İslam'da Bilim Ve Teknik

slamda Bilim ve
Teknik
Cilt V
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara
Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58
www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr
Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften
An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.
Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main
www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw
Renk Ayrm, Bask ve Cilt

Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
SLAMDA BLM VE
TEKNK
Cilt V
Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits

Aletler Koleksiyonu Katalou
10) Fizik
11) Mimari 12) Sava Teknii
13) Antik Objeler
Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII
ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
10. Blm: Fizik ve Teknik.............................................................................1
Teraziler ve lm Aralar ................................................................................. 3
Pompa Dzenekleri ............................................................................................. 16
Deirmenler ......................................................................................................... 30
Muhtelif Aparatlar............................................................................................... 35
Otomatlar ............................................................................................................. 49
Kilitler ................................................................................................................... 56
Perpetua mobilia .................................................................................................. 60
11. Blm: Mimari ........................................................................................63
Yksek Okullar .................................................................................................... 65

Hastaneler ............................................................................................................ 68
Camiler ................................................................................................................. 76
12. Blm: Sava Teknii .............................................................................91
Giri ..................................................................................................................... 93
Mancnklar ve Byk Ok Atarlar .................................................................... 106
Bombalar ve Roketler ....................................................................................... 120
Ateli Silahlar ..................................................................................................... 131
Sava Makineleri ................................................................................................ 136
13. Blm: Antik Objeler ...........................................................................139

Metal, Cam, Seramik, Ahap ve Ta Objeler .................................................. 141
Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii .............................................. 177
Bibliyografya ................................................................................................................... 207

Dizinler ............................................................................................................................ 214
I. ahs Adlar ..................................................................................................... 214
II. Kavramlar ve Yer Adlar .............................................................................. 219
III. Kitap Adlar ................................................................................................. 227
Blm 10
F i zi k v e T ek n ik
TERAZLER
Eski ada ve Orta ada ortaya kan terazilerin hepsi kaldral terazilerdir ve yatay bir
eksen (miver) evresinde dndrlebilen bir
terazi kolundan (amd, hem de aaba), arlk
merkezi eksenin altnda bulunan bir kaldratan
olumaktadr. Terazi kolunun birisine tartlacak
nesne (yk) ve dierine onu tartacak olan arlklar, genellikle kseler ierisinde, aslr. Bu esnada
kollar eit uzunluktadr veya deildir; bylece
eit kollu ya da eit kollu olmayan teraziye sahip
olunur.1 Terazinin teorik olarak incelenmesinde, ar ve hafif cismin tarifi, arlk merkezinin
ve dayanak noktasnn karlkl konumlaryla,
mevcut olan sabit, deiken ve bozulmaz dengenin belirlenmesi, bunun etkisinin olup olmad,
arlklarn bizzat kaldra koluna m yoksa bu
kaldra koluyla bal ve terazi koluna dikey olup
ona doru meyleden sopalara m temas edip
etmedii sorusunun incelenmesine ilk nce dikkat edilmelidir.2
Araplarn slamdan nce ve erken dnem
slamda terazinin ilevsel bir biimine sahip
olduklar kukusuzdur. Araplar, terazinin teorik
bakmdan incelemesini Yunanlardan aldklarn
da gizlememektedirler. Edebiyat ve doa filozofu el-C 3./9. yzyln ortasnda Yunanlardan
miras olarak alnan nesneler arasnda ibreli teraziyi ve Romen terazisini (arasn) zikretmektedir3.
el-arasn () arlk merkezi, dayanak noktasnn altnda bulunan eit uzunlukta
olmayan iki kollu bir kaldratr. Tartlacak olan
nesne, yk G1, daha ksa kolda dn noktasndan 1 uzaklndadr; tartmaya yarayan arlk
G2, kantar srgs (rummne), daha uzun kolda
ileri geri hareket ettirilebilirdir. Bir 2 mesafesin-
1 Wiedemann,
Eilhard: Madde arasn, in: Enzyklopdie des Islm, cilt 2, Leiden ve Leipzig 1927, Sp. 810b.
2 a.e., Sp. 811a.
3 Kitb el-ayavn, ed. Abdusselm Hrn, cilt 1, Kahire 1938, s. 81; Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811b.
4 Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811a.
de denge mevcut ise, G11 = G2 2 veya G1: G2 =

2: 1 dir, yani G1 ve G2 arlklar denge esnasnda
2: 1 mesafeleriyle ters orantl olarak hareket
eder.4
Grne gre, ilkin Arimed tarafndan formule edilmi olan orant teoreminin, Arap-slam
kltr evresinde 3./9. yzyldan, belki de daha
2./8. yzyldan itibaren tad deerin nemi
eksiksiz bir biimde kavranm grnmektedir.
Her ne kadar 3./9. yzylda bu konuya ilikin
yazlm Arapa eserlerin byk ksm kaybolmusa da, bu yazn trnn bilimsel aratrmalarn imdiye kadar malumu olan en nemli
temsilcilerinden biri gnmze kadar ulamtr.
Sz konusu eser, Arap-slam kltr evresinin
en byk bilginlerinden birisi olan Sbit b. urra
(. 288/901)nn Kitb el-arasn5 isimli kitabdr6. Eserlerinin ou gibi Sbit b. urrann
bu kitab da Avrupada Latince evirisiyle dikkate deer bir etkide bulunmutur, her ne kadar
yazarn kitaptaki en nemli baars, evirinin
hatal olmas yznden okuyucunun gznden
kayorsa da. Bu baar, onun, eskilerin malumu
olmayan bir kantlama yntemi, karsamasnda
sonsuz kk kavramna gtren bir infinitesimal
dn tarzdr7.
Arap-slam evresinde 6./12. yzyln bana
kadar devam eden terazi ile ilgili teorik incelemelerin ve pratik baarlarn daha sonraki
geliimi, Abdurramn el-zin (515/1121de
yazmtr)nin bize ulaan Mzn el-ikme,
Hikmet Terazisi, isimli mkemmel kitab saye5 Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-21/141188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi, cilt 21, Frankfurt 1997, s. 111-158); Jaouiche, Khalil: Li levre du qarasn de Tbit ibn Qurra. tude sur
lorigine de la notion de travail et du calcul du moment
statique dune barre homogne, Leiden 1976.
6 Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, cilt
3, s. 260-263; Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170.
7 Buchner, Ferdinand: a.e., s. 162-163 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 132-133).
mzn Arimdis el-zinye gre

(Th. Ibelden, Die Waage s. 52)
sinde takip edilebilir. Bu kitap, konuya ilikin

daha nce kaleme alnm literatr hakknda
olduka iyi bir panaroma da aktarmaktadr8. elzin, ilkin Arimed tarz olarak nitelendirilen
bir teraziyi (mzn Arimdis) tarif etmektedir9.
Bu, allageldik eit kollu, sadaki altn iin,
soldaki gm iin olan iki eit kefeli bir terazidir. Sa kolda, dengeyi salamak iin bir arlk
kaydrlr.10
Hem teknik hem de yaznsal alanda sreen bir
geliim iin yn gsteren temel itki, altn, gm
ve dier metallerin ve de bunlarn alamlarnn
incelenmesidir. Hi kukusuz Arimed geleneini temsil eden bu inceleme, amaca hizmet eden
hareket ettirilebilir kefeli ve kantar srgl teraziler fiziksel terazi (mzn ab) kavramna
gtrmtr. Tabip ve doa filozofu Eb Bekr
Muammed b. Zekeriyy er-Rz (. 313/925)11
slam dnyasnda bu teraziyle alm olan muhtemelen ilk kii idi.
8
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb

Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-balance, written by el-Khzin, in the twelfth century, in:
Journal of the American Oriental Society (New Haven)
6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128); Ibel, Thomas:
Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908,
s. 73-162 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 45, Frankfurt 2001, s. 77-166); Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
Metin Bombayda bulunan bir caminin bir yazmasna
dayanlarak 1940 ylnda Haydarabadda neredilmitir
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47,
Frankfurt 2001, s. 219-510).
9 Mzn el-ikme, ed. Haydarabad, s. 78-79 (Tekrarbasm:
a.y., s. 392-395).
10 Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 51 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 55).
T E K N K
er-Rz tarafndan tarif edilen fiziksel terazi12.

(Th. Ibelden, Die Waage s. 154).
11 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275-282; Cilt 5, s. 282 Cilt 6,

s. 187-188; Cilt 7, s. 160, 271-272.
12 el-zin (Arapa metin, Haydarabad s. 83, Tekrarbasm s. 386) er-Rznin tarifini u ekilde alntlamakta:
Her bir cismin ve bir dier cismin zerindeki onun [arlk] fazlalnn belirlenmesinde ve bu nitelii fiziksel bir
terazi yoluyla tespit etmek konusunda mmkn olabildiince itina ile kontrol edilmi bir terazi alnr; terazinin itina ile kontrol ifadesinden u anlalmaktadr:
Eit hacimde su alan ve arla gre eitleyen iki terazi
kefesi alnr, daha dorusu kefeden bir eyin kesilip atlmas yoluyla deil, kefelerin d yznn bir trp ile
eelenmesi yoluyla, nk aksi taktirde hacim kapasitesi
kltlm olur. Eer iki kefe de eit ise, ayn ekilde
itina ile kontrol edilmi bir terazi kolu alnr; terazi kolunun tamam d bkey olarak yaplm abbn (ibreli
terazi) ekline sahiptir. Daha sonra ona bir kefe aslr.
kinci kefeye yerini, terazi kolunun ucunda gsteririz, bu
terazi kolu halka araclyla ipin ucuyla bu kefede aa doru ekilir. Halka sivri bir uca sahiptir. (Tercme
Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 153; Tekrarbasm: a.y. s. 157).
Sol terazi kefesinin iinde <gm kasesi, bu kase sabittir> , sadakinin ierisinde <altn kasesi, bu kase hareketlidir> durur ... Sabit olann iine, belirlenecek olan
cevher, hareketli olann iine ise ona eit olan bir arlk
gelir. Sabit kefe imdi suya daldrlr ve hareketli olan, terazi tekrar hareketsiz kalana kadar, h ye kadar oynatlr.
Bundan sonra eer bir kez daha kefenin saf gm ya da
saf altn kullanmnda, bulunduu a ve b noktas saptanrsa, alamn gerek deeri kolaylkla belirlenebilir.
Yani deneme srasnda alamla birlikte kefe h deyse, altnn miktarnn gmnkine olan oran ah:hb gibidir.
(Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
el-zin (Arapa metin Haydarabad s. 86 ve 87, Tekrarbasm s. 380), er-Rznin terazisinin ikinci bir resmini
vermektedir. Bu resim, aka demir arlklarn alternatif kullanmn gstermektedir (kr. Th. Ibel, Die Waage,
a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
T E R A Z L E R
Hikmet Terazisi
(mzn el-ikme)
el-zinnin hikmet terazisi

(mzn el-ikme), Enzyklopdie
des Islama gre, Cilt 3, sp. 611
(Mad. mzn)
Modelimiz:
Toplam ykseklik: 135 cm.
Pirin, ksmen altn yaldzl, tezyinatl.
Moment kolu hkkedilmi milimetre-skalas ve rakamlarla birlikte, uzunluk: 98 cm.
Be altn yaldzl terazi kefesi arlkla birlikte.
(Envanter No: E 1.01)
Terazi geliiminin en yksek basama olarak,

500/1115 ylna doru Eb tim el-Muaffer
b. sml el-sfizr13 tarafndan gelitirilmi ve
ada Abdurramn el-zin14 tarafndan
mkemmeletirilmi olan tam hikmet terazisi
(mzn el-ikme) grnmektedir.
13
Bkz. el-Beyha: Tar ukem el-slm, Dmek

1946, s. 125-126; Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 856. rd zevi l-rfn
il nat el-abbn isimli teraziler hakkndaki kitab
eksik bir yazma halinde gnmze ulamtr, Kahire,
Dr el-Ktb el-Mriyye, Riyiyt 1021 (9 ff).
A terazi koluna (bkz. yukardaki izim) elzin, 6 cmlik bir kalnlk ve 2 mlik bir uzunluk
vermektedir. O, ortada bir C parasyla glendirilmitir, aka grld zere bu yerde bkklkten kanlmaldr. Orada bir B apraz paras
(ara) ieriden geirilmitir. Onun karsnda
ayn ekilde bir F apraz paras, makasn alt ksmnda bulunmaktadr. Bu makasta yaklak m
uzunlukta olan D dili oynamaktadr.
14 Brockelmann,
C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
Yukardaki E apraz paras, bir ubua herhangi bir ekilde balantya getirilmi olan halkalara asldr. B ve F apraz paralarn tam
olarak karlarndaki yerlere ya engeller veya
delikler yerletirilmitir. Bunlara ipler balanr
veya deliklerinden ipler geirilir. Bylelikle terazi
kolunun byk arlnda olduka nemli olan
eksendeki srtnmeden kanlr. Terazi kolunun alt ortasnn altnda grlen dme, terazi
kollarnn zerindeki dili sabitlemeye veya doru
tutmaya yaramaktadr. Dil buna ynelik olarak,
alt ucunda, terazi kolunda bulunan bir delik
iinden geen bir basz iviye sahiptir. el-zin,
ayrca daha ksa terazi kollarnn da alnabileceini, fakat bu takdirde dier btn lmlerin
buna uygun olarak daha kk olmas gerektiini
sylemektedir. Terazi kolu, ekilde sunulduu
gibi, sadece bir yzde deil, aksine her iki yzde
blmlenmitir. Kefeler, sivri ular terazi kolunun yzeyindeki kk kertiklere yerletirilen
ok ince elik halkalara (urb, kargalar) asldr. zellikle zgl arlk belirlemelerinde, yani
alamlarn ve deerli talarn incelenmesinde
be kefe kullanlr. Bunlardan H kefesi (aadaki
resim fig. 5a) konik kefe, ya da el-kim, hakim
adn tamaktadr, nk gerek ve sahte maddeleri vs. birbirinden ayrt etmeye yaramaktadr.
Suya dalarken, batma esnasnda daha az direnle
karlamak iin, alt taraftan konik ve sivri biim
verilmitir. J kefesi, kanatl (mcenna) adn
tamaktadr (Fig. 5b ve 5c, yandan ve stten
grn).
O, kendisine komu olan kefelere ok yaklatrabilmesi iin, her iki yanda girinti tekil
eden eperlere sahiptir. Hareket ettirilebilir,
munaal olarak da isimlendirilmektedir. Ayrca,
bir tane daha hareket ettirilebilir K kantar srgs (rummne seyyre) de mevcuttur. Bu srg,
daha hafif olan terazi kolu arlnn, mesela
gerekli dengelenmesine hizmet eder; bu nedenle
dengeleme (tadl) Rummnesi olarak da adlandrlr. Dier kefeler arlklar koymaya yarar.
Terazisiyle el-zin, olduka byk bir kesinlie
ulamtr; bu durum, terazi kolunun uzunluuna,
kendine zg asla, arlk merkezinin ve dn
ekseninin birbirlerine olduka yakn duruuna
T E K N K
el-zinye gre terazi kefeleri, Enzyklopdie des

Islamdan, Cilt 3, sp. 611 (Mad. mzn).
ve aka grld zere tamamnn ok itinal

teknik yrtmne baldr. el-zinnin kendi
aklamasna gre, aletin tamam 1000 misl
arln tartsa dahi, 1 abbe = 1/68 misl bile
gsterilebilir, yani yaklak 4,5 kilogramda 75
santigram; 1/60000 lik bir kesinlie sahip oluyoruz.
el-zin, terazisini deiik amalar iin kullanmtr. lk olarak allageldik tartm ilemi iin,
zgl arln belirlenmesiyle ilgili olan btn
ller iin, gerek (amm) ve kark metalleri
incelemek iin, alamlarn bileimleri iin, dirhemi dinara evirmek iin ve dier birok ticari
hesaplamalar iin. Btn bu ilemlerde kefeler,
denge mevcut olana kadar ve birok durumda
llmesi istenen arlklar taksimatta okunana
kadar kaydrlabilir.15
15 Wiedemann, Eilhard: Madde Mzn, in: Enzyklopdie
des Islm, cilt 3, Leiden ve Leipzig 1936, Sp. 610b-612a;

el-zin: Mzn el-ikme, ed. Haydarabad 1359/1940, s.
92 ff., (Tekrarbasm: a.y., s. 367den itibaren; ksaltlm
ngilizce eviri: Ch. N. Khanikoff: Analysis and extracts
of Book of the Balance of Wisdom in: Journal of the
American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128;
Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 112 ff. (Tekrarbasm:
a.y., s. 116 ff.).
T E R A Z L E R
V E
L M
A R A L A R I
Demir, kalaylama izleri,

rakamlar pirince kaklm.
Genilik: 135 cm.
(Envanter Nr. E 1.19)
Terazi
Arap-slam kltrnn ilk yzyllarndaki terazinin geliim evrelerinden bir numune bize ulamtr. Londradaki Science Museumda bulunan
para 4./10. yzyl olarak tarihlendirilmektedir
(bkz. alttaki resim). Terazi kolunun uzunluu
yaklak 2,5 metredir16.
Msrda satn alnan terazimiz, Londra numunesiyle artc bir benzerlik gstermektedir. Ya
Resim W.R. Knorrdan,

a.y., pl. 11.
16
Bkz. Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the

medieval tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin studies of the balance, Florenz 1982, Pl. 11, s. 117.
bilinmemekte, ama kkeni, yapl tarz ve gnmze ulam hali 150 yldan daha fazlasna izin
vermemektedir. Kol, 34 birim halinde, yaklak
2,9 cmye blmlenmitir (kitabeye gre: 60-230),
bunlar her biri de 5 alt noktaya blmlenmitir.
T E K N K
Genilik: 74,5 cm.

Demir, pirin.
Osmanl
Terazi
Dumbarton Oak Koleksiyonunda bulunan terazi (acc. no. 40.11), iddia edildiine gre
Bizans, 5.-6. yzyl. W.R. Knorra dayanarak, Ancient Sources ..., a.y. pl. 4.
T E R A Z L E R
V E
L M
zgl Arln
Saysal Olarak Belirlenmeleri

Eski an bilginleri ... ok sayda ve tam
lmler yapmlardr, nk aksi takdirde mesela, Arimed kendisine sorulan, Hieronun elenginin [Sicilya Kral Hieronun tacnn] bileimini
belirleme problemini zemezdi; ayn ekilde
Menelaus da. Ama bu hususta bize hibir rakam
aktarlmamtr...
el-Brnnin and Mslman bilginlerin elde
ettikleri saysal deerler gnmze ulamamtr.
Eb el-Fal [Cafer b. Al ed-Dme]dan en
azndan kullanlan yntemleri renmekteyiz.
Bildiimiz ilk haberler el-Brndendir ...
el-Brn byk bir itina ile deney yapmtr.
Btn tartmlar ve lmleri, ayn yerde ve ayn
mevsimde gerekletirmitir; bylece baz hatalardan kurtulmutur. Karlatrlacak metalleri
A R A L A R I
Modelimiz: Cam kap, y

kseklik: 34 cm,
dereceli bardak ile birlikte.
Pirin ibreli terazi sert aa zerinde,
ykseklik: 48 cm.
(Envanter No: D 1.23)
mmkn olabildiince ar bir ekilde sunmay

denemitir. Bylelikle el-Brn, altn glkle
eriyene ve kolayca katlaana kadar atete be
kez arndrmtr. Cvay, kendisine tam saf halde
grnene kadar bezlerle skmtr. Arndrlm
kurunu kullanmadan nce, oluan oksit tabakasn bile gidermitir. O, ok byk bir ihtimalle, biraz daha gmn kartrlm olduunu
bilmi, fakat son izlerini giderememitir. Ayn
itinayla gm, bakr, demiri ve kalay ilemitir. nemleri nedeniyle iki alam da, bakr
ve kalay bileimi bronzu(ufr) ve pirinci (ebeh)
incelemitir.
10
Bu n almalardan sonra el-Brn, eit hacimlerin arlklarn belirleme problemine ynelmitir. Burada ilk olarak, nclerinin yntemlerinden yararlanmtr, o sadece Amed ibn el-Fal
[el-Bur]nkiler hakknda daha ayrntl bilgiler
vermektedir1. Amed ibn el-Fal, metal dkmnde allageldik dkm kalbn kullanmtr.
el-Brnnin dkm kalb 40 misl2 demiri iine
alyordu. Bu hacmin seimi muhtemelen tesadfi
idi. el-Brn, dkm kalbna mercimek ekli
verdi. Modelin boluunu deiik metallerle doldurdu ve daha sonra bu metalleri tartt. Sonucun
doruluundan emin olmak iin, bunu defalarca
tekrarlad. Her defasnda farkl deerler elde etti,
nk kalbn hacmi sabit kalmyordu. Bu nedenle, bu yntemden vazgeti, <nk bu, kesinlik
deil sadece tahmin vermekteydi>. Dayankl
bir kalp edinmek iin, elikten bir rste yarm
kre biiminde bir oyuu torna etti ve buray
eritilebilir maddelerle dkmleyerek doldurdu,
ktleyi ekiledi ve fazlal trpledi. Metalin
yzeyi rsn dzeyi ile rtene kadar bir cetvel
ile kontrol etti. Fakat bundan sonra da, tekrarlad denemelerinde birbirleriyle tam rtmeyen
sonular elde etti. mdi, el-Brn bambaka bir
ynteme dayanarak sonular elde etmeye giriti.
ki A ve B elik plakasnda, parmak kalnlnda
yuvarlak delikler ald. A ve B, daha sonra iki
demir silindire, delikler birbirleriyle tamamen
kar karya duracak ekilde saland. Delikler,
ilerinden tam olarak belirlenmi kalnlkta teller ekmeye yaryordu, bu tellere daha sonra
daima ayn uzunluk verildi. Bylelikle el-Brn,
daima eit byklkte olan hacimler elde etmeyi
umdu. Buna ramen tekrarlanan denemeler, ayn
metalden olan tellerin arlklarnn birbirlerini
tam olarak tutmadklarn gsterdi; bu nedenle
bu yntemi de terk etti.3
1 Muhtemelen
4./10. yzylda yaamtr, el-zin tarafndan zikredilmekte, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad
s. 56; Tekrarbasm a.y. s. 437).
2 1 misl 4,5 g.
3 Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s.
28-29 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
45, Frankfurt 2001, s. 224-225).
T E K N K
Bu yzden el-Brn, llecek metalin dereceli

bir bardaa daldrlarak suyun tarlmas yoluyla
zgl arln tespit etme ihtimaline yneldi:
Mucidin bizzat bildirdii zere, bir ok dene-
el-Brnnin piknometresi, yazma Beyrut 223.
meden sonra kaba nihai eklini verebildi (bkz.

