Modem Sosyalizm

Britanyada Snf Mcadeleleri

Giri
1789 Fransz Devrimi Britanyada nce yaygn bir onayla karland. Bir yandan Fransz
devrimcilerinin ngiliz kurum ve yasalarn rnek almas milliyeti duygulan okuyor, te
yandan Britanyamn en nemli iktisadi rakibi olan Fransann iine dt kargaa
bujuvazinin iine geliyordu. Dolaysyla, 1789da Britanyada bir yzyldr bkm srm olan
yaygn ve smflaras bir gr birliine dayal siyasal istikrarn ksa zamanda alt st olacana
dair bir ipucu grnmyordu.
1790da milletvekili Edmund Burke Reflections on the Revolution in Francei (Fransadaki Devrim
zerine Dnceler) yaynlad. Kitap Burken teden beri bilinen muhafazakr grlerini
ieriyordu. Ancak kulland slubun sertlii yakn arkadalann bile artt. Burken
kitabndan ay sonra Tom Paine Rights o f Manin (nsan Haklan) birinci blmn
yaynlayarak Burke eletirdi. Kitap byk bir baan kazand ama asl etkisini 1792de,
toplumsal sorunun incelendii ikinci blmnn yaynlanmasyla gsterdi. Alabildiine yaln
bir slupla yazlm kitapta, saf, kaltmsal hibir unsurla bulandnimam bir temsil sistemin,
yegne adil ve akl ynetim biimi olduu ve Fransz Devriminin byle bir sistemin
kurulmasnn mmkn olduunu kantlad savunuluyordu; Sanki dnyann balangcnda
yaamz gibi, bir anda adil bir ynetimin balamasn grecek bir noktaya getirilmi
bulunuyoruz.
Kitap geleneksel toplumda eine rasdanmam bir hzla yayld; birinci yln sonuna kadar
200 bin adet sanlm olduu tahmin ediliyor. (O dnemde Britanyann nfusu yaklak 10
milyondu.) Kitle iletiim aralannn bulunmad koullarda kitabn nasl bu kadar etkili
olabildii yalnzca Fransz Devriminin poplerletirdii fikirler ve cokuyla aklanamaz.
Britanya Jakobenizmini deerlendirebilmek iin, ngilterenin tarihte ilk bujuva devrimini
gerekletirmi lke olduunu hesaba katmamz ve bu devrimci geleneini kendisini hangi
kurum ve ilikiler araclyla srdrdn gzden geirmemiz gerekir.

ngilterede Burjuva Devrimini Hazrlayan Koullar

ngilterede burjuva devrimi iki aamada gerekleti. 1642-48 arasnda yaanan i sava
devrimin birinci aamasyd ve Kral I. Charlesm idamyla son buldu. Ancak bu birinci
aamada devrim sreci, tpk daha sonra Fransz Devriminde olaca gibi, kitlelerin
bujuvazinin de varln tehdit eden talepler dile getirmesine yol at. Bujuvazi henz,
monari ve aristokrasinin destei olmakszn, kendi bana siyasal hegemonyasn srdrecek
ara ve kurumlan yaratamamt. 1660da srlen hanedan geri anid. elikiler henz
zmlenmemiti ama bujuvazi de halka gvenemeyeceini renmiti. 1688de ngiliz resm
tarihiliinin Glorious Revolution (Muhteem Devrim) diye and bir pazarlkla ngiliz taht bir
yabanc prense, Hollandah WiUiam of Orangea sunuldu. William of Orange, yabanc parah
askerlerden oluan bir orduyla ngiltereye kti ve tahta geti.
Kukusuz bu harektn baanya ulamasnn berisinde, ngiliz bujuvazisinin yz yl srecek
siyasal istikrann zeminini oluturacak bir snfsal ittifaklar sistemi kurmu bulunuyordu. Bu
sistemi kavrayabilmek iin ise ana tarihsel zemin oluturan snfsal ehkileri ve toplumsal
mcadeleleri bilmek gerekiyor.

Ortaan Krizi ve Geleneksel Aristokrasinin Sonu

Rnesans nceleyen yllarda (1 3 5 0 -1 4 5 0 ) ngiltere de iinde olmak zere btn Avrupada bir
bunalm yaand. Bir yandan salgn hastahklar, zellikle de 1348den sonra Avrupann
yakasn brakmayacak olan veba, uzun sren savalar ve ayaklanmalar, nfusun yzde 3 0 -35
orannda azalmasna yolati. Uzun yol ticareti nemini korumakla birlikte, ticaret hacmi
darald. Snfsal ilikiler asndan belki de en nemli olan, tanmsal rnlerle mamul
rnlerin fiyadan arasnda, tanm rnleri fiyatlannn aleyhine gerekleen deimeydi.
Nfusun dramatik azalmasndan tr igc maliyeti artarken, ayn zamanda tanm
rnleri fiyatlanmn dmesi, aristokrasinin gelirlerinde h aon saylr bir dme anlamna
geliyordu. Dolaysyla, alm olduktan geim dzeyini tutturabilmek iin aristokratlann yeni
geim kaynaklan bulmalan gerekiyordu. Tarihsel kimlikleri (kl kuanma hakk) asndan,
bu geim kayna ancak tek ey olabilirdi: Sava, yama ve talanlar.
15. yzyl ortasnda (14 5 0 -1 4 6 8 ), ngilterede eitli aristokrat aileler arasnda, daha ok sonu
gelmez ete savalann andran bir i sava yaand: Gller sava. Avrupadaki geleneksel
sava tarz, modem savan tersine, soylu svarilerin daha ok telef olmasna yol ayordu.
Bu yzden neredeyse 20 yl boyunca byk bir vahede srdrlen bu i sava sonunda,
geleneksel aristokrat nfus yok olmann eiine geldi. 16. yzylda knm ylesine ykc
olmutu ki aristokradann ok byk bir blm. Gller Savanda sonra ban salamak

18.
yzyl ngiliz toplumu birok bakmdan olduu
gibi, aa snflann nne at ufuklar bakmndan
da emsalsiz bir toplumdu. Bunda kendi cemaatleri
iin yaznn ulalabilir klnm olmas olduka
nemli b ir rol oynamt. Popler kltr ile
yksek' kltr arasndaki geililik o kerteye varmt
ki, John Gay'in yzyln ilk yarsnda yazm olduu A
beggars Opera (Dilenciler Operas) yalnzca yoksullar
takknda b ir opera olmakla kalmam, operay
resimleyen Hogarth da kukusuz eserin bu yn
cezbetmiti.

sn
mcadele

zere, toplumun neredeyse btn kesimlerinin desteiyle mutlakiyeti bir monarinin temelini
atan Tudor hanedanmm, kendisine yanda yaratmak iin asalet payesi verdii ailelerden
geliyordu.

ngiliz Kn
ngiliz kapitalizminin ayrt edici zelliklerinden biri, kapitalist retim srecine zemin hazrlayan
'toplumsal ilikilerin ncelikle geleneksel ehirlerde deil krda gelimi olmasdr. Bunu ngiliz
knnm iki zellii mmkn kld: Krda feodal ilikilerin ok erken zlmesi ve krsal
blgelerde zanaat faaliyetlerinin younluu.
Feodal likilerin zlmesi
ngiliz aristokrasisinin bu m odem nitelii, ngilterede kapitalizmin gelimesi asndan
olduka nemli bir unsurdu. Rnesansa egemen olan bu kesim, hukuk stat asndan
aristokrat olmakla birlikte, kta Avrupasndaki geleneksel aristokratlann birok alkanlk ve

Ingiltere'yi lata Avrupas'ndan ayrdeden, belki de en

nemli fark, hem sertliin hem de bamsz
kylln, ktaya kyasla ok daha nceki bir
noktada ortadan kalkm olmasyd. Yandaki resim,
yegne retim aracnn mlkiyetini hl elinde
bulunduran bir tarm iisini gstermektedir.

trelerini paylamyordu. rnein, Fransa ve Almanyadakinin tersine ngilterede bir

aristokratn gelirini alarak salamas, asalet payesini yitirmesine yol amazd. Bu,
aristokrasinin byk bir kesiminin, gelimekte olan bujuvazi ile ayn safta yeralmasn
kolaylatran olgulardan biriydi.
Yeni ngiliz aristokrasinin esneklii, krdaki feodal retim ilikilerinin de kkl bir dnm
geirmesini salad. Feodalizmin sosyo-ekonomik z demesne (malikne) topraklan ile zgr
olamayan kyllk arasndaki ihkide yatar. Bu ilikiler a iinde serfliin temel ilevi

lordun topraklannn iletilmesi iin igc salamaktr. Ancak ksmen yeni aristokratlann
geleneksel alkanlklardan yoksun oluuna, ksmen de kyl ayaklanmalanna bal olarak, 15.
yzyldan balayarak ngiliz kmnda bu iliki zld ve 16. yzyla vanidmda ngilterede
tanm sadece yasal erevesi ve dsal grnmleri itibariyle feodaVdi. Serilik yasal bir iliki
olarak varln srdrse de, ekonomik bir iliki olarak hemen hemen ortadan kalkmt.
Angaryann, emek hizmetlerinin yerini neredeyse btnyle parasal olarak denen kira almt.
Bu ise, retimdeki sorumluluun kyl dnyasnn elitinin eline gemesi anlamna geliyordu.
Zamanla kirac ifti, sadece topran kirasn deyen ve sermayesini kendisi salayabilen bir
konuma gelebilmiti. Bu noktada ise, artk kendi topraklann satn almasnn nnde, toprak
ktlnn dnda, hibir engel kalmaz. Bu ekilde bamszlam, soylu olmayan kyl snf,
300 yl iinde giderek ngiliz toplumunun belkemiini oluturacak toprak sahibi bir snf
oluturdu. 16. yzylda ngiliz Kilisesi nin Katolik Kiliseden kopmasna ve elindeki topraklann
devledetirilmesine yol aan reform hareketinin berisindeki en nemli dinamiklerden biri,
gentry (eraO diye anlan bu yeni snfn toprak ihtiyac idi.

Priestley gibi bilim adamlar, Wiliam Blake, Hogarth

gibi ressamlar, ngiltere'nin eski dzeninin bir
anlamda belkemiini oluturan zanaatkarlarn, bamsz
reticilerin, 18. yzyln refah koullarndan yararlanma
tarznn tipik rnekleri saylabilir. Bunlar geleneksel
balarndan koparak, kendilerine tamamen modern
ilikilere gre rlm bir yer tutmulardr. Ancak
eserlerinde, kendi priten gemilerinin sembolizminin
arln sezmek hl mmkndr. rnein Hogarthn
Rakes ProgressVn/n (kar sayfada) grnrdeki
amac bu dnem Ingiltere'nin btnne egemen olan
yolsuzluu, yozluu, sefahati belgelemektir, ama
kulland yapsal tema, priten edebiyata John
Bnyan'n Pilgrims Progress (Hacnn lerleyii adl
eserinden beri egemen olan, kurtulua, selmete
doru ilerleme temasdr

Krsal Zanaatlar
Rnesans, btn Avrupada kentsel bir canlanma, yeni bir ehirli kltrn yaratlma
dnemiydi. Bu sre iinde ba, klasik Roma mparatorluu dneminde de nemli bir
merkez olmu, bir ticaret kava olma zelliini yitirmemi ehirler ekiyordu. Bu ehirlerde
ticaretin yansra, kendilerine daha geni bir pazar bulabilen zanaatlar de canlanyordu.
Kukusuz bu zanaatlar iinde de kitlesel tketime en yatkn olan dokumayd. Btn bunlar,
14. ve 15. yzyllardaki fiyat hareketlerinin tersine dnmesine, 15. yzyln ikinci yansndan
balayarak yn fyatlannda tahl fiyatlanna gre bir art olmasna yolat.
11. yzyldaki Norman istilasyla birlikte Flaman zanaatkrlar tarafndan getirilen dokumachk,
zellikle ynl dokumaclk ngilterenin de geleneksel zanaatyd. Ancak klasik Roma
mparatorluunun u blgelerinden biri olan ngilterede ehir hayan her zaman son derece
snk olmutu. Dier zanaatlar gibi dokuma da, kylerde ancak ksmen uzmanlam kyller
tarafndan yaplyordu. Engels bunlann hayatn yle betimler: Dnemin ngiliz snai iileri,
(...) dnyadan ellerini eteklerini ekmi, bir inziva iinde yayorlard; hibir zihinsel faaliyetin
tedirgin etmedii hayatlannda ani ve byk deiikliklere yer yok. Okumay Lilenleri az,
yazmay bilenleri daha da azd; dzenli olarak kiliseye giderler, hi politika konumazlar, hi
komplo yapmaz, hi dnmezlerdi. Fiziki faaliyetlerden zevk alrlar, ncil okunduunda
atalanndan devraldklan bir saygyla dinlerler ve herhangi bir eyi soru sual etmelerine hi
izin vermeyen alakgnllkleri iersinde stn snflara kar ok iyi duygular beslerlerdi.
Ama entelektel bakmdan lydler; sadece kendi zel, kk karlan iin, tezghlan ve
baheleri iin yaarlar ve ufuklannn tesinde btn insanl alt st eden o gl hareket
hakknda hibir ey bilmezlerdi. Yaadklan sessiz, bitkisel hayat iersinde rahattlar ve sanayi
devrimi olmasayd, bu varolutan hi kmazlard. Evcimenligi iersinde ne kadar romantik
olursa olsun, bu varolu yine gerek insanlara layk deildi.
Ancak Rnesansla birlikte gelen canlanma, ngilteredeki bu geri koullann bir avantaja
dnmesine yolat. Kta Avrupasnda ehirlerin gelimilii, ayn zamanda alanlann
rgtlerinin, loncalann gelimilii anlamna geliyordu. Bunlann gc, bir tekel avantaj elde
etmelerine, kendi belirledikleri koullar dnda herhangi bir mamuln piyasa iin retilmesini
engellemeye ve cretlerin belli bir dzeyin altna dmesini nlemeye yetiyordu. Bu
koullarda, Rnesans ehirlerinin oulcu yapsnn dayat bu kstlamalara baml olmayan
ngiliz burjuvazisi, doal olarak ynl dokumayla ilgili faaliyetlere yneldi. Bu ynehin iki
nemli sonucu oldu: Enclosure hareketi, yani kylerin ortak topraklannn otlak yaplmak zere
idenmesi ve emek srecinde nemli bir yenilik olan putting out (gtr) sisteminin
gelimesi.
Gtr Sistemi
Gtr sistemi, nihai rn pazarlayacak tccar kapitalistin, reticilerle daha retim srecinin
banda bir anlama yapmasna dayanr. Bu anlamaya gre tccar kapitalist hammaddeyi temin
ederek, retilecek rn henz ortada yokken sann alm olur. Ancak retim aralan henz
reticilerin mlkiyetindedir ve genellikle kendi evleri olan retim ortam zerindeki
denetimlerini yitirmemilerdir. Fakat ticari kapitalizmin geliip yaygnlamasna paralel olarak
tccar kapitalist sadece hammadde salamakla yetinmeyip, hammaddelerle birlikte iletme
sermayesi ve giderek retim ara ve gerelerini de temin etmeye balar. Bylelikle bamsz
reticinin bamszln yitirmesi, proleterlemesi srecinde nemli bir adm atlm olur.
Yzyl itlemesi
t
Dokuma imalatnda gtr sisteminin baanh bir ekilde srdrlebilmesi iin toprak sahibi
bujuvazinin ehnde hann saylr miktarda yn bulunmas gerekiyordu. Aynca yn sadece
gtr sisteminin bir girdisi olarak deil, bir ihra mah olar.ak da deer kazanmt. Bu
koullarda kylerin ortak topraklan. Kilise arazileri ve direnemeyen kk kyllerin tarlalan
idenerek otlaklara dntrld. Bu uygulamalar ounlukla yasal deildi ve yarattklan
tahribat, o dnemde yaygnlaan Sheep eat man (Koyunlar insan yer) atasznn de veciz

18. yzyl tmyunca btn Avrupa'nn hayranln

uyandracak parlamentonun temeli olan seim sistemi
Ingilterede daha yzyln banda kurulmutu. Ancak
temsin sistemin temelini oluturan seim blgeleri,
daha tespit edildikleri noktada bile, lke gereine
dair hibir eyi yanstmyordu. 18. yzyln ilk
eyreinde yaam olan ve grsel talamann en
byk ustalarndan biri saylan Hogarth, resimlerinde
sk sk bu konuyu ilemi, seim sisteminin yol at
yolsuzluktan da iddeti de belgelemiti.

-ti

bir biimde dile getirdii gibi, olaanst bir derinlikteydi. Bir yanda krda geni bir
mlkszler kidesi yaraulrken, te yandan ortak topraklann kaybolmas, zel mlkiyetin
yaygnlamas, kylerdeki geleneksel dayanma biimlerinin ortadan kalkmasna yol ayordu.
Btn bunlann yaratt alt stlkler ngilteredeki erken burjuva devrimini hazrlayan nemli
unsurlardan biriydi.

ngilterede Sava
16. yzyldan 17. yzyln ortasna kadar ngilterede bir mutlakiyetilik a yaand. Bu an
zellikleri arasnda unlar saylabilir: Parlamentonun varl; kta Avrupasndakilere gre
brokratik aygtn olduka clz olmas; gelikin yerel ynetim organlannn varl; yine kta
Avrupasndaki ile karlatnldnda grece kk bir kara ordusuna karlk, gl bir
donanmann varl.

Mutlakiyetiliin Sonu
Mutlakiyeti krallk, balangta ok geni bir toplumsal mutabakat temeli zerine kurulmutu.
Ancak zelhkle krdaki toplumsal elikiler derinletike, kraliyet btn toplumu temsil
edebilme yeteneini yitirdi; itleme hareketlerine kar karak, bunlann hzn kesip, taraf
lmaya doru itildi ve toprak sahibi snflan karsna ald. Ancak mudakiyeti kraliyetin
kaderini tayin eden, vergilerle kraliyeti sbvanse etmeyi kendi karlan asndan artk
gereksiz bulan ticaret burjuvazisinin bu toprak sahibi snflarla ittifak oldu. Parlamento zaten
bu smflann temsilcilerinden oluuyordu. 1640ta parlamento halka bir an yaynlayarak, i
sava fiilen balatm oldu.
Btn burjuva devrimlerinde olduu gibi, ngiliz i savanda da burjuvazinin saflannda
savaan, sava bujuvazi iin kazanan kk esnaf, zanaatkrlar, Londrada says
giderek artmakta olan ayaktakm ve bamsz kylln bir blm oldu. Devrim koullan
bu halk kesimleri ile ayn safta arptklan bujuvazi arasndaki elikilerin de btn burjuva
devrimlerinde olduu gibi su yzne kmasna yol at. Daha savan ilk yllannda, eidi
ky ve kasabalarda kral da parlamentoyu da reddeden ayaklanmalar bagsterdi. rgtlenme
tarzlan ve kendiliindenlikleri asndan geleneksel kyl ayaklanmalann andran bu
ayaklanmalar kolaylkla bastnid.
Ancak hem savan gidiat asndan hem de devrimin radikallemesi asndan asl tayin
edici unsur, Oliver Cromwell nderliinde New Model Army (Yeni Model Ordu) ad altnda
bir ordunun kurulmas oldu (1645). Gerek komuta dzeyindeki aristokratik ayncalklann
kaldmlmas, gerekse ordunun byk bir ksmnn gnlllerden olumas bakmndan Yeni
Model Ordu, daha sonra Avrupay alt st edecek olan Fransz Devrim ordusunun bir
habercisi saylabilir.
Kraliyet ordusunu kolaylkla yenen Yeni Model Ordu, ayn zamanda halkla birlikten doan
gcn kantlayan; eidiin gereklemesine ve dolaysyla da askerlerin radikallemesine yol
aan btnyle yeni bir rgtlenme tryd. Bu rgtlenme iinde sava boyunca derinleen
bir tartma dodu. Bu tammalar sayesinde Londradaki zanaatkr raklannm hareketi olarak
balaman Levellerlar (Dzleyidler) hareketi, ordudaki erler arasnda da yaygnlat. Savan
sonunda bu erler. Agitator (ajitatr teriminin kayna) ad verilen kendi subaylann semeye
baladlar; kraln tutuklanmasna karar verdiler ve genel oy hakkna dayah bir temsil
demokrasi talep eden Agreement o f People (Halk Szlemesi) tartarak onayladlar. Oysa
parlamenterler, oy hakkn mlk sahibi olma kouluna balayan treden vazgememekte
kararlydlar. Bu konuda soylu olmasalar da toprak sahibi olan subaylann tam desteine
sahiptiler. 1649da Kral I. Charles, bir bakma radikal orduyu yattrmak iin idam edildi
ama ayn srada orduda da geni bir tasfiyeye gidildi. rlandaya dzenlenen seferle, adann
zapt gerekletirildi. 1653te de bujuvazi ordudaki muhafazakr subaylann en baanls olan
Oliver Cromwellin asken diktatrlne raz oldu.

ngilterede Muhalif (EMssenting) Kiliseler: Pritenizm

>ava srasnda halk adelerinin burjuvazinin safnda arpmasnda en nemli etken Kilise
dmanl olmutu. Geri daha 16. yzyln ortasnda ngiliz Kilisesi, Katolik Kiliseden
kopmu ve ulusal bir kilise halini almn ama bu dnm srasnda, Kilisenin hiyerarik
yaps nerdeyse olduu gibi korunmu ve Kilisenin halktan ald vergilere dokunulmamt.
Reform hareketini izleyen yllarda, pritenizm ad altnda bilinen bir gr ve harekeder
manzumesi, reform hareketinin derinletirilmesini talep etmeyi srdrd. Aralanndaki ilahiyata
ilikin farklar bir yana, tmn birletiren ortak yn, Kilisenin daha demokratik bir biimde
rgdenmesini talep etmeleriydi. Kimi vaiz ve ruhbanlann cemaat tara&ndan seilmesini, kimi
ise cemaat ile vaiz ve ruhbanlar arasndaki farkn tamamen ortadan kaldnimasn, din
ilevlerin sradan cemaat yeleri tarafndan yerine getirilmesini ngryorlard. Dzleyidler hareketi,
bir anlamda, pritenizmin banndrd bu demokratik taleplerin, dinsel niteliklerinden
synlarak ulati en ileri aamay temsil ediyordu. Hareketin yenilgisinden hemen sonra
yaylma alanlan daralrhakla birlikte, bu grler eidendi ve daha da radikal bir nitelik

Ingiltere'deki priten mezheplerin sonuncularndan biri

de, 18. yzyln sonunda John Wesleyin kurduu
MetodizmW r. Metodizm, b ir yandan muhalif priten
gelenee yeni b ir dinamizm kazandrrken, b ir yandan
da bu dinamizmin kendisini din kanallar iinde
tketmesine yol amtr. Resimde Metodizm'in
kurucusu Wesleyin vermekte olduu b ir vaiz
grlyor.

mcadelel
19.
yzyln ak snfsal hareketlerinden nce, 18.
yzylda kitlesel hareketler, ounlukla b ir kalabaln
(mob) kendi dndaki unsurlar tarafndan maniple
edilmesi eklini alyordu. Bu tr ayaklanmalarn
en nls, katoliklere kar giriilmi olan Gordon
Ayaklanmalan idi. Londradaki Katoliklerle Protestanlar
arasndaki atma kesinlikle egemen snfn eitli
kesimleri arasndaki b ir atmayd. Ancak Katoliklere
saldrmaya kkrtlan bu kitle oldu. Yine de, kitlenin
ayaklanmasnn, onu kkrtandan bamszlat b ir an
her zaman gelebiliyordu. ounlukla bu an
hapisanelerin baslarak mahkumlarn kurtarlmasna
tekabl ediyordu. Resimde Gordon ayaklanmalarndan
byle b ir sahne grlyor.

kazand. Kendilerini True Levellers (Gerek Dzleyiciler) diye adlandran Diggerlann (Kazclar)
talepleri demokrasi ile snrl deildi. Dorudan doruya zel mlkiyeti eletiriyorlar, komnist
koloniler kuruyorlard. Hristiyanlk giderek, neredeyse Feuerbachn grlerini nceleyen bir
maddeci panteizm (tmtannclk) ynnde evriliyordu.
Cromwellin asker diktatrl seferlerin yansra, byk lde bu radikal priten mezhepleri
bastrmakla geti. Ancak Cromwellin 1658de lmesi, salanm olan istikrann ne kadar
yzeysel olduunu gstermeye yetti. Orduda erler, yine ajitatrler semeye balad. Bastnid
sanlan radikal mezhepler yine faaliyet gstermeye balad. Btn bunlar egemen snflan
asker diktatrln, bujuvazinin iktidann srekli klacak kurumlan yaratamadna ikna
etmeye yetti. 1640ta devrimi balatm olan parlamento yeniden topland ve 1660ta, idam
edilen 1. Charlesn olu II. Charles tahta gemek zere ngiltereye ard.

Oligarik Parlamento
Tannya ibadetlerini sarslarak, titreyerek, ihtilalar
geirerek ettikleri iin Shakers adn alan priten
mezhebi, Iniliz Devrimi sonunda mistikleerek ie
dnen saysz mezhepten biriydi. Ancak Shaker'/ann
toplumsal mcadeleleri, g ettikleri Am erikada
kurduktan topyalaria devam etti. Bu cemaatlerin,
zellikle b ir sre iin onlardan birinde yaayan Robert
Owen'm fikirleri ve hayat zerinde nemli b ir etkisi
olacakt.

Restorasyonu izleyen yllar, toprak sahipleri ile ticaret bujuvazisi arasnda zaman zaman ok
sertleen bir mcadeleye tank oldu. Kalc bir uzlamaya ancak 18. yzyl banda, Britanya
meruti monarisinin istikranmn temelini oluturacak iki parti sisteminin kurulmasyla ulald.
Partilerden biri 1 7 1 4 -1 7 7 0 arasnda siyasal iktidan elinde tutacak olan ticaret bujuvazisinin
temsilcisi Whigler bryse, toprak sahibi, tanm bujuvazisinin temsilcisi Torylerdi.
Uzlamay mmkn klan, iki kesim arasnda iki temel konu zerinde ok kkl bir gr
birlii olmasyd. Birincisi, mutlakiyeti monari ve Eski Dzene muhalefetti. 11. Charlesm olu
1cc

Zanaatlerin krda younlamas, onlar ehirlerin

salad konumdan yoksun brakyordu. Ama zellikle
eitli madencilik trleri bu konuda ifte bir
bahtszlkla maluldu. ehir dnda olmann yaratt
yaltlmla ek olarak, i koullarnn farkll, gnn
byk b ir blmn yeraltnda geirmek zorunluluu
da, onlar dier alanlardan ayryordu.

II. Jamesin 1680lerde giritii mutlakiyetiliin toprak sahipleri arasnda ancak ok zayf bir
destek bulabilmesinin ve 1688de hanedan deiikliinin sadece pazarhkla
gerekletirilebilmesinin nedenlerinden biri buydu. Yine ayn nedenden tr, 18. yzyl
boyunca hkmetlerin ve parlamentonun uygulamalan hep dorudan doruya bir snf olarak
bujuvazinin karlarn yanstt. rnein 18. yzyln banda yeniden byk bir ideme
dalgas balad. Arada geen sre iinde tanm rnlerinin fiyadan artt iin artk ortak
topraklar tanma almak zere itleniyor ve burada, kapitahst giriimciliin kefettii teknikler
kullanlarak, daha retken ve verimli bir tanm gelitiriliyordu. Ama 18. yzyl itlemesini 16.
yzylmkinden ayrt eden asl fark, idemenin artk yasal yollarla, devletin gc kullanlarak
yaplmasyd. lk zel itleme Yasas 1710da parlamentodan kt ve bu tarihten sonra da bu
yasalann says hzla artt.
1700 ile 1760 yllan arasnda zel itlemeye ilikin olarak 2 0 8 yasa kanid ve bunlarla
312.363 akr (1 akr = 404 6 ,7 m^) geniliinde alan itlendi. 1761 ile 1801 arasndaki krk
ylda, nceki 60 yldakinin yaklak on kat, tam iki bin yasa yapld ve bunlar, nceki 60
ylda itlenen topran yine yaklak on kaanm , 3.180.871 akrhk arazinin zel mlk olarak
tescil edilmesini salad. 1802 ile 1844 arasnda kanlan yasa says 1883, itlenen topran
toplam yzlm, 2.549.345 akrd. 1845 sonrasnda hem kanlan yasalann says hem de
resmen zel mlk haline getirilen arazinin yzlm azald (6 7 2 yasa, 5 2 2 .2 2 7 akr alan).
Egemen snflann kkl bir gr birlii iinde olduklan ikinci nemli konu ise, kendi
aralanndaki mcadeleler srasnda halkn gcne bavurmamakt. sava, gerek toprak
sahiplerini gerekse ticaret bujuvazisini bir halk hareketinin, her iki kesimin de varln
tehdit edebileceine ikna etmiti. Zaten 18. yzyl ile birlikte yeni bir evreye girmi olan
smrgecilik hem Britanyann genel refah dzeyini ykselterek, hem de kapitalistleme sreci
ierisinde mlkszleenlerin ihra edilmesine imkn salayarak, burjuvazinin toplumsal
honutsuzluu gidermesini mmkn klyordu.

Pasif Direni
Bu koullarda kitleler yz yldan uzun srecek bir depolitizasyon srecine girdiler. sava
yllannda tanntanmazhgm eiine gelmi olan radikal priten mezhepler, yeniden
mistikletiler. Ancak bu, i sava srasnda dile getirilen radikal demokratik talepleri,
gelitirilen ^komnist topyalann ansn banndran bir mistisizmdi. Baka bir deyile, 18.
yzyil boyunca radikal pritenizm, mlkszlere, isizlere, zanaatkar raklanna, topran yitiren
kyllere bu dnyayla banmay deil, pratik bir ifadesini bulamasa da bu dnyay
eletirmeyi reten, dnyadan ve zellikle de bujuvazinin deerlerinden manev bir kopuu
gerekletirmeyi tledi. Bu eihmin en tipik rneini, pritenizmi edeb dzeyde en parlak
bir biimde ifade etmi olan John Bnyanda buluyoruz. Bnyan, genliinde radikal gruplara
katildktan sonra daha ileri yalannda yazd alegorik roman The Pilgrims Progressde (Hacnn

18. yzyl, toplumun ok deiik kesimleri iin heyecanl

b ir aratrclk a olmutu. Yine de aratrcln ald
biimleri, ksmen de olsa, toplumsal konumlarna
balayarak ayrtrmak mmkn. Gentry snf genellikle,
sada grlen alet trnden gk haritalarndan
yararlanarak 17. yzyln Bilim sel Devrim i'ni b ir adm
daha ileri gtrm eyi denerken, zanaatkarlar daha ziyade
pratik aletlere yneliyorlard. John Kay, yukardaki alet
araclyla iplik eirmenin verimliliini iki katma karmay
amalamt.

a m

i l

mcadele!
18. yzyln sonu ve 19. yzyln bann, burjuvazi
asndan en ciddi sorunlarndan biri dilencilikti.
Ingiltere, kapitalizmin tersinmez b ir biimde
yerlemesinin kritik yllar saylabilecek yirm i yl
savala geirmiti. Toplumsal dnmn ok hzl bir
biimde seyrettii bu yllan savata geirenlerin,
dndklerinde, dilencilik dnda yapabilecekleri b ir i
bulma ansian ok dkt. Resimdeki kadn,
savatan dnen askere "Johhny ne kadar
deimisin! Seni nerdeyse tanyamayacaktm." diye
baryor.

lerlemesi)! tipik bir Hristiyann, kurtuluu bulmak zere, mallar, bolluk ve tamahkrlk
dnyasn terketmesini anlat.
Radikal mezheplerin ideolojik ilevleri kadar nemli bir dier yn de kitlelerin eitim ve
rgtlenmesinde oynadklar rold. Pntenizm, ncile her trl otoriden daha fazla nem
verdiinden, kitleler arasnda okur yazarl ve din tartmalan tevik ediyordu. Bu yzden
18. yzylda ngilterede okur yazarlk oran, baka hibir Avrupa lkesi ile kyaslanmayacak
kadar yksekti. Dahas kilisenin hiyerarik yapsnn reddedilmi olmas, cemaat iersinde
zengin bir demokratik rgtlenme deneyiminin birikmesini salad.
Btn bunlar muhalif kiliselerin, Britanyadaki toplumsal mcadelelerde, gerek nderhk gerekse
kide dzeyinde merkez bir rol oynamas sonucunu verdi. i snfnn kendi kendisini
kurmasnn tarihini anlatt dev eseri The Making o f the English Working Classda (ngiliz i
Snfnn Kendisini Kurmas) tarihi E.P. Thompson Bnyann Hacnn lerlemesi'nin, Painein
nsan Haklanyla birlikte ngiliz ii snf hareketinin iki temel metninden biri olduunu
syler.

ngiliz Jakobenizmi
Painein nsan Haklann m ikinci blm ubat 1792de yaynlanmt. Kitap aralkta
yasakland ve yarglanacan haber alp Fransaya kam olan Paine, gyabnda mahkm
edildi. Genellikle dnce ve basn zgrl konusunda duyarl olan ngiliz burjuvazisini
rahatsz eden ey yalnzca metnin kendisi deildi. 1792de btn alanlar badndrc bir
hzda," bir rgtlenme srecine girmiti. Kurulan rgtler, eitli biimler alabiliyordu ama en
yaygn olan Correspondence Societies (Yazma Demekleri) idi. Bu demeklerin eitli
faaliyetleri arasnda Painein kitabnn ok ucuz basklann yaparak satmak da vard; kitabn
tirajnn yaynland yl 2 0 0 bine ulamasn salayan bu rgtlerdi. Britanyada Jakobenizm
dendiinde akla gelen de hep bu rgtler oldu; bu nitelemeyi sadece pasif bir biimde
7'7

benimsemekle kalmayan rgtler, sk sk kendileri de Fransz Devriminin terimlerine

bavurdular: rnein 1792de Londrada Londra Yazma Demei, Devrimci Konvansiyonun
kurulmasn nerdi; ayn yl Edinburghda bir Halkn Dostlan Konvansiyonu topland. Ancak
Fransz Jakobenizminden devralnm btn bu retorie karn, szkonusu rgtlerin snfsal ve
ideolojik bileimi, Britanyann Jakobenizmini Fransannkinden ayran mesafeyi aka ortaya
koyar, Robespierre, Danton, Desmoullins, Saint-Just; hepsi avukat olmak zere hukuk eitimi
grm kiilerdi. Tarada da Jakoben kulpler, dorudan doruya bujuvalann nderlii altnda
olmadklarndan, onlann organik aydnlannn, hukukulann, hekimlerin, noterlerin szlerini
dinliyorlard. Fransadaki Jakoben kulpler burjuva niteliklerini hibir zaman gizlemediler. Oysa
Londra Yazma Demeinin kurucusu Thomas Hardy bir kundurac ustasyd, demein en
nemli genel sekreteteri Francis Place ise bir terzi. Ksacas Fransada alan snflarn
Jakoben kulplerle kurduu iliki temsil bir ilikiydi; oysa ngilterede Jakobenizm geleneksel
alan snflarn kendi adlarna balattklan bir hareket oldu.
Kukusuz herhangi bir hareketin snfsal karakteri sadece ye ve kum culannm snfsal aidiyeti
ile belirlenemez. Jakobenlerin faaliyetleri asndan da iki lke arasnda kkl farklar vard.
Fransada sradan bir isiz, rak, kalfa ya da usta iin Jakoben kulplerinin toplantlarna
katlmak, gndelik hayatndan radikal bir biimde kopmak anlamna geliyordu. nk zel
binalannda toplanan szkonusu kulplerin, alan snflarla ilgili olarak hedefledikleri
yegane ey, onlan ayaklanmaya kkrtmak ya da, yerine gre, ayaklanmadan vazgeirmekti.
Oysa ngilterede Jakoben diye adlandnlan Yazma Demekleri kahvehane ya da birahaneler
(pub) gibi kamuya ak yerlerde toplanyorlard. Buralarda ttn ve bira imek dinsel
sohbetlere elik ediyor, her ikisi, farkedilmez bir geile, politik tartmalara dnyordu.
Baka bir deyile, radikal dnceler alan insanlann teden beri paylaklan ortamlarda
dile geliyordu.
Kendi ortamlannda biraraya gelen Britanya Jakobenlerinin ynelileri de bir bakma
gelenekseldi: rad ve siyasal hedeflerle, kendiliinden ve ekonomik hedefler i ie gemiti.
ngiliz Jakobenizmi btn bu zellikleriyle gemiin Dzleyiciler hareketini annrken, bir
yandan da rgtlenme tarzyla gelecein ii snh hareketlerine bir zemin hazrlyordu.
Gemite ahanlann deneyimlerini birbirlerininkileriyle karlarabilecekleri yegne rgtler,
radikal de olsa, din temeli zerine rgtlenmi muhalif kiliselerdi. Dnyev taleplere ynelik
rgtlerse, loncalar meinde olduu gibi, belirli i kollan ya da blgelerle snrl oluyordu.

