Univrzitt u Krguvcu

Fkultt inenjerskih nauka u Krguvcu

SEMINARSKI RAD
iz MATERIJALA u urbanom inenjerstvu

Tema: Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

Profesor: dr Dragan Adamovi, red.prof.

Student: Kristina Vasojevi

Krguvc, maj 2014.

Sadraj:

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama
3
4
4
5
7
8
9
3.1.1.Ispitivanje udarne ilavosti po arpiju.............................................. 10
4.ZAKLJUAK............................................................................................... 12
5..LITERATURA............................................................................................ 13

1.UVOD............................................................................................................
2. ISPITIVANJE NA POVIENIM TEMPERATURAMA........................
2.1. Ispitivanje zatezanjem na povienim temperaturama.............
2.2. Ispitivanje sa trajnim optereenjem.........................................
2.3. Ispitivanje zamaranjem na povienim temperaturama..........
3.ISPITIVANJE NA POVIENIM TEMPERATURAMA.........................
3.1.Ispitivanje udarnog rada loma na snienim temperaturama......

1.Uvod
2

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama
Svaki materijal odlikuje niz osobina: mehanike, hemijske, fizike i tehnoloke koje im
omoguavaju razliitu primenu u savremenoj tehnici. Od navedenih mi emo nadalje govoriti o
mehanikim svojstvima. Mehanika svojstva se utvruju brojnim ispitivanjima, koja su
definisana standardom, a zasnivaju se na analizi ponaanja na normalnim, povienim i snienim
temperaturama. S obzirom na nain dejstva sile, vrstu naprezanja i uslove pri kojima se ova
svojstvo odreuje moe se nainiti vise mehanikih podela ispitivanja.Ispitivanje materijala
najvie zavisi od naina delovanja sile.
Na osnovu promena koja se desavaju u materijalu tokom ispitivanja, postoje tri grupe
ispitivanja:
- ispitivanje sa razaranjem uzoraka
- ispitivanje bez razaranja uzoraka
- ispitivanje strukture koja nije u zavisnosti od sile
Prema nainu dejstva sile razlikuju se statika i dinamika ispitivanja. Pod statikim
ispitivanjima podrazumevaju se ona koja se obavljaju pri mirnom dejstvu sile tako da napon
postepeno raste, obino ne bre od 10 Mpa u sekundi. Kod dinamikog ispitivanja sila deluje
udarom ili se uestano menja po odreenom zakonu. Broj promena optereenja obino se kree u
granicama od 3 do 20.000 u minutu. S obzirom na vrstu naprezanja razlikuju se ispitivanja
zatezanjem, pritiskom, savijanjem, uvijanjem, smicanjem itd. uz mogunost njihovog
kombinovanja. Sva ova ispitivanja mogu se vriti pri statikom ili dinamikom dejstvu sile i
mogu se vriti na sobnoj povienoj ili snienoj temperaturi, to daje veliki broj razliitih
kombincija za ispitivanje.

Slika 1. ematski prikaz mehanikih ispitivanja materijala

2.Ispitivanje na povienim temperaturama

3

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

Postupak ispitivanja mehanikih karakteristika materijala na povienim temperaturama

slian je postupku ispitivanja na standardnoj temperaturi, s tom razlikom to se epruvete
posebnim ureajem zagrevaju do temperature ispitivanja. Na dijagramu zatezanja nije izraen
pravolinijski deo krive i nije izraena granica teenja materijala (granica razvlaenja). Zatezna
vrstoa blago raste ili blago opada (zavisno od vrste materijala) do 300C, a posle ove
temperature naglo opada.
Delovi nekih maina i konstrukcija (npr. parnih turbina, parnih kotlova, reaktivnih
motora, motora sa unutranjim sagorijevanjem itd.) izloeni su u toku eksploatacije dejstvu
povienih temperatura. Mehanika svojstva metala u velikoj meri zavise od visine
temperature, stoga su konstruisani razliiti ureaji koji omoguavaju prouavanje uticaja
temperature pri statikim i dinamikim optereenjima.
Pri ispitivanju zatezanjem na sobnoj temperaturi trajanje optereenja nema veliki
uticaj na svojstva vrstoe, pa se i za konstrukcije koje su izloene dugotrajnom optereenju,
kao osnova za dimenzionisanje, uzimaju podaci dobijeni pri uobiajenom kratkom trajanju
ispitivanja (reda veliina minuta). Meutim, pri povienim temperaturama trajanje
optereenja znatno utie na rezultate ispitivanja pa se svojstva vrstoe moraju odrediti u
zavisnosti od visine temperature i trajanja optereenja.Od postupaka ispitivanja na povienim
temperaturama najvei praktini znaaj imaju: ispitivanje zatezanjem, ispitivanje trajnim
optereenjem i ispitivanje zamaranjem.

