NOWY SYMPOZJON

Ostatnio w tej serii:

Jose Ortega y Gasset

Velzquez i Goya
Ech Fromm
Ucieczka od wolnoci
Carl Gustav Jung
Archetypy i symbole
Umberto Eco
Dzieo otwarte
Robert Musil
Czowiek matematyczny
i inne eseje
G.W.F. Hegel- Z. Freud
ycie Jezusa - Mojesz i monoteizm
W przygotowaniu:

Hannah Arendt
Wola

Michel

Foucault

HISTORIA
SEKSUALNOCI
I. WOLA WIEDZY
II. UYTEK Z PRZYJEMNOCI
III. TROSKA O SIEBIE
PRZEOYI:;I
BOGDAN BANASIAK, TADEUSZ KOMENDANT
I KRZYSZTOF MATUSZEWSKI
WSTPEM OPATRZY TADEUSZ KOMENDANT

CZYTELNIK

WARSZAWA 1995

Wola wiedzy

74

dego czowieka - paradoksalnie go zapewni, e znajdzie w niej

wasne wyzwolenie?
By wyznaczy obszar przyszych bada, wygomy kilka zda
dotyczcych ich stawki, metody, moliwej domeny i dajcej si
tymczasowo zaakceptowa periodyzacji.

Stawka
Jaki cel przywieca tym badaniom? Zdaj sobie spraw, e to,
co naszkicowaem wyej, przenika jaka niepewno, ktra grozi udaremnieniem zamierzonych przeze mnie bardziej szczegowych poszukiwa. Setki razy powtarzaem, e historia spoeczestw
zachodnich w ostatnich stuleciach bynajmniej nie ujawnia zasadniczo represyjnej gry wadzy. Swoj odpowied przystosowaem
do wycofania tego pojcia, jakbym nie wiedzia, e krytyk przeprowadzono gdzie indziej i niewtpliwie o wiele bardziej radykalnie: krytyk na poziomie teorii pragnienia. W gruncie rzeczy nic
w tym nowego, e seks nie jest "stumiony". Ju dosy dawno
stwierdzili to psychoanalitycy. Zaprzeczyli dziaaniu prostej maszynki, jak chtnie sobie wyobraamy, kiedy mwimy o represji; idea zbuntowanej energii, ktr trzeba ujarzmi, wydaa im
si nieprzydatna do rozszyfrowania sposobu, w jaki czy si wadza i pragnienie; uznaj oni, e zwizek ten jest bardziej zoony
i pierwotny ni starcie pomidzy dzik, naturaln i yw, ustawicznie wznoszc si od dou energi a odgrnym porzdkiem,
ktry pragnie j zatamowa' umienie pragnienia dlatego jest
niewyobraalne, i wanie r
jest konstytutywne-zarwno
dla pragnienia, jak i wywouj o je braku. R~j~be~_ dzy iStniaab juz tam gazi~ istnieje pragnienie; zudne byoby
_wic ujawnianie tej relacji w narzuconej potem re res'i' ale lPOs . nie ra nienia oza wadz okazaoby si bezowocne.
W stylu zawzicie pogmatwanym mwiem dotychczas ju to
o r e p r e sj i, ju to o p r a w i e, zakazie lub cenzurze, jakby by-

IV. Urzdzenie seksualnoci

75

y to pojcia rwnowane. Przez upr czy zaniedbanie zlekcewayem rnice wystpujce w ich teoretycznych czy praktycznych
implikacjach. Wiem, e zasadnie postawi mi mona zarzut: powoujc si wci na rzeczywiste technologie wadzy, prbujesz
na jednym ogniu upiec dwie pieczenie: sprowadzasz swych przeciwnikw do postaci najsabszego spord nich i, ograniczywszy
dyskusj do zagadnienia represji, popeniasz naduycie przekonujc, e uwolnie si od problemu prawa; a przecie z zasady
wadzy-prawa zachowujesz zasadnicz konsekwencj praktyczn, t mianowicie, e przed wadz nie ma ucieczki, gdy jest ona
zawsze ju obecna i konstytuuje nawet to, co usiujemy jej przeciwstawi. Z pojcia wadzy-represji pozostawie najbardziej kruchy i najatwiejszy do skrytykowania element teoretyczny; z pojcia wadzy-prawa natomiast, zachowanego wszak tylko po to, by
wykorzysta je zgodnie z wasnym postanowieniem, najbardziej
wyjaawiajc konsekwencj polityczn.
r-- .........,k"'-c
przyszych bada jest stopniowe przyblianie si nie tye do "teorii", ile do "analityki" wadzy: mam na myli prb wyznaczenia s ecjalnej domeny uksztatowanej przez stosunki wa-~"
dzy oraz zamiar okrelenia narzdzi pozwalajcych j analizowa.
-ydajeJPi
si, e analityka ta moe by ukonstytuowana tylko
pod warunkiem oczyszczenia pola i uwolnienia si od pewne o
,Lodzaju przedstawiani wadzy, ktre nazwabym - zaraz wyjani, dlaczego - , 'ur dyczno-dys urs~nym
Taka koncep- cja obejmuje zarwno tematyk represji, jak i teori konstytutywnego prawa pragnienia. Innymi sowy, tym, co rni analiz podejmowan w kategoriach represji instynktw od analizy w kategoriach prawa ragnienia, jest niewtpliwie s osb ojmowania
natury i dynamiki popdw, a nie sgo'
PQ'
nia waz.
Obie analizy odwouj si do wsplnego przedstawienia wadzy,
ktre wedle uytku, jaki si z niej czyni, i stosunku wobec pragnienia, jaki sijej przypisuje, prowadzi do dwch sprzecznych wynikw: bd do obietnicy "wyzwolenia", jeeli wadza panuje nad
pragnieniem tylko od zewntrz, bd te, jeli jest konstytutywna
dla pragnienia, do stwierdzenia: jeste od zawsze ju usidlony.

~f

.
I

I.....

