KHI NIM VNG HNH NG

MT CNG C QUAN TRNG TRONG NGHIN CU LIN VN

HO
TS. Trnh c Thi
Khoa Ngn ng v Vn ho Php
Tm tt : Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng nghe nhng nhn xt
nh : Ngi Vit Nam Bt lch s v khng bit cm n khch hng, Ngi
Nht qu lch s lc no cng ci u Lm sao chng ta c th gii thch
hin tng ny ? Chng ti xin a ra khi nim vng hnh ng.
T kho : L thuyt lch s, lin vn ho.
Theo chng ti, trong giao tip cc thnh vin tham thoi s dng cc chin
thut nh tr chi con lc (un jeu de balanoire) : h c th lc v pha lch s
sau v pha bt lch s. Hot ng to ra mt vng m chng ti mun
gi l vng hnh ng (zone daction) cho mi giao tip. Chng ti th hin
tng bng s sau :

Bt lch s

lch s

S ny cho chng ta thy, vng hnh ng c hai ranh gii : B = bt lch s

(impolitesse) v Q = qu lch s (hyperpolitesse), d cc ranh gii ny khng
phi lc no cng tht r rng. Cc thnh vin tham thoi c th hnh ng
thoi mi trong vng hnh ng m khng phi lo b lu (marqus). Nhng
nu khi mt ngi vt qua ranh gii (B), anh ta s b coi l bt lch s v khi
anh ta vt qu ranh gii (Q), anh ta s b nh gi l qu lch s (hyperpoli),
ni cch khc anh ta khng cn tun th cc nguyn tc cn thit khi vt qua
cc ranh gii.
Trong mt loi hnh giao tip, trong mt tnh hung tng t, vng hnh ng
ny c th t nhiu rng hay hp tu theo tng x hi hay cng ng giao tip.
Vng ny c th x dch v cc bt lch s (giao tip s c tnh i u hn),

hay lch s (giao tip s c tnh tho hip hn). Chng ta c th s ho hin
tng nh sau :

Bt lch s

X1
B

Q
X2

lch s
Q

Trong s ny, cc giao tip ca x hi X1 c vng hnh ng rng hn rng

hn vng hot ng ca x hi X2, cc thnh vin s t do hn trong vic thc
hin cc hnh ng ngn ng nhng cng to nn s bt n hn trong vic bo
v th din.
Cc giao tip trong x hi X1 s cng thng hn so vi giao tip trong x hi
X2 v vng hnh ng nm st hn cc bt lch s.
hnh dung ra vng hot ng ca mt hnh ng ngn ng trong mt loi
hnh giao tip, trong mt x hi nht nh, trong mt tnh hung c th, chng
ti ngh cch tnh nh sau :
V d i vi mt hnh ng e do th din, chng ta thng thy c ba dng
th hin :
1. Lm gim nh (adoucie)
2. Khng lm gim nh (non adoucie)
3. Tng cng (durcie)
- Gi s trong x hi X1, chng ta c kt qu thng k nh sau :
33,3 % hnh ng c lm gim nh, 33,3 % khng c lm gim nh
v 33,3 % c tng cng
- Trong x hi X2, chng ta c kt qu thng k nh sau :
70 % hnh ng c lm gim nh, 20 % khng c lm gim nh v
10 % c tng cng
- Trong x hi X3, chng ta c kt qu thng k nh sau :
10 % hnh ng c lm gim nh, 20 % khng c lm gim nh v
70 % c tng cng
Chng ta c th ni trong x hi X1, vng hnh ng rng hn v nm gia hai
cc : lch s v bt lch s ; trong cc x hi X2 v X3 vng hot ng hp hn

