- ELEMENTI ZA PRENOS SNAGE

Pogonska maina Prenosnik snage Radna maina

Pogonska maina: motori SUS, turbine, elektro-motori.
Obino imaju relativno visok broj obrtaja i mali obrtni moment. U protivnom bi bile nepraktino velikih
dimenzija.
Radne maine: rotorni toak na bageru, pogonski bubanj na transporteru, drobilica, pumpa, kompresor ..............
Obino zahtevaju relativno mali ulazni broj obrtaja i veliki obrtni moment.
Redukcija broja obrtaja, prenosnici snage
Pojam snage, obrtni moment, prenosni odnos, stepen iskorienja;

nulaz
nizlaz
P izlaz
- stepen iskorienja - =
P ulaz
- prenosni odnos -

i=

- obrtni moment -

T=

i =

n
30

Pizlaz nulaz Tizlaz

=
Pulaz nizlaz Tulaz

Koliko je realno 1 kW ? Na osnovu T = P / , lako moe da se izrauna P ...

Mehaniki prenosnici snage:
- Frikcioni tokovi
- Zupanici
- Kainici,
- Lananici
- Uetnjae.
Reduktori i multiplikatori;

FRIKCIONI TOKOVI
-

Prednosti: najprostiji prenosnici, tih rad, amortizacija preoptereenja, jednostavna promena brzine i
smera okretanja toka..

Nedostatci: nestalan prenosni odnos, znatno habanje esto i neravnomerno, znatno optereenje vratila.

Koriste se prenoenje manjih snaga do 200 kW, izuzetno i vie.

Odnos obimne sile i sile trenja, Fo Fn,

Stepen sigurnosti protiv proklizavanja S = 1,25 ... 1,5, za varijatore i do S = 2.5

Potrebno je ostvariti silu Fn

FO =

2 T1
, Fn = S FO
D1

Shema cilindrinog frikcionog toka;

1 predajni, 2 prijemni toak

Fn =

S FO

, odnosno FO =

Fn
S

Deformacije povrinskih slojeva frikcionog toka

pod optereenjem

Na dodiru frikcionih povrina, pod dejstvom sile Fn ostvaruje se elastine deformacije, tako da dodir nije po
liniji, ve po povrini. Pritisak koji se javlja na dodiru moe da se odredi pomou Hercovog obrasca:

p=

0,35 Fn E
pd ,
b
2 E1 E2
E1 + E 2
2 R1 R2
srednji raunski poluprenik krivine =
R1 + R2

-pri emu je: srednji modul elastinosti materijala u sprezi E =

Klizanje, v1 > v2 , i const

Puzanje zavisi od optereenja i od materijala, Koeficijent puzanja = (v1 v2) / v2 = 0.02 0.05,
Stepen iskorienja prenosnika, usled puzanja i trenja u leitima = 0.75 ... 0.95
Materijal bi trebalo da ima to vei modul elastinosti, sa to veim koeficijentom trenja i sa to veom
otpornou na habanje. Ovo su susprostavljeni zahtevi koji se teko mogu ostvariti. Radi poveanja koeficijenta
trenja i zadravanja ostalih povoljnih karakteristika, jedan od tokova se oblae odgovarajuim materijalom
koji obezbeuje vei koeficijent trenja.. Obloge su najee od gume, ali i od plastike , hartije i sl. Na toak se
nanose lepljenjem ili vulkanizacijom.

Predajni toak
Kaljeni elik
elik ili sivi liv

Prijemni toak

E, N/mm2

pd, N/mm2

podmazano

suvo

Kaljeni elik
Sivi liv
Guma
Plastine mase

210.000
153.000
40
8.000

1.000 ... 1.500

400 ... 600
1,2 ... 1,7
55 ... 60

0,15 ... 0,2

0,12 ... 0,6

0,04 ... 0, 08
0,03 ... 0,06
0,5 ... 0,8
0,3 ... 0,4

Jed.rad troenja
Nm/mm2
6.250.000
2.000.000
170.000
10.000

Konstrukcija
Cilindrini tokovi mogu da budu glatki i oljebljeni. Radi pravilne podele optereenja ose tokova trebalo bi
da budu to paralelnije. Ne valja praviti previe iroke tokove, poto se tada teko postie pravilno naleganje.
Prema iskustvu uzima se irina tokova b < D1. Primenom oljebljenih tokova rastereuje se vratilo. lebovi
imaju trapezni presek sa uglom 2 = 28 ... 32 o.
Zavisnost izmeu sile Fr i obimne sile FO , za frikcione oljebljene tokove: Fr =

sin + cos

FO

Kada bi se za glatke i oljebljenje tokove koristio isti materijal, i = 15 o, dobio bi se sledei odnos sila Fr:

Glatki toak

0,1
0,2
0,3

Fr = 10 FO
Fr = 5 FO
Fr = 3,33 FO

Oljebljeni
toak
Fr = 3,55 FO
Fr = 2,26 FO
Fr = 1,83 FO

Dakle, ukoliko je koeficijent trenja vei , manja je korist od oljebljenih spojeva.