76

~
'~-

Zreszt nie wyobraajmy sobie, e takie przedstawienie waciwe

jest jedynie tym, ktrzy. stawiaj problem stosunku wadzy do
seksu. W rzeczywistoci jest ono o wiele bardziej oglne; spotykamy je czsto w politycznych analizach wadzy, bez wtpienia
gboko si zakorzenio ono w historii Zachodu.
Oto kilka jego gwnych rysw:
- R e l a c . a n e a t w n a. Stosunek pomidzy wadz a
seksem ustala ono zawsze w sposb negatywny: jako o.Qrzucenie,
.wykluczenie, odmow, powstrzymanie a take zatajenie 1l!1> zamaskowanie. Wobec seksu i przyjemnoci wadza nie "moe" wystpi z niczym innym oprcz powiedzenia "nie", jedynym jej produktem jest nieobecno lub wyrwa; usuwa skadniki, wprowadza
niecigoci, rozdziela to, co zczone, wytycza granice. Jej skutki
wyraaj si w postaci ograniczenia lub braku.
- I n s t a n c jar e g u y. Wadza jest zasadniczym czynnikiem d ktuj.<!:cymsekSOWi rawo. znacza to, po pierwsze, e seks
zostaje poddany dwoistemu reimowi: legalnoci i nielegalnoci,
zakazu i przyzwolenia. Oznacza to, po wtre, e wadza ustala dla
seksu "porzdek", ktry istnieje zarazem jako wymiar intelligibilnOCi:
seks daje si rozszyfrowa, jeeli za punkt wyjcia przyjmujemy jego stosunek do prawa. Oznacza to, na koniec, e wad~
dziaa przez wypowiedzenie reguy: oddziauje na sek za omo
jzyka czy raczej za orednictwem aktu d skursywnego stwarzajcego
n prawny wanie na mocy swej artyku aCJ1.Mwi,
oto jej zasada. Czyst posta wadzy odnajdowalibymy w funkcji prawodawcy, a jej oddziaywanie na seks miaoby charakter
jurydyczno-dyskursywny.
- 9_ k l z a k a z u: nie zbliysz si, nie dotkniesz, nie spenisz, nie zaznasz przYjemnoci, nie powiesz, nie ukaesz si, w kocu nie bdziesz istnia, chyba e w mroku i tajemnicy. Wadza miaaby stosowa wobec seksu tylko jedno prawo: prohibicj. Ma cel:
niechaj seks wyrzeknie si samego siebie. Ma narzdzie: obietnic
kary rwnajcej si zriiweczeniu. Wyrzeknij si siebie pod grob unicestwienia; nie pokazuj si, jeli nie chcesz by zgadzony.
Utrzymasz si przy yciu za cen swego zaniku. Jedyny przymus

f:~..

\\

~L.

Wola wiedzy

IV. Urzdzenie seksualnoci

77

wadzy wobec seksu polega na przymusowym wyborze midzy

dwoma nieistnieniami.
- L o g i k a c e n z u r y. Przyjmuje si zaoenie, e w tym
wypadku zakaz wystpuje pod trzema postaciami: stwierdzenia,
e co nie jest dozwolone; przeszkodzenia, by zostao powiedziane; zaprzeczenia, e istnieje. Formy na pozr trudne do pogodzenia. Wymylono jednak swego rodzaju logiczny' acuch charakter st czny jakoby dla mechanizmw cenzury: czy on nie istnie~~z
nielegalnym i niewyraalnym w taki sposb, e kade z nich
~tanowi jednoczenie zasad i skutek drugiego; o zakazanym nie
nale mwi'
o pki nie zostanie usunite
rzeCzywistoci; nie
istnie'fe nie m~ prawa do jakiej o wiek manifestacji, nawet w
orz.dku sowa oznajmiajcego jego nieistnienie; a to, co powinno b rzemilczane, wygnane zostaje z rzeczywistoci niczym co
weni zakazanego. Logika wadzy nad seksem okazywaaby si
paradoksaln logik prawa goszcego nakaz nieistnienia, nieujawniania si i niemoty.
- _Le_d.n.Q. u r z d z e n i a. Wadza nad seksem speniaab si jednakowo na wszystkich pOziomach. Od gry do dom, zarwno w rozstrzygniciac glo15alnych, jak w interwencjach' o charakterzeikapilarnym, piezalenie od wspierajcych aparatw czy
instytucji, jej dziaanie byoby jednolite i caociowe; funkcjonowaaby zgodnie z prostym, wci odtwarzanym koowrotem prawa, zakazu i cenzury: od pastwa do rodziny, od ksicia do ojca,
od trybunau do pospolitych kar powszednich, od instancji spoecznej dominacji do konstytutywnych struktur podmiotu napotykalibymy, w rnej jedynie skali, eneraln form wadzy. T
.fQrm..j.esl.ma}yQ, gra tegQ. co le alne i nielegalne, wykroczema i
ka[.Y.Jakkolwiek nadalibymy jej posta - ustanawiajcego prawo ksicia, zabraniajcego ojca, nakazujcego milczenie cenzor \
czy wykadajcego prawo naucyciela -@"wsze wtaczamy wa~
emat 'urysdykc'i, jej skutki za okrelam mianem 0..,suszestwa. Wobec wadzy bdcej prawem, podmiot ukonstytuowany jak podmiot prawa - "podlegy" prawu - jest kim,
kto sucha. Formalnej jednorodnoci wadzy, przejawianej we

78

Wola wiedzy

wszystkich jej instancjach, odpowiadaby u osobnika przymuszonego - poddanego wobec monarchy, obywatela wobec pastwa,
.dziecka wobec rodzicw, ucznia wobec nauczyciela - generalny
ksztat podlegoci. Z jednej strony prawodawcza wadza, z drugi j - posuszny podmiot.
od ogln tez, e wadza uciska seks, podobnie jak pod pojciem konstytutywnego prawa pragnienia, kryje si ta sama domniemana mechanika wad~Zdefiniowano j w sposb dziwnie ograniczony. Najpierw dfatego, e ma to by wadza uboga
w rodki, oszczdna w poczynaniach, monotonna w stosowanych
taktykach, pozbawiona pomysowoci i jakby skazana na wieczne samopowtarzanie. Nastpnie dlatego, e dysponowaaby jedynie moc mwienia "nie". Nie bdc w stanie czegokolwiek rodukowa zdolna wy cznie do 'ZD.QS maoarier, o a~aabt
si w istocie ant energi. Oto jej paradoksalna skuteczno: by
-niezdoln do czegokolwiek poza zdziaaniem, aby ten, kto jej podlega, by ze swojej strony niezdolny do czegokolwiek poza tym, co
pozwala mu ona zdziaa. Wreszcie dlatego, e model takiej wadzy byby z gruntu jurydyczny, skupiony na samym wypowiadaniu prawa i na samym dziaaniu zakazu. Wszelkie odmiany panowania, podporzdkowania, ujarzmiania sprowadzayby si
ostatecznie do wymogu posuszestwa.
Dlaczego jurydyczna koncepcja wadzy przyjmuje si tak atwo?
I ~ I laczego, w rezultacie, pomija si wszystko, co czynioby j prot
ukc jnie efektywn, strategicznie bogat, pozytywn? S w
spoeczestwie takim jak nasze, spoeczestwie, w kto rym aparaty wadzy s tak liczne, jej rytuay tak jawne, a instrumenty ostatecznie tak niezawodne, skd w tym spoeczestwie, z pewnoci
bardziej od innych skorym do wynajdywania subtelnych i przenikliwych mechanizmw wadzy, wzia si owa tendencja do rozpoznawania jej pod negatywn i mizern postaci zakazu? Po co
sprowadzono urzdzenia panowania do jedynej procedury zakazujcego prawa?
Nasuwa si samorzutnie generalna J..ZYczna takt czna: wamona cierplec p~ warunkiem, zam...askuJsw znaczc
\