v cc thnh vin tham thoi ch nghing nhiu v mt cc. Ni cch khc, s

th hin ca hnh ng ngn ng ch tp trung vo mt dng th vng hot
ng s hp hn.
X hi X2 v x hi X3 c cng mt ln ca vng hnh ng, nhng giao
tip trong x hi X2 c tnh tho hip nhiu hn trong x hi X3 v vng hot
ng st vi cc lch s hn.
Tt nhin chng ti cng cho rng vic tnh ton ny khng phi l mt tnh
ton c tnh ton hc (lun cho kt qu chnh xc). Nhng s tnh ton ny
cng cho chng ta mt nim no v mc lch s hay bt lch s v mc
t do trong vic th hin cc hnh ng ngn ng d cho kt qu tnh ton
ch c tnh tng i.
Khi nim v vng hnh ng, theo chng ti, l rt quan trng v cc thnh
vin tham thoi phi hnh ng trong gii hn ca vng nu khng mun
hnh ng ca h b lu (marqus). Hn th na, ngi ta c th c coi
nh c kh nng giao tip tt khi c kh nng hnh ng gn vi cc gii hn.
Trong ting Vit c thnh ng : i vi pht mc o c sa, i vi ma mc o
giy. Chng ta c th hiu rng con ngi ta phi bit ng x ph hp trong
mi tnh hung : tho hip hay i u v s bt lch s thi qu v c lch s
thi qu u tr nn phin phc, thm ch e do i vi giao tip. Ni cch
khc, trong mt hnh hung c tnh nghi l x giao, ngi ta phi ng x mt
cch lch s, trang trng. Tri li, v d, trong mt nhm bi i, nu khng
bit ni tc chi th, ngi ta s b loi khi nhm.
Cc thnh vin tham thoi phi bit tnh ton chnh xc mc lch s v bt
lch s khi thc hin cc hnh ng ngn ng lun lun nm trong vng
hnh ng. Vic tnh ton ny khng ch mc hnh ng ngn ng m
trn c giao tip v theo tng loi hnh giao tip, trong mt tnh hung giao tip
nht nh, theo din bin ca giao tip m ngi ta c th hnh ng mt cch
lch s nhiu hn hay t hn. iu c ngha l mt giao tip thng khng
din ra theo mt sc thi (tha hip hay i u), cc thnh vin s nghing v
pha lch s nu thy th din ca i tc qu b e do v cng s nghing v
pha bt lch s nu th din ca chnh mnh qu b e do nhm gi c s
cn bng c tnh b tr.
Nh vy chng ta cn c mt vn cn gii quyt : Cc hnh ng c tnh e
do th din FTAs, c th hin m khng c bt c phng thc lch s no,

nhng li nm trong vng trong hnh ng th s c coi l lch s hay bt

lch s ? tr li cho cu hi ny chng ta hy xem xt khi nim khng
lch s = apolitesse ca Kerbrat-Orecchioni.
Khi nim khng lch s ca Kerbrat-Orecchioni
Tc gi ly vic phn tch hnh ng thnh cu lm dim xut pht, theo tc gi
y l :
hnh ng c tnh e do th din in hnh, cha rt nhiu yu t x hi v
quan h, v to ra rt nhiu hnh thc th hin trong phn ln cc ngn ng
= un acte menaant par excellence, riche en implications sociorelationnelles, et offrant une grande varit de ralisations dans la plupart
des langues. (Kerbrat-Orecchioni, 2001 : 173)
Rt nhiu cng trnh nghin cu a dng v hnh ng ngn ng ny, c bit
trong hng i chiu. Cc cng trnh ny nu ra cc im tng ng ng
k trong hot ng ca hnh ng ny trong nhiu ngn ng v c cc nt khc
bit quan trng. Trong cc im tng ng, cch th hin thng c a
chung l cch th hin gin tip c quy c (formulations indirectes
conventionnelles). Nhng ng thi cc tc gi nu trn cng thy nhiu s
khc bit trong cc cch th hin gin tip ny : trong ting Php, cc hnh thc
th hin c a chung nht l Tu peux/pourrais fermer la porte ? v trong
ting vit l ng (gip) h ci ca ! = Aide-moi fermer la porte !. Trong
mt ngn ng, mt s cu trc c th c s dng trong vic th hin cc li
thnh cu gin tip c quy c, nhng li hon ton vng mt trong mt ngn
ng khc cng vi gi tr . Cc cch th hin gin tip lun c dng trong
vic bo v th din. Nhng trong cng mt ng cnh ging ht nhau, tu
thuc vo nn vn ho ca mi ngi, ngi ta s dng cc cch thc t nhiu
trc tip hay gin tip th hin cng mt hnh ng thnh cu. iu ny dn
n mt vn nhy cm khi nghin cu i chiu :
C nn coi ngi c l km lch s trong trng hp h thng thn hn
ngi Anh trong cch th hin cc hnh ng thnh cu ? = Faut-il
considrer que les Allemands, tant plus brutaux que les Anglais dans la
formulation de leurs requtes, sont aussi moins polis cet gard ? (KerbratOrecchioni, 2001 :175)
Chng ta s phi rt thn trng khi phn tch hin tng ny :