2.1. Ispitivanje zatezanjem na povienim temperaturama

Ispitivanje zatezanjem na povienim temperaturama, u cilju odreivanja svojstava
otpornosti i svojstava deformacije, u osnovi se izvodi na isti nain kao i pri sobnoj
temperaturi, pri emu je potrebno da epruveta bude zagrejana i za vreme ispitivanja drana
na eljenoj temperaturi.
Za zagrevanje epruvete koriste se elektrine vazdune pei, a za relativno nie
temperature (100oC do 600oC) i elektro zagrevana uljna, sona i olovna kupatila. Na sledeoj
slici prikazana je maina za ispitivanje zatezanjem na kojoj su postavljene dve elektrine
vazdune pei. U jednoj pei nalazi se epruveta koja se ispituje se ispituje dok se u drugoj
pei zageva naredna epruveta.

Slika 2.Maina za ispitivanje zatezanjem sa dvije elektrine vazdune pei

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama
Pei za zagrijavanje epruveta treba da su snadbevene temperaturnim regulatorima koji
omoguavaju odravanje konstantne temperature po celoj mernoj duini epruvete sa tanou
od 2oC.
Zatezna vrstoa pri povienim temperaturama definisana je kao i zatezna vrstoa pri
sobnoj temperaturi, odnosom maksimalne sile zatezanja i prvobitne povrine poprenog
preseka. Kako, meutim, pri povienim temperaturama trajanje ispitivanja osetno utie na
vrednost vrstoe, reprodukujui rezultati mogu se dobiti jedino pod uslovom jednakog
trajnog ispitivanja. Sa porastom temperature ispitivanja zatezna vrstoa neprekidno i dosta
naglo opada kod ispitivanih materijala.
Pod granicom razvlaenja pri povienim temperaturama podrazumijeva se, kao i pri
sobnoj temperaturi, napon pri kojem nastaje primetno jae istezanje materijala.
Ako je granica razvlaenja jae istaknuta, najjednostavnije se odreuje praenjem
kazaljke na ureaju za registrovanje sile, pri emu prirataj napona ne treba da pree 5 Mpa u
sekundi.
Ako granica razvlaenja nije otro istaknuta, umesto nje odreuje se napon pri kojem
nastaje trajno izduenje u iznosu od 0.2% od prvobitne merne duine i oznaava se kao
granica 0.2%.

2.2. Ispitivanje sa trajnim optereenjem

Ispitivanje sa trajnim optereenjem ima za cilj da se ispita ponaanje materijala pri
mirnom optereenju, pri emu, pored visine optereenja i temperature, na rezultate
ispitivanja u velikoj meri utie i trajanje optereenja.
Pri optereenju zatezanjem na sobnoj temperaturi, da bi nastalo plastino
deformisanje elika, potrebno je da naponi budu vei od granice razvlaenja. Pri povienim
temperaturama, meutim, plastino deformisanje, ili kako se u ovom sluaju naziva
puzanje, moe nastati i pri naponima niim od granice razvlaenja ukoliko optereenje
vremenski due traje.
Veliina i brzina puzanja poveavaju se sa porastom napona i temperature. Na
sledeoj slici ematski je prikazan tok linija puzanja za est razliitih napona pri jednoj
odreenoj temperaturi ispitivanja.