Genel seferberlik, zorunlu askerlik gibi uygulamalar

btn A vrupada Fransz Devrim inden sonra ve
Fransa rneini izleyerek yaygnlat. Daha nceleri
kraln gezgin eteleri, birtakm adamlan zorla askere
alrlard. Resimde kadnlarn btn itirazlarna karn,
byle b ir ete tarafndan askere alnan b ir terzi
grlyor.

1 01.1.XJL1.

mcadelele
Oysa Londra Yazma Demeinin birinci kural, yelerimizin saysnn smrlandmlmamas,
rtk olarak da olsa hedeflerinin snfn birliini kurmak olduunu ifade ediyordu.

Burjuvazi ve ngiliz Jakobenizmi

18. yzyln son eyreinde parlamento reformu istei dillerden dmyordu. Reform
hareketinin nde gelen savunuculan William Pitt (1 7 5 9 -1 8 0 6 ) ve Charles James Fox (17491806), bujuvazinin Fransz Devrimini balangta olumlu karlayan liberal kanadnn
temsilcileriydi. Ancak terrle birlikte yneticiler iindeki bu kanat zlmeye balad; air ve
aydnlar devrimci fikirleri terkettiler. zellikle byk korku dneminde ve kyllerin
aristokratlann topraklanna el koyup aralannda blmeye balamasyla ngilteredeki toprak
sahibi snflar arasnda korku ve panik bagsterdi. Liberal kanadn zlmesinde ise asl
tayin edici unsur, devrim ihrac tehlikesinin ciddilemeye balamas oldu. 19 Kasm 1792de
Fransada Konvansiyon zgrlklerini yeniden elde etmek isteyen halklara yardm etmeyi
kararlatrd. Aralkta bir bakan ngiliz radikallerine yardm vaadinde bulunuyordu;
Yardmlanna koacaz, adaya kartma yapacaz. Oraya 50 bin zgrlk askeri
yerletireceiz."
Bu koullarda, geleneksel olarak uluslararas ticaretin selameti uruna ban bir politika
izlemi olan liberal bujuvazi, William Pittin szclnde sava propagandas yapmaya
balad. Fransz Devrimine ve radikal fikirlere yaknlk duyanlar artk Fox evresinde
kmelenmi kk bir aznlk olarak kaldlar. Bunlar da Anayasa Demei, Halkn Dostlan
Demei gibi demekler kurdular. Bu demeklerle, domdan domya alanlann kendi
demeklerinin yelikleri arasnda rtmeler vard ama liberallerin etkisi, ounlukla,
alanlann hareketini daha lml kanallara ynlendirmek domltusunda oluyordu.
ubat 1793te Britanya ile Fransa arasndaki ihkiler kesildi; martta Fransa sava ilan etti. Bu
olayla birlikte ngiliz Jakobenlerinin vatana ihanet suundan yarglanmas mmkn hale
geldi. Suun cezas boynundan aslp, henz yayorken barsaklanmn deilmesi ve sulunun
gzlerinin nnde yaklmas, daha sonra da ba kesilerek vcudun paralanmasyd. 1794te
Londra Yazma Demeinin kurucusu Thomas Hardy bu sutan yargland; ancak jri
susuzluuna karar verdikten sonra, byk bir kalabalk tarafndan Londra sokaklannda
omuzlarda tand.
Jakobenler, kurduklan demekler, topladklan aidatlarla, dzenledikleri mitinglerle, yaynladklan
gazete, dergi ve bildirilerle alanlann yeni mcadele aralann yaratrken, burjuvazinin
temsilcilerinin de eli bo durmuyordu. Yazma Demekleri hakknda bilinenlerin ou,
toplantlanna katlan hkmet ajanlannn yazdklan raporlardan geliyor, jakobenlerin topland
kahvehane ve bar sahipleri tehdit ediliyor, kimi zaman tutuklanyordu. Herhangi bir sann
derhal yarg nne karlmasn ve ancak yarg nnde ifade vermesini ngren Habeas
Corpus yasas 1 7 9 4 te yrlkten kaldnid. Ordu birliklerinin Jakoben fikirlerden etkilenmesini
nlemek iin btn lkede, tarihte ilk kez olmak zere, klalar kumidu. Buna ramen

Royal Society'nm nemli kurulu amalarndan biri, o

gne kadar zanaatkriarn tekelinde olan baz
faaliyetlerin bilgisini, burjuvaziye mal etmekti. Bu
amala yeler eitli zanaatlarn nasl yrtld
haknda bilgiler toplar, resimdeki gibi salonlarda
szkonusu bilgileri dernek yelerine sunarlard. Bu
salonda sunulan teblilerden birinde kzarm ekmein
daha tazeymi gibi b ir izlenim yarataca, h a lk tan
naklen anlatlmt.

Jakoben fikirler orduda yaylmaya devam edince, zellikle orta ve byk kylleri istihdam
eden ve balca ilevi lke iindeki toplumsal alkantlar bastrmak olan Yeomanry adl yeni
bir svari birlii kuruldu.
Ama hkmetin ald nlemler iinde, Jakobenlerin kendi zaaflanna da iaret etmesi
asndan en nemlisi. Sanayi Devriminin etkisiyle saylan giderek kabaran yoksul ve mlksz
kitleleri Jakobenlere kar kkrtmakt. Para ve kihsenin de nemli rol oynad bu tr
gsterilerde, Kral ve Kilise adna ayaklanan kitleler, Tom Painein kuklasn yakyor,
Jakobenlerin topland bilinen harlan tahrip ediyor ya da kimi zaman dorudan doruya
Jakoben nderlerin evlerine saldnyorlard. Thomas Hardynin hamile ei hayatm bu tr bir
saldnda kaybetti. Halkn Jakobenlere kar bu kadar kolaylkla galeyana getirilebilmesi,
hsmen, ounluu zanaatkar usta ve kalfalarndan oluan Jakoben nderliin, aa snflarla
aralanndaki mesafeyi korumak istemesinden kaynaklanyordu. Aralarnda daha sol unsurlar
bulunmakla birlikte ounluk, mttefiklerini plebler arasnda deil, kk burjuvazi arasnda
anyor ve hatta burjuvazinin bu mlkszler kitlesine kar tavnn paylayordu. Btn
demokratik iklimine karn ngihz Jakobenizminin banndrd bu aynmclk, hareketin en
byk zaaflanndan biri oldu.

18.
yzyl Britanya servetinin
l(aynaklarndan biri "altn gen'diye bilinen ticaret
dngsyd. Gemiler A frikaya gider ve tadktan
mamul rnleri hatn saylr krlarla klelerle
deitirirlerdi. Bu kleler de 'Yeni Dnya'nn
kolonilerinde nemli b ir kr getirirlerdi. Bu krla Yeni
Dnya'dan alnan hammaddelerin Avrupada satlmas
ise krn katlanmasn salard.

Jakobenizmin Yenilgisi
1794-95 Jakobenizmin Britanyada doruuna ulat yllar oldu. Tarada kurulan Yazma
Demeklerinin says artt; ordu ve donanmann yansra, rlandadaki devrimci United Irishmen
(Birleik rlandalIlar) hareketi ile nemli ilikiler kuruldu. 27 Ekim 1795te Londra Yazma
Demei, Kopenhag Meydamnda yaklak 150 bin kiiyi toplamay baard. Sava protesto
edildi ve parlamentonun genel oyla her yl seilmesi talep edildi. ki gn sonra fkeli
kalabalklar parlamentoyu amaya giden
kral yuhaladlar;yol
boyunca ekmek ve ban diye
banid; Kraliyet arabasnn cam atlan
talarla krld.
Hkmetin tepkisi sert oldu. Parlamentoda Fox evresindeki kk liberal aznln kararl
muhalefetine ramen, her trl gsteriyi, 50 kiiden fazla insann toplanmasn yasaklayan
yasalar kanid. nsanlan kral, anayasa ya da hkmete kar sz veya yazyla kkrtmak
vatana ihanet olarak belirlendi. Bu yasalann yaratt koullarda. Yazma Demeklerinin legal
faaliyet gsterebilecekleri alanlar alabildiine snrland. Resm basklarn yansra, 1797den
balayarak yaygnlaan Fransz istilas korkusu, Jakobenlerin kitleler gzndeki poplerliini
daha da azaltt. Kitleselliin yitirilmesi ve nderliin bir ksmnn yeralt faaliyetleri
rgdemeye almasyla birlikte, harekette almaz ideolojik paralanmalar belirmeye balad.
jakobenlerin son nemli baans, 1797 ylnda tedenberingiliz burjuvazisinin
karlannm
kollanmasndaki en nemli arac olagelmi donanmada kan isyanda oynadklan rtk rol
oldu. Nore ve Spitheaddeki bahriyeliler, daha yksek crerier ve daha iyi alma koullan
talep etmekle kalmyor, Uzun zamandr insanlmz kefetmeye alyoruz. imdi kefettik
ve insan gibi muamele istemekte kararlyz. diyorlard. cret art taleplerini ksmen
karlayan hkmet, isyann nderlerinden Parker idam etti. Ayn yl, kk bir Fransz
birliinin de yardm ettii Kuzay rlandadaki ayaklanma bastnid. 1799da kanlan bir
Haberleme Yasasyla Londra Yazma Demei yasad ilan edildi. 1799 ve 1 8 0 0 deki Demek
Yasalar ise iilerin herhangi bir amala dernek kurmalann yasaklyordu.
Ancak ngiliz Jakobenizmini baarszla mahkm eden, bu resm basklardan ok daha
nemli bir neden vard. Bu dnemde Sanayi Devriminin etkileri toplumun dokusuna nfuz
etmeye balamt. Jakobenlerin temsil ettii zanaatkrlann bir ksm (rnein Thomas Hardy)
atlyelerini genileterek batn saylr iverenlere dnrken, ounluu kendilerini yeni
olumakta olan proletaryann iinde buluyordu.

Sanayi Devrimi
18. yzyl Britanya iin, burjuvazinin hegemonyasnda geirilen bir refah ve istikrar yzyh
olmutu. Feodal bask biimlerinin ou artk gemite kalm, kapitahzme zg b a m llk
biimleri ise, fabrika sistemi yerlememi olduu iin, henz kurumsallamamt. Krda olsun,
kentte olsun, nfsun nemh bir blmn retim aralanna sahip bamsz reticiler
oluturuyordu. Ancak bu toplumsal ban mmkn klan en nemli faktr, belki de
burjuvazinin en byk gehr kalemini lke dndan, smrgelerle yaplan denizan ticaretle
saglamasydi. lke dndan salanan bu gelir, lke iindeki smr orannn an
ykselmesini nlyor, toplumsal elikileri yumuatyordu.

Sanayi Devriminin nsan ve Teknolojik Temelleri

Ancak oligarik parlamentonun kabul ettii, Test and Corporation Act, (vicdan kanaatlerin
somturulmasma dayanan yasa) ounluu priten olan bu bamsz reticilerin herhangi bir
devlet memuriyetinde ya da yerel ynetimde grev alabilmesini olanaksz klyordu.
Dolaysyla, ktisad koullar giderek dzelen bu bamsz reticiler, edindikleri bo zaman,
zihinsel enerjilerini politik faaliyetlere kanalize edemiyorlard. Radikal priten kiliselere mensup
la n

ngiliz i savann byk kahraman Oliver Cromwell

erlerle generaller arasnda kan atmada,
generallerin en byk kozuydu. Kurduu asker
diktatrln en byk baars dini hogrnn
yaygnlamasna zemin salamasyd.

NapoSlon savalar, savan yol at gln btn

ulus tarafndan ortak b ir ekilde paylald
yanlsamasn yaratarak, Sanayi Devriminin ilk
yllarnn yaratt derin toplumsal kutuplamalarn,
ksmen de olsa, gizlenmesine yarad.

Buhar makinesinin madencilikte yaygmlamaya balad bu yllarda, dokumada da ilk

I yenihkler grlmeye balanmt. Kendisi de bir dokumac olan John Kayin 1733te imal
ettii uan mekik, iki kiinin bkt kadar iplii, ayn sre iinde bir kiinin bkmesine
imkn tanyordu. Kayin makinesinin nemi emek srecinde yol at deiikliklerden ok,
baka aratnclan ayn sorunlara yneltmesinden kaynaklanyordu. 1770te James Hargreaves
adnda bir marangoz, kansna adad ve Spinning Jenny (Eiren Jenny) adn verdii bir iplik
i eirme tezgh yapt. 1769da ise Arkwright su ile alan bir eirme tezgh yapt ve 1785te
patentini ald. 1779da Samuel Crompton, Arkwrightm su ile alan eirme tezgh ile
Hargreavesin Jennysinin kanmmd&n meydana gelen daha verimli bir tezgh yapt: Mule
(Katr). Cromptonun katryla birlikte iplik eirmede verimlilik dokuz kat artt.
!
Geleneksel olarak pamuklu retimindeki en byk darboaz retimin iki evresinin
tamamlanma hzlan arasndaki asimetriden kaynaklanyordu. Dokuma, eirme ilemine gre
daha hzl yaplabiliyordu; dolaysyla, eiriciler hibir zaman dokumaclara yeterli miktarda
iplik salayamyorlard. Btn bu bulular sonucunda, eirme ile dokuma arasnda, bu kez,
eirme lehine bir asimetri dodu; dokuma eirmeye gre daha yava bir ilem halini ald.
Ancak bu asimetri de telafi edilmekte gecikmedi. Aslen priten bir vaiz olan Edmund
Cartwright mekanik bir dokuma tezghnn patentini ald.

PEEL, SIR ROBERT

( 1 7 8 8 ~1 8 S0 )

Arkwrightm baans, ayn arala, iplik eiren iinin gcnden daha verimli bir biimde
yararlanma sorunuyla, niha olarak igcn ikame edebilecek bir g kayna bulma
sorununu zmeye ynelmi olmasyd. Ancak, buna ramen su tezghlannm ve su gcyle
alan katrlann mr uzun olmad. Bu arada, 1776da James Watt, top yapm iin
gelitirilmi bir delgi aletinin salad hassasiyetten de yararlanarak, ok daha esnek buharl
bir motor imal etmiti. W attin buhar motorunun yaylma hz, Newcomenmkiyle
kyaslanamayacak kadar hzl oldu. 1790larda Cromptonun katnna buhar gc de uyguland
ve 1795ten itibaren dokumada kullanlan buharl motorlann says madencilikte kullamlanlann
saysn at.

ngilteredeki iitc poiis tekliatnn ve Muhafazakr Par

tinin kurucusu olan Sir Robert Peel birok bakmdan
yeni gelien sanayi burjuvazisinin tipik bir temsilcisidir.
Kendisi 17. yzyln ortasndan beri iftilik ve el tez

Sanayi Devriminin Ekonomik Temelleri

baba deil onun olu oldu. 1750'terde 3-4 bin poundluk

sermayeyle kurulmu olan irket, 1780'lerde ylda 70
bin pound kr getiriyordu; dolaysyla her trl deneyi
yreklendirebilecek bir durumdayd. 1788 ylnda gele
cein babakan olacak olan olu dodu. 1790 ylnda

17. yzyln sonuna kadar, ngilteredeki ekonomik gelimeleri de, toplumsal mcadeleleri de
belirleyen en nemli ikollan, ynl dokuma ve ona hammadde salayan koyun yetitiricilii
olmutu. Oysa, Sanayi Devriminin teknolojik tabann oluturan btn icatlar, pamuklu
dokumaya ynelik oldu; Sanayi Devriminin ilk evresinin taycln pamuklu dokuma
sanayii yapt. Geleneksel olarak ngilterede pamuklu dokuma retimi, ya bamsz zanaatkrlar
tarafndan, ya da gtr usulyle, yani tccarlann denetiminde yaplrd. Ancak bu retim
Alman, Hollandah ve Hinth pamuklulann rekabetinin basks altndayd. Bu rekabeti
gslemek iin ngilizler daha ucuz rnlere kaydlar. Bu ucuz rnlere kayma iki yoldan
gerekletirildi. Birincisi, retimin, o gne kadar btnyle, ynden yaplan boyanmam.

ghlarnda dokumaclk yapan bir aileden geliyordu. Ai

le ancak Peelin bykbabas zamannda kyden kasa
baya tanmt. Bykkbaba, kaynbiraderi ve bir hanc
arkadann salad sermayeyle bir basma atlyesi
kurdu. yl iinde basma iin ham kuma talepleri
o dereceye varmt ki kendileri kuma retimine girdi
ler. Ama ada teknolojiye yatrm yapan yal byk

baba Robert Peel asalet payesi ile dllendirildi.

Kendisi iin de politik hrslar besleyen baba Peel,
olu reit olur olmaz ona parlamentoda bir temsilcilik
satn ald . Robert Peel parlamentoda bulunduu s
rece hep tutucu kanat olan Torylerin yann tuttu. Ancak
Toryler byk toprak sahiplerinin karlarn savunan

b i n i l

mcadelele

ngiliz Jakobenleri toplant halinde. 1797'de Norev

Spitheaddek Donanma Ayaklanmas srasnda etkili
olmu Jakobenleri, haddini bilmez dilenciler olarak
gsteren b ir karikatr.

parlatlmam eski kuma retiminden, ynn, ipek, keten ya da pamuklu ile

kantnimasndan yaplan yeni kumalara kaydnimasyd. kincisiyse, retimin cretlerin daha
dk olduu krsal kesime kaydnimasyd. ByleUkle ngiliz pamuklulannn fyan Avrupa
seviyesinin altna drlm oluyordu. Ancak ngilizler ayn maliyet avantajn Hintli
dokumaclar karsnda salayamadlar. O dnemde Hindistanda dokumaclk btn Avrupa
lkelerinden hem daha ucuza, hem de daha ileri teknoloji temelinde gerekletiriliyordu. Bu
rnlerin Avrupaya ithali ise ngilterenin Dou Hint Kumpanyasnm tekelinde bulunuyordu.
Buna ramen, yerli reticilerin basks altnda Hindistandan pamuklu dokuma ithal edilmesi
yasakland. Bu ise zaman iinde ngiliz reticilerin keten ve pamuktan yaplan fistan
retiminde, Hintli reticilerin beceri seviyelerine ulamalarn mmkn kld.
Yine de ngilterede pamuklu retimi, ynl dokumaya gre nispeten daha az gelimi bir
ikoluydu. Bu azgelimilik -yerleik altyapnn clzl, geleneksel alkanlklann ve reticilerin
direncinin nispeten daha kksz olmas- pamuklu retiminin teknoloji temelinde yeniden
rgtlenebilmesini mmkn kld. Ancak bu ie sermaye yatranlar geleneksel tccarlar deil,
ncelikle toprak sahibi gentry'mn orta kesimiydi 1830lara kadar snai bir iletmenin
finansman ok byk paralar gerektirmiyordu; 3-5 bin pound bir fabrika kurmak iin
yeterliydi. Oysa sanayilemenin bu ilk evresinde salanan krlar muazzamd. Bu krlar, yeni
bir toplumsal kesimin ortaya karak, egemen snflar arasndaki dengeleri alt st etmesine yol
at. 19, yzyln birinci yans boyunca burjuvazi ile proletarya arasndaki mcadeleye,
burjuvazinin eitli kesimleri arasnda giderek sertleen bir iktidar mcadelesi elik etti.

gruptu. Oysa Peelln muhafazakrl, i hareketlerin

den rahatsz olan bir sanayicinin muhafazakrlyd.
1822deki lk bakanl srasnda gerekletirdii nemli

Kral Ludddan Rebeccann Kzlarna Makine Krcl

zakr Parti'nin ekirdeini oluturdu. 1844'te banknot

ile altn rezervleri arasndaki likiyi sabitletirerek, n

Yeni teknoloji geleneksel aralan birden bire devreden karmad. 1820de makineli dokuma
tezghlanmn says 12 bine ulamt ama el tezghlannn says da artyordu. 1785te el
tezghlannda dokuma yapanlann says 75 bin iken 1833te 250 bine ykseldi. H
tezghlannn makineli tezghlarla rekabet edebilmesi ancak cretlerin drlmesi ve
reticilerin sefalet koullanna itilmesi ile mmkn oluyordu. Teknolojik gelimern yol at
sefalete, Napoleon savalannn yol at glkler ekleniyordu. Napoleonun ngiliz malllanna
kar koyduu ambargo zellikle ihracata ynelik tanm yapan yreleri ok ar bir biimde
etkilemiti.

gilterenin dnya ticaretinde zaten ele geirmi olduu

hegemonik rol srekllletirecek resm ereveyi kur

Makine Kincilii

iler arasnda ceza yasasnda yapt deiiklikler ve

buna paralel olarak Londra havalisi iin bir polis tekila
t kurmas saylabilir. 1830iardaki parlamento reformu
tartmalar srasndaki lmll ve orta yolculuu le
burjuvazinin temsilcilerinin gvenini kazanan Peel ba
bakan oldu. Eski Tory grubundan koparak yeni IMuhafa-

mu oldu. Torylerle nihai kopuu ise 1845'de tahl itha

latn yasaklayarak tarm rnlerinin fiyatnn ar yk
sek kalmasna imkn veren tahl yasasn yrrlkten
kaidnnca gerekleti.
2 Temmuz 1850de bir at kazasnda len Sir Rol>ert
Peel, idari reformlarndan tr, Britanya tarihinde Vic
toria Dnemi olarak anlan uzun tutuculuk ve istikrar
dneminin balca hazrlayclarndan biri olarak bilinir.

Luddizm diye anlan toplumsal hareket bu koullarda ortaya kt. Luddisderin en arpc
eylemleri makine krmak olduu iin, Luddizm ile makine kincilii birbirlerinin yerine geen
szler halini almtr. Oysa iilerin makinelere kar harekeden ne yalnzca ngiltereye ne de
19. yzyla zgdr. rnein Fransada 1790da Jacquard (1 7 5 2 -1 8 3 4 ) kendi adyla anlan bir
dokuma tezgh icat etmiti. Jacquardin makinelerine kar Lyonlu iiler bakaldrm,
makineleri krm ve dorulanmayan bir sylentiye gre Jacquardm kendisini de Rhone
rmana atmlard. Keza, feodalizm koullannda basit makinelere bile kar kldnn bir
rneini bir talyan papaznn 16. yzylda yazd bir yazdan renmek mmkn: Danzigli

her ayak izine o kadar habaset eker k, Lord Coodle

ve Sir Thomas Doodle ve dahi Dk Foodle ve grev
bandaki btn o kibar beyler ve hatta Zoodle, be

n g iliz E d eb iyafm d a
Sm t M ta d e le sin in
Yansm alar

yz ylda dzeltemez bunu- zellikle byle eyleri d

zeltmek iin dnyaya geldikleri halde.
Dickens burada Tom-all-Alones dan btn Lond
raya -ve ngiltereye- yaylan hummay anlatyor. Tabi
fizikselden ok simgesel anlamda. Ve Coodle, Doodle
v.b. aslnda kendi sebep olduklar bu hummaya yakala

Sanayi devrimi adyla tandmz byk olayn ilk ve

en kapsaml etkilerinin grld Byk Britanya'da,
buhar enerjisinin kazandrd hzla kapitalizm olduka

nyorlar.

ksa bir srede, allm hayatn birok alannda nemli

deiikliklere yol at. Bu deiiklikler btn kltr ve

ki yl sonra Dickens Hard Times (Zor Zamanlar, 1854)

ile ii snf ve yeni olumu sanayi kentleri konusuna
da dorudan girer:

dnce hayatnda olduu gibi, sanat ve edebiyatta

da birtakm etkiler yaratt. Gelecein getirebileceklerin
den rken ve bylece gemi bir dnemi idealize etme

Krmz tuladan yaplma bir kasabayd; daha doru

eilimine giren ilk kuak Romantik aydnlar kuayd.

su, duman ve kurum izin verse krmz olacak tula

Romantikler, sanayi devriminin toplumdaki etkilerine

dan... Bu haliyle, bir vahinin boyal yz gibi, garip

bir krmz ve kara karm bir kasabayd. Makinelerle
dolu bir kasabayd; bir de bacalarla -bu bacalardan bitip
tkenmez duman ylanlar ebediyen kvnlarak ykselir
ve hibir zaman dzlemezlerdl. iinden kara bir kanal
akyordu, bir de pis-kokulu boyadan tr morarm
bir nehir ve yniarca bina vard ok pencereli ve pen
cerelerin camlan gn boyu titreyip zangrdard nk

kar tepkilerini dile getirirken, sanayilemenin yaratt

yeni insan tipine, yani sanayi lisi ne ok fazla dikkat
etmediler. Muhafazakr bir siyaseti semi olmalar, onlan bir tr poplizmden alkoymuyordu. Ama yoksuldan
yana tavr alrken, gzleri krsal kesimde yaayan sade
insanlardayd. Olumaya balayan proletarya, teknoloji
felaketinin bir parasyd sanki onlarn gznde; yani
insanla musallat olan bu yeni yozlamann kurbanla
rydlar.

bir buhar makinesinin pistonu kederli bir delilie tutsak

dm bir filin kafas gibi bir aa bir yukan inip
kard. Kasabada birbirine ok benzeyen birka byk

Balca temsilcileri Keats, Shelley ve Byron olan ikin

ci kuak ngiliz Romantikleri, politik tavrlar erevesin
de nceki kua izlemediler, daha ilerici, radikal ve
devrimci bir dnya gr benimsediler. Geleneksel
ngiliz toplumunun deerleri dahil, hiyerariye ve otori
teye kar ktlar, siyasi solun o dnemdeki nclerine
yaknlk duydular, hayatlannda olduu gibi edebiyatla
rnda da eitlik ve zgrlk ilkelerini savundular. Bu
tavrianndan tr, uzun bir sre, aralarnda Marx ve
Engels de bulunmak zere sosyalistler, ikinci Romantik
kuan zellikle de toplumsal sorunlara el atan iirleri
ni vdler. Ama Romantizm ancak baz yanlaryla sos
yalist bilinllliin temel eleriyle eklemlenebilecek, ken
disi de birok paradoksal ge barndran bir anlayt.

re sinin roman.,:iyken, sanayi devriminin bu radikal

sokak vard, birbirine daha da fazla benzeyen birok

kk sokak vard, buradaki evlerde birbirinin kopyas
olan insanlar oturur, hepsi ayn saatte eve girer ya
da sokaa kar, kaldnmlarda ayn ayak seslerini ka-

teknolojik yenilii, rktc bir olay olarak, romann

simgesi haline gelir ve hem Dickensn romanclnda,

nr, ayn ii yapmaya giderlerdi ve onlar iin her gn

dn ya da yarnn ayns ve her yl nceki ya da sonraki

hem de ngiltere tarihinde bir dnemeci iaret eder.

Kitabn yaymland vi da 1848dir.

nin tpksyd.

ngiliz romanclan, Franszlardan farkl olarak, tarihlpolitik olaylar romanlarnda ilemeye pek yanamam
lardr (en nemlisi Walter Scott olan bir iki yazar dn

kinci Romantik kuaktan sonra iir, ya Hristiyanca

da). Ama Dickens, bu alanda ok baarl saylmayan

iki eser verdi; Erken dneminde (1840-41) yaymlanan
ve 18. yzyl sonunda Papacla kar Gordon
Ayaklanmas adyla bildiimiz olaylar anlatan Barnaby

bir ahlaka ya da estetizme ynelirken toplumsal sorun

lar da o sralar altn an yaamakta olan romann

Rudge ile olduka ge dneminde (1859) yazd, Fran

sz ihtilalini konu alan 4 Tale o f Cities (ki ehrin Hikaye

alan iinde kald. Dolaysyla gelien kapitalizm, oluan

ii snf, sanayi devriminin etkileri gibi konular ya da
temalar, 19. yzyln kinci yarsnn edebiyatnda nce

si). ki dnemi arasnda, yukarda deinilen farkllama,

bu iki romann halk ayaklanmas olayna baknda g
rlmez; tersine bir sreklilik vardr. Radikal politika ko
nusunda, ama zellikle bir halk ayaklanmasnn kr ve

likle romanlarda ilendi.

Victoria a romanclar olarak da andmz bu ro-

zaptedilmez radesi karsnda Dlckensn byk bir r

knt duyduu aktr. Setii konuya kar duygusal

manciann iinde en yksek noktaya ulam olan Char

les Dickensdr. Dickens entelektel bir romanc deildi.
Ama duyarl, ann deiimlerine son derece akt
ve ya ilerleyip grgs, deneyimi arttka, hayata da

tepkisi, bu romanlarn estetik dzeyini de zedelemitir.

kincide, "giri gibi blmlerde etkili bir dzyaz reto
rik retebilir ama, vard baan, tarih-d kiisel iliki
lerin tesine gemez; tarihin kendisini plastikletiremez

ha entelektel deilse de, daha karamsar ve trajik bir

adan bakmaya balad. an deiimi ilgin bir ekil

Dickens.

de Dickensn romanclk kariyerinin deiiminde zlene

Ge dneminde Dickens, romanlanna tematik simge

ler yerletirir ve kapitalist toplumun rmln ola

bilir. ou ngiliz romanc gibi Dickens da toplumsal

yergiye kitaplarnda geni yer vermiti. Ama erken d
neminin eserleri, yazarn istese de zaptedemeyecei
izlenimini veren bir zeka, mizah, nkte zenginliiyle
doludur ve bunlarn arkasnda yrei ferah bir romanc
nn varln hissederiz. Oliver Twist gibi, bu dneme
ait olup da hayatn karanlk yanlarn da leyen romanlannda eletirdii kurumlar (hayr kurumlan vb.) daha
Dickens bunlan yazmadan az nce reform grm, de
imilerdi.
Dombey and Son (Dombey ve Mahdumu) Dickens
iin bir dnm noktas saylabilir. Bu romanda bir yanda
parann btn deerlere egemen oluu anlatlr; bir yan
da Victoria anm ffetli kadn kliesine rtk bi
imde meydan okunur. Ama en nemli simge demlryoludur. Erken Dickens, posta arabalannn en ngilte-

anst bir gle eletirir. Daha entelektel olmaya

zense, bu duygulu eletirinin keskin gcne hi vara
mayacan tahmin edebiliriz. Bleak H ouse'da (Kasvet
ler Evi, 1852) Londra lumpen-proletaryasnn, yani b
yyen metropoldeki yedek ii ordusunun snp bannd Tom-all-Aiones u (Gariban Tom un Yeri) yle
betimler:
Jonun yaad -bu demektir ki, Jo henz lmediyer bir ykntyd... Doru dzgn insanlarn ayak bas
mad kara, ykk dkk bir sokak... te bu dklen
bannaklara geceleri bir sefalet bulutu ker. Bitmi in
sann kalnts stnde nasl asalak yaratklar rerse,
bu harabelerde de duvar ve deme yanklanndan sz
lerek girip kan kokuuk bir kalabalk vardr... bunlar
gelir, gider, humma kapar ve tar, ardnda brakt

Bu gibi gl betimlemelere ramen Dickens gelien

sanayileme ve snf atmasnn sorunlarna yeterince

mcadelele
geni bir perspeidiften balcamad. Karai<terierinden bi

19. yzyln birinci yarsnda yalnzca yazarlar deil

ressam ve grafikerler de, yoksullara ve alanlara
yaknlk duysalar bile, kendilerine tamamen yabanc
olan proletaryay ancak b ir lde karikatrletirerek
resmedebiliyorlard.

rinde cisimietirdli Bentiam'c faydacii< gibi nefret

ettii ideoiojiieri eietirmeicte daha baari oisa da, Iisendil<ac tipi izmeicte Hristiyan iieciiiinin tesine
geemedi. i snfn, kendisine empoze edilen edil
genlii amas gereken, hatta sadece bu potansiyeli
tayan bir kitle olarak grmekten de kand; nk
kitle eylemlerinden duyduu korku derindi. Yaratt
bireylerin hayatlarnda bir tr liahi adalet datan olay
rgsn, toplumiarn tarihi erevesinde tasavvur ede
miyordu.
Ama Dickens, ngilterenin Victoria a romanclar
arsnda bu bakmdan istisnai bir kiilik deildir. Onunla
ayn kuaktan olan nemli romanclardan daha,
baz romanlarnda ii ve sanayi konularna yaklatlar.
Ama hepsinde de ayn bak as egemendi. Bunda,
ngiliz burjuva devrimini izleyen aristokrasi-burjuvazi uz

maktadrlar. iilere duyguda olmadklar sylenemez;

ama bu daha soyut, olduka anonim bir kimlie duyulan

lamasnn damgasn vurduu deolojinin herhalde

ahlaki bir yaknlktr.

Btn Victoria a romanclar arasnda teorikenteiektel donanmn en gelikin dzeye ykselten
George Eliot (asl ad Mary Ann Evans) Felix Holt (1866)
adl romanyla ii snf konularna ve ii snf politika

lie girmi, ayrca iilere prim verdii iin ok eletiril

miti. Aslnda olay rgs olduka klasiktir: Sever gibi
olduu i adamndan sevdii iiye dnen gen kz,
radikalleen ve bu adam ldren (br iverenlere uya
r olsun diye) babasyla, onu kskanlndan ldrd
diye hapse den sevgilisi arasnda kalr. Dolaysyla
klasik bireysel trajik blnme, bir snfsal atmaya
eklenir. Ama sonuta onaylanan, gene geleneksel, H
ristiyan deerlerdir (daha dorusu, olay rgs onlar
onaylamak iin yle kurulmutur). len i adamnn inti
kamc babasnn, lm deinde hata yaptn itiraf
eden yal iiyi balamasyla toplumsal uzlama ye
niden salanr.
ncelikle Jane E yreiyle lmszleen Charlotte Bron
te de (1818-55) ksa mrne sdrabildii romandan
birini (Shirley, 1849) proletaryayla ilgili bir konuya ayr
mt. Olay Napoien savalar srasnda, Yorkshire bl
nemli bir pay vard. O snfsal ittifakla btn elikile
rine ramen aydnlar ve sanatlar a ve eitimsiz byk
kitlelere belki duygudalk ve hatta acma duyuyor, on
lann kurtulmasn istiyor ama onlarn kendilerinden hi
bir ey beklemiyor ya da bu trden bir zm zaten

gesinde (balca sanayi blgeleri arasnda) geer ve

ngiltere'de Luddite adyla bilinen makine krclna
yer verir. Buradaki i adam temsilcisi de Gaskeiiin

sna girdi. Felix iilere snf bilinci vermeye alr.