Oljebljeni frikcioni tokovi

Oljebljeni frikcioni tokovi sa tri leba

Taka A predstavlja taku dodira kinematskih krugova D1 i D2, u kojoj jedino nema klizanja. to je bilo koja
druga taka dodira vie udaljen od take A, klizanje je intenzivnije

Konini frikcioni tokovi

Za vratila ije se ose seku, potrebno je da frikcioni tokovi budu konini. Vrhovi konusa moraju da se nalaze u
zajednikoj taki 0, da ne bi bilo klizanja po dodirnoj povrini.
Zbog svog konstrukcijskog izgleda, u taki dodira javljaju se projekcije sile Fn i u radijalnom Fr i u aksijalnom
pravcu Fa.
Prenosni odnos frikcionih tokova moe da se izrazi na sledei nain:
3

i=

n1 1 Dm2 Rm2 sin 2

=
=
=
=
n2 2 Dm1 Rm1 sin 1

- pri emu je: Lk =

Rm1
Rm2
=
sin 1 sin 2

Za sluaj kada se vratila seku pod 90 o, odnosno kada je

sin 2 = i sin 1 ;

sin 2
sin 1
=i
;
cos 2
cos 2

= 1 + 2 = 90o , moe da se napie:

tg 2 = i , odnosno tg 1 =

Shema koninih frikcionih tokova

1
i

Konini frikcioni tokovi

a toak sa prstenovima od presovane hartije
b toak obloen koom

VARIJATORI
Varijatori predstavljaju specijalno konstruisane frikcione prenosnike koji mogu da rade sa promenljivim
prenosnim odnosom.
Princip rada je vidljiv na sledea dva primera:
a - sprega tanjirastog toka sa cilindrinim,
b - sprega dva konina toka posredstvom uzduno pokretljivog cilindrinog toka.

Shema varijatora,
4

ZUPANICI
Predstavljaju najee koriene mehanike prenosnike snage. Prenos snage ostvaruje se meusobnim
sprezanjem zubaca dva spregnuta nazubljena elementa. Kinematske povrine tih elemenata se kotrljaju
meusobno bez kotrljanja. Pri tome je prenosni odnos siguran a nosivost visoka u poreenju sa drugim
prenosnicima snage.
Prednosti:
- velika sposobnost prenoenja optereenja, mali gabariti
- dug vek i pouzdan rad, praktino veina radi dok traje maina
- visok stepen iskorienja, i do 0,97 ... 0,99
- konstantan prenosni odnos
- irok dijapazon primene, obimne brzine i preko 150 m/s, snage vie desetina hiljada kW, prenosni odnos
vie hiljada
Nedostatci:
- tana izrada
- um pri veim brzinama
- loe kompenzuju dinamike sile

Poreenje dimenzija sa ostalim prenosnicima

PODELA u zavisnosti od meusobnog poloaja osa odnosno vratila spregnutih zupanika.
Za paralelna vratila cilindrini zupanici:
Spoljanji

Ravni

Unutranji

Koji mogu biti sa: pravim, kosim (helikoidnim) ili strelastim zubima

Za ukrtena vratila konusni zupanici:

Pravozubi

Kosozubi

Spiroidni

Za mimoilazna vratila hiperboloidni zupanici:

Puni

Hipoidni

Zavojni

OPTA OBELEJA

a) Shema zupanika (1 temeni krug, 2 deoni, 3 podnoni, a meuosno rastojanje

b) Sprega sa unutranjim zupanjem

Zupci spregnutih zupanika

- korak
- broj zuba
Obim = z p = d
- modul
- visina zupca
- prenici
- irina zupanika
-

p
z
d=zp/=zm
m=p/
hf , ha
df , d , d a
b= m
2 a = d 1 + d2
2 a = d1 + i d1 = d1 (1 + i )
2 a = d2 / i + d2 = d2 (1/i + 1)

meuosno rastojanje

Za : i = d2 / d1

Osnovne mere zupanika

Standardni moduli, prema JUS M.C1.015, Za I, II, III, stepen prioriteta korienja, Mere u mm
I
II
II

1,25
1,125

1,5
1,375

2
1,75

2,5
2,25

2,75

3,5
3,25

5
4,5

3,75

5,5

10
9

12
11

16
14

20
18

25
22

32
28

40
36

50
45

6.5

U colovnom sistemu kao osnov za proraun zupanika koriste se:

1. Diametral pitch :

Reciprona vrednost modula za prenik izraen u colovima,

DP = z / d, odnosno za modul m u mm: DP = 25,4 / m [1/'']

2. Circular pitch :

Duina jednog koraka u colovima,

CP = p'' / 25,4, odnosno za modul m u mm:

CP = m / 25,4 = m / 8,09 ['']

Osnovni zupasti profil

JEDNOSTRUKI I VIESTRUKI PRENOSNICI

- prenosni odnos !

Jednostruki zupasti prenosnik

Trostruki zupasti prenosnik

PRENOSNIK SA UMETNUTIM ZUPANIKOM

- prenosni odnos !

Prenosnik sa jednim i sa dva umetnuta zupanika

9

JEDNOSTEPENI PLANETNI PRENOSNIK

- prenosni odnos !
Planetni prenosnik (reduktor) je projektovan radi to racionalnijeg iskorienja prostora. Sastoji se od jednog
sunanog zupanika 1 i vie (na slici tri) satelita 2, pri emu svaki satelit prenosi jednake porcije snage,
ukoliko je prenosnik tano izraen. Na slici se vide i nosa N, kao i zupanik sa unutranjim zupanjem 4,
koji je nepomian i praktino predstavlja kuite reduktora.

Prenosni odnos planetnog reduktora moe da se odredi na sledei nain:

Ako se zamisli da je nosa satelita N pomeren za ugao zupanik 2 bie zaokrenut za ugao .
Pri tome je R4 = R2 , odakle je = R4 / R2 .
Kada se zupanik 2 zaokrene za ugao , zaokrenue se zupanik 1 za ugao .
Pri tome je R2 = R1 , odakle je = R2 / R1 .
Meutim, ugao zaokretanja zupanika 1 je realno vei jer se prilikom zaokretanja zupanika 2 za ugao
zaokree i centralna linija zupanika 1 i 2 za ugao , tako da je ugao za koji se zaokree zupanik 1 jednak +
.
Prenosni odnos, dobija se kao odnos uglova za koji se zaokree zupanik 1 i nosa satelita N:

i=

R R
R
z
+
= +1 = 2 4 +1 = 4 +1 = 4 +1
R1 R2
R1
z1

10

PRIMER
Nai brzinu kretanja kamiona ako je broj obrtaja motora u datom trenutku 1800 o/min, a prenosni odnosi u
menjau, prva brzina i = 6 , trea brzina i = 1,3 , peta brzina i = 0,67.

