hediyelerle birlikte bayrak ve
davul da gnderdi50. Bylece buras Endlse baland. Bu durumu haber alan Mesle,
H. 308 / M. 921 ylnda yeniden Nekra saldrarak ehri geri ald. Ardndan Fasa
saldrarak drsiler Devletinin banda bulunan IV. Yahyay ehirden kararak yerine
Yahyann amcas olu Musa b. Ebl-Afiyeyi atad. Fastan sonra Sicilmseye hareket
eden Mesle burann reisi Ahmed b. Midrar ldrd ve yerine ayn aileden gvendii
bir kii olan el-Mutezz b. Muhammed b. Midrar atad51.
Ancak Fatmlerin Uzak Magribdeki bu baarlar srekli olmad. nk, Endls
Emevilerinin kkrtmalar sonucunda Zenteliler Fatm idaresine kar ayaklandlar.
Dolaysyla Mesle yeniden isyanclara kar ataa geti. Yaplan savata Mesle
yenilince, Zenteliler, ertesi yl Taherte saldrdlar. Bunun zerine el-Mehd buraya
doru byk bir ordu sevk etmek zorunda kald ve H. 315 / M: 927 ylnda olu elKimi byk bir orduyla el-Mehdiyyeden yola kartt. Yolu zerinde bulunan baz
ehirlere uradktan sonra Tahertteki askerleriyle bulutu. Daha sonra batya doru yol
alan el-Kim blgede bulunan baz kabilelerin itaatini kabul ettikten sonra itaatlerini arz
etmeyen Matmtelileri hezimete uratt. Blgenin nemli kale ve ehirlerini kendisine
balarken kardeinin veliaht olabilme korkusundan dolay el-Mehdiyyeye geri dnd52.
H. 314 / M. 926 ylnda el-Huccm olarak tannan drsler emrlerinden el-Hasan
b. Muhammed b. Kasm, Fas ehrinde bulunan Fatm valisi Musa b. Ebl-Afiyeye
kar yapt saldrda galip gelerek ehri ele geirdi. Bir yl sonra Uzak Maribe
dorudan mdahalede bulunan Endls hkimi III. Abdurrahman batda Mle ehri ve
yaknnda bulunan baz kaleleri ele geirdi. H. 316 / M. 928de yeniden saldrya geen
Musa ehri ele geirerek el-Huccm ve yaknlarn ldrd ve Uzak Magribin kuzey
blgelerini ele geirdi. Abdurrahmann Endlste halifeliini ilan etmesi ve ardndan
nemli bir liman ehri olan Sebteyi 931 ylnda53 idaresine katmasyla Musa b. Ebl50

bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 175, 179, 180, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 221-222.

bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 185, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 222, Heinz Halm,
The Empire of the Mahdi, s. 267.
52
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 191-193, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 222-225.
53
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 200-201.
51