resim). Ona konik bir ekil verdi; byk taban
yzeyi sayesinde kap uygun bir stabilite kazand
ve iine ok materyal alabildi. st tarafna sabit
genilikte dar bir boyun yapld. [...] En kk
nesneler bir dar byklndeydi. Boynun ortasna eyrek daire biimine sahip bir boru lehimlenmitir; ucu, dar akan suyu tutan bir ksenin
zerinde bulunmaktadr. Borunun st tarafna
alan delikler, suyun boruda tutulmasn engelleyecektir. el-Brn bununla birlikte, bu amaca
tam olarak ulalamadn sylemektedir.4 Bu
srada el-Brn, lm ynteminde suyun niteliini ve derecesini gz nnde bulundurmaya ve
4 Bauerrei, H.: a.e., s. 41 (Tekrarbasm: a.y., s. 237).
T E R A Z L E R
V E
L M
btn denemelerini ayn su ile ve ayn mevsimde yapmaya zen gstermitir5.

el-Brn tarafndan ve nemsiz baz tashihlerle dier bilginler tarafndan slam dnyasnda
zamanla pek ok metalin ve deerli tan belirlenen zgl arlklar, modern deerlerle tamamen
veya ok yakn rtmektedir6. Arap-slam kltr
evresinin bu konuyla ilgili aratrma yntemleri,
E. Wiedemannn kanaatine gre, Venedike de
ulamtr ve oradan talyan bilginlere, onlar
arasnda Galileo Galileiye7. Onun dncesine
gre8 Galilei, Bilancettasnda hemen hemen
ayn yntemleri kullanmtr, yani slam dnyasnda yaygn olan yntemleri.
el-Brn tarafndan bulunan, su hacminin
deimesi ilkesine gre ileyen cihaz, aslnda
gnmzde yaygn olan, Avrupadaki bilinen ilk
resimsel tasviri Wilhelm Homberg (1699)e dayanan (bkz. 1. resim) piknometreden9 baka bir ey
deildir. Burada, tpk el-Brnde olduu gibi,
sv, klcal borunun sivri ucuna ulancaya kadar
doldurulmaktadr.10
11
A R A L A R I
Wilhelm Humberg (1699)in

erken dnem Avrupal
piknometresi, Gerland ve
Traumllere dayanarak.
Piknometre daha sonraki hassasiyetine Johann

Heinrich Geiler (1815-1879) ile ulamtr11.
Modelimize benzer bir terazi, Eb el-Fal Allm
(1010/1600 civar)nin n-i Ekber isimli eserinin
1893 tarihli Lucknow basksna dayanarak Th.
Ibel12 tarafndan gsterilmektedir (bkz. resim).
5 Bauerrei, H.: a.e., s. 55 (Tekrarbasm: a.y., s. 251).
Bkz. Wiedemann, E.: Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 30-32); ayn yazar: ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr Mathematik (Frankfurt) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129, zellikle s. 125 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s.
147-168, zellikle s. 164).
7 Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, a.y., s.
541 (Tekrarbasm: a.y., s. 32); ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, a.y., s. 125 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 164). Konunun Galilei tarafndan La Bilancettada ele
aln iin bkz. Bauerrei, H.: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes, a.y., s. 62-64 (Tekrarbasm: a.y., s.
258-260); Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente,
ed. Anna Mudry, cilt 1, Mnih 1987, s. 45-49.
8 ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, a.y.,
125 (Tekrarbasm: a.y., s. 164).
9 Bkz. Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit, 1917, s. 49-58, zellikle s. 54 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 858).
10 Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1965), s. 255.
Th. Ibele gre Eb el-Fal Allmde terazi.
11 a.e. ve a.y.
12 Die Wage, a.y., 111 (Tekrarbasm: a.y., s. 115).
12
T E K N K
Areometre
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Ykseklik: 304 mm.
ap: 44 mm.
Baz svlarn zgl arlklar Arapa
yazda. Kapakla birlikte cam silindir
altn yaldzl pirinten. Yannda, sa
tarafta cam kap ierisinde modern bir
areometre. Sert aa plaka, kaplar iin
olan oyuklarla birlikte.
(Envanter No: D 1.24)
Yukarda birok kez anlan el-zin, Mzn elikmesinin1 birinci risalesinin yedinci blmnde gnmzde areometre olarak isimlendirilen,
svlarn zgl arlklarn belirlemeye yarayan
aleti (miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe) ele
almaktadr. Aletin mucidi olarak us er-Rm
isimli birisini anmaktadr, bu ahs m.s. 3. yzyldan 4. yzyla gei aralnda skenderiyede
faaliyet gsteren Pappus ile zdeletirilebilir.
Bu tr bir alet, ge antikitede, daha 415 ylndan
nce biliniyor grnmekte2, fakat mucidin ismini
ancak el-zin sayesinde renmekteyiz.
1
Ed. Haydarabad s. 28-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 472481).

2 Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physikalischen Experimentierkunst, a.y., s. 58; Bauerrei, H.:
Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes, a.y., s. 96
(Tekrarbasm: a.y., s. 292).
el-zin, aletin tarifine, dayand fizik ilkesiyle

balamaktadr: Suya daldrlm olan eit arlkta (ve ayn cevherden) cisimlerin hacimlerinin
oran, zgl arlklarn orannn tersidir.3
3 Bu
ifade, onu gnmze ulaan metinde rivayet edilen

versiyonun tashihi olarak neren H. Bauerreiden gelmektedir (a.y., s. 98; Tekrarbasm s. 294). Esas versiyon
yledir: Her bir ar cismin hacminin dier bir ar cismin hacmine oran, eer her ikisi de havada eit arlkta
iseler, suda arln arla olan ters orann ayndr.
(el-zin, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad s. 28; Tekrarbasm a.y. s. 481).
T E R A Z L E R
V E
L M
Bu prensip kabul edilecek olursa, eer cisimler

ayn hacme sahip iseler, btn svlarn arlklarnn orann bize ok az zahmetle gsteren
bir alet yaplabilir. Bu alet, insan bedeni sal
iin faydal olan sorularda byk yarar da salar;
btn bunlar, arlklar ve bir terazi kullanmaya
gerek kalmakszn gerekleir.4
Bu alet yaklak el arn (yaklak 28 cm)
uzunluunda ve iki parmak (yaklak 4 cm) eninde veya daha az ende bir ap olan bo bir silindirden olumaktadr. Materyal bakrdr (nus,
bu kelime ara sra bakr alamlar iin de kullanlmtr5). Silindir, torna tezgahnda torna edilmitir ve mmkn olabildiince hafiftir. Ular, hafif
ereve kasnaklarna (duff ) benzeyen ve torna
tezgahnda mmkn olabildiince itina ile uydurulmu olan iki baz ile kapatlmtr. Alt yzeyin
zerine ieri doru kurundan (raa) bir koni
oturtulmutur ... Eer alet, bir kapta bulunan bir
sv zerine oturtulursa, svnn yzeyinde tam
dikey olarak durur ve herhangi bir yne doru
eilmez.6
el-zin, alet zerinde izgiler ekme ynteminin ak tarifini7 bir resimle gstermektedir.
Bizim resmimiz, Arapa metnin edisyonundan
ve Bauerrein versiyonundan alnmtr (bkz.
sadaki resim).
Aletin yzeyine ilk nce silindirin uzunluunca
bir s a b izgisi ekilir. Silindirin yaklak 1/6 veya
daha az su yzeyinin st tarafnda bulunur (a
yaknnda). a b ye, yukardan aa inen g j, e r,
n m, paralel izgileri ekilir. a b paras, k;
n r, d m ve l ye blnr, bunlar a k ya eittir.
Silindirin yzeyine paralel bir kavis eklindeki bir
cetvelle k, m1, n, l ile bir daire izilir; ayn ekilde
a g e den geen bir daire izilir. Bu izgi, denge
4 el-zin:
a.e., s. 28 (Tekrarbasm: a.y., s. 481); Bauerrei, H.: a.e., s. 98 (Tekrarbasm: a.y., s. 294). Tercme
ileride ok az revize edilmitir.
5 Bkz. Allan, J.W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979, s. 52.
6 el-zin: a.e., s. 29 (Tekrarbasm: a.y., s. 480); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s. 296).
7 el-zin: a.e., s. 30 ve 31 aras (Tekrarbasm: a.y., s.
477); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s.
296).
A R A L A R I
13
el-zinye gre areometrenin yazt (skalalar) (Arapa

edisyondan ve Bauerrein Almanca tercmesinden).
ekvatoru adn tamaktadr. Ekvatorun yukarsnda bulunan ksm, suyunkinden daha kk

zgl arlklara tekabl eder, alt tarafta bulunan
ksm ise suyunkinden daha byk zgl arlklara tekabl eder.
Bundan sonra, a b izgisi saysal deerlerine
gre harflerle iaretlenen 10 ksma blmlenir
ve bu ksm noktalar arasndan g j ve a b de son
bulan yay biiminde izgiler ekilir. g j zerindeki iki taksimat izgisi arasnda bulunan herbir
yer, tekrar 10 ksma blmlenir, bylelikle g j
100 ksma blmlenmi olur. imdi, g j nin 100
ksm arasndan tabandaki dairelere paralel olan
birbirinden eit uzaklkta kk izgiler ekilir. a
b ve g j izgileri arasndaki yzeye b de balayan
14
T E K N K
ve a ya doru ilerleyen harfler halinde rakamlar

yazlr; bunlar, dzenli olarak ilerleyen rakamlar
izgisi (lei) olarak isimlendirilirler (sar eladed el-mstev).
Verilen bu bilgilerden, daha sonra aletin zerine
kaydedilecek (zgl) arlklarla orantl rakamlar iin bir norm bulmak amacyla, aadaki gibi
ilem yaplr: 100 misl v.s alan bir kap, mesela
bir devra (su testisi) [modelimizde bir cam silindir] var olduu dnlr. Kabn yksekliini
iinde bulunan suya tekabl edecek ekilde 100
kabul ederiz. imdi, yukarda bahsedilen orantl
rakamlar elde etmek iin, 100 ile 100 arplr ve
bylece 10000 elde edilir ve bu 10000 daha nce
areometreye kaydedilmi rakamlarla blnr,
bunlara kadar svya dalana dek. Blme ileminin
8 el-zin:
a.e., s. 29-30 (Tekrarbasm: a.y., s. 479-480)

H. Bauerrei tarafndan tercme edilmitir, a.e., s. 101102 (Tekrarbasm: a.y., s. 297-298).
9 Bauerrei, H.: a.e., s. 102-103 (Tekrarbasm: a.y., s. 298299).
sonular tabelada bir araya getirilir, daha dorusu hesaplandklar byklklerle birlikte, bundan
sonra bizzat areometreye de n m ve e r arasna
kaydedilirler. Taksimat izgileri eik bir cetvelle
sralanr. Rakamlar a dan b ye doru giden ynde
ilerler. Denge izgisinin yukarsnda bulunanlar,
suya oranla daha ar svlarn altnda yer alan
daha hafiflerine tekabl ederler. Hesaplamann
temeli daha sonra ispat edilmektedir. Eb erReyn [el-Brn] risalesinde ona iaret etmitir.8
110 ila 50 hacimlerine tekabl eden zgl arlklar gsteren tabela olduka itinal bir biimde
u formle gre hesaplanmtr: s = 10000 : a, s
zgl arlk, a okunan hacim anlamna gelmektedir.9
T E R A Z L E R
V E
L M
A R A L A R I
Ahap, demir;
: 5-30 cm
(Envanter No. J 2.27-32)
Oylum lekleri
Msr, 13./19.-erken 14./20. yzyl ?
Farkl byklkte kile benzeri kaplar, olduka

ince eperli flar veya badyalar gibi ince ahap
f kerestesinden imal edilmiler, fakat dardan
tamamen demirle sarlmlardr. Bundan, svlar
lmek iin olduklar sonucu kabilir. Yalar
kesin olarak tahmin edilemez; Msr Nizam
Dairesinin daha yeni bir dalama mhr (sadaki resim), bunlarn herhalkarda daha 14./20.
yzylda kullanmda olduklarn gstermektedir.
Yapm daha eski bir gelenei temsil edebilir.
15
16
T E K N K
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Byklk: 101 x 62 cm masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Elektromotor gsterim iin.
Helezonlu Pompa
Vida, nehir akntsyla ileyen bir su arkyla
hareket ettirilmektedir. G aktarm, vidann
yaklak 30 derecelik bir eimine izin veren iki
dili ark vastasyla gereklemektedir. Vida,
ahap bir silindir iine dnebilir olarak yerletirilmitir. Vidann dn esnasnda, su nehirden
daha yksek bir dzeye itilir ve su bu dzeyden
tarlalara sevk edilebilir.
Su ark ve dili ark olmakszn basit bir helezonlu pompa, evvelce Romal bilgin Vitruv (Marcus
Vitruvius Pollio, . yaklak m.. 25)1 tarafndan De architectura2 isimli eserinde tarif edilmektedir. Yeni ada (1886) Hugo Blmmer3
bu alete iaret etmitir: Fakat bundan baka,
maden oca sularn boaltmak iin Msrl diye
adlandrlan bir vida (, cochlea) kullanl1 Bkz. Sarton, G.: Introduction
to the History of Science,

Cilt 1, s. 223-225.
2 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih
1987), cilt 2, s. 265-268.
3 Technologie und Terminologie der Gewerbe und Knste
bei Griechen und Rmern, cilt 4, Leipzig 1887, s. 122-123
Strabon ve Diodora atflarla birlikte.
mtr. Bu, szde Arimedin bir Msr seyahatinde yapm olduu bulutur, fakat ok byk bir
ihtimalle Msrda ok uzun zamandan beri bilinen bir mekanizma idi, Arimedin yapt bunu
Avrupaya tamaktan ibarettir.
1914 ylnda F.M. Feldhaus4 u kukuyu dile
getirmitir: Helezon pompa, Arimed helozonu
veya Msr vidas olarak da adlandrlmaktadr.
Arimed m.. 250 yl civarnda yapm olduu
bir Msr seyahati srasnda helezonlu pompay tanmtr (Strabon, Kitap 17, 807; Diodor.
Sicul., Kitap I, 34 ve 5, 37; Vitruvius, Kitap 10,
11). Buna gre makinann Msr kkenli olmas
gerekiyor. Ama bu alet, Msrdan kalan hibir
resimle bize ulam deildir; Msr, viday da bilmemektedir. Burada dile getirilen iki kukudan
birincisine ilikin, bu kukunun argumentum ex
silentio (susmak bir delildir)nun ktye kullanmndan baka bir ey olmad sylenmelidir.
kincisine, yani Msrllarn viday tanmam
olmalar gerektiine gelince, bu, kesin deildir.
4 Die
835.
Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, ..., a.y., Sp. 834-
P O M P A
D Z E N E K L E R
Dier yandan 1919 ylnda Albert Neuburger5

piramid yapmnda eik dzlemin kullanlmas
balamnda unu sylyor: Arimed tarafndan
bir Msr seyahatinde icat edilmi olmas gereken
vida formunda kullanmyla, eik dzlem zel bir
neme ulamtr. Bununla birlikte, vidann orada
uzun zamandan beri ve hatta maden ocaklarnda
su karmada kullanlm olduu varsaylabilir.
1956 ylnda E.J. Dijksterhuis6 de Arimed hakkndaki almasnda makinann muhtemelen
ok daha erken teekkl ettii ve Arimedin onu
Msrda sadece tanm olduu grn savunmutur.
Ayn yl A.G. Drachmann7, aksi ynde radikal bir
karma ulamt: Aksini gsterecek en kk
bir delilin bulunmamasyla ok inandrc dorudan ve dolayl delillerin varlna dayanarak
ben, Arimedin gerekten helezonlu pompann
mucidi olduunu ve bunun hakl olarak Arimed
Vidas diye adlandrld sonucuna vardm
ileri sryorum.8
Bu soruna ilikin tartmaya kukusuz yabanc
olmayan teknoloji tarihisi R.J. Forbes (1963)9
buna karn u not ile yetinmektedir: Arimedin
Msr m.. 220 ylndaki ziyareti srasnda bu
helezonu tarlalarn sulanmas iinde su pompaladn, bu tip pompann Nil Vadisi boyunca bunu
sulama maksadyla kullanld syleniyor.
Ben, Arimedin helezonlu pompay Msra yapt seyahatte icat etmi olmas gerektiini imkansz sayyorum. Bu aletin icad, Msrllarn uzun
yllar sren piramit inalarnda eik dzlemi kullanmalar ve maden ocaklarndan su karma10
tecrbelerinin sonucu olarak grlebilecei kansndaym. Arimede muhtemelen, bu kazanmn
nemini fark etmek ve Avrupada yaylmasna
sebep olmak hizmeti borluyuz. Strabon11 daha
5 Die Technik des Altertums, Leipzig 1919, s. 211.
6 Archimedes, Kopenhagen 1956, s. 21-22.
7 The Screw of Archimedes, in: Actes du VIIIe Congrs
international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9

septembre 1956, cilt 3, Florenz 1958, s. 940-943.
8 a.e., s. 943.
9 Studies in Ancient Technology, cilt 7, Leiden 1963, s.
213.
10 Bkz. Neuburger, A.: Die Technik des Altertums, s. 211.
11 Strabon, Kitap 3, 147; The Geography of Strabo (Loeb),
cilt 2, s. 45; Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 835.
17
evvelce helezonlu pompann ber Yarmadas

maden ocaklarnda kullanm hakknda bilgi vermektedir.
Vitruv tarafndan tarif edilen vida, bir pedal
arkyla hareket ettirilmekteydi12. 1929 ylnda
Pompeide kefedilen bir duvar resminde13 bir
helezonlu pompa ayn ekilde bir pedal ark
tarafndan hareket ettiriliyor grnmektedir.
Conrad Kyeser (1405), viday Testudo olarak
adlandrmakta ve arklar boaltmak iin kullanldn sylemektedir14. Verdii resimde15 bir
ark kolu, harekete geirici g dzenei olarak
hizmet etmektedir.
Helezonlu pompann daha nce Romallar araclyla Avrupann dier blgelerine yol bulmu olmas ihtimaline ramen, Arap dnyasnda, zellikle Msrda yaygn olan tiplerinin Bat
Avrupa lkelerine, ilkin slam dneminde Kuzey
Afrika zerinden ulam olduu tahmini elbette
son derece isabetlidir16.
Bu nedenle, Geronimo Cardanonun De subtilitate (1550)sinde kendisinin memleketi olan
Pavia kentinden Galeaz de Rubeis isimli bir
demircinin helezonlu pompay yeniden kefettiini iddia edebilmesi artcdr17.
Aletin, bir su ark ve iki dili ark ile daha gelimi bir biimi Leonardo da Vincinin alet ve
makine izimlerinde karmza kmaktadr:
12 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih

1987), cilt 2, s. 267.
13 Bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, a.y.,
cilt 7, s. 213.
14 Kyeser, Conrad: Bellifortis Feldhausa dayanarak, Die
Technik, a.y. Sp. 835.
15 Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 834.
16 Bkz. Singer, Charles et al. (eds.): A History of Technology, a.y., cilt 2, s. 677.
17 Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in: Hieronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Lyon basksnn
yeni tpkbasm August Buckun bir girii ile birlikte, cilt
3, Stuttgart Bad Cannstatt 1966, s. 366; Forbes, R.J.:
Studies in Ancient Technology, a.y., cilt 7, s. 215.
18
T E K N K
Benim dnceme gre, her ikisi de, hem

Leonardo hem de Taiyyeddn, helezonlu pompann Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi
tipini gstermektedirler.
Bir ark kolu tarafndan hareket ettirilen basit
ilem, Msrda hala tarlalar sulamak iin kullanlmaktadr.
izim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 480.
Leonardonun helezonlu pompas, stanbuldaki

daha gen ada Taiyyeddn (1553)in18 helezonlu pompasn aka andrmaktadr:
izim Taiyyeddnde.
18
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 34; ayn yazar ve Hill,
D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 243.
Msrl ada helezonlu pompa.
P O M P A
D Z E N E K L E R
19
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
ller: 71 x 64 cm.
Koval Su Dolab
Bu dzenein bir ncelini olduka daha basit
biimde olsa da Vitruv (. yaklak m.. 25)dan1
tanmaktayz. Aletimizin tarifi, 6./12. yzyldan
sonra yazld aikar olan Arapa anonim bir
kitapta bulunmaktadr. Olduka kukulu olan
bal yledir: Bu, rnun (Heron) iki Yunan,
Philon ve Arimedin ykleri ekmek, kreler,
sular ve kseler hakkndaki eserlerinden ald
eydir.2
Bu anonim eserde ele alnan dzeneklerin bir
ksmnn, ilk yapmclar olarak anlan Yunan
bilginlerle balantl olduunu tahmin edebiliriz.
Fakat anlan aletlerin daha sonra, yani Arapslam kltr evresinde yaam olduu geliime
ilikin soru aydnlatlmaldr.
Bizim aletimizde sz konusu olan, iki kova zin1 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv:
Baukunst, terc. August

Rode, cilt 2, s. 262.
2 Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen
1922, s. 2 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 39, Frankfurt 2001, s. 197-247, zellikle s. 202).
ciri ile bir pedal ark vastasyla hareket ederek su karmaya yarayan bir dzenektir. 1903
ylnda Carra de Vaux3 tarafndan yaplan grafiksel rekonstruksiyonun daha sonralar tam
doru olmad ortaya kmtr. 1918 ylnda E.
Wiedemann4, onun yapt izimin grnlerini
hatal veya keyfi diye nitelendirmiti. Eer
bu yanl sunum, teknik historiografyasnda kklemi ise ve F.M. Feldhaus5 mesela Philonda ya
3 Carra
de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et
de Constantinople et traduit en franais, in: Notices et
extraits des manuscrits de la Bibliothque Nationale et
autres bibliothques (Paris) 38/1903/27-235, zellikle s.
209-212 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 37, Frankfurt 2001, s. 101-309, zellikle s. 283-286).
4 ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik
und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 151
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1513).
5 Die Technik, a.y. Sp. 831; ayrca bkz. Usher, A.P.: A
20
bir alttan geen su ile dnen ark, ya bir evirme

koluyla ya da iinde bir adamn devaml yrtmekle hareket ettirdii dolapla alan tr
kuyu kovas zincirinden bahsediyorsa, hayrete
dmemeliyiz.
Koval su dolabnn nemli lde bir geliimi,
el-Cezer6 (600/1200 civar) tarafndan tarif edilen ve resmedilen su kaldrma makinalar arasnda ortaya kmaktadr:
T E K N K
Bu makinelerin nc tipi (bkz. izim) kendi

ifadesine gre, gz yanltmak iin kendi kendine dnen ahap bir koum inei figr ekledii
bir modeldir. Yani dzenek bir koum hayvan
araclyla deil, su gc ile hareket ettirilmektedir. Dere suyunun bir ksm bir boru araclyla
tekneye aktarlr, oradan daha alakta duran
volana dklr ve bir kanal iinden akar. Akan
suyun son te biri tamamen ya da ksmen suyu
yukarya kaldran kovalarn iine ular.
Modelimiz, koval su dolabnn imdiye kadar
bilinen geliim tarihinde zirve noktasn temsil
etmektedir. Bu model, el-Cezernin tarif ettii
dzenein adeta daha gelitirilmi bir varyasyonudur. Ana fark, burada hareket ettirici su gcnn, bir kanatl ark ile (kseli ark yerine) kullanlmasnda ve akarsuyun (havuzdan dklen su
yerine) sz konusu olmasnda yatmaktadr. Fakat
modelimiz iin asl rnek, sadece bir kaynaktaki
resim veya tanm deildir, bilakis 7./13. yzyln
birinci yarsndan daha geen yzyln ortasna
kadar ilevsel olan orijinal bir su dolabdr. Bu
su dolab Meneet ey Muyiddn ad altnda
tannmaktadr, am mahallesi e-liiyyedeki
Yezd Irmann kysnda bulunmaktadr ve
yaklak krk yl ncesinde ilemez hale gelene
kadar bir hastaneye ve bir camiye su tedarik
etmekteydi (yandaki resimler).
Modelimizi ina etmek iin Halepli A.Y. elasann7 1976 tarihli ayrntl taslaklarndan ve
tanmndan yararlandk.
el-Cezerde koval su dolab, el-Cmi beyn el-lm

ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel, tpkbasm ed.
Frankfurt 2002, s. 486.
History of Mechanical Inventions. Revised edition, New

York 1954, s. 164.
6 el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, fol. 159b; Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum
Heben von Wasser, a.y. s. 141-143 (Tekrarbasm: a.y., s.
1503-1505); Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 182-183; ayn yazar:
Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der
Wissenschaft, temmuz 1997, s. 80-85, zellikle s. 80-81.
7 Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 55-70; ayrca bkz. al-asan, Amad Y. Ve
Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 45-47.
P O M P A
amdaki Manaat ey Muyiddn
D Z E N E K L E R
21
22
Avrupadan benzer bir dzenein bildiimiz

en eski resimsel sunumu, Georgius Agricola
(1556)nn De re metallica8 isimli kitabnda
bulunmaktadr:
T E K N K
Leonardo da Vinci9 (1519)den bir evirme kolu

ile ileyen bir kuyu kovas zincirinin izimini bilmekteyiz:
Agricola, De re metallica s. 173.
8 Agricola, Georgius: De
re metallica, translated by Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New York
1950, s. 173; Usher, A.P.: Machines and Mechanismus,
in: A History of Technology, ed. Ch. Singer et al., a.y., cilt
3, s. 325.
9 Leonardo
da Vinci, a.y., s. 480.
P O M P A
D Z E N E K L E R
23
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 68 x 52 cm.
Masa ve saydam muhafaza ile birlikte.
(Envaneter No: E 1.18)
Bir Su Dolab (Tympanum)

Davula benzer bir koval ark, Arapa muhtemelen nra veya siye olarak adlandrlmaktadr.
Bu tip su kaldrcsnda, sarmal odacklar arkn
ekseni evresinde dnmektedir ve bu esnada ilerine su almakta ve onu ark gbeinde bulunan
bir boruya yollamaktadr. Byk su ktlesini ufak
bir seviye fark zerine kaldrmaya yaramaktadr,
yksek bir etki derecesine sahiptir ve anma paralar bakmndan olduka fakirdir. Bu yapnn
kkeni hali hazrda bilinmemektedir.
ki sr tarafndan hareket ettirilen bu tr bir su

ark, el-arr (634/1237)nin Mamtnn Paris yazmasnda bulunan minyatrleri arasnda grlmektedir, Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 691.
Bu tr su arklar Msrda yaylm olmaldr2.
1 Mller,
P.J.: Arabische Miniaturen, Cenevre 1979, Tafel 12.

2 Hill, D.R.: Mechanik im Orient des Mittelalters, in:
Spektrum der Wissenschaft (Weinheim), temmuz 1997,
s. 81; ayn yazar: Islamic Science and Engineering, Edinburgh 1993, s. 95-96; Delpeche, A., F. Girard, G. Robi-
ne, M. Roumi: Les norias de lOronte. Analyse technologique dun lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997,
s. 226. Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting Wheels, Odense University Press 1973, s. 78-79.
24
T E K N K
kzler tarafndan hareket ettirilen sarmal su arknn resmi, Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan elarr (634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr,
Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69. P.J. Mllerden,
Arabische Miniaturen, Cenevre 1979.
Alman mimar Heinrich Schickardt (1558-1635)

1558-1600 yllar arasndaki talya seyahati srasnda Mailand yaknlarnda oradaki kanallar ve
su dolaplar balamnda bir sarmal su ark tasla yapmtr3.
Breta (Kuzey talya) su kaldrcs tasla, H.

Schickhardtdan, 1600. E. Kluckerte dayanarak.
3 Bkz.
Kluckert, E.: Heinrich Schickhardt, Architekt und

Ingenieur, Herrenberg 1992, s. 47.
P O M P A
D Z E N E K L E R
Tesis
Durgun sulardan koum
hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin
(Beygirle Dndrlen Dolap)
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar), kitabnn su kaldran aletler hakkndaki beinci ksmnda be dzenek tarif etmektedir, bunlardan
ilk drd koum hayvan ile dndrlmektedir.
Modelimiz, orada tarif edilen dzeneklerden
ikincisini1 gstermektedir.
1 el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, s. 300-314; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of

Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 180-181.
25
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 145 x 80 cm masa ve
Mekanik sert aatan, verniklenmi.
Su yzeyinde kazklar arasnda ( ve q) bulunan

yatay eksenin (k) zerinde, ki bu eksen dikey
eksen (w) ve dili arklar (h ve ) araclyla
bir koum hayvan tarafndan dndrlmektedir, ksmen dili bir tek disk yerine eyrek daire
evreleri dilerle donatlm drt disk bulunmaktadr. Dililerin her biri 90 karlkl yerletirilmitir. Drt diskin her birinin altnda kk bir
26
T E K N K
Beygirle dndrlen dolabn

resmi, el-Cezerde, el-Cmi
beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel, tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 481.
eksen, harekete geirme sopas arklar (n, r, y, f)

ve kepeler (lm, ip, ou, ) ile birlikte bulunmaktadr. Her bir eksen kar karya konumlandrldklarnda be kazk (q, r, , t, ) dizisi arasnda
bulunmaktadr.
evresinin dilerle donatlm olan disklerin
dililerinin, her biri 90 civarnda karlkl yerletirilmitir ki, bu diskler birbiri ard sra devaml
su ykseltmektedir, bylece koum hayvannn
gcnden bir nceki blmn dzeninden ok
daha iyi yararlanlr, ki orada bu hayvan btn
yolunun esnasnda almak zorundadr.2
2
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, ber

Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und
Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 140-141
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1502-1503).
el-Cezernin resminin
E. Wiedemann tarafndan yaplan yeniden izimi.
P O M P A
D Z E N E K L E R
27
Su arkyla
hareket eden
Pompa Tesisat
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut: 100 x 70 cm masa ve
Pompalar pirinten.
Koum hayvanlar vastasyla hareket eden dner

dolaplar balamnda el-Cezer1 (600/1200 civar),
ark yardmyla rmaktan 20 arn (yaklak 11
metre) kadar ykseklie su kaldran bir dzenei
tarif etmektedir. Bu dzenek, Taiyyeddn2 tarafndan da hidrolik aletler arasnda sunulmaktadr.
Tesis, bir rman doal akntsndan faydalanmaktadr. Akntda bulunan su ark, bir aftta
devam eden muntazam bir dnme hareketi yaratmaktadr. afta balanan bir dili ark, eksen
mili balanm olan bir dier dili arka bu
hareketi aktarr. Eksen mili ile hareket edebilir
biimde bal olan bir krank mili, dnme hareketini mekanik olarak itme hareketine dntrr.
Krank miline bal olan iki piston, suyu rmaktan
emmek ve her bir odaca teslim etmek iin yatay
olarak cereyan eden itme hareketinden yararlanr. Her harekette bir piston su emer, dieri suyu
yerinden iter. Odacklarn her biri iki supaba

sahiptir, birisi ieri emme dieri boaltma supabdr. Pistonun emmesinden sonra emme supab
odacklar kapatr, boaltma esnasnda su odacklara bal olan k borusuna ular. Oradan su,
eer piston kar ynde hareket edecek olursa,
geri akamaz, nk boaltma supab kapanr. O
esnada ikinci pompa suyu emer. Bylece, k
borusunda muntazam bir su akm oluur. k
borusu, bundan sonra oradan suyun evlere veya
tarlalara sevkedilebildii bir reservuara gtrr.
1 el-Cezer: a.e. ve a.y., s. 321-327; Hill, D.R.: a.y., s. 186-
189: Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum Heben

von Wasser, a.y., s. 145-147 (Tekrarbasm: s. 1507-1509).
2 al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976, tekrarbasm:
1987, faks. s. 29-32.
el-Cezernin pompasnn yapm iin izim.
28
Alt Pistonlu Pompa

Taiyyeddn (1553)in
Arap kkenli Osmanl evrensel bilgin Taiyyeddn

Muammed b. Marf (. 993/1585), 960/1553
ylnda yazlm olan pnmatik dzenekler
hakkndaki (e-uru es-Saniyye f el-lt erRniyye1) kitabnda su pompalarnn iki variyantn tarif etmektedir. Bunlardan bir tanesi iki
pistonla, dieri alt pistonla suyu rmaktan yukar
doru karmaktadr. Birincisini bn er-Rezzz
el-Cezernin kitab sayesinde daha nceden
tanmaktayz (bkz. bir nceki pompa tesisat).
kincisi, el-Cezerden sonra daha gen bir geliim evresinde olumu grnmekte. Bir rman
tabii aknts, tesisi bir su ark vastasyla hareket
ettirmektedir. Alt pompa, suyu, oradan devaml
aktarlabilecei belirli bir ykseklie karmaktadr.
1 Ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn
ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 36-38; al-asan, Amad

Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 50-52.
T E K N K
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Supaplar pirinten deri
contalar ile birlikte. Arlklar ve eksantrik
mili pirinten. ller: 89 x 79 cm, masa ve
Taiyyeddnden
bir sayfa,
e-uru ...,
Yazma
Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
P O M P A
D Z E N E K L E R
Su ark vastasyla oluan dnme hareketi bu

modelde bir eksantrik miline aktarlmaktadr.
Eksantrikler tek tek manivelalar harekete geirmektedirler, bylelikle dnme hareketi dorusal
harekete dntrlr. Bunlar mil zerine yerletirilmi olarak sralanmlardr, bylelikle su
gc simetrik olarak paylatrlr. Manivelalardan
birisi harekete geirilirse, bir pistonun ve ona
sabitlenmi bir arln yukar itilmesine neden
olur. Bu ilem esnasnda ilgili pompa odacnda
bir vakum oluur, bylelikle emme supab alr
ve su emilir. Eksantrik manivelay tekrar serbest brakrsa, piston zerine oturtulmu arlk
vastasyla aa doru indirilir. Bu srada emme

supab kapanr ve su, k borusu zerinden
yukar doru pompalanr. Bu arada, bu ilemin
bitmesinden sonra tekrar kapanan ve suyun geriye akmasn engelleyen boaltma supab alr.
Ayrca bu supap, pompann tekrarlanan emmesinde bir hava tkanmasna neden olur, bylece
hava boluu tekrar oluur ve su emilebilir. Alt
pompann birbiri ardnca harekete gemesiyle
devaml bir su aknts salanr.
ok sayda piston pompal benzer bir Avrupal
su kaldrcs Agostino Ramellinin2 1588 tarihli
kitabnda bu tasla ile birlikte tarif edilmitir.
Pistonun inii esnasna suyun ykselii.
A. Ramellide (1588) pompa dzenei.

Pistonun ykselii esnasnda suyun emilii.
2 The Various and Ingenious Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-Century Illustrated
Treatise on Technology. Translated from the Italian and
French with a biographical study of the author by Martha
Teach Gnudi. Technical annotations and a pictorial
glossary by Eugene S. Ferguson, Baltimore, 1976, s.
184 ve Tafel 62.
29
30
T E K N K
Gemi Deirmeni
Msnn olu (Ben Ms) 3./9. yzyln ortalarnda yazlm kendiliinden alan
nefesli alet1 (bunun iin bkz. kataloun birinci
blm, s. 202 f.) hakkndaki risalelerinde, bir
gemi deirmenden (araba) bahsetmektedirler.
Corafyac bn aval2 4./10. yzylda Diclede
Musul civarnda benzerlerinin dnyada nadiren grlebilecei gemi deirmenlerinin (Arap.
o. Urb) mevcut olduunu bildirmektedir.
Bunlar ahaptan ve demirden ina edilmilerdi,
nehrin ortasnda akntda demir zincirlere bal
duruyorlard ve her biri iki ift deirmenta ile
donatlmt. E. Wiedemann tarafndan bir araya
getirilen rivayetler, gemi deirmenlerinin slam
dnyasnda yzyllar boyunca yaygn olduklarn
gstermektedir.
1 el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L. Cheikho in:

el-Meriq (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 42, Frankfurt 2001, s. 19-33, zellikle s. 29); bkz. Wiedemann,
E.: ber Schiffsmhlen in der muslimischen Welt, in:
Ges chichtsbltter fr Technik, Industrie und Gewerbe
Modelimiz:
Gemi sert aatan,
su geirmez olarak vernikle kaplanm.
Uzunluk: 80 cm. Yanlara takl su ark
(gsterim iin elektromotorla altrlmakta),
g aktarm yoluyla deirmen talarna (burada yalnz bir ift) bal. Plastik tekne sert aa
masada, ller: 120 x 86 x 80 (ykseklik) cm.
(Leipzig) 4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte

Schriften Cilt 2, s. 863-864).
2 Kitb ret el-Ar, ed. J.H. Kramers, Leiden 1939, cilt
1, s. 219.
D E R M E N L E R
31
Gemi deirmeni, F. Veranzioda (1615)
15. yzyln ilk yarsnda Mariano

Taccola gemi deirmenlerinin unsurlarn ieren taslaklar izmektedir (bkz.
sadaki resim)3.
bn aval tarafndan tarif edildii
gibi iki ift deirmen ta olan bir
deirmenin detayl bir tasviri Fausto
Veranzionun 1615 tarihli Machinae
novae isimli kitabnda4 bulunmaktadr
(bkz. yukardaki resim).
M. Taccoladan, De ingeneis.
3 Taccola, Mariano: De ingeneis, cilt 2, tpk-
basm, Wiesbaden 1984, fol. 104v.

novae, Mnih
1965, no. 18.
4 Veranzio, Fausto: Machinae
32
T E K N K
Yel Deirmeni
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
Ykseklik: 60 cm.
erideki dikey eksende 5
keten yelken.
Elektro fle gsterim iin.
Yel deirmenleri (ra, o.

ar), grnd kadaryla
daha slamdan nce randa
yaygnd ve onlar hakkndaki
bilgiler slam dnyasnn dier
blgelerine de olduka erken
ulamt. Tarihi Muammed b.
Cerr e-aber (. 310/923) dnya tarihine dair byk kitabnda1, ikinci Halife mer
(dnemi 13-23/634-644)in, ressam, marangoz ve
ilingir olarak tannan ve daha sonra bu halifenin
katili olan ranl Eb Lleye yle dediini
yazyor: Bana bildirildi ki, eer istersem, sen rzgar gc ile ten bir deirmen ina edebileceini iddia etmisin, o yle cevap vermi: Evet,
bu dorudur. Bunun zerine mer: yleyse
bana byle bir deirmen ina et demi2.
Sicistn (veya Sstn, Kuzeydou ran)daki yel
deirmenlerine ynelik iaretleri el-sar (4./10.
yzyln ilk yars) veya onun daha gen meslekta bn aval gibi birok Arapa yazan corafyaclarda bulmaktayz3. Bu tr deirmenlerin
harabeleri gnmze kadar o blgede bulunmaktadr.
Tar er-Rusul ve-l-Mulk, ed. M.J. de Goeje, Seri 1,

cilt 5, Leiden 1879 (Tekrarbasm: Leiden 1964);Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 44 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1,
s. 173-228, zellikle s. 216).
2 Olayn bir baka versiyonu iin bkz. el-Mesd: Murc
ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher, ed. C. Barbier de Meynard, Paris 1864, cilt 4, s. 227, kr. a.e., cilt 2, s. 80; Wiedemann, E.: a.e., s. 44 (Tekrarbasm: s. 216).
Yel deirmenleri, Sstn, Kuzeydou ran, resim elUlm f el-slmdan, Tunus 1978, s. 204.
3 Wiedemann, E.: a.e., s. 217.
D E R M E N L E R
ed-Dmede yel deirmeni resmi.
33
ler, veya yksek bir da zirvesi veya uygun bir

tepe veya kalelerin bir kulesini alrlar. Bunlarn
zerinde st ste katlar kurarlar. Yukardakinin
iinde dnen ve ten deirmen (ra) bulunur, alttakinin iinde hizmete amade rzgarn
dndrd bir yelpaze ark (dlb) bulunur.
Alttaki ark dnnce, yukarda arkn zerinde
bulunan deirmen dner. Ne tr rzgar eserse
essin o deirmenler dner, buna ramen bir tek
[deirmen] ta mevcuttur ve resim yledir, grdn zere ...
Eer her iki katn inasn gerekletirmilerse, resmin gsterdii gibi, alttaki kat iine drt
mazgal penceresi (merm) yaparlar, surlardaki
(esvr) at mazgallar gibi, fakat bunlar tersinedir, geni ksmlar dar ve dar ksmlar ieri
doru evrilmi olmak suretiyle, hava iin bir
kanal olutururlar, bylece onun iinden hava
gl bir ekilde ieri girer, tpk kuyumcunun
krnde olduu gibi. Geni u mansaba doru
ve dar olan ieri doru durmaktadr; bu, hangi
taraftan olursa olsun havann deirmene girmesine daha elverili olmas iindir.5
Byk ihtimalle ran kkenli yel deirmenleri, slam dnyasnn batsna olduka erken yol
bulmulardr. Arap spanyadan corafyac Eb
Abdullh el-imyer (866/1461 ylnda yazmtr), liman kenti Tarragonann zellikleri arasnda, rzgar gc ile alan deirmenlerin varln
zikretmektedir6.
Bir resimle birlikte yel deirmeninin en ayrntl

tarifini corafyac emseddn Muammed edDme (. 727/1327)ye borluyuz4. Tercmesi
yledir: Sicistnda rzgarlarn ... youn olduu
bir blge bulunmaktadr. Bu blgenin sakinleri
rzgar deirmenleri dndrmek iin kullanmaktadrlar ... Rzgar araclyla dnen deirmenlerin yapmnda u ekilde ilem yapmaktadrlar:
Minare gibi yksek bir yerde [bir bina] ina eder-
Yel deirmenleri,
Canterbury Mezmurlarnda
(1270), Ch. Singer (ed.)den,
History of Technology
cilt 2, s. 623.
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, ed. A.F.

Mehren, Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimichqui, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 203, Frankfurt 1994), s. 181-182; Franszca terc. A.F. Mehren: Manuel de la cosmographie du
Moyen-ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, cilt 204, Frankfurt 1994), s. 247.
5 E.
Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, Zur Mechanik ..., a.y., s. 46 (Tekrarbasm: s. 218).
6 er-Rav el-Mir f aber el-Ar, ed. E. Lvi-Provenal, La Pninsule ibrique au Moyen-ge, Leiden
1938, s. 126; Franszca terc. a.e., s. 153.
34
Yatay yel deirmenleri Veranzio (1615)da.
Bu tipin daha sonraki yaygnlna gelince, yaklak 7./13. yzyldan itibaren ine ulam olduu
tahmini7 doru grnyor. Avrupada yel deirmeninin bilinen en erken geliimi 12. yzyla
dayanmaktadr. 1270 ylnda Canterburyde yazlm olan bir Mezmurlar kitab, dikey kanatlar
olan bir deirmenin ilk ngiliz resimlerini gstermektedir8.
Fars tipinin birok izimi, Fausto Veranzio
(1615)nun Machinae novae (yeni makineler)sinin arasnda karmza kmaktadr9.
T E K N K
Bu tip yel deirmeninin Avrupada gerekten

de ina edilip edilmedii sorusu hl tam olarak
cevaplandrlmamtr10. ed-Dmenin yukarda verilen tarifine gre, rzgar aparat alt tarafa
yerletirilmiken, deirmen ta deirmenin st
ksmnda bulunmaktayd. Daha sonraki gelime,
bu dzenin, daha yeni resimlerin gsterdii gibi
(bkz. yukardaki resimler), tersine dndrlmesine gtrmtr11.
ran seyahatinde Sven Hedin, Sstnda kk bir
yer olan 400 evlik Nehte bu tip 75 yel deirmeni
sayabilmitir (kr. Resim s. 32)12.
10
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,

cilt 4, ksm 2, Cambridge etc. 1965, s. 560.
8 Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer et
al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford 1956, s.
623-628, zellikle s. 623; Wulff, Hans E.: The Traditional
Crafts of Persia, Cambridge (Mass.) 1966, s. 286.
9 Machinae novae, Mnih 1965, no. 11, 13.
Ayrca bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, cilt 2, Leiden 1955, s. 111-116; Horwitz, Hugo Th.:
ber das Aufkommen, die erste Entwicklung und die
Verbreitung von Windrdern, in: Betrge zur Geschichte der Technik und Industrie 22/1933/93-102; al-asan,
Amad Y. ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 5455.
11 Wulff, H.E.: a.e., s. 286-289.
12 Eine Routenaufnahme durch Ostpersien, Stockholm
1926, cilt 2, s. 141; kr. Wulff, H.E.: a.e., s. 286.
M U H T E L F
A P A R A T L A R
Makas Biimli Kaldra
Modelimiz:
Astarlanm ahap ve
pirin.
Ykseklik 57 cm.
Alman dilinde Nrnberg Makas olarak nitelendirilen bu dzenek, yukarda (s. 19) anlan, ierii
ksmen Arimed, Philon ve Heron gibi Yunan
bilginlerle ve de Byk skenderle ilikilendirilen
Arapa anonim kitapta tarif edilmitir. Suriyede
veya Irakta yaayan bir Arab, yazar olarak
grme eiliminde olan Hans Schmeller1 bu aletin
tarifini Arapadan Almancaya tercme etmi2
ve aralarn krokilerini sunmutur. Bu metnin
verdii bilgiye gre, tek bir adam bununla 500
ral (yaklak 220 kilo)lk su arln bir defada
kaldrabilecek durumdaym3.
Nrnberg Makasnn tombaz kpr, merdiven
veya hareketi makinelere tayan makas gibi
dier ilevlerini Feldhaus4 anmaktadr.
Modelimizin yapmnda, H. Schmellerin iziminden yararlandk.
1 Beitrge
zur Geschichte der Technik in der Antike und

bei den Arabern, a.y., s. 2 (Tekrarbasm: a.y., s. 202).
2 a.e., s. 9-10 (Tekrarbasm: a.y., s. 209-210).
3 Die Technik, a.y., Sp. 910.
H. Schmellerin izimi, Beitrge zur