Hayat, idealleriyle uyumludur; Yoksul, alak gnll
ve direnli. Eliot bu tipi geleneksel, st snftan gelme
ngiliz radikal politikacsyla karlatrr. Kendisi de te
melde Hristiyanln cemaat deerlerine bal olan Eli
ot, bu Transome tipinde, bireysel bir rnein ahlaki
kusurlaryla savunduu genel ilkelerin teorik dzeydeki
geerlilii arasnda gerekli mesafeyi koymaz. Felixin
byk lde gemie dnk idealizmini de bir hayli
yceltir. Sonunda Felix, kadn kahramann setii kii
olur ama olay rgs kimseyi memnun etmez ve bir
bakma radikal politikann zmszl sonucuna va
rlr. Eliotn romanda kucaklad ya da kucaklama iddi
asyla yola kt btn sorunlar fazla olaanst bir
olay rgs iinde yol kenarnda abondone olurken,
ii snf politik idealizmi sorunu iki insann yoksul
kalma kararna ve mutluluuna indirgenir.
ngiliz romannn nemli bir doruu olduu phe
gtrmeyen George Eiiotun en baarsz romannn ii
snfna ilikin olmas herhalde bir rastlant deildi. As
lnda burada sz geen romanclarn hepsi iin de
ayn durum geerli oldu. Bu yazarlar formasyonlar ve
ideolojileri nedeniyle bu konuda doyurucu bir zme
ulamaktan olduka uzaktlar. rnein idealize ettikleri
proleter kahramanlar hele yarattklar br karakterlerle

da elik irade sahibi ama belki fazla hrsl ve insafsz

adamlar vard. Dnemin etkili yazar Mathew Arnold

Thorntonunu andrr. O da yapt iin lke yararna

ve -kendisine kafa tutan cahil adamlarn uzun vadeli
yararna- olduuna nanmtr, inat ve serttir. North
and Southai Margaret Halein eliik duygular bu
romanda ki kadn arasnda paylatrlmtr. Biri iveren

de kyaslandnda, son derece dz ve skc kiilerdir

ve bu zellikleriyle klielemi sosyalist gereki ede

Culture and Anarchy'de (Kltr ve Anari) bir de nc

kesim dlemiti; Tarafsz kalabilecek ve toplumu ge

Mooreu eletirisiz bir akla seven -ve sonunda ona

kavuan- Caroiinedr; br de, Mooreun sevmeden,

biyatn olumlu tiplerine de ta karabilirler. Bu karakterizasyon baarszlnn tesinde, romanclar, burjuva-

rekli kltr kar dnmeden yayacak kltr adamla

r. Romanclar da, gereki olduu pek sylenemeyecek

paras iin evlenme nerip aalanarak reddedildii

Shirley. Charlotte Brontenn modelini kzkardei Emilyden ald dnlen Shirley, iveren Mooreun ret- '
men kardeiyle evlenir. Yani o, kltrldr ve kltre
gider. Gene de Moore, yeterli dersi alm saylr.

proleter atmasnn yayld alana nfuz etmekte de

olduka yetersiz kaldlar. ngiliz roman geleneinin bu
dnemi sresince retilmi eserler, sorunun bir ksmn
phesiz ki detiler. Bu romanlar yazan romanclar in

Bu kadn romanclarn yeni gelien kapitalist tipinde

deiik bir enerji, irade gc, diren grdklerini syle
memiz herhalde yanl olmaz. Ayrca bu dnemin tarihi
yorumuyla pek fazla elimeyen, onu bir baka dzeyde

sanayi koullarnn sorunlarn ciddiye almalarna, bura

daki temel yaantsai dertlere k tutmalarna yol am

ho karlamyorlard. Bir yanda bu kitleler, bir yanda

bu emay benimsemi gibiydiler.

zellikle de Mrs. Gaskeli; Dickensdan iki yl nce
doan bu kadn romanc. Hard Times'an yedi yl sonra
yazd North and South'a (Kuzey ve Gney, 1855)
sanki Arnoid'un emasn sanat yoluyla dramatize etme
ye alr. Romanda kuzey btn sorunlar, atma
laryla kapitalist sanayilemedir; gney ise sanayi-

dorulayan bir gzlemdir. Bu kapitalist tiplerin baz olum

suz -ve son derece geneigeer- zellikleri de izilmi

sanl ok eitli somut koullarda derinlemesine kav

ram, son derece duyarl kiilerdi ve bu zellikleri yeni

t. Ama genel ideolojilerinde, bu nemli sorunu yeterin

ce sindirmeye hazrlkl deillerdi. Bu konuda yazdkla
ryla baka konularda yazdklarnn basit bir karlatr

ncesl geleneksel, kltrel deerler. Gneyden bir din

adamnn kz olan Margaret Hale, kuzeye ger ve inat
, sert i adam Thorntonia tanr. kisi birbirlerini
iter ve ekerler. Sonunda Margaret, Thorntonun
adamlarna kar daha yumuak olmay renmesini
salar ve bylece kitrlenen i adamyla evlenir.

eletirilmi, aslnda btn szkonusu tipler bir tr ei

tim ve deiimden geirilerek mutlu son a varmlar
dr. Ama sonuta onlar ders alrlar ve ilerine devam
ederler. Ayrca, bu dersi aldklar iin artk iilerinin

mas, burada bir estetik baarszlk olduunu gster

meye yetiyor. Dolaysyla ncelikli sorun, bu romanlar
da ele alnan konulara politik dzeyde de geerli olabile
cek zmler getirilmesi deildir (bu zaten romancdan
beklenecek bir ilev olmasa gerektir). Bundan nce,

adamlan aydnlannca, i koullarnn deimeyecei

aktr; ama Victoria a romanclarna bu kadar yeterli

de onlar sevmesi beklenir. Bu arada iilerin btn

ald gerekli insani anlaytr . Durumun byle izil

tarihin anszn getirip insanln nne koyuverdii koca

bir yeni yaplanma ve sorunlar dizisini eitli boyutlary

grnmt.

mesi normaldir ve szkonusu romanlar yazarlarn ege

men ideolojiyle kurduklar ilikiye uygundur. Yeni bir

la kavramaya yeterli bir dnsel ve duygusal birikimin

olmamas szkonusudur.

Mrs. Gaskeli ii-iveren atmas konusunda daha

nce (1848) yazd Mary Barton da daha trajik bir derin

insan tipine eliik bir ilgiyle bakan bu yazarlar, sonun

da ondaki elikiyi giderdikleri inancyla onunla uzla

MURAT BELGE

Anton Mller Almanyada icat edilen bir makinesinin benzerini Venedikte uygulamaya koymak
istediinde, alanlann kar kmas zerine Belediye Meclisi makinenin kullanlmasn
yasaklam ve mucidini gizlice ldrtmt. Makine kincilii, 18. yzyl boyunca da Sanayi
Devrimine elik etti. 1768 ylnda fkeli bir kalabalk James Hargreavese saldrd ve imal
ettii Eiren Jennyyi ve teki aletlerini paralad. 1792de Manchesterda Cartwrightin tezghn
ilk kullanan iletme de el dokumaclan tarafndan yakld. Uzun bir sre yrede kimse bu
tr bir makine kullanmaya cesaret edemedi.
Makine kincilii tarihte sk sk bir toplu pazarlk arac olarak da kullanlagelmiti. Bu tr
eylemlerde tahripkarlk makinelerle snrl kalmyor, iverene zarar verebilecek dier mallara,
hammaddelere, bitmi rnlere ve hatta zel mlke de ynelebiliyordu. rnein, 1718 ve
1724te gtr sistemiyle adam ahtran tccar kapitalisder, dokumaclan, cret konusunda
anlamadklan takdirde evlerini ykmak ve rettikleri eyleri yakmakla tehdit ettikleri iin
parlamentoya ikayet etmilerdi. 1 7 2 6 -1 7 2 7 de ise, ngilterenin eitli yrelerinde meydana
gelen uyumazlklarda dokumaclann silah, usta ve grev knclann evlerini ykmak, ynlerini
yamalamak, dokuma tezghlanndaki ipleri kesmek ve i alederini paralamak olmutu. Benzer
hareketler kmr madenciliinde de grld. 1802ye gelindiinde ise Wiltshireh krkclar
iverenin fabrikasna saldrmakla kalmadlar, bitmi elbiseleri, ambarlan, saman ymlanm
yaknklan gibi, iverene ait aalan da kestiler. Bu dunimlarda makinelerin kendisine kar bir
dmanlk szkonusu deildi. Sanayi Devrimi ncesi dnemlerde ve Sanayi Devriminin ilk
evrelerinde makine kincilii bir tr sendikaclk teknii olarak kullanlyordu. Bu tekniin
ilevi hem iverenler zerinde bask kurmak hem de iiler arasnda dayanma yaratmakt.

Luddizm
Makine kincilii Luddizme zg olmad gibi, Luddizmin de btnyle bundan ibaret olduu
sylenemez. Luddizm, ngiliz knnm geleneksel sembolik dilini kullanan, ahlak bir iktisat
anlayndan esinlenen ve ok baanh bir rgtlenme tarz zerine kurulmu yaygn bir
toplumsal hareketti. Hareket nce orap rcleri arasnda balad. 1810da bu dalda bir
bunahm bagstermiti. Bunun zerine, retim aralanna sahip olan ve gtr uslyle adam
altran kapitalistler ikili bir nlem aldlar. Bir yandan cretleri drrken bir yandan da
daha geni rg tezghlanndan yararlanmaya baladlar. Ancak, zanaatkrlar eski tezghlarda
bir orab batan sona rerek mesleklerini icra edebiliyorlard. Oysa geni tezghlarda orap
batan sona ekillendirilemiyordu. Paralar halinde rlyor, daha sonra kesiliyor, daha sonra
da paralar birbirlerine dikilerek orap haline getiriliyordu. Kesmece diye anlan bu srecin
sonunda ortaya kan rnn kalitesi de daha dk oluyordu. Aynca geni tezghlar
zanaatkrlann, kk de olsa fabrika denebilecek yerlerde altnimasn mmkn klyordu.
Kasm 1811de Nottingham yresindeki fabrika sahipleri, yeni tezghlan kullanmaktan
vazgemezlerse mlklerini yakp ykmakla tehdit eden mektuplar almaya baladlar. Mektuplar
Ned Ludd, General Ludd ya da Kral Ludd imzalyd ve adres olarak Sherwood Orman
gsteriliyordu. Bu Kral Luddun kim ya da kimler olduu hibir zaman tesbit edilememitir.
Bir sylentiye gre isim, 18. yzyln sonunda kendisini azarlad iin ekile efendisinin
tezghlann paralayan geri zekh bir ocuktan, baka bir sylentiye gre ise Romallardan
nce Londra ehrini kuran efsanevi kraldan alnmt. Sherwood Orman ise Robin Hoodun
yaad ormand.
Kukusuz Robin Hoodun yaam olduu orman, ngiltere kylleri iin tarihsel anmlarla
ykl bir ortamd. Ormanlar, tpk dalar gibi, dzenin inkr edilmesinin ideal koullann
salayan meknlard. Bu meknlar, yalnzca siyasal eitsizliklerin ve stat farklannn deil,
verili dzen iinde geerh olan, cinsiyet farklan dahil, btn farklann ald, mudak eitlik
ve adaletin gerekletii yerler olarak tasavvur edilirlerdi.
Luddist hareket, bu geleneksel zihniyet zerinde ykseldi. Ayaklananlar iin ilevsel
davranlarla, bu davranlann sembolik anlamlan iieydi. rnein, ormanlarda yaplan gizli
toplantlann, edilen yeminlerin, alanlar arasnda her trl rgtlenmenin yasakland
koullarda, kukusuz, belli bir ilevi vard. Keza, Stockportda bir fabrikaya saldran iilerin
nderlerinin kendilerini gizlemesinin bir ilevi vard; ancak bu gizlenmenin kadn klna
girerek yaplmas, kitlenin onlan General Luddun kanlan diye selamlamas, dnyev btn
farklann almasn, her eyin eitlenmesini, alkanlk kazanmasn salayan mutlak bir adalet
anlayna gnderme yapyordu.
Geleneksel ve hatta Sanayi Devrimi koullannda artk an gerisinde kalan bir adalet anlay
Luddisderin taleplerine, ykclk tarzlanna da yansyordu. Orta ve kuzeybat ngilterede
hareketin srekli bir tehdit hahne geldii 5 yl boyunca Luddisder, kazalar dnda hibir
rak ya da kalfaya zarar vermedi. Dahas orap rclerine 17. yzyldan beri, retilen
rnleri denetleme ve belU bir standardn altnda olanlan imha etme hakk tannmt. Ned
ya da Kral Ludd adna gnderilen mektuplann birou da, yeni makinelerin imal ettii
rnlerin clz, enti pften, sahte olduklanndan szediyordu.
Ancak Luddisder, makinelere ve onlann sahiplerine kar kmakla, geleneksel koullann
kendilerini hazrlamad bir iktidar biimine kar km oluyorlard. Hkmet blgeye 2 bin

P A N , THOMAS ( 1 7 3 7 - 1 8 0 9 )
Halka dayal bir ynetimi savunan ve nl ABDii ro
manc Howard Fast'n yurtta diye niteledii Thomas
Paine, 29 Ocak 1737'de ngiltere'de Norfolkta Thetford
kasabasnda dodu. Babas Quaker mezhebine mensup
bir iftiydi. Eitimine doduu yerde balayan Paine,
1750'de okulu terkederek, almaya balad. Bundan
sonra bir daha renim grmedi. Bu arada yllarca ge
micilik, tahsildarlk, korsecilik, ayakkabclk gibi birok
ite alt. Londrada bulunduu srada Liberal Partinin kulplerinde tartmalara katlan ve bilimsel konfe
ranslar izleyen Paine, 1774'te tant Benjamin Franklin'den, damad Richard Bache'e verilmek zere bir tav
siye mektubu alarak Amerika'ya gitti. Amerikada kald
yllarda kleliin kaldrlmas ve Amerikan kolonileri
nin ngiltere'den ayrlmasn isteyen yazlar yazd. Bu
arada kadn haklarn da savunuyordu. Ksa srede ken
dini Amerika'nn bamszl iin verilen mcadelenin
iinde bulan Thomas Paine, 1776da yazd Common
Sense (Saduyu) adl kitapla bamsz bir cumhuriyet
kurulmasn istedi. 1770-83 yllar arasnda yazd de
nemelerden oluan The American Crisis (Amerikan Bu
nalm) adl eseri, bamszlk mcadelesini olduka
etkiledi. Paine, bu eserlerinde ngiltereye kar hemen
harekete geilmesini ve bir halk hkmetinin kurulmas
n istiyordu. Amerikan Bamszlk Sava srasnda ve
sonrasnda nemli grevler stlendi, bamszlktan son
ra 1787de kendisine verilmi olan iftlikte yapmay d
nd tek kemerli ve payandasz kprnn tasarm
iin Fransaya gitti. Burada Edmund Burke ve Thomas
Jefferson ile tant. Bu arada Fransz Devrimi gerekle
ince, kpr taanlarn bir yana brakp devrimin iinde
yerald. Devrimi eletiren Burkee cevap yazd. Bu arada
ngiltereye gitmi ve siyasal atmalara karmt. 179192 arasnda yazm olduu Rights o f Man (nsan Haklan)
adl kitab sat rekorlar krd. 1789da Fransada nsan

s ilili

mcadelel
asker gnderdi. Yine de, hkmetin askerleri her zaman gvenilir olmayabiliyordu. Bir olayda
150 ii, zel olarak tahkim edilmi bir fabrikaya saldrd. Yirmi dakika sren bir silahl
atmadan sonra, Luddistler pskrtld. Fabrikann sahibi geride kalan yarallardan ikisine,
nderlerinin kim olduklanm syledikleri takdirde, su ve doktor getireceini vaad etti. Yarallar
konumaktansa lmeyi tercih ettiler. Bu arada, askerlerden bazlar da Luddistlere ate amay
reddettiler ve 3 0 0 krba cezasna arptrldlar.
Hkmet taviz vermemekte kararlyd. Parlamentoya nerilen yeni bir yasa tasars, makine
kinciliim idamla cezalandnlabilecek bir su olarak tanmlyordu. Avam Kamarasnda
neredeyse yasaya kar kan kimse olmad. Lordlar Kamaras tasannm yasalamasn nlemeyi
denedi: Kitleye kar ykmllmzn farknda myz? Tarlalanmzda alan, evlerimizde
hizmet eden, donanmanzda istihdam ettiiniz, ordunuzda kullandnz onlardr. Btn
dnyaya kafa tutmanz onlar salad, ihmal ve felaket onlan umutsuzlua ittiinde size de
kafa tutabilirler. Parlamentonun korktuu da bu olaslkt. Tasan yasalat. Bir sr insan
idam edildikten, srgne gnderildikten sonra, Luddizm snd. Hareketin merkezi olan
Nottinghamda orap rcleri bir sendika kurmay denediler; iverenler de buna kar bir
demek kurdu. 1799 ve 1800de kanlan Demekler Yasasna gre her iki rgt de yasad
idi. Yerel yarg ve gvenlik grevlileri sendikay dattlar.
Gerici basnda yaynlanan bu karii^atijrde Torn Paine
priten bir geienei^ten geien radil<al bilim adam
Joseph Priestieyle, 1792den sonra da iiberai
i<almai<ta direnen poHtlItac Charles Jam es Fox
arasnda uyukiari<en gsterilmi.

Kaptan Swing
19. yzylda ngiliz knndaki ikinci byk ayaklanma janaatkrlardan deil tanm iilerinden
geldi. 1830 yaznn son gnlerinde isiz kalm bir aileyi toprandan atan zengin bir
iftinin amban, bilinmeyen bir nedenle tututu. Buna benzer bir dizi olay birbirini izledi.
ok gemeden ifdik sahipleri Swing ya da Kaptan Swing imzal mektuplar almaya baladlar,
Mektuplann ierik ve slubu, Kral Ludd imzal mektuplara benziyordu; iftiler, makinelerini
krmadklan ve alanlara adil cret demedikleri takdirde, ambarlanmn yaklmas ve
makinelerinin knimasyla
tehdit ediliyordu.
Ancak aradan geen sre
iinde ngiltere ok deimiti. Szkonusu olan
makineler sanayide
deil, hasatta kullanlan makinelerdi. ehirlerde, am k geleneksel ahkanhklanndan neredeyse
tamamen kurtulmu yeni bir proletarya, son kez liberal burjuvazi ile ittifaka girerek,
parlamento reformu iin geni bir kitle hareketi yaratyordu. Ancak btn bunlara karn,
efsanev Kaptan Swingin taraftarlan geleneksel biimlere alabildiine sadkt. Yaklak 200
kiilik ad gmplar ifdikleri kuatyor, ifdik sahipleri ile geleneksel terbiye smrlannn tesine
gememeye zen gstererek, asgar cretler ve azam fiyatlar zerine pazarlk ediyorlard.

ve Yurtta Haklan B ild lris l n\n de hazrlanmasna yar

dmc olan Painenin nsan H aklan kitab ngilterede
yasaklanarak, kendisinin de ngiltereye girmesi yasak
land. 1793'te Fransada Ulusal Meclise giren Paine,
yeni anayasay hazrlamak iin Condercet, Brissot ve
Sieyds ile birlikte alt. Bu arada Kral XVI. Louis'nin
idam iin yaplan oylamada aleyhte oy kulland iin
Jakobenierle aras ald ve ardndan bir yl kadar tutuk
lu kald. Bu sre iinde daha nce hazrlklarn yapt
Age ofR eason'u (Akl a) yazd. 27 Temmuz 1794teki
Thernldor Darbesi'nden sonra Amerikan elisi James

Asl hedef toprak rantlan ve toprak zerindeki Kilise vergileri idi. Bu yzden hareket, tanm
iileri kadar zarar gren kirac iftiler ve orta lekteki toprak sahipleri tarafndan da
sempatiyle karlanyordu. Bu yllar, toprak sahipleri ile sanayi burjuvazisi arasndaki
mcadelenin de sertlemeye balad yllard. Kukusuz bu mcadele iinde gerilemekte olan
taraf toprak sahipleriydi. Bu koullarda, toprak sahiplerinin egemenliklerinin esasn tehdit
etmeyen Kaptan Swing yandalannm talepleri karsnda tamamen duyarsz kalmalan
olanakszd. Kirac iftilerin, toprak sahiplerinin bir ksm isyanclan kkrtt, bir ksm kendi
makinelerinin knimasnda
bilfiil rol ald. O kadar ki, 1830un
sonuna vanidmda gne
ngilteredeki toprak sahiplerinin ou, Kaptan Swing tarafndan bir asgar
cret politikasna
raz edilmilerdi. Bu noktada devreye hkmet girdi. Liberal bir Whig olan dnemin ileri
Bakan Lord Melbourne blgeye resm bir yaz gnderdi: Akl ve deneyim, kendi iinde bu
kadar akld olan ve stelik bu tarzda dayatlm olan taleplere boyun emenin, ksa vadede

Monroe'un araya girmesi sonucunda serbest brakld.

Bu arada A kl a ngilterede de yasaklanacak ve Pai
ne dinsizlikle sulanacakt.
1794te tekrar Ulusal Meclise alnan Paine daha son
ra Direktuvar ynetimjnin hazrlam olduu anayasaya
kar kt. 1796da ise ABD Devlet Bakan George
Washingtons yazd nl mektupta, onu sulayacak
ve tutukluyken kendisini aramad iin iddetle eleti
recekti. 1801de ise yakn dostu Thomas Jeffersonn
bakan olmasyla tekrar Amerikaya dnd. Jeffersonn rakipleri olan Federaiistlere kar ak mektuplar ya
zarak saldrd. Son yllarnda, zellikle din konusundaki
dnceleri ve Washingtona yazm olduu mektup
nedeniyle kamuoyundaki itibarn yitiren Thomas Paine,
8 Haziran 1809da New Yorkta ld. Kemikleri ise daha
sonra Liberaller tarafndan ngiltereye gtrld.
Ingiltere, Fransa ve Amerikada demokrasi iin mca
dele veren Paine, monariye kar grleriyle tannm
ve halka dayal temsil ynetimi savunmutur. Painein
dier eserleri unlardr: P ublic G ood (1780, Kamu Yara
r), Agrarian Justice (1797, Tarmsal Adalet)

Hlakina tahripkrii zanaatkrlar arasnda gelenei olan b ir eylem biimiydi. John Kay pamuk dokumaclndaki
teknolojik devrimin ilk adm saylabilecek Uan M e kik"i yaptnda, b ir grup zanaatkr evini basm ve kendisi
ancak b ir arafa sarlarak, gizlice evden karlabilmiti.

Napoleon savalar srasnda kr kasp kavuran

Luddist hareketlere, ehirlerde ekmek ayaklanmalan
elik etti. Ancak bunlar Jakobenierden arta kalan
rgtl hareketlerden tamamen bamsz, tamamen
kendiliinden ve kendi iinde parlayp snen anlk
patlamalardan ibaret kald.

en vahim sonulan douracan teyid etmekte birleiyor.

Bu yazy izleyen aylarda yaklak 2 bin kii mahkemeye kanid. 9 u idama, 6 4 4 hapise,
481i de 7 ylla mebbet arasnda deien srelerde Avustralyadaki kolonilerde srgne
gnderildi. ngiltere tarihinde ilk kez bu sayda insan adi saylan bir sutan tr srgne
gnderiliyordu.

Rebeccann Kzlan
Kaptan Swingin adyla efsaneleen ayaklanma, tarihiler tarafndan, ngilterede geleneksel
trelerine bal ahanlann son ayaklanmas olarak nitelendirilir. Britanyada bylesi bir
geleneksel sembolizmden yararlanan bir baka ayaklanma, ngiltere ile olan etnik farkn hl
koruyan Galler blgesinde bagsterdi. Yrede, Anglikan Kilisesine muhalefet, dolaysyla da
pritenizm ok glyd ve bu yzden Rebecca'mn Kzlan isyannda din unsur, Luddizm ve
Kaptan Swing isyanlanna kyasla ok daha merkez bir rol oynad. Galler blgesinde
tedenberi yollardan gemek iin, belli gielerde toplanan bir para denirdi; ancak bu
uygulama alabildiine gevekti. Kapitalist bir giriimcinin bu gielerin gelirlerini eUnde
bulunduran trstn hisselerinin ounu satn almas, uygulamann rasyonellemesine ve gei
cretlerinin artmasna yol at. Ayaklanmann grnteki nedeni bu oldu. 1839 banda trst,
iki yeni gie daha ina etti. Gielerin yapm biter bitmez, bir geceyans, kimisi kadn klna
girmi erkekler tarafndan imha edildi. Hkmet, hzl davrand. 18. yzyln sonunda
Jakobenlere kar bir nlem olarak kurulmu olan atl Yeomanry birlii blgeye gnderildi; bir
sr insan tutukland, ancak tank yokluundan tr kimse mahkum edilemedi. Bu arada
gielerin, nderleri Rebeccamn adyla anian eteler tarafndan yklmas sryordu. Trst
yeni gieler kurmaktan vazgeti. Ayaklanmann ilk evresi baanya ulamt. Ayaklanmann
ikinci evresi 1842de, bu kez tanm iileri deil kirac iftiler tarafndan balatld ve artc
bir hzla yayld. lk hedef yine gielerdi ama Rebecca imzal mektuplann deva olmaya
alt dertlerin say ve trleri artmt. Artk iilerin talepleri de Rebecca araclyla dile
getiriliyor, Anglikan Kilisenin papazlan Rebecca tarafndan tehdit ediliyordu. Ancak tpk
Luddistler ve Kaptan Swing asileri gibi, Rebeccamn yandalan da geleneksel bir adalet
anlayna yaslanyorlard. rnein, Rebecca kimi zaman belli bir gieyi korumakla
grevlendirilmi memurlara, imdi bu gienin burada bir ii yok, deil mi? diye yazacak ve
onlardan gieyi kendilerinin ykmalann isteyebilecek kadar, ortak bir popler mizah kltrn
dile getiriyordu. Bu yzden de, iddetin simgeleri, iddet anlamna gelmiyordu. rnein,
ayaklanmann ehirlere tat bir noktada balannda Rebeccay temsilen kadn klna girmi
biri olmak zere, 2 bin yaya ve yz svari Carmarthen ehrine girdi; ancak silahlann
ehre girmeden brakmlard. ehir hapisanesini silahlara bavurmadan bastlar ve boalttlar.
Yerel yarglann da elinden, tutuklanan altm kiiden bir kama sekiz ay ila bir yl arasnda
deien ar i cezalan vermekten baka bir ey gelmedi.
Ancak Gallerde bile olsa popler kltrn kendi btnln korumas, 1840larda, artk
olanakszd. Farkl kesimler -madenciler, dokumaclar vb.- onun adna ayaklanmalar
dzenlemeye balaynca, Rebeccamn temsil ettii geni toplumsal mutabakat zld. Bunun
en belirgin gstergesi, ayaklanmay balatan kirac iftilerin 1843 yaznda gnll olarak baz
gielerin inasna katkda bulunmalanyd.
Sorun sadece kirac iftilerle tanm iileri arasndaki kar uyumazl deildi. 1840larda
amk tanm iileri de kendileri ile ehir poletaryas arasndaki kar birliini kefetmeye
balamlard. Rebeccamn kimlii hibir zaman tam olarak tesbit edilemedi. Ama olas
Rebecca adaylan arasnda ngiliz ii snfnn en byk hareketi olan Chartizmin
nderlerinden Hugh Williams da vard. Baka bir deyile, Rebeccamn Kzlan kadar geleneksel
kltrn imgelerine sadk bir ayaklanma bile, ister istemez, popler kltrn btnletirici
dokusunun tesine ynelmek, nderlik iin, smf mcadelesinin dilinin bilinli olarak
kullanld ii smifi hareketine bavurmak zorunda kald.

snl
mcadele
Peterloo Katliam
Her sava gibi Napoleon savalar da Britanya halklar iin kdk ve sefalet dnemi olmutu.
Ancak kr, doal afetlerden kaynaklanan ktlkta olduu gibi, savan yola sefaleti
karlayacak yzyllarca denenmi alkanlklara sahipti. 1 8 1 2 nin Luddizmi ile 1842nin
Rebeccamn Kzlan Ayaklanmas arasndaki sreklilii aklayan da, ksmen bu alkanlktr.
Tanm iileri olsun, krdaki zanaatkrlar olsun, hatta kirac iftiler olsun kdkla nasl baa
kabileceklerini biliyorlar ya da hi deilse bildiklerini dnyorlard.
Oysa mutlak bir aresizlie itilmi olan ehir proletaryas, btn bu alkanlk ve diren
mekanizmalann da yitirmiti. Hayatiyeti uluslararas ticarete daha dolaysz bal olan ehirler
iin, savan sona ermesinin bir bolluk dneminin balangc olacana inanmak ok daha
kolayd. Oysa byle olmad; 1815te savan sona ermesi, Britanyann iinde bulunduu
bunalm sona erdirmedi; ama savala gerekelendirilmi olan bask tedbirlerinin
srdrlmesini gletirdi. Basn zerindeki sansr hafifledi, toplant ve gsterileri yasaklayan
yasann kaldnimas zorunlu oldu.

Geleneksel pleb ayaklanmalannda kadnlann sk sk

ba ektii grlr. Verili dzenin toplumsal iblm
iindeki yerleri nispeten daha marjinal olduundan,
daha doal", daha geneigeer bir ahlak adna
konuabiliyor, toplumsal vicdan daha kolay temsil
edebiliyorlard. 1840larda Britanyann en "geri
kalm", en geleneksel yresi olan G allerde
ayaklanan asiler, efsanev nderlerini Rebecca diye
adlandrmakla ve kadn klna girmekle bu
sembolizme gnderme yapyorlard. Kral Ludd ve
Kaptan Swingin mektuplarna kyasla,
Rebecca'nnkilere ykl bir popler mizah duygusu
hkimdi.

Btn bunlar, sava boyunca kendisini ok snrl evrelerde koruyabilmi ya da yeniden

retebilmi radikal muhalefetin, birdenbire, ok daha geni bir etki alan bulmas sonucunu
dourdu. 1 7 9 0 lardan kalma Jakobenler, William Cobbet gibi knn organik aydm olmaya
alan karizmatik ahsiyeder, radikal basn araclyla, kitleleri edtilemeye baladlar. Ancak
1 790lardaki Jakobenci propagandann etkiledii kitlelerin aksine, yeni proletarya ile
propaganday srdrenler arasnda snfsal bir kopu vard. 1 8 1 5-1819 yllan arasnda
ngilteredeki btn ehirler giderek artan bir hareketlilie sahne oldu. Ama bu sefer
hareketliliin merkezi Londra deil, yeni sanayilerin merkezi Manchesterd.
Burjuvazinin temsilcilerinden oluan hkmet, bu gelimeler karsnda kaytsz kalmad.
1 8 1 7 de zanhiann mahkeme nne kanimakszn gzaltnda bulundurulmasn nleyen Habeas
Corpus bir kez daha yrrlkten kaldnid. Buna ramen gsteriler durulmad. 1819da
Manchesterda btn radikal gruplan temsilen, zengin bir ifti olan Henry Huntun
konuaca bir miting dzenlendi ve mitinge 60 bin kii katld. Kalabala ve ortamn
gerginliine ramen gsteri byk bir skunet iinde devam ederken, zengin toprak
sahiplerinin gnlllerinden oluan Yeomanry birlii, khiann ekerek halka saldrd. Britanya
tarihine Peterloo Katliam olarak geecek bu olayda onbir kii ld, 4 0 0 n zerinde kii
yaraland.
Peterloo, Britanya tarihinde brakm olduu ok ynl izlerden tr, srekli olarak yeniden
geri dnlen ve yorumlanan bir olay oldu. Ama orta vadede dourduu en byk sonu, ii
snf hareketinin zanaatkrlann geleneksel nderliinden kopmas oldu.

Sanayi Devnminin Birinci Evresinin Sonu

1 7 60-1830 dnemi genellikle Sanayi Devriminin birinci evresi olarak deerlendirilir. Bu
dnem byk icatlarla, retimin rgtlenmesinde kkl deiikliklerle, karayollan ve kanal
tamaclndaki gelimelerle, kenderin bymesi ve yeni snai kenderinin ortaya klan ve
ulusal hasladaki hzl artlarla nitelenir. Bu evrenin sermaye birikim tarz byk lde
pamuklu dokuma retimine balyd.

Kapitalizmin Birinci Bunalm

Britanyann toplumsal yapsnda nemli dnmler meydanageldi. 1811de toplam
aktif
nfusun yzde 3 5 i tarmda, yzde 4 5 i sanayide, yzde 20si hizmetlerde alrken, 1841de
ayn oranlar, srasyla yzde 20, yzde 43 ve yzde 37 oldu. gcnn sektrlere
dalmndaki bu dnme, byk bir nfus patlamas elik etti. Ancak 1830lara doru,
pamuklu dokumaya dayal bu sermaye birikim tarznda yapsal bir bunalm bagsterdi. Kt
hasatlardan kaynaklanan geleneksel bunahmlann aksine, bu bunalm, artk hibir kukuya yer
brakmayacak ekilde, gelimekte olan kapitalizmin bir bunalmyd. Oluumunda, genel olarak
kapitalizmin belirli evrelerde bunalma girmesine yol aan her iki unsur da etkili olmutu
(Bkz. 8; Kapital) gcnn smrlme imkn had safhasna vardndan ve eldeki teknolojiyle
verimini de arttrmak mmkn olmadndan, kr oranlan dyordu. Dier yandan, cretlerin
dkl i piyasann genilemesini snrlyor ve a^Ti zamanda d piyasalar da (ksmen
dier lkelerin rekabetinden tr) belli bir doygunlua kavuuyor, 1830lardan balayarak
pamuklu dokuma piyasasnda bir talep darl yaanmaya balyordu.
Sanayi Devriminin bu birinci evresi yeni bir insan trnn ortaya kmasna yol amt;
Sanayi kapitalistleri. Eski dzen (kapitalizme gei dnemi), toprak sahipleri ile tccar
kapitalistlerin egemenlii paylamalann ve ban iinde birarada yaamalann salayacak
koullan yaratmt. Feodal dzenin tasfiyesinin ve smrge ticaretinin at ufuklar da, tbi
snflan bu dengeye raz etmeye yetti. Oysa, kken bakmndan eski dzenin ayncalklannm
nispeten marjinal kesimlerinden gelen sanayi burjuvazisi, bu denklem ierisinde yeni bir

unsurdu; ama Fransz Devrimi ve ngiliz Jakobenizminin yaygnl, yeni sanayi burjuvazisini
rktmeye yetti. ounluk, kendileri iinde krsz olmayan bir pazarlk karlnda, eski
dzenin Pittin baskc hkmeti araclyla srdrlmesine raz oldu.
Kukusuz, szkonusu olan, masa banda gerekletirilmi bir pazarlk olmaktan ok, adm
adm ve paral bir ekilde kefedilmi bir ortak hayat ve egemenlik tarz idi. rnein
1799da Speenhamland Yasalan ile, geleneksel olarak hayr iin yaplan demelerin zorunlu
khnmas ve grlmemi bir derecede artrlmas sanayi burjuvazisine nemli avantajlar salad.
Yoksullara hayr olarak verilen ve ounlukla da toprak sahiplerinin cebinden kan bu
paralar, yeni fabrikatrlerin cretleri ok dk tutmasna, bylelikle de kr oranlarn
ykseltmelerine imkn veriyordu. Dier yandan, tahl ithalatn yasaklayan Tahl Yasas ise
toprak sahiplerinin, tanm rnlerinin fiyatlann yapay olarak yksek tutmalanna imkn
veriyordu. Hedefleri bakmndan bu iki yasa aslnda birbirleriyle eliiyordu; Speenhamland,
hayr olarak verilen paralan artrarak crederin drlmesine imkn tanyor, Tahl Yasalan
ise temel gda maddelerinin fiyaarn ykselterek, srf hayatlarn srdrebilmeleri iin iilere
denmesi gereken asgari creti artrc ynde bir etki yaratyordu.
Ancak ekonomi bymeye devam ettii srece bu elikiye tahamml edilebilirdi. stelik
gerek krdaki Luddist hareketler, gerekse ehirierde 1815ten sonra artarak Peterloo srasnda
doruuna varan eylemler, alanlann kendi adna davranmalar tehlikesinin henz gemediini
gsteriyordu. Bu koullar altnda, sanayi burjuvazisinin eski dzenin temsilcileri ile yapm
olduu ittifak srd.