408

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

Afiye Fatmlerle olan ban keserek, Endls Emev halifesi Abdurrahman en-Nasrn
emrine girdi. el-Mehd buray yeniden ele geirmek iin bu kez Meslenin kardeinin
olu Humeyd b. Yeselin Musaya kar sefere kmasn emretti. 932 ylnda yaplan
sava sonucunda Musa yenildi. Bylece Fas ehri yeniden Fatmler devletinin
egemenliine girdi. Ancak Fatmlerin Uzak Maribi asker kuvvetle elinde tutma
gayretleri, Endls Emev Halifesi III. Abdurrahmann uyank siyaseti ve Zente
kabilesinin isyanlar yznden cidd bir netice verememitir. el-Mehd lm ncesinde,
Endls Emev halifesinin Uzak Maribe yerlemesini kabullenmek zorunda kalmtr54.
3.5. Sicilya syan
Alebler Devletinin yklmas esnasnda Sicilyallar, III. Ziydetullahn valisi elHasan b. Rabah adadan kararak, yerine Ali b. Ebl-Fevris ismindeki adamlarn bu
makama oturttular. Aleblere son veren D Eb Abdullah, bu zatn grevini onaylad.
Zira artlar yeni idarenin buraya kendi valisini atamak iin henz uygun deildi.
Valilerinin onay almasndan dolay Sicilyallar yeni idarenin egemenliine rza
gsterdiler55.
el-Mehd iktidara geince dier vilayetlerde olduu gibi buraya da kendi valisini
atamak istedi. Ada sakinlerinin ounlukla Arap kkenli olmasndan dolay Sencire
kabilesinden Arap asll el-Hasan b. Ebl-Hnzr bu grev iin tercih etti. H. Zilhicce
297 / M. Agustos 910 tarihinde yeni vali i Kad shk b. Ebl-Minhl ile birlikte
Mazare ehrine vardlar. Sicilyallarn iki yl mddetince idarecileri el Hasan ve Circent
(Girgenti) valisi olan kardeine kar tepkileri git gide artmt. Sonunda kardeini
yakalayp, el-Mehdnin onu Rakkdeye armasna ve onun yerine H. 299 / M. 912 yl
ortalarnda Ali b. mer el-Belevyi atamasna mecbur ettiler. Ancak bu deiiklik
Dnin lmnn ardndan dier blgelerle e zamanl olarak kan skntlar zmeye
yardmc olmad. Sicilyallar sadece Vali bn Ebl-Hnzri tardetmekle kalmadlar, ayn
zamanda Fatmlerden bamszlklarn elde etmek iin aba sarf ettiler. Bu amala
balarna soyu Aleb emrlerine dayanan Ahmed b. Ziydetullah b. Karhebi getirdiler56.
54

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 226-227, M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, C. II,

s. 220.
55
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 198, M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, C. II, s.
232.
56
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 168, el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 180, bnul-Esr, slam Tarihi, C.
VIII, s. 46, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 198-199, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi
s. 177-178, M.C. Surr, Fatm valisini el-Hasan b. Ebl-Hnzr el-Kutm eklinde kaydetmekle onun
Arap asll deil de Berber asll olduunu belirtmektedir. M. C. Surr, , ed-Devletl-Fatmiyye f Msr,
C. II, s. 232.

409

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

Sicilyann yeni valisi iktidarn onaylatmak iin Badattaki Snn Abbas Halifesi
el-Muktedirle temasa geti ve Rakkde ile irtibatn kopardn bildirdi. Halife cevab
ile birlikte kendisine sark ve siyah hilat gnderdi. Bylece hutbeyi Abbas halifesi adna
okuttu57. bn Karheb, Kallriyeye gerekletirdii deniz hcumundan sonra Fatm
sahillerine saldrmak zere donanmasn frikiyye sahillerine doru harekete geirdi. Bu
esnada, Fatm ordusu Msra sefere kmt. H. 302 / M. 914 yl balarnda Muhammed
b. Karhebin bulunduu Sicilya donanmas Lamtede demirlemi olan Fatm
donanmasn Sicilyaya kar saldrda kullanlamasn diye tahrip etti. Ardndan da Fatm
Bahriye Emri bn Ebl-Hnzri kendi elleriyle boazlad. Bu ahs yl nce
Sicilyallara saldrm ve 600 kadar da esir almt. Bu saldrdan sonra Safakus ehri
kylarna da saldran donanma sa selim geri dnd58.
bn Karheb eitli asker baarlarna ramen yaklak iki yl sonra iktidar
sallanmaya ve askerlerinin byk bir ksmnn desteinden mahrum kalmaya balad.
Fatmler tarafndan balarna geleceklerden tedirgin olan halk, bu durumu bertaraf etmek
iin bn Karhebi el-Mehdye teslim etmek istediler. Endlse kamak isteyen bn
Karhebi yakalayarak balayp, el-Mehdye gnderdiler. Kendisinin tayin ettii kad ile
birlikte H. 304 / M. 916 ylnda Sse limanna indirildiler. Daha sonra Rakkdeye
gtrlen bu iki ahs, el-Mehdnin emriyle bn Eb Hnzrin kabri zerinde nce
krbaland. Ardndan da elleri ve ayaklar kesilerek idam edildi59.
Sicilyallar, bn Karhebin Halifeye teslimiyle onun kendilerine kar yumuak
davranacan sanmlard. Fakat i Sicilyallarn bekledii gibi olmad. el-Mehd onlara
i olan vali ve kad atamakla kalmad gibi, daha ok Eb Said knyesi ve ed-Dayyif
lakabyla bilinen Musa b. Ahmedin komutanlndaki byk donanmay adaya sevk etti.
Tam anlamyla aday yeniden fetheden bir tarzda gerekletirilen bu harekete kar
direnmelerine ramen Sicilyallar yenildiler. Ykm ve talann ardndan Musa onlar sava
tazminat demeye mahkm etti. Geri dnerken de buraya yardmclarndan Salim b. Eb
Raidi Kutamelilerden oluan asker bir birlikle beraber brakt. Bu tarihten itibaren
Fatm halifesi el-Mehd dnemi boyunca adada herhangi bir isyan meydana gelmedi60.
57
58
59
60

bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 168, M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, C. II, s. 232-233,

Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s.178.
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 171, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 65, Ferht ed-Dirv, elHilfetl-Fatmiyye, s. 199-200, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 178-179.
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 174, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 65, Ferht ed-Dirv, elHilfetl-Fatmiyye, s. 200-201, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s.179.
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 174, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 201, Heinz Halm,
The Empire of the Mahdi, s. 180.

410

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

4. Ubeydullah el-Mehdi Dnemi D Olaylar

Ubeydullah el-Mehd, Aleb merkezi Rakkdede tahta oturduktan sonra Kuzey
Afrika yeni bir siyas oluum iine girdi. Banda bulunduu devletin snrlarn daha da
genileten bu halife dneminde Maribin tamam Fatmlerin egemenlii altna girdi.
Maribde siyaset sahnesine kan i smailiyye mezhebinin yegne hedefi
egemenliini slm dnyasnn tamamnda hkim klmakt. Yllar sren gayretleri hep bu
fikirlerin gerekletirmeye ynelik oldu. lk kez ciddi anlamda bu imkna sahip olabilme
anslar bu topraklarda belirmiti. Ancak amalarna ulaabilmeleri ok da kolay deildi.
Zra, bulunduklar konumda iki nemli devletin snrlarna komu idiler. Bunlar douda
Abbasler, batda ise Endls Emevileri Devleti idi. Bir dier ifadeyle dousunda
kendilerinin hakk olan hilafeti gasp eden Abbasiler, batsnda ise cahiliye dneminden
beri dman olduklar Emevler bulunmaktayd. Dolaysyla Fatmler hem Abbaslerin
hem de Endls Emevilerinin ortak dmanyd. Fatmlerin d ilikilerinde gzden uzak
tutmamas gereken dier bir devlet ise Ak Denizdeki snr komusu Bizans Devleti idi.
Bu durumda Fatmlerin d ilikileri arlkl olarak Abbas, Endls ve Bizans devletleri
geninde dnp dolaacakt61.
4.1. Endls Emevileri le likiler
el-Mehd baa getikten bir mddet sonra lkesinde kan isyanlar bastrd ve
Kutame gibi savamaya meyilli kabileleri itaat altna almak suretiyle iyi bir kara ordusuna
ve yine Aleblerden devrald gl bir donanmaya sahipti. Dier yandan, gerek
Endlse yakn olan Sicilmsede kald yl mddetince ve gerekse iktidara
geldikten sonra buraya gnderdii gvenilir adam Eb Cafer el-Badd gibi adamlar
sayesinde bu devlette cereyan eden olaylar kaknda bilgiler alyordu.
el-Mehdnin iktidarda bulunduu dnemde Kurtuba, iinde bulunduu
skntlardan dolay Fatmlerin mdahalesine ak bir vaziyet arz ediyordu. nk Emev
idaresi zellikle bn Hafsn ayaklanmas ve eitli bakaldrlardan dolay zayflamt..
ktidarnn ilk yllarnda Uzak Maribe doru asker sefer dzenlemesine ve komusu
olduu Endls Emevilerine kar gerekletirilecek bir asker seferin baarl olma ans
yksek olmasna ramen, el-Mehd daha fazla ilerlemekten vazgeti. Tarihiler tarafndan
el-Mehdnin Douya olan zel temaylnn bu hareketten vazgemesinin nedeni olarak
gsterildiini belirten ed-Dirv, bu dnceye katlmayp daha nce getii zere-ayn
ylda el-Mehdnin aleyhine dzenlenen komplo ve sonrasnda Dnin ldrlmesinden
61

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s.202-203.