Geschichte der Technik s. 9.
35
36
T E K N K
Dzenek
Is etkisiyle su kaldrmak iin

Kendiliinden kapanan supap
(genleen havann dar
kabilmesi iin)
Vakum pompasnn fonksiyon emas,
Basn dengeleyicisi (aksi

taktirde su
zerinde alt
basn oluur).
Yunan, pseudo Yunan ve Araplarn teknik alanndaki bulularn byk farkllklarla tarif eden
Anonim bir mecmuann1 bildiimiz drt yazmas
arasnda Codices Gotha 1348 ve Leiden, Warn.
499 yazmalar ate araclyla su kaldrmaya
yarayan dzenek sunmaktadr2.
1 stanbul, Ayasofya 3187, Oxford, Bodl. Marsh 669, Go-
tha 1348, Leiden, Warn. 499 (=or. 499, bkz. Voorhoeve,

P.: Handlist of Manuscripts, Leiden 1957, s. 116-117).
2 Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, a.y., s. 26 f.
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39,
Frankfurt 2001, s. 197-247, buras s. 226-227).
Modelimiz:
Astarlanm ahap, plastik, bakr
ve pirin, ispermeet mumu.
Ykseklik: 61 cm. (Envanter No: E 1.23)
Olduka kltlm bir model halinde sunduumuz pompann ilevini H. Schmeller aadaki
gibi tarif etmektedir: Yanan petrol lambalar
vastasyla oluan sdan dolay, hava yukardaki
yerden atlr, yani yenip bitirilir. Bunu izleyen
soutma srasnda basn azalmas oluur, bylelikle dardaki hava basnc kanal ierisinde
bulunan suyu yksee doru iter.3
Kaynamzn tarifine gre, bu dzenek 5-25
metre derinlikte bir kuyudan su karabilmekteymi. Bu yntemden pratik olarak ne kadar
yararlanlabildii sorusu hl geerliliini korumaktadr.
3 a.e., s. 27.
M U H T E L F
37
A P A R A T L A R
Modelimiz:
Bakr, pirin, paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve
durdurma supab ile birlikte.
et.
Buharla alan
Dner Dndrcs
su tank,
ocak
Osmanl astronom ve mhendis Taiyyeddn,

953/1546 tarihli e-uru es-Seniyye f el-lt erRniyye isimli kitabnn 6. blmnde dner
ii evirmeye yarayan dzenek tarif etmektedir. Birincisi, buhar gc kullanmyla hareket
ettirilmektedir. kincisi, hareketi bir scak hava
trbiniyle ayarlanan bir arlkla altrlmaktadr. ncs, nispeten kk bir gc, evirme
koluyla hareket ettirilen dili arklar vastasyla
aktarma prensipine gre imal edilmitir.
lk dzenee ait modelimizde, kanatl dolapbenzeri bir trbin ile birlikte kapal, stlm su
kazanndan bir boruyla dar kan buhar vas-
Modelimizin enlemesine ematik kesitleri
38
T E K N K
P.M. Grimaldinin buharl arabasnn

rekonstrksiyonu.
Giovanni Brancann buharl

arabasnn tasla.
tasyla i hareket ettirilmektedir. Taiyyeddnin

tarifine gre, borunun az bir su kabna sokularak kazana yeniden su sevk edilir. Kazan yeniden
doldurmak iin bu yeterlidir. Taiyyeddn bu tr
buhar dzeneinin kendi zamannda olduka
yaygn olduunu bildirmektedir.
Giovanni Branca1 1629 ylnda bir buhar ark
resmetmitir (bkz. 2. resim). Burada buhar, metal
bir azdan kanatl dolaba doru flemektedir.
1 Le
machine. Volume nuovo e di molto artifico da fare

effetti maravigliosi ..., Roma 1629, figura XXV.
Dzenek, bir barut tokacn harekete geiriyormu2.

Buhar gcnn kullanm, ileri bir basamaa
Philippe-Marie Grimaldi ile ulam grnyor.
O, 1671 yl civarnda buhar gcyle iletilen bir
arabay Manurya Kayzeri Kang Hsiye takdim
etmitir. Giovanni Canestrini (1835-1900) tarafndan 19. yzylda yaplan bir rekonstrksiyon
(bkz. 1. resim) Mailandda Museo Nazionale
della Scienza e della Tecnica mzesinde bulunmaktadr3.
2 Bkz. Feldhaus, F.M.: Die Technik, a.y., s. 182.

3 Bkz. Needham, Joseph: Science and Civilisation
China, a.y., cilt 4, ksm 2, s. 225-228.
in
M U H T E L F
A P A R A T L A R
39
Scak Havayla alan
Dner Dndrcs
Modelimiz:
Bakr, pirin,
paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve durdurma
supab ile birlikte.
Resim Leonardo da
Vinciden, a.y. s. 503.
Taiyyeddn, kendi dneminde ilki kadar yaygn

olan, dner iini evirmeye yarayan ikinci bir
mekanizma trn ok ksa tarif etmektedir.
Burada, ileri dndrmek iin buhar trbini
yerine, ocakta yukar doru kan scak havadan
yararlanlmaktadr. Tpk su kaldrma aletlerinde olduu gibi, ek enerji, kurun bir aklden
beslenmektedir. Bu, muhtemelen tpk bir saatte
olduu gibi, makara zerinden ileyen bir arlk
olarak tasavvur edilebilir. u demektir ki, bir
aktarm dilisi zerinden ie tanan scak hava
trbininin gc, ek kuvvet olamadan kzartmay
yeterli hzda hareket ettirmeyi gerekletiremiyordu.
Leonardo da Vincinin1 Codex Atlanticus isimli

eserinde (Fol. 5), duman veya daha ok, kebap
iinin altndaki ateten yukar kan scak havayla altrlan bir dndrnn tasla (bkz. resim)
bulunmaktadr2. Dili arkla g aktarmn gsteren bu resim, bizim rekonstrksiyonumuz iin
ok faydal oldu. Bununla birlikte, onun taslana gre ina edilmi bir dzenein ilevsel olup
olmayaca hususunda kukuluyum, nk grld kadaryla scak hava dnda baka hibir
enerji kayna ngrlmemitir.
1 Leonardo da Vinci, a.y., s. 503.

2 Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte
nenbaues, Berlin 1899, s. 425-426.
des Maschi-
40
T E K N K
Krankl ve Dili ark Mekanizmal
Modelimiz:
Pirin, paslanmaz elik.
Ykseklik: 35 cm.
stanbulda tanm olduu zere, ilk iki mekanik dner dndrcsn tarif ettikten sonra
Taiyyeddn, kendisinin ve abisinin 953/1546
ylnda ayn yerdeki yaygn yapmlarda daha kolay
tanabilir olan bir alet gelitirdiklerini eklemek-
tedir. Yeni dner dndrc, bir krank ve 1:10luk

bir g aktarmn salayan ve bylece ar bir
kzartmann yava dnmesini kolaylatran drt
dili arkdan oluan bir iletme mekanizmasyla
almaktadr.
Dner Dndrcs
M U H T E L F
A P A R A T L A R
Modelimiz:
Ahap ve pirin, bakr
arlk (8 kg).
Dili ark Mekanizmal
Vin
Osmanl bilgini Taiyyeddn 960/1553 ylnda

yazlm olan pnmatik dzenekler hakkndaki
(e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye1)
kitabnda, 3000 ral (yaklak 1450 kilo)lk bir
arl binde birlik bir g kullanmyla kaldrmay mmkn klan bir dili ark sistemini (eddevlb el-mtedilet el-esnn) tarif etmektedir.
ok kademeli iletme mekanizmal modelimizde
g aktarm oran 1 : 150 dir.
izim Taiyyeddnden euru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye s. 26.
1 Ed. el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 25-26.
ve-l-Hendese el-
41
42
T E K N K
Palanga
Teknie dair Arapa kitaplarda ya da monografilerde ele alnan palanga trlerinden1 Osmanl
bilgini Taiyyeddn2 olduka gelitirilmi bir tip
tarif etmektedir. Bu tipte, belirli bir yk normal
koullarda gerekli olan gcn altda biriyle kaldrlabilmektedir. Bunun iin Taiyyeddn,
iki kez sekiz tahta makara kullanmakta
ve bunlar silindir biiminde bir araya
getirmektedir. Benzer bir palangaya
Leonardo da Vincide rastlamaktayz3.
Modelimiz:
Pirin ve elik.
Bakr arlk yaklak 15 kg.
Ayaklk paslanmaz elik.
Ykseklik: 130 cm.
Taiyyeddnden
bir sayfa, euru es-Seniyye,
yazma Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
F.M. Feldhausun4 antik palangalarda gerekletirilen iyiletirmelerin ancak 19. yzylda yapld gr bylelikle aslsz olmaktadr.
Modelimizde orijinalde ngrlen makaralarn
sadece yarsn gz nnde bulundurduk.
Resim Leonardo da Vinci

den, a.y., s. 490.
1
Bunlar Bekre (Makara/Bobin) veya Cerr el-Esl

(Arlklar ekmek) kavramlar altnda incelenmektedir, bkz. Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik
bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 20 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228, zellikle s. 192).
2 Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye, faks.
ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese elMknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 27-28.
M U H T E L F
Dzenek
Nesneleri Sulardan
Kaldrmak in
(eneli Ekskavatr)
3./9. yzyln ilk yarsnda yaam Ben Ms

(Msnn Oullar) olarak bilinen Ms
b. kirin olu (Muammed, Amed ve
el-asan), Kitb el-iyel 1 isimli kitaplarnda yznc dzenek olarak, nesneleri sulardan
kaldrmaya yarayan bir alet tarif etmektedirler.
yle diyorlar: Sarktldnda denizden maddeyi (cevher) ve kuyulara dm veya rmaklarda
veya denizlerde batm olan nesneleri karan bir
aletin nasl imal edileceini gstermek istedik.
Bunun iin [ii bo] bir silindirin birbirinin ayn
olan her iki yarsn, abjz ve wde, imal ederiz;
bir yar dier yary arlk bakmndan birazck
geerse, sz konusu ama iin daha iyidir, yani bir
yarnn dier yary iine almas (yeyip yutmas)
ve [ikincisinin] onun iine birazck girmesi iin.
1 Ed.
Amad Y. al-asan, Halep 1981, s. 376-379; ngilizce terc. Donald R. Hill: The Book of Ingenious Devices, Dordrecht v.d. 1979, s. 242-243.
A P A R A T L A R
43
Modelimiz:
Pirin silindir,
uzunluk: 50 cm,
iki menteeyle alp kapanabilir. Pirin zincirler.
ki silindirden herbiri, bir arn veya daha uzun

olmaldr ... Aralarnda kk bir aralk bulunmamas iin, silindir yarlarndan birisi dierine
gre dzenlenir (yarlr,. Daha sonra, bunlara iki
mentee (nermzecetn) taklr, ...2.
Dzenek dardan taklm zincirlerle suya sarktldnda, kavrayan silindir alr. Zemine geldiinde silindir ortaya taklm bir zincirle tekrar
yukar doru ekilir. Bylece, silindir kapanr ve
kavrad nesneleri kskaca alr.
2 Tercme E. Wiedemann (czi deiikliklerle) in: Appa-
rate aus dem Werk fil-ijal der Ben Ms (Zur Technik

bei den Arabern, 7), in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348, zellikle s. 343-345 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 306-313, zellikle s.
308-310).
44
Ben Msnn eneli Ekskavatr

(yazma Berlin).
Kavrama silindiri, ak
halde (utan grn)
T E K N K
Konstrksiyon izimleri
(D.R. Hill, E. Wiedemanna dayanarak)
Kavrama silindiri, ak
halde (yandan grn)
Dikey taslak
(ipler olmakszn)
M U H T E L F
A P A R A T L A R
45
iddetli Rzgarda da Snmeyen
Bir Lamba
Modelimiz:
Pirin,
ykseklik: 63 cm.
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma

Berlin, or. quart. 739).
3./9. yzyln ortalarnda Ben Ms (Muammed,

Amed ve el-asan b. Ms b. kir), Kitb eliyel isimli kitaplarnda1 iddetli rzgarda bile
snmeyen bir lamba2 tarif etmilerdir.
1 Ed.
Amad Y. al-asan, Halep 1981, zellikle s. 372373.

2 Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 204-205
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 355-356); The Book
of Ingenious Devices (Kitb al-iyal) by the Ban (sons
of) Ms bin Shkir. Translated and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht, Boston, Londra 1979, s. 238-239.
Modelimiz, Ben Msnn tariflerine, verdikleri

resme ve E. Wiedemann ve D. Hillin yorumlarna dayanarak oluturulmutur.
inde lambann bulunduu yarm silindir, bir
ayaklk ierisine kolaylkla dndrlebilir olarak
yerletirilmitir. Buna sabitlenen pirin bayrak,
hava hareketleri esnasnda kapal tarafla birlikte rzgara doru dnmesini salar, bylelikle k hava cereyan tarafndan sndrlemez.
Bayran hafif hava cereyannda da dnebilmesi
iin, yataklarn kolay hareketlilii ok nemli bir
rol oynamaktadr.
46
T E K N K
Allah Lambas
(Sonsuz Ik)
Modelimiz: Pirin,
ykseklik: 60 cm. Cam
gr penceresi. Ahap
duvar, ykseklik 80 cm.
Arapa sirc Allh (Allah lambas) adyla bir

ya lambas nitelendirilmektedir. Bu lambann
fitili kendiliinden ileri kmakta ve ya kendiliinden ieri akmaktadr. Onu gren herkes, yadan ve fitilden hibir eyin asla tkenmediine
inanr.1
Msnn olu (Ben Ms), 3./9. yzyln
ilk yarsnda Kitb el-iyel isimli kitaplarnda2 bu
tr bir lamba tarif etmilerdir. Lamba, kimsenin
yeniden fitil srmesine gerek kalmakszn gnlerce yanabiliyordu. Ya otomatik olarak yeniden
akyordu, grne gre miktar azalmakszn.
Teknik olarak iddial bu sistem, lambann gizli bir
rezervuardan kendi kendini yeniden doldurmasn temin etmektedir. lwz supap (bkz. 47. sayfadaki resim) yoluyla doldurma ileminden sonra,
bu reservuarda yan e gagas zerinden dar
akmasn engelleyen bir boluk oluur. Alalan
ya seviyesi j araln aar amaz vakum kalkar,
aralk tekrar kaybolana ve rezervuarda vakum
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 203-204
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 354-355).
2 Kitb el-iyel, a.y., s. 368-371; ngilizce terc. Hill, D.R.:
The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 236-237.
yenilenene kadar, ya lambann iine akar. Asl

lambann doldurulmas bu ekilde daima sabit
kalmaktadr. amandras, fitilin reservuardaki
azalan ya seviyesinde otomatik olarak yeniden
itilmesine sebep olmaktadr.
Kullanm amac hakknda Ben Ms yle
demektedirler: Bu lambay din ileriyle uraan
insanlar yakarlar. Onlar bu lambada, atein snmedii, yani atein ate borusu iinde kesintisiz
olarak yand sonsuz bir lambann olduuna
inanrlar, bu, Zerdtlerde ve Kilisede, yani
Hristiyanlardaki durumdur. amdan (lambann
taycs) ve ya deposu, sadece lamba grlecek ekilde duvara gizli olarak yerletirilirse, bu
durum bakan kimse zerinde daha iyi bir etki
brakr.3
3 Tercme E. Wiedemann, a.e., s. 203-204 (Tekrarbasm
s. 354-355).
M U H T E L F
D.R. Hillin yeniden izimi.
D.R. Hill tarafndan nerilen

bir fonksiyon modelinin izimi.
47
A P A R A T L A R
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel

(yazma Berlin, or. quart. 739).
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel

(yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
48
T E K N K
Resim Ben Msdan, Kitb el-iyel

(yazma Topkap Saray).
D.R. Hillin yeniden izimi.
Hayret Uyandrc Bir
me Kab
Msnn Oullar (Ben Ms) Kitb el-iyel

1 isimli kitaplarnda ime kaplar ve ayakl tabaklar iin onbe dzenek anlatmaktadrlar. Bunlar,
onlarn ne denli akll bir tarzda ok eitli
problemleri zebildiklerini gstermektedir2.
Dzeneklerinin onbirincisi, bize model olarak
hizmet etmitir.
Bu ime kab sohbet mnasebetleriyle tehir edilmekteydi ve elenmeye yaramaktayd. Bu aletin
ileyi tarz, hidrolik hesaplamalara dayanmaktadr. arap, yukardan yava yava kabn iine
dklrse, soldan su, sadan arap akar. Su hzlca iine dklrse, soldan arap, sadan su akar.
leyi tarz hakknda hibir bilgi vermemek iin,
orijinalinde reservuar kapal olarak dnlm
olmaldr.
Modelimiz: Ahap kutu 43 x 45 x 105 cm.

Tezyinatl iki pirin reservuar, altn yaldzl.
Besleme borular pirin ve plastik.
1 Kitb
el-iyel, a.y., s. 319-323; Hill, D.R.: The Book of

Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 212213.
2 Wiedemann, E.: ber Trinkgefe und Tafelaufstze nach al-azar und den Ben Ms, in: Der Islam
8/1918/55-93, 268-291, zellikle s. 284-286, 291 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579, zellikle s. 1572-1574, 1579).
O T O M A T L A R
Scak ve souk suyu

nbetlee veren
Otomat
Ms b. kirin 3./9. yzyln ikinci yarsnda

Badatda matematiki, astronom ve fizikiler
olarak faaliyette bulunan1 Muammed, Amed
ve el-asan isimli olu, mekanik dzenekler
hakkndaki kitaplarnda2, su akn iki farkl kaynaktan veya reservuardan salayan ve iki nakil
hattnn her birinden belirli faslalarda dnm-
49
Modelimiz:
Masa 84 x 62 cm, toplam ykseklik 170 cm.
Armatrler pirinten.
1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 246-252; cilt 6, s. 147-148.

2 Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981,
s.
385-388; ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, Londra 1979, s.
246-247.
50
T E K N K
l olarak scak veya souk su akacak, dier nakil

hattndan ayn faslalarda fakat aksi srayla akacak ekilde hazrlamaya ve dzenlemeye yarayan
bir alet tanmlamlardr. Faslalarn ksaltlmasyla, musluk bataryasn anmsatan bir etkiye
ulalr.
Dzenein sa taraftaki scak su reservuarndan
ve sol taraftaki souk su reservuarndan su, bu
reservuarlarn altna yatay olarak taklm arkn
zerine dklr. arkn dn hareketi sayesinde, onun altna yerletirilmi olan bir kvet dndrlr. Kvet ortadan iki odaca ayrlmtr.
lk olarak scak su sa odaca akar, daha sonra
yarm dnten sonra souk su akar. E zamanl
olarak sol odaca nce souk, daha sonra yarm

dnten sonra scak su akar.
Su bu odacklardan, byk bir aralk iinden
geerek, altta bulunan, ayn ekilde iki odaca blnm kvete akar. Yukardaki kvetin
dnyle su dar boalr. Yukardaki kvetin
eyrek dnnden hemen sonra altta bulunan
kvetteki ak deiir. Altta bulunan kvetten su
bir tekneye akar. Bu teknede imdi su arknn
ve yukardaki teknenin tek bir dn esnasnda
drt kere her iki su nakil hattndan ak deiir.
Ksa faslalar halinde dnml olarak scak ve
souk su akar.
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma stanbul,

Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
51
O T O M A T L A R
Elence Otomat
Bu alet, Muammed veya Amed b. alef elMurd (muhtemelen 5./11. yzyln ikinci yars,
Endls) isimli bir kimse tarafndan Kitb elEsrr f Netic el-Efkr isimli kitabnda tarif
edilen ve izilen 31 modelden birisidir. Kitabn
sonraki drt modeliyle birlikte bu otomat, bir su
saatine benzemektedir; nk belirli hareketler
saptanm faslalar halinde ortaya kmaktadr,
fakat zenli bir zaman lm mevcut deildir1.
Bu model, J. Vernet, R. Casal, M.V. Villuendas2
ve Eduard Farr (Barselona)nin aklamalarna
ve taslaklarna dayanarak yaplmtr3. Bu oto-
Modelimiz:
Ahap kutunun eni: 110 cm. Su
kaplar ve kanallar plastik camdan. Kseler ekilenmi bakrdan. Figrler dkme kalaydan.
(Envanter No: B 1.09)
matta cvann kullanlm olmas kayda deerdir,

bylece bu otomatla Alfons Cva Saati (bkz. cit
III, s. 110 f.) arasnda bir balant meydana kmaktadr4. Dier yandan, konik supaplar, geciktirici sistemler, reaksiyon kontrolleri ve hassas
basn dengelemesi gibi Arap tekniinin tipik
unsurlarnn bulunmamas gze arpmaktadr5.
1 Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 37.