Robert Owen ve Britanyada Utopyac Sosyalizm

1820 ve 30larda sanayideki sermaye birikimi henz tekellerin kurulmasna elverecek lde
younlamamt. Dolaysyla rnein ilerde Chartizmin nde gelen nderlerinden biri olacak
Wilham Lovett, shrdan balad halde, srf marangozluktaki ustal sayesinde hatr saylr
bir servet biriktirebiliyordu. Kk kapitalistlie doru evrilenlerin saysndaki art, eski dzen
ile sanayi bujuvazisi arasndaki uzlamann erevesini zorluyordu. Gerek anlan hl taze
olan jakobenizm, gerekse pritenizmden devralnm olan muhalefet gelenei, ara konumdaki
bu insanlan radikal fikir ve tavrlara yatkn klyordu.
Ancak bu ara konuma ulaan zanaatkrlar kk bir aznlkt. 1820 ve 3 0 larda rak ve
kalfalann byk bir ounluu, artk kendi geleceklerinde, mlkiyetine sahip olduklan retim
aralan ve bamsz bir ilik hayal edemiyorlard. Hukuki statleri ne -olursa olsun, ounun
gerek konumu proletaryannkinden farkszd; zaten ou ikolunda lonca kstlamalan
kaldmlm, i zgrletirilerek iilik konumu herkesin rekabetine almt. ster rak, ister
kalfa, ister ii olarak anlsnlar, alanlann ou gnlerinin 16 ila 18 saatini fabrikalarda,
ustayla hibir nsan iliki kurmakszn sradan ve skc ileri tekrarlayarak geiriyorlard.
Radikal insan haklar sylemi, kendi bireysel abalan ile kendi gerek konumlarn amay
umma imknndan yoksun olan bu insanlann yaantlann anlamlandrabilmekten, taleplerini
dile getirebilmekten uzakt. ngilterede ilk kez Robert Owen tarafndan telaffuz edilmi olan
sosyalizm sz, ii snf iinde giderek yaygnlayordu.
Ktadaki topyaclann aksine Owenin grleri ii snfnn mcadelesi ile yakn bir etkileim
iinde geliti. Geri Owen da, 1 8 00-1824 arasndaki ilk dneminde. Saint-Simon ve Fourier
gibi ncelikle ynetici snflara sesleniyor, sosyalizmi onlarn inisiyatifi araclyla
gerekletirmeyi umuyordu, ama onu ktadaki topyaclardan ayrt eden nemli bir fark vard:
Kendisi de, sfrdan balayarak bir pamuk fabrikas satn alacak kadar bir servet biriktirmi
baanh bir iadamyd. New Lanarktaki fabrikasnda bir toplum modeli olarak nerdii
kooperatif kyleri hayata geirmiti. Dahas, Owenin bu dnemdeki kayglan, btn
sermayedar ve yneticilerin paylat kayglard: sizler ordusunun toplum zerinde bir yk
olmaktan nasl kanlabilecei, igcnn nasl disipline edilecei, dikkat, atiklik ve dzen
alkanlklannm nasl yerletirilecei vb. ngilterede sna kapitalizmin ilk nemli teorisyeni
olan Bentham, Owenm New Lanarktaki ortaklanndan biri oldu. Btn bunlardan tr, bu
ilk dnemi boyunca Owenla alan smflann ilikisi mesafeli hatta dmanca oldu.
Yoksullaan kyllerin szcs radikal William Cobbet, onun geometrik kooperatif kylerini,
sefiller iin paralelkenar diye and. 1817de Londra Tavemasnda dzenledii toplantlara
davet ettii bir grup radikal nderden ok sert eletiriler ald.
Ancak Owenin ekonomik konulara vakf olmas, onun sosyalizm anlaynn, dier
topyaclannkine kyasla daha gereki ve pratik bir boyut tamas sonucunu douruyordu.
Londra Tavemasndaki toplantlara, radikal nderlerin yansra, iktisat David Ricardo, banker
Sir Isaac Goldsmith gibi ahsiyeder de katlyordu. Ricardo ayn yl yaynlad Principles of
Political Economyde (Ekonomi Politiin lkeleri) emek-deer teorisinin o gne kadarki en
gelikin biimini formle etti. Ancak Ricardo iin emek-deer teorisi tutucu, kapitalizmi
merulatnc bir ilev tayordu. Owenin grleri ii hareketini, balangta, emek-deer
teorisinin sol yorumunu mmkn klmasyla etkiledi.
1817 Owen iin bir dnm noktas oldu; dini eletirmesi, dinsel kurumlan aklc bir
toplumun nndeki engeller olarak nitelendirmesi, egemen snflar arasnda grd ilgi ve

O'CONNOR, FEARGUS EDWARD

( 1796- 1855)
Chartist harei<etin nde gelen liderlerinden olan Feargus Edward O Connor, 18 Temmuz 1796da rlandada
County Corkta Connorville kasabasmda dodu. Babas
bir rlanda milliyetisiydi. O Connor, Dublinde hukuk
renimi grdkten sonra rlandada siyasal hayata atl
d. rlanda zgrlk hareketi iinde yeralan O Connor
1832de County Corktan ngiltere Parlamentosuna gir
di. Parlamentoda rlandann zgrlk mcadelesini sa
vundu. Bu nedenle 1835te parlamentodan uzaklatrl
d. Ardndan Chartist hareket iinde yeralan O Connor,
radikal klar ve atlganl ile dikkat ekti ve bu zel
likleriyle ksa srede hareketin en tannan nderi oldu.
1837de nemli bir Chartist yayn olan Northern Star
(Kuzey Yldz) kard. Bu arada iiler nnde yapm
olduu konumalar byk ilgi topluyordu. OConnor,
ayn zamanda ok iyi bir rgtyd. ubat 1839da
toplanan Chartist Konvansiyonda ban yntemden yana
olan William Lovett ile silahl mcadeleyi savunduu
iin anlamazla dt. Chartistler iinde Lovettin ba
n ektii Manevi G e kar Maddi G hareketi
ni rgtledi.
1839da ise parlamentoya sunulan dilekede genel
oy hakk isteyen Chartistler, bunun reddedilmesi zeri
ne Newportta bir ayaklanma balattlar. O Connor bu
ayaklanmann iinde yerald. Ayaklanmadan sonra tu
tuktand ve 1841 de serbest brakldktan sonra hareketi
yeniden rgtlemeye balad.
1842ye gelindiinde Chartist hareket bir ykselme
dnemine girmiti. Byk mitingler dzenleniyor, bin
lerce ii geceleri mealelerle toplantlara katlyor ve

snf
mcadelel

Peterloo katliamrtm sorumlusu Yeomanry diye anlar ve

zellikle lke iindeki toplumsal mcadeleleri bastrmak
zere oluturulmu gnll svari birliiydi. Birlik, adn
Britanyann yeomen ad verilen ve toprak sahipleri
(gentry) ile tarm iileri arasnda kalan kirac ve ortak
iftilerden alyordu. Bu kesim geleneksel olarak devlette
mevki sahibi olabiliyordu, ancak silah tama hakkna
sahip deildi. Bu bakmdan, onlar silahlandrmak devlet
gelenekleri asndan nemli b ir yenilikti. Bu nleme,
tutucu ve milliyeti eilimleri, onlan Napoleon Savatan
boyunca P ittin baskc rejiminin en doal mttefiki
kldndan bavurulmutu. Ancak, krda makinalama
yaygnlatka bu kesimin tavrlarnda belli bir deikenlik
gzlenmeye baland. rnein Kaptan Swingin asilerine
destek verenler de bu kesimden geliyordu.

destei birdenbire yitirmesine yol at. Ertesi yl kt Avrupa yolculuunda da umduunu

bulamayan Owen ok gemeden iflas etti ve 1824te Amerikadaki New Harmony adl
topyac topluluun topraklann satn alarak, grlerini bu kez orada gerekletirmeyi
denemek zere ngiltereden ayrld. Ancak onun ngiltereden uzak kald be yl
ierisinde Owencilik snfn en ileri kesimleri tarafndan benimsenerek proletarya ierisinde
hzla yaygnlat. Owencilikm snf iinde ald biimin deerlendirilmesi, o dnemde
proletaryann rgtllk derecesinin gzden geirilmesini gerektirir.

Parlamento Reformu
Sendikacln Gelimesi

yeni bir dilei(entn liazriin yapyordu. Hazrlanan dilel(ede, genel oy haiclcnn yansra i gnnn icsaitimas ve tarm iilerinin cretlerinin artrlmas gibi ta
lepler de vard. Ancak Mays 1842de 3 milyon kiinin
imzalad ve parlamentoya 20 kiinin byk bir sandk
iinde tad dileke gene reddedildi. Bundan sonra
baarsz bir genel grev dzenleyen Chartistlerin bir
blm tutukland. O Connor eski enerjisini kaybetmi
ti. 1847de ise yeni bir kongre toplayan Chartistler tek
rar imza toplamaya balad. Bu arada ayn yl Nottingham'dan parlamentoya giren O'Connor bu liareketin
de ncln yapt ve 10 Nisan 1848'de dzenlenmek
istenen bir gsteri iin nlem alan ordu, gsteri gn
byk bir terr estirdi. Gsterinin dzenleyicisi O Con
nor, iilerin geri ekilmesini istedi ve olay baarszlk
la sonuland. Ardndan 2 milyon kiinin imzalad bu
dileke de reddedildi. Chartist hareketin ykselmesi dur
mu, hareket eski gcn kaybetmeye balamt. Bun
dan sonra srekli bask ve tutuklamalar altnda geen
yllar O'Connor ve dier Chartistleri hareketten uzakla
trd. Bu yllarda ruh sal da bozulan O'Connor,
1852'de geirdii bunalmdan sonra tm siyasal al
malarn brakt ve yl sonra 18S5te ld.
Sosyalist olmayan, kimi grlerinde topyaciardan
esinlenen, 84 5'd e kurmu olduu Tarm Dernei yo
luyla iileri yoksulluktan kurtarmak iin toprak sahibi
etmeyi amalayan O'Connor, btn bunlara ramen ra
dikal ve rgt bir ii lideri olarak ne kt. Feargus
O'Connorun A Practical Work on the Management of
Small Farms (Kk iftliklerin Ynetimi zerine Pratik
Bir alma) ve The Employer and the Employed, 1844
(i ve veren) gibi eserleri vardr.

Sava yllannda Jakobenlere uygulanan bask ve 1799da Londra Yazma D em eini yasaklayan
yasa, herhangi bir yaygn ve bamsz Jakoben rgtlenmenin imknn ortadan kaldrd.
Devrimin kitlesel rgtler deil, suikast gibi eylemleri gze alacak ekirdek bir kadro
tarahndan gerekletirileceine inananlann sonu ise, ounlukla ayn oldu: Ya Edward Marcus
Despard gibi 1803te, ya Jeremiah Brandreth gibi 1817de kesilmi balar cellat tarafndan
te hainin kellesi szleriyle halka gsterildi. Ancak, idam edilen Jakobenler, geleneksel
infazlarda olduu gibi, bir panayr havas iinde, iportaclar, sokak bandolar eliinde bir at
arabas zerinde Tybum meydanna gtrlmyor, daha cra bir kede ldrlyorlard.
Hkmet byle bir gsterinin isyana yol aacandan korkuyordu. Bamsz bir hareket olarak
sonu gelen, Jakobenizm popler duyarln bir unsuru halinde srd.
te yandan, iilerin herhangi bir amala demek v sendika kurmas, 1800de karlm olan
Combinations Act (Dernek Yasas) ile yasaklanmt. Ancak bu yasa, rgtlenme almalarnn
yeraltna inmelerine yolati. Bu iki yasak Jakobenizmin ve daha da genel olarak radikalizmin,
gizli sendikalar iinde yaygnlamasna yol at. Kendi radikal cumhuriyeti rgderini
kurmaktan umudu kesen Jakobenler, ii rgtlerinde alyor, ii rgtleri ise gizli yeminler,
gece toplantlar gibi Jakobenizmin Babeuf yorumuna zg biim ve trenleri
benimsiyorlard. Komplocu ynelimlerine karn, kitleselliklerini hibir zaman tam olarak
yitirmediler. rnein, daha sava srasnda, 1810da, dnemin en gelimi sanayi merkezi
olan Manchester yresinde yn eiricilerinin dzenledikleri greve 30 bin kii katlm ve
yenilgiyle sonulanan grev drt ay srm; 1812de skoyadaki btn dokumaclar birden
greve gitmiti.
Savan sonunda beklenen ekonomik refah, 1820lerin banda gelir gibi oldu ve bu ortam.
Combinations Actin yeniden gzden geirilmesi iin uygun koullar oluturdu. Bu koullardan
ustaca yararlanan Londra Yazma Demeinin lml nderi Francis Place ile radikal
parlamenter Joseph Hume, usta bir entrika ile 1824te Combinations Actin (Dernek Yasas)
yrrlkten kalkmasn saladlar. Kendi nerilerinin kabul edilebilmesi iin, yalnzca
parlamenterleri atlatmalar yetmemi; sendikaclar tarafndan hazrlanm, ve Combinations
Acfin kaldnimasnm yansra, emei korumaya ynelik bir dizi nlemi de ieren bir tasany
safd etmeleri gerekmiti. Place samimi olarak yasann yrrlkten kaldnimasmn
sendikacln da sonunu getireceine, serbest ticaret koullannda sorunlann sendikalara gerek
kalmadan zleceine inanyordu. Ancak olavlar inancn doerulamadr v a s a n n vflriirlnU tpn

kalkmasn izleyen bir yl iinde ngiltere ve Iskoyay bir yeni rgtlenme ve grev dalgas
kaplad. Bunun zerine 1825te yeniden toplanan parlamento, sendikal rgtlenme hakkna
nemli kstlamalar getirdi.

Owencilik, Sendikal Konfederasyonlar ve Kooperatifler

Francis Place, serbest ticareti, siyasal bir tercih deil, bilimsel bir hakikat olarak gren klasik
ekonomi politiin ateli bir taraftanyd. i nderleri Owenin yazlarna bu gre kar
kmak iin yneldiler. gc ile sermayenin retim srecini mmkn klmak zere, zgr
pazarlk koullannda kar karya gelen iki eit taraf olmadn biliyorlard. Owencilik onlara,
bu pratik sezgiyi, temellendirme, kapitalizmin yaratt toplumsal koullan bilimsel yasalann
rnymesine merulatran klasik ekonomi politii eletirme imkn verdi. ilerin
kurtuluunu sendikal mcadeleye balayan Hodgskin. 1825de yaynlad Labour Defended
against the Claims o f Capital (Sermayenin ddialanna kar Emein Savunusu) sendika
sempatizanlan ve nderleri arasnda nemli bir tartma balatt. Tartmaya 1827de Labour
Rewarded'la (Emein dl) ile katlan William Thompson, sendikalann, kapitalizmi amak ve
ekonomiyi servetin yegne yaratcs olan emee gre yeniden rgtlemek zere, Owenin
betimledii trden kooperatifler kurmas gerektiini nerdi. Bu grler, pratik dzeyde yank
bulmakta gecikmedi. 1827de, sendika fonlarndan satn alnm malzemelerle isizlerin rettii
rnlerin satld pazarlar kuruldu. Ksa zamanda Equitable Labour Exchange (Eitliki Emek
Mbadelesi) adn alan bu pazarlarda, mbadele arac her rnn ierdii igc miktann
belirten notlard. Bunu kooperatiflerin kurulmas izledi.

Kmr madenine indirilen ocuklar. Kadn ve ocuklar,

Sanayi Devrim i'nin bandan beri tercih edilen ucuz bir
igc kayna oldu. Ancak bunlarn yeni fabrikalarda
altrlma koullan, byk bir tepki uyandrmakta
gecikmedi. Fabrikalarda ocuklarn altrlma
koullarn dzenleyen ilk yasa daha 1802 ylnda
karld. zellikle Tory toprak sahipleri bu konudaki
reform mcadelelerinin n saflannda yaralyorlard.
Bylelikle hem kendi vicdanlarn rahatlatm oluyorlar,
hem de yeni rakipleri olan kapitalistlerin balarna
dert am oluyorlard. 1819'da 9-16 yalarndaki
ocuklarn alma srelerini 13.5 saatle snrlayan bir
yasann kabul edilmesini zorladlar. Ancak gerek 1802,
gerek 1819 yasatan yaptnmsz olduundan, pratikte
bir sonu vermedi. 1833'de ipekliler hari btn
dokuma sanayilerinde 9 yandan kk ocuklarn
altrlmasn yasaklayan b ir yasa karld ve bunu
denetlemek zere fabrika mfettileri kurumu ihdas
edildi. Ancak ocuk emei kullanm, dokumada
yasaklannca madencilikte artmaya balad.

Bu harekete nclk edenler, ayn zamanda snfsal temelli ii rgtleri kurmann yollann
arayan kiilerdi. Bu yoldaki ilk nemli adm, 1829da Manchesterm da iinde bulunduu
Lancashire yresindeki btn pamuk eiricilerinin Grand General Union of Spinners
(Dokumaclar Genel Birlii) ad altnda rgtlenmesi oldu. Ksa mrl olan bu deneyi, eitli
blge ve ikollanndaki baka deneyler izledi. zellikle Londrada kurulan Metropolitan Trades
Unionda (Metropol Sendikas) daha sonra Chartist harekete de nderlik edecek olan William
Lovett, Henry Hetherington gibi sosyalistler Owencihkm kooperatifilik hareketi ile
sendikalarn iie gemesini salyorlard. 1830da nihayet ilk kez btn ikolu ve blgelerdeki
iileri ayn at altnda rgtleyen National Association for the Protection o f Labour (Emein
Korunmas Ulusal Demei) kuruldu. Ancak bu arada derinlemekte olan siyasal bunalm,
iilerin taleplerinin sendikal snrlan zorlamasna yol ayordu. Bundan sonra 1831de William
Lovett evresindeki Owencilar tarafndan kurulan ii rgt National Union o f Working Classes
(alan Smflann Ulusal Birlii) sendikal deil, siyasal bir rgtt.

Siyasal Bunalm ve Reformun Sonular

1820-25 yllan arasnda sren ekonomik refah 1826da yerini giderek derinleen bir ekonomik
bunalma brakt. Fabrikalar kapand, cretlerle birlikte bu sefer kr oranlan da dmeye,
sizlik artmaya balad. Bunalmn siyasal dzeyde iki sonucu oldu. Bir yandan, zellikle
Fransadaki Temmuz 1830 Devriminin etkisiyle, artk tamamen iie gemi olan Owencilikla
sendikal hareket giderek siyasallat. Dorudan doruya politik bir amaca, parlamento
reformuna ynelik olarak kurulmu olan alan Snflarn Ulusal Birlii bu bilincin rnyd.
te yandan, bunalm, toprak sahipleri, ticaret burjuvazisi ve yeni sanayi burjuvazisi arasndaki
ittifaka nihai darbeyi vurdu. Kaptan Swing ayaklanmalannda b)k toprak sahiplerine
fkelerinden tr asileri destekleyen kirac iftiler, Speenhamland Yasasnn isizlik ve
yoksulluk somnunu zemediini dnen hayrseverler ve iverenler. Tahl Yasasnn temel
gda maddelerinin fiyatlann ykseltmesinden ikayeti olan herkes bir parlamento reformu
talep etmeye balad. O dnemde Britanyada, btn lkede uygulanan tek bir seim yasas
yoktu. Seim blgeleri illerle (county) ve kkeni feodal dnemlere uzanan Kraliyet fermanlan
ile ayncalk tannm kasabalara (borough) aynimt. llerde 40 shiinglik mk sahibi herkesin
oy kullanma hakk vard. Kk ve orta mlklerin ounlukta olduu illerde orta smflann
grlerini oyla ifade etme olana varken, birok il ya tek bir byk toprak sahibinin ya da
az sayda gl ailenin denetimi altndayd. Kasabalarda ise dum m daha karmak ve

adaletsizdi. Hemen hepsinde seme ve seilme haklan ya byk toprak sahiplerine ya da

resm grevlilere aitti. Bu ise buralardaki milletvekilliklerinin sk sk aka sata karlmas
sonucunu doumyordu. rnein Camelford milletvekillii Bedford Dk tarafndan 1812de 32
bin pound'a satlmt. Semelerin sayca az olduu kasabalarda ise oylar ak artrmaya
kanlyordu. mein, Peterloo katliam sorumlusu Lord Castlereagh, seilebilmesini mmkn
falacak oylann tamam iin 60 bin pound demek zom nda kalmt. Btn bu yolsuzluklann
yansra, milletvekilliklerinin blgelere gre dalm da, toplumsal yap ve nfusta. Sanayi
Devrimine bal olarak meydana gelmi olan deiiklikleri yanstmyordu. mein Birmingham,
Leeds, Manchester ve Sheffield gibi yeni sanayi kenderi Parlamentoya ye seemiyorlard.
1830a vanidmda, alan snflarla, burjuvazinin talepleri akm ve bu parlamento
sistemine kar geni bir ittifak cephesi kumimu gibi grnyordu. Ancak daha reform iin
ajitasyon balar balamaz, iilerin tasans ile burjuvazinin tasans kar karya geldi. Tpk
1824te Combinations Actm yrrlkten kaldnimasmda olduu gibi burjuvazinin parlamento
dndaki siyasal nderliini bir zamanlann radikal terzisi William Place stlendi ve alan
Smflann Ulusal Birliine kar National Political Association' (Ulusal Siyasal Demek) kurdu. ki

LOVETT, W ILL/AM
( 1800 - 1877)
Chartist hareltetin iinde barl mcadele yntemle
rini savunan, Manevi G" diye adlandrlan hareketin
nde gelenlerinden biri olan William Lovett, 8 Mays
1800de ngilterede Cornwallde Newlyn kasabasnda
dodu. Kk yata almaya balad. Bir sre halat
imal eden bir iyerinde altktan sonra Londraya gitti.
Burada marangozluk yapt srada siyasete ilgi duya
rak, kendi abasyla ekonomi rendi. Bu yllarda ol
duka yaygn olan Robert Owenin topyac sosyalist
grlerinden etkilendi. Ayn dnemde kooperatif hare
keti iinde yerald. 1829da ngiliz ii snfnn gelime
sinde nemli bir kurulu olan British Association for
the Promotion o f Co-operative Knowledge'm (Koopera
tifiliin Yaygnlatrlmas in ngiliz Demei) fahri sek
reteri oldu.
1836da Londrann radikal bir ii kuruluu oian Lon
don Workingmens Association'in (Londra alanlar
Demei) kuruluunda yeralan i ^ e t t , burada reform al
malarn srdrd. Bu kurulu. Chartist hareketin ilk
rgtleyicllerlndendi. Bir yl sonra ise parlamentoya su
nulan alt maddelik bildiri, genel oy hakkn savunuyor,
parlamento seimlerindeki reform taleplerini dile getiri
yordu. Ancak bildirinin hazrlanmas srasnda Chartist
ler arasnda gr ayrlklar bagsterdi. Ban Lo-

mcadelel

rgt arasnda grnte bir ibirlii olmasna karn, Place ve genel olarak mlk sahipleri
iin reform mcadelesi hep iki cephede birden srdrlen bir sava oldu. Bir yandan, alan
snflann kitlesel gsterilerinin desteiyle eski dzenin temsilcilerini siyasal iktidan kendileriyle
paylamaya zorlamaya alrken, dier yandan da alan snflann radikal demokratik
taleplerini sindirmenin yollann anyorlard. Gerek basn, gerekse liberal Whig parlamenterler
devrim korkusundan ustaca yararlandlar. Ama bir yandan da parlamentodaki muhafazakr
Torylere, dzene ve zel mlkiyete olan sadakatleri konusunda teminat vermekten geri
kalmyorlard. 1832de kabul edilen reform tasans, lkedeki semen saysn 220 binden 670
bine kanrken, kentlerde oy verme hakkn, deeri 10 poundun zerinde olan evlerde
oturanlarla snrlayarak, sadece mlkszleri deil, eskiden oy verme hakk olan ve
proleterleme srecine girmi olan kk zanaatkrlan da politik toplumun dna itmi
oluyordu.
Burjuvazinin bu baansmm gerisinde Sanayi Devriminin birinci evresinde sermaye birikiminin
youn olmaktan ziyade yaygn olmas yatyordu. Birok blge ve ikolunda iverenler, rak
ve kalfalan ile srdrdkleri geleneksel ilikilerin hl hatrland eski ustalard. Bujuvazinin
nerdii reform tasansmn baarya ulamasn salayan ey de, eski ustalarla kalfa ve raklar
arasndaki, bu gven ilikisi olmutu. Henz proleter olmann ne anlama geldiinin bilincine
varamam rak ve kalfalar, ustalann yrtt bir kampanyann ayn zamanda kendi
karlann da savunmas gerektiine inandlar. Gerekten de reform tasansmn yasalamasn
salam olan liberal Whig hkmetinin ilk uygulamalan bu yamisamalan destekleyecek
nitelikteydi. 1833te skoya, 1835te ngiltere iin kabul edilen belediye yasalan, hi deilse
yerel seimler iin, oy kullanma hakkm Reform BiUin (Reform Tasans) ngrdnden ok
daha geni kesimlere tandlar. 1833de kabul edilen bir yasayla Britanya snrlan iersinde
klecilik ve kle ticareti yasakland.

Yoksullar Yasas

vettin ektii Manevi G yanlian bu biidirinin bar

yntemie kabul edilebileceini ne sryor, Lovett,
Biz devrimci savaa benzeyebilecek her eye karyz.
Halkn btn snflarnn desteini kazanmamz gere
kir. diyordu. Buna karlk Feargus O Connor ve yan
dalan iddetten ve silahl eylemden yanaydlar.
1838de seim reformu isteyen dilekeyi hazrlayan
Lovett, bir yl sonra yaplan Chartist Kongre'de sekre
terlik yapmasna ramen, O Connor ve taraftarlar kar
snda geri adm att. Bunun ardndan meydana gelen
ayaklanmadan sonra Birminghamda tutuklanan Lovett,
hapiste kald sre iinde birlikte tutukland JohnCollins ile, yaymndan sonra O Connor tarafndan id
detle eletirilecek ve ihanet belgesi diye nitelendirilecek
Chartism: A New Organization o l the People (Chartizm;
Halkn Yeni Bir rgt) adl kitab yazd. Bir sre sonra
da Chartist hareketten iyice uzaklat. 1841 de The Nati
onal Association for Promoting the Political and
Social Improvement o f the People (Halkn Siyasal ve
Toplumsal Gelimesini Tantma Ulusal Dernei) adl der
nei kurdu ve iiler iin brorler yazd. 1876da otobi
yografisi yaynlanan William Lovett, 8 Austos 1877de
Londrada ld.

Ancak btn bunlar yeni dzenin snfsal niteliini gizlemeye yetmiyordu. Hkmetin kabul
ettii ve Britanyadaki alan snflann hayatn en dorudan biimden etkileyen tasan,
Speenhamland yasalannm hkmlerini yrrlkten kaldran Poor Law (Yoksullar Yasas) oldu.
Kukusuz, Speenhamland Yasalan, yrrlkte kald srece ahanlann yaranna ilememiti. Bir
yandan hayr eklinde verilen paralar, al ve sefaleti nlemeye yetmemi, dier yandan da
bu yardmdan yararlanan iilerin, bamsz birer zanaatkr olarak kendilerine duyduklan
saygy andrmt. Btn bunlardan tr yalnzca snai bujuvazisi tarafndan deil, ii
nderleri tarahndan da eletiriliyorlard. Ancak 1834te kabul edilan Yoksullar Yasas ii
nderlerinin kayglann karlamaktan ok uzakt. Gemite Speenhamland Yasalan, btn
olumsuzluklanna karn, bamsz reticilerin, alktan srnmek pahasna da olsa, cretli
klelie direnmesini salamt. Yoksullar Yasas tam da bu direnci imknsz klmak zere
tasarlanmt. Bu yasa isizlik yardmnn, ancak evlerinde (Workhouse) alnabileceini
ngryordu. Bunlarn ilevinin ne olmas gerektii konusunda ise yasa ok akt: Buralardaki
sal yerinde kiiler, tembel ve kt olanlan uzakta tutacak bir disipline ve emek srecine
tbi tutulmaldrlar. sizliin had safhaya varm olduu koullarda bunun anlam akt:
evlerinde alktan lmenin kendisine tercih edilecei bir dzenin yaratlmas gerekiyordu.
alanlar Bastil adn verdikleri bu ievlerinin kurulmasna inatla direndiler; bir ievinin
kurulmaya alld her yerde, asker birliklerle atma pahasna, inaata saldrdlar; kimi
yerlerde ilk'ievinin kurulabilmesi, yasann yrrle girmesinden ancak otuz yl sonra
mmkn oldu.
Yoksullar Yasas bir anlamda, sanayi bujuvazisinin kendi kendine duyduu gvenin bir
ifadesiydi. Bu yasayla zel sermaye, igcn, toprak sahiplerinin ve onlann geleneksel
hayrseverlik anlaylannm destei olmakszn denetleyebilecei inancn ifade etmi oluyordu.
Ancak parlamento reformunun ahanlan oy hakkndan mahrum brakmas, neredeyse simetrik
bir biimde, iiler arasnda da snfsal bir zgvenin kk salmasna yol at; 1832yle birhkte
eski ustalarla rak ve kalfalar arasndaki her trl kpr atlm oldu. Yoksullar Yasasnm
kmasyla ayn ylda kurulan Grand National Consolidated Trades Union (Birleik Ulusal kollan

7 7^

n g ilte re 'd e
Sanayi n k d b

zetlenerek bir blm sunulan bu yaz, Tr

kiyede sosyalist hareketin nde gelen isimle
rinden biri olan Reat Fuat Baranerin (19001968) 1944te hapisanede iken ei Suat Dervi'le birlikte, ders notu olarak hazrlad 458
sayfalk kitabn taslandan alnmtr. Baraner, 1950de tahliye olduktan sonra metni ba
slmak zere Kemal Slkere vermi, ancak
bir yl sonra tekrar tutuklannca, kitabn yayn
gereklememi ve elyazs taslak, Slker'de
kalmtr. Bu yaznn yaynlanmasndaki ama,
Slkerin izniyle, orijinal deeri olan bir belge
yi olduu gibi vermenin yansra, ok uzun
olmayan bir zaman dilimi iinde dilin nasl
bir deiime uradn da gstermektir. Baraner, kitabna metni destekleyen belgeler ekle
mi, bunu da metinde gstermitir.
Bugnk Avrupa burjuva hkmetleri, kapitalizmden
evvelki istihsal sisteminin ve eski nizamn itimai mna
sebetlerinin kati olarak yklmasnn neticesi olarak te
ekkl etmilerdir. 18. asrn sonlarndaki iki deiiklik;
ngilteredeki sanayi inklb ve Byk Fransz nklb
burjuva itimai mnasebetlerinin galibiyetini ve teek
kln icap ettirdi. Bunlardan birinde ekonomi, dierin
de de siyaset ar basar. Fakat teknik inklbn siyasi
ehemmiyeti, siyasi inklbn (1789 Fransz nklbnn)
teknik ehemmiyetinden az deildir. (...)
NGLTERE: KAPTALST NKAFIN LK IMEMLEKETDR
Niin ngilterede ekonomik inkiaf dier memleketle
re nazaran daha seri olmutur? Fakat hereyden evvel
unu da kaydetmek lzmdr ki, ngiltere her ekonomik
inkiafta her zaman ileri safta bulunmamtr. Daha 15.
asrda ngiltere ekonomik sahada ok geri bir memleket
ti. talya dier memleketlerden daha evvel kapitalist
inkiaf yoluna girmiti. spanya, Portekiz, Hollanda ve
Fransa bir asr boyunca ngiltere ile rekabet halinde
idi. Ancak 16. asrda ngiltere byk bir ekonomik dev
let olarak sahneye kyor ve 18. asrn ikinci yarsnda
btn dnyada, kendi kapitalist hkimiyetini kurmu
oluyor. Dier Avrupa memleketleriyle mukayesesinde
ekonomi cihetinden geri olan ngiltereyi bilhare hangi
sebep o devlet zerinde bu cihetten galip bir vaziyete
getirmitir? ngiltere ne suretle kapitalist inkiafn klasik
memleketi haline geldi? Umumiyetle onun corafi vazi
yeti ileri srlmektedir. ngilterenin ada halinde olmas,
iklimlerinin mutedil olmas, deniz limanlarnn msait
oluu. Vapur ileyecek ehirlere sahip olmas onun ka
pitalist inkiafndaki sratinin sebepleri olarak gsteri
lir. Bazen buna rk ve mill hususiyetler de , ngilizle-

de onun inkiafnda byk rol oynamlardr.

ehirlerinin inkiafn destekledi. Mesela sanayi ehri

olan Lancashire kendi inkiafn ticaret liman oian Liver

Ayn zamanda ngilterenin itimai kuruluu da onun

ekonomik inkiafna messir olmutur. te ngilterede
ki muazzam sermaye ve i kuvveti terakmnn esas
sebeplerini harici amillerde deil, bunlarda aramalyz.

pool ehrinin inkiaf neticesi elde etmitir. Para iktisa

diyat eski sistem istihsal usuln paralad. Sanatkr
lar ziraat ilerinden aynldiar. 14. ve 15. asrlarda mba
dele inkiafnn tesiri altnda sanatkrlann lonca siste

NGLTERE TCARETNN VE MSTEMLEKELERNN

mindeki tekilatlar dald. Vaktiyle kendi yapan kendi

satan sanatkr imdi yalnz mstahsil vaziyetinde kald.

GENLEMES

Bu kk sanatkrlar arasndan ayrlan baz kimseler

pazarlann genilemesi dolaysyla mstahsilin maln

Sanayi kapitalizmi cemiyeti kuruluncaya kadar tccar,

istihsalin tekilats vaziyetinde idi. Onun iin evvela
16. asrdan 18. asra kadar Ingilterenin ticaret ve ms
temlekelerdeki yayl ve inkiafn tetkik etmeliyiz. Biz

mstehlike satmakla megul olmaya baladlar, bu su

retle meydana gelen tccar zmresi yava yava sanat-

ticaretten bahsederken yalnz dahili ticareti deil, ayn

zamanda denizar memleketlerle yaplan ticareti de
gz nnde bulunduruyoruz. (...)

meneden kanunlar neredildi, fakat bu iki i veyahut

faaliyet bir noktada birleti, tccar istihsalin organizat-

knn zerinde hkim olmaya balad. Mstahsile emtia

sn satmay ve tccara da istihsal ile megul olmay

ngilterenin tarihi, onun mstemlekelerinin genile

mesi tarihidir. 18. asrn ortalannda ngilterenin balca
pazarlan onun mstemlekeleri idi. Onun ihracatnn 1/3

oralara yaplyordu. 1770te Amerika Manchester ma

mulatnn 3 /4n satn ald. 1767de yalnz Jamaika adas
1704te btn mstemlekelerinin ald mallann yekunu
kadar mal almt. ngilterenin bu mstemleke kudreti
de derece derece bymt. (...) Ingilterenin genile
mesinin onun ekonomik inkiaf zerinde ne gibi tesirle
ri olur? Onlar (mstemlekeler) hammadde tedarik et
mek ve manifaktr emtiasn satmak iin en iyi pazarlar
da inhisann temin ettiler. te onun iin Fransz sana-*
yicileri ve bunlarla beraber dierleri de 18. asrn sonun
da 19. asrn balangcnda yaama imkn buiamadklanndan ikyet ediyorlard. ngiliz tccarlar hammadde
lerin inhisarcs haline gelmilerdi ve onun iin onlarn
istihsali yzde 40 ucuz oluyordu. Hatta yksek gmrk
vergisi (mesela yzde 25, 30) koysalar dahi bu, Fransz-

.y o " , ; \

'

i>^J: /S

" ------

V^

-r^w
...i

f'"'

'

, 11,-<

'
/'-

iardan ziyade ngilizlerin menfaatine oluyordu. Bu rchaniyet kapital terakm iin ok ehemmiyetli idi. Ve
bu hususlar kapitalin inkiafn bilhassa tevik etmiler
dir.
NGLTEREDE EHRLERN VE TEKNKLE TGAL
EDEN NFUSUN BYMES VE ARTMASI
(...) 1700den 1750ye kadar ngiltere nfusu yzde
18 artmt. Asnn ikinci yarsndan sonra 1760tan 1801e
kadar bu nispet yzde 59a kt. Bundan baka nfus
ykselii memleketin sanayi cihetinden inkiaf eden mn
tkalarnda meydana geliyordu. Mesela Lancashireda
1700den 1750ye kadar nfus yzde 78, Yorkshireda
yzde 52 artt. Bu ehirler pamuk ve yn dokuma sana
yiinin temerkz ettii ehirledi. Halbuki daha ziyade
ziraatle itigal eden mntkalarda mesela Kentte bu art
ancak yzde 20 oldu. Nfus ticaret ehirlerinde de art
mt. Mhim bir ticaret liman olan Liverpoolda 1685te
4 bin kii vard, 1760'ta 32 bin kii oldu, Manchesterda
6 binden 40 bine ykseldi. Halkn meslek itibariyle grup
lamas da meydana geliyordu. 17. asnn sonunda ifti
likle itigal edenler 4 milyon 275 bin kii, ticaretle itigal

Reat Fuat Baranerin eski harflerle kaleme ald kitabn

"In gilterede Sanayi nklb adyla balayan blmnn
ilk sayfas.

r olmaya balad. (...) Kyllerin topraksziatnimas,

bunlann vaziyetinin temin edilmemesi ve loncalarn taz

rin sebatkr ve kuvvetli olular da ilave ediliyordu.