411

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

dolay kan isyanlarn, Fatmlerin Endlse doru gidememesinin gerek nedenleri

olduunu belirtmektedir62.
4.2. Msr le likiler
Dhil problemlerinin stesinden gelen el-Mehd, bu kez kuvvetlerini douya doru
sevk etti. Bu maksatla H. 301 / M. 914 ylnda Msra ilk asker seferini dzenledi.
Henz bu devletin kurulmasnn zerinden drt yl kadar zaman gemiti.
Ancak farkl bir rivayete gre, skenderiyyeye ynelik dzenlenen asker giriimin
esaslar H. 301 / M. 914 ylndan daha nce balamtr. Bu rivayette, H. 298 / M. 910
ylndan sonra Abbas halifesi el-Muktedir tarafndan Fustata atanan Eb Mansur Tekin
ismindeki amil, naibi Ebn-Nemr Ahmed b. Salih adndaki komutann emrine verdii
byk bir orduyu Barkay ele geirmek zere gnderdi. Fatm komutan Habase b.
Yusuf ise Barkaya saldrmak zere Tevzerdeki kararghndan hareket etmiti. Bu
esnada Tekin, Ebn-Nemri komutanlktan alp, yerine Hayrul-Mansryi atad.
Tekinin atad yeni komutan ile yardmcs arasnda kan anlamazlk Habsenin
Barkay ele geirmesini kolaylatrd ve bylece Msrdan gelen ordu malup olarak
Fustata geri dnd. Habasenin Barkay ele geirme zaman hakknda tam bir tarih
vermeyen el-Kind, bu olay H. 300 / M. 912-913 yllar ncesinde meydana geldiini
anlatmaktadr63.
Barkann ele geirilmesinin ardndan skenderiyye yolunda herhangi bir engel
kalmad. te bu esnada Fatm halifesi el-Mehd Msra ilk seferini dzenlemek zere
byk bir ordu gnderdi. Olu Ebl-Kasm komutanlndaki ordu 13 Temmuz 914
ylnda Rakkdeden hareket etti. H. 301 / M. 914te Trablusa ulat. Burada alt gn
kaldktan sonra Surt ehrine vard. Burada Habseye mektup gnderen el-Kim,
gelinceye kadar Barkadan ayrlmamasn yazd. Fakat Habse sabretmedi ve Msrn
kendi adyla fethedilmesini dilediinden Msra doru yola kt. Habse, yolu
zerindeki el- Haniyyeyi ele geirdikten sonra H. 3 Sefer 302 / M. 28 Agustos 914
ylnda Msrn skenderiyye ehrine girdi64.
el-Kim ise Surt ve el-Ecdbiyye ehirlerine uradktan sonra 7 Rebl-Evvel / 30
Eyllde Barkaya geldi. Buraya Kutame kabilesinden Eb Davudu vekil brakarak 15
62

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 206-207.

Eb mer Muhammed b. Yusuf el-Kind, Kitbu Vulti Msr, Beyrut, 1987, s. 202-203, el-Makrz, elMukaff s. 39, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 211.
64
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 194-195, el-Makrz, el-Mukaff, s. 39, Ferht ed-Dirv, el-HilfetlFatmiyye, s. 212, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 200.