2 El captulo primero del Kitb al-asrr f nati
alafkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.

3 Vernet, J. ve Sams, J. (eds.): El Legado Cientfico Andalus, s. 304-309.
4 Hill, Donald R.: Arabic

5 a.e., s. 39.
Water-Clocks, a..y., s. 39.
52
Bu karmak dzenek, yaklak yarm saat sonra

bir mekanizma harekete geirmektedir (modelde
zaman dakikalara indirgenmitir). Daha sonra,
her iki kap alr ve iki rakkase ortaya kar.
Ayn zamanda drt teke, kafalarn su imek iin
indirir. Bunu mteakip bir ylan oynatcs bir su
kaynandan yze kar ve rakkaseler eve doru
T E K N K
geri hareket ederler, bu esnada kaplar tekrar

kapanr. Tekeler de yeniden kafalarn kaldrrlar. Bundan sonra ylan, su kaynann nnde
yukar doru ykselir; biraz sonra ilk olarak ylan
oynatcs, daha sonra ylanlar ortadan kaybolur.
6el-Murdnin
kitab iin: Hill, Donald R.: A Treatise

on Machines by Ibn Mudh Ab Abd Allh al-Jayyn,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
1/1977/33-46; Sabra, A.I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, a.y., s. 276-283; Villuendas, M.V.: A Further Note on a Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea Laurenziana Or. 152,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
2/1978/395-396; Vernet, J.: Un texto rabe de la corte
de Alfonso X el Sabio. Un tratado de autmatas, in: AlAndalus (Madrid, Granada) 43/1978/405-421; Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s.36-46; Casals, R.:
Consideraciones sobre algunos mecanismos rabes, in:
Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345; Hill, Donald R.:
Technologa andalus, in: El Legado Cientfico Andalus,
s. 157 ff., buras iin s. 163-168, 304-309; Sams, J.: Las
ciencias de los antiguos en al-Andalus, Madrid 1992, s.
250-257; Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb alasrr f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
izim el-Murdden, Kitb el-Esrr (Yazma, Florenz,

Biblioteca Medicea Laurenziana, orient. 152)6
O T O M A T L A R
53
Deiken ekilli
Fskiye
Modelimiz:
Pirin ereveler plastik cam evresinde.
Tezyinatl kse, kapak ve
tahterevalli altn yaldzl pirinten.
amandra ve borular bakrdan.
1.
Bu, aslen, Ben Ms tarafndan 3./9. yzylda

tarif edilmi olan iki dzenekten birisidir. bn erRezzz el-Cezer (600/1200 civar) bunu yetersiz
grm ve kendi yapt dzeneklerle deitirmitir.
1 Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm
ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 276-277; Wiedemann, E.: Die Konstruktion von Springbrunnen durch
muslimische Gelehrte. II. Anordnungen von al Gazar fr
Springbrunnen, die ihre Gestalt wechseln, in: Festschrift
der Wetterauischen Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau 1908, s. 29-43, buras iin s. 36 ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 241-255, buras
iin s. 248 ff.; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 158 ff.
Modelde, altta bulunan su haznesinde geriye

doru aktarlan ve aslen dardan harekete geirilen su, yukar ksmda bir tahterevalli zerinden iki odacn sada bulunanna akar. Bu
odack dolunca, bir amandra araclyla idare
edilen tahterevalli arkeder, bylece sol odack
dolar. Tam olarak hesaplanan bu zamanda, sa
odacn suyu bir boruyla dar akar ve alttaki
teknenin ortadaki memesinden tek fkrtmal
fskiye olarak yukar kar. Daha sonra tahterevalli arkeder, bylelikle su sol odacktan ikinci
boru zerinden boalr ve be fkrtmal fskiye
olarak alt meme halkasndan yukar kar. Fasla
aslnda yarm saat idi, modelimizde dakikaya
indirgenmitir1.
54
T E K N K
2.
el-Cezernin imal ve tarif ettii
Fskiyelerin kincisi
Modelimiz:
Pirin ereveler plastik cam evresinde. Kvet ve krekler bakrdan.
Tezyinatl kapak ve
boru hatlar altn yaldzl.
Burada da su bir tahterevalli zerinden nce sa

odacn iine akmaktadr. Ayn zamanda bir
krek, devrilecek ve bu esnada hem tahterevalliyi devirecek hem de odacn dar boalmasn
mmkn klacak arla ulaana kadar suyla
dolar. Sol odack dolarken, su iki fskiyeye doru
kar: Bir su mantar sol yanda, bir su fkrmas
sa yanda oluur. Belirli bir zaman sonra, sol odacn suyu boalr. Su mantar imdi sa yanda, su
fkrmas sol yanda grlebilir. Fasla burada da
aslnda yarm saattir, bizim modelimizde ise
dakikaya indirilmitir1.
Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn ellm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 278-279;
Wiedemann, E.: Anordnungen von al Gazar, a.y., s. 36
ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 248 ff.).
Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 158ff.
O T O M A T L A R
55
el-Cezerde izimler, a.y., s. 280, 283.
Bellicorum instrumentorum liberinin 22r varanda Giovanni Fontana2 (15. yzyln ilk yars)
bir Arap numuneyle tankl aa vuran bir
fskiyenin ana hatlarn resmetmektedir (bkz.
sadaki resim).
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le

Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Milano 1984, s.
118.
56
T E K N K
Modelimiz:
Pirin, 20 x 12,5 cm.
Akrilik cam kutu.
ifreli
Kilit
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) kitabnn son blmnde bir dizi mekanik aralar
ele almaktadr, bunlar arasnda bir sand 12
harfle kilitlemeye yarayan ifreli bir kilit (ufl
yufelu al and bi-urf isn aer min urf
el-mucem)1 yer almaktadr.
1 el-Cmi
beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 308-348; Almanca tercme Wiedemann, E.:
ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in:
Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s. 232-244 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708, zellikle s. 1689-1701), ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book
of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s.
199-201.
izim el-Cezerde,
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 346.
K L T L E R
57
Kapak, drt ifreli kilitle ve bir dndrme topuzuna bal olan iki plakadan olumaktadr. Kapak
plakas, taklacak yer olarak hizmet etmektedir. Altnda bulunan plaka, dndrme topuzuyla
birlikte birbirinden ayr olarak srlebilen iki
yarmdan olumaktadr. Bu sadece, kilitler belirli
bir kombinasyon zere ayarlanrlarsa mmkndr. Kilitlerdeki daireler daha sonra, alt plakaya
sabitlenmi emniyet pimlerinin iine kayabilecei
bir kanal serbest brakr. Eer ifreli kilit bu i
iin ngrlen bir sandn zerine yerletirilirse
altta bulunan plaka dndrme topuzu yardmyla
iki girintiye girebilir. E zamanl olarak bir silindir, kenara yerletirilmi olan bir klavuza srlr, bylece alttaki plaka artk i ie geirilemez.
ifrelerin ayarlanmasyla silindir emniyet altna
alnr. Arapada saysal bir deere tekabl eden
on iki haneli harf ifresi ak kapakta kolayca
deitirilebilir.
ifreli kilitin tanmn ve illustasyonunu ieren sayfa, elCezerden, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, Tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 523.
58
T E K N K
el-Cezer (600/1200
civar)nin zamanndan
kalan bir fildii kutucuk
Arapa ifreli kilit ile birlikte (191 x 201 x 375).
Madeni donanmlar ve kilit
altn yaldzl bakr alamdan. Maastricht, Stichting
Schatkammer Sint Servaas
(Hollanda).
7./13. yzyldan ifreli kilitli dier iki kk mahfaza; soldaki: Khalili koleksiyonu, Londra, a.y. Cilt 12, No. 344.
Yukardaki: Muammed b. mid el-fahnnin kutucuunun paralar, 597/1200 tarihli, Kopenhag, David
Collection, Ref. No. 1/1984.
K L T L E R
59
Drt Srgl
Kap Kilidi
izim el-Cezerde, el-Cmi beyn

el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 352.
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) elCmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnn
son blmnde drt srgl bir kap kilidi tarif
etmektedir: Bunlar bir kapnn arka tarafnda
bulunan tahta veya demirden drt srgdr, drt
yana doru, fakat farkl ynlere dorultulmulardr. Bir srg saa, birisi sola, birisi yukar ve
birisi aa doru alr. Drt srgde, kt niyetli birinin (ri) zorla ieri girebilecei hibir yer
yoktur. Amak ve srgleri ileri itmek iin, iine
takld delikten anahtar dar karlrsa, hi
kimse srglemekle korunan eye eriemez ve
srgleri elle yukar aa veya saa sola hareket
ettiremez; ne srglemek iin ne de amak iin
bunlar daha sonra hareket ettirilemez. Bunlar
hareket ettirebilecek yegane ey anahtardr.1
Anahtarn ilevini bu ekilde anlattktan sonra
el-Cezer, mekanizmann ve paralarnn ayrntl
bir tarifini vermektedir.
el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 348-352; Almanca tercme Wiedemann, E.: ber eine Palasttre und Schlsser nach
a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s.
244-250 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708, zellikle s. 1701-1707), ngilizce tercme Hill,
D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical
Devices, a.y., s. 202-203.
Modelimiz.
Ahap, pirin ve plastik cam.
ller: 51 x 43 x 58 cm.
60
T E K N K
Modelimiz (a):
Ahap, kurun arlklar,
pirin yatak. ap 80 cm.
Perpetuum mobile
Teknik ierikli Arapa anonim bir mecmuann
(muhtemelen 6./12. yzyl, bkz. s. 35)1 bilinen
yazmasndaki Perpetuum mobilelerin farkl
biimlerinin sunumu, bir srekli hareketlinin,
dardan enerji beslemesi olmakszn dnen bir
makine dncesinin, daha o zamanda olduka
yaygn olduu, hatta belirli bir gelenek iinde yer
ald izlenimini uyandrmaktadr. Bu gelenein
ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kaynak-
larna dayand halihazrda bilinmemektedir.

Avrupallar 19. yzyla kadar bylesine tutkuyla
megul etmi olan2 bu dnce, daha 13. yzyl
ortasndan nce Fransz mhendis Villard de
Honnecourtda3 ve sonra daha gen hemerisi
Peter Peregrinusda4 ortaya kmaktadr.
Perpetuum mobilelerle ura, Avrupada o
derece artmt ki, Acadmie Franaise 1775
2 Bkz. Feldhaus, F.M.: Ruhmesbltter
Gotha 1348, fol. 105b yazmasna dayanarak; Leiden,

Warn 499 (=or. 499), fol. 80a. Kr. Schmeller, Hans:
Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei
den Arabern, Erlangen 1922, s. 21 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 221).
der Technik, Leipzig 1910, s. 217-230.

3 Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033.
4 Bkz. Grant, E.: Dictionary of Scientific Biography X,
1974, Sp. 536b.
P E R P E T U A
M O B I L I A
61
Modelimiz (b):
Ahap ve pirin.
ap 26 cm.
Resim, Mariano Taccolann not defterinden (15. yzyln birinci yars)6. Sayfann alt tarafnda sava makinalarnn taslaklar bulunmaktadr. Bu Perpetuum mobile,
modelimizde sunulan ile artc bir benzerlik gstermesi nedeniyle daha eski slami kaynaklarn, slam bilimlerini Avrupaya tama iinin ncleri iin ok nemli
olduuna ilikin bir dier kanttr.
ylnda bu problemin artk hibir zm nerisini

kontrol etmeme karar ald.
Bildiimiz kadaryla fiziki ve astronom
Taiyyeddn b. Marf, slam dnyasnda 10./16.
yzyln ortalarnda Perpetuum mobilelerin samaln ifade eden ilk kiiydi5.
Arapa mecmuamz, Perpetuum mobilelerin
yedi trn tarif etmektedir, bunlardan drt
tanesi cva ile harekete geirilmektedir.

Her ne kadar burada gsterilen modeller srtnme kayplar kukusuz biraz daha azaltlabilirdi kelimenin tam anlamyla ilevsel olmasa da,
bununla birlikte manivela yasasnn ve moment
hesaplamasnn ileri bir anlayn belgelemesi
bakmndan ilgintir.
5 Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat, Anka-
ra 1966, s. 218.
6 De
ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a.
62
Blm 11
Mimari
G R YER N E
u satrlarn yazarnda, burada sunulan konuya bir giri yazmak iin

yeterli ehliyetin eksik olmas bir yana, Arap-slam kltr evresinin
gnmze ulaan mimari abidelerine nazaran, maketlerimizin az sayda
olmas nedeniyle byle bir girie gerek kalmamaktadr. Bizim sekimiz,
dnemleri iin rnek tekil eden kamusal ve belirli bir amaca ynelik
az saydaki yaplara younlamaktadr. Bu yaplarda daima yksek snftan kiilerin ounlukla hkmdarlarn vakflar sz konusudur; yani
bunlar her defasnda yalnzca daha ileri seviyedeki mimariyi ve mhendislik baarsn deil, ayrca camilerin yan sra zellikle hastanelere ve
medreselere verilen muazzam kltrel nemi de gstermektedir.
YKSEK OKULLAR
Mustanriyye Medresesi
Badat
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
Temel kaidenin lleri: 100 x 60 cm.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 05)
Bu byk medrese 625/1227 ylnda son Abbasi

Halifesi el-Mustanr billh tarafndan Badatta,
Dicle kysnda kurulmutur. Buras, drt ortodoks fkh ekolnn retim konularnn yan
sra, tbbn ve matematiksel bilimler retiminin
de elik ettii en eski Arap-slam niversitesi
olabilir1. Medresenin ihtiyalarnn karlanmas,
halife tarafndan kurulan bir vakf yoluyla gerekletiriliyordu. Ders veren hocalarn ve dier
alanlarn says 400 idi. Medrese, Badatn
Moollar tarafndan istila edilmesinden sonra
yamalanan byk ve nemli bir ktphaneye
sahipti. Halife, medreseyi sk sk ziyaret ediyor
ve zel bir yerden dersleri ve bilginlerin tartmalarn dinliyordu. Halife arasra orada devlet
konuklar iin resmi kabller de dzenliyordu.
Kaynak bilgileri iin bkz. Nc Marf: Tr Ulem

el-Mustanriyye, 3. bask, Kahire, trz., cilt 1, s. 25-48.
Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-arr

(634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr, Bir
Basra Ktphanesinde Ders (634/1237), Bibl. Nat., Ms.,
arabe 5847, fol. 5.
66
M M A R
Maketimizin dou cephesinden genel grn.
Fig. 1: Mustanriyye Medresesinin st katnn yatay kesimi, Irak Eski Eserler

daresinin yap fotorafna dayanarak.
Plan Hansjrg Schmidden, Die Madrasa

des Kaliden el-Mustansir in Baghdad.
Eine baugeschichtliche Untersuchung der
ersten universalen Rechtshochschule des
Islam. Mit einer Abhandlung ber den
sogenannten Palast in der Zitadelle in
Baghdad, Mainz 1980.
Fig. 2: Mustanriyye Medresesinin zemin katnn plan, Irak Antik daresinin
restitsyonuna dayanarak.
M U S t A N S R Y Y E
Yap, bakentin tahribine ve 1258 ylnda Mool

istilasnda Abbasi Hanedannn kne ramen dayand... On yl sonra medrese tekrar
ilerlik kazand. Son yzyllarda olduka ihmal
edilmi grnmekteydi. 1945 ve 1962 yllar
arasndaki restorasyonundan sonra bina, slam
Kltr ve Sanat Mzesi olarak kullanlmaktadr2.
Maketimiz, Hansjrg Schmidin vgye deer
eseri temel alnarak yaplmtr.
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen al-Mustansr in Baghdad, a.y., s.1.
M E d R E S E S
67
n cephenin restitsyonu ve
avluya bir bak, Hansjrg Schmidden, a.e.
68
M M A R
HAStANELER
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
(Envanter No: F 07)
Nreddn Hastanesi
am
el-Bmristn en-Nr adyla tannan bu hastane,

Saladdn (Saladin) Eyyubinin selefi bir Trk
olan Emr Nreddn Mamd b. Zeng tarafndan,
549/1154 ylnda kentin kurtarlndan hemen
sonra kurulmutur1. Buras slam dnyasnn en
mehur hastanelerindendi ve 13./19. yzyla kadar
hizmet veriyordu. Ulu Camiinin ve i kalenin yan
sra, slami dnemin amdaki en nemli abidelerinden saylmaktadr. Hastanenin ileme tarz ve
Bkz. Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture,

in: Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53, zellikle s. 4.
organizasyonu hakknda Endlsl bilgin bn

Cubeyr (. 614/1217), 580/1184 tarihindeki am
ziyareti dolaysyla, seyahatnamesinde2 u bilgileri vermektedir: Burada (am) yaklak yirmi
okul ve biri yeni, biri eski olmak zere iki hastane bulunmaktadr. Yeni olan daha ok ziyaret
edilmektedir ve daha byktr. Gnlk masraf yaklak on be dinardr. Orada hastalarn
isimlerini, ilalar ve hasta bakm iin gerekli
2 The
Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright, 2nd ed. rev.

M.J. de Goeje, Leiden 1907, s. 283; Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture, a.y., s. 5.
H A S t A N E L E R
harcamalar vb. kaydetmekle grevli alanlar

bulunmaktadr. Hekimler her gn sabah erkenden gelirler, hastalar muayene ederler ve her
bir hastann durumunu gz nnde bulundurarak gerekli ilalarla yaplacak bakm ve gdalar
dzenlerler ... Orada akl hastalarnn tedavisi de
yaplmaktadr ...
E. Herzfelde gre, hastanenin yatay kesimi.
Gnmze ulam olanlarn en eskisi olan bu

Bmristnn (akl hastanesi) plannn bir orta
avlu etrafnda simetrik olarak ekillenen drt
eyvan (tamkemer holler) esasna gre planland grlmektedir. avlunun ortasnda bir havuz
bulunmaktadr.
Dikdrtgen planl muarna takap iinden,
muarna kubbeli kare bir n mekana girilir.
Bu mekandan bat eyvanna geilir. Karsnda
bulunan dou eyvan, bir kitabeye gre, muayene
ve grme odasdr. Kubbeyle rtlm, dar
doru penceresi olmayan drt kede bulunan
odalar hasta salonlaryd.3
3 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser unter Bercksichtigung der Frage nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss. Berlin 1968, s. 80;
kr. Sauvaget, J.: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932, s. 49-53.
69
70
M M A R
dil Melike turhn

Hastanesi
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
(Envanter No: F 04)
Anadolunun gnmze eksiksiz ulaan bu en eski

hastanesi 625/1228 ylnda Fareddn Behrm
hn kz ve Mengcek Beyliinden Amed
hn refikas dil Melike Turhn tarafndan
ina ettirilmitir. Hastane, Divriide (Sivasn
gney dousu) Amed h tarafndan ina ettirilmi olan camiin bitiiinde ina edilmitir.
Hastane ksm 32 x 24 metrelik bir alana sahiptir;
cami ile birlikte btn klliyenin alan 32 x 64
metre ebadndadr1.
Btn klliyenin plan ve kesiti (Terziolundan)
Hastanenin ieriden grn

(tarihi fotoraf
Terziolundan).
huser, a.y., s. 121-125.
H A S t A N E L E R
71
Maketimiz
(gnmze ulaan ksmn):
Ahap ve plastik.
Temel kaide 94 x 119 cm.
(Envanter No: F 08)
alvn Hastanesi
Kahire
Arap-slam dnyasnda en ok tannan ve en nemli hastanelerden birisi de hi kukusuz Kahirede

bulunan ve modern literatrde alvn hastanesi olarak isimlendirilen el-Mristn el-Kebr
el-Manrdir. Kurucusu, Memlk Sultan
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn (dnemi 678-689/1279-1290)dur. nasna, amdaki
Bmristn en-Nrye 675/1276 ylnda yapt bir
ziyaret srasnda bu binadan etkilenerek niyetlenmitir. Kahirede tahta kmasndan be yl sonra,
yani 683/1284 ylnda inaat balatmtr1.
Kurulu ve ina ilerinin gidiat hakknda tarihi elMarz (766/1364-845/1442) el-ia ve-l-sr isimli
eserinde ayrntl bir biimde bizi bilgilendirmektedir.
Hastaneler tarihi iin yksek dkmanter bir deere
sahip olan rivayeti burada zet olarak F. Wstenfeld
(Macrizis Beschreibung der Hospitler in el-Chira,
in: Janus [Breslau] 1/1846/28-39, zellikle 32-38, Tekrarbasm in: Islamic Medicine Cilt 93, s. 126-145, zellikle s. 138 ff.)in tercmesi halinde belirli deiikliklerle
verilecektir: Bu binann yapl nedeni uydu: el-Melik
el-Manr henz Emr iken, 675/1276 ylnda Melik ehir Baybarsn idaresi dneminde Frenklere kar
savat srada, amda iddetli bir kolik hastalna
tutuldu ve hekimler onu, Nureddn e-ehd hastanesinden alnan ilalarla tedavi ettiler. yiletikten sonra ata
binip hastaneyi ziyaret etti ve onu beendi, eer Allah
ona hkmdarlk nasip ederse bir hastane yaptrmay
adad. Daha sonra sultan olunca, bu ii gerekletirmeye giriti ve tercihi ubiyye binasndan yana oldu. Orann sahiplerine, onun yerine <Zmrt Kasr>n verdi
ve Emr Alemeddn Sencer e-ucyi binann yapm
iiyle grevlendirdi. Avluyu olduu gibi brakarak oray
bir hastane haline getirdi. Buras drt byk salondan
olumaktayd, her bir salonda bir fskiye ve avlunun ortasnda fskiye suyunun akt bir su rezervuar bulunmaktayd ... Bina tamamlandnda, bu hastane iin el-Melik
el-Manr, Msr ve dier diyarlarda o kadar ok mlk
vakfetti ki, buralardan senelik yaklak bir milyon dirhemlik bir gelir salanyordu ve parann hastane, mescid,
72
M M A R
Btn klliyenin plan, Terzioluna

dayanarak
1. Stunlu avlu.
2. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (erkekler).
3. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (kadnlar).
4. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (erkekler).
5. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (kadnlar).
6. Bakm personeli.
7. Bahekimin evine kan merdiven.
8. Mutfak ve yan odalar.
9. Tabutlar iin yer.
10. Cenaze ykama yeri.
11. Ambar.
12. Bahekim makam.
13. Cerrah makam.
14. Gzhekimi makam.
15. Sakfl (st rtk) adrvan.
16. Direkli avlu.
17. Tuvaletler.
18. Akl hastalar iin hcreler (erkekler).
20. Akl hastalar iin hcreler (kadnlar).
21. Terasa giden merdiven.
22. Su rezervuar.
medrese ve drl-eytm (yetimler bakmhanesi) denmesi gereken yerleri belirledi. Bunun zerine iecek
dolu bir kadehi hastaneden getirtti, ondan iti ve yle
dedi: Bunu bana eit olan ve daha dk sosyal seviyede
olanlar iin vakfettim, bu binay sultan ve uak, asker ve
emr, byk ve kk, hr ve kle, kadn ve erkek iin bir
vakf olarak belirledim. O, bunun iin ilalar, hekimler ve
orada herhangi bir hastalkta ihtiya duyulabilecek dier
her eyi belirledi. Sultan, hastalara hizmet iin erkek ve
kadn yatak yapclar grevlendirdi ve onlara maa tahsis
etti; hastalar iin yataklar kurdurttu ve onlar herhangi

bir hastalkta ihtiya duyulan her trl yatak rtleriyle donatt. Her hasta grubuna zel odalar tahsis edildi:
Hastanenin drt byk salonunu ateli ve benzeri trde
hastalklara dar kimseler iin, bir avluyu gz hastalar
iin, birini yarallar iin, birini ishal hastalar iin, birini
kadnlar iin belirledi; bir oday nekahette olanlar iin iki
blme ayrd, bir blmn erkekler iin, dierini kadnlar iin tahsis etti. Bu yerlerin hepsine su sevkedilmektedir. zel bir oda yiyecek piirmek, ilalar ve uruplar
H A S t A N E L E R
Hastaneye bir medrese eklenmiti, bundan