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama
Slika 3. Krive puzanja istog materijala pri razliitim naponima

Sa povienjem temperature smanjuju se otpori metala prema deformisanju, pa se puzanje

javlja pri niim naponima. Ukoliko je temperatura rekristalizacije metala nia, utoliko e, pri
jednakim ostalim uslovima ispitivanja, biti nia temperatura pri kojoj e se pojaviti puzanje.
Puzanje je pojava postupne spore trajne deformacije materijala, koja nastaje usled
dugotrajnog delovanja konstantnog statikog optereenja pri povienoj temperaturi. Naprezanja
koja dovode do ove pojave obino su neto manja od granice razvlaenja materijala, a
temperature puzanja su vie od 40 % temperature take topljenja, tj. Tp>0,4Tp (Tt temp.
Ta.top. (K)).
Temperatura puzanja kod metala praktino je ravna temperaturi rekristalizacije. Zato elici
puzu na temperaturama viim od +450 C, legure bakra na temperaturama viim od +270 C, a
polimerni materijali ve na sobnim temperaturama.
Puzanje materijala je odluujue za ocenu ponaanja, proraun dimenzija i za njegov izbor
za datu namenu u uslovima eksploatacije. Pojave puzanja sa doputenim trajnim deformacijama
obino od 0,1; 0,2; 0,5 ili 1 % i relaksacije, odnosno opadanja naprezanja, s vremenom su
karakteristine za idealizirano visokoelastino vrsto telo. Zato su navedena granina istezanja
glavni kriterijum u toku trajanja radnog dela pri radu na povienim temperaturama. Kada se
dostigne doputena granina deformacija, mora se konstrukcijski deo zameniti novim.Puzanje je
vrlo kompleksna pojava koja ukljuuje: vreme, temperaturu, naprezanje i deformaciju, te se
njenom poznavanju i odreivanju potrebnih parametara mora posvetiti posebna panja.
Karakteristike dijagrama puzanja
Ispitivanje puzanjem sprovodi se preteno na seriji jednakih, najee dugih proporcionalnih
okruglih ispitnih uzoraka sa navojnim glavama prenika 10 mm i s prstenastim zavretcima
merne duine radi merenja trajne deformacije, postignute posle odreenog vremena pri
konstantnim uslovima, slika 4.

Slika 4.Klasian diajgram puzanja deformacija-vreme

6

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

Ispitni se uzorci prvo postupno ugreju na propisanu temperaturu ispitivanja u mufolnoj pei,
koja se odrava konstantnom tokom celog ispitivanja pomou posebnog automatskog regulatora,
a zatim se optereti na pritisak sa konstantim naprezanjem. Merenje trajne deformacije izvodi se
povremeno shodno propisima. Prema normi ASTM propisani su promeri ispitnih uzoraka od 6,5;
9 i 13 mm, a najmanja merna duina je 50 mm. Za svaku zadatu temperaturu ispitivanja radi se
obino 4 do 5 ispitnih uzoraka s razliitim optereenjima i za svaku od njih crta se kontinuirano
dijagram puzanja sa koordinatama deformacija-vreme (slika 2).
Ispitivanja puzanjem su dugotrajna od nekoliko dana (100 sati=4,2 dana) do desetak godina
(100000 sati=l 1,4 godine), o emu se mora voditi rauna pri postavljanju uslova na svojstva
materijala.
Postoje tri osnovna stadijuma puzanja:
I-stadiumj puzanja predstavlja poetno ili primarno puzanje. Kod njega dijagram ne poinje iz
polazita ve iz take 1, kod koje epsilon poc. oznaava spontanu deformaciju nastalu u trenutku
nanoenja optereenja. U I-stadijumu puzanja (take 1-2) raste puzanje znatno sve dok se ne
postigne konstantna brzina, dok opada brzina puzanja (taake l'-2'). Deformacija je velika u
poetku zbog nesreenosti kristalne reetke, a kasnije se smanjuje zbog ovrivanja materijala
usled nagomilavanja dislokacija.
Il-stadijum puzanja je stacionarno ili jednakomerno puzanje sa priblino konstantnim
gradijentom puzanja (take 2-3, pravac), tj.:

Kod ovog stadijuma vlada ravnotea izmeu ovrsnua zbog nagomilavanja dislokacija i
omekavanja zbog toplotnog aktiviranja dislokacija (sniavanje njihove gustoe). Il-stadijum
traje znatno due nego I- i III-stadijum. Materijal je otporniji prema puzanju to je manji
gradijent puzanja, tj. to jemanji nagib pravca (Vp > 0).
III-stadijum puzanja zapoinje nakon postizanja odreenog nivoa deformacije. Kod njega rastu
ubrzano i deformacije (nema vie linearnosti izmeu istezanja i vremena) i brzina puzanja sve do
loma (take 3-4, odnosno 3'-4'). Trei stadijum se odlikuje pojavom lokalnog suenja poprenog
preseka na buduem mestu loma usled trajnih promena u materijalu tokom vremena na povienoj
temperaturi.On nema znaenja za praksu i treba ga izbegavati kod realnih konstrukcija.