( prenik toka = 22 + 20 = 42 )

PROFIL ZUPCA, GLAVNO PRAVILO ZUPANJA

Zupanici gotovo bez izuzetka treba da ispunjavaju uslov i = 1 / 2 = const .
Da bi prenosni odnos ostao konstantan u svakoj fazi kretanja, profili bokova moraju bit izradjeni po izvesnim
pravilima.
Glavno pravilo zupanja definie meusobnu zavisnost oblika bokova spregnutih profila.
Normala u taki trenutnog dodira spregnutih profila mora da prolazi kroz dodirnu taku dodirnih krugova, koja
se zove centralnom takom zupastog sistema.
Dokaz:
Posmatra se taka A (zajednika taka na zupaniku 1 i 2, prema slici), obimne brzine su :

v1 = r1 1 , v2 = r2 2
Komponente brzine, u pravcu zajednike normale COD meusobno su jednake, c1 = c2.
U suprotnom bi bok zupanika 1 prodirao u bok zupanika 2 (za sluaj c1 > c2 ) ili bi kasnio za njim (za sluaj
c1 < c2 ).
- Pri emu je:

c1 = 1 1 , c2 = 2 2
- Za: c1 = c2 1 1 = 2 2, odnosno 1 / 2 = 2 / 1
- Moe se primetiti slinost trouglova O1 C O i O2 D O,
odnosno O2 D / O1 C = O2 O / O1 O 2 / 1 = r2 / r1
- Konano:
1 / 2 = r2 / r1
- Znai, da bi 1 / 2 bilo const , mora i r2 / r1 biti const . A to moe samo ako je taka O nepomina
taka, odnosno nalazi se i na jednom i na drugom podeonom krugu.

Drugim reima, za bilo koju taku trenutnog dodira koja je definisana sa 1 i 2 , i = const
Zajednika normala u trenutnoj taki dodira (taka A na slici) dvaju spregnutih profila prolazi kroz centralnu
taku zupastog sistema ili kinematski pol.
11

Slika Dva profila spregnutih zubaca

Klizanje, posmatraju se komponente brzina v1 i v2 u pravcu zajednike tangente, koje oigledno nisu jednake,
a razlika ove dve brzine je brzina klizanja. Klizanje je intenzivnije to je trenutna taka dodira A udaljenija od
take O, tj. na poetku ili na kraju zupanja.
Manifestacije klizanja na bokovima zuba su u vidu habanja.
- Zubac 1 pripada predajnom zupaniku koji se obre ugaonom brzinom 1, oko sredita O1;
- Zubac 2 prijemnom zupaniku koji se obre ugaonom brzinom 2, oko sredita O2.
Ako je zajednika normala unapred definisana, profili zubaca se mogu proizvoljno birati. Ako se izabere oblik
boka samo jednog zupca zupanika, oblik drugog je odreen nizom uzastopnih poloaja prvog.

12

Ako se za profil prvog zupca zupanika izabere bilo koja kriva linija, za profil drugog zupca dobija se neka
nova linija. Potrebno je da profili oba zupca ipak budu iste linije. U ovu grupu linija spadaju tzv. rulete, a to su
evolventa i cikloida.
EVOLVENTNO ZUPANJE

Jednostavna izrada (obrada

rezanjem),
Najee u upotrebi

CIKLOIDNO ZUPANJE

ZUPANJE NOVIKOVA

Povoljnije radne karakteristike: Poveana nosivost

- Manje klizanje du profila,
manje toenja zuba
- Vee sprezanje
- Manji broj zuba
- Manja osetljivost na
pomeranje
Sloena izrada (obrada
livenjem, kovanjem ili
prosecanjem)

Evolventa kruga, a) parametri evolvente,

b) promena oblika zupca sa promenom parametara

Evolventa kruga je kriva linija koju opisuje taka na pravoj koja se kotrlja po krunici. U svakoj taki na
evolventi koja je na rastojanju ry od centra krunice, moe se definisati napadni ugao evolvente y i evolventni
ugao y. Krunica poluprenika rb po kojoj se kriva kotrlja je osnovna krunica.

r b tg y r b y
rb
AD
AB DB
=
=
= tg y y = inv y
,y =
ry
rb
rb
rb
Evolventni ugao y je osnovni parametar evolvente definisan na osnovu napadnog ugla evolvente y u
radijanima, oznaava se i koristi kao inv y (involut y).
Oblik zupca zavisi od dela evolvente koji se koristi za profil. Za manje brojeve zuba z, profil zupca je u niim
delovima evolvente i obrnuto (slika b). Za z = bok postaje prav (zupasta letva).

cos y =

13

Kontrola koraka posredno se obavlja merenjem veliine mere preko zuba W koja sadri nekoliko (zW)
uzastopnih debljina zuba i odgovarajuih meuzubnih debljina. Mera preko zuba se meri specijalnim
instrumentom koji svojim tanjirastim pipcima obuhvata dva zuba koji su odreeni mernim brojem zuba Zw.
W = m cos [ ( zW 0,5) + z inv + 2 x tg ]
2 x tg
z
zW =
(tg x inv )
+ 0,5 - zaokruuje se na blii ceo broj.

x
x
4 1 +
z
z
tg x = tg 2 + 2
cos
Princip izrade evolventnog zupanika
- Metode obrade rezanjem
- Metode obrade plastinom deformacijom
- Kombinacija
+ Zavrna, Termika obrada