Wstenfeld isabetli olarak bir akademi anlamaktadr. Tp konulu konferans-derslerin orada veya
hastanenin zel odalarnda yaplp yaplmad
kesin deildir. Akcier kan dolamn kefeden2
ve eviyle ktphanesini bu hastaneye vakfeden
tabip ve ok ynl bilgin Al b. Eb el-azm bn
en-Nefs (. 687/1288) de ok byk bir ihtimalle
retim kadrosuna dahildi3.
Daha 17. yzylda hastane iyi durumda bulunuyordu ve ancak 18. yzylda km grnyor.
Bugn esas itibariyle, tayc duvarlar hl ayakta durmaktadr. 20. yzyln banda ayn isim
altnda onun bitiiinde yeni bir hastane ina
73
edilmitir4. Msr hkmeti eskisini restorasyonla

yeniden kullanlr hale getirmeyi de planlam
bulunuyordu.
1818-1825 yllarnda Msr hkmeti tarafndan
fabrikalar kurmakla grevlendirilmi olan Fransz
mhendis Pascal Coste hastanenin birka deerli
izimini ve plan taslan karmtr5.
Hastanenin 684/1285, 685/1286 ve 686/1287 yllarndan vakf senedi 1913 ylnda Kahirede
yeniden kefedilmitir ve halihazrda oradaki
Vakflar Bakanlnda bulunmaktadr. Tp tarihisi Ahmed Issa Bey6 tarafndan Franszcaya tercme edilmi paralar 7./13. yzylda Arap-slam
kltr evresinde hastane sisteminin yksek seviyesine tanklk etmektedir.
2 Bu konuya dair baz almalar iin bkz. Islamic Medici-
iin, dier bir oda ekerlemeler, balsamlar, merhemler

v.b. iin idi. Deiik yerlerde stoklar muhafaza ediliyordu, bir odada sadece uruplar ve ilalar bulunuyordu ve
bir odada tp derslerini vermek iin bahekim oturuyordu. Hastalarn says snrl deildi, aksine oraya gelen
her muhta ve fakir kabul ediliyordu. Hastann oradaki
ikamet zaman yine snrl deildi ve hatta oradan evde
hasta yatanlara da hizmet edilip, ihtiyalar olan herey
verilmekteydi.
ne (Frankfurt) serisinini 79. cildi.

bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f Memlik
el-Emr, tpkbasm ed. Frankfurt 1988, cilt 9, s. 350.
4 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y., s. 88-106.
5 Architecture arabe ou monuments du Kaire, mesurs et
dessins de 1818 1825, Paris 1839 (Tekrarbasm: Bblingen 1975), s. 74-81.
6 Histoire des bimaristans (hpitaux) lpoque islamique, Kahire 1928, s. 61-72.
3
74
M M A R
Sultan . Beyazt
darifas
Edirne
Bu hastane, 889/1464 ylnda bir medrese, bir cami

ve bir imaret ile birlikte Edirnede, Tunca nehrinin kenarnda kurulmutur. Sultan II. Beyazt,
bu klliyeden Edirnedeki sarayna saltanat teknesiyle gidebilmek iin caminin arkasnda, Tunca
nehrinin kysna bir liman ina ettirdi.1
Terzioluna gre, hastane ksmdan olumaktadr:
Asl hastane (dr e-if), byk merkezi bir kubbe ve 12 kk kubbe ile birlikte.
Hemen yan banda kk bir i avlu evresinde gruplam odalar bulunan yap, ekseriyetle idari amalara hizmet etmektedir.
huser, a.y., s. 190.
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 103 x 55 cm.
(Envanter No: F 06)
Ve medreseye bitiik bir ksmi yap, byk i

avlu, mutfak ve amarhane ile birlikte. Asl
hastane, yaklak 30 metre apnda, kapal odalar olarak alt hasta odas ve eyvanlar biiminde
be hcresi olan byk altgen bir binadr. Hasta
odalar ve hcreleri, kubbeli bir merkezi salonu
evrelemektedir. Bylece, az sayda personelle
birok hastaya bakabilme imkan salanmtr ...
Burada, mimar Hayreddin, birinci yerde amaca
uygun bir bina yapmtr. Hemen yan tarafta
bulunan medrese yine eski medrese tipini gsterirken, hastanenin kendine zg biimi, mimarn
fonksiyonu gz nnde bulundurarak yeni bir
planlama anlayyla yeni yollar aradn kantlamaktadr.
H A S t A N E L E R
893/1488 tarihli 52 sayfalk bir vakf senedi

sayesinde, hastanenin ileyii, organizasyonu ve
finansman hakknda ayrntl biimde bilgilen
dirilmi durumdayz2. Hastanenin deerli bir
tarifini, mehur seyyah Evliya elebi (11./17.
yzyl) vermektedir. Bu, Georg Jacob tarafndan
1912 ylnda Almancaya evrilmitir3. Bu eviriden, baz deiikliklerle birlikte, akl hastalarnn
mzikle terapi edilmeleri hakkndaki aklamalar
alnacaktr: Amma bu hakir Evliya garip eyler grdm: Merhum ve mafur Beyazid-i Vel
Allah rahmet eylesin hazretleri vakfnamesinde hastalara dev, dertlilere if, divnelerin
ruhuna gda ve sevdalarn gidermek zere on
adet arkc ve sazc grevlendirmitir ki, bunlarn okuyucu, biri neyzen, biri kemanc, biri
musikr, biri santurcu bir engi, biri ud olup,
haftada kere gelerek hastalara ve delilere konser verirler. Kadir-i Mutlakn izniyle nicesi saz
sesinden holanr ve suknet bulurlar. Dorusu,
mzik ilminde nev, rast, dgh, segh, rgh
ve szink makamlar zellikle bunlara [hastalara ve delilere] mahsustur. Amma, zengle ve
bselik makamlar [alnr ve] rast makamnda
75
karar klsa, adama sanki hayat baheder. Btn

saz ve makamlarda ruha gda vardr.
Hastane, 1876 ve 1894 yllar arasnda Trk-Rus
sava nedeniyle ksa bir kesinti ile birlikte, birinci
dnya sava balangcnn ksa bir sre ncesine
kadar iler vaziyetteydi. 20. yzyln ikinci yarsnn banda radikal bir restorasyon geirmitir.
Kubbeli salonun ksmi maketi,

1.-13. ve 21. odalarla birlikte, 31 x 31 cm.
II. Beyazt hastanesinin plan
(Terziolundan)
Vakf senedi hakkndaki literatr iin bkz. Terziolu,

Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y.,
s. 190-191.
3 Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke,

in: Der Islam 3/1912/358-368, zellikle s. 365-368; kr.
Kmmel, W.F.: Musik und Medizin, Freiburg ve Mnih
1977, s. 258-259.
76
M M A R
CAMLER
ehzade Camii
stanbul
Maketimiz, bir cami klliyesinin d eklinin basit

hatlarn vermektedir. Birok mimarlk tarihisi, bu komplekste, stanbulda byk camilerin
ina dneminin balangcn grmektedir. Bu
camilerin domasna ilikin problemde, Osmanl
yap sanatnn iki nemli geliim basama ayrt
edilmektedir: Yaklak 700/1300den itibaren
Anadoluda ve Edirnede, Bizansn 857/1453
ylnda fethedilmesine kadarki balanglar ve
daha sonraki Ayasofya ile dorudan doruya
tanklk ve yeni bakentin dier antik antsal
binalaryla tevik edilmi zgn, antsal stil1.
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul

1997, s. 57 ff.
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun dkm.
lek 1 : 50.
(Envanter No: F 09)
ehzade camii, Osmanllarn en byk mimar

olan Mimar Sinan (d. 895/1490, . 996/1588)n
yapt byk caminin ilkidir. Cami kompleksi, Kanuni Sleyman (Muhteem) tarafndan
950/1543 ylnda len olu ehzade Memed iin
yaptrlmtr. naatn balang yl tartmaldr;
yap 955/1548 ylnda bitirilmitir. Planlama ve
yrtm ile Sinn isimli yksek rtbeli bir subay
grevlendirilmitir.
E H Z A d E
C A M
ehzde Klliyesinin Sinana kadar

uzanan ksmlarnn plan (Kubana gre)
1- Cami
2- ehzade Mehmetin trbesi
3- Rstem Paann trbesi
4- Mektep
5- maret
6- Kervansaray
7- Medrese
77
78
M M A R
Bu kii asker mimar olarak isim yapm ve daha

evvelce de birka kk camii ina etmitir.
Bizzat kendisi daha sonra bu gerekten antsal byklkteki ilk Sultan Camiini kendisinin
raklk eseri olarak nitelendirmitir.2
Balangtan itibaren merkezi bir yatay kesim
ekillendirmeyi tasavvur etmi olan Sinn, kubbe
mekann iki deil, mekanda birlii salayan drt
yarm kubbe vastasyla geniletme zmne
bavurmutur. Gerekten bu, merkeziletirmeyi
mekan geniletme ile balantlamak iin akla en
yakn ve mantki yol idi; fakat bununla beraber
bunda, kolaylkla yorucu bir etki gsterebilecek
ar byk monotonluk ve ar simetri tehlikesi
de bulunmaktayd. Ayrca, drt byk ana direk,
kubbenin altnda biraz kaybolmu ve mekandan izole edilmi olarak durmaktadr; bylelikle
zorunlu masif ktle etkisi hemen hemen maksada
uymayan bir tarzda geerlilie ulamtr. Estetik
bakmdan tereddt uyandrc eyler, inaat ilerinin bitiminden sonra bizzat Sinn tarafndan
idrak edilmi grnyor o, bunu ikinci bir
defa daha tekrarlamamtr. Bununla birlikte,
btn plan imkanlarnn tutarl bir denemesini sezdiren eserin btn bakmndan burada,
kendisinden daha sonra bundan sistematik adm-
2 Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, Alman-
ca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih 1975, s. 237.
larda canl bir etki brakan planlarn eitliliinin

gelitirilecei model cami olduu tahmininde
bulunulabilir.3
Cami toplam 183 pencereye sahiptir, bunlar
ortak mekana btn ksmlarda simetrik bir
aydnlk vermektedir. Pencereler, tezyinatl parmaklk ve renkli naklarn baz paralar ile
birlikte hl eski revzenlerine sahiptir.4 Ana
kubbenin uzunluu 19 metre, tepe ykseklii 37
metredir5.
Btn klliyede caminin yannda bir medrese, bir
sibyan okulu, bir imaret ve bir kervansaray dahildir. Bunlar avlu duvarnn d yanlarnda bulunmaktadr. Cami avlusunda ehzade Mehmedin
trbesi vardr.
ehzade Mehmedin ve Rstem Paann ehzade

Klliyesindeki pence st kitabeleri.
3 a.e., s. 238.
4 Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, Text-
band, Berlin 1907, s. 68.
5 Kuban, Doan: Sinann
Sanat ve Selimiye, a.y., s. 69.
A H Z A d E
ehzade Camiinin i mekan, ana kubbeye bir bak ile,

Yerasimosdan, stanbul6.
ehzade Mehmed trbesi
Yerasimos, St.: stanbul mparatorluklar Bakenti, stanbul 2000, s. 257.
C A M
79
80
M M A R
Sleymaniye Camii
Sleymaniye Camii, kronolojik bakmdan

Mimar Sinann ina ettii ikinci byk camidir.
Sosyal ve kltrel kurumlaryla birlikte Osmanl
mparatorluunda domu olan belki de en
byk mimari klliyedir. naat 957/1550 ylnda
balam ve 964/1557 ylnda bitirilmitir1. Bizzat
Sultan Sleymann inaat yerini nermi olduu
ve al merasiminde caminin anahtarlarn ve
aln, yapnn mimar Sinana tevdi ettii rivayet edilmektedir2.

2 a.e., s. 78.
sanat ve Selimiye, a.y., s. 78.
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Kubbeler kurun dkm.
lek yaklak 1 : 150.
Temel kaidenin lleri: 155x 125 cm. elik sehpa.
(Envanter No: F 01)
Sinan, minarelerin saysn drde karmtr.

Caminin avlu tarafndaki daha yksek (her biri
76 m) olan iki minaresi er erefeye, avlunun d
tarafndaki daha kk olan dier iki minare ise
ikier erefeye sahiptir.
Caminin sisteminde Cornelius Gurlitt3
stanbuldaki Beyazt Camiinin bir geliimini
grmektedir: Merkezi mekann st rts olarak ana kubbe ve iki yarm kubbe mevcuttur.
3 Gurlitt,
s. 69.
Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,
S L E Y M A N Y E
C A M
81
16
Sleymaniye kompleksinin plan

(A. S. lgen)
1- Cami
2- Sultan Sleymann trbesi
3- Hrrem Sultann trbesi
4- Trbedarn evi
5- 1. Medrese
6- 2. Medrese
7- Hastane
Bu iki yarm kubbelerin her biri diyagonal yerletirilmi daha kk iki yarm kubbeyle desteklenmektedir, bylece 52,4 metrelik bir mekann
st rtlmtr. Btn oturumda ve binann
kademelendirilmesi sayesinde ve yerletirilen
hcreler vastasyla hantal bir etki yaratmayan ve
kntlaryla 7,44 ila 7,56 metre genilie sahip
stunlarla tanan ana kubbe mekan, akll bir
tarzda yan sahnlarn, deiik apl beer kubbe
ile rtlmesi ile geniletilmitir. Dzen, kompozisyonun tam hakimiyetini gstermektedir, yle
ki kemerler her yerde organik olarak ekillendi-
8- Fakirler evi
9- Mutfak ksm
10- Sebil (eme) ve Sinnn trbesi
11- 3. Medrese
12- 4. Medrese
13- Kervansaray
14. Hamam
15. lahiyat yksek okulu (Dr el-ads)
rilebilmitir. Ayn dnemin Rnesans ustalar,

mesela bir San Gallo, kukusuz bunda, kubbelerin dayand kemerlerin yerlerinin eksenleri
dier kk kubbelerinkiyle dmdelemesini
ho grmezdi. Yan alann merkezi kubbesinin
dzenlemesine dikkatle baklmaldr: Bir kemerin d tarafn stunlarna dayanann [sic!] zerine yerletirilmesi ve stalaktit bingisinin olduka
hareketli formu sayesinde, zorluk aklc yakn bir
biimde almtr.
82
M M A R
Sleymaniyenin takaps (A. S. lgen).
Caminin iki uzun kenarna isabet eden kubbeli

mekanlar, caminin sundurmas olarak hizmet
etmektedir. Buralara bir kap ve bu kapnn
nndeki zarif bir giri iinden girilir. Hnkar
mahfilinin nndeki giri, itina ile sslenmitir.
Kenar mekanlarn arasnda dtan iki, iten bir
kat halinde dar ve ieri doru gmme mahfiller
uzanmaktadr. Stunlarn ve kemerlerin mimarisi, Trk mimarlk sanatnn yaratt en nefis ve
mkemmel rneklerdendir: Ayn ekilde, nefis
bir biimde blmlenmi girilerin, ana yapnn
onlar aan kademelenmesiyle kar karya yerletirilmeleri, yksek sanatsal bir inceliktir.4
Toplam 138 pencere mekan aydnlatmaktadr5.
Caminin arkasnda, kble tarafna bitien bir
bahe bulunmaktadr, baheyi parmaklkl pencerelerle donatlm bir duvar evrelemektedir.
Burada bu trn en muhteem eserlerinden birisi olan Sleymann 974/1566 ylnda bitirilmi
trbesi bulunmaktadr, bu trbede Sleymann
hemen yannda Hrrem Sultan (. 965/1558) ve
II. Ahmed (. 1106/1695) ... gmldr.
4 Gurlitt,
Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,

s. 69-70.
5 a.e., s. 71.
mekan, ana kubbeyle birlikte (Foto: K. O. Franke).
Sleymaniyenin enine kesiti (A. S. lgen).
S L E Y M A N Y E
mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 263).
C A M
83
84
M M A R
Selimiye Camii
Edirnede bulunan Selimiye Camii, Mimar

Sinann ina ettii nc byk camidir.
Osmanl Sultan II. Selimin emri zerine yaplmtr. naat 976dan 982nin sonuna (Mart 1575)
kadar devam etmitir1. Tamamlanmasndan
ay nce, ok hasta olan sultan lmtr. Selimiye
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun.
lek yaklak 1 : 100.
(Envanter No: F 02)
Camii genel olarak, Sinnn yaamn adad mesleinin ve yaklak yarm yzyl ierisinde youn almayla kazand tecrbesinin ve
mimari kabiliyetinin zirve noktas olarak kabul
S E L M Y E
85
C A M
Selimiye
Klliyesinin plan,
D. Kubana gre
1- Cami
2, 3- Medreseler
edilmektedir. Bu anlamda, ehzade Camiini

raklk dneminde, Sleymaniye Camiini kalfalk dneminde ina ettiini, ama mimar olarak
yeteneinin zirve noktasn Selimiye Camiinin
inasyla ifade etmi olduunu syleyerek dncesini dile getirmitir2.
Cami, btn byk yaplarda olaan olan ana
ksmlar iermektedir: Avlu ve ana toplanma
mekan, yani ibadet yeri (cami). Her ikisi
de zeminin zerinde yaklak bir metrelik eit

ykseklikte durmaktadr ve birlikte yaklak 60
metre eninde ve 95 metre uzunluunda kapal
bir dikdrtgen oluturmaktadr, bunun yanlarndan sadece minarelerin kaideleri ve gney yanda
bulunan bir mihrap duvar hafif kntlar tekil
etmektedir. Bu yzeyin hemen hemen yarsn
avlu kaplamaktadr. Avlu dikdrtgen formdadr
ve binann ana ekseninde bulunmaktadr. Drt
yanda bulunan, yaklak 8 veya 9 metre uzunluktaki revaklar 24,80 x 37,40 metrelik bo avlu
mekann evrelemektedir.
86
M M A R
badet mekannn ana formu, d evresinde

yine ana eksene paralel duran bir dikdrtgen
olarak kendini gstermektedir, bununla beraber
bu dikdrtgenin ortasnda dzgn bir sekizgen
kaydedilmitir. Bu sekizgen, asl mekan ekirdeinin geliiminde ana formu
oluturmaktadr. Sekizgenin her
iki yanna doru arta kalan plan
ksmlar, mekan, revaklar ve
mahfilleri geniletmek iin kullanlmaktadr. Ana mekann i lleri,
dikdrtgen olarak, yaklak 35,90 x
45 metre ebadndadr. Sekizgenin
uzunluu, 10,50 metrelik bir stun
mesafesinde olup, kubbe ap yaklak 31,40 metredir.3
Heybetli drt ana kemer, daha
kk drt ara kemer tarafndan
ayrlarak, burada gz alc cilalanm granit stnlar tarafndan
tanarak, yan hollerin hemen
hemen iki kat yksekliine erimektedirler. Ana kemerler, zerindeki muhteem kubbeyle
talandrlmtr, ortancas daha
yksektir ve olduka zengin kaburga formunda blmlenmitir.
Avlunun kble tarafndaki reva, nefis uyumlu ve antsal ilemeli mstakil bir revak olarak, olaanst bir tarzda ibadet yerine girii
hazrlamaktadr.4
Osmanl sanatnn en zengin formlar halinde donatlm, mukarnaslar ve zengin tezyinat
sanatyla sslenmi muhteem bir cmle kaps
hcresi, imdi bizi avludan caminin ana mekanna, ibadet veya toplanma mekanna iletmektedir.
Hemen yar karanlk, hal asklardan yaplan
bir vintfank getikten sonra kendimizi ana
kubbenin geni tonosu altnda buluruz. Giri
zerinde bulunan cumba araclyla arttrlan
en cesur beklentilerimizin, zerimizde ykselen
bu muhteem kubbe tarafndan glgede brakldn grrz. Daire evresinde yukar ykselen
sekiz tane muazzam, silindirvari biimde ama ok
ynl olarak blmlenmi formdaki direklerden,
kapal tarzda st ste duran sivri kemer eklinde
iki sra kubbe kemerleri ykselmektedir. Bunlar
ayn amaca, kubbeyi tamaya ve muhtemelen
belirlenmelerinin tam da bu btnl yoluyla
bylesine heybetli bir tesirde bulunmaya hizmet
etmektedirler.5 Ana kubbe apnn i uzunluu,
yani kubbeyi tayan duvarlarn ve stunlarn
uzakl 31,50 metredir6.
3 Wegner, Armin: Die Moschee
Sultan Selims II. zu Adrianopel und

ihre Stellung in der osmanischen
Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung
(Berlin) 25/1891/329-331, 341-345,
353-355, zellikle s. 341.
4 a.e., s. 341.
5 a.e., s. 341.
6 a.e., s. 342; Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye,
a.y., s. 137. Ayasofyann kubbe ap 31,40 metredir.
S E L M Y E
C A M
Selimiye Camiinin i grn, mihraba bak, minber ile birlikte (St.

Yerasimos, stanbul, a.y., s. 271)
87
88
M M A R
Sultan Ahmed Camii

Sultan Ahmed Camii, iinin ak mavi rengi
dolaysyla Mavi Camii olarak tannmtr. Cami,
Osmanl Sultan I. Ahmed (dnemi: 1012/1603
1026/1617)in emri zerine ina edilmitir.
Mimar Mehmed Aadr. nasna, inaatn banisi henz 19 yanda iken, 1609 ylnda baland
ve 1616 ylnda tamamland; bu tarihten sonra
sultan sadece bir yl daha yaad. Sultann temel
tan koymaya altn bir kazma ile katld rivayet
edilmektedir1.
1
lgrel, Mcteba: Madde Ahmed I, in: slm Amsiklopedisi, cilt 2, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf 1989 s.
33.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 100.
elik sehpa.
(Envanter No: F 03)
ou kimse bu yapy selatin camiilerinin en

gzeli olarak kabul eder; mmkndr. Kubbelerin
ve yarm kubbelerin kademeli yaps, tan gmms zarif grilii, minarelere ve kubbelere
yerletirilen alemlerin altnyla birlikte kurun
atlar, muhteem bir tablo bahetmektedir. Bu
zengin d etki, ayrca minarelerin saysyla da
younlatrlmaktadr: Alt minare bulunmak-
S U L t A N
A H M E d
89
C A M
Plan J. Freely ve H. Sumner-Boyddan,

Istanbul, Mnih 1972, s. 152.
Ana kubbeye bak (Foto: K.O. Franke).
tadr, yani stanbulun dier selatin camilerinin

sahip olduklarndan iki tane fazla. Bylelikle bu
yap, arlk hissettirmeksizin, heybetli bir ekilde arz- endam etmektedir; ve seyredenin belli
belirsiz duyduu letafet, Sinnn byk camilerinin formlarndan yalnzca biraz daha narin
ve zarif olan heybetli formlarna nispetle daha
ziyade atmosferik olarak kalmaktadr.2
Mavi Camii, ap 23,5 metre ve tepe noktas
ykseklii 43 metre olan bir kubbenin rtt
hemen hemen kare eklinde bir mekandr (51
metre uzunlukta, 53 metre genilikte). Kubbe,
drt geni sivri kemer tarafndan tanmaktadr,
bu kemerler kubbe yuvarlan drt bingi zerinden heybetli fil ayaklaryla kelerinde iaretlenmi olan ekirdek mekann kare olan yatay
kesimine aktarmaktadr.3
Daha nceleri renkli revzenlerle donatlm
olan mihrabn duvar gibi, 260 pencereden ieriye
k akn etmektedir. Alaca karanlk olmasa bile,
2 Freely,
John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, a.y., s.