2.3. Ispitivanje zamaranjem na povienim temperaturama

Dinamika vrstoa elika do temperature od oko 300 oC neznatno je nia od vrednosti
koju ima pri sobnoj temperaturi, pa se njeno odreivanje vri po uobiajenom Velerovom
postupku. Meutim, pri viim temperaturama i dovoljno visokim amplitudama napona
7

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama
nastaje, kao i pri konstantnom trajnom optereenju, puzanje, koje se mora uzeti u obzir pri
odreivanju graninih napona koje materijal moe trajno da podnosi.
Pri temperaturama ispod 300 oC DVM granica puzanja ne moe uticati na smanjenje
dinamike vrstoe poto je oigledno da u tom temperaturnom podruju DVM-granica ima
veu vrednost od dinamike vrstoe.
Tek pri temperaturi od 300 oC dinamika vrstoa i DVM-granica puzanja imaju
priblino jednake vrijednosti. Iznad 300 oC, meutim, DVM-granica puzanja bre opada od
dinamike vrstoe usled ega se smanjuje raspon napona pri promjenjivom optereenju koji
materijal moe trajno da podnosi.

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

3.Ispitivanje na snienim temperaturama

Na osnovu rezultata velikog broja ispitivanja uopteno se moe rei da pri niskim
temperaturama rastu svojstva otpornosti, tj. granica razvlaenja, zatezna vrstoa, dinamika
vrstoa i tvrdoa postaju vee. Uticaj niskih temperatura na svojstva deformacije moe se,
meutim, u zavisnosti od vrste metala, u osnovi razlikovati. Tako npr. kod metala koji
kristaliu u prostorno centriranim kubnim reetkama (elik, molibden, volfram i sl.) i
heksagonalnim reetkama (magnezijum, cink) sa opadanjem temperature smanjuje se
mogunost deformisanja ili, drugim rijeima smanjuje se ilavost. Nasuprot tome, metali koji
kristaliu u povrinskim kubnim reetkama (bakar, aluminijum, olovo, austenitni elici)
zadravaju svoju ilavost i do najniih temperatura.
Sa snienjem temperature raste sklonost metala ka krtom lomu. Kao osnova za
procenu sklonosti ka krtom lomu moe da poslui odnos otpora deformisanja prema vrstoi.
Ukoliko je ovaj odnos vei utoliko je vea i opasnost od krtog loma. Metali koji kristaliu u
povrinski centriranim kubnim reetkama manje naginju krtom lomu od onih koji kristaliu u
prostorno centriranim kubnim ili heksagonalnim reetkama.
Treba napomenuti da pored niskih temperatura, kao osnovnog faktora, na mogunost
deformisanja utiu i hemijski sastav, stanje termike obrade, hladna deformacija, strukturna
graa, naponsko stanje i dr.
Temperatura ispitivanja ima najvei uticaj na ilavost, odnosno na udarni rad loma
materijala. ilavost materijala uopteno opada sa sniavanjem temperature ispitivanja.To je zbog
toga to se sniavanjem temperature sniava i plastinost, odnosno deformabilnost materijala.
Kod vrlo ilavih metala sa razgranato centriranom kubnom kristalnom reetkom to opadanje
ilavosti je neznatno i postupno, te su oni zato deformabilni u irokom temperaturnom intervalu,
a imaju i visoku vriednost istezanja (A5). Krhki materijali (npr. visokovrsti elici, staklo i
keramika), imaju malu ilavost i deformabilnost skoro bez obzira na temperaturu ispitivanja
(Kriva II) a legure metala s prostorno centriranom kubnom reetkom (BCC reetka), kao to su
veina konstrukcijskih elika, polimeri i si. imaju vrlo karakteristinu krivu III sa jasno
izraenom prelaznom temperaturom ispitivanja.