Metode obrade rezanjem:

- zub po zub
- relativnim kotrljanjem - klasine metode: glodalica Pfauter (alat puno glodalo) i Klingebberg;
rendisaljka Fellows (alat u obliku cil.zup.) ili Maag(alat u obliku zupaste letve)

SPREZANJE ZUPANIKA
Dodirnica predstavlja geometrijsko mesto svih uzastopnih taaka dodira dvaju spregnutih profila u toku jednog
dodirnog perioda. Ukoliko se predstavi u nepominoj ravni, dobija se prava linija.
Znaajan je samo onaj deo dodirnice koji se nalazi izmeu temenih krugova spregnutih zupanika. Taj deo
dodirnice zove se - aktivna duina dodirnice (izmeu taaka M i N na slici).
Izmeu spregnutih dodirnih lukova nema klizanja; oni se kotrljaju jedan po drugome. Stoga mora biti luk C1O
= C2O, a luk OC'1 = OC'2 . Odatle je C1O + OC'1 = C2O + OC'2 = l, gde je l dodirni luk.
Duina dodirnog luka l, koja se meri po podeonom krugu, mora biti vea od koraka p.
Kolinik = l / p zove se stepenom sprezanja. To je broj koji pokazuje koliki je procentualni udeo
prethodnog para zubaca u sprezi u trenutku kada posmatrani par ulazi u spregu. Jasno je da uvek mora biti
>1. Najmanja doputena vrednost je 1,25, a obino se kree u intervalu 1,3 ... 1,85.
Ugao dodirnice w kod zupanika kod kojih nema pomeranja profila jednak je uglu n = 20O

14

Dodirnica cilindrinih evolventnih zupanika

Granini broj zuba je onaj broj zuba na zupaniku kod koga se prva taka na aktivnom delu profila poklapa sa
prvom takom evolvente. Smanjivjem broja zuba na zupaniku, profil zuba se sputa ka niim predelima
evolvente i u graninom sluaju dolazi do osnovne krunice. Moe da se izrauna za = 20 O da je taj granini
broj zuba zg= 17,1 17 zuba.
Podsecanje zuba zupanika je formiranje udubljenja u podnoju zuba zupanika.
Ako je broj zuba manji od zg , deo podnoja zuba menja profil od evelvontnog u
trihoidni. Razlog ovome je geometrija kretanja alata koji izrauje zub tzv.
relativnim kotrljanjem. U sutini, u kontaktu dva spregnuta zupanika od kojih je
manji sa brojem zuba manjim od graninog, vei zupanik bi u svakom sluaju
udarao u podnone delove zuba manjeg zupanika. Ovako podseen manji
zupanik praktino omoguava prolaz zuba veeg zupanika.
Zbog bitnog smanjenja nosivosti podseeneg zuba i neispravnosti takvog
sprezanja, podsecanje se ne bi smelo da dozvoli. Otklanjanje eventualnog
podsecanja obavlja se pomeranjem profila zuba.

Podseeni zupci

Pomeranje profila nastaje udaljavanjem ili pribliavanjem alata pri izradi zupanika u odnosu na osu zupanika.
Translatorno pomeranje alata u odnosu na podeonu krunicu je za xm, gde je sa x oznaen koeficijent
pomeranja. Pomeranje je najee pozitivno ako se alat udaljava od zupanika ili ree negativno ako se
pribliava.
Pomeranjem profila mogue je prvenstveno otklanjanje podsecanja za broj z < 17, a sa odgovarajuim
pozitivnim pomeranjem kao granini broj zuba uzima se zg= 14. Pomeranjem profila postie se i smanjenje
napona u podnoju zuba za z < 30 i eventualno fino podeavanje meuosnog rastojanja.
ZUPANICI SA KOSIM ZUPCIMA

15

Koriste se kada je potrebno preneti veliku snagu pri velikim obimnim brzinama i velikim prenosnim
odnosima (15-20 pa i vie)
Zbog postojanja nagiba zubaca prema osi zupanika dobija se vea duina zupca, vei stepen sprezanja,
manje dimenzije zupanika u odnosu na cilindrine sa pravim zupcima a za prenoenje istog obrtnog
momenta sa manje buke i manjim graninim brojem zuba.
Osnovni nedostaci su pojava aksijalne sile na vratilu (osim kod zupanika sa strelastim zupcima) i
obavezno se koriste u parovima to znai da nema razmenljivosti.
Bokovi zubaca ovih zupanika nastaju odmotavanjem zamiljene koso zaseene ravni sa osnovnog
cilindra.
Sada se dodirnica ne moe posmatrati kao prava (profil ili presek) ve se mora posmatrati u prostoru
umesto dodirnih krugova - cilindri, umesto dodirnice kao linije - dodirna ravan.
Ako zamislimo dva osnovna cilindra spregnuta zategnutom hartijom koja se sa jednog odmotava i
namotava na drugi, tada niz na hartiji ucrtanih kosih paralelnih linija na jednakom medjusobnom
rastojanju predstavljaju dodirne linije. Zamiljena hartija predstavlja dodirnu ravan iji je aktivni deo.
Sve dodirne linije koje se nadju unutar aktivnog dela dodirne ravni jednovremeno se nalaze u sprezi.
Sprega svakog para kosih (helikoidnih) zubaca poinje u jednoj taki i postepeno se poveava u sve
duu du da bi se na kraju sprege svela opet na jednu taku.
Dodir poinje kada krajnja temena taka na zupcu pogonskog zupanika dodirne odgovarajuu taku
podnonog dela zupca gonjenog zupanika. Poto se sprega odvija du nekoliko dodirnih linija (to
znai da su istovremeno u sprezi 2, 3 zupca) tako da je ulazak u spregu svakog novog para postepen,
skoro neosetan a to ima za posledicu dobru karakteristiku ovih zupanika a to je miran rad bez buke i
udara. Zbog injenice da su 2, 3 zupca u sprezi stepen sprezanja je vei nego kod pravozubih zupanika,
i to za isti materijal i iste dimenzije; a i nosivost je vea. Ove prednosti vie dolaze do izraaja sa
poveanjem ugla nagiba dodirnih linija (8 30 o). Ogranienje je aksijalna sila koja optereuje
leita. Reenje ovih problema pronala je fabrika automobila Citroen, pomou zupanika sa strelastim
zupcima, kod koga se aksijalne sile ponitavju na samom zupaniku.