IV. Urzdzenie seksualnoci

. Je' owo
~Jest.Qro orcjonalne do iloci mechanizm ,
.akie
Czy cakowicie cyniczna wadza byaby moli
wa do zaakceptowania? Sekretno nie mieci si w jej przypadku w rzdzie naduy, gdy jest nieodzowna dla jej funkcjonowania. I to nie tylko dlatego, e wadza narzuca j tym, ktrych sobie poddaje, lecz by moe rwnie dlatego, e i dla nich jest nie-I
odzowna. Nie zaakceptowaliby przecie wadzy, gdyby nie widzieli w niej zwykej granicy wytyczonej ich Qragnieniom pozostawiajilcej nietknit czstk ich wolnoci, choby nawet uszczu1110nej.~ynajmn.iej
naszym sQoeczestwieogln orm mO-I
. iwoci zaakceptowania wadzy jest jej pojmowanie jako czyste-'
_go ograniczenia wolnoci.
tIlieje.,Q moe o te u ac'a historycz . Wielkie instytucje
wadzy rozwinite w redniowi z onarc a aparaty pastwowe - wydobyy si z ta mnogich, juz lstmejcych wadz, w'
pewnym stopniu im na przekr: wadz topornych, powikanych,
konfliktowych, zwizanych z bezporednim lub porednim wadaniem ziemi, posiadaniem wojsk, paszczyzn, senioratem i wasalstwem. Jeli wspomniane instytucje mogy si na nich zaszczepi, jeli zdoay, wykorzystujc rozmaite taktyczne sojusze, uzyska akceptacj, to dlatego, e uchodziy za instancje regulujce,
rozsdzajce, ustanawiay pord tamtych wadz porzdek, powcigay je oraz dokonyway podziau wedug ustalonych granic
i hierarchii. Stojc oko w oko z licznymi cierajcymi si potgami, wielkie formy wadzy dziaay ponad tymi rnorodnymi prawami jako prawna zasada o potrjnym charakterze: konstytuoway sijako jednolita cao, utosamiay wasn wol z prawem
i realizoway si za porednictwem mechanizmw zakazu i sankcji. Formua pax et iustitia oznacza - w funkcji, do jakiej pretenduje - pokj rwnoznaczny metodzie zawieszenia prywatnego rozstrzygania sporw. W rozwoju inst tuc'i monarchicznej'~
_choEzio z pewnoci o co cakiem innego ni o prosty i nies a-...tl..t
ony gmach jurysdykcji. Taki by wszake jzyk wadzy, tak sa- ma siebie przedstawiaa i takle o mej SWlaec wo awa a ws Har
teoria prawa publicznego stworzona w sre niowleczu u o two,

~t0J

80

Wola wiedzy

rzona na podstawie prawa rzymskiego. Prawo nie byo po prostu

orem zrcznie uywanym przez monarchw; dla ustroju monarchicznego byo ono o emanani
ania si i form umoliwiajc jego akceptacj. Od redniowiecza oczwslX,sprawowanie wadzy w spoeczestwach zachodnie wyraa si wezmiennie poprzez prawo.
Zgodnie z tradycj sigajc XVII czy XIX wieku przyzwyczailimy si do sytuowania monarchicznej wadzy absolutnej po stronie bezprawia i sobiepastwa, naduy, kaprysu, aski, przywilejw i wyjtkw oraz opartego na tradycji utrzymywania stanu
faktycznego. Zapominamy jednak przy tym o podstawowym rysie historycznym, o tym mianowicie, ~onarchie zachodnie powstay jako systemy prawne, e znajdoway odbicie w teoriach prawa i swoje mechanizmy wadzy uruchamiay pod postaci prawa)
Z grubsza uzasadniony jest zapewne stary zarzut postawiony przez
Boulainvilliersa monarchii francuskiej, e posuya si prawem
i prawnikami, aby zniweczy prawa i poniy arystokracj. Rozwj monarchii i jej instytucji wprowadzi wymiar jurydyczno-polityczny; nie 'est to bez wt ienia wymiar adekwatny do sposobu,
jaki wadza dzia~
dziaa; stanowi jednak kod wadz"'repree1l!!1Mc ona sama za zaleca, by tak o niej mylano. Histona
monarchii oraz objcie dyskursem jurydyczno-politycznym poczyna i procedur wadzy szy w parze.
Ot pomimo wysikw wyodrbnienia jurysdykcji z instancji
monarchicznej i uwolnienia polityki od stanu jurysdykcji obraz
wadzy nie wyszed z ram opisanego systemu. Wemy dwa przykady. W osiemnastowiecznej Francji krytyka instytucji monarchicznej nie godzia w ustrj jurydyczno-monarchiczny, lecz bronia nieskaonego, rygorystycznego systemu jurysdykcji, ktry
by pozwala dziaa mechanizmom wadzy bez ekscesw i odchyle; wystpowaa przeciwko monarchii, ktra wbrew wasnym
zapewnieniom bezustannie prawo przekraczaa i sytuowaa si
ponad prawem. Aeby monarchi potpi, wczesna krytyka polityczna posuya si t sam myl prawnicz, ktra towarzyszya rozwojowi monarchii; nie zakwestionowaa jednak zasady,