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

Slika5. Dijagram udarnog rada loma

to je nia prelazna temperatura to je vee garancija da se materijal moe koristiti u

nepovoljnim uslovima eksploatacije i na niim temperaturama. Slini pokazatelji karakterizacije
materijala na osnovu temperature ispitivanja su granina temperatura i temperatura nulte
duktilnost.
Granina temperatura oznaava se sa teta 50% ili teta 85%, a ona je mera ilavosti za
temperature pri kojima nekristalni deo prelomne povrine ispitnog uzorka iznosi 50% ili 85%
ukupne povrine. Ispituje se na ispitnim uzorcima sa zarezom i rastuim tegom po ASTM normi.
Temperatura nulte duktilnost ili NDT-temperatura (NDT-Nil Ductilitv Transition) je
takoe mera ilavosti. To je najvia temperatura pri kojoj pukotina prodire kroz itav presek
ispitnog uzorka, tj. Na njoj se gube svojstva plastinosti kod elika. Ispod NDT-temperature
oekuje se krhko ponaanje materijala iako je iznos nominalnog naprezanja nii od granice
razvlaenja.

3.1.Ispitivanje udarnog rada loma na snienim temperaturama

Kod ispitivanja udarnog loma na snienim temperaturi ispitni uzorci se hlade na
temperaturu ispitivanja:

Do -70 C koristi se teni CO2+ alkohol (suvi led)

Do -100C koristi se teni azot+alkohol

10

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

Slika 6.Hlaenje ispitnog uzorka u smei suvi led

U Evropskim zemljama udarni rad loma se ispituje arpijevom metodom u SAD i Velikoj
Britaniji koriste se metode Izoda.
3.1.1.Ispitivanje udarne ilavosti po arpiju
U mnogim sluajevima u mainstvu materijali su izloeni udarnim optereenjima tj,
dinamikim optereenjima. Ispitivanjem udarom procenjuje se krtost materijala izloenog
udarnom optereenju, Ovim ispitivanjem odreuje se sposobnost materijala da apsorbuje izvesnu
koliinu energije pre nego to doe do loma.Ispitivanje udarom po Charpyju(arpiju) je jedno od
najstarijih mehanikih ispitivanja materijala u eksploatacionim uslovima a slui za utvrivanje
njegove otpornosti prema krtom lomu. Na Charpyjevu klatnu(Slika 5) ispituju se jednim
udarcem, sa brzinom obino 5 do 5.5 m/s,zarezane epruvete (sa U-zarezom ili V-zarezom - slika
6 a,b).

Slika 5. Charpyjevo klatno

Pri ispitivanju epruveta se postavlja centrino na oslonac s razmakom od 40 mm, a klatno

slobodnim padom udara tano u njenu sredinu sa suprotne strane od zareza i lomi je jednim
udarcem. Kao rezultat merenja gleda se razlika izmeu poetne potencijalne energije koju
poseduje klatno i krajnje energije, poto se jedan deo energije gubi na sami lom. to se vei deo
energije potroi na lom to znai da je materijal ilaviji.
11

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

a)u zarez

b) v zarez
Slika 6. Standarde epruvete za ispitivanje na Carphyjevom klatnu

4.Zakljuak
Ispitivanje metala ne vri se samo radi utvrivanja svojstava prilikom proizvodnje, ili
prijema, ve vrlo esto i radi raznih ekspertiza u svrhu utvrivanja naina upotrebe i
odgovornosti koja nastaje usled loe upotrebe. U razvojnim centrima veih industrijskih
preduzea i nauno istraivakim institutima ispitivanja se vre u cilju to potpunijeg
upoznavanja svojstava metala, kao i u cilju poboljanja tih svojstava, kako bi se dobili
materijali za nove proizvode, odnosno nova podruja primene.
Znaaj ispitivanja metala za razvoj tehnike i dananja dostignua na polju gradnje
aviona, automobila, eleznica, brodova, turbina, mlaznih motora, svemirskih letilica itd.
svakako je izvanredno veliki.
Ispitivanja na snienim i povienim temperaturama spadaju u grupu mehanikih
ispitivanja i slue da se eljeni, ispitivani, materijal dodatno optereti temperaturom, bilo da
se zagreva ili hladi, kako bi se mogle proveriti njegove karakteristike u otrijim reimima u
kojim bi se mogao nai.

12

Ispitivanje materijala na povienim i snienim

temperaturama

5.Literatura
1. Petar Terzi Ispitivanje metala Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd, 1988
2.Milorad Jovanovi,Dragan Adamovi, Vuki lazi, Nada Ratkovi Mainski Materijali,
Mainski fakultet , Kragujevac 2003.

13