1. Nh chng ti trnh by phn trn, cm gic v lch s (hay khng lch

s) ca mt hnh ng ngn ng khng ch ph thuc vo cch thc th hin
m cn ph thuc vo nhng g xung quanh n v c bit l cc yu t c th
lm gim tnh e do (hay lm tng tnh e do). nh gi mc lch s
ca mt hnh ng ngn ng, cn phi tnh ti tt c cc yu t to nn n.
2. Mt hnh ng thnh cu b nh gi l bt lch s khi n c coi l t sai
v tr (imposition). Trong giao dch mua bn Vit Nam, lch s thng b b
qua trong quan h ngi mua v ngi bn. H coi nh l mt cuc chin
nho nh, trong phi rt thn trng ginh thng li (chng ti s trnh by
phn ny trong chng sau).
lm r hn vn ny, Kerbrat-Orecchioni a ra mt v d : trong cng
mt tnh hung giao tip, cch th hin bnh thng nht (c ch i v
khng b lu ) c dch tng ng sang ting Php nh sau :
(1) Ferme la fentre ti Isral.
(2) Pourrais-tu fermer la fentre ? ti Php.
(3) Voudrais-tu fermer la fentre ? ti Anh.
Lm sao c th gii thch hin tng ny di gc lch s ?
Trong tnh hung giao tip lin vn ho, nu ngi s dng cu trc trc tip
hn (khng lm gim tnh e do) s b coi l bt lch s, bi ngi ta hay s
dng cch th hin mm mng hn theo quy tc giao tip ca nn vn ho .
Nhng tri li, trong tnh hung giao tip trong ni b mt nn vn ho, khng
c nh gi no nh vy c v cc thnh vin tham thoi chia s cc quy tc
giao tip ging nhau.
C cn phi chp nhn rng trong bn cht cch th hin (3) lch s hn cch
th hin (2) v cch th hin (2) lch s hn cch th hin (1) khi khng tnh
n yu t vn ho ? hay ngc li, coi c ba cch th hin l tng ng
nhau bi v chng u ph hp vi tnh hung pht ngn ?
i vi mt s nh nghin cu ng dng hc, lch s c xc nh bi vic
tn trng hp ng giao tip c hiu lc contrat conversationnel en vigueur
trong tnh hung giao tip lin quan, iu c ngha l nhng g ph hp vi
quy tc u phi coi l lch s. Nhng theo Kerbrat-Orecchioni,
ngi ta kh chp nhn l lch s vi mt mnh lnh s dng trong vic hun
luyn qun s v ngc li l bt lch s vi mt li cm n qu mc hay mt
li xin li tha = on a du mal admettre quest "poli" un ordre vocifr durant un