Dodirna linija na boku helikoidnog zupca

Postanak boka evolventnog helikoidnog zupca (levo) i dodirna ravan,

sa dodirnom linijom zubaca helikoidnog zupanika
16

Stvarni i fiktivni zupanik

S obzirom na poloaj zupca, mogu se definisati podeoni (eoni) korak pt i normalni korak pn , gde je pn = pt
cos. Korak pt je definisan na podeonom krugu a normalni korak pn u ravni upravnoj na zupce (I-I). Presek
ravni I-I koja je upravna na zubac u taki O sa stvarnim deonim cilindrom je elipsa koja se na mestu sprezanja
podudara sa fiktivnim zupanikom sa pravim zupcima preko koga se izuavaju odnosi na zupanicima sa kosim
zupcima. Sva pravila izvedena za zupanike sa pravim zupcima vrede i ovde kada se primeme na fiktivni
zupanik. Poluprenik fiktivnog zupanika je jednak polupreniku krivine elipse u taki O.
Poluprenik krivine elipse: rv = r / cos2
Boni modul mt i standardni modul u normalnoj
ravni - mn su medjusobno zavisni:
mn = pn / = (pt / cos ) / = mt cos
Standardni modul u normalnoj ravni omoguava da se
za izradu koriste isti alati kao i kod zupanika sa
pravim zubima,
Kod fiktivnog zupanika mora biti zadovoljen odnos
Dn = mn zn , gde je zn broj zuba fiktivnog zupanika
koji ne mora biti ceo broj.

Osnovni parametri helikoidnog zupanika,

pn normalni korak
pt boni korak
U boni raspon
ugao nagiba helikoide na deonom krugu
b irina zupanika

Stvarni i fiktivni zupanik

FN normalna sila na zubac,
Fn projekcija FN u tangencijalnom pravcu,
Fr radijalna sila,
Ft tangencijalna sila,
Fa aksijalna sila,

17

PRORAUN ZUPANIKA

Razlaganje sila na zupcu

Polazno optereenje za proraun zupanika je tangencijalna sila Ft na podeonoj krunici:

Ft =

2 T1 2 T2
=
d1
d2

Navedena sila se uveava za uticaj spoljnih i unutranjih dinamikih sila:

-

Faktor spoljnih dinamikih sila KA obuhvata uticaj uslova rada kao to su promenljivost obrtnog
momenta radne i pogonske maine, mogue udare pri radu, mogua preoptereenja kao i mogunost
rada maine sa nepotpunim korienjem raspoloive (instalisane) snage.

Faktor unutranjih dinamikih sila Kv obuhvata uticaj odstupanja procesa sprezanja zubaca od
teorijskog usled kojeg nastaju dodatne (unutranje) dinamike sile kao to su inercijalne i sile sudara
zubaca. Odstupanje procesa sprezanja zubaca je posledica elastinih deformacija zubaca i posledica
odstupanja geometrije ozubljenja nastalih pri izradi i habanjem tokom rad zupanika.

18

Napon na bokovima zuba

Podela pritiska po dodirnoj povrini para zubaca

Izgled oteenog boka zupca
Radni napon koji se javlja na bokovima zuba je povrinski pitisak u pravcu zajednike normale na dodir. Takav
pritisak na dodiru dvaju cilindra nije ravnomerno podeljen, najai je u sredini elastino deformisane dodirne
povrine i iznosi po Hercu:

p = HC =

0,35 Fn E
b

E = 2 E1 E2 / (E1 + E2),
= 2 1 2 / ( 1 + 2),
Fn = Ft cos

HC = Z E Z H

1 = r1 sin, 2 = r2 sin,

Ft i + 1
b d1 i

Faktor elastinosti spregnutih materijala Z E =

Faktor oblika zubaca Z H =

1
cos t

0,175 E , MPa0,5

2 cos b
tg wt

Treba uzeti u obzir i sledee:

19

- Faktor uticaja neravnomerne raspodele optereenja na parove zubaca u sprezi KH ,

- Faktor uticaja neravnomerne raspodele optereenja du zubaca u sprezi KH ;

- Faktor uticaj stepena sprezanja:

- za zupanike sa pravim zubima: Z =

4
3

- za zupanike sa helikoidnim zubima i 1: Z =

- za zupanike sa helikoidnim zubima i < 1: Z =

Za stepen sprezanja =

(4 ) (1 )
3

b tg
pt

- Faktor uticaja nagiba zubaca: Z =

cos

Konano se dobija obrazac za raunanje specifinog povrinskog pritiska na bokovima zuba:

H = Z E Z H Z Z

Ft i + 1
K A K K H K H
b d1 i

Dozvoljeni napon na bokovima zuba zavisi od dinamike izdrljivosti Hlim i korekcionih faktora Z:

[ H ] = H lim Z L Z R Z v Z W

Z X Z N Z

Stepen sigurnosti u odnosu na izdrljivost bokova (SH min 1,25):