63

412

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

Rebs-Sn / 7 Kasmda skenderiyyede bulunan Habse ile bulutu. Buraya i bir vali
ve kad atayan el-Kim, bir ay sonra Fustata doru yola kt65.
Abbaslerin temsilcisi Eb Mansr Tekin ise, kararghn Fustat yaknlarnda olan
Gzedeki Nil nehrinin kysnda konulandrd. Fatm ordusu skenderiyyede
bulunuyorken, Abbas halifesi azadl klesi Munis el-Hdim komutanlnda byk bir
orduyu destek iin Fustata gnderdi.
el-Kim ordusunun sa ve sol kanatlarn hazrladktan sonra taraflar savaa
tututular. Savata kendi bana hareket eden Habsenin ordusu hem yiyecek sknts
hem de Badattan gelen destekle hezimete urad. Malup Fatm ordusu nce elFeyyma ve el-Erbese ardndan da skenderiyyeye geri dnd. Buradan da el-Kim ve
Habse, ordusuyla birlikte, Maribe geri dndler ve H. 11 Zil-Kde 302 / M. 28 Mays
915te Rakkdeye ulatlar. Kendi bana skenderiyyeye gitmesi ve savata olu elKimi yalnz brakmasndan dolay el-Mehd Habsenin ldrlmesini emretti.66.
Fatm ordusu Rakkdeye dndkten bir mddet sonra Barkallar ayakland ve bu
ehirde gvenlik iin bulunan Kutamelileri ldrdler. Buras Fatmlerin dou siyaseti
asndan nemli bir yerdi ve el-Mehd burann elden kmasna rza gsteremezdi. Bu
yzden H. 303 / M. 915 ylnda Barkay yeniden hkimiyeti altna almak iin EblMedn komutanlnda byk bir orduyu yola kard. lmne ehri savunan Barkallar,
ancak 18 ay sren iddetli kuatma sonucunda evvl 304 / Mays 916 ylnda teslim
oldular67.
Barkann yeniden alnmas, Sicilya ve Uzak Maribde meydana gelen
ayaklanmalarn bastrlmasndan sonra el-Mehd ikinci kez Msr zerine bir sefer
dzenledi. Bu sefer iin de olu ve veliahd el-Kimi 2 Zil-Kde 306 / 5 Nisan 919
ylnda kalabalk bir orduyla skenderiyyeye doru yneltti. nc kuvvetlerin komutan
Sleyman b. el-Kfnin skenderiyyeye yaklamasn haber alan halk korkudan ehri
terk ettiler. Dolaysyla Sleyman kl kullanmadan 9 Sefer 307 / Temmuz 919da ehre
girdi68.
Msr valisi Zuk ve hara amili el-Hseyn b. Ahmed el-Mzerr kuvvetlerini
Fustat savunmak zere Gzede asker tedbirler aldlar. Bunun iin kalenin bat yakasn
65

el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 195, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 212.

el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 196,204,205, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 78-79, el-Makrz,
ttiz, C. I, s. 98-100, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 213-214.
67
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 217-218, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 206.
68
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 181, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 218, Heinz Halm,
The Empire of the Mahdi, s. 207.

66

413

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

glendirip, nne hendek kazdlar. Eb Kabs Muhammed b. Hamk ve brahim b.