IV. Urzdzenie seksualnoci

81

e form wadzy musi by prawo i e wadza zawsze powinna by

sprawowana pod jego postaci~ny rodzaj krytyki instytucji o~znej
pojawi si w wieku XIX..}Jyato krytyka o wiele bardziej
radykalna, zmierzaa bowiem nie tylko do wykazania, e wadza
lekceway normy prawne, ale usiowaa te uzasadni, ~ ~am sy:
wa 'est t lko sosobem rzejawiania si przemoc przynosi korzy zaledwie niektrym i pod pozorem powszechnego
prawa dopuszcza dziaanie niesymetrycznej i niesprawiedliwej dominacji. !Alei tym razem krytyka wyrasta z postulatu, by wadza
w swej istocie, i pod sw idealn postaci, sprawowana bya zgodnie z fundamentalnym prawem.
W gruncie.rzeczy,pomimo zmieniajcych si epoki celw raz
wadzy wci .inspirowany jest przez monarchi . W olit cz c
rozwaaniach .i anlizh. nigdy nie spada gowa krla. Std w
teorii wadzy nadal przywizuje si wag do problemw prawa
i przemocy, prawa i illegalizmu, woli i wolnoci, zwaszcza za
pastwa i suwerennoci (nawet jeli nie dotyczy ju ona osoby suwerena, lecz zbiorowoci). W wietle tych zagadnie mylenie o
wadzy obiera za punkt wyjcia nader swoist dla naszych spoeczestw form historyczn: opart na prawie monarchi. Swoist, a mimo wszystko przejciow. Chocia liczne jej formy przetrway i nadal jeszcze istniej, stopniowo przenikay do niej cakiem nowe mechanizmy wadzy, nie dajce si prawdopodobnie
sprowadzi do postaci prawa. Zobaczymy wkrtce, e poczwszy
od XVIII wieku mechanizmy te zaczn przynajmniej czciowo
zagarnia ycie ludzi, ludzi pojtych jako yjce ciaa. I 'eli 'u- '-W
sdykcj!...moga rzeczywicie suy do wyobraania, w s osb
bez wtpienia niepeny, wadzy nastawionej zasadniczo na dani""Y
n i mier, to jest ona cakowicie rna o nowych poczyna wadzy, ktre ustaw zastpuj technik, prawo normalizacj, kar
kontrol, i urzeczywistniaj si na poziomac 1 w sz a ac a eko wyDlegajcyc poza pastwo l Jego aparaty. u od stuleci tworzymy typ spoeczestwa, w ktrym jurysdykcja coraz mniej suy
jako kod lub system reprezentacji wadzy. Coraz bardziej oddalamy si od panowania prawa - zaczynao si ono cofa ju wte-

6-Historia ...

82

Wola wiedzy

dy, gdy Rewolucja Francuska, a z ni wiek konstytucji i kodeksw zdaway si je zwiastowa na najblisz przyszo.
Tymczasem reprezentacja jurydyczna wci jeszcze oddziauje
na wspczesne analizy stosunkw midzy wadz a seksem. Problem nie polega jednak na tym c~~ra
nienie jest wrogiem Wadzy, czy poprzedza ono prawo, jak to sobie zw kle wyobraamy:
czy te, przeciwnie, dopiero prawo je konstytuuje. Nie o to c~
dzi. Czymkolwiek byoby pragnienie, w adnym razie nie przestajemy go ujmowa pod ktem stosunku do jurydycznej i dyskursywnej wadzy, zerodkowanej na wypowiadaniu prawa. Przywizalimy si do pewnego wyobraenia wadzy-prawa, wadzy-suwerennoci, zarysowanego przez prawnikw i przez instytucj
monarchii. Trzeba si wyzwoli z tego wyobraenia, czyli z teoretycznego uprzywilejowania prawa i suwerennoci, jeli zamierzamy analizowa wadz z punktu widzenia konkretnej i historycznej gry jej metod. IForz~ trzeba analityk wadzy, ktra nie
.--przyjmowaaby ju prawa za model czy Jucz.
Chtnie przyznaj, e ten projekt historii seksualnoci, czy raczej seria studiw dotyczcych historycznych stosunkw wadzy
i dyskursu o seksie, jest projektem cyrkularnym w tym sensie, e
chodzi o dwa wzajemnie do siebie odsyajce zamierzenia. Sprbujmy si oby bez jurydycznego i negatywnego przedstawiania
wadzy, przestamy o niej myle w kategoriach prawa, zakazu,
wolnoci i suwerennoci: jak wwczas wypadnie analiza tego, co
w najnowszej historii dziao si z seksem, zaliczajcym si do rzeczy pozornie najbardziej wzbronionych naszemu yciu i ciau? W
jaki sposb wadza do podchodzi, skoro nie przez prohibicj i
powstrzymanie? Dziki jakim mechanizmom, taktykom czy urzzeuimn? Uznajmy w zamian, e ju nieco bardziej pogbione
badanie pokazuje, i w spoeczestwach nowoytnych wadza nie
panowaa faktycznie nad seksem poprzez odwo ame o prawa i
suwerennoci. Zamy, e analiza historyczna wykae OD nosc
_ awdziwe "technologii" seksu, o wiele bardziej zoonej, nade
wszystko za ar Zlej ozytywn ' ni efekt "zabraniania".
Czy
"teiiprzykadowy
temat - a musimy uzna jego zasadnicze zna-

IV. Urzdzenie seksualnoci

83

czenie, poniewa tutaj, wyraniej ni gdzie indziej, wadza zdawaa si dziaa jako zakaz - nie narzuci nam odtd, w odniesieniu
do wadzy, zasad analizy nie wywiedzionych z systemu prawodawstwa i formy prawa? ~Chodzi zatem rwnoczenie o to, aby przyjmujc inn teori wadzy stworzy inny szablon historycznego
- rozszyfrowywania i aby przygldajc si nieco otiej materiaowi
,,historycznemu zbliy si stopniowo do innej konce cji wadzy;
o to, by myle rwnoczenie o seksie bez prawa i o wadzy bez
krla.
2

Metoda
A zatem: by analizowa formacj pewnego typu wiedzy o seksie
nie w kategoriach represji lub prawa, lecz w kategoriach wadzy.
Co prawda, uycie sowa "wadza" moe prowadzi do pewnych ~
_nieporozumiec.Nieporozuri
GO tyczcych e tosamoci for-roi
_my, jednoci. Mwic wadza, nie mam na myli "Wadz" jako vv.
_zespou instytucji i aparatw zapewniajcych poddanie obywateli danemu pastwu. Sowem tym nie oznaczam te sposobu ujarz- t- .
miania, ktry w przeciwiestwie do przemocy przybieraby form
/~
reguy. Nie myl wreszcie o oglnym systemie panowania jedno.stki lub grupy nad innymi, ktrego skutki przenikayby dziki
sukcesywnym rozwidleniom cay organizm spoeczny. Analiza w
kategoriach wadzy nie powinna postulowa, w charakterze danych wyjciowych, ani suwerennoci pastwa, ani formy prawa
czy globalnej jednoci panowania: s to raczej tylko jej postaci docelowe. W daJt:..misi, e wadz_trzeba rzede ws~stkim pojmowa ako wielo stosunkw siy immanentnych dziedzinie, w ktrej si zawizuj i ktrej organizaCj stanowi; gr, ktora w ro ze
ustawicznych walk i star l'rzeksztaca je, umacnia, odwraca; ze)
sp punktw oparcia dla wzajemnyc relaCjI llli zy tYIDIstosunkami, wskutek czego powstaj acuchy, lub system c~ te, odwrotnie, przesunicia i zwiastujce podzia sprzecznoci; w kocu
owocne strategie, ktrych oglna intencja lub inst tucjonalna kry-