[ ]
SH = H
H
20

Materijal za zupanike

21

Faktor uticaja viskoznosti ulja - ZL

Viskozitet ulja za zupanike v40 u mm2/s

Faktor kvaliteta obraenih povrina bokova zuba - ZR

Faktor uticaja brzine klizanja zuba - Zv

Faktor sprege materijala - ZW

Faktor uticaja veliine zupca - ZX

22

- Faktor ogranienog veka - ZN

- Faktor radne izdrljivosti - Z

- Ako je obrtni moment u celom radnom veku iste veliine, Z = 1

Napon u podnoju zuba

Dijagram napona u podnoju zupca

Radni napon u podnoju zuba izaziva sila Fn , ija komponenta Fnsin izaziva naprezanje na savijanje i
smicanje, a komponenta Fncos naprezanje na pritisak. Najvei je napon usled naprezanja na savijanje i on se
proraunava, a ostali se uzimaju preko uticajnih faktora. Ako se zub posmatra kao konzola, najvei napon
savijanja je kada sila Fn deluje na temenoj ivici zuba.

Ft
M
= YF YS
W
b mn
M = Fn sin hF

Fa =

W =

b x2
6
23

Vrednosti uglova , , dimenzija zuba b, hF, x koje mogu da se izraze u zavisnosti od modula, svezajedno
mogu da se svedu pod faktor obloka zupca YFa .

Uticaj ostalih napona u podnoju zuba mogu da se svedu pod faktor koncentracije napona u podnoju zuba YSa.

Navedene vrednosti odnose se na zupanike izraene alatom n=20 , temene visine 1,25 mn i poluprenika
prelaznog zaobljenja 0,25 mn .
zn = z , za cilindrine pravozube zupanike .
zn = z / cos3 , za cilindrine kosozube zupanike .

Treba uzeti u obzir i sledee:

- Faktor uticaja neravnomerne raspodele optereenja na parove zubaca u sprezi KF ,
- Faktor uticaja neravnomerne raspodele optereenja du zubaca u sprezi KF ;
(Tabele kod prorauna bokova)

- Faktor stepena sprezanja

Y = 0,25 + 0,75 /

- Faktor ugla nagiba helikoidnih zubaca

Y = 1

120o

pri emu se za > 1 rauna sa = 1, a za 30 rauna sa = 30.

Konano se dobija obrazac za raunanje najveeg napona u podnoju zuba:
24

 F = YF YS Y Y

Ft
K A K YF K F
b mn

Dozvoljeni napon u podnoju zuba zavisi od dinamike izdrljivosti korena zupcaFlim i korekcionih
faktora Y:

[ F ] = F lim YST YRT YR YX YN Y

Stepen sigurnosti u odnosu na izdrljivost bokova (SF min 1,5):

[ ]
SF = F
F
Faktor koeekcije napona u podnoju zuba - YST = 2

Faktor radne izdrljivosti - Y = Z

Faktor uticaja hrapavosti - YRT

Faktor osetljivosti na koncentraciju napona - YR

Faktor veliine zupca - YX

Faktor uticaja broja promene napona - YN

PRIMER
Dvostepeni reduktor, koji slui za pogon transportera sa trakom (T), prima snagu od elektromotora (M), preko
elastine spojnice (ES), prema slici. Vuna sila trake koju ona dobija od bubnja (B) treba, prema proraunu, da
iznosi FT = 6400 N, brzina trake vT 4 m/s. Treba proraunati cilindrini zupasti par reduktora tj. zupanike
3 i 4.

25

KONSTRUKCIJA CILINDRINIH ZUPANIKA

- venac, trup, glavina
- e 2 m izjedna sa vratilom
- da / do 3 ploa
- trup tanji sa otvorima da 400 mm
- da 2500 mm zasebno venac
- dvodelni
- broj paoka 0.45 d 0.5

Cilindrini zupanik izraen kovanjem , i livenjem

Crte malog zupanika u obliku ploe

Jednodelni liveni zupanik sa paocima

26

Dvodelni liveni zupanik

Zupanik sa dva reda paoka izraen livenjem

Zupanik izraen zavarivanjem

Veliki zupanik izraen zavarivanjem

27

KONINI ZUPANICI

Slue za vratila koja se seku. Vrh konusa mora biti zajedniki. Konusi se medjusobom kotrljaju bez
klizanja.
Na dodirne konuse mogu da se konstruiu dopunski konusi (umesto lopte radi uproenja), odnosno
konusi sa centrom na osi dodirnog konusa i izvodnicama upravnim na izvodnice dodirnih konusa.
Dopunskim konusom je ogranien stvarni zupanik, i na njima se projektuje profil stvarnog zupanika.
Sva kinematska pravila o zupanju zupanika sa pravim zupcima ostaju na snazi kad se primene na
profil razvijenog dopunskog konusa.

Dodirni konusi koninih zupanika

Shema koninih zupanika sa dodirnim konusima

Razvijeni omota dopunskih konusa sa osnovnim profilom i delom dodirnice

Karakteristike: sloena geometrija, sloena i skuplja izrada, manja nosivost (koriste se kao ulazni parovi u
reduktorima)

28

Prenosni odnos:
i = r2 / r1 = (R/ sin2) / (R/ sin1)
za 1+ 2 = 90 o i = 1/ tg1 = tg2

Glavne mere koninih zupanika sa pravim zubima

Konstrukcija koninih zupanika

Konstrukcioni crte koninog zupanika sa

potrebnim merama

Liveni konini zupanik

Konini zupanik izraen izjedna sa vratilom

29

PUNI PRENOSNICI

za mimoilazna vratila
ostvaruju velike prenosne odnose (10 ... 60 pa i do vie stotina), ravnomerno sprezanje, beuman rad,
mogunost samokoivosti;
mali koeficijent iskorienja, dosta se greju, skup materijal, velika aksijalna sila n a punom vratilu;