Kuyehlih komutanlndaki ordu destek amacyla Msr kuvvetlerine katldlar. Ancak
ksa bir sre sonra Eb Zuk vefat etti69.
el-Kim, Fustata hareket etmeden nce skenderiyyede, destek olarak gelen 80
gemiden oluan Sleyman el-Hdim ve Yakub b. shk b. el-Verd komutanlndaki
Fatm donanmasnn gelmesini beklerken, gnderdii kuvvetlerle el-Feyyum ve
Umneyn ehirlerini yamalad. Bylece hem askerlerinin baz ihtiyalarn gidermek
hem de gneyden gelebilecek bir destei nlemek istedi. Arkasndan da ehri muhasara
etti. Fakat planlar tutmad ve Abbs destei ksa zamanda ulat. Seml el-Hdim
komutanlnda Tarsustan gelen 25 adet gemiden oluan Abbas donanmas Nil yoluyla
Fustata vard. Nil nehrinin kolu olan Red sahilinde kar karya gelen donanmalarn
yapt deniz savanda rzgrn da katksyla iinde neft (Grek atei) bulunan Semlin
donanmas pek ok Fatm gemisini yakt ve batrd. Ardndan Fustata muzaffer olarak
giren Seml, Sleyman b. el-Kf ve nde gelen adamlarndan 117 adamn, ehrin
sokaklarnda dolatrlmasn emretti. Donanmasn ve komutann kaybeden el-Kim,
herhangi bir asker harektta bulunamadan skenderiyyeye geri dnd. Deniz desteinin
ardndan, Abbasler karadan da Munis el-Hadim komutanlndaki bir orduyu Msra
gnderdiler. Mays 920 ylnda Fustata 3000 adamyla ulaan Munis, brahin Kuyehlih
komutanlnda Amneyne bir ordu gnderdi. Burada taraflar arasnda yaplan iddetli
savata Abbas ordusu galip geldi. Salgn hastalklarn da ba gsterdii bu sefer, bir
nceki Msr harektnda olduu gibi el-Kim yeniden eli bo bir halde geldii yne
doru gitmek zorunda kald ve Recep 309 / Kasm 921 ylnda el-Mehdiyyeye ulat70.
Fatmlerin Msra ynelik gerekletirdii bu hamleler olumsuz neticelendi.
Ancak seferlerin gerisinde, Fatmler asndan olumlu izler brakt. Bir kere Fatmler,
destek almayan bir Msr ordusuna kar galip gelebilme duygusuna kapldlar. Yine
propaganda almalarn yrten Msr Dsi Eb Abdullah sayesinde ok sayda
Msrlnn, zellikle Kptlerin davaya katldn gzlemlediler.71

69

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 218, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 207.
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 182, bnul-Esr, slam Tarihi, C. VIII, s. 98-99, el-Makrz, ttiz, C.
I, s. 103-104, el-Makrz, el-Mukaff s. 45,116-118, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 218220, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, s. 78, Heinz Halm, The Empire of the
Mahdi, s. 207-208.
71
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 214, De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid
Khalifate, s. 79.
70

414

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

4.3. Bizans le likiler

Sicilyada kan bn Karheb isyannn baarszlkla sonulanmas, bu valinin
Kalriya (Calabria) ile ilgili Bizansllarla yapt anlamann da ilg edilmesi anlamna
gelmekteydi. Dolaysyla bunun anlam, Fatmlerin saldrlarna hedef olabilecek
topraklar demekti.
Bizansn etki sahas iinde yer alan bu blgeye Maribden yaplan ilk saldr Eb
Said ed-Dayyif tarafndan H. 306 / M. 918 yl yaz mevsiminde gerekleti. Bu seferde
Fatm kuvvetleri herhangi bir mukavemetle karlamadan Racyu (Reggio)yu istila
ettiler. Buradan elde ettikleri esir ve ganimetlerle geri dndler72.
el-Mehdiyyeden Kalriya (Calabria)ye yaplan ikinci saldr ise 922 ylnn
yaznda gerekleti. Komutan Mesud b. lib el-Vusl 20 byk gemiden oluan
donanmasyla Racyu (Reggio) ehri kylarna demirledi. Burada bulunan Sant Et
kalesini istila etti ve ehrin sakinlerini esir ederek el-Mehdiyyeye geri dnd. Bundan iki
yl sonra Fatm halifesi Kalriya (Calabria)ya daha geni apl bir saldr dzenlemeye
karar verdi. Bu maksatla es-Salk olarak bilinen Cafer b. Ubeyd adndaki Hcibini
tehiztlandrd bir donanmayla, el-Mehdiyyeden Palermoya doru yola kard. EsSalk H. 312 / M. 924-925 ylnn k aylarnda Palermoyu ele geirdi. Daha sonra
Muharrem 313 / Mart 925 tarihinde Kalriya (Calabria)ya saldrd ve burada bulunan
Berzne (Bruzzano), Apulia, Oriay ele geirdi. Daha sonra yelkenli gemileriyle Taranto
halicinden geerek ordusunu Orent blgesine indirdi ve Temmuz aynn balarnda Oria
ehrine ani bir saldr yapt. Bu saldrda binlerce kii ldrd ve yaklak 10.000 kadar
esir ald. Bu esirler arasnda bulunan bir Patrik ehrini ve kendisi kurtarmak iin 5000
miskl fidye dedi. Ardndan Sicilya Papaz Lion ve Kalriya (Calabria) hkiminin
katld bar antlamasndan sonra elde ettii ykl ganimetle Cafer nce Palermoya
ardndan da 3 Temmuz 925te el-Mehdiyyeye geri dnd. Bu zafer, Bizans Fatmlerle
hara demek zere antlama yapmaya itti73.
Ancak denmesi gereken bu haracn gecikmesi, Mehdnin ksa bir mddet sonra
anlamay iptal edip, ordusunu Kalriya (Calabria)ya doru sevk etmesine neden oldu.
Bu amala Sabir el-Hdim komutanlndaki 44 paradan oluan donanma H. 315 / M.
925 yl yaz mevsiminde el-Mehdiyyeden Sicilyaya doru denize ald74.
72