Wola wiedzy

84

~a
enia' si
ost
ar
w astwow ch formu
raw s oeczn ch hegemonii, Warunku moliwoci wadzy, czy
te punktu widzenia pozwalajcego uczyni zrozumiaym jej dziaanie w najbardziej nawet "peryferyjnych" przejawach, a take wykorzysta jej mechanizmy w charakterze szablonu rozumienia pola spoecznego, nie naley si doszukiwa w uprzednim istnieniu
jakiego centralnego orodka, jedynego ogniska suwerennoci, z
ktrego promieniowayby formy pochodne, Mam tu do cz nienia z chom m od lebiem stosunkw si ,ktrych nierwnoc
bez przerw): manifest ie wadz, zawsze iednak lo alni!) niesta,
Wszechobecno wadzy nie oznacza jej przywileju przegrupowywania wszystkiego w ramach swej niezomnej jednoci; polega na
wytwarzaniu si w kadej chwili i w kadym punkcie, czy raczej we
wszelkiej midzy punktami relacji. Wadza jest wszdzie -,nie dlatego, e wszystko obejmuje, ale dlatego, e zewszd si wyania,
"Ta" wadza za, jej trwao, powtarzalno, bezruch, samoodtwarzanie stanowi jedynie caociowy wynik tamtych zmiennych,
.Jo!)- zazbiania si kadej z nich ~
kiwaniu kolejnego utrwalenia,
....:A.t -z-pewlloci warto by nominlistl!,: adza nie jest ani instytucj,
~
ani struktur
ani cz 'ko'
otg; 'est nazw uyczan zoonej sytuacji strategicznej w danym sQoeczestwie:-_Czyoy zatem iialeao odwrci formu i powiedzie, e polit ka rwnaSl wOJnie-proWadzonej innymi rodkami? Jeli zaIezy
nam na utrzymaniu dystansu midzy wojnapolityK,
powinnimy, by moe, przyj tez, i wielo stosunkw siy daje si kodowa - czciowo, nigdy w caoci - pod postaci bd "wojny", bd "polityki", Te dwie rne strategie (zawsze jednak skore do przechodzenia jedna w drug) su integracji niezrwnowaonych, niejednorodnych, nietrwaych, napitych stosunkw siy,
Obrawszy ten kierunek, moemy wysun wiele hipotez:
- e wadza nie jest czym, co si zdobywa, wydziera lub dzieli, czym, co si trzyma w garci lub wypuszcza;. wadza dziaa,
poczynajc od niezliczonych punktw, 'est gr nieegalitarnych
_ i zmienll-ycb ~l.Osllnkfuy;
-

e stosunkLwadzy

nie sytuuj si na zewntrz relacji l!ne-

IV, Urzdzenie seksualnoci

85

roceswekonomiczn
ch relacii oznawcz ch, stosun.-!\.!.J.D-~'.QSM.W..I.lycji Leczs~c
nich immanentne; stanowi bezporednie skutki odziaw, nierwnoci oraz dyspro orcji tam
zachodzcych, a zarazem s wewntrzgYll! warunkami t);:ch zrnicowa; stosunki wadzy nie stanowi nadbudowy penicej po
"prostu rol prohibicji lub dozwolenia; tam dzie wyst uj, peni r
orednio
twrcz '
- e wadza och zi dol, to znaczy, e u rde relacji
wadzy nie istnieje, niczym oglna matryca, binarna, powszechna opozycja panujcych i poddanych, ktra to dwoisto odbijaaby si echem od gry do dou, sigajc coraz wikszych grup,
wreszcie za samych podwalin organizmu spoecznego, Trzeba
raczej przypuszcza, e wielorakie stosunki siy wyksztacajce
si i dziaajce w aparatach produkcyjnych, rodzinach, zamknitych grupach czy instytucjach su za podstaw rozlegym efektom rozwarstwienia przenikajcego cae spoeczestwo, Z nich to
wybiega linia generalnej siy wywoujcej, to znw usuwajcej
lokalne tarcia, ktre z kolei wpywaj oczywicie na siebie i przyczyniaj si do nowych podziaw, uszeregowa, ujednolice, porzdkw Sr~'nych, uzgodnie, Wielkie dominac'e s he emonicz..JlymiGkutkami
ci podtrzymyygj; mi grzez te wanie tarcia; ~
- e s osunki..wadzy mai zarazem charakter intencjonalny .~~
i niesubiektywn , Nie dlatego jednak daj si odczytac, iby sta--~
-,
nowiy skutek dziaania pewnej instancji, ktra by je "tumaczy-I. 'l.-i.\.t.
a", lecz dlatego, e s na wskro wyrachowane: adn., wadza nie
,ob~a si bez zamiarw i celw - co nie oznacza, e jest wynikiem wyboru czy decyzji jednostki, Nie rozgldajmy si za sztabem generalnym, ktry by jej nadawa racjonalny kierunek; ani
kasta rzdzca, ani zespoy kontrolujce aparaty pastwowe, ani
odpowiedzialni za podejmowanie najwaniejszych decyzji ekonomicznych nie zawiaduj ca sieci wadzy funkcjonujcej w spoeczestwie (i przez ktr ono funkcjonuje), Rac'onalno wadz
Q racjonalno taktyk czsto zaznaczajcych si dobitnie na pe_wnym ograniczonym szczeblu - okalny cynizm waozy - zaz_biajcych si, krzewicych, gdzie indziej znajdujcycli RO or