Smer obrtanja punog zupanika u zavisnosti od smera nagiba zavojnice punog zavrtnja
-

puni zavrtanj najee predajni, slian trapeznoj zavojnici,

mogunost hidrodinamikog plivanja.
prenosni odnos: i = z2 / z1, z1 broj hodova

Profil uzdunog preseka zavojaka punog zavrtnja

Presek punog prenosnika

Presek globoidnog punog prenosnika

30

Sile na punom prenosniku

Glavne mere punog zavrtnja izraenog izjedna sa vratilom

Glavne mere punog zupanika

31

PODMAZIVANJE ZUPASTIH PRENOSNIKA

Zadatak podmazivanja je smanjenje trenja i habanja, kao i odvoenje toplote. Takoe kvalitetnim
podmazivanjem titi se prenosnik od korozije, umanjuje se um, vibracije i udarana optereenja pri radu
prenosnika.
vrsta maziva su pogodna za otvorene prenosnike, i obino se koriste: molibdenov disulfid (za brzine do 0,3
m/s), masti (za brzine do 2,5 m/s)
Ulja, se koriste za zatvorene prenosnike, i koriste se dva osnovna sistema podmazivanja:
- potapanjem (za brzine do 15 m/s), kada se vei zupanik potopi u ulje do dubine 5 modula
- ubrizgavanjem, (za velike brzine), zupasta pumpa, filter, hladnjak, cevi sa cevnom armaturom, instrumenti za
merenje pritiska i temperature)

Shema cirkullacionog podmazivanja reduktora

32

KAINI PRENOSNICI:

Kai namaknut na dva glatka toka kainika, i do izvesne mere zatgnut moe da prenese odgovarajui
obrtni moment sa jednog kainika na drugi zahvaljujui otporu protiv klizanja izmeu dodirnih povrina
kainika i kaia.
Kaini prenosnici su dosta jednostavne konstrukcije i omoguuju prenos izmeu relativno udaljenih
vratila, odlikuju se tihim radom, mogunou amortizacije udara u radu te na taj nain tite delove maine od
preoptereenja ili loma.
Kaini prenos dosta optereeju leita zbog sile zatezanja u kaiu, koja se obino obezbeuje putem
odgovarajueg mehanizma.
Prenosni odnos nije taan i u nekoj meri nestalan zbog mogueg proklizavanja. U tom smislu se u
formulu za prenosni odnos uvodi koeficijent klizanja koji se kree od 0,97 0,99 i koji koriguje prenik
gonjenog kainika.
Uglavnom se koriste za prenoenje snaga do 100 kW, mada mogu i uz specijalnu konstrukciju i do preko
1 MW. Obimne brzine kojima se okreu kainici obino su i preko 30 m/s. Za manje brzine od 5 m/s ne mogu
da se koriste, a za kaieve od specijalnih materijala (tanki brzohodni) i do 90 m/s.
U zavisnosti od oblika profila kaia, mogu da budu:

Najvea sila zatezanja potrebna je kod pljosnatog kaia. Kod ovog profila normalna sila na dodiru
jednaka je radijalnoj sili koja deluje na kainik, odnosno na vratilo i leajeve. Potrebna sila zatezanja manja je
kod trapeznog (klinastog) profila kaia. Usled uklinjavanja u leb kainika, radijalna sila indukuje dve (na
povrinu leba normalne) dosta vee sile. Ove dve sile su same po sebi dovoljne za siguran rad prenosnika, te je
smanjena potreba za dodatnim zatezanjem kaia, a samim tim je i sila koja optereuju vratilo i leajeve manja
(za oko 50%).
Kod klinastih (''V'' profil) kaieva, poveana je debljina kaia, samim tim je povean napon savijanja
kaia kada kai prelazi preko kainika, kao i napon usled centrifugalne sile. Na ovaj nain je: ubrzano
zamaranje kaia, (obimna) brzina kaia ograniena na 30 m/s. Dvostruki klinasti kai se koristi kod kaieva koji
imaju dvostruko savijanje. Ovakav kai je i dva puta tei.
Meusobne prednosti klinastog i pljosnatog kaia spojene su kod tzv. poli-V profila.
U cilju poveanja sigurnosti prenoenja obrtnog momenta i zadrala elastina svojstva prenosnika,
razvijen je zupani kai. Kod njega je trenje zamenjeno zahvatom zubaca. Ovde je zatezanje potrebno u meri
koja onemoguuje preskakanje kaia preko zubaca. U eksplaotaciji ovih kaieva esto se javlja nepredvieno
pucanje, te je iznad svega preporuljiva preventivna zamena.

33

Sheme kainih prenosnika:

a- prenosnik sa otvorenim kaiem
b- sa ukrtenim kaiem

c- dvostruki prenosnik

d- prenosnik sa kainikom zatezaem

e- poluukrteni prenosnik

f- stepenasti prenosnik
g- prenosnik sa vodeim kainicima

Da bi se ostvarila neophodna sigurnost u prenoenju obrtnog momenta, potrebno je dodatno zatezanje

kaia.

Uspravni kaini prenosnik sa kainikom

zatezaem sa tegom (1 predajni kainikm 2
prijemni kainik, 3 kainik zateza, I radni
ogranak, II -slobodni ogranak)

Ureaj za podeavanje meuoosnog rastojanja

pomou zavrtnja

34

Oblici kainog spoja

Osobine materijala kaia
Materijal kaia bi trebalo da ima to vei koeficijent trenja, otpornost prema habanju i modul
elastinosti.