entranement militaire et linverse quest "impolie" la production de

remerciements excessifs ou dexcuses superflues. (2001 : 176)
Mt l thuyt lch s ch c th ng dng khi n chp nhn ngoi hai phm tr
c tng bc lch s v bt lch s, mt phm tr trung tnh l khng lch s
(non-politesse hay apolitesse)
Quay tr li vi v d cc hnh ng thnh cu c nu trn :
- (1) di gc nhn ny s l khng lch s non-poli (hay apoli) (pht ngn
khng lch s v khng c bt k hnh thc lm gim tnh e do no nhng
cng khng b coi l bt lch s v vic s dng cc phng tin lm gim tnh
e do l khng cn thit).
(2) v (3) s c coi l lch s vi nhng mc khc nhau v c s xut hin
ca cc phng tin lm gim tnh e do.
Nhng chng ti ngh rng mi vic khng n gin nh vy. Trong mt vi
nn vn ho, mt cch th hin trc tip c th c coi l lch s hn so vi
vic th hin gin tip :
Ngi ta c th coi l lch s khi ch trng n ngi khc, nhng tri li,
cng dc coi l lch s khi ni khng ch trng = on peut considrer
qutre poli, cest mnager autrui, mais aussi que cest, linverse, lui parler
sans mnagement. (Kerbrat-Orecchioni 2000 : 88)
Mt hnh ng tng cng th din (FFA) c th l mt hnh ng e do th
din (FTA). Theo chng ti, trong mt tnh hung giao tip nht nh, mt hnh
ng ngn ng c th c nhn nhn khc nhau v mc lch s :
i vi mt hnh ng e do (FTA):
- Mt FTA khng c bt k phng thc lm gim nh no c th c coi l
khng lch s (apoli), nu nh n ph hp vi cc quy tc giao tip ca tnh
hung .
- N c th c coi l lch s nu c lm mm.
- N s b coi l bt lch s khi khng c lm gim nh nh cc quy tc giao
tip yu cu v cng nh c lm gim nh nhung khng mc trung
ho tnh e do (ni cch khc n khng c lm mm).
i vi hnh ng tng cng th din :
- N s c coi l lch s khi thc hin ph hp vi cc quy tc hin hnh.

- N s b coi l lch s qu mc (hyperpoli) khi s xut hin ca n khng do

cc quy tc hin hnh yu cu v aci bit khi n b qu tng cngbng cc
phng thc khc nhau.
- N c th b coi l bt lch s khi khng c tng cng ng mc trong
mt s tnh hung nht nh. V d khi nhn c mn qu ch ni cm n mt
cch h hng. ng vng mt ca mt hnh ng tng cng th din cng c
th b coi l bt lch s trong mt s tnh hung.
Chng ta c th biu din cc m t trn trong s sau :

HNN
FTA
BLS KLS

FFA
LS

BLS LS QLS

Trong s ny, cc hng ng b coi l bt lch s (BLS) hay qu lch s

(QLS) khi chng c thc hin ngoi vng hnh ng v c coi l khng
lch s hay lch s khi chng nm trong vng hnh ng. Mt hnh ng ngn
ng c th c thc hin theo cc cch khc nhau : lch s, khng lch s, bt
lch s, hay qu lch s.
Nh vy, chng ti va a ra mt m hnh cc chin thut giao tip mi lin
quan n th din v chng ti cho rng m hnh ny c th gii thch trit
hn cc quyt nh ca cc thnh vin tham thoi khi h dng chin thut ny
hay chin thut khc, phng thc th hin ny hay phng thc th hin khc.
By gi chng ti mun dng l thuyt mi ny miu t mt giao tip rt
i thng ca ngi Vit Nam l mc c trong bun bn l m theo
chng ti ngi mua v ngi bn phi rt khn kho trong vic s dng cc
chin thut khc nhau, thm tr mu thun vi nhau ginh phn thng trong
cuc thng lng ny.

Ti liu tham kho

BROWN P. et LEVINSON S., 1987, Politeness : Some Universals in
Language Use. Cambridge, CUP.
GOFFMAN E., 1987, Faons de parler, Paris, Minuit.
KERBRAT-ORECCHIONI C., 1990, 1992, 1994, Les interactions verbales,
Tome 1, 2, 3, Paris, Armand Colin.
KERBRAT-ORECCHIONI. C., 2001a, Les actes de langage dans le discours :
thorie et fonctionnement, Paris, Nathan.
LEECH G. N., 1983, Principles of pragmatics, Paris, Longman.
TRAVERSO V., 1999, Lanalyse des conversations, Paris, Nathan, (coll. 128).