149.
3 a.e., s. 151.
sisli olarak klandrlm mekann byl eski etkisini salamak iin, dier pencerelerin renkli caml revzenlerle donatlmas
planlanmaktadr.4
Btn klliyenin camiye ait olan dier vakflar uygun bir bykle sahip olup, bir medrese (...), sultan trbesi, hastane ve kervansaray,
sbyan mektebi, imaret ve ardan ibarettir.
Hastane ve kervansaray 19. yzylda yklmtr,
imaret Atmeydannn gney yannda bulunan
Uygulamal El Sanatlar Merkezi binasna katlmtr. Sbyan mektebi yakn zaman nce restore
edilmitir buras caminin d ihata duvarnn
kuzey tarafndaki binadr. Haddizatnda olduka
byk olan, ama camiye nisbetle kk grnen medrese, klliyenin ihata duvarnn dnda
kuzey douya doru, kare planda alk olunmayan byklkteki trbenin ok yaknnda bulunmaktadr. Bu trbede ... refikas Ksem Sultann
yannda, I. Ahmed ve olu: IV. Murad, II.
Osman ve ehzade Beyazt yatmaktadr.5
4 a.e., s. 152.
5 a.e., s. 153-154.
90
M M A R
Sultan Ahmed Camiinin i mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 333)
Blm 12
Sava Teknii
GR
Tahmin edildiine gre, dier kltr evrelerinin bilgileri ve kazanmlar, bilimin baka hi
bir alannda sava tekniinde olduu kadar hzla
alnp benimsenmemitir. Mslmanlarn dnya
tarihi sahnesinde grnmelerinden sonraki ilk
yzyldaki fetihleri nedeniyle gerekleen hzl
ve byk genileme u varsaymda bulunmaya
izin vermektedir tabi ki tarihsel belgelere dayanarak: Mslmanlar, rakiplerinin silahlarnn
daha yksek olan kalitesini abuk fark etmiler
ve bunlarn bilgisini kendilerine mal etmilerdir.
Bizansllarn yan sra ranllar da nceleri
Mslmanlara stn olan hasmlarndand. Bu
nedenle sava teknii hakknda Arap yaznndan bilinen en eski kitaplarn, Sasani dnemi
Farslarnn veya Hintlilerin eserlerinin tercmeleri1 olarak ortaya kmalar artc deildir. 4./10. yzylda yaam olan bilim tarihisi
bn en-Nedm, ahmerdanlar, mancnklar ve
sava hileleri hakkndaki (Kitb ed-Debbbt
ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-l-Mekyid)2 bir
kitabn yan sra, ayrca rum ateinin bir trnn
kullanm hakknda (Kitb el-Amel bi-n-Nr
ve-n-Nef ve-z-Zerrt f el-urb)3 Arapa
bir kitap kaydetmektedir. Byle bir arka plan
nnde tarihi e-aber (. 310/923)nin rivayetini daha iyi deerlendirebiliriz, bu rivayete gre,
Abbasi Halifesi el-Mutam Amorium kentinin
(Ankarann gney bats) 213/837 tarihindeki
fethinde seyyar ahmerdanlar cepheye srmtr (bkz. s. 137 f.).
Bilimlerin evrensel tarihinde, Arap-slam kltr
evresinin bu alandaki katksn abartl bir biimde deerlendirmeksizin, elbette sava tekniinin
de ge antikite ile szde Rnesans arasndaki dnemde Arap-slam evresinde nemli bir
geliim geirdii vurgulanmaldr. 3./9. yzyldan
itibaren Arap-slam dnyasnda fizik, kimya ve
1 bn
Nedm: Fihrist, ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 314315.

2 Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/196.
3 Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire, zellikle s. 196.
teknik gibi alanlarda yzyllar boyunca srekli var

olan ilerlemelerin, sava tekniine etkide bulunmakszn kalamayaca kendiliinden anlalr.
slam lkelerinin silah tekniine olan katksn
Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildephonse Fav
1845 ve 1858 yllar arasnda yaynlanan almalarnda4 geni lde netletirebilmilerdir.
O tarihlerde ulaabildikleri sava teknii hakkndaki Arapa yazma eserleri incelemelerinden
ve tarih kitaplarndaki rivayetlerden ulatklar
sonular hala byk lde geerlidir. Bunun
da tesinde, zamanla bulunan dier yazmalar ve
tarihi rivayetler bizi daha ileriye gtrmektedir.
Reinaud ve Fav tarafndan ulalan sonular
ve Arap-slam kltr evresi bakmndan sava
teknii tarihi konusunda savunduklar grler,
19. yzyln ikinci ve 20. yzyln ilk yarsnda bu
konuya dair oryantalistik olmayan aratrmalarda olduka iyi bir ekilde dikkate alnmtr.
Buna karn, 20. yzyln ikinci yarsndaki yaynlarda, J.R. Partingtonun History of Greek Fire
and Gunpowder isimli deerli almas (1960),
Joseph Needhamn Science and Civilisation
in China (vol. 5, part VI, 1994) isimli kitabnn
ilgili blm, Kalervo Huurinin Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesen aus orientalischen Quellen adl aratrmalarn mstesna
tutacak olursak, bu sonularn hemen hemen hi
kaydedilmedii5 gze arpmaktadr.
4
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie:

Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de
la poudre canon, cilt 1 (texte), cilt 2 (planches), Paris
1845; Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de
guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327; Reinaud: De lart militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/193-237; Reinaud: Nouvelles observations sur
le feu grgeois et les origines de la poudra canon, in:
Journal Asiqtique, sr. 4, 15/1850/371-376.
5 Daha nce bundan Kalervo Huuri (Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen
Quellen, Helsinki ve Leipzig 1941, s. 25) yaknmtr:
Daha nce aratrlm topuluk tarihinde pek ok
boluklar vardr. lkin, kendisini yalnzca antik ve
Avrupal olgularla snrlamaktadr ve doulu olanlar
dikkate almamaktadr .
94
S A V A
Eer, Arap-slam kltr evresinin sava tek-
niinde gelitirilmi ya da kefedilmi baz yeni

unsurlar ortaya koymaya girieceksem, burada
kendimi byk bocurgatl ok yayyla, mancnkla,
at barutuyla (kara barut) ve ateli silahlarla snrlayacam. Bunlar, Avrupa sava teknii
tarihinde 13. ve 14. yzylda yenilik olarak ortaya
kan unsurlardr.
a) Bocurgatl Byk Ok Yay

Byk ok yaynn, evvelce Yunanlar, Romallar
ve Sasani Farslarda topu snfna ait olan deiik trlerinden sadece bir bocurgat (aft ve krk) ile gerilen tipi konu edineceim1. Byk
yayn (avs ez-ziyr) bir eidi olan krkl tipini,
Mur b. Al b. Mur e-arssnin, 1948 ylnda Claude Cahen tarafndan ksmen yaynlanan
ve Franszcaya tercme edilen Tabirat Erbb
el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb isimli
bize ulaan eserinde ayrntl olarak tarif edilmekte ve bir resim ile donatlmaktadr2. Bu yay avs
bi-l-Levleb adn tamaktadr. Okun Seladdn
(dnemi: 569/1174-589/1193) dneminde kaleme
alnan bu kitaptaki tarifi, onun daha o zamanda
bilinen bir silah olduu izlenimini uyandrmaktadr. Bu ok, tarihi bn e-uveyr (d. 524/1130,
. 617/1220) tarafndan da Msrdaki 467/1071
ylndan en gen Fatimi Halifesinin silah deposunda bulunan silahlar arasnda gsterilmektedir3. Verdii bilgiye gre, bir ok yaklak 2.200
1 Khler, G.: Die
Entwicklung des Kriegswesens und der

Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, cilt 3, Breslau 1887,
s. 174.
2 Un trait darmurerie compos pour Saladin, in: Bulletin dtudes Orientales 12/1947-48/103-163, zellikle s.
110, 131-132, 156.
3 Abdusselm b. el-asan e-uveyr: Nzhet elMulateyn f Abr ed-Devleteyn, ed. A.F. Seyyid, Kahire 1992, s. 134; Taiyyeddn el-Mariz: el-Mevi vel-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, Bl 1270, cilt 1, s.
417; Huuri, K.: a.e., s. 126.
T E K N
gram arlndaym. Fransz tarihi Jean de

Joinville, Msrllarn IX. Ludwigin 1249 ylndaki hal seferi srasnda Franszlar Manre
yaknnda bu byk krkl yayla attklar rum
ateiyle topa tuttuklarn bildirmektedir4.
Arapa kaynaklarmzn tarifi, G. Khlerin5
bocurgatl yayn allageldik byk yay olduu, sadece daha byk boyutlaryla el okundan
[Arap. avs el-yedd] ayrld ve bir bocurgat
(tour) [Arap. levleb] ile gerildii ynndeki tahminini tasdik etmektedir. Sz konusu bu tip okun,
Kayzer II. Friedrichin 1239 ylnda Accona sefer
yapan bir kaptana orada tres bonas balistas
de torno et de duobus pedibus (Arap. avs elar) satn almasn emrettii alet olduunu
muhtemelen tasavvur edebiliriz6.
Prens aladdn (Saladin)e ithaf edilmi olan
savaclk ve sava teknii hakkndaki anlan
bu Arapa kitapta7, byk boyutlu bir at yay
olduka ayrntl bir biimde tarif edilmektedir.
Eer yazar doru anlyorsam, o, bu okun, kendisinin daha yal ada Eb el-asan el-Abar
el-skendernnin bir kazanm olduunu sylemektedir. Metnin edisyonunu yapp Franszcaya
evirmi ve incelemi olan Claude Cahen8 de,
yazarn verdii bilgiyi ayn ekilde anlamaktadr
ve buna dayanarak Kalervo Huurinin9 grn
rtmtr. Huuri, Moollarn 13. yzylda in
tarz byk at yayn rana getirdiklerini iddia

Du feu grgeois, s. 53-60; Joinville: Histoire du roy saint
Loys, Paris 1668, s. 39ff.; Huuri, K.: a.e., s. 126; Khler,
G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 175, 187.
5 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
174.
6 Bkz. Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens,
a.y., s. 175.
7 Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 106.
8 a.e., s. 129.
9 Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,
a.y., s. 123.
95
G R
etmiti10. Olgu bunun tam tersidir, Moollar bu

gelitirilmi silah Mslmanlardan almlardr.
Bu byk at yay (avs ez-ziyr), kitabn tarifine gre, en byk boyutlu, en uzak menzilli ve
zarar verme bakmndan en etkili olandr. Kare
eklindeki top kundann kanatlar yaklak 5,6
metre uzunluunda olabiliyordu. Kullanm iin
aslnda yaklak 20 kiilik bir ekibe ihtiya duyulabilirdi, eer kullanlan teknik sayesinde tek bir
adam bunu harekete geirmeseydi. Yay germeye
yarayan bir bocurgat yapm, teknik donatma
aittir. aftn sanda ve solunda bulunan paralarn her birinin uzunluu yaklak 3,3 metredir.
Yaylar, mee aacndan ve hayvan boynuzundan
imal edilmi olan, testereyle muntazam kesilmi
ve birbirine yaptrlm pek ok ince levha tabakalerndan olumaktadr11.
Yayn kalnl, yaklak 35 cm, orta byklktekilerde yaklak 24 cm ve kklerde 12 cm
kadarm. Yazar, yaylarn saysnn e kadar
artrlabildiini sylemekte ve bunu aadaki
izimle gstermektedir (izim):
izim Murdan,
Tabira, yazma Oxford,
Bodl., Hunt. 264.
Bu tr byk at yay, Leonardo da Vincinin

devasa bir konstrksiyonu dnme fantazisini
uyandrm grnmektedir:12
Resim Leonardo da Vinciden, s. 291.

10
Cahen (a.e., s. 151) yle demekte: Kalvero Huuri,

nayant rencontr dallusion certaine au qaus az-ziyr
que dans des auteurs postrieurs lapparition des Mongols, considrait cet engin comme apport par eux. Notre
chapitre nous oblige adopter une conclusion contraire,
et considrer cette arme comme ne au plus tard sous
Saladin, et par consquent vraisamblablement apprise
des Musulmans par les Mongols lorsquon la trouva employ chez eux. K.H. avait relev un certain nombre de
mentions du ziyr dans dautres auteurs contemporains
de Saladin (), mais pensait que le mot avait un sens
vague; nous sommes en droit de conclure quil avait ds
lors son sens prcis et que larme figure donc normalement dans les guerres contre Saladin et les Croiss entre
1187 et 1192, priode laquelle se rfrent toutes les citations.
11 Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 108; Franszca tercme, s. 129-130; Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im
Mittelalter, Berlin 1928, s. 635; Schmidtchen, Volker:
Kriegswesen im spten Mittelalter. Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990, s. 169.
slam dnyasndan, yaklak 2 metre uzunlukta bir ahap yay Paristeki Muse de lArme
(Htel National des Invalides)de korunmaktadr. Aadaki resim, bu mzenin izniyle kullanlmtr. Yay, Suriyedendir ve 6./12. yzyldan gelmektedir (bkz. s. 96). Bileik yay birbirine yaptrlm (aa, boynuz, kirilerden imale edilmi),
slam ncesi dnemden beri Orta Dounun
tercih edilen av ve sava silah idi.
12
Leonardo da Vinci. Das Lebensbild eines Genies,

Wiesbaden ve Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 291.
96
S A V A
Resim: Yay, Muse de lArme

(6./12. yzyl)
Bu nedenle, sadece ok
byk at yaylar iin bu
yapm tarzna bavurulmu
olmas ihtimali doru grlmyor. Dier taraftan, daha
kk yaylarn elikten olmalar olasl vardr. 12. yzyldan gelen kaynamz bu
konuda sessiz kalmaktadr,
bununla birlikte, resimleri,
daha kk yaylarn metalden (bu durumda elikten)
yaplm olmalar gerektii
izlenimini uyandrmaktadr.
elik yayn imdiye kadar
bilinen ilk anl, 8./14. yzyln ilk yarsna dnmektedir.
O dnemden gelen anonim
bir kaynak, elik yaylar ordu
iin vazgeilmez silahlarn tek
tek saymnda Hint yaylar
(siyy Hindiyye) ad altnda
13
gstermektedir . Bununla, am eliinden yaplm yaylarn kasdedilmi olmas muhtemeldir14.
Avrupada elik yaylarn bilinen en eski kullanm hakknda 1435 ylndan bir envanterden bigi
edinmekteyiz15.
13 Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Das
Heerwesen der Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen

der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften (Gttingen) 26/1880, Historisch-philologische Classe, Abh. 1
ve 2, zellikle Abh. 2, s. 2 (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, cilt 2, Frankfurt 1986, s. 1-109, zellikle s. 79).
14 Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 120, 208.
15 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 181-182.
T E K N
b) Denge Arlkl Mancnklar

Avrupada 7./13. yzylda silah tekniinde gittike artan ilerlemeleri aklama giriiminde G.
Khler1, 1887 ylnda o dnemin yeni topuluk
sistemi balamnda u mlahazada bulunmaktadr: Fakat bu dnemin balangcnda her yerde,
bu gibi konularda en ok tecrbeye sahip kimseler olarak Araplarla karlamaktayz. Bununla
birlikte, unu da not etmeyi gerekli grmtr: Bizansllarn yeni makinalarn mucitleri
olmalar ve Araplarn onlar Bizansllardan alm
bulunmalarnn ok muhtemel olmasna ramen,
bu konuda Bizans etkisi ispatlanamyor. Daha
sonra Khler, 7./13. yzyldan itibaren kullanlan denge arlkl mancnklar yeniliini, daha
nceleri Yunanlarda ve Sasanilerde bilinen mancnklarla karlatrarak aklamaktadr2: Ksa
koldaki petrariada etki gsteren insan gleri,
bir dengeletirilmi arlk ile deitirilmektedir,
bu yolla manevra mrettebat azaltlmakta iken,
ayn zamanda da gllenin balang hz nemli lde artrlmaktadr, nk ksa kaldra
kolunda aa den kar arlk, dme gc
nedeniyle onun hzn arttrmakta ve bu, kaldra
kolundaki glleye de aktarlmaktadr.
Konuyu olduka ayrntl ele alrken Khler, bu
mancnn Avrupaya talya3 yoluyla ve spanya
Araplar4 araclyla ulat tahminini dile getirmektedir.
Avrupadaki olduka hacimli materyalle karlatrmak iin, 20. yzyln ortasnda Arapa kaynaklardan ok az bu konuya ilikin bilimsel aratrmalarn hizmetinde bulunuyordu. Resimlere ve
tariflere gre, her iki kltr evresinde kullanlan
mancnklar kronolojik olarak deerlendirme-
1 Khler,
G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.

173-174.
2 a.e., s. 190.
3 a.e., s. 194.
4 a.e., s. 195-196.
97
G R
ye ynelik, zellikle Memlkl turnuva ustas

asan er-Rammh (. 694/1285)n sava teknii
hakkndaki kitab, 1845 ylndan itibaren (bkz.
s. 99) bu silahlarn icat tarihini tespit asndan
yaklak bir zaman tahminini salyor.
6./12. yzyln ikinci yarsnda Sultan aladdne
ithaf edilen, Claude Cahenin 1948 ylnda baz
ksmlarn nerettii kitap, bize ta mancnklarnn deiik trlerinin, bir Arap, bir Fars
veya Trk ve bir Bizans veya Frenk, ok ksa
tariflerini vermektedir. En gvenilir olan Arap
trdr, kullanmas en basit olan Trk trdr.
Maalesef tarifler olduka ksadr ve ayrntlara
ilikin kesin bir tasavvura izin vermemektedir.
Verilen profil resimler arasnda sadece bir mancnn uzun kolunun formu kayda deerdir.
Buna karn kitap, byk ok atc ve ayn zamanda ta mancn olarak hizmet etmekte olan bir
Fars mancnnn tam resimsel sunumunu
vermektedir. Bu, ileri seviyede gelimi bir tiptir.
Bizans veya Frenk olarak nitelendirilen ta
mancnnn ksa tarifi ve ksm resmi, bunun
ksa kollar olan bir at mancn olduu izlenimini uyandrmaktadr5.
Denge arlkl mancnklarn daha ak ve net
resimlerini, bir yzyl sonra Memlkl turnuva ustas Necmeddn asan er-Ramm (.
694/1295, bkz. s. 99) vermektedir. Bu tipin daha
gelimi formlar bn Erenbu ez-Zerdk
(775/1374de yazmtr)n el-En f el-Mancn
isimli kitabnda ortaya kmaktadr. Bunlardan
birini arbu (Kara Boa) olarak adlandrmaktadr. Bu mancnk, ar ta glleleri frlatmaya yaramaktadr ve menzili ayarlamak ve
hedefi hesaplamak iin bir lekle, ve de palanga
ve etki gcn arttrmak iin bocurgat ile techiz
edilmitir.
Denge arlkl mancnklarn teekkl ve geliimi hakkndaki bu ksa aklamalarn ardndan,
bunlarn slam dnyas dnda da daha sonraki
yaygnlamalarna ilikin baz rivayetlere iaret
edilecektir.
5 Kr.
Cl. Cahenim Tabirat Erbb el-Elbbn metnine

dt notlar, a.y., s. 158.
Denge arlkl mancnn olduka erken, 7./13.

yzyln balangcyla beraber, Avrupada kullanldna ilikin birka haberi K. Huuri6 bir araya
getirmitir. Ayrca o, birok Avrupal kaynaa
da iaret etmektedir. Bu kaynaklarda, bizim bn
Erenbu ez-Zerdkn kitab vastasyla hakknda ayrntlar rendiimiz, 1291 ylndaki Accon
(Akk) kuatmasnda Mslmanlar tarafndan
heyecan uyandran byk makine olarak caraboga (carabouhas, carabaccani) adyla anlan,
olduka ileri seviyede gelitirilmi tipten sz edilmektedir7. Arapa kaynaklara gre, kuatmada
92 (veya daha fazla) mancnk toplanmtr8.
Bu balamda byk neme sahip olan kukusuz,
byk denge arlkl mancnn bu tipinin ne
zaman ve nasl in kltr evresine ulatna
ilikin ince ve Farsa kaynaklarn rivayetleridir.
Rivayete gre, Cengiz Hann torunu ve Dou
Mool mparatorluunun kurucusu olan Kubilay
Han, 1268 ylnda balayan Sng-Chinay fethetme giriimi srasnda amansz bir mukavemetle
karlamt. Bu mukavemeti, zellikle kuzeyde
bulunan stratejik nemi haiz Hsing-Yng ve
Fn-Chng kentlerinin kuatmas srasnda yaamt. Bir kumandannn nerisi zerine Kubilay,
batdan, Arap-slam blgelerinden, iki mhendisi iki denge arlkl mancnk kurmak greviyle artmt. Bu iki mhendis, -Ss-M-Yn
(sml) ve -Lo-W-Tng (Aleddn), tarafndan kurulan makinelerin yardmyla 1272 ve
1273 yllarnda her iki ehrin fethi gereklemiti
ve bu fetihler, Moollarn indeki egemenliini
garantilemiti. ine bu yolla dardan getirilmi
olan mancnklar hu-hu (Mslman) phao
olarak isimlendirilmitir9.
Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,

a.y., s. 62 ff.
7 a.e., s. 174-175.
8 el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
cilt 1, ksm 3, Kahire 1939, s. 764; Quatremre, E.: Histoire des sultans mamlouks de lgypte, cilt 2, Paris 1842,
s. 125; kr. Huuri, K.: a.e., s. 173.
9 Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre
et des origines de la poudre canon chez les Arabes,
les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4,
14/1849/257-327, zellikle s. 292-304; Needham, Joseph:
Science and Civilisation in China, cilt 5, ksm 6, s. 219221.
98
S A V A
Dnemin bir kronikisi Chng-Ss-Hsao, buna

ilikin unlar kaydetmektedir: [Mool] haydutlar Hsing-Yng ehrine kar, burann kulelerini
ve duvarlarn korkun bir etkiyle tahrip etmi
olan Mslman mancnklar kullanmlardr,
bylelikle [vali ve kumandan] L Wn-Hun
olduka taciz edilmitir ... Mslman mancnk tipi aslen, Mslman lkelerden gelmitir.
Allageldik mancnklardan ok daha glyd.
Bunlarn en bynde ahap ereve, zemindeki bir ukurun zerinde duruyordu. Gllelerin
ap birka ayak lsndeydi. Yere dtklerinde ya da drt ayak derinlikte bir ukur
ayorlard. Eer [topular] byk mesafeye at
yapmak istiyorlarsa, [kar] arl arttryorlar
ve daha geriye [kola] takyorlard; daha yakn
bir hedefleri olduunda, onu [arl] daha ne
doru, [kaldra noktasna] daha yakna yerletiriyorlard.10
Konuyu sonlandrrken, Leonardo da Vincinin
dikkate deer bir denge arlkl mancnk izimi geriye brakt anlmaldr (bkz. s. 119daki
modelimiz)11. O, iziminde, kol ekseni evresine
bir ark yerletirmektedir, bu ark bir mesafe ayarlaycs ilevini yerine getiriyor grnmektedir. D. Hill12, evvelce bu izime iaret
etmitir. J. Needham13, Leonardonun mancn
Mariano Taccola14 (. yaklak 1458) vastasyla
tanm olduunu sylemektedir. Kanaatimce,
Leonardonun izimi byle olmakla birlikte,
Taccolann sunumundan olduka uzaktr. Onun
mesafe ayarlaycs ve birok ip demetleriyle glendirilmi kollar, bir doulu numuneyi anmsatmaktadr.
10 Needham, Joseph: a.e.,s., 221.