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 227, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 236.
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 228, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 237.
74
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi, s. 237-238, ed-Dirv donanmann hareket tarihini 925 yl yaz
mevsimi olarak kaydetmektedir. Bkz., Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 229.
73

415

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

Donanmasn Sicilyada takviye ettiren Sabir, Apulia istikametine ynelmek

suretiyle aday terk etti. Ardndan Taranto ehrine saldrarak 15 Cemdis-Sn / 7
Agustosta sakinlerinin bir ksmn ldrd ve elde ettii ok saydaki esirlerle
Palermoya dnd75.
H. 317 / M. 929 ylnda, Sbir, komutan Ahmed b. Smeyi kendisine yardmc
olarak almak suretiyle yine Palermodan ayrlarak Bahrit-Tirn ynnden Gney
talyaya doru ald. Bu seferde, aralarnda el-rn, Kalatl-Haabn da bulunduu
birka askeri noktay ele geirdi. Kalriyye (Calabria) haracn aldktan sonra Salerno ve
Napoli (Naples)yi muhasara etti76.
Ertesi yln yaz mevsiminde Adriyatik sahilinde drt adet gemiyle gezip dolaan
Sabir, 7 adet gemiye liderlik yapan Kalriyye hakimiyle karlat. Fatm Amirali
hasmna galip geldi. Onun bu galibiyeti, onu Termol ehrine bir bask yapmaya sevk etti.
Bu uzun ve baarl seferlerinden sonra 18 000 tutsak ile ancak aban 318 / Temmuz 930
tarihinde el-Mehdiyye limanna dnebildi77.
Bizansn demesi gereken 319 ylnn tazminat gecikince, el-Mehd Gney
talyaya gndermek zere donanmay hazrlad. Bizansllar durumun ciddiyetinden emin
olunca, Mehdye hediyelerle birlikte eli gndererek sava durdurdular. Bunun zerine
sava yaplmad. Bu anlama, tazminatn denmesinin kesintisiz olarak devam
etmesinden dolay el-Mehdnin lmne kadar devam etti78.
uras belirtilmelidir ki Fatm donanmasnn pe pee kazand bu zaferler, onun
gcn gstermektedir. Bizans Bulgarlarla megul olduundan dolay Kalriya
(Calabria) ve el-Byenin Fatmilerin eline gemesine mani olamad. nk Bizansn bu
blgedeki egemenlii zayft. Bundan dolay da el-Mehdnin uzun dnemi boyunca
Bizans ve Fatm donanmalar arasnda kayda deer cidd bir atma meydana gelmedi.
Marib Fatm halifeleri Muizz Lidinillah dnemine kadar geen zaman zarfnda bu
durumdan istifadeyle el-Mehdiyyedeki tersanede glerine g kattlar. Nitekim bu
gl donanma sayesinde 4. halife Muizz, hasm olan Bizans mparatoru gl Tekfur
Fukasa kar baarl olacaktr79.

75

Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 229, Heinz Halm, The Empire of the Mahdi,s. 238.
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 193, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 229, Heinz Halm,
The Empire of the Mahdi,s. 238.
77
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s. 194, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 229, Heinz Halm,
The Empire of the Mahdi, s. 238.
78
el-Kure, el-Uynul-Ahbr, s. 231-232, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 229.
79
Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 230
76

416

Fatm Halifesi Ubeydullah El-Mehd...