86

Wola wiedzy

i przeznaczenie, szkicujcych w kocu caociowe urzdzenie. Logika jest tu jeszcze zupenie jasna, zamiary klarowne, a jednak
zdarza si, e nie ma nikogo, kto by je obmyli, i tylko niewielu
je formuuje: ~
n charakter wielkich anonimowych
strategij, prawie niemych, koordynujc ch haaliwe takt ki kt~clt,
w nala~y" lub or czyciele nie zawsze s hipokrytami;
, { - e tam, gdzie jest wadza, istnieje te opr i e pomimo to,
~,
a raczej wskutek tego, nigdy nie znajduje si on na zewntrz w
~dzy.
Czy trzeba wic powiedzie, e jestemy koniecznie "we" wadzy, e nie moemy si jej "wymkn", e nie ma wobec niej absolutnego zewntrza, gdy nieodzownie podlegamy jej prawu?
Lub e, skoro historia jest chytroci rozumu, sama wadza jest
chytroci historii - tym, kto zawsze wygrywa? Nie dostrzegalibymy wwczas cile relacyjnego charakteru stosunkw wadzy.
Istniej one wycznie jako funkcja wieloci punktw oporu, ktre, w relacjach wadzy, peni rol przeciwnika, celu, podpory, upu
do zdobycia ...Ie-pun t o oru obecne s wszdzie w sieci wadzy.
Nie istnie e wi c w stosunku do wadz j e d n o miejsce wielkiej
.Odmcwy- dusza.buntu, ognisko wszelkich rebelii, czysterewoluc .ne rawo. S natomiast m..!lo g i e_punkty oporu rniCe
si gatunkowo: moliwe, konieczne, nieprawdopodobne, spontaniczne, dzikie, samotne, zgrane, pezajce, gwatowne, nieubagane, skore do przetargw, interesowne lub ofiarne; z definicji istnie
mog tylko w strategicznym polu relacji wadzy. ie.oznacza to
wszake e stanowi jedynie przeciwwag, wklse znami, tworzce w stosunku do zasadniczej dominacji zawsze ostatecznie
biern skazany na nieskoczon porak rewers. Opory nie wywodz si z kilkii lie erogemcznych pierwiastkw, lecz nie s~ te
przynt cz nie s enion obietnic. W stosunkach wadzy s
ich in~
wyrazem, wpisanym w nie jako niezniszczalny korelat.
Przeto i one rozprzestrzeniaj si nieregularnie: punkty, wzy,
ogniska oporu rozsiane s w sposb mniej lub bardziej zagszczony w czasie i przestrzeni, niekiedy zdecydowanie urabiajc grupy
lub jednostki, to znw rozpalajc niektre miejsca w ciele, niektre momenty w yciu, niektre rodzaje postaw. Byyby to radyka-

a:-

IV. Urzdzenie seksualnoci

87

ne rozamy? Binarne i zwarte podziay? Czasami. Najczciej mamy jednak do czynienia z ruchomymi i przejciowymi punktami
oporu, ktre przemieszczaj rozwarstwienia spoeczne, rozbijaj
i przegrupowuj wsplnoty, naznaczaj swoim znamieniem indywidua przez ich odcicie i nowe wymodelowanie, krelc w nich,
w ich ciaach i duszach, nie dajce si wymaza regiony. Podobnie
jak sie stosunkw wadzy ~twarza na koniec gst tkank prze- ~
nikajc aparaty i instytucje, lecz nie lokalizuje si w nich dok a nie tak samo roiowisko punktw oporu przenika do warstw spoeczn ch i ednoste Z pewnoci strategiczny kod owych punktw
_oporu umoliwia rewolucj, na podobnej zasadzie, na jakiej pastwo wspie~
na instytucjonalnej integracji stosunkw wadzy

W tym wanie polu stosunkw siy podj trzeba analiz mechanizmw wadzy. Jest to sposb na wyminicie systemu Suwerena-Prawa, ktry od tak dawna fascynowa myl polityczn. rzypomnijmy Machiavellego, jednego z nielicznych, ktrzy o wadzy
Ksicia myleli w kategoriach stosunkw siy (na tym niewtpliwie polega skandal jego "cynizmu"): moe powinnimy pj o
krok dalej, oby si bez postaci Ksicia rozszyfrowa mechanizmy wadzy, obierajc za punkt wyjcia immanentn dla tych stosunkw strategi.
Powracajc do seksu i dyskursw o jego prawdzie, nie zastanawiajmy si wic, jak i dlaczego w danej strukturze pastwowej
wadza musi koniecznie wprowadza wiedz w tym przedmiocie.
Ani jakiej caociowej dominacji suya ujawniana od XVIII wieku troska o produkowanie o seksie prawdziwego dyskursu. Ani
te, jakie prawo stanowio o prawidowoci seksualnego zachowania, a zarazem o susznoci odnoszonych do wypowiedzi. Postawmy kwesti inaczej; jakie najbardziej bezporednie, najbardziej 10...kalne stosunki wadzy dziaaj w takim to a takim typie dyskursu
_o seksie, w takiej formie wydobywania prawdy, ktra to forma
.wystpuje historycznie i w okrelonych miejscach (wok ciaa
dziecka, w zwizku z seksualnoci kobiec, z okazji praktyk u-

Wola wiedzy

88

trudniajcych zapodnienie itp.)? W jaki sposb umoliwiaj one

tego rodzaju dyskursy i, na odwrt, w jaki sposb dyskursy te mog im suy za podpor? Jak modyfikuje si gra stosunkw wadzy w ich realizacji - wzmacnianie jednych, a osabianie innych
czonw, skutki oporu, sposoby ich zaegnywania - tak, e nigdy
nie zaistnia raz na zawsze ustalony typ podlegoci? Jak stosunki
wadzy zachodz na siebie, zgodnie z logik globalnej strategii,
ktra przybiera retrospektywnie ksztat jednolitej woluntarystycznej polityki seksu? W sumie, zamiast odnosi do jedynej formy
wielkiej Wadzy najniklejsze choby gwaty dokonywane na seksie, wszelkie podejrzliwe na niego spojrzenia, wszelkie zastawiane
n~liwo
jego poznania puapki...Jlmiemylepi,j pc~
-produkcj dysk~sw o seksie w golu wielorakich i zmienn ch
stosun w wadz.
PrO'Wadzito do ustanowienia, na prb, czterech regu. Nie
traktujmy ich jednak jako imperatyww metodologicznych, co
najwyej s to ostrone zalecenia.
GA

~
~

IMMANENC;)