12 Trebuchets, in: Viator. Journal of the Center for Medi-
eval and Renaissance Studies (Los Angeles) 4/1973/99114 (Tekrarbasm: D.R. Hill: Studies in Islamic Technology, Variorum Collected Studies Series 555, 1998, No.
XIX), s. 104.
13 Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
cilt 5, ksm 6, s. 204-205.
14 Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science,
Cilt 3, ksm 2, s.1552.
T E K N
c) Ateli Silahlar
Mslmanlar yaylmalarnn ilk on yllarnda
ehir kuatmalar esnasnda, Sasanilerden ya da
Yemenlilerden miras aldklar1 ta mancnklar cepheye soktuklar gibi, Bizansllardan da
alp benimsedikleri rum ateini kullanmaktadan
geri kalmamlardr. 97/715 ylndaki stanbul
kuatmasnda, ateli maddeyi, yani nef (petrol)i,
kullandklar2 bilinmektedir. Daha nce anld
gibi (bkz. s. 94), erken Abbasi dneminde, her
halkarda 4./10. yzyldan nce, rum atei hakknda Arapa bir kitap domutur.
Yzyllar boyunca, sadece Arap-slam kltr evresinde deil, baka blgelerde de kullanlan bu
etkili sava maddesi iin, hi kukusuz zamanla
farkl bileim formlleri gelitirilmitir. 13. yzyldan olduka gelitirilmi bir bileim hakknda,
muhtemelen bu yzyln sonuna doru domu
olan Liber ignium ad comburendos hostes3 isimli
kitap sayesinde bilgilenmekteyiz. Latince olarak
gnmze ulaan yaklak alt sayfadan oluan
bu kitapk, Marcus Graecus isimli bir kiiye
atfedilmektedir ve farkedilebilir bir dzenden
uzak bir forml koleksiyonundan ibarettir4. J.R.
Partingtona5 gre, kitapn yazar, 12. veya 13.
yzyldan bir Yahudi veya spanyol idi6. Liber
1
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 134 ff.
2 Bkz. Anonim: el-Uyn ve-l-adi f Abr elai, ed. J. de Goeje, Leiden 1869, s. 24; Canard,
Marius: Textes relatifs lemploi du feu grgeois chez
les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes (Cezair)
6/1946/3-7.
3 ou edisyonlar ve tercmeler iin bkz. Sarton, G.:
Introduction to the History of Science, Cilt 2, ksm 2, s.
1037-1038; ngilizce tercme ile birlikte en yeni edisyon
Partington tarafndan yaplmtr, a.e., s. 42-57.
4 Partington: a.e., s. 58.
5 a.e., s. s. 60.
6 Partington (s. 60) yle demektedir: [Henry V.L.]
Hime kitabn yazarnn veya mterciminin bir Yunan
veya Mslman (o hi <Yunan Atei > adn kullanmyor) deil, bir Yahudi veya spanyol olduunu dnyordu; zira o Arapa kelimelerin Latince karlklarn ya
bilmiyor ya da onlar o kadar alk olduklar iin tercmeye ihtiya duymuyordu (alkitran ve zembac evrilmeden alnmtr, bakr iin kullanlan Arapa nus amer,
aes rubicundus not cuprum diye ifade ediliyor...).
G R
igniumun ana forml, bildik yan yan sra saf

kkrt, arap tortusu, sarcocolla (ayn isimli bir
ran aacnn reinesi), karasakz, yemek tuzu ve
petrolden (neft) olumaktayd7.
Liber igniumdaki en gelimi forml, gherile
ve at barutu (kara barut) bilgisini ortaya koymaktadr. Fakat gherilenin rum atei ile ilikisi
yoktur, aksine kkrt ve kmr ile ilikili olarak gerek at barutuna gtrmektedir ve bu
havai fieklerin ve topu patlangacnn imali
ile snrldr8.
Kitab yaklak olarak tarihlendirmeye ve bilim
tarihsel adan deerlendirmeye ynelik 1845
ve 1849 yllarnda yaynlanan almalarnda9
Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildefonse Fav,
iin zn kavram grnyorlar. Onlar, Arapa, Farsa ve ince kaynaklardan birok tarihsel
rivayetlere, zellikle de asan er-Ramm (.
694/1295)n Kitb el-Fursiyye ve-l-Menib
el-arbiyye10 adl deiik redaksiyonlar halinde gnmze ulaan sava teknii hakkndaki
kitabna dayanyorlard. Reinaud ve Fav, Liber
igniumun tarihlendirmesini veya domasn
1225 ve 1250 yllar arasnda gryorlard11.
Konuyla uzun yllar sren uralar sonrasnda, ateli silahlarn douuna ilikin soru hakknda iki bilgin u gre ulamlardr: Eski
ada Yunanlar ve Romallar savalarda
belirli yakc maddeleri kullanmlardr, fakat
bunlarn bileimleri olduka basit formllerle snrl idi. Bizansllar tarafndan ge dnem
antikitede kullanlm ve kendilerine ilkin
byk yarar salam olan askeri ate sanat
kayda deer bir iyiletirme yaamtr, bununla birlikte son mkemmelletirmeleri inliler
7 Khler,

168.
8 a.e., s. 169.
9 Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie:
Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon, Paris 1845 ve Du feu grgeois, des feux
de guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327.
10 Bkz. Brockelmann, C.: GAL, 1. Suppl.-Bd., s. 905; neir d ayf el-Abbd, Badd 1984 ve Amed Y. alasan, Halep 1998.
11 Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 282.
99
yapm grnmektedir. Hi olmazsa inlilerin,

ate kompozisyonlarnn imalini deitirecek
maddeyi, yani gherileyi farkeden ilk kimseler
olduklarna kuku yoktur. Araplar inlilerden
belirli sayda ate maddelerini alarak kendilerine mal ettiklerinde, at barutunu oluturan
ana maddeyi kartrmay onlardan renmilerdir: Gherile, kkrt ve kmr.12 Araplarn
kimya alannda kaydettikleri ilerlemeler veya
en azndan onlarn kullanmnda gerekletirdikleri gelime, gherileyi arndrmay nemli
lde iyiletirmelerini salamtr13. Reinaud
ve Favye gre, inliler gherileyi kefeden
ve havai fiek imalinde ilk kullananlardr. Onlar
ayrca, bu maddeyi kkrt ve kmr ile kartran
ve karmn yanmas sayesinde oluan itme gcn ilk farkedenlerdir. Bu, onlar havai fiek imal
etme fikrine gtrmtr. Araplara gelince, at
barutunun patlama gcn fark etmiler, kullanmlar ve onunla ateli silahlar icat etmilerdir14.
inlilerin daha 13. yzyldan nce gherileyi
ve onun patlama zelliini tanm olduklar
tespitine ramen, Araplarn bu bilgiyi inlilere
mi borlu olduklar, yoksa onlarda bamsz bir
gelimeyle kar karya m olduumuz sorusu
bugne kadar yantsz kalmaktadr. Konunun
bugne dek ele alnnda, at barutunun ana
unsuru olan gherilenin 13. yzyldan nce
Arap-slam kltr evresinde bilinmediinden
hareket edilmektedir. Bu tartma, zellikle in
dnda gherilenin imdiye kadarki bilinen
en eski anlna dayanmaktadr. Abdullh b.
Amed bn el-Bayr15 (. 646/1248)n basit
ilalar kitabnda (el-Cmi li-Mfredt el-Edviye
ve-l-Aziye), Maribli bilginlerce bu maddenin
brd ad altnda bilindii anlmaktadr.
12 Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 260.

13 a.e., s. 261.
14 a.e., s. 327.
15 Ed. Kahire 1291 H., cilt 1 (Tekrarbasm: Islamic Me-
dicine serisi, cilt 69, Frankfurt 1996), s. 30; Franszca

tercme L. Leclerc, Trait des simples, cilt 1, Paris 1877
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 71, Frankfurt
1996), 71; bkz. Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie.
1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 14-15.
100
S A V A
bn Eb Uaybia (. 668/1270)nn tp tarihi eserinde yapt bir alntdan, tabib Abdullh b. s

bn Bateveyh (. 420/1029 civar)in Kitb elMuaaddimt veya Kenz el-Eibb isimli kitabnda, gherilenin yapay buz imali iin kullanmn
ayrntl bir biimde tarif etmi olduunu renmekteyiz16. Buna, daha E.O. von Lippmann 1906
ylnda dikkat ekmiti17.
Arap yaznnn gherilenin at barutu imali iin
kullanm hakkndaki bilinen en eski rivayetini
Reinaud ve Fav18 (19. yzyln ortas) asan
el-Ramm (. 694/1295)n kitabnn Paris yazmasnda bulmulardr. Ayrca, sava konusuna
ilikin nemli bir anonim kitabn (el-Mazn f
Cmi el-Funn) Petersburgda korunan yazmasnda19, bir topun ve bir tfein tarifini grmlerdi (bkz. s. 133). Bu, iki bilgini, at barutu
itme gc kefinin Arap-slam kltr evresinde
gerekletii kanaatine gtrm, at barutunun
ilk kullanm yerinin Dou Avrupada, Don nehri
boyunca uzanan blgede olmas gerektii eklindeki dncelerini revize etmek zorunda kalmlard20. Reinaud ve Fav tarafndan Petersburg
yazmas vastasyla elde edilen, at barutunun
itme gcnn Arap-slam kltr evresinde en
16
Uyn el-Enb f abat el-Eibb, ed. A. Mller,

cilt 1, Kahire 1299 H. (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, cilt 1, Frankfurt 1995), s. 82-83.
17 in: Abhandlungen und Vortrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften, cilt 1, Leipzig 1906, s. 122-123; bkz.
Sezgin, F.: GAS, cilt 3, s. 335.
18 Bkz. zellikle Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 261 ve
De lart militaire, a.y., 200.
19 Hali hazrdaki signatr C 686, bkz. Chalidov, A.B.:
Arabskije rukopisi Instituta Vostokovedenija, cilt 1, Moskova 1986, s. 493.
20 Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309. Yazmann analizi iin (burada Kitb el-Mazn ve-Cem el-Funn)
bkz. Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de St.Ptersbourg, in: Bernhard Dorn: Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu
St. Petersburg, St. Petersburg 1846, s. 452-460; Reinaud,
J.: De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in:
Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237, zellikle s.
203-205, 218-219, 221, 223, 226-227 ve Reinaud ve Fav:
Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309-314 (burada yazarlar at barutunun itme gcnn kefedilmesi hakkndaki
grlerini Araplarn lehine tashih etmektedirler).
T E K N
ge 8./14. yzyln ikinci yarsnda bilinmi olmas gerektii sonucu, bn Erenbu ez-Zerdk
(774/1373de yazmtr)n Kitb el-En f elMancn isimli kitabyla destekleniyor. Topkap
Saray Ktphanesinde (III. Ahmed, 3469) bulunan bu resimli yazma21 daha o zamanda hayli
gelimi top tiplerinin izimlerini iermektedir.
Kukusuz biz ne bn Erenbu ez-Zerdkn
yaad zaman, ne de anonim Kitb el-Mazn
(8./14. yzyl)un muhtemel yazm tarihini, ilk
ateli silahlarn douu iin st snr olarak kabul
edemeyiz. Her iki yazar da, ncelleri ve ardllar
gibi, kitaplarnda dnemlerinin ve corafi evrelerinin bilgilerini kaydetmilerdir. Onlar ilgilendiren, objelerin kkenine ve dou zamanlarna
ilikin soru deil, bilakis kendilerinin halihazrda
bildikleri durumun tarifidir. Bundan dolay bn
Erenbunn kitabnn 774/1372 tarihli yazmas
Arap-slam kltr evresinde ateli silahlarn
douu iin bize bir en yukar (Terminus a quo)
deil, bir en aa (Terminus ad quem) tarihleme
snr vermektedir.
Arap-slam dnyasnda bir ateli silahn kullanmna ynelik imdiye kadar bilinen en eski iaret,
Sicilmsa ehrinin 672/1273 ylndaki kuatmas mnasebetiyle mevcuttur. nl tarihi bn
aldn tarih eserinde, Merinid Sultan Eb
Ysuf Yab (dnemi: 656/1258-685/1286)un
Sicilmsaya kar mancn (mancnklar),
arrdt (byk at yaylar) ve hindm en-nef
(at barutunun atelenmesinden sonra demir
gllelerin yataktan (izne) frlatld bir silah)
cepheye srdn rivayet etmektedir22. lk olarak bu rivayete dikkat ekmi olan Reinaud ve
Fav, bu haberin ieriinin gerekliinden kuku
duymaktadrlar, zellikle u nedenle, nk bu
21
Bkz. Ritter, H.: La Parure des Cavaliers und die

Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
18/1929/116-154, zellikle s. 150-151. Yazmann balk
sayfasnda bulunan tarih yanltr, kitap Mngli Bu (.
782/1380)ya ithaf edilmitir; fol. 58b ve 126a, ayrca 21
ramazan 774 tarihli bir, fol. 181b, ve cum. II 775 tarihli
bir dier kolofon bulunmaktadr (Ritter).
22 Tar bn aldn, ed. all ade ve Sheyl Zekkr,
Beyrut 1981, cilt 7, s. 249.
101
G R
rivayet, onun ada kaynaklar tarafndan tasdik

edilmemektedir23.
Yaklak 60 yl sonra, 774/1334 ylnda, Nasriler
Sultan I. Eb el-Veld sml (dnemi: 713/1314725/1325), Lisneddn bn el-abin Granada
tarihi hakkndaki eserinde rivayet ettii zere,
Hristiyanlar tarafndan igal edilmi olan kar
kalesini (Huescar, Granadann yaklak 110 km
kuzey dousunda) topa tutmu ve neft ile ileyen bir aletten scak demir bir glle frlatmtr
... (ram bi-l-le el-um el-mtteaze bi-nnef kret add mumt ...)24. Mteakip bir
beyitte top grlts gk grlts ile karlatrlmaktadr.
bn el-abin aktard rivayet, daha 18. yzylda bilginlerin dikkatini ekmiti. spanyol
oryantalist M. Casiri25 bunu Latinceye evirmiti. Ondan, dierlerinin yan sra tarihi Jos
Antonio Conde26 (1765-1820) de bunu almtr.
Pasajlarn Casiri evirisinde, muhtemelen onun
kulland yazmada demirden kelimesi bulunmamaktadr. Bu, bir dizi bilginin bn el-abin
gerekten bir topu mu27 yoksa daha ziyade byk
bir mancn m28 kastetmi olabilecei sorusunu
sormalarna neden olmutu.
spanyol kroniklerde bulunan baz rivayetler
Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda 1331, 1340
ve 1342 yllarnda vuku bulan savalarda kullan23

Du feu grgeois, a.y., s. 73-77; kr. Partington, J.R.: A
History of Greek Fire, a.y., s. 191.
24 el-a f Abr arna, ed. M. A. nn, cilt 1, Kahire 1955, s. 398; Quatremre, E.: Observations sur le feu
grgeois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 15/1850/214-274,
zellikle s. 255-257; Allouche, I.-S.: Un texte relatif au
premiers canons, in: Hespris (Paris) 32/1945/81-84; Colin, G.S.: in: Encyclopaedia of Islam. New Edition, cilt 1,
Leiden 1960, Sp. 1057.
25 Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, cilt 2, Madrid 1770, s. 7.
26 Historia de la dominacion de los Arabes en Espana,
Paris 1840, s. 593 (grlmedi); bkz. Reinaud ve Fav:
Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y.,
s. 70.
27 rnein Quatremre, E.: Observations sur le feu grgeois, a.y., s. 258 ff.; Khler, G.: Die Entwicklung des
Kriegswesens, a.y., s. 222-223.
28 Bunun iin bkz. Partington, J.R.: A History of Greek
Fire, a.y., s. 191-193, 228.
lan ateli silahlara ilikin bilgi vermektedirler29.

Bu konu hakkndaki son sz G. Khlere30 brakyorum: 1325 ylndan itibaren gerekten ateli
silahlarn sz konusu olduu ve Araplarn bunlar
Batya sevketmi kimseler olduklar kanaatini
kazanmak iin, bu veriler Arap litelatr ile balantl olarak anlalmaldr.
Bombalar ve El Bombalar
Orta Asyada, randa ve Volga blgesinde yaplan arkeolojik kazlar sayesinde bilinen kreselkonik kaplar, uzun bir sre, mimari sslemeler,
cva ve takdis edilmi su kaplar veya lambalar
olarak kabul edililiyordu. Bizim burada bombalarla ve el bombalaryla kar karya olduumuz
dncesi, ilkin geen yzyln yirmili yllarnn
sonuna doru kendini kabul ettirmeye balad. Bu
yeni yorumun ncs Wsewolod von Arendt idi1.
Byk lde korunarak gnmze ulam olan
bu kaplar, alk olunmayan bir salaml ortaya
koymaktadr ve gze arpar ince boyunlar vardr. Suriyede bulunan baz numuneler fet-fet
(zafer-zafer), bi-am (am [ehir]da)
veya dua ifadeleri gibi yaztlar tamaktadr.
Bu bombalarn dou ve yayl yerleri hakknda
Arendt, dncelerini yle dile getirmektedir:
Kresel-konik biimli kaplara Mslman dounun hepsinde rastlamaktayz.
slam, gerekten bu nesnenin tpk bir yaylma
faktr gibi karmza kmaktadr. Ateli silahlar tarafndan hkmsz braklana kadar bu nesneden slam, zafer dolu ilerlemesinde bir sava
arac olarak faydalanm.2
29
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1re partie: Du feu grgeois, a.y., s. 70-72 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 223; Partington, J.R.:
A History of Greek Fire, a.y., s. 191, 193-195.
30 Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 223.
1 Die
sphrisch-konischen Gefe aus gebranntem Ton,

in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde
(Dresden) N.F. 3/1931/206-210.
2 a.e., s. 209.
102
S A V A
Arendtin tahminine gre, bu kaplar, rum atei

gibi hem ate maddelerini hem de patlama maddesini iermekteydi: Bombalarn ieriinin
patlayc tesiri, kesinlikle kuku gtrmez; bu
olaanst salamlktaki kaplarn eski kalelerin
mezarlarnda karlalan paralar buna tanklk
etmektedir. Bu nedenle biz eski kil bombalar srf
yangn karclar olarak gremeyiz. Yanabilir
ok az materyale sahip olan Asya ehirleri ve
kaleleri iin bunlarn etkileri ok az olurdu.3
Bu durum, bombalarn bu tr frlatlna ilikin
u sonulara izin vermektedir: Hemen hemen
btn kaplar, daralma gsteren bir boyna sahipti. Bu daralma, ince bir sicim ile sarlmak iin
belirlenmi grnmektedir. Bombalarn, savalarda, kabn boynunu saran ve dier ucu kemere
veya semere taklm, daha sonra frlatmak iin
kullanlm olan bir sicimle tanm olmalar
muhtemeldir.
Bomba, daire hamlesiyle frlatlm olabilir, bu
arada sicim bombalarn uu menzilini arttrmas
gereken bir sapan roln oynamtr.4
Arendt, aratrmalarnda Moskova Tarih
Mzesinde kullanmna ak materyale dayanabilmitir. Bu sayede, amda bulunmu olan
ve kendisinin dolayl yoldan bilgi sahibi olduu
bomba tipi arasnda bir yaknlk bulunduunu
tahmin etmektedir5. Zengin sslemeli kaplar,
7./13. ila 8./14. yzyl olarak tarihlendirmektedir6.
Kaptan koparlm olabilecek minicik paracklar analize etme imkanna sahip olmamaktan
dolay hayflanmaktadr7.
Arendtin bu dilei, Maurice Mercierin8 abalar
sayesinde yerine getirilmitir. Suriyede Fransz
deniz subay olarak bulunan Mercier, 1916dan
itibaren Kahire Mzesinin sanat eserlerini koru-
T E K N
ma grevlileriyle defalarca temasa gemi ve eski

Kahiredeki arkeolojik kazlarda bulunmu olan
bu tr bir dizi malzemeyi mlkiyetine geirmitir9. Aratrmalar sresince, Kahirede bulunan
numunelerin I. Amalrich tarafndan 1168 ylnda
ehrin kuatlmas10 srasnda Msrllarn kullandklar sava aralarndan olduu kanaatine ulamtr11. Bu tahmininde Mercier, tarihi
el-Marznin rivayetine dayanyor, buna gre,
yukar Msrn valisi olan vir b. Mucr es-Sad
(. 564/1169) bu kuatma iin 20.000 rrt
nefi ve 10.000 meal nr Kahireye gndermitir12. Bombalarda, at barutlu ve sv yakc
maddeli olanlar ayrt etmektedir. O, yukarda
bahsedilen IX. Ludvigin ordusuna kar 1249
tarihli el-Manra savunmasnda da her iki tip
bulmaktadr (bkz. s. 94)13.
Gnmze ulaan Kahire, skenderiye, Kuds,
am ve Tripoli (bugnk Lbnanda) bombalarnn Mercier vesilesiyle elde edilen kimyasal
analizleri, onu, Arap-slam lkelerinin gherile
ile olan tanklklarnn genelde kabul edilenden
ok daha erken bir dneme dayand kanaatine
gtrmtr, kukusuz bu kanaati tarihi kantlarn desteine dayanyordu. skenderiye Feneri
kulesinin eski saraynda 1798 ylnda bulunan
bombalarn analiz sonucunu 1937 ylnda yaynlamtr14. Gerekli analizleri yapm olan kimya
enstitlerinin raporlarn Mercier, Arap-slam
dnyasndan gnmze ulaan bir dizi bomba
fotoraflaryla birlikte 1952 ylnda yaynlanan Le
feu grgeois isimli kitabnn sonunda uzmanlar
dnyasna sunmutur.
9 a.e., s. s. 94.
10 Bkz. Grousset,
3 Die sphrisch-konischen Gefe, a.y., s. 209.

4 a.e., s. 210.
5 a.e., s. 209.
6 a.e., s. 209.
7 a.e., s. 209.
8 Ulat sonular Le feu grgeois. Les feux
de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952, isimli
eserinda kaydetmitir.
Ren: Histoire des croisades et du

Royaume Franc de Jrusalem, cilt 2, Paris 1935, s. 525534.
11 Mercier, M.: a.e., s. 98 ff., 104, 125 ff.
12 el-Mevi ve-l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, a.y.,
cilt 1, s. 338; Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 73.
13 Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 77, 125.
14 Quelques points de lhistoire du ptrole. Vrifications
par le laboratoire, in: IIme Congrs Mondial du Ptrole,
Paris 1937, cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s.
87-95; bkz. ayn yazar: Le feu grgeois, a.y