5. Ubeydullah el-Mehdnin lm
Yakaland ksa sreli bir rahatszlktan sonra el-Mehd, H. 15 Rebul-Evvel 322 /
M. 3 Mart 934 tarihinde el-Mehdiyyede vefat etti. ldnde 63 yanda idi ve 6 olu
vard. Onun ardndan, babasnn lmn 100 gn80 sakl tutan en byk olu veliaht elKime, devletin ileri gelenleri ve dleri biat ettiler81. el-Mehd oluna idaresi oturmu,
dahil sorunlarn nispeten zm ve uzak topraklarda savaabilen gl bir kara ve
deniz ordusu brakt. Her eyden nce onun zamanna kadar gizli kalan Fatm imamlar
onunla birlikte tarih sahnesine ktlar. Bylece nemli tehlikeleri baaryla atlatabilen bir
kiilie sahip olan el-Mehd, uzun sre devam edecek olan byk bir devletin ilk halifesi
olarak tarihteki yerini ald.

ekil: Ferht ed-Dirv, (Arp. ev., H. es-Shil), el-Hilfetl-Fatmiyye bil-Marib, Beyrut, 1994,
s.77.

80

bnul-Esr ve el-Makrz bu rakam bir yl olarak vermektedir. el-Makrz, ttiz, C. I, s. 105, bnul-Esr,
slam Tarihi, C. VIII, s. 237.
81
bn zr, Beynul-Murib, C. I, s . 208, Ferht ed-Dirv, el-Hilfetl-Fatmiyye, s. 234.

417

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2006 16 (1)

KAYNAKLAR
Arif Tamir, Trhul-smailiyye, C. I, London-Cyprus, 1991.
Arif Tamir, Ubeydullah el-Mehd, Beyrut, 1990.
De Lacy O'leary, A Short History of the Fatimid Khalifate, Delhi, 1987.
ed-Devdr, Abdullah b. Aybek, ed-Drretl-Mudiyye f Ahbrid-Devletil-Fatmiyye
(Thk., S. el-Mneccid), Kahire, 1961.
el-Antk, Yahya b. Sad, Trh (Ed. L. Cheikho, B.C.C. De Vaux et H. Zayyat), L.
Durbeco, 1954.
el-Kind, Eb mer Muhammed b. Yusuf, Kitbu Vulti Msr, Beyrut, 1987.
el-Kure, dris mmuddin, el-Uynul-Ahbr f Fnnil-sr, (Thk. Mustafa Glib),
Beyrut, 1984.
el-Makrz, Takiyuddin Ahmed b. Ali, ttizul-Hunef bi Ahbril-Eimmetil-Fatmiyyn
el-Hulef (Thk. Cemluddin e-iyyl), C. I, Kahire, 1948.
el-Makrz, Takiyuddin Ahmed b. Ali, Kitbul-Mukaff el-Kebr (Thk. M. el-Yalv),
Beyrut, 1987.
Ferht ed-Dirv (Arp. ev., H. es-Shil), el-Hilfetl-Fatmiyye bil-Marib, Beyrut,
1994.
Hasan . Hasan, Tarhud-Devletil-Fatmiyye, Msr, 1981.
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi (ngilizceye.ev. Michael Bonner), Leiden, 1996.
bn zr el-Merrku, Kitbul-Beynil-Murib f Ahbril-Endels vel-Marib (Ner ve
thk. Levi Provencal-G.S. Colin), C. I, Leiden, 1948.
bnul-Esr, Ebul-Hasan zzeddin Ali, slam Tarihi el-Kmil ft-Tarih Tercmesi (ev.
Ahmet Araka) C. VIII, stanbul, 1991.
Kd Numan, Risletu ftithid-Dave, (Thk. V. Kd), Beyrut, 1970.
M. C. Surr, ed-Devletl-Fatmiyye f Msr, Kahire, 1994.
Michael Brett, The Rise of the Fatimids, Leiden, 2001.

418