Nie sdmy, e istnieje jaka dziedzina seksualnoci tworzca

przedmiot bezinteresownego i swobodnego poznania naukowego, na ktr wszake wpywaj mechanizmy prohibicji okrelone
ekonomicznymi lub ideologicznymi wymogami wadzy. Seksual-1!.O
dlatego ukonst tuowaa sijako dziedzina bada, e stosun.
cz ni . moli~
przedmiotem poznani . I na od- ~
wrt wadza dlatego moga j wzi na cel, e techniki wiedz i
procedury yskursu do tego si nadawaY. TecliniKiwiedzy i strategie wadzy nie s wobec siebie zewntrzne, nawet jeli peni
waciwe sobie role i okrelaj si wzajemnie dziki temu zrnicowaniu. Za unkt ~jcia obieramy wic zjawiska, ktre mona by nazwa "lokalnymi ogniskami" wadzy-wiedzy:~kad
stosunki midzy spowiednikiem a penitentem albo midzy osob
wierzc a przewodnikiem duchowym. W tym przypadku, w imi
ujarzmienia "zmysowoci", rne postacie dyskursu - rachu-

89

IV. Urzdzenie seksualnoci

nek sumienia, dociekania, wyznania, interpretacje, rozmowy staj si swego rodzaju skrztnymi nosicielami form ujarzmienia
i schematw poznawczych. Innym "lokalnym ogniskiem" wadzy-wiedzy stao si, zwaszcza od XVIII wieku, ciao nadzorowanego dziecka, otoczonego w koysce, ku i pokoju rodzicami, niakami, sub, pedagogami, lekarzami - koem bacznych obserwatorw, ledzcych najmniejsze przejawy jego seksualnoci.
2. REGUY CIGYCH ZMIAN

Nie pytajmy, kto w okrelonym przez seksualno porzdku

dziery wadz (mczyni, doroli, rodzice, lekarze), a kto jest
jej pozbawiony (kobiety, modzie, dzieci, chorzy...). Ani kto ma
prawo do wiedzy, kogo za utrzymuje si w przymusowej ignorancji. Szukajmy raczej schematu modyfikacji wprowadzanych
rzez gr stosunkw siy. "Dystrybucje wadzy", "przywaszczenia wiedzy" przedstawiaj zawsze wycinki procesw bd to kumulacji siy w elemencie najmocniejszym, bd to odwrcenia stosunku, bd to jednoczesnego wzrostu po obu stronach. Powi za.nia wadzy-wiedzy nie s zastanymi formami podziau, lecz "matrycami przeksztace". W XIX wieku utworzony wok dziecka
i jego seksualnoci zesp ojca, matki, wychowawcy, lekarza podlega nieustannym zmianom, cigym przesuniciom, a jednym z
najbardziej spektakularnych tego rezultatw stao si osobliwe
odwrcenie: podczas gdy na pocztku seksualno dziecka problematyzowana bya w stosunku, jaki zawizywa si bezporednio midzy lekarzem a rodzicami (porady, zalecenia nadzoru,
przestrogi na przyszo), to ostatecznie, w stosunku psychiatry
do dziecka, pod znakiem zapytania postawiona zostaa seksualno samych dorosych.
3. REGUA PODWJNEGO UWARUNKOWANIA

adne "lokalne ognisko", aden "schemat transformacji" nie

mogyby funkcjonowa, gdyby przez kolejne zazbienia nie wpisa-

90

IV. Urzdzenie seksualnoci

Wola wiedzy

y si W kocu W strategi caoci. I odwrotnie, adna strategia nie

mogaby zagwarantowa globalnych skutkw, gdyby nie wspieraa si na precyzyjnych i delikatnych zwizkach, ktre nie okrelaj jej dziaania i konsekwencji, lecz su w charakterze podpory
i punktu zaczepienia . Nie-nastpuje.midzy nimi przerwanie cigo' . .
rz adku dwch rnych poziomw (mikro=-rIDakroskopowego );-ID~s..te jednorodne GakdY'by jeden z poziomw by tylko powikszon projekcj lub miniaturyzacj drugieQ)~na~t' raczej mys e o podwjnym uwarunkowaniu: sttat~i
przez specyfik moliwych taktyk oraz taktyk przez strategiczn
otoczk umoliwiajc ich funkcjonowanie. W ten sposb ojciec
rodziny nie jest "reprezentantem" pastwa lub suwerena, a pastwo lub suweren nie s projekcj ojca w innej skali. Rodzina nie
odtwarza spoeczestwa ani ono jej nie imituje. Natomiast urzdzenie rodzinne, wanie przez sw odrbno i odmienno od
innych mechanizmw wadzy, mogo zosta }Y~ko z stane jako )
uzasadnienie dla maltuzjaskiej teorii urodzin, zapdw populacyjnych, poddania seksu medycynie i naznaczenia psychiatrycznym pitnem jego form nie skierowanych na podzenie.
4. REGUA TAKTYCZNEJ

POLIWALENCJI

DYSKURSw

Nie powinnimy analizowa wypowiedzi o seksie jako zwykej

paszczyzny rzutowania tych mechanizmw wadzy. Wadza i wieLr dla' dochodz
o swe o okres ema w ys urSl.
tego te powoJ.N"-r du dyskurs pojmowa naley ja o seri mecigych segmentw,
ktrych taktyczna funkcja nie jest ani jednolita, ani staa. Mwic
cilej, nie wyobraajmy sobie, ze wiat dyskursu dzieli si na dysJ
kurs akceptowany i dyskurs odrzucony albo dominujcy i zdominowany; uznajmy go za wielo dyskursywnych elementw znajdujcych zastosowanie w rozmaitych strategiach. Trzeba przywrci taki wanie rodzaj dystrybucji, wraz z tym, co w nim wyraone i zatajone, wraz z jego narzuconymi i zakazanymi wypowiedziami, przypuszczalnymi wariantami i skutkami, rnicujcymi si zalenie od osoby mwicego, jego udziau we wadzy, insty-