Osnovni materijal kaia je guma, koja je elastina i sa visokim koeficijentom trenja. Impregniranjem
tekstilom, elinim ili drugim vlaknima, poveava se nosivost trake.
Tekstilni pamuni, M = 35 ... 51 MPa, svileni i do 90 MPa, ali je skup.
elini kai (trake) debljine 0,2 do 1 mm, M = 1,3 ... 1,5 Gpa, za velike brzine i velike snage, tokovi
se oblau plutom.
Koristi se i kai od koe, za debljine 3 ... 7 mm - M = 25 ... 30 MPa, =1 kg / dm3 . Karakteristino je
da modul elastinosti nije konstantan u vremenu, kod novog kaia je manji.
Krajevi se spajaju lepljenjem ili pomou metalnih spojnica.

Razni oblici metalnih spajalica za kai

35

Geometrija kainog prenosnika

Osno rastojanje:

a = (0,7...0,9) (d1 + d 2 )

Prenosni odnos:

i=

Duina kaia:

L = 2a cos + (

Gde je: sin =

d1
1

, gde je: fk = 0,01 ... 0,03 faktor proklizavanja

d2 1 fk

d1
d
1 + 2 2 ) ,
2
2

d 2 d1
,
2a

uglovi 1 , 2 - predstavljaju obvojne uglove oko kainika dati u radijanima

Sile u kaiu, Ojlerova jednaina:

Optereenje vratila, za vreme mirovanja i u radu

36

Naponi u kaiu,

1 usled sile F1,

2 usled sile F2,
c = v 2 /2 usled centrifugalne sile,
f = E / D usled savijanja.

Podela napona u pojedinim delovima kaia za vreme rada

Konstrukcija kainika

Konstrukcija prostog jednodelnog kainika

37

Trapezni kai

Dodir kaia ostvaruje se po bonim povrinama leba u vencu kainika.

Od radijalne sile Fr koja se ostvaruje zatezanjem kaia, ostvaruju se dve relativno velike sile, normalne
na bone povrine FN :

Fr = 2 FN sin

(1)

Moe da se pie: ' F r = 2 Fn , odnosno: ' =

sin

2
Pri emu je: ' fiktivni koeficijent trenja, stvarni koeficijent trenja gume po ravnoj povrini, koji je
obino oko 0,3. U tom sluaju fiktivni koeficijent trenja bie oko 1. Ovaj fiktivni koeficijent trenja bi mogao da
se poredi sa stvarnim koeficijentom trenja za pljosnati kai.
Da se kai ne bi zaglavljivao u lebu: 2 FR cos
Moe da se pie: 2 FN cos

Fr

Fr , odnosno: 2

FN cos

(2)

2 FN sin

Ova nejednaina je zadovoljena ako je: = tg tg , odnosno: 2

2
Konkretno za = 0,3, bio bi potreban leb od minimum = 34,4o. Radi sigurnosti kai se izrauje sa
uglom 40 1o , u ispravljenom stanju, a kainik sa lebom 32 ... 38o (manje vrednosti kod kainika manjih
prenika).

Otpor izazvan optereenjem trapeznog kaia

Prednosti trapeznog u odnosu na pljosnati:
- zbog pojaanog otpora protiv klizanja, obvojni ugao moe biti manji, dakle i vei prenosni odnos (ak i
do 15)
- meuosno rastojanje i prenici mogu biti manji, kompaktnija konstrukcija
- gubici od klizanja su manji, stepen iskorienja vei
- vratila su manje optereena
38

- tii rad
Standardima su predviene dve osnovne grupe profila trapeznog kaia, iroki (normalni) i uski.
iroki su oznaeni slovima Y, Z, A, B, C, D i E, a uski su SPZ, SPA, SPB, SPC. Odnosi irine bp i debljine
hp profila je 1,6 kod irokih, 1,2 kod uskih.

Profili trapeznih kaieva, a- iroki, b uski, c obostrani trapezni, d okrugli

Profil sa poprenim lebovima, oznaeni su sa X. Karakteristini su po tome to imaju unutranju grau.

Kord je sa dva sloja od kojih je jedan popreni i obezbeuje poprenu krutost i otpornost na habanje bonih
povrina. Tako je dobijen kai vee nosivosti , dobrih frikcionih svojstava i sa malim otporom savijanju. Uz sve
dobre osobine koje nosi uzduni kord, koji je kod ovog kaia u gornjem sloju.

Unutranja gradja trapeznog kaia

39

lebovi kainika (D nominalni penik, s debljina kaia u neutralnom sloju)

Nosivost kaia
Snaga koju moe da prenese kai odreeno vreme u odgovarajuim uslovima rada:

P1 = P0 c ci cf ch cR

nominalna snaga (utvruje se ispitivanjem kaia za =180o, i = 1)

faktor obvojnog ugla
faktor uticaja prenosnog odnosa
faktor uticaja uestalosti savijanja
faktor vremena rada
faktor promenljivosti obrtnog momenta
Potreban broj kaieva: z = P / P1, koji ne bi trebalo da je vei od 4

LANANI PRENOSNICI

vei Mo i manje vo u odnosu na kaine

bez mogunosti proklizavanja i = const
40

vratilo manje optereeno, nema dodatnog zatezanja lanca kao kod kaia
snage do 1000 kW, vmax do 25 m/s, = 0,98 ... 0,99
poveano habanje, poveanje koraka ( max dozvoljeno do 3 % )
vea investiciona cena i vea cena odravanja od kaieva
oscilacije u radu
neravnomernost brzine obrtanja prijemnog lananika ( ubrzanje, inercijalne sile, unutranje
dinamike sile)
koncentracija napona na lancima

Lanani prenosnik bez, i sa priguivaem oscilacija

Promena poluprepnika
predajnog lananika za vreme
rada

v min / v max = cos /2

Lanci sa valjcima, jednoredni i dvoredni

41

42