Fakat btn bu saylan sebepler 16. asra kadar kati
bir rol oynam deillerdir ve ngilterenin bugnk ma
nasyla kapitalist bir memleket oluu ancak 18. asrn
sonundan itibaren balar.

edenler 246 bin kii, manifaktrle itigal edenler 240

bin kiiydi. 1769da iftiler 3 milyon, ticaretle itigal
edenler 700 bin, manifaktrle itigal edenler 3 milyon
oldu. Drdnc bir grup, fakirler yoksullar grubu da

yiki sanayii ehirden kye gtrmt. Yalnz makine

istihsalinin inkiaf neticesinde ehir tekrar endstri mer

meydana geldi, bunlar da 600 bin kiiydi. (...)

Demek ki, mesele ngilterenin ne yalnz corafi vazi

yeti, ne de iklimlerinin msait oluu meselesi deildir.
Bu zikredilen artlar ancak Yenidnya kefedildikten
ve ngiltere dnya ticaretine girip mstemleke siyaseti
takip etmeye baladktan sonra messir olmulardr.
ngiliz kapitalizmi, ticaretten kard byk krlarn
Avrupa ve bilhassa Asya memleketlerinin i kuvvetini

EL SANAYNDEN FABRKAYA

vetiyle, kendi evinde kendi istihlak eyasn istihsal edi

yordu. Bunu takiben sanayici-ifti kendi hammaddesinrkendi istihsal ediyor ve kendisi ailesiyle beraber al
arak iplik veya dokuma yapyor ve onu bulunduu

istismar ve servetini emmek suretiyle kuvvetlenmitir.

Dnya ticaretinin inkiafyla beraber, dier Avrupa mem
leketlerine nazaran ngilterenin 18. asrda istifade etti
baz hususiyetler de: Uesela memlekette lonca ve gm
rk messeselerinin ilgas, nlsbet burjuva serbestisi

174

lk terakm neticesinde sermaye ve i kuvveti meyda

na kt. Bunlar sanayiin inkiafn hazrlayan ilk sebep
lerdir. ngiltere sanayiinin esas ve balca ubesi olan
yn sanayii daha 13. asrda bir nve halinde mevcuttu.
14. asrda Flandreden uha yapmak sanat gelmiti.
Memleketin yn sanayiini ihtiva eden mntkalarna bu
sanayiin ilk tohumlann, 14. asrda Flandrelerin muhareceti ekmitir. Ziraattaki bir sr tekaml, Hollandann
bu hususta ngiltereye yapt tesirler neticesi olmu
tur. ngilterenin sanayi merkezlerinin inkiaf da ticaret

kezi haline gelmitir. Vaktiyle kyl ailesi kendi ham

maddelerinden, kendi istihsal vastalaryla ve kendi kuv

yerin pazarnda ya oradaki dkkncya yahut bunlan

toplayan tccara satyor. Nihayet hammadde ve ekseri
ya da istihsal aletleri tccara ait bulunuyor (vesika 10)
kyl ev sanayii 18. asrn ikinci yarsnda Ingilterede
ok yaylm bulunuyordu. (...)
Sanayiin inkiaf ticaretin inkiafyla sk skya bal
dr. Bilhassa bu inkiaf yn istihsalinde gzkmektedir.
17. asrn sonunda ngilterede istihsal edilen yapa
12 milyon koyun, 2 milyon paund sterlin kymetinde

sm
mcadele
yn veriyordu ve buniardan istihsal ediien doicuma da
7 milyon paund sterlindir. 1741'de 17 milyon koyun,
3 milyon sterlin kymetinde yn veriyor ve onlardan
hazrlanan dokumalar da 80 milyon sterlin tutuyordu.
1780de 5 milyon paund yn, 13 milyon sterlin dokuma
veriyordu. Bu inkiaf sanayiin dier ubelerinde de gz
kyordu. Tccar da alverii geniletince hem ham
maddeler hem de istihsal vetiresi zerindeki kontroln
oaltt. (...)
NKILBA KADAR VE SERMAYE
Makinenin zuhuruna kadar. (..) Ky sanatkr Kendi
topran ekseriya kendi iliyordu. Fabrikatr bugn
k manasnda deildi. Sanayiyle itigal eden herkese
bu ismi veriyorlard. iler aleyhindeki ezici kanunlar
(14. ve 15. asrlarda) bilhassa ky iilerine matuftu.
Yzlerce sene boyunca neredilen kanunlar isiz kyl
leri lmle veyahut esaretle tehdit ediyorlard. (...) H
kmetin kard kanunlar, kyly byk toprak sa
hipleri menfaatine almaya mecbur ediyordu. Bu ka
nun, 18. asrn sonunda da fabrikatrlere kuvveti temi
nine yarad. Hkmet gelirleri hesabna ve gelirlerin
seyri olarak yaayan fakirler ngilterede 19. asra ka
dar mevcuttu ve bunlar fabrikatrlerin talepleri zerine
derhal kendilerine verilirdi. Ayn zamanda sanatkr ve
ev sanayii arasnda sermaye ile i mnasebetinde uzun
zaman pederahi mnasebetleri kald, itimai ihtilaflar
henz daha pek seyrekti. Makine hem bu mnasebetleri
hem de kla halindeki fabrikalar deitirdi.
MAKNENN MEYDANA IKMASI
(...) Sanayiin kfi bir derecede ilerlemi bulunmas
manifaktr sistemin kurulmas, vaktiyle bilhassa pamuk
ve dokuma sanayiinde yaplan teknik tekaml ve burju
vazinin ekonomik menfaatleri ngilterede makinenin ke
fini kolaylatrmtr. (...) Bu keifler parmaksz bkme
makinesini meydana getirdi. te ii vetiresinin bal
ca ksm olan el iiliinin teknik tekaml bu ekilde
oldu. Nihayet bu keifler teknik muharrik kuvvet zerine
de tesir etti. 1769da J.Watt buhar makinesinin beratn
ald. Bu da ancak on alt sene sonra pamuk ve dokuma
istihsaline tatbik edildi. Makine istihsali 19. asrn yar
snda parlad. Fakat 19. asrn sonlarna doru istihsalde
teknik deiiklik balam olduka da tekaml etmiti.
Makine meydana knca fabrikalar kurulmaya balad.
Mrekkep makinelerle buharl, muharrik kuvvetlerin bir
leen tesirleri altnda ev sanayii iini fabrika sanayii
iine tahavvl etti. Fabrika ve makine, istihsalin genile
mesine hudutsuz imknlar hazrlad. Ve kk el sanayi
ine istinat eden ev ve manifaktr ekonomisinin yapama
yaca itimai deiiklik, ilk tohumlarn ekti.
ngilterede makinenin inklp ehemmiyeti 18. asrn
sonlarnda anlalm oldu. Makine ii istismarn artr
d. Ve kendisiyle beraber istihsale kadn ve ocuk syn
da soktu. Makine emtiann istihsal iin lzm gelen i
zamann ksaltt ve onlar ucuzlattrd, fakat o gnn
uzatt, i cretini azaltt ve daimi isiz ordusunu kurdu.
Kapitalist cemiyetin buhranlaryla beraber btn bunlar
i kuvvetinin satcs olan iinin vaziyetini ktletirdi.

Sada 1842 genel grevinin ilk eylemlerinden biri olan Stoci<port Fabrikasna saldn. Solda Peelin Tahl
Yasasm yrrlkten kaldrmasnn ekmek fiyatlarnn dmesini salayacan ifade eden bir A nti Tahl
Yasas Birlii karikatr. A nti Tahl Yasas B irlii Chartizmle ayn yl, 1838de kurulmutu. Engeis iki
hareket arasndaki ilikiyi yle aklyor: "aianiar, Tahl Yasasnm iptalinin kendilerinin ok az iine
yararken burjuvaziye byk avantajlar salayacan farkettiier ve bu yzden davaya kazanlamadiar. Sonra
1842 krizi geldi. Ajitasyon 1839da olduu kadar enerjikti. Ama bu kez bu krizden an zarar gren zengin
snai burjuvazi de ajitasyona katld. A nti Tahl Yasas Birlii (...) aka devrimci b ir slup benimsedi. (...)
Daha nce Chartist nderlerin yapm olduu gibi im di bu burjuva nderler haik ayaklanmaya ard. (...)
Ksacas, daha nce birbirine b ir lde yabanclam olan ik i radikal parti b ir kere daha ittifak kurdu." 14
ubat 1842de M anchesterda yaplan bir toplantda Tahl Yasasnn iptalini ve Ferm anm benimsenmesini
talep eden bir dileke kabul ediidi. Tahl Yasas rlandadaki byk ktlktan sonra 1846da kaldnid. Halk
Fermann/n ierdii talepler 19. yzyi boyunca gerekietiriiemeden kald.

Sendikas) o gne kadar kurulmu olan en geni ii rgt idi ve aka dzen deiikliini
hedefliyordu. Burjuvazi ile ii snf arasndaki bu kopu siyasal kerte ile de snrl deildi.
Daha 1825te Owenci teorisyen William Thompson, Owenin yakn alma arkada Anna
Wheelerla birlikte yazd The Appeal o f One Half the Human Race (nsan Irknn Yansnn
ans) adh kitapta kadn haklann savunmutu. Owenin kendisi 1835te geleneksel aile
kurumunu eletiren bir kitap yazd ve kitap 1 8 4 0 a kadar drt kez yeniden basld. Bu teorik
eletirilere maddi dzeyde de, sanayilemenin ve zellikle ev sanayilerinin cinsel roller
arasndaki farklar ortadan kaldnc etkisi elik ediyordu.
Ancak bu dnemde giderek bamszln kazanmakta olan ii hareketi ifte bir bask
altndayd. Bir yandan, eski dzene kar mcadelesini kazanm olan sanayi burjuvazisi btn
gcn ii hareketini bastrmak iin younlatrmt. kinci sorunun etkisi ise daha
karmakt. 8 3 0 lardan balayarak sanayi kapitalizmi ve buna bal olarak ahanlann
rgtlenmesi kabuk deitirmeye balamt. Bu dnm beraberinde ii snf iin yeni
uyarlanma sorunlar getirmekle birlikte, bir yandan da ifadesini Chartizmde bulacak yeni
ufuklar ayordu.

Makinenin sayesinde istismar artran kapitalistler is

tihsal masraflarn azalttlar. Makine satn almak ve i

Sanayi Deviminin kinci Evresi

letmesini tehiz etmek iin yapt masraflar ksa bir

zamanda kapan kapitalist bu suretle krn oaltm
oluyordu. Makine iiyi kendi paras yaparak gemiin
sanayi hevesini sndrmt. Onun iin ii ilk zaman

1820lerde bagsteren bunalma sanayi burjuvasinin verdii yegne tepki siyasal olmad. Sanayi
Devriminin birinci evresi Britanyada hatn saylr bir sermaye birikimi yaratmt. Kr oranlan
dmekte olan kapitalistler, yatnm yapacak yeni alanlar aramaya baladlar. Madencilik ve
zellikle demir-elik sanayii doal bir adayd. Yeni buharl teknoloji daha 18. yzyln
sonunda bu alanda kullanlmaya balanmt. Daha da nemhsi, demir-elik sanayiinin ulam
alanna yapabilecei katklar, buharh gemilerle kantlanmt. Ulam ebekesinin yaygnlamas
ise, piyasa darl sorununun almas anlamna geliyordu.

larda makineye dman olmutu. iler kendilerini ma

kinenin esiri yapan kapitalist sistemle deil de makine
ile mcadeleye baladlar, fakat makine ve fabrika niha
yet iilerin bir araya gelmelerine uur dereceleri ykse
lerek burjuvaziye kar muvaffakiyetle mcadele etme
lerine de imkn vermi oldu, (vesika 11)
REAT FUAT BARANER

Demiryollan ve lokomotiften ilk kez maliyetleri drmek iin Stocktondaki kmr madeni
ile Darlingtondaki demir retme tesisleri arasnda yararlanld (1825). 1830da bunu,
Manchestera gda tamak iin ina edilen Liverpool-Manchester hatt izledi. Bu hattn kr
getirdii grlnce btn lkeyi demiryollan ile ren projeler gelitirilmeye balad. Bu yeni

yatnm alamna ylesine bir sennaye akn oldu ki, 1836-37 yllan kk demiryolu cinneti
olarak nitelendi. (Asl byk demiryolu cinneti ise 1846da yaanacakt.)
Sanayi Devriminin iki evresi arasndaki farklar dokumaclkla demir-elik sanayiinin rnleri
arasndaki farklarla ilikilendirilebilir. Dokumacln aksine demir-elik sanayii bir retim
mallan sanayiidir; bu ynyle, bu alandaki gelimeler demir-elik rnlerinden (ya da
bunlann ikame edebilecei rnlerden) yararlanan dier btn ikollarndaki retim srecini
de dntrr. Britanyann toplam ihracatnda sermaye mallannn pay 182 7 -2 9 da yzde 8.7
iken, 1840-42de yzde. 11.3e, 185 7 -5 9 da ise yzde 22ye kmtr. Yani, 1860lara doru
toplam rn ihracatnn bete birini makine, tehizat ve ilenmi demir salyordu. Demirelik sanayiini dokumaclktan ayran nemli bir dier fark, gerektirdii ilk finansmann
bykldr. Sanayi Devriminin birinci evresini mmkn klan sermaye, genellikle,
arkadalk ve akrabalk gibi gayn resm ilikiler araclyla salanyordu. Demir-elik sanayiinin
gerektirdii sermayenin bykl, hem bankacln hem de sermaye piyasasnn (borsalann,
anonim irkederin vb.) gelimesine yol at. lk kez 1804te kurulan tasarruf bankalannn
says, 1817de yetmie, mudi says ise 1830da 3 7 8 bin kiiye ulat. Ksacas Sanayi
Devriminin ikinci evresi, yalnzca yeni teknoloji ve retim srelerinden dorudan doruya
etkilenenlerin hayatn dntrmekle kalmad. Bir yandan demiryollan mesafeleri ksaltr,
dnyann leini, hayatn temposunu deitirirken, dier yandan bankalann yaratt kk
tasarruflan deerlendirme imkn, birbirleriyle hibir zaman grmemi, hibir somut iliki
kurmam insanlann kaderlerini sk skya birbirine balad, belki ilk kez tek bir dnyadan
szedilebilmesini mmkn kld.

Chartizm
17 Eyll 1838de Londrada rlandah bir hatip 30 bin kiilik bir kalabala yle sesleniyordu;
Halk demiryollannn dehasna yarar, buhar enerjisiyle hareket eden, havagaz lambalannn
tlan ile aydnlatlm bir anayasa istiyor. Konuan hatip Feargus OConnord ve szlerini
alan snflann yzyl bandan beri katettikleri mesafenin bir simgesi olarak deerlendirmek
mmkn. Londrada Peoples Charter (Halk Ferman) onaylamak iin toplanm olan 30 bin
kii, geleneksel bir hayat tarznn ayncalklanm savunmak iin deil, srf alan insanlar
olduklan iin biraraya gelerek, kendi emeklerinin rn olduunu bildikleri modem bir
dnyaya sahip kmak zere toplanm insanlardan oluuyordu. Halk Ferman parlamentoya
yneltilmi alt talepten ibaretti: Eit seim blgeleri, milletvekili seilme hakk iin mlkiyet
koulunun kaldnimas, btn yetikin erkekler iin oy hakk, parlamento seimlerinin her yl
yaplmas, gizli oy ve milletvekillerine cret denmesi. Olduka masum grnen bu taleplerin
kabul edilmesi, bujuvazi ile ii snf arasndaki kutuplamann had safhaya varm olduu
dnem koullannda, bir toplumsal devrim anlamna gelirdi.

Chartizmin Birinci Evresi

Halk Fermam Londradaki Workingmens Associationn (iler Demei) nderlerinden William
Lovett tarahndan kaleme alnmt. Robert Owenin da fahr yesi olduu demee yalnzca
iiler gerek ye olabiliyordu. Bir eitim ve aratrma gmbu gibi faaliyet gsteren demein
1836 ylnda hazrlad ve daha sonra Fermanda yeralacak talepleri ieren rapor geni yank
uyandrd. Bunun zerine 1837 yh boyunca, Londradaki radikal parlamenterler ve dier ii
nderleri, demek yeleriyle birlikte toplantlar dzenleyerek rapom tamtlar. Halk Fermam bu
tartmalann sonucu olarak kaleme ahnd ve 8 Mays 1838de yaynland. Ama Ferman ok
imzah bir dileke halinde parlamentoya sunmakn.
Ancak, nerdeyse yaynlanr yaynlanmaz Ferman btn Britanyay devrimci bir dummun
eiine getirdi. Glasgowda 28 Maysta dzenlenen gsteriye, 4 0 bando ve 200 bayrak ve afi
eliinde 200 bin kii kanid. ngiltere ve skoyann btn blgelerinde benzer leklerde
mitingler yapld, toplanmas kararlanlan Konvansiyon iin delegeler seildi. Bu mitingler
srasnda ii snh hareketi ierisinde kadnlann bamsz rgtlenmesinin ilk tohumlan da
beUrmeye balad. Ferman yalnzca erkekler iin oy hakk talep ettii halde, eitli ehirlerde
kadnlar radikal politik birlikler kurdular. iler Demei nderlerinden Henry Vincent, Bat
Ingilterede yalnz kadnlardan oluan 4 bin kiilik toplulua bir konuma yapt.

lk Blnmeler
Bu kadar kitlesel bir hareketten beklenebilecei gibi Chartizm ok kanatl ve heterojen bir
hareketti. 12 Temmuz 1839da Ulusal Dilekenin parlamentoya verilmesi ile sonulanan birinci
evrede hareket iinde farkl nder ve rgtler tarafndan temsil edilen drt eilim vard. Bu
eihmler ounlukla hedeflenen eyin ayn olduunu varsayyor, kendilerini kullanlacak aralar
temelinde ayntmyorlard. Tayin edici aynm izgisi, hedefe varmak iin fiziki gcn (physical
force Chartism) kullanlmasnn mem mu saylmas yoksft manevi gle (moral force Chartism)
mi yetinilmesi gerektiiymi gibi grnyordu. Ancak hareket ierisinde bu aynmn birbirinden
ok farkl olabilen toplum tasanlann banndrd ortaya kt.
iler Demei: Fermanm yazlmasna nayak olan bu rgt, bir anlamda, rgtl ii
hareketinin birikim ve tecrbesini temsil ediyordu. Bu ynyle gcn daha ziyade Owenci

HARNEY, GEORGE JULIAN

( 1817 - 1897)
Chartist hareketin sol kanadn temsil eden nderler
den biri olan George Julian Harney, 17 ubat 1817de
ngilterede Deptfordda dodu. Chartist hareket iinde
ilk kez sosyalist grleri savundu. Mcadeleye bala
d yllarda London Democratic Association (Londra
Demokratik Demei) adl kuruluun nde gelen isimlerin
den biri oldu. Bu rgt, ii hareketi iinde sol kanat
temsilcilerinin yerald bir kurulutu. Harney, 1841 ve
1847de iki kez parlamentoya aday olduysa da seilemedi.
1848de, 2 milyondan fazla imzal dilekenin parla
mentoda reddedilmesinden sonra hareketin, daha sa
lam bir temele oturmas iin mutlaka sosyalist dn
ceyle iliki kurmasn ve mcadeleye katlan iilerin
yalnz ngilteredeki eylemle snrl kalmamalann, dier
lkelerdeki iilerle de dayanmaya girmelerini savun
maya balayan Harney, bu grlerini Marx ve Engelsten etkilenerek biimlendirdi. Harney, Chartist hareke
tin yalnzca bir demokrasi mcadelesi olmadn ayn
zamanda sosyalist bir z kazanmasn istiyordu. 184550 arasnda O Connorun yaymlad Northern Star'
(Kuzey Yldz) ynetti. Bu yllarda Marx ve Engelsle
tant. zellikle Entemasyonal'in ilk yllarnda Marxa
yardmc olan Hamey, daha sonra bu ilikisini keserek
ortak almalardan uzaklat. Bundan sonra etkinlii
azalan George Ham ey, ii snf hareketinden koparak
9 Aralk 1897de Richmondda ld.

sn
mcadelel(
ngiltere'nin sanayileme haritas incelendiinde
merkezden Londra'dan, uzaklkla sanayileme tarz
arasnda ilgin b ir iliki gzlenir. ngilterenin gney
batsndaki Carnwall, adann en eski tarm
merkezlerinden biridir ve 19. yzyln birinci yarsnda
burada sanayileme neredeyse yok denecek kadar
azdr. Bylesi b ir toplumsal yapdan beklenecei gibi,
bu dnemde toplumsal mcadelelerin ald biim,
geleneksel yiyecek ayaklanmalardr. Sanayilemenin
ise kuzeye doru ktka, younlat grlr.
oraplk ve dantelcilik gibi geleneksel imaltlarn
youn olduu Notinghamshire, Luddist hareketlerin ilk
kez ortaya kt y e rd ir Yrenin ehresi, demir-elik
sanayiinin gelimesi ile kkl b ir biimde deiti. Sanayi
Devrimi ncesi Ingilterenin en nemli ikolu olan
pamuklu dokumacln merkezi Lancashire ise

BYK BRTANYADA
SANAYNN GELM
(19. yzyln ortas)

eitli retim dallarna ve ihracat

oranna ait grafiklerdeki renk ve
rakamlar, haritada aynen yer al
mtr.

kelimenin tam anlamyla Sanayi Devrim inin doum

yeridir. Haritada Chartist ayaklanmalarla
sanayilemenin younluu arasnda yakn b ir iliki
olduu grlyor. Belki b ir istisna, dokuma sanayiinin
hi bulunmad Galler blgesidir (haritada Swansea
ve kuzeyi). Bu blgede olduka geleneksel bir
ayaklanma biim i olan Rebeccanm Kzlan
ayaklanmas ile Chartizm arasnda, hi deilse,
nderlik dzeyinde yakn ilikiler kuruldu. kinci bir
istisna ise km r madenlerinin youn olduu
Northumberland yresinde Chartist hareketliliin
nispeten snk olmasdr. Bu, km r madenlerinde
alanlarn, rgtl ii snf iindeki, kkeni feodal
dneme dayanan marjinal konumuna iaret eder.
Madencilerin militan b ir ikolu halini almas daha ileri
b ir dneme ait b ir olgudur.

Yly*H( ayaklanmalar (U4>

A
1A

d
Chartizm Merkezleri
Balca
destek alanlar

Z. imza Kampanyas, 1842

Ayaklanmalar

3. imza Kampanyas, 1848

1. imza Kampanyas, 1839

Limanlar

olan nderliin rgtleyici ve arabulucu yeteneklerinden alyordu. Taraftarlar genellikle vasfl

iiler ve Londral zanaatkrlar arasndayd. Ancak Londra Mitingine katlanlarm azlnn da
gsterdii gibi, snfsal hareketin ncl Londrann zanaatkarlarndan kuzeyin yeni
proletaryasna doru kaymaya balamt.
Londra Demokratik Demei: Bronterre OBrien ve Julian Hamey tarafndan, aka iler
Demeinin lmlln ve sekinliini eletirmek zere kurulmu olan ve fiziki g
kullanlmasn en net bir ekilde savunan bu demek Chartizmin en entelektel ve
entemasyonalist kanadn temsil ediyordu. OBrien Fransz Jakobenizminden etkilenmi,
Buonarottinin Babeufun Eitler Komplosu kitabn ngilizceye evirmi, Robespierrein hayat
zerine bir kitapk yazmt. Hamey ise, Maratya benzetiliyor, dmanlar tarafndan Marat
rol oynamaya almakla sulanyordu. Demek, bu dnemde hareketin en etkili yayn organ
olan The Northem Starm (Kuzey Yldz) yayn ynetmeni ve Chartizmin uzun tarihinin en
karizmatik nderi olan Feargus OConnorla ittifak yapt.
Yaptklan fiziki g ars en ok yeni sanayi blgelerinde artk tamamen tasfiye edilmenin

eiine gelmi olan el dokumaclan arasmda yank buluyordu. Ancak harekette zellikle
OConnorm varl, dier nderleri de kasdettiklerinden daha ateli ve ajitatif szler telaffuz
etmeye kkrtyordu.
Birmingham Political Union (Birmingham Siyasal Birlii) 1830lann banda parlamento reformu
mcadelesi srasnda Mattihas Attwood tarafndan kurulmutu. Attwood, Owen'in orta snf
izleyicilerinden biriydi. Bank o f England'n (ngiltere merkez bankas) altn standardn
benimsemesini eletiriyordu. Owenci emek-deer teorisinin bir mali reformun temeli olarak
benimsenmesini neriyordu. Buna gre piyasadaki para hacmi eldeki altn miktan tarafndan
deil, tketilebilecek toplam servet tarafndan belirlenmeliydi. Bu pratikte enflasyonist bir para
politikas anlamna geliyordu. Dolaysyla, Birliin Ovvench, blgede zaten ounlukta olan
esnafn, kk kapitalistlerin, devletin, sermaye birikimi salamada kendilerine yardmc olacak
para politikalanm izlemesi taleplerini dile getiriyordu. Zaten Birlik, reform mcadelen srasnda
ii rgtleri arasmda yer almam, Francis Placen Ulusal Politik Demei ile yakn bir
ibirliine girmiti.

1842'de kendiliinden gelien grevlerle devrimci

Chartizm'in bulumas, Britanyada snf mcadelesinin
en scak ann temsil eder. Bu dnemden donra
devrimci Chartizm'in yenilgisi, Britanya ii snfnn
yeni bir sendikal model erevesinde rgtlenmesinin
zem inini hazrlad.

..' J ' L .

Ak yl sonra Birliin bu kez Mattihasn olu milletvekili Thomas Atwood nderliinde,

Chartist hareket iinde yer almas, temsil ettii esnaf ve kk kapitalistleri parlamento
reformunun tatmin etmemi olduunun bir gstergesiydi. Sanayi Devriminin ikinci evresi,
mein 1836-1877 yllannn kk demiryolu cinnetinin yaratt mal sorunlar, bu
kesimlerde derin bir endie yaratm, onlann yeni araylara ynelmesine sebep olmutu.
Radikal Burjuvalar: Chartist hareketin iinde yeralan drdnc eilimin ise snfsal temelleri
ok daha mulakt; John Fielden gibi hayrsever bir fabrikatrn, Richard Oastler ve J.R
Stephens gibi muhalif kilise vaizlerinin propagandalar sonucu ortaya kmt. Propaganda ve
ajitasyon almalar Halk Fermanm n yaynlanmasndan nceye uzanan bu insanlar,
muhafazakr Tory partisine mensuptu ve politik dzeyde kendilerini demokrat diye
tanmlyorlard. Eletirilerin asl hedefi fabrika dzeniydi. Ksa vadede hedefleri
fabrikalardaki kadn ve ocuklarn alma koullarnn dzeltilmesiydi ancak geleneksel bir dil
ve dinsel bir sembolizm kullanarak da olsa, fabrika dzenin kendisini sorguluyorlard. Dier
Chartistlerin aksine dikkatlerini temsili politika ve parlamento reformu sorunlan zerinde
younlatrmam olmalan, onlara toplumsal sorunlan ve dnemin snfsal kutuplamasn ok
daha arpc bir ekilde dile getirebilme imkn veriyordu. Zaman zaman fiziki g yanls

1 9. Y zyld a Londra

Bildiimiz idtle iletiim aralarndan hibirinin (emek

leme andaiti basn hari) mevcut olmad 19. yzyl
da, en etidn medya mimarlkt. Grkemli resm geitleri

lar, Grasvenor Square gibi ehrin en muteber kesinde

yer alsa bile, gsteri ve grkem asndan kr malikane
lerinin yannda snk kalyordu. Zenginliin da vurdu
u yerin kr konutlar ve evlerin ii olmas Londray
gsteriin ustaca gizlendii bir ehir haline getiriyordu.
ngiliz aristokrasisi ve burjuvazisi servetlerini gzlerinin
nnde aktp herkese birden mesaj vermek yerine, gr
mesi gerekenlere ima etmeyi tercih etti.

merkez planlamadan ok uzakt. Yeni kurulan metropo

liten ynetimin de yetkileri snrl kald ve ehir ynetimi
umlan pek hesaba katmadan dzenlenen 60 bamsz
birimin yanyana gelmesinden olutu. Londrann ok
merkezlillinin en nemli nedenlerinden biri de toprak
mlkiyetinin yapsdr. 1855'te Metropolitan Board of
Works kurulduktan sonra da nemli lde Londra'ya
asl biim veren byk toprak sahiplerinin aldklan ka

ve kulaktan kulaa yaylan sylentileri saymazsak, me

sela bir ulusun dierinden farklln, hangi deerleri
temsil ettiini anlatmann, ya da bir devletin ne kadar
gl olduunu ve dolaysyla dnya pazar paylamn
dan nasl bir pay talep ettiini ima etmenin en dolaysz
araianndan biri ant-binalar yapmak, ya da Paris rne

karlk, tek aile konutlannn ounlukta oldu" Londra

ok merkezli ve yaygnd. Londrann ve dier ngiliz

nna blnmtr. Londra gelitike ve tanm alanlar

imara aldka, tpk tanmda olduu gibi, toprak bln
memi, asl Londra ve evresindeki arsalarn kontrol
az sayda ailenin elinde toplanmt. Arsaiann satima-

inde olduu gibi btn ehri bir ant haline getirmeye

almakt. Bu medyay ge kalanMarm daha youn
olarak kullandklar dnlebilir; 19. yzylda Paris,
Berlin, Viyana hatta Roma yklp yeniden yaplrken,

ehirlerinin kta Avrupasndan farkl olarak yaygn ge

limelerin en nemli nedenlerinden biri, 1066 ylndan
bu yana ngilterenin hi igal grmemi olmas ve Lond
rann hi kuatlmam oluuydu. Romallar devrinde

yp ok uzun dnemler iin (99 yl gibi) kiraya verilmesi

bir yandan ehrin geliiminin kaderini toprak sahibi aile
lerin eline brakrken, bir yandan da 19. yzylda birok
ehirde rastlanan vahi arsa speklasyonlarn frenle-

Londra'da herhangi bir radikal deiiklie gerek duyul

mad. Hatta yeni yaplan binalarn asl cepheleri cadde
ye doru deil, avluya dnk ina edildi. Antsalia
ynelik bir-ikl bina da kta Avrupasndaki rneklerin
yannda ok soluk kald.

yaplan Londra surlar ksa zamanda gereksiz hale geldi

ve Londra bydke evredeki her kasaba yeni bir
ehrin ekirdei haline geldi. 19. yzyln balangcnda
Londrann en yakn evresindeki ehirler arasndaki
surlar ortadan kalkm, tek bir ehir meydana gelmiti.
O yzden Londra, mesela Paris gibi bir tek ehirden
farkldr, bir ehirler toplamdr. Londrada birok yerde
bu kk ehirler birbirlerinden sadece bir caddeyle
aynlr, ama zellikle 19. yzyln ilk yansnda bu ehir
lerden her birinin, dierinden tamamen bamsz bir
yerel ynetimi vard. Yaklak 60 ehrin oluturduu
bu btnln iinde iki ehir sivrildi, asl Londra tica

mitir. nce atl omnibslerle, sonra banliy trenleri

ve atl tramvaylarla suburb (altkent)'ulam kolaylattk-

19.
yzyl Avrupa baehirleri iinde okunakl bir me
saj olmayan belki de tek ehirdi Londra. Herhangi bir
Londral Man Denizini geer gemez kendisini ok
deiik bir ortamn beklediinin farkndayd. Eer Lond
ra yaygn, domestik, ahlak, bireyci, pragmatik, Protes
tan ve Baconcu ise, mesela Paris youn, antsal, Katolik
ve Kartezyendi. Londradan bakldnda rasyonalist bir
despotizmin rn gibi gzkyordu.
19.
yzyl Londras, yekpare bir mesaj iletmekten
ok, tercihlerini da vuracak konumda olan Londrallann ou zaman birbirleriyle badamayan imgelerinin,
arzulannn bir bilekesini yanstyordu. ngiliz aristokra
sisi iin asl konut kr malikanesiydi. Ailenin statsnn
ve gcnn yanstld, dolaysyla en byk harcama
larn yapld yer. herkesin gznn uzandaki konut

Londra'nn antsal izlenimi vermemesinin bir dier

nedeni de ehrin yaygn dzenidir. ok sayda ailenin
bir apartmanda yaad youn bir ehir olan Paris'e

ret merkezi, Westminster da hkmet merkezi haline

geldi. Bu iki ehir arasndaki ilikiler o kadar formeldi
ki asl Londra'da oturan kral ya da hkmet yeleri
Londra'ya geldikleri zaman, eskiden ehrin kapsnn
bulunduu yerde belediye bakan tarafndan trenle
karlanr, yabanc liderler gibi sayg grrler ve artk
mevcut olmayan kapnn anahtann kabul ederlerdi. Mer
kez hkmetin hibir surette mdahale edemedii, kendi
yerel ynetimlerinden baka kimseye sz geirtmeyen
60 kadar kk ehirden oluan Londra 185S'e kadar

rarlar olmutur. Avrupadaki dier ehirlerden farkl ola

rak Londra kk parsellere deil, byk arazi parala-

a, ehir yaygnlam ve Londrann evresinde cadde

ler t>oyu n baheli iki katl evler olumutur.
Londrada Paristekine benzer antsal caddelere pek
rastlanmad. 1880lerde kraln emriyle alan ve ksmen
krallk topraklanndan geen Regent Street belki bunun
tek istisnasdr. Denetimini baka Icurtlu olmadndan
Ormanlar ve Baheler Mdrl'nn yapt Regent
Street ve evresindeki binalar, o sralar Paris'teki her
eyden daha muhteemdi, fakat Regent Street bir daha
tekrarlanamad. ehrin yaygnl ve gl bir merkez
dzenlemenin olmamas yznden Londrada Parise
gre daha karmak bir yollar ebekesi olutu. Londra
caddelerinin ayrt edici zellii belki de bu kadar eitli
olulanyd. Bu eitliliin bir gstergesi, mesela Paris
te yollar anlatmak iin 3-4 kelime varken (rue, avenue,
boulevard ve ok daha seyrek rastlanan cours), Lond
rada 19. yzylda yolu anlatmak iin en az 60 kelimenin
oluudur {Street, road, way, place, terrace, row, ave
nue, broadway, lane, grove, drive gibi). Yollar anlatmak

" sn
mcadele
Chartistlerin dilini kullanmaktan, halk silahlanmaya armaktan ekinmiyorlard.

1 8 3 9 Chartist Konvansiyonu
1838 Sonbahannda, Chartist gsteriler farkl bir karakter kazanmaya balad. Meale
toplantlar ad verilen mitinglerde binlerce ii ellerinde mealeler ve pankartlarla biraraya
geliyordu. Bu mitinglerin sloganlan ise giderek tehdit edici olmaya balamn; Karnz ve
ocuklarnz iin baklan bileyin, Klc olmayan elbisesini satp bir kl alsn, Ya herkese
oy, ya herkesten intikam. Bu toplantlann nde gelen konumacs Stephensn ajitasyona
ynelik konumalan, bir isyan durumunda askerlerin halka kar silah kullanmayaca
yolundaki inanc, toplantlan birer ayaklanma provasna dntrmeye balad. Mitinglerde
giderek artan lde silahl insanlara rastlanmaya baland. 14 Kasmda Hydeda yaplan
mitingde konuan Stephens, konumasn Hazr msnz, silahlannz yannzda m? diye
bitiriyordu. Kalabalktan birka kii cevap olarak havaya ate etti. Stephens Hepsi bu kadar
m? diye sorunca da uzun bir sre silah sesleri duyuldu.
Ksa bir sre sonra kralienin Meale toplantlann yasaklayan bir duyurusu lkenin eitli
yerlerinde duvarlara asld. iddet yanls olarak tannan OConnor bile, Northern Star'da bu
toplantlardan vazgeilmesi ansn yapyordu. Stephens tutuklandnda ise OConnor
Stephens! ancak cesedini ineyerek srgne gnderebileceklerini sylyordu. 1838in
kahramanlan OConnor ve Stephens idi. kisi de bir ayaklanma havasn uyank tutmay
baarm, ii toplantlanm radikalletirmiler, hkmeti ise kendilerini ciddi bir tehdit olarak
alglamaya zorlamlard. Ancak Chartist hareketin dier kesimleri bu heyecanl giditen pek
de memnun deillerdi. Lovett, Stephens ve OConnor acelecilikle, henz olgunlamam olan
Chartist hareketi paralanmaya srklemekle suluyordu. Northern Starda dile getirilen uzlama
slogan ise geici bir sre iin iki taraf da memnun etti: Mmknse ban yoldan, mecbur
kalrsak zorla.

iin byie linguistilc farlcllama olmasna ramen, Paris

lilerin caddeye verdikleri arl Londrallar evlerine
verdikleri iin, caddelerin cazibesi yoktu. Sadece en
yoksul semtlerde bir cadde kltr varoldu; polis so
kakta dolaanlar hep pheli ahs olarak deerlendir
di, sokak kltrn kriminal bir alt kltr olarak grd.
Sokaklarda avare dolamak anlamna gelen Franszca
flaneur kelimesi ngilizceye iki trl evrilebilir; biri
stroll ki parkta ya da ormanda gezmek, dieri loiter
k ehirde dolamaktr ama ok daha gayr meru an
lamlar tar.
Antsal mimari bir gcn ebedliini simgeleyen bir
mesaj, ehrin dokusundan bir koputur. Kapitalizme
erken gemi olmann avantajlarndan yararlanan ngiliz
burjuvazisi nasl gelikin bir devlet aygtna gerek duymadysa, bu tr ideolojik gstergelerden de yararlanma
d. Kendi iktidarn srekliletirmek iin geleneksel sy
lemlerden, ksmi mekanizmalardan yararland; kendi fark
lln, yeniliini gizledi. Ancak 19. yzyln birinci yars
boyunca Britanya neredeyse srekli olarak bir devrimci
durumun elindeydi. 1830lara kadar krlarda neredey
se srekli bir sava yaand. 1830'lardan balayarak
ehirlerde proletarya yalnzca politik dzeni deil btn
hiyerarik toplumsal ilikileri, aile kurumunu tehdit eden
bir eylemlilik iine girdi. Ksmen buna tepki olarak yz
yl ortasndan balayarak burjuvazinin bavurduu kent
sel mekanizmalarn niteliinde bir deime gzlenir.
O gne dek balca hedeflerinden biri kraliyetin gcn
snrlamak olan burjuvazi, birden kraliyet evresinde
aaal bir sembolizm ve teoriler dizisi gelitirmeye ko
yulur. Btn kitle iletiim aralar Victorian ahlak
diye anlan, alabildiine baskc bir davranlar kalbnn
yaygnlatrlmas iin seferber edilir. Mimariye gelin
ce... Onca zamandr uzak durulmu olan antsal slup
tan serbeste yararlanlmaya balanr; yeni tren istasyonlan ve bankalar kapitalizmin ebediliini ilan eden
tapnaklar olarak ina edilir.
BURAK BOYSAN

4 ubat 1839da Londrada elli drt delegeli Chartist konvansiyonu topland. Delegeler
kendilerine Member o f the Parliament (parlamento yesi) anlamna gelen MP ifadesine nazire
olarak MC, yani Member o f the Convention (konvansiyon yesi) diyorlard. Tm Chartistler
haftada birer pennylik aidatlarla delegelerin konvansiyon sresi boyunca geimini saladlar.
Ayn tarihlerde iki ayn al daha yaplyordu: 4 ubatta Anti Tahl Yasas Birliinin, 5
ubatta ise Parlamentonun al yapld. Konvansiyonun esas amac, Alt Madde
dilekesinin parlamentodan gemesini salamak, gememesi durumunda ise, alnacak nihai
tedbirleri kararlatrmakt. Dileke iin toplanan imza says 1 milyon 280 bine ulamt;
yle ki, dilekedeki imzalar u uca eklendiinde uzunluu iki mili buluyordu. Dilekenin
parlamentoda reddedilmesi hemen hemen kesin bir sonutu; bu nedenle alnacak nihai
tedbirlerin kararlatnimas daha acil bir ihtiyat. Bu arada, srmekte olan silahl toplantlar
ve iddet yanls Chartistlerin ajitasyonu sonucunda hkmet kendi tedbirlerini almaya
balamt. Nisanda kuzey ngilteredeki garnizonlar takviye edilerek bana General Sir Charles
Napier getirildi. Bir Tory radikal olan Napier Chartistlerin birok talebini de sempatiyle
karlyor, Chartist toplantlanna katlp nderlerle siyasal tartmalara giriiyordu. Ancak
hereyden nce bir devlet adam olduu iin, ayaklanmay nleyecek her trl tedbiri
alacan da aka belirtiyordu. Hkmetin tedbirleri Chartist sempatizan bir generalin
tayiniyle snrl deildi: Bir yandan da kk burjuvaziye silah datlyor, halka hayatn,
zgrln ve mlkiyetini Chartistlere kar korumas iin gnll birlikler kurma ars
yaplyordu. Chartist Konvansiyon, olaylara daha yakn olmak amacyla, 11 Maysta
Birminghama tand. Bu arada parlamento dilekeyi reddederse uygulanacak nihai tedbirler
de ortaya kmt. Bu tedbirlerin bir ksm olaand, ama bir ksm byk lde radikaldi.
En etkilileri, bir aylk Milli Tatil ya da Kutsal Ay, yani genel grev ile vergi ve kiralar
dahil hibir demenin yaplmamasyd. Bunlar, Chartistler iinde tartmalara yolati. iddet
yanlian byk bir blmn etkisiz buluyor, lmllar ise silaha sanima gibi tedbirleri
kabul etmiyorlard. Ortada yalnzca bir genel grev nerisi kalmt ki, bu genel grev boyunca
iilerin geiminin nasl salanaca konusunda en kk tedbir bile alnmamt.
Dilekenin parlamentoda grlmesi geciktike. Chartist saflardaki gerginlik artt. Konvansiyon,
oturumlanna 1 Temmuza kadar ara vererek lke apnda ajitasyon faaliyetlerini artrmaya
balad. 1 Temmuzda, Birmingham Valisi toplanty yasaklama karan ald. Bu karar zerine
kan atmalarda, aralarnda Konvansiyon delegelerinin de bulunduu 80 kii tutukland.
lkenin eitli yerlerinde bu tasarrufu knayan gsteriler yapld ve bir knama bildirgesi
yaynlayan gzaltna alnd; Birminghamda skynetim ilan edildi. 12 Temmuzda Atwood,
parlamentoda dilekeyi savundu. Dileke ksa bir tartmadan sonra 2 3 5 e kar 45 oyla
reddedildi. Konvansiyonun kararlatrd nihai tedbirlerin hibiri uygulanamad. Genel grev
ans olduka gnlsz ve rgtsz olarak yapld ve hibir geerlilii olmad. Kendi i
ekimeleri yznden inisiyatifini yitiren Chartist hareket, burjuva parlamentosunun bir tek
oylamas sonucunda ilk byk tarihsel yenilgisini almt. Bu yenilgiyi bir ayaklanma
denemesi izledi. Newport ayaklanmasnn ne lde rgtl bir ulusal apl ayaklanma
giriimi olduu kesin deil. OConnorn (tm iddet yanls lafena karn) ayaklanmay
engellemeye alt biliniyor. Byk olaslkla yerel bir eylem olarak balayan ayaklanmann
nderleri, giderek ulusal apl bir isyann balayacan umuyorlard. Ancak rgtszlk ve
iletiimsizlik ayaklanmann daha ilk evresinde baanszla uramasna yolati. Galli Chartist

nderlerden Henry Vincent, Newportun Monmouthshire kentinde hapiste bulunuyordu ve

hapiste ikence grdne dair sylentiler yaygnlamt. Newport Chartistleri John Frost
nderliinde Vincenti kurtarmak amacyla biraraya geldiler. nderleri olan Frost, blgede daha
nce sulh hakimlii ve belediye bakanl yapmt. grup halinde toplanan isyanclar, 3
Kasm gecesi Monmouthshiredan alt mil tedeki Risca ky yaknnda toplandlar. Ancak
kt hava artlan ayaklanmann planland biimde yrmemesine neden oldu. syanclar
kente ancak hava aydnlandktan sonra girebildiler ve Westgate Otelinde mevzilenen polis ve
asker birliklerin ateiyle karlatlar. Uzun sren bir atmadan sonra 14 l ve 40 yaral
brakarak geri ekildiler. Yarallardan lOu daha sonra ld. Yenilginin ardndan 125 kii
tutukland. Frost lme mahkm oldu, cezas sonradan mebbet srgne evrildi. ngiltereye
ancak 17 yl sonra dnebildi.

Chartizmin kinci Evresi ve 1842 Genel Grevi

1839 tutuklamalar, sonucunda, Chartizmin hemen hemen tm nde gelen isimleri (Herney
dnda) hapse dm, zaten belirgin bir rgtsel yaps olmayan hareket dankla itilmiti.
1839 boyunca lml-iddet yanls, manevi g-fiziksel g gibi terimlerle ifade edilen bir
farkllamay yaayan Chartist nderler, giderek daha ince politikalarda da ayn dmeye
baladlar. Hapiste geirilen aylar kimi nderlerin ylgnla dmesine, ounun ise siyasal
konumlanm yeniden deerlendirmesine yol at. Taylor hapiste ld. Lovett ise umudunu
yalnzca eitime balam uzlamaz bir lml olarak kt. OConnor iddet yanls retoriini
korumakla birlikte, olduka oportnist politikalara bel balad. Bu aynmalar sonucu ortaya iki
farkl rgt kt. ngilterenin eitli blgelerinde kurulan yerel Charter Birlikleri'nden 23
delegenin 20 Temmuz 1840ta Manchesterde toplanmasyla National Charter Association (Ulusal
Charter Demei) kumidu. Esas olarak OConnorn gdmnde olan Ulusal Charter Demeinin
nde gelen amac, parlamentoya yeni bir dileke sunmak ve herkese oy hakkn elde etmekti.
Chartist nderlerin hapisten birer birer kmalan, byk kitle toplantlanna sahne oldu.
Chartizm 1839 yenilgisinin zerinden daha bir yl gemeden yeniden nemli bir g haline
gelmeyi baard. 1842ye gelindiinde birliin 4 0 0 den fazla ubesi, 50 bine yakn yesi vard.
1841 seimleri Chartizm iinde nemli bir yol aynmna yolati: Hangi parti desteklenmeli?
Liberal Whigler tarafndan saysz kereler oyuna getirilen Chartistler, oylann IVhiglere
vermek istemiyorlard, ama dier seenek. Chartist taleplerinin tmne temelden kar olan
Torylerdi. Whiglerin radikal eilimli olanlan 1839da Chartist dilekeyi desteklemilerdi; bu da
Londral Chartistlerin Whiglere her eye ramen olumlu yaklamna yol ayordu. OConnorn
Toryleri destekleme ans Chartizm iindeki en nemli rgtsel kopuu balatt. OBrien ve
dier Chartist nderler, OConnorn lorylerden para aldn iddia ettiler. 1 8 4 2 de Lovett,
Vincent ve OBrien, Birminghaml bir sanayici olan Joseph Sturgen kurduu Herkese Oy
Hakk Birliine katldlar. Bylece Chartizmin alt temel talebini savunan iki rgt ortaya
kt: Oportnist OConnorm nderliinde, ancak ii snf arlkl Ulusal Charter Demei ve
ilkeli ancak orta-snf arlkl Herkese Oy Hakk Birlii.
Charter Birliinin bu kez 3 milyon 317 bin 702 imzayla parlamentoya sunduu dileke
benzer bir sonula, bu kez 287ye kar 49 oyla reddedildi. Chartistler bu kez nihai
tedbirler uygulamaya kalkmadlar. Ama zaten lkeyi etkisi altna alan ekonomik bunalm,
iilerin kendiliinden eylemi biiminde gelien bir genel grevi gndeme getirmiti. 1842,
ktlk, ekonomik k ve ithal budaya konan ek vergi yznden pahallaan ekmek
nedeniyle huzursuzluun trmand bir yl oldu. lkenin her yann saran grev dalgas
ounlukla kendiliinden ve rgtsz bir biimde kmt. Manchester, Lancashire ve
Yorkshiredan sonra skoyal maden iileri de greve katldlar. Manchesterde iiler greve
katlmayan fabrikalann buhar kazanlannn drenaj tapalann aarak fabrikalan almaz hale
getirdiler. Bu nedenle bu yredeki olaylar Plug Riots (Tapa syanlan) olarak adlandnid.
OConnor balangta Northem Stafda grevleri Anti Tahl Yasas Birliinin bir provokasyonu
olarak deerlendirdi ve kar kt. Ancak grev. Chartist nderlerin inisiyatifinin, tesinde
srd. Chartistler genel greve zomniu olarak sahip ktlar. Sendikalarla ortak eyleme gittiler
ve greve siyasal bir grnm kazandrmay hedeflediler. Charter yasalancaya kadar ii
brakn 1842nin temel Chartist slogan oldu. Ancak lke apnda bir ayaklanmayla
srdrlmedike genel grevin baanya ulama ans ok azd. Alk, grevi kendiliinden sona
erdirdi. Chartistler bu kez de kendi inisiyatiflerinin dnda gelien bir genel greve nderlik
etmek zorunda kalmlar, grevle birlikte yenilmilerdi. Grevin sonucunda 1500 ii hapse
atld. 79 kii ise srgne gnderildi. 1842 sonunda Ulusal Charter D emeinin Herkese Oy
Hakk Birlii ile uzlama abalan da sonusuz kald ve gcn byk lde yitiren Chartist
hareket rgtsel birliini de salayamad.
Eyll 1843te Birminghamda toplanan Chartist Konferans, parlamentoya nc bir Chartist
dileke sunmay kararlatrmann yansra, OConnorm toprak reformu tasansn uygulamaya
koymay kararlatrd. Ayn konferansta Chartizmin be yldr srdrd iddet yanllanhmllar tartmas da zme balanyor, fiziksel g anlay bir yana braklyordu.
1843-1847 yllan arasnda Chartistler, OConnorn toprak reformu projesini hayata geirmek
iin uratlar. nce Chartist Kooperatif Toprak Demei adyla kumlan rgt, daha sonra
Ulusal Toprak irketine dnt. Kapal ve kendine yeterli bir tanm kollektifi kurmay
amalayan irket bir sre sonra zarar eden bir iletmeye dnt. OConnor zimmetine para

Britanya'da parlamenter sistemin yozluu ilk kez

1830'larda eletirilmeye balanmad. B ir delegenin
oyunu almak iin verilen bir ziyafeti gsteren William
Hogarth'm bu resmi, ressamn bu konuda yapt
saysz resimlerinden biridir. 1697'de doan Hogarth'm
hayat, zanaatlardan bazlarnn gzel sanatlara doru
evrilmesinde ve gzel sanatlarn demokratikleme"sinde
nemli b ir evreye tekabl eder. Yoksul bir retmen
ve matbaa iisinin olu olan Hogarth, 1764'te
ldnde hatr saylr b ir servet ve hret sahibiydi.
Ancak Ingiliz resim gelenei onun eletirel ve
gereki slbunu izlemedi.

1 sn
mcadele
1845'teki byk ktlk srasnda Am erikaya g etmekte
olan rlandalIlar. Daha 17. yzylda rlandaya, daha
sonra smrgelerin ounun ortak kaderi olacak olan bir
toprak mlkiyet sistemi dayatlmt. A iret ve klan
dzeninin ortak mlkiyet sistemi kertilmi, yerine
topraklarn, onlara kar hibir ykmllk duymayan
yabanclarn elinde topland plantasyon/ar kurulmutu.
Bu sistemde toprak sahibi, sahip olduu topraklarda
yaamyor, hatta ounlukla Ingilterede oturmaya devam
ediyordu. rlandann yerli nfusunun katolik olmas da,
yabana, protestan toprak sahipleri ile mlksz, katolik
kyller arasndaki kutupsall derinletiriyordu. Bu
koullarda, toprak sahipleri, geim lik tarm koruma
kaygs hissetmeden, tanm hzla ticariletirdiler ve hatta
giderek ou yerde tek rn -patates- ekimine yneldiler.
te yandan nce siyasal basklar, 18. yzyln sonundan
itibaren ise serbest ticaret rejim i yerel zanaatlarla birlikte
lkenin tarmd olas btn ge lir kaynaklarn kuruttu.
Bylelikle sahne 1845in byk trajedisine hazrlanm
oldu. O yl patatese musallat olan b ir hastalk, rnn
byk bir ksmnn yokolmasna yol at. Kaabilen
Amerikaya kat. Kaamayp alktan lenlerin says b ir
milyona yaklat. Bu felaket o zamana kadar Tahl
Yasasn savunan S ir Robert Peeli, Yasay iptal etme
konusunda ikna etti ve ayn zamanda Chartizmin nc
dalgasnn Ingilterey i sarmasnda etkili oldu.

geirmekle suland, daha sonra bir Meclis Aratrma Komisyonu tarafndan aklandysa da
irket kapand. Chartist hareketin son byk eylemi nc dilekenin parlamentoya
sunulmasyd. 1847de OConnor, Torylerle ittifak yapp Nottinghamdan parlamentoya seilmeyi
baarmt. Ayn yl Em est Jones ve George Juhan Hamey de milletvekilliine adaylklanm
koydular. Chartistler parlamenter yntemlere giderek daha fazla nem vermeye balamlard.
1848 Avrupada devrim ylyd. ngiltere Avmpadan gelen siyasal gmenlerin de etkisiyle ksa
srede ktayla ayn atmosferi solumaya balad. Chartistler fiziksel g tammasna geri
dndler, bu kez karlarnda Fransa ve Almanya gibi somut mekler ve bu tecrbeleri
ahsen yaam insanlar vard. stelik bu devrimci harekederin mihtanlan kadar teorisyenleri
de Londrada yaamay seiyorlard. Ayn yl iinde Chartizmin kitle etkinlii trmana geti.
Chartist toplantlan iin gereken byklkte kapah salon bulunamamaya baland.
Mart 1848 balannda Londra ve Glasgowda iki byk kide eylemi meydana geldi. iler
polis ve askerlerle attlar. Ya emek ya devrim slogan ilk kez bu olaylarda atld.
Chartistler ii snfnn nderlii konumunu yeniden kazanma ansn elde etmilerdi. Ancak
bu olaylar da Chartizmi bir anlamda fenersiz yakalamt: Ellerinde Alt Madde dilekesi
dnda hibir eylem program yoktu ve o maddelerden biri de (gizli oy maddesi) dilekeden
kanimt. OConnorn bu hareketlilie cevab parlamentoya nc bir dileke sunmak
oldu. Bu dileke iin 6 milyon imza topland iddia ediliyordu. 10 Nisan, eylem gn
olarak kararlatrld. 10 Nisanda Kennington Commonda byk bir miting dzenlenecek,
dileke kalabalkla birlikte Westminstere gtrlerek parlamento yelerine sunulacakt.
Hkmet Londrada olaanst tedbirler ald. W aterloonun muzaffer komutan Wellington
Londray ayaktakmna kar komma gre\dni stlendi. Mitinge katlan insan says
konusunda 25 binden 2 5 0 bine kadar deien tahminler var. Toplant yapld, fakat polis
kalabaln meclis binalanna kadar yrmesine izin vermedi. p Connor konumalardan sonra
mitingi datt, dilekeyi kendisi parlamentoya gtrerek teslim etti. Parlamento komisyonu
imzalarn ounun sahte olduunu iddia etti. Gerekten de birok mkerrer imzann yansra
Krahe Victoria, Punch (bir ngiliz kukla oyunu karakteri) gibi imzalar da vard. Sonuta
imza saysnm 2 milyon olduu sylendi ve parlamento dilekeyi 15e kar 2 2 4 oyla
reddetti. Bu fiyasko, bir hareket olarak Chartizmin sonunu ilan ediyordu.
Chartizm tm varl boyunca ii snfndan kaynaklanan bir hareket olmu, ancak
programn ok snrh siyasal taleplerle izmiti (Alt Madde). i snf talepleri hibir zaman
Chartizmde programatik ifadelerini bulamadlar; bu yzden kendiliinden ii eylemleri ile
Chartist politika hibir zaman gerek anlamda akmad. Chartist nderierin aralanndaki
tartmalar, gerek tartmalar olamad: Genel grevin hibir koulu yokken ulusal bayram
tartmalan yapld, kendiliinden ortaya kan bir genel greve ise Chartist nderler muhalefet
ettiler, neden sonra peine takldlar. Ancak 1 8 4 8 den sonra, Jones ve Hamey gibi radikal
Chartistler Marksizmin etkisinde kalarak ngiliz radikal sosyalist hareketini canl tuttular ve
daha sonra da I. Enternasyonal iinde ngiliz ii snf hareketinin nemli bir rol oynamasn
saladlar.

BRTANYA'DA S N f MCADELELER
36
gnmze kalmasn salamtr. Generallerin

H a lk Szlesmesi
*

szcln Iretonun yapt tartmann temel

ekseni mlkiyet ile temsil arasndaki ilikiydi.
* V

Londradan kaynaklanan Leveller hareketi ksa

zamanda ordudaki honutsuz erlerie iliki kurdu.
Ekim 1647de ordunun taleplerini ulusa ve

int
.r n f

3/

General Ireton; tirazm u ki, semenler belli bir yre

de yaayanlarn saysna gre datlacak deniyor. ngil
tere halk vb. Bu da bana herkesin eit gibi hesaba
katlacan ve temsilcilerin seiminde eit sz sahibi
' olacan dndrtyor. Eer kastedilen buysa, aleyhi

temsilcilerine sunmak zere kaleme alnan

aadaki metin, aka Leveller etkisi
yanstmaktadr.

ne syleyeceim birka ey var ama yok sadece bu

lkenin asli ve temel olan ve kendisinden ncesine

Yakn zamanda harcadmz abalar ve geirdiimiz

tehlikeler sayesinde zgrlmze ne kadar byk

hibir hafzann ulaamayaca medeni anayasann ta

yin ettiklerinin semen olaca kastediliyorsa, o zaman
itiraz edecek bir eyim yok.

bir deer verdiimizin dnya tarafndan grlebllmesini

saladk ve Tanr da davamza sahip kp dmanmz
bizim ellerimize teslim ettiinden, hem tekrar bir kle
durumuna dmemek hem de yeni bir savaa meydan
vermemek zere gelecek in elimizden gelen nlemleri

Maximillian Pety: Doutan sahip olduklar haklarn

yitirmemi btn sakinlerin, seimlerde eit sze sahip

almak konusunda birbirimize karlkl grev balaryla

bal olduumuzu dnyoruz. nk, eer kendileri

olmas gerektiine hkmediyoruz.

in neyin iyi olduunu gerekten anlam olsalard,

yurttalarmzdan ounun bu kavgada bize yine de

Albay Rainsborough; Angaje olan herkesi arzulardm;

nk Ingilteredeki en yoksul kiinin, en ycesi kadar
yaayacak bir hayat vardr. Ve bu yzden, efendim,
bence uras aktr ki, bir hkmet altnda yaayacak
olan her insan nce oraya kendi rzas ile girmelidir;
ve gerekten inanyorum ki, en yoksul insan bile, tbi
olmakta kendisinin sz sahibi olmad bir hkmete
kelimenin tam anlamyla bal saylamaz ve eminim ki

kar kaca tassavvur edilemeyeceinden, ortak hak

ve zgrlklerimiz bir kere aklandnda, kendilerini
bizim efendimiz klmak isteyenlerin giriimlerinin de hs
rana urayacan kendimiz v ia t edebiliriz. (...)
- 1. Din konular ve Tann'ya badet tarzlar bizim taraf
mzdan hibir beeri ktidara devredilemez. nk bura

gerekeler sylendiinde bu gerekelere kar verilecek

cevaplar olacaktr, nk bunlardan kuku duyacak ol

larda vicdanmzn bize Tanr'nn fikri olduunu syledi

i eyi, kasten gnah Ilemeksizln bir nebze olsun aa
maz, ondan saparnayz; Yine de, ulusun kamusal olarak

sam, gerek bir ngiliz olup olmamdan kuku duymam

gerekirdi.

nasl eitilecei (zorlayc olmad srece) onlarn tak

dirine braklmtr.

Ireton; Sana unu sylememe izin ver. Eer bunu

2. Herhangi birimizi savalarda hizmet etmeye zorla
mak, zgrlmze aykrdr; ve dolaysyla temsilcile
rimizin bunu yapmasna izin vermiyoruz. Savan eti
kemii olan parann tasarruf hakk onlarda olduunda,
herhangi bir adil dava in savaacak yeterli sayda
nsan sknts ekmeyeceklerdir.
3. Bu parlamentonun nihayete ermesinden sonra, kim
se, temsilcilerin ya da Avam Kamarasnn hkmlerinin
icras dnda, son zamanlarda yaanm olan htilaflarla
ilgili olarak sylediklerinden ya da yaptklarndan tr
t;orgulanmayacaktr.

p ,E N G L A N D

Kendi hesabma ben bunun hi doru olmadn d

nyorum. Ben kraliyetin lerine karar vermeye, burada
hangi yasalarla ynetileceimizi tayin etmeye ya da se
meye, btn bunlar yapmaya, kraliyette sabit ve srekli

i N e w ^ v ^ . h a i n c s

D I S C O V E R E D ;

m
? ' Or

a fa J K c p r c r c n ta io n

o t th e u n c e r t a in ?

.T tu l ( J o n i t n u s C ' i K r . i o n

d t h e

g COMMON-WEALTH; |
j|^

D ! K n c T1.
T o t h e S u p r e m e A .u [ h o r it y o f

4. Yaplm ve yaplacak btn yasalar herkes iin

eit derecede balayc olacaktr ve hibir rtbe, zmre,
ferman, mevki, soy ya da yre kiiye, bakalarnn da
tbi olduu hukukun doal akndan muaf olma ayrca
ln salayamaz.

bir kural haline getirirsen, mutlak doal hakka snmak

ve her trl medeni hakk inkr etmek zorunda kalrsn
ve eminim ki iler zaten sonunda oraya varacak. (...)

T h e fe c o n i T a r t

th e

H c p r c ftn - - ' r t)P P c o i lr n p jr liim c n r

B y r c v c r a ll
'i C tv
^

a (fc ) c d p c r f o n s i n h a b i t i n g J
h e Boroti'jh of
u th v s fk ^
jn d f l c t s a ic c n t ,
^
fr c k n t c r s and nppr(vrs o f rh c T c
3

lir ^ c r c t t c n n f t i f r ip s r n r h o K
S rftrm h v.

5. Yasalar eit olduu gibi iyi de olmal ve halkn

refahn ve gvenliini aka tahrip etn-eye ynelme
men.

j . , ': A l ! p r r f o n t w h o . - r e a l l e n t j n j f r o f h i ^

.!rc -!r'trc jt rh r< n h c t, ami b rifip m thoit V jb :i npt.r tris f.-. r fe 1 'r r k M u m . j n J A p f 'r o \ f r o t t ' . f

t-^rt-Od l'fh cn n .<( t!:c

London,

P n o r e -H n h ? VtMr,

49.

|^ l

Putney Tartm alan

Halk Szlemesi kaleme alndktan sonra, Kasm
1647de Putney Kilisesinde bir Ordu Genel
Konseyi topland. Toplananlar arasnda Leveller
etkisindeki erlerin isyann bastrmak isteyen
generallerin temsilcisi olarak bizzat Cromwell ve
damad general Ireton vard. Kar taraftakiler ise
gruptu. 1) Leveller sempatizan subay ve
milletvekilleri 2) Erlerin kendi setikleri temsilciler
3) Londradan zel olarak tartma iin gelmi
Leveller temsilcileri. Toplantda bulunan birinin
tutanak tutmu olmas, bu tartmann kaytlarnn

stte: Leveller/ann (Dzleyidler) cesareti, drstl

ve akszll ile efsanevileen nderlerinden John
Liiburne, yapmak zorunda kald eitli
savunmalardan birinde. lk kez 1638'de tutuklanan
Liiburne krbalanm, tehir edilmi ve hapse
atlmt. 1640ta yeni toplanan parlamento tarafndan
sertest braklm, ancak Dzleyici fikirleri yznden,
bu kez Crom weil'in emriyle tutuklanmt. Altta: i
Sava yllan ngiltere'sinde yayn hayat byk
dinamizm kazand. Yukarda Dzleyici'terin o dnemde
yaynlad eitli anonim kitapklarndan biri
grlyor: Ingilterenin Kefedilen Zincirleri.

bir kar olmayan kimsenin hakk olmadna, bunlar

yapmamakta bir kar ya da pay olmadna inanyorum.
Bu lkenin hakl olarak temsil edilenleri, ve dolaysyla
toplu olarak ele alndklarnda toplu olarak temsilcileri
de oluturacak olanlar, kraliyette kalc ya da gerek
kar olarak ne varsa kendi ilerinde barndrrlar. Aksi
takdirde, aramza gelecek herhangi bir yabanc, bir sr
yabanc, zoria ya da baka ekilde buraya yerleenler,
ya da burada bizim iznimizle varlk bulanlar da neden
bunlara sahip kamasnlar?! Dou hakkndan, dou
tan edinilmi haklardan szediyoruz. Doutan haklar
adna u kadar talep edilebilir; nsanlar doutan, srf
Ingilterede domu olmakla, onlar ngiltere dnda
brakamamamz hakkn adil olarak elde ederler. Hava
ve yer ve barnma ve yollarn ve dier eylerin zgrl
n, aramzda yaama hakkn burada doan kimse
den, doumuyla bu lkenin kalc karndan, hibir e
ye sahip olamam da olsa kimseden eslrgeyemeyiz.
Bunlar insann doutan hakettii eylerdir. Ama bura
da domu olmak, bu topraklarn ve dier eyleri tasar
ruf edecek iktidar da haketmek iin yeterii neden deil
dir. Ama insann ufku iersinde en yce olan eye bakt
mzda, balangta bu kraliyetin anayasas olan eye,
en radikal ve en temel olan ve geri alnmakla, medeni
kariarn da geri alnm olaca, kimsenin topra ve
mal kalmayaca eye baktmzda unu gryoruz;
Bu lkeyi ve bu devleti ynetecek yasalar yapacak
temsilcileri seenler, toplu olarak ele alndklarnda bu
lkenin yerel kariarn kendi iinde barvndtran kimse
lerdir; yani,kendilerinde btn topran bulunduu ve
korporasyonlar olarak kendilerinde her tri iin bulun
duu kimseler.

37 .

Kazclarn Sark
*
Diggers (Kazclar) ngiliz i sava srasnda
ortaya kan priten mezhepler iinde en
komnizan olanyd. Ekilmemi topraklara sahip
karlard. Aadaki topra ilerken syledikleri

tarihi vardr. Yalnzca ngiltere'de, bilinli olarak evren

yarg, jri yesi ya da savcnn hissettii kadar emin

sel ilkeler adna hareket etmeksizin, birey olarak birey

ler ulusal gelimeyi ilerletmi ve sonulanmasna yak

ellerde hisseden insanlann bana gelen rktc r

neklerin, sizin konumunuzdaki insanlarn zihninde ar

latrmtr. Yalnzca burada bireyler karlar uruna,

kitle halinde harekete gemilerdir; yalnzca burada il
keler, tarihi etkileyebilmeden nce karlara dnm
tr.

lkl bir yer tutmas gerekir. ngiltere hkmetinin, hk

metler varolmaya baladndan beri kurulmu olan en
mkemmel sahtekrlk ve yolsuzluk yuvas olduu, ya
bancs olamayacanz bir eydir. (...)

arkdr.
Siz soylu Kazclar hepiniz, ayaa kalkn imdi,
ayaa kalkn

Tom P a in e 'd e n M a h k e m e y e

SZ soylu Kazclar hepiniz, ayaa kalkn imdi

lemek iin orak topra, baklar altnda soylu
atllarn
Kazmanz kmsyorlar ve namusunu insanlarn
Ayaa kalkn imdi!
Evlerinizi ykyorlar, ayaa kalkn imdi, ayaa
kalkn
Evlerinizi ykyorlar, ayaa kalkn imdi
Evlerinizi ykyorlar, korkutmak iin ehirlerde

Ekim 1794te Hkmet Tom Paine'i tutuklamaya

karar verdi. Ancak dostlar araclyla
tutuklanacan haber alan Paine Fransa'ya kat
ve oradan gyaben yarglanaca mahkemeye bir
mektup yazd. Paris, 11 Aralk, Cumhuriyet'in 1.
Yl
inde yaadmz zamanlar, beyfendi, dava amakla

yoksul nsanlar
Toprak sahipleri topraa yatrlmal, ve yoksullar
giyecek tac

Yazm a D e m e k ie ri'n in
Toplantlar
Btn ehirlerde Yazma Dernekleri, iilerin,
zanaatkrlann zaten normal sosyal meknlar olan
kahvelerde ve ikievlerinde (pub) yaplrd. Bu
toplantlarn nasl yapld hakkndaki yorumlar,
yorumu yapann kimliine bal olarak, muhtelif.
Aadaki tanklk, Jakoben nderliin en lml
yelerinden biri olan Francis Placen.

oynanmayacak kadar ciddi zamanlar. (...) Burada, daha

bir yl nce kendisini, imdi ngiltere'deki herhangi bir

Sopadr tek yasalar, ayaa kalkn imdi,

Haftalk toplantlarda benimsediimiz yntem oun

lukla yle olurdu. Oturum bakan (herices srayla ba
kan olurdu) bir kitap okurdu ve ordakiler okunanlar
hakknda yorum yapmaya davet edilirdi ve bunun zeri
ne isteyen herkes srayla, yerinden kalkmadan yorum
yapard. Sonra baka bir blm okunur yeni bir davet

Sopadr tek yasalar yoksul insanlar dehete

karlrd. Sonra geri kalan okunur ve nc kez yo

drmek iin
Ama hibir ilahi buyruk yok byle yasay

rum ars yaplrd; o zaman daha nceki kereler ko

numam olanlarn konumas beklenirdi. Sonra genel
bir tartma olurdu.

Ayaa kalkn Kazclar, hepiniz

Sopadr tek yasalar, ayaa kalkn imdi, ayaa
kalkn

srdrmek iin
Ayaa kalkn imdi Kazclar hepiniz

Dernek'In ahlaki etkileri gerekten ok bykt. n

sanlar, vakitlerini pub'larda harcamaktansa kitap oku
maya tevik etti. Onlara dnmeyi, kendi kendilerine

n g ilte re 'n in Durum u

FRIEDRICH ENGELS

sayg gstermeyi, ocuklarn eitmek isteini retti.

Onlann kendileri hakkndaki kanlannn ykselmesini
salad.

Engels 1844te Deutsche Franzsische

Jahrbcher'e (Alman Fransz Yllklar) ngilterenin

Aadaki betimleme ise dernek ierisinde

Yurtta G roves'' diye tannan bir casusun
Haziran 1794te hkmete yazd bir rapordan.

Durumu zerine yazlar yazmaya balad. Dergi

kapannca yazlar Vorwaerts'te (ileri) yaynlamay
srdrd. Aadaki blm Vorwaerts'te yaynlanan 18.

Aralannda namuslu zanaatkrtara benzeyenleri var.

Yzyl alt balkl makaledendir.

Bunlarn yetenekleri gl fakat ilenmemi, cesur fa

kat temkinliler. Bu tarife uyanlar az sayda. Daha aa
snftan olduklar anlalan bakalan da var - kukusuz
raklar. Hibir yetenekleri olmadklar ve hibir ey sy
lemedikleri halde kararii grnyoriar. Son olarak -ve

Ingiliz Devrimi 1789 Fransz Devrimi iin tam bir model

tekil eder. Fransada Kurucu Meclis, Yasama Meclisi
ve Konvansiyon biimlerini alan evre, ngiliz Uzun
Pariamento sunda kolayca birbirlerinden ayrt edilebi
lirler. Meruti monariden, demokrasiye, oradan asker
despotizme, restorasyona ve juste milieu (altn orta)

en ok sayda olanlar da bunlar- toplumun en aa

snflanndan olanlar var. ok aznn klk kyafeti rabtal;
ou pis paavralar ierisinde birtakm serseriler. yle
ki, yanlarna oturmak in bile, iyi eitim grm herke

devrimine gei, ngiltere'de ak seik olarak birbirle

rinden aynlmlardr. Cromwell hem Robespierre'dir, hem
de Napolon; Presbiterier, Bamszlar ve Dzleyiciler,

sin sahip olmas gereken o doutan vakarn kontrol

altna almas gerekiyor. Bunlar iddete, karmaa ye anar
iye ynelik her eyi benimsemeye yatkn gzkyor.

Jirondenlere, Montagnardlara ve H6bertist ve Babeufc'lere tekabl eder; her iki durumda da politik sonu
olduka amasdr; ok daha aynntlandrlabilecek olan
bu paralellik, dinsel bir devrimle dinsel olmayan bir
devrimin, her ikisi de politik olduu srece, son kertede
ayn ey anlamna geleceklerini kantlamaktadr. ngiliz
kta karsndaki bu ncelikleri geiciydi ve zaman in
deki aradaki fark eitlendi; ngiliz Devrimi, juste mlllleu

n g iliz Jako b en leri ve

fra n s z la r
JO H N THELWALL

ile ve iki partili sistemin yaratlmas ile sonuland. Oysa

Fransz Devrimi tamamlanmad ve Almanya'nn felsefi,
ngiltere'nin toplumsal devrimlerinin de gerekletirmek
zorunda olduu eyleri gerekletirmeden de tamamla
namaz. Dolaysyla Ingllizlerin ulusal karakteri hem Almanlann hem de Franszlannkinden farkldr. (...) Ingil
tere'nin eylemleri birbirinden bamsz olarak varolan
bireylerin eylemleridir - birbirinden kopuk atomlarn ha
reketi. Bu bireyler ok seyrek bir btn olarak davrand
lar; byle davrandklarnda bile bunu bireysel gdler
den tr yaptlar. Bu bireysel gdlerin kendi aralarn
da biriikten yoksunluu, bugn topluma egemen olan
evrensel sefalette ve toplumun mutlak zlmln
de gnna kmtr.
Baka bir deyile, yalnzca Ingiltere'nin toplumsal bir

B ir ipek dokumacsnn olu olan John Thelwaal

stte: Edm und Burke, Fransz Devrim i'ne kadar ilerici
ve liberal bir milletvekili olarak tannrd. Kraliyetin
yetkilerinin snrlandrlmas iin alm, Amerikan
Bamszlk Sava'n desteklemiti. A ncak Fransz
Devrimi zerine yazd Reflections on the Revolution
in France'de (Fransa'daki Devrim zerine Dnceler)
gelitirdii devrim eletirisiyle, modern muhafazakrln
nde gelen teorisyeniennden biri oldu.
Altta: Tom Paine-, nsan Haklan'm Burke'n kitabna
cevaben yazd. Aralanndaki polem ik ksa zamanda,
entelektel tartma boyutlarn at; Burke verdii
cevapta sorunun emniyet grevlileri tarafndan ele
alnmas gerektiini ifade etti.

ngiliz Jakobenlerinin entelektel nderlerinden

biriydi. Aadaki satrlar yazldnda ngiltere ile
devrimci Fransa sava halindeydi.
Fransz Oevrimi'ni anl bulduum nokta uras: Dev
rimin ilkesi olarak, eski ktlklerin, eski olmakla erde
me dnmediinin... insann hibir kural ya da trenin
onu yoksun brakamayaca haklar olduunun... d
ncenin zgr olmas gerektiinin... akl sahibi yaratk
larn bu akl kullanmaya haklan olduunun... bir toplum
sal zmrenin, ka yllk bir yamadan sorumlu olurlarsa
olsunlar, cemaatin dier kesimlerini bask altnda tutup
talan etmeye hakk olmadnn savunulup propaganda

38'

K ra l Ludd'un M e k tu p la r

snn yaplmas. Hayran olduklarm bu ilkelerdir ve bun

lardan tr, btn arlklarna karn Fransz Devrimi
karsnda coku duyuyorum. (...)
Fransa'daki arlklar ve iddet, devrimin yeni reti
lerinin sonular deil, eski despotizmden treyen yol
suzluklarn, kukularn, intikam mayasnn sonulardr.

Farkl ei yazlar ile yazlm bu mektuplarn imla

ve gramerleri ounlukla ok bozuktur.

REWARD.

Beyfendi,

(...)
t r u s t e e s o f th v C H A R I T I E S in
D E D I I A M , la^hiic r(>ciiv(M Ittorm atio,
that a most srauhilos and dis^stiii;- L etter
has boru Kot to the R ev. W . 31. I l i 'i u . o c K
L ectu rer o f that P a rish , T I I R E A T E M X G
him, and the Prenis<>s in his O eeiipation, with

The

Robespierre yoksullar arasndaki poplerliini srd

rebilmek iin adil olmayan bir biimde zenginlere bask
uygulad. P itt, zenginler arasndaki poplerliini srd
rebilmek iin yoksullan ihmal ettii, savalanyla ve ver

DESTRUCTION,

gilerle onlara bask uygulad... R obespierre zgr bir

anayasa kurdu ve ona ters decek bir ekilde tiranlk
etti. Pitt, baka bir z g r anayasaya vgler dzyor

it illlilii-'J

Jakobert terimini duraksamadan kabul ediyorum: 1)

...ve onlardan'herhangi birine ate amak kstahln

gsterirseniz adamlanma sizi ldrme emri verilmitir.

1,3

Fifty Pounds

Btn beyfendiler. Ned Ludd iyi dileklerini sunar ve

Ordusunu desteklemek iin be kuru vereceinizi

who ill give sHch Inform ation as shall ensure

the C O W I C T I O N o f the W R I T E R o f the
above-mentioned L e tte r.

lar. Bunlara uyarsanz iyi olur yoksa sizi kendim ziyaret

ederim. Edward Ludd. Silahianmz brakmayacaz, ta

ve btn maddelerini ayaklar altnda iniyor.

Bize bir damga gibi dmanlanmz tarafndan vurulduu

in. 2) Her ne kadar kanl iddetlerinden nefret ediyor

i.

Bize imdi bildirildi ki, siz o tiksindirici Krkma tezgh

larndan birinin sahibisiniz; unu kaydediniz ki, hafta
sonuna kadar makinelerinizi kaldrmazsanz temenle
rimden birini en az 300 nsanla birlikte yollayacam

TO

A > \

IM iR S O .X

Dar.

sam da, merhum Jakobenlerin ilkeleri imdiye kadar

karlatklanm iinde benim aklma ve insan doas hakkndaki dncelerime en ok uyanlar olduu in...

umar nk o kt Tiezghian krma sanatndan iyi an

ki Avam Kamaras biz sradan insanlara zarar veren

makineleri yok edecek bir yasa kartncaya ve makine
kraniann aslmasn brakncaya kadar. Ama biz. Biz
artk dilemiyoruz -o yetmez- dmek zorunlu.

Jakobenizm terimini G o tik o to rite ve ilk e le r zerine k u

rulmam geni ve kuatc b ir re form s is te m i anlamnda
kullanyorum.

Hakszl Giderenler Ordusu tarafndan mzalanm

tr.
Ned Ludd Katip
nsani adalet uruna eer o konfeksiyon makinelerini
yedi gnn snn iersinde kaldrmazsan, fabrikann ok
kesin olarak yaklacan haber vermemizi grev biliyo

dam ncesi Konumas

RICHARD PARKER

ruz. Arzumuz sana en ufak bir zarar vermek deil ama

hem Konfeksiyon makinelerini hem de Buharl Tezgh
lar yok etmeye tamamen kararlyz.

Richard Parker, Nore ve Spitheaddeki bahriyeliler

ayaklanmasnn nderlerinden biriydi. Ayaklanma
bastrldktan sonra 28 kii ile birlikte idam edildi.
Aadaki szler, aslmadan nce sylediklerinden
bazlardr.

K ap tan S w in g 'in M e k tu p la r

Kendinizi aa snflarn kuyrukusu haline getirme

meyi hi unutmayn nk onlar korkak, bencil ve nan

Aralarnda yaklak 20 yllk bir fark olmasna

ramen, bu mektuplarla Kral Ludd unkiler

krdler; en ufak bir sorun onlan rktr ve dn haklan-

arasnda arpc bir benzerlik vardr.

nn savunucu olarak ycelttikleri kiiyi, ertesi gn daraacna karmaktan bir beis duymazlar. Size bunian
yreim szlayarak sylyorum ama bunian ben kendim

Bunu siz, beylere, makinelerinizi kaldrmaz ve yoksul

adamlarn cretlerini arttrmaz, bekriann gnln

deneyimlerimle doruladm ve birazdan da szlerimin

bir rnei olacam. (...)
Ben de nsan tutkulara tabylm. Bunlann iinde en
soylusu, nsan tasalarn her trne kar mfik bir
duyarllk gstermektir. Bu ekilde etkilendiimde, hem
cinslerimin en iyilerinden bazianna, en kt bazlan
tarafndan zalimce davranimasna kar nasl kaytsz
kalabilirdim!? (...) nsanlk davasnn bir ehidi olarak
lyorum.

LIstts: Kaptan Swing ayaklanmalarnn krda yaratt

paniin b ir sembol: lan, Swing mektuplarndan
birinin yazarnn ele gemesine yolaacak bilgiyi temin
eden kiiye 50 poundluk dl vaat ediyor.
Altta; Kaptan Swing ayaklanmalarndan sonra am bar
yakmak, Luddist hareketlerde olduu gibi idamla
deilse de, srgn ve uzun hapislerle
cezalandrlabilecek b ir su olarak tanmland. Resimde
am bar yakm olmann ilesini ekmekte olan b ir
kyl grlyor.

iki s h illin g e, eviilerinkini iki s h illin g alt p e n ce s kar

mazsanz banza neler geleceini bildirmek iindir yok
sa ambarlarnz ve sizi de ambariannzia birlikte yakaca
z bu sonuncu nottur.
Kaptan Swing
Unutmayn ki, Kent'te raz gelmeyen herkesi atee
verdiler ve sana da ayn ekilde davranacaz nk
yoksullara, imdiye kadar bakldklarndan daha iyi bak
maya kararl adamlanz nk halen hepsi alktan knl
yorlar o yzden hasat makinelerini kaldr yoksa derhal
Ate ve Ekmek gelecek. nk biz S bin kiiyiz ve
durdurulmayacaz.

Siyasal R adikalizm den

Toplumsal R adikalizm e
THOMAS SPENCE

onlan izleyecek ve kendi delegelerini yollayacaktr ve

Bu seni, eer dorudan doruya kendin hasat maki

nelerini imha etmediin takdirde, bizim abalanmzn

bylelikle bir anda, btn hayatiyeti iersinde bir Yeni

Cumhuriyet domu olacaktr. Savan g ve kaynak

balayacandan haberdar etmek iindir. Herkes adna.

Swing.

lan bu ekilde bir anda halkn ellerine gemi olacak,

Yazma Demekieri'nin 1798'deki yenilgisinden

halkn tiranlan ise zayf ve zararsz bir hale geleceklerdir.

sonra, yelerin bir ksm bir ayaklanma balatmak

umuduyla gizli rgtler kurdular. Spence, Ingiliz
Jakobenlerinin zellikle bu kanad tarafndan ok
sk okunan teorisyenlerinden biriydi.

edilmi olduklan iin de, bu iktidar bir daha asla bizim

zgrlk Tapnamz ykmak zere byyemeyecek-

Ve iktdarlannn kayna olan gelir ve topraklanndan

L o n d ra 'd a Taral B ir Is fi
CHARLES NEWHAM

tir. (...)
Aadaki 19. yzyln bandan bugne kalabilmi

Yalnzca kiisel ve kaltmsal efendilii deil, bunlann

nedenini de ortadan kaldrmalyz. Bu neden de topran
zel mlkiyetidir.

nsanlar ev hayatna ait sorunlarn zemedii sre

ce, hkmet refrmlannn ya da kamusal hakszlklarn

nadir otobiyografilerden birinden alnm bir

tlm. Charles Newham taradan Londra'ya

giderilmesinin ne anlam var. Bu lkede boanma soru

nu ylesine duygusal bir biimde ele alnyor k, bir
devrim annda paralanacak lk eyin bekaret zan olaca
ve aile sorunlannn hemen Ak Tanns'na devredile
cei dnlyor. Geri A kTanns biraz kaprisli olabi
lir ama Yaradan kadar kat bir gardiyan deildir.

gelmi bir idir.

Kamu zihni bir kez benim kk denemelerim tarafn

dan bu fikre hazrlandktan sonra, yaplacak tek ey
bir takm Kilise Blgelerinin topran kendilerine ait
olduunu ilan etmeleri ve bir blgesel delegeler Kon
vansiyonu oluturmalardr. K om j kilise blgeleri de

1817nfn 20 Kasmnda, alet antam yklenip ehre

geliimin ertesi gn, kendimi haftal bir pound olan
bir ite buldum. yi ellerde olduum iin mutluydum.
stelik yaknda deerimin artacandan da emindim.

39
Carlton House'un nndeki Pall Mall boyunca, zerin
de gazla yanan lambalarn bulunduu stunlar arasnda

Onbe gn sonra, o zamana kadar birisinin getirtilip

.//

f a 's

y j

uzanan bir blme vard. Bunlann bu amala kullanlan

ilk lambalar olduundan eminim. O zamanlar ok az
sayda olan bu caddeler gazla aydnlatlrd. Londrann
cadde ve dkknlarndaki, gazla alan lambalarn ver
dii etkiyle, karanl grlebilir klan" eski ya lamba-

iin bitirilmi olacan sanarak ustabana gittim. Ama

byle olmamt. Ustaba, nazik ve saygl Sir Robert'
hastalmdan haberdar edip benim yerime bakasnn
alnmas yolundaki niyetini belirttiinde. Sir Robertn
iyerinde yabanc adamlar grmekten holanmadn
syleyerek, ii bitirebilecek kadar iyilememi beklemeyi
uygun bulduunu duyduunda ok armt.

iannn etkisi arasndaki fark kafada canlandrmak, bun

lan hi grmemi biri iin hayli g bir itir. Kral
Georg un lkede olup olmadm bu lambalardan anla
mak mmknd. Eer lambalarn hepsi yanyorsa, lke
de demekti, yok deir'se her iki lambadan biri yanard.
Zanaatkriarn ilerine, leyin eve gidip yemek yiyebi
lecekleri kadar yakn bir yerde oturmalan her zaman
tavsiyeye ayandr. Bu, yalnzca rahatlk ve ekonomik
kolaylklar salad iin deil, ayn zamanda publarn
ekiciliinden uzak tuttuu iin de nemlidir. Aslnda

Sir Robert gelip de hayalete dndm grerek,

pencerelerden birini amam sylediinde, almaya
balayal ok olmamt. Teekkr ettim ve buna daha
evvel zin vermedii in, onu kzdrmaktan korkarak
i

y :

( //7 /r

r i Y y y / t 'r / :/ y / /

publara gitme konusunda kimse benim kadar istekli

ve tene deildir ama gene de Pimlicodakl yeni pansi

bunu yapmaktan kanm olduumu syledim. Szleri

mi, kmr duman soluduum bir yerde almaktan,
tehlikeli biimde hastalanp 15 gn yattm ve ala
maz hale geldiimi syleyerek bitirdim. Bunlar syleyi
tarzmda kindar bir taraf bulup bulunmadn bilmiyo
rum ama galiba da vard.

yonumda rahatm o kadar yerindeydi ki, arasra bile

olsa oralara gitmek zere evimi brakp da kamyordum.

Her neyse, ustaba gelir gelmez Sir Roberta gitmesi

istendi. Onun yanndan kp bana geldiinde. Sir Ro
berta kstahlk yapm olduumu ima etti.

Ev sahiplerim Jennings'lerdi. Adam genliinden beri

bir toptanc parfmeri dkknnda tezghtarlk yapyor
du. Onu tanmlamak gerekirse, birka kelimeyle, onun
kadar iyi bir insan tanmadm syleyebilirim. Bayan

Orada kalarak imi tamamladm. Ama bir daha asla

o eski salma kavuamadm. Bu byk insann, beni
kstahlma binaen iten atmak yerine, bana doktorun

Jennings ise soylu bir ailenin yannda a olarak al

yordu. Ayrca gelirlerine katk olsun diye, amara da
giderdi. Bu arada benim ve sevdii kiraclarnn ama-

vizite cretini deyebilmem iin bir banknot hediye et

mek gibi erefli bir davranta bulunuunu hep saygyla
andm.

rlann da ykard. Tpk kocas gibi, kadn da birisine

zevk vereceini veya yarar dokunacan bildii eyleri
yapmaktan haz duyard. ou kez srf bana byle bir
ey sunmann zevkini tatmak iin, kendini ve olanaklar
n zorlayarak, kek, turta veya krema yapmasn zlerek
izlerdim. (...)

Z a n a a tk a rla r G revi
ALLEN DAVENPORT

Sir Robert Smiri<e'n, Oxford Caddesi, Stratford Meydanndaki evine, baz byk deiiklikler ve eklemeler
yapmak zere gittiimde, cezaevindeki iim yeni bitmi

Napolon savalar boyunca ngilteredeki eitli

ti. Ksa bir sre nce evlenen Sir Smirke, yeni karsna,
bundan sonra oturaca evini gstermeden evvel, bura

ikollarnda alan kalfa ve ustalar bir

proleterleme srecine girdiler. Davenportun

snn mmkn olduunca rahat hale gelmesini istiyor

du. Sir Robert bunun yansra bir de, Marylebone soka
nn zerinde bulunan mtemilatn arka tarafna yeni
bir bro yaptnyordu. alanlarn bir an nce binaya

anias bu srecin bir ikolunda, kunduraclkta,

nasl yaandn gsteriyor.
Ur. Rainbridge in 1S10 ylnda almaya baladm
ve ilk kez bir ilik toplantsna katlmam orada oldu,

yerlemeleri iin, bana U mangalla bir miktar kmr

verdi ve binada gn boyu ate yaklmasn syledi. Sir
Robert binay aslnda scak hava borularyla stmaya
niyetliydi, ancak bina bacasz yaplmt.
Kmr duman beni ok kt yaptndan, ierideki
hava temizlensin diye, pencerenin birini amtm. Sir
Robert bunu farkedince, pencereyi kapatmam syledi.
Ona kmrn beni nasl etkilediini anlatmaya altm
ama sanki bir heykelle konuuyor gibiydim. Btn bun
lara yalnzca u cevab verdi: "Eer sy pencereden
dan salacaksanz, hi mangal koymayabilirim de; ayr
ca hava don olduundan, yeni badanalanm berbat olur.

stte: Yan sayfada evirisi yaynianan Swing

melduplarndan iii<i... Eiyazsnn, iml ve gramerden
daha dzgn olduu dikkati ekiyor. Altta: Swing
ayaklanmalar tarm iilerinin yansra, toprak kiralarn
ve kilise vergilerini de hedef alyordu. Bu yzden, bu
kira ve vergilerin yk altnda ezilen orta kyllerin
de, sadece ayaklanmaya destek olmak zere, kendi
makinalannn tahribatna b ilfiil katlyorlard. Resim,
toprak sahibine yllk kiralarn deyen yoksul kylleri
gsteriyor.

Birka gn daha kaldm, ama her geen gn, her

ey daha da ktye gidiyordu. Sonunda bir gn, birden
fenalatm.
Dan kmak iin kapya yneldim, ama kapy aamadan yere yldm. Kafamdaki bulank bir hisle azm
kapnn aralna doru uzattm. Bu durumda ne kadar
kaldm hatriamyorum kendime geldiimde buz gibi
soumutum ve neredeyse cansz gibiydim.
Kapy atm ve bu lanetli l evinden (nk az kalsn

rafndan gayet ho karlandm... ve ksa bir zaman

iinde delege seildim. yeliimin balad 1813 yln
dan sonra, kadnlarn adamlar hem ye says bakmn
dan byk bir g kazand, hem de parasal imkanlar
hatr saylr lde artt. Bir sre iin Londrada ondrt
ubemiz oldu; ayrca dzenli bir yazma araclyla
da, kralln nemli btn ehir ve kasabalarndaki ilik
muz, illegal bir adam altran ve iten karmay da
reddeden bir ustaya kar bir dava at. Dava, kraliyet

olduu umurunda deildi. Bununla beraber, ustaba

geldiinde, bu durumu anlatp, bu koullarda burada
kalamayacam ifade ettim.

madndan, ustaba kalmam istedi, ben de aptal gibi

kabul ettim.

tyla ilgisi yoktu... Kadnlarn adamlarnn yani kadn

ayakkabs yapan iilerin beinci ubesinin yeleri ta

lerle birliimizi srdryorduk. Ama bu srada Ikolu-

Baka bir kelime daha etmeden odadan kt gitti, yle

grnyordu ki, svalarna bir ey olmadka, bana ne

Bu, onu telalandrd. Sylediine gre Sir Rot>ert

tuhaf bir adam olduundan, ii brakrsam kendisinin
sulanacandan korkuyordu. Yaplacak ok fazla i kal

nk daha nce altm iliklerin hibirinin, belki

de ok nemsiz grldklerinden, herhangi bir toplan

avukatlarndan birinin yardmyla, likten ki zeki arka

da tarafndan yrtld. Davay kazandk geri ama
gerekten de yle olacakt) uzaklatm. Kh sendeleye
rek kh kap ve duvariara dayanarak ve ki saatten fazla
bir sre bu sknt ve acyla bouarak, bir daha asla
byle bir ey yaamamak isteiyle, yalpalaya yalpalaya

bunlar ikoluna yz pound'a mal oldu, stelik de bu

para sokaa atlm oldu nk davadan ksa bir sre
sonra Elisabethin herhangi bir ustann kalfalk etmemi
birini altrmasn yasaklayan yasas kaldrld ve iko

pansiyonuma geldim. (...)

lu herkese ald. 1813 ylnda ikolu ayrntl bir fiyatlar

listesi eren bir dizi talep iin greve gitti. Adamlann

Bayan Jennings'ten o eski, pirin stma tepsisiyle

yatam stmasn ve bana scak bir erbet hazriamas-

btn talepleri karland ve rahat rahat iimizin bana

dndk. Ama son grevin baarsndan ba dnm

n rica ettim. BIrilerinin yardmyla battaniyelere iyice

sarnp, scak bir yatakta yatar hale gelene kadar, ev
ksa bir sre iin birbirine girdi. Doktor geldiinde, beni
aclar inde buldu. ylesine ter iinde kalmtm ki

olan yelerden ele avuca gelmez olan bazlar, birka

hafta sonra yeni bir grev balatma lgnln nerdiler.

pijamalanm sksam su kabilirdi.

Doktor, uyguladm yntemlerle kendi hayatm kur
tardmdan phem olmamas gerektiini syledi. Ge
ne de kendimi toplamam iin zamana ihtiyacm olduu
nu syleyerek birka ila yazd.-

Bu cretkrlk ikolunda bir krize yol at; o zamana

kadar dernekleri olmayan ve birbirierinin yabancs olan
ustalar, bir dem ek kurdular ve byle tamamen rgtlen
mi olarak greve direndiler. Adamlar yenildi ve rzgra
savruldu ve yzlerce adam, kadn ve ocuk o k en
feci yoksunluklara katland. Bence adamlarn gcnn
azalmas ve usta kunduraclarn despotizmi bu lmcl
grevle biriikte balamtr.

40-

Serm aye ve sgt

IV Derken OZENBAZ grdm

Yaknmas tknmas
Hele hele gerdan kvrmas
Haspann bir krk eksik

1834 ylndan, daha sonra Chartist sempatizan

olacal< Richard Oastler pariamento adna el

Bir de don giydi mi kna; Sanki Lord

Eldedon
V Peinden ocuklar kouurdu

dokumaclarnn durumunu aratrd. Konutuu

dokumaclardan biri cretlerin serbest piyasada
belirlenmesi hakknda ne dnd sorusuna u
cevab verdi.

Gariban babas ocuk dostu muydu?!

Alar alar da sanrdnz
Abu Hayat akar gzlerinden:
Vururdu ocuklara, vururdu beyinlerinden.

Sermaye ve igc {labour) denen eyler arasnda

en ufak bir benzerlik yoktur. Sermayeyi igcnn rn

VI Bir elinde ncil

Bir elinde karanln kr
Ad Sidmouth

lerinin birikmesinden baka bir ey olarak anlayamam...

gc dalma, satacak baka bir eyleri olmayan ve
dolaysyla kendisinden derhal vazgemek zorunda olan

nmden timsah srtnda seirtti KYZL

Herif hem put hem hkmet.

lar tarafndan piyasaya karlr. Bugn sarfedeblleceim igcn, sermayedar taklit edip, dk bir fiyat
verildii iin harcamayacak olsam onu bir iede sakla
yabilir miyim? Tuzlayabilir miyim? Sermaye ve igc
arasndaki bu iki fark (yani igcnn dalma yoksullar

VIII Sonunda baktm ANAR hazretleri:

Kratnn srtnda, eli satrnda
karanlktan frlayan hortlak melaikeydi yannda.

tarafndan satlmas ve daima zenginler tarafndan satn

alnmas ve igcnn saklanamazl, her an satlmak,

Sapsar dudaklarnda kan ve yine kand!

her an yitirilmek zorunda olmas) beni, sermaye ile ig

IX Krald, kraln tac vard kafasnda
Prl prl asas avucunda
Ve alnndaki kanl yazgsyla

cnn hibir zaman adaletle ayn yasalara tbt klnama

yacana ikna etmek iin yeterli.

Haykryordu: Allahn da benim, kanun da,

kraln da!
Bu szleri syleyen dokumac ok gemeden
dokumacl brakarak hamal olarak i aramaya

XIII Ky demeden kent demeden

Denizden denizlere koturan eteler
Ne karsa nlerine ineyip geen
Ve de hi rahatsz edilmeden

balad ve bulamad. Ama o ve onun gibiler

komite adna aratrmalar srdrenlerden Richard
Oastler ikna etmeyi baarmt. Parlamento
nnde yapt konumada, Oastler serbest
ticarete kar devlet mdahalesini savundu:

Dayandlar kaplarna Londrann

XVI Ey, gller glsl
Manitamz t)oi, gcmz yok
Klcmz pasl kesemiz bo
Allah gnderdi seni, ver artk bize. Ver!
Kan, hret, paradan haber ver!
Nasl da zlemiiz seni!

Oastler-, Emek zaman ksaltlman ve hkmet, cret

lerin nasl dzenleneceini belirlemek iin, ustalar ve
adamlan tarafndan seilecek bir heyet oluturmal.
Soru: Emein zgrlne nihayet m vermek istlyoriunuz?
Cevap: Cinayet zgrlne ve iileri glerinin telinde istihdam etme zgrlne nihayet vermek Istlirorum; yoksul insanlarn adil ve makul bir alma ile
yi bir hayat srmelerini nleyen her eye nihayet vern3k isterdim; nsan hayatn tahrip ettikleri in btn
>unlara nihayet vermek isterdim.

Clstte: Shelley'in resminin ilham Itayna olan Peterloo

l<atliam. Szl<onusu lotliam da, genellilde toprak sahibi
ailelerden gelen gnll Yeomanry subaylarnn
vaheti l<arsnda, profesyonel svariler (Hussar
birlikleri) dahi dehete dm, onlan dizginlemeye
almlard. Altta: Shelley'in iirinde sz geen,
zamann Parlamento Bakan Lord Castiereagh.

XIX Derken, millete milyonlara mal olmu bir evlat

gibi
Srtt herkese tek tek
Saygyla eildi Anari
XX Biliyordu: Biliyordu ki saraylar
Asas, tac, tasmas krallarmzn
Hele altn lemeli fistanlar
Hukuken kendisinindl.

Soru: istediiniz sonucu doururlar myd?

XXXVIII Uyan, uykusundan nasl uyanrsa aslan
Cevap: Bugnk emek zgrlnn sonulannn yokiulluk, sefalet ve lm olduuna eminim.
Soru; Fiyatlar hatn saylr lde ykselttiinizi dfnn; ya rnleri hra edemezseniz?

Uyanr da bir deil on deil, binlercesi

A nari Geiyor
PERCY BYSSHE SHELLEY
Napoleon savalarnn sonu, beklenen refah

Cevap: Burada kullanrz.

Soru: O kadar da ok kullanamazsnz, deil mi?
Cevap: kat daha fazlasn, hatta daha da fazM in
ullanrz, nk o zaman iilere daha ok cret verillror, onlar da daha fazla tketiyor olacaktr. Sermayedarar rnleri kullanmyor ve yanllk da burada... creter daha yksek olsayd, i de kendi kendine giylneblir, kendi kendini besleyebilir durumda olurdu... Eninde

getirmeyince, ehirlerde giderek artan bir

honutsuzluk ve eylemliliin domasna yol at.
Bu eylemliliin doruk noktas, Manchesterda
dzenlenen byk bir mitingdi. Ancak sknet
iinde geen mitinge zelllikle gnll Yeomanry
mensuplarnn arlkl bir yer tuttuu svariler
s&l'Jrd; 11 kii ld, 400'den fazla insan
yaraland. Tarihe Peterloo Katliam diye geen bu
olay hakknda, kaynpederi Godwinin anarist
grlerine yatknlk duyan Shelley bu olay

sonunda, tarmsal ve mamul rnlerin byk tketicisi

lennayedarlar deil onlardr, nk serveti ne kadar ok
lursa olsun, byk bir sermayedar belli bir anda ancak
ek bir palto giyebilir, ayn anda ift palto giydii anlar,

zerine bir iir yazd. iirin sunduumuz evirisi

Ylmaz ner tarafndan yaplmtr.

)lsa olsa, ok seyrektir; ama imdi tek bir palto alamafan 1000 iinin 1000 palto alacak duruma getirilmesi,

Grdm yzn Castlereaghnin yzyd

Gzleri sakin, zulm rtl

[ukusuz ticaret hacmini arttracaktr... karlan yasaar zaten hep nsanlann zgrlne mdahale eder; hr-

Dokuz domuz kpek ardndan le izindeydi

zla kar bir yasa kartyorsunuz, te size zgrlje bir mdahale; cinayete kar bir yasa kartyorsunuz,
;te size baka bir mdahale.

II Grdm, CNAYET'i grdm; nmden geti

III Bir ift insan yrei kard cebinden

Frlatt nlerine itlerin
dokuzu birden keyiflendi dokuz kpein

Nasl krars' zincirlerini homurtuylan

Parala u heyulay srtna oturan
Onlar ki aznlkta szler yn yn.
XXXIX Gr! Sen o zaman gr zgrl.
Klelikten bakasn grmedin
Kle dendi mi sana
Kuyruk sallaman yok mu, hani!
XL Hani, almak
Sa kaym diye yarna
Kan donmu cann zorbaya satmak, var ya!
te o, o klelik ite!
XLI Tezgah pulluk kl ve krek
Ve sen ki yaratlm olasn
Her trl letle baetmek iin
Niin kefil olasn canna, midesine efendinin?
Bu, bu klelik ite!

XLIII Zenginlerin tknp tknp

Ve ayaklarn koklamaya alk obur
Yalak kpeklerine attklarn
Koklamak ite o artklar:
te bu, klelik deil de ne?l

Emekei S nflara M e s a i

kar vardr. Ama siz, onlarn tarafnda mthi bir kart

ROBERT OW EN

kar konumunun olumasna yolaarsanz, bunun so

nucu, mevcut iki snfn da sefaleti anlamna gelecek
ve ikisinin de iyiliini geciktirecektir.

Robert Owen'in 1817de dini eletirmeye

balamas, egemen snflar iindeki desteini hzla
yitirmesine yol at. 1819'da yazd bu metinde
Owen'in. kooperatifi topyasn gerekletirmek

eylerin mevcut dzeni, baz insanlar, byk deer

ler saymay rendikleri iktidar, servet ve imtiyaz sahibi
olma konumuna getirmitir. Bu iktidar, serveti ve imti

zere iilere ynelmeye balad gzleniyor.

yazlar kendiniz iin koparmak iin gsterdiiniz byk

aba, onlarn da size hep kukucu ve dmanca duygu
larla bakacann, -sizin durumunuzdaki greli deime

Avrupa ve Amerikadaki birok gerek entelektel,

kamuoyu nnde aka tavr almaya arlmalar zeri
ne, insanln ynetimiyle ilgili yeni sistemin nkoullar
olarak tanmladklarmn doru olduunu susarak ikrar
ettiler. imdiye dek ne bu lkede ne de yurtdnda,

ne olursa olsun- zenginlerle yoksullar arasndaki mca

delenin hep sreceinin ve zayflarn iktidar eline alan
lar tarafndan hep ezileceinin kant deil mi? Durumu
nuzun iyilemesinden nce, bu mantksz ve yararsz
kavgann bitmesi gerekir. Her iki tarafn ortal< karna
olan nlemler alnmaldr. Dmanlk ve eliki sona
erecek ve deneyimsizlere imdi uygulanamaz grnen
dzen, o zaman kolaylkla gerekletirilebilecektir. Ve
bu deiim yaklamaktr, nk insanlk tarihinin imdi

teori ve pratik zerine, insanlar ynetmek veya onlarn

karakterlerini oluturmak zerine biraz bilgi sahibi olan
hi kimse, New View o f S o c ie ty de (Topluma Yeni Ba
k) ortaya konulan ilkelerin bir tekinin bile yanl oldu
unu kantlamaya yeltenmedi. Biraz incelenince bu ilke
lerin kar klmas olanaksz doa yasalar olduu kav-

ye dek grmedii bir bunalm balamtr.

Yzyllarn deneyimi ortaya karmtr ki, insanlar,
onlar doumlarndan itibaren evreleyen koullar ne
deniyle mantksz ve bu koullarla snrlanm canllar
olmaya zorlanmakta; bunun sonucunda insanlar gere
e dorudan doruya aykr koullarda dnmeye ve
davranmaya zorianarak, hem kendilerinin hem insanl
n mutluluunu tahrip eden yollar tutmaktadrlar .

imdiye kadar btn insanlar ocukluklarndan itiba

ren, sanki baka grleri doru imicesine dnmeye
ve davranmaya zoriandlar. nsanln kk bir kesimi
nin bile, bugn teoride doru olduklar kabul edilmek
zorunda kalnan ilkelere uygun koullarda yaadklarn
grmediler. Bu deneyimlerinden hareketle doal olarak,
Yeni Sistemin ilkelerinin, doruluu aka kantla
nabilmesine ramen, pratie uygulanamayacan d

Eitim, insan kendi cinsine kar -matematiksel bir

kant kesinliiyle- iyi ve dost klan, btn insanlar sz
cn en geni ve olumlu anlamnda iyilikseverler hali
ne getiren bir eitim olmaldr. Eitim, dier insanlar
mevcut ktlklerden dolay knamann ve onlara kz
mann salt budalalk ve mantkszlk olduunu ve bu
duygular besleyen grlerin, hepsi balangta man
tkl variklar olarak yaratlan insanlann aklna gelmeme
si gerektiini, insanlarn ruhuna kesin olarak ileyecektir.

nyorlar. Fakat bu, yalnzca, bu sonuca varanlarn

hepsinin, ortaya konulan ilkeleri yararl bir pratie uygu
lama yeteneinde olmadn gsteriyor. Ve yeterince
kesin bir karara varmay salayacak gerek verilere sa
hip olmakszn bylesi acele kararlara varanlarn hepsi,
byk bilimsel bulularn aklanmasndan nce de bun
lar zerine keyf iddialarda bulunmulard. Tek bir insa
na, buhar yardmyla bin insann yapt ii yapma olana

ster yneten olsun, ister ynetilen, ister zengin ister

yoksul, eitimli veya eitimsiz, isterse iyi veya kt,
hibir insan doumundaki koullar dnda hibir ey
tarafndan belirlenmemitir. (...) Eer bu doruyu gr
myor ve anlamyorsanz, ruhsal karanln ve fiziksel

n salayan modern bir bulu olduunu unutmu g

rnyorlar. Bu kukucular, Kopernik sisteminin gerek
lerinden haberdar olsalard, acaba insanln ileriemesi
zerine ne dnrlerdi?
Fakat brakalm onlar, gerekler kukularn yenene
kadar, bilgece bir grnmle perdelenmi melankolik
hayallerine dalsnlar. Olanaksz saydklar gzel dzenin

sefaletin derinliklerinden kurtulmanzn vakti daha gel

medi demektir. Fakat sanyorum ki, artk k sizin iin
fazla gz kamatrc deil, onu grebiliyorsunuz. Yllar
ca adm adm, onu grebilmeniz iin sizi hazrlamaya
uratm. Ve insan doas zerine sahip olduum dene
yimler beni yanltmyorsa, doru, vaktinden nce ortaya
kmaz.

gelimesinin basitliini hayretle izleyecekleri zaman ya

kndr.
Ne var ki, hem sizle^r hem de -en aadan en yukanyabtn snflar tarafndan zlenen bu deiimin gerekle
ebilmesi iin, nce muazzam bir engelin kaldrlmas
gerekiyor. Sizler ve dierieri, ocukluktan itibaren, tre
leri, dilleri ve zihniyetleri szlerden farkl olan insanlar

Yksek snflara, artk onlarn szde imtiyazlarn ks

kanmadnz syleyebilirsiniz. nk, onlarla mcade
leye girmeksizin, daha nceki koullarn rn olarak
ellerine geen imtiyazlara dokunmakszn, sizin ve siz
den sonraki kuaklarn yoksulluktan, bilgisizlikten ve
imdiye dek kurban olduunuz sefaletin nice sonucun
dan kurtulmanz salayacak olan yeni bir kar kavram
gelitireceksiniz. Ve bunu, herhangi bir baka snfn
haklaryla elikiye girmeden, ilerlemenize kar d
manca bir duygu uyandrmadan yapabileceksiniz. Ger

aalamay rendiniz. Hogrszlkle dolduruldu

nuz ve konumlar itibaryla karlarnzn nne dikilen
dier insanlara kar dmanlk gdyorsunuz. Herhan
gi birinin, yrei sizin gerek karnza olan duygularla
dolu bulunanlarn gc elinize verebilmesi iin, nce
bu dmanlklara son vermelisiniz. Kendinizi tanmay
renmelisiniz, dier insanlarn ne olduunu ancak byle
renebilirsiniz. O zaman, dmanlklar iin bir neden
bulunmadn, hatta mevcut sistemin arpklklar so
nucu size kar en byk basky uygulayan en acmasz
dmanlarnzla aranzdaki dmanlklarn bile nedensiz
olduunu aka greceksiniz. zerlerinde asla denetim
sahibi olmadnz ok sayda koul, sizi bulunduunuz
konuma getirmi, sizi imdi olduunuz kimlie kavu
turmutur. Ayn ekilde birok insan, gene denetleyemedikleri koullardan tr dmanlarnz ve size aman
szca bask uygulayanlar haline geliyoriar. Adil bir deeriendirme yapacak olursak, btn bu olanlarda ne
onlarn sizden daha fazla sorumluluk sahibi olduunu,
ne de sizin onlardan daha sulu olduunuzu syleyebili
riz. Ve onlar dardan ne denli parlak grnrierse g
rnsnler, ou kez koullar onlara sizden daha byk
aclar ektirmektedir. Bunun iin onlarn da, herkesin
yararna yryecek olan deiimde en az sizin kadar

ek karlarnz kavrama yeteneine bir kez eriince,

yksak snflarn halen sahip olduu szmona imtiyaz
lara ynelik bir talebiniz olmayacak.
Onlara ocukluklarndan itibaren, ok yanl olarak,
imtiyaz kabul edilen birtakm eylere sahip olduklar
iin kendilerine ok byk bir deer bimeleri retilir;
bu imtiyazlarn tek gerek sonucu ise, onlar zorunlu
stte: Robert Owen'in kurduu ilk kolektif
kylerden New Lanarktaki pamuklu dokuma
fabrikalar kompleksi. retim, dinlenme ve bo
zamanlar iin gereken mekanlarn tek bir iletme
evresinde topland New , Lanark baarl bir
sanayi giriimi olmutu. Ortada: Owenin bizzat
tasariad New Lanarl( genel yerleim projesi, bir
bakma kr-kent elikisini de zmeyi amalyor.
Altta: Robert Owen.

olarak dier insanlara gre ok daha baml ve yardma

muhta klan koullardr.
Beikten itibaren, ihtiraslarn tamamen insan doas
iin en nemli mallar, byk nsanlk kitlesinden al
mak iin nlemler almalar iin eitilirler (bu nedenle
knamamz deil, acmamz hakederier) -srt, onlar, in
sanln saysal olarak son derece nemsiz bir blm,
imtiyazlaryla dier insanlardan ayrdedilsinler diye.

42
Bu sama davrann, btn toplumda uyandrd duy
gular, dnyadaki btn insanlarn zevl< ve ai<l asn
dan, hayvanlar leminin byk blmnden daha aa
bir basamakta bulunmasna yolamaktadr. Bu duygu
lar, bilgisizlik ve karclktr.
mtiyazsz tabakalar arasnda ok yaygn olan bir yan
l anlamaya kar sizi uyarmama izin verin. Bugn btUn Avrupann imtiyazl snflarnn sizi bask altnda
tutmalannn nedeni, bu yanl anlamann kabul ettii
gibi bunu ok arzu etmeleri deil, rahat ve saygn yaa
ma zevklerini gvenceleyen koullan yitirme korkusu
dur. Ulamay hedeflediiniz iyiletirmelerin onlara ve
ya evlatlarna herhangi bir zarar vermeyi amalayp he

ic iT iir n iR
OF THE XATIONAI.

T i

CHARTIST
I t o T I S jW B O P m g
ntmeunsn,

---------

MitrrwkI]
SI hmrr.
- ...... ................... ..............
....... . -..... t ir, frnrr.

U*r4rT

nsanlarn koullann ve yetitirilme tarziannn rn

dan tr, size yarayacak ve kendi durumlarn da d

zeltecek nlemleri kendileri dnemiyorlar. Bu dei

olduu ve dolaysyla farkl insanlann farkl koullarn

ve deiik bir yetitirilme tarznn rn olmas gerekti
i yolundaki maddeci reti, koullar deitirenin de
insan olduunu ve eiticinin kendisinin de eitilmesi

iklikler, pratikle ilgili adamlann iidir.

Eer zihniniz bunlar bir seferde almaya hazrsa, bu
sylenenler yeterlidir. Daha fazlasn anlayacak durum

gerektiini unutur. Bu yzden, bu reti, toplumu biri

dierinden stn olan iki kesime ayrmaktan kanamaz
(rnein Robert Owenda olduu gibi).

daysanz, onu da alacaksnz.

Efsanevi teorileri olan, fakat pratie dair bilgileri bu
lunmayan insanlann size syleyeceklerini dikkate alma
yn. Birou, bundan kukum yok, iyi niyetlidir. Fakat

Kom nlerin Kuruluunda

Prati K u ra lla r, Temel
K av ra m la rn A tklanm as
WILLIAM THOMPSON

unutmayn ki, hsran ve iddete gtrebilecek olan her

ey, insan doas hakkndaki mthi bilgisizliklerden
kaynaklanr. (...)
Uzun sredir kesin karanm, kamuoyuna aklamalar
insanln iyilii bakmndan yksek nem tayan do
rulan ortaya koymakt. Kamuoyunu adm adm, bunlar
kabul edebilecek ekilde hazrladm. Hep karanlkta kal
m bir yere aniden gl bir k tutulursa, bunun sonu

William Thompson emek-deer teorisinin ve genel

olarak Ovvencln sol yorumunun gelitirilmesinde
nemli bir rol olmu bir yazard. Aadaki metin
1830da toplanan Owencr Kooperatifler
Kongresine sunduu rapordan semelerdir.

cu yalnzca grme duyusunun yokolmas olur. Evet,

bilginin o hassas nvesi de yokolurdu; ve eer zihinleri
doutan itibaren arpklklann labirentinde gezinenle

Her aratrmada, hele pratie dnk olanlarda, anlalabilmek ve bizi okuyanlan, nerilen nlemlerin yararll
n deerlendirmeye yetenekli klmak istiyorsak, temel
kavramlarmz belirlememiz zorunludur. ncelikle, ge

re, yzlerce yllk nyarglara aykr olan ifal dorular

gerekli dikkat gsterilerek retilmezse, bilgisizlik ve
sefalet, bilgi ve mutluluk zerinde hkmn srmeye
devam eder.
stte: Ulusal Ferman Dernei Yrtme
Kurulu'nun bildirilerinden biri.
Altta: Chartistlerin Kensingtonda
dzenledikleri son byk kitlesel gsteri.
Bu kitle eylemi, tarihin ilk olay fotoraflarndan
birinde belgeleniyor.

Burada saptadkl.anm, kamuoyunu u sonulara ha

zrlamaya yneliktir:
Birincisi: Zenginlerle yoksullarn, ynetenlerle yneti
lenlerin karlan aslnda birdir.
kincisi: IMevcut toplumun tamamnda geerli olan an
laylar ve dzenlemeler, btn tabakalarn mutluluu
nu engellemektedir.

rumlanna e imtiyazlarn gvencelenmesini talep et

mektedirler; bu tutum gayet doaldr; siz de ayet onla
nn yerinde olsaydnz ayn ekilde davranrdnz.

ncs: nsan doasnn doru bilgisi, insanlar ara

snda tm dmanlklan ve nefreti yok ederek yeni d
zenin yolunu aacaktr; bu yol iddete bavurulmakszn
ve taraflardan hibirine zarar vermeksizin alacak ve
toplumdaki mevcut arpklklann ve tersliklerin neden
lerini bertaraf edecektir.

Beincisi; Artk, sizi, evlatlarnz ve evlatlannzn evlatlann imdiye dek ektiiniz aclardan kurtaracak olan
aralara sahipsiniz -bu aralan nasl kullanacanzn
bilgisi dnda-.

Drdncs: Yksek snflar genel olarak sizi aala

may srdrmek istememekte, yalnzca, sizin yarannza
olarak nerilen her deiimde, en azndan imdiki du-

FeueHfaeh zerine
licvnc Tez
KARL MARX
Marxin Owen in dnce tarzn, felsefi olarak
eletirdii metni.

rine dair kantlar duyduumu renmek, sizi rahatlata

caktr. Doumlanyla birlikte geldikleri talihsiz konum

imdi size o kadar anlalmaz grnen insan doasn,

sizi evreleyen ve bugn aina olduunuz btn ger
ekler kadar basit bir gerek olarak anlayncaya dek
geliecek.

Yedincisi ve sonuncusu: Geride kalan yzyllar yalnz

ca insann aklszlnn tarihidir ve ancak imdi akln
afanda, insan ruhunun yeniden doaca aa doru
yaklamaktayz.

,M-rl pr<

nz. Bu snfn iinde saygn konumlar olan birok kii

den, gerekten szlerin durumunu iyiletirmek istedikle

Bu dorulan birbirinin ardsra renmeniz lsn

de, uzun zamandr gten drlm olan aklnz g
kazanacak ve zihninizdeki gler yava yava, ta ki,

koullar, tarihin gsterdii gibi, insanln bugne kadarki btn kuaklarn aklsz yaratklar haline getirmi
ve u ana kadar insanlar, bugn dnyann nfusunu
oluturan lkelere, mezheplere, snflara ve taraflara
ayrarak kstl varlklar olarak biimlendirmitir.

H.;'
p.a4 I

saplamadn, tersine, size yarayacak olan bu nlemle

rin esasnda onlarn da yarar olmas gerektiini ve mut
laka da byle olacan anlamalarn salayn. Onlara,
bu yiletirmelerin onlarn mutluluunu aldklar ruhsal
hazz ykselteceini syleyin, planlanan dzeni gerek
letirebilmeniz iin derhal onlann desteini kazanrs

altnda tutabildii) ilikiler, bireyler tarafndan yaratl

maz, bireyler bunlar nlerinde bulurlar. Yalnzca bu

Altncs; Dier insanlara kar beslediiniz byk kin

son bulana dek bu bilgi size verilmeyecektir; bunun
iin, u ilkeyi ok iyi anlayp btn hareketlerinize onun
la yn vermeniz gereklidir: nsann doduu koullar
ve doumdan sonraki (artk toplumun tmyle denetim

nel olarak kullanlan ve herkesin yaamdaki konumuna,

bilgisine ve duygularna gre baka bir anlam verdii
bir dizi kavram belirlemek zorunludur. Nasl ki mekanik
alannda anlalr olmak istediimizde bir pistonu silin
dir olarak tanmlayamayacaksak, tresel ve ekonomik
dzen alannda da, birtakm eyleri veya tasanmlar,
ilikileri ifade etmek iin hep ayn kavramlan kullanmaz
sak, anlama salayamayz. Aadaki kavramlar en be
lirsiz ve bize en aina olanlardr. Bunun iin onlara
hemen balangta bir anlam bimek zorunludur.
Emek, ayn zamanda mbadele deeri ieren, arzula
nan bir mal retmeye dnk, zihinsel veya bedensel
abadr. Emek dediimiz bu alma biimini, genelde
zararl ve yararsz saylan benzeri abalardan olduu
gibi, salt oyundan veya elenceden ayrt eden, bu m
badele deeridir. Geri g ve bilgi de almayla kaza
nlrlar, fakat ne mbadele edilebilirler, ne de burada
belirlenen trde bir emein rndrler. Fakat g ve
bilgi, mbadele deerine araclk edebilirler. Yararl emek,
sonucundaki mallann kullanmn verdii hazzn, retil
meleri iin ekilen zahmetten fazla olduu emektir. ret
ken emek, tkettii kadar, hatta daha fazla mbadele
deeri reten emektir. Ekonomik zenginlikten baka
bir ey retmemesi anlamnda retken emek, burada
kullanlan yararllk kavramna gre tamamen yararsz
bir emek olabilir.
Zenginlik, emekle retilen tm mallardan oluur.

43
ihtiyaca dnl( m allar: Mevcut koullarda, mmkn
olduu kadar uzun bir yaam salk iinde srdrebil

dar zengin bir yeniden retime olanak hazrlayacaktr;

nk eil blm, herkesin yeteneklerinin, oluacak
zenginlikten alaca pay bytmek iin azami lde

mek iin gereken yiyecek, giyecek, barnma vs. unsur

lar. Koullarn deimesi (en ve ykseklik gibi) bilgilerin
gelimesi veya alkanlklarn yenilemesi, bu unsurlar
deitirebilir. htiyaca dnk mallar her zaman harca
nan emee ve zahmete deerler; bu zahmet ne denli
byk olursa olsun.

gelitirilip retkenletirilmesini yalnzca olanakl klmaz,

bunu tevik de eder. Herkesin birleik ve ortak abasy
la retilen mallarn ve toplumsal ve zihinsel hazza d
nk aralarn eit blm, mutluluktan eit pay alabil
menin zorunlu koullardr. (...) Herkesin istedii eyi
alarak edinebilecei, emek harcamayana hibir zen
ginlik salanmayan ve zevke ve rahata dnk mallann
herkese eit olarak datld byle bir yerde, salt gs
teri amacyla tketim szkonusu olamaz. Tketimin
deerine bal olarak ve tketimin daima maddelerin
retimi iin harcanan zahmete dedii varsaymyla,

Zevke ve rahata d nk m allar: Geri mmkn oldu

unca uzun bir yaam salk iinde srdrebilmek iin
zorunlu olmayan, fakat kullanmlar ok haz verdii iin
retimlerinde harcanan zahmete fazlasyla deen mad
deler.

btn mallara yararllklanna veya amalarna, yani kullanmlanyla iyinin ktye stn gelmesine katkda bulu
nup bulunmamalanna gre fiyat biilecektir. retim iin

srafa d nk m allar: Kullanmlar, retimlerinde har

canan zahmete deecek kadar byk haz vermeyen
maddeler.

harcanan zahmetin msrif tketim zerinde etkili bir

denetim oluturduu byle bir dzende, mantkl arzu
lar yapay olanlan veya ktlk yaratanlan ksa srede
silecektir. Bu son sz edilen trden arzular, srf baka
larnn sefaletiyle veya buna benzer yoksunluklanyla
zdlk oluturmaya veya tembeller ve cahiller tarafndan,

Burada, yukarda saylan maddelerin onlar reten in

sanlar veya bu insanlarn biraraya geldii topluluklar
tarafndan tketildii varsayld; fakat tanmlar, bu var
saymn dnda da dorudur.

salt zihinlerinin ve bedenlerinin tekdze hmbllndan

kamak zere geici heyecanlar yaratmaya veya her
ikisine birden ynelen arzulardr. Nasl su ve hava her
kese yettiinden bunlara sahip olmak iin cinayetlere
ve ktlklere yolaan kavgalar verilmiyorsa, herkesin
az bir emek harcamasyla zevkli ve rahat yaama dnk
mallar yeterli miktarda retilebilecek duruma gelirse,

Komn: Kendi abalaryla, btn mensuplarnn ihtiyalann karlayabilmek iin yeterli bir alanda yaa
yan, yeterli sayda insann oluturduu birliktelik. Tm
ihtiya mallar bilge bir komn tarafndan, hem iktisadi
yatlar bakmndan hem de daha yksek hedeflere yne
lik olarak yaplr ve tketilir. Bu, komn kendi donatm
nn borsuz sahibi olana ve baka komnlerle ilikiye
geene kadar bylece devam eder. Zevke ve rahata
dnk mallar, yerel veya dier koullar hangisini elve

ayn ey olacaktr. Mantkl arzularla kastedilen, bunlar

da yinin ar basmasnn yansra, bu arzulan tatmin
etmek iin gerekli maddelerin retilmesine harcanan
zahmete demeleridir.

rili klyorsa, ya bizzat retilir ya da retilmi dier

maddelerle takas edilerek salanr. srafa dnk mallar
ise tamamen i tketimin dndadr ve retilirlerse, ge
nel toplum iinde bu tr mallar talep edenlerle, yararl
maddeler karlnda takas edilmek zere retilirler.
Komn, cemaatin ortak abas ve ortak yarar demektir.
Cemaatin abas, ortak kar iin en yararl olacak ekil
de kullanlan bireysel yeteneklerden oluur; genel ya
rar, her bireyin durumuna ve ihtiyalarna tekabl eder,
bylece, en iyiye ynelen abalarmz lsnde herkes
iin eit mutluluk salanm olur.
Komne yklediimiz anlam aklamak iin, kar
lkl yardm ve eit blm kavramlarn da ekliyo
ruz veya bunlarn yerine -aklamamz eitlendirmek

Her komnn yksek gelimesinin her aamasnda,

her iki cinsten, yatan, her bedende ve heyecandaki
unsurlarn yeteneklerine tekabl eden yararl ileri sa

fi. si

1830'lara gelindiinde parlamentodaki amaz egemen

snflar iinde blnmeye yol amt. IJstte: Halkn
taleplerini savunan radikal reformcuyla, yeni
burjuvazinin taleplerini savunan Whig reformcusu.
Altta: Reformu eski dzenin organlan arasnda
tartmaya balayan lml reformcu ve anti-reformcu.

.iin- ortak veya birleik mlkiyet veya ortak veya

birleik sahiplik , eit haz veya bunlarn yerine haz
za dnk eit paralar szcklerini koyuyoruz.
Karlkl yardm : Karlkl yardm , bir komne gi
ren her insann, zihinsel veya bedensel emeini -veya
genellikle olduu gibi her ikisini birden-, egemen kamu
oyunun ortak yarar asndan en acil sayd hedeflere
yneltmeye hazr olmasn ifade eder. Ayrca, yararl

layacak ve onlarn salkl bir konumda bulunmasn

gvenceleyecek toprak, makine, ara, hammadde vs.
gibi aralar karlayacak durumda olmas kanlmaz
dr. Eit blmn ve eit cretin esas temeli budur.
Eit yararllk veya eit lde yararl alma veya aba
gstermeye hazr olma, -ki bunlar ancak byle bir d
zende salanabilir- eit cretin esas temelidir. Kom
nn mensuplarnda yararl olma eiliminin varolmas
veya varedilmesi yetmez, bu eilimi iler klmak iin
gerekli aralar dzenin ibirliiyle salanmaldr. Yete
neklerinin ve zihinsel talihsizliklerinin beceri gsterme
lerine elvermedii kiiler ne yapabiliyorlarsa onu yapa
cak, yani eit cret almak iin, bakalarna yeteneklerin
den veya zihinsel gelikinliklerinden tr ekilmez ge
len ileri yapacaklardr. Daha yetenekli veya zihinsel
olarak gelimi olanlar da onlara daha byk kvan

dnk olanlar hari) genel mutlulua dnk olmayan

hibir ile uramayacaklar iin zihinsel veya bedensel
emein her biimi ortak yarar iin eit lde gerekli
olduu iin, zihinsel emek harcanrken muhtemelen be
densel emekten, kaslarn kullanmaktan daha fazla zevk

ve zevk veren ileri yapar veya renirken honut ola

caklar creti alacaklardr. Her iki kesim de, kendilerini
kantlayabilecekleri ve yararl olabilecekleri ileri yapar
ken, ihtiyalar karlanacak ve honut olacaklardr. Her

verdii iin; daha fazla g harcamak ve beceri gster

mek, herhalde o ii daha kolay ve zevkli hale geti
recei iin; herkes doutan itibaren ve yaamlarnn
ak iinde eit lde organik sakatlk, eitimle yanl

kesin kar bakalarnn da baanh olmasnda olduu

iin, kimse dierinin iini kskanmayacak veya kmsemeyecektir. Kamuoyu ve genel kar, herkesin faali
yetini genel mutlulua yneltecektir.

sel g byk lde mekanik ve bilimsel g tarafn

dan ikame edilmektedir. Kadnlar erkeklerden az rettik
e, onlardan az tketeceklerdir. Kadnlarn zamannn
onda dokuzu, bugn hem kendileri, hem de ortak mutlu
luk asndan kaybolmaktadr. zerlerine yklan iler
neredeyse tamamen retkenlikten uzak ve angaryadan
ibarettir. Ve bu aalk sizlik ve yararszla kar,
kiisel bamszlklarn vermektedirler. Hedefimiz, en

ynlendirilme veya kazaya urama tehlikesiyle kar

karya olduu iin -btn bunlar byle olduu iin,
adaletin, btn reticilerin, iilerin, yani ortak yarara
hizmet eden herkesin, farkl yeteneklerini eit l

O rtak m lkiye t veya orta k sa h ip lik: Ortak mlkiyet

veya ortak sahiplikle, kimsenin hibir eyin sahibi olma
yacan kastetmiyoruz; daha ziyade, her yetikin kii

az emei harcayarak en byk mutluluu salamak ol

duundan, elbette, insann bugnk bilgi dzeyinin iin
kolaylatrlmas iin sunduu aralar azami lde kul
lanacak ve buna aykr olan hereyi silmeye alacaz.

in iradesini gerekletirmenin bir aracdr, bunu yapar

ken de nihai hedefin iyilik olduunun gzden kanlmamas gerekir. Bu insanlar eit lde mutlu klnmaldr,
nk bizim grmze gre eit blm yntemi,
dorudan veya dolayl yoldan salanm her trl eit
siz blmn asla yapamad ve dnemeyecei ka
dar zengin bir yeniden retime olanak hazrlayacaktr;
nk bizim grmze gre eit blm yntemi,

saylan her yeni alma ynteminin, hararetle uygulan

masn ve gerekiyorsa herkese renilmesini ierir.
Kadnlarn bedensel gc de, bugn srf erkekler tara
fndan yrtlen ilerin en az yarsn tpk erkekler ka
dar iyi becermek iin yeterlidir, nk imdi salt beden

Eit blm , yeteneklerini ortak yarar iin eit l

de kullanan ve kullanmaya hazr olan herkese, beden
sel, zihinsel ve toplumsal hazza ulamalar iin eit
aralar salar. Akll bir komnn unsurlar (dorudan
doruya kiisel zevke veya bunun aralarn yaratmaya

de kullandklarn veya kullanmaya hazr olduklarn ka

bul etmeyi ve hepsinin mevcut olanaklar erevesinde
eit lde mutlu klnmasn gerektirdii dncesin
deyiz. Adalet yalnzca iyiliin bir deikeni veya iyili

dorudan veya dolayl yoldan salanm her trl eit

siz blmn asla yapamad ve dnemeyecei ka

nin her eye, yani iftliklere, evlere, makinelere, aletlere

ve komnn dier donatmianna, dier herhangi birinin
sahip olduu kadar sahip olacan kastediyoruz. nk
bylesi bir sahiplikten duyulan sevin, bakalannn d
lanmasndan sevin duyan antipatinin tahripkarlyla
glgelenmez, tersine, ayn eyden dolay sevinen ok
sayda dostun bulunmasndan tr artar. Byle bir
mlkiyet hakk, kiisel bamszln temel nkoulu
dur. Bu ortak sahiplik veya mlk ortakl, yalnzca,
ortak stoklardan karlanan ve her bireyin tketimine
tekabl eden yiyecek, giyecek vs. gibi maddelerle ilgili
bireysel tketimlerde kstlanabilir. Herkesin bu madde
lerle ilgili ihtiyacn ortak stoklardan karlayabildii bir
yerde, kimse bunlar bakasndan alma arzusuna kapl-

44'
maz. Sonra, elbette ortak sahiplik demekle, herkesin
ortak stoklardan istedii miktarda alabileceini, israf
edebileceini ve tasarrufta bulunabileceini de kastet

Bu mlkiyet biimi, gerekte bir kiinin hereyln efen

celenmesldir. Bundan amaladmz, maddi zenginlie

bal btn mutluluk aralarnn ve ilerlemeyle toplum
sal honutlua dnk btn aralann herkese eit da
lmdr. Komnn ilk mensuplan arasndaki yaradl,
eitim, ya ve zellik farkllklan kanlmaz olarak, ayn
mutluluk aralarnn herkeste haz alma asndan dei
ik sonularn ortaya kmasna yolaacaktr. Fakat bi

disi ve sahibi olduu veya btn unsurlarm bir eyleri

kullanabilmesinin onun bilgeliine veya keyfine, onun

zim hedefimiz, bedensel ve zihinsel haz alma yetenekle

riyle ilgili doal ve kanlmaz eitsizliklerin, bugnk

iznine veya yasama bal olduu, yanl yere kutsanan

aile cemaatinin mlkiyetinden ve karndan ok farkl
dr. Ailenin gen unsurlar, gzlem yaparak ve akllarn
kullanarak gerekleri vg bunlarn sonularn doru bir
ekilde kavradka, szde kar ortaklnn altnda ya
tan aldatmacay grrler ve hereyln kendilerine ait

zel birikim ve kar rekabeti sisteminde olduu gibi,

arlatrlmas yerine, hafifletilmesi ve hatta mmkn
olduu kadar ortadan kaldnimasdr.

miyoruz. Bu kullanm, herkesin en byk mutlulua

eriebilmesi iin, kamuoyu tarafmdan dzenlenecektir.

C hartistler ve A n ti Tahl
Yasas B irlii

olaca veya aile reisinin lmyle belirli bir mal blmnn yaplaca zaman beklemeye koyulurlar. Kayr
malar, miras beklentileri ve karlar arasndaki eliki
den bir yabanclama doar ve (ok talihli baz istisnalar
dnda) ailenin btn mensuplan arasnda gittike pe
kiir. Ta ki, zayflk, bilgisizlik ve bamllk zerinde
uygulanan otoriteye ve aile dndaki dman karlann
basksyla duran bu zorunlu birlikteliin ince rts,
yetikin aa gelen ocuklar tarafndan yrtlana kadar.

Chartizm'in birinci evresinin baanszikla

sonulanmas, ou insan baka hareketlere, bu
arada da Anti Tahl Yasas Birlii'ne yneltti.
1842 ylnda Birlik Chartist hareketin nemli
rakiplerinden biri haline gelmiti. Chartist

Ortak mlkiyet veya ortak sahiplik, eer ona ortak

retim, ortak zevk alma ve ortak tketim elik etmezse,
ayakta tutulamaz. imdiye kadarki btn ortak veya
daha ziyade birleik veya eit sahiplik planlarnn aka
mete uramasnn nedeni, toplumsal bilimlerin dier
alanlarndaki bilgisizliklerinin yansra, bugn yeterli top
lumsal deneyimle kantlanm olan bu gerein bilinme
mesinden olmutur. (...)

nderlerin bu duruma gsterdikleri tepkiler

arasnda nemli farklar vard. ounluk O Brien'n
grlerini paylayordu. O 'Brien'a gre Birliin
savunduu serbest ticaret, Chartist ilkelere gre
rgtlenmi bir ngiltere'nin hayrna olmakla
birlikte, Birliin kendisi bir tehlike olarak
deerlendirilmeliydi.
Anti Tahl Yasas toplantlannda taknlmas gereken
tavr hakknda N ation al C harter A ssociation (Ulusal Fer
man Dernei) yrtme komitesinin Mart 1842de benim
sedii neridir.

Ulusal ekonomi yazarlan, insan topluluklannn daha

nceki aamalannda gya kantland gibi, retimin
artmas asndan hibir ie yaramadn iddia ederek,
ortak sahiplii veya ortak mlkiyeti aalamlardr:
Bu yazclara gre en yce hedef reticilerin mutluluu
deil, retimdir. Byk bir kesinlikle sylenebilirki, han
gi toplumsal ve bilimsel aamada olur3a olsun, insan
topluluklan, hele unsurlar birbirleriyle eitse, bir yere
tecrit edilmi olan ayn sayda iiye gre daha fazla
retim yapmlardr. birlii inde yrtlen abalarn
ve eit blmn retim artn salamad her du
rumda, bu baarszlk ya bylesi abalara iddet uygu
lanarak saldnimasndan, ya da nderlerin ihanetinden
veya retim sanat hakknda bilgisizlikten ileri gelmi
tir Ayn toplumsal gelime aamasnda ve ayn bilgi
dzeyinde olan bir zel mlkn tecrit edilmi aba
syla kyas edilirse, byle bir mlkiyet, alma ve zevk
ortakl, retimi aa yukan ayn oranda, mutluluu

Anti Tahl Yasas Birlii ilk kurulduunda nemli

bir kitle desteine sahip deildi. Ancak

1. Tahl Yasasnm iptalini isteyen herkes ve Chartizm ln btn orta snf destekileri, bizimle birlikte aji
tasyona katlmadan nce, Fermann btn ilkelerine,
herhangi bir ekince koymakszn bal olduunu karnustte: Clartisl nder Feargus O Connor. Politik
kariyerine rlanda milliyetiliinin nderi Daniel
O 'C onnelin yannda talamt. Chartist nderlik
iinde rlandalIlarn okluuna karn, rlanda
milliyetilii ile Chartizm ara s n d a k i iliki sorunlu
olacakt. Altta: O Connor'n "C hartizm 'in retm eni"
diye and Bronterre O Brien. Ancak ki adamn
yollar Chartizmin birinci Evresinden sonra ayrlacakt.

oyu nnde beyan etmelidir. 2. Bizimle ibirlii yapmak

isteyen Tahl Yasas partisi mensuplan ya da orta snf
ajitatrleri, btn siyasal toplantlarda btn nderleri
mizin kaytsz artsz konuma yapma, halkn ya da
danmanlarnn gerekli grd her durumda btn
karar tasarlarna ilikin deiiklik nergeleri sunma hak
kn kabul etmelidir. Birinci beyan olmadan, Inanlannn
itenliine ve davranlarnn tutarllna dair elimizde
hibir gvence olamaz.

ise kyas edilemeyecek kadar ok ykseltmitir.

kinci ok nemli nlem olmadan da, kamuoyunun
ynlendirilmesi konusunda etkili hibir kontrol meka

Birleik m lldyet: imdi kastettiimiz byk mlki

yet sahibi olanlan, az mlke sahip olanlarla veya mlkszlerle birlemeye armak. Yaplacak olan komne
girenlere, para veya daha nceki retimlerinin sonucu
olan maddeler biiminde veya gelecekte emekleriyle
retecekleri maddeler eklinde eit deerde bir pay ve
rilmesidir. Zenginlerin yce gnllln sevinle kar
larz, fakat bu planmzda esasen bir yer tutmuyor.
nsanlarn emeini retken klmak iin gereken ana ser
maye pek yksek deil; yirmi il yz pound arasnda.
Herkesin harcayaca birka yllk fazladan emek, bu
bedeli biriktirmek veya bor alndysa geri demek veya
ksmen borcunu deyip ksmen biriktirmek iin yeterli
olacaktr. Hedefimiz, komnn kurulmasndan sonra bir
ka yl iinde btn komn iindeki mlkiyetin birleik
ve eit olmasdr; nk herkes para ile veya emei
ile, cemaate ait donatma katkda bulunmu olacaktr.
Her emek srecinin, iblm araclyla ve makinele
rin kullanm ile, iktisadi retimi mmkn klacak geni
bir temelde yryebilmesi iin, mlkiyetin veya serma
yenin birletirilmesi zorunludur. Bugnk bu sermaye
veya mlkiyet birlemesi, az sayda kiinin zel birikimi
yararna kitlenin derin bamll ve sefaleti uruna gerekletirUmektedir. Bu yararsz zel sermayeyi ve ml
kiyeti herkesin yararna, gnll olarak biraraya getir
mek daha bilgece deil midir!

nizmasna sahip olamayz.

BRNC CHARTST KARAR

abada e itlik : Bu, yukarda ele aldmz karlkl

yardm kavramndan kar. Fiziksel kstllklan olmad
srece herkesin eit zihinsel ve bedensel abay gsterm'^si, eit haz almann tek adil ve aklc temelidir.
Deiik aba trlerinin yarannn belirlenmesine ilikin
ltler aklc olmaktan uzak ve keyfi olduklan iin -bir
komnn zorunlu olarak kullanaca toplumsal yarar
ilkesi hari- ve her bir kimsenin kendi yetenekleri do
rultusunda aba gstermeye hazr olmas gerekten eit
lde yararl olduu iin, komnn bireysel yetenekle
re ve becerilere tekabl eden en yararl grd yne
gnll olarak ynelen her abay eit sayyoruz. Bunun
iin harcanan sre, abann lt olmaldr.
Hazda e itlik : Szcn dar anlamyla haz almada
eitlik, ok sayda insan sz konusu ise ulalmas ola
naksz ve bu nedenle bo bir hedeftir. Bizim kastettii
miz, komnn iktidarnda olduu lde, herkese gene
lin iyilii iin deerlendirecei eit mutluluun gven-

Snfsal yasalar, ahlaki, siyasal, toplumsal, ve fiziksel

her trl derdin kaynadr; bu tr yasalann toplumun
yararl btn snflarnn honutsuzluunda, sefaletinde
ve kleliindeki etkileri apaktr; bu toplant uygulana
cak ilk arenin ilk neden kadar kapsayc olmas gerekti
i ve dolaysyla Halk Fermamnn herhangi bir deiikli
e veya eksiltmeye tbi tutulmakszn benimsenmesi
gerektii konusunda kararl bir inanca sahiptir.
KNC CHARTST KARAR
Bu toplant herhangi bir istisna gzetmeksizin ekmek
ve dier hayat iin elzem olan maddelere konan btn
vegilere kardr; besin zerindeki tekelin oy hakk ze
rindeki tekelden kaynakland nancna sahiptir ve sis
tem iinde seilmi hibir hkmete kar gveni yok
tur; mevcut sefaletin bu sistem iinde giderilmesi konu
sundaki umutsuzluundan tr, btn Tahl Yasalan'nn toptan bir ekilde iptal edilmesinin ancak Byk
Britanya'nn btn halklann temsil eden bir parlamen
tonun eylemi olabileceine inanmaktadr.