<9

91

tucjonalnego kontekstu, w jakim jest osadzony; a take z wszelkimi przesuniciami i spoytkowaniem identycznych formu w przeciwnych celach Pod nie-j
emilczenia d skurs nie s raz
na zawsze poddane wadzy lub przeciwko niej obrcone. Zaoy
trzeba istnienie zoonej i niestabi neJ g ,W
oreJ nys urs stanowi moe zarazem instrument i skutek wadzy, lecz taKze przeszkod, zawad, punkt oporu i zapowied opozycyjnej strategu.
Dyskurs przenosi i produkuje wadz; umacnia j, lecz take pod-rriinowuje:-Oaraa, zmikcza i sprzyja jej tamowaniu. Tak samo
przemilczenie i sekret chroni wadz, ugruntowuj jej zakazy, ale
rozluniaj rwnie jej uchwyt i robi miejsce dla mniej lub bardziej jawnej tolerancji. Wemy, na przykad, pod uwag histori
zjawiska, traktowanego jako szczeglnie wymowny, ciki grzech
przeciwko naturze. Niebywaa dyskrecja tekstw dotyczcych
sodomii, kategorii zaiste mtnej, niemal powszechna powcigliwo sowa w tym przedmiocie, dugo dopuszczay podwjne
dziaanie: skrajn surowo, z jednej strony (jeszcze w XVIII wieku sodomit czeka stos, przeciw czemu do poowy wieku nie podnis si ani jeden gos protestu), i szeroki zakres pobaliwoci,
z drugiej (wniosek wysnuty porednio ze sporadycznoci wyrokw sdowych, bardziej bezporednio wynikajcy za z niektrych wiadectw o mskich stowarzyszeniach, jakie mogy dziaa
warmii lub na dworach). Ot~jawienie
si w XIX wieku - w
psychiatrii, prawodawstwie, a take literaturze - caej serii wywodw o rodzajach i podrodzajach homoseksualizmu, inwersji seksualnej, pederastii, "psychicznego hermafrodytyzmu" sprzyjao
bez wtpienia bardzo silnemu
rostowi spoecznej kontroli nad
tym obszarem "perwersyjnoci"
razem jednak spowodowao
to powoanie dyskursu "zwrot ego": homoseksualizm zacz przemawia we wasnym imieniu, rewindykowa swoj legalno lub
"naturalno", czsto posugujc si nawet sownictwem i terminami, za pomoc ktrych dyskwalifikowaa go medycyna Nie jest
tak, e po jednej stronie sytuuje si dyskurs wadzy, po rugiej za
dyskurs mu przeciwny. Dyskursy s elementami lub taktycznymi
ugrupowaniami w polu stosunkw siy;jdna..strategi.a..pomieci

92

Wola wiedzy

moe rne, nawet s rzeczne dyskursy; mog te one w nie zmienionym ksztacie kry midzy przeciwstawnymi strategiami.
Nie ma powodu docieka, z jakiej milczco zaoonej teorii wypywaj dyskursy o seksie ani jakie moralne podziay wprowidzaj bd reprezentuj ideologi - panujc czy zniewolon~zeba je natomiast bada na dwch poziomach ich taktycznej produktywnoci (jakie z nich wynikaj wzajemne skutki wadzy i wiedzy) oraz strategicznej integracji (jaka okoliczno i jaki stosunek
si czyni je
'ezbdnymi
w takim bd innym epizodzie rozmaitych zmaga).
sumie chodzi o zwrot w stron takiej koncepcji
wadzy, w k orej uprzywilejowanie prawa zastpuje si widzeniem
celu, uprzywilejowanie zakazu widzeniem taktycznej skutecznoci, uprzywilejowanie wadzy suwerena analiz wieloaspektowego i ruchomego pola stosunkw siy, gdzie wytwarzaj si globalne, lecz nigdy cakowicie trwae stosunki dominacji. Nie tyle wif
model prawa, ile modelstrategiczn . Co wcale ie nika ze s ekulaty'wnego wyboru lub teoret cznej referencji, ale ze-stanu
faktycznego do odstawowych cech spoeczestw zachodnich zalicza' bowiem sto niowe rzekadanie na kod wadzy po itycznej stosunkw si, ktre dugo wyraay.si gwnie we wszelkieo t u wojnach.

t>

Domena
Nie naley opisywa seksualnoci jako krnbrnego popdu, z
natury obcego, z koniecznoci za nieposusznego wadzy, ktra
ze swej strony usiuje go okiezna, co nie zawszejej si udaje. Seksualno . st raczej szczeglnie intensywnym miejscem zbienoci
relacji wadz : nu zy mzczyznami a kobietami, modymi astarymi, rodzicami a potomstwem, wychowawcami a uczniami, duchownymi a wieckimi, administracj a ludnoci. W powizaniach wadzy seksualno nie stanowi elementu najbardziej opornego, zalicza si raczej do czynnikw obdarzonych najwiksz

IV. Urzdzenie seksualnoci

93

instrumentalnoci: okazuje si poyteczna w wikszoci manewrw, moe by stosowana jakoJ-unkt oparcia i wizado najrozmaits ch strate 'i.
-Nie ma jednej globalnej strategii, wanej dla caego spoeczestwa i jednakowo oddziaujcej na wszystkie przejawy seksu. Na
przykad pogld, e czsto starano si za pomoc rnych rodkw sprowadzi seks do funkcji reprodukcyjnej, do heteroseksualnej i dojrzaej postaci oraz do legalnego maestwa, nie uwzgldnia wieloci celowych de, wielorakich sposobw wdraanych
przez polityk seksualn dotyczc obu pci, rnych grup wiekowl':.h i odmiennych klas spoecznych.
~zy
pierwszym podejciu wyodrbni moemy, jak si zdaje,
ztery gwne strate iczne zes o ktre oczwsz od XVIII
_wieku tworz w zwi zku z seksem s ec ficzne urzdzenia wiedzy
i wadzy:'S:o prawda, nie narodziy si wwczas o razu, zyskay
jednak I(oherencj; w porzdku wadzy osigny skuteczno,
w porzdku wiedzy za wydajno, co umoliwia ich wzgldnie
utonomiczny opis.
1 H i s t e r y z a cj a c i a a k o b i e t y: potrjny proces, w ktrym ciao kobiety analizowano - kwalifikowano i dyskwalifikowano - jako ciao na wskro przesycone seksualnoci; w ktrym
wcignito je w obszar praktyk lekarskich, wskutek skojarzenia
go z nieodczn ode jakoby patologi; w ktrym, na koniec,
wskazano na jego organiczn wi z organizmem spoecznym (ktremu powinno gwarantowa prawidow podno), przestrzeni
rodzinn (w ktrej winno si sta substancjalnym i funkcjonalnym
elementem) i yciem dzieci (ktre produkowao i na mocy biologicznej odpowiedzialnoci winno je ochrania w caym okresie
wychowawczym): Matka i jej negatyw - "kobieta nerwowa" stanowi najbardziej widoczn oznak tej histeryzacji.
""2-) P e d a g o g i z a c j a s e k s u d z i e c i: podwjne twierdzenie,
e prawie wszystkie dzieci oddaj si aktywnoci seksualnej lub s
do niej zdolne i e ta niepodana aktywno, "naturalna" i zarazem "przeciwna naturze", pociga za sob zarwno fizyczne jak
moralne, zbiorowe jak i indywidualne niebezpieczestwa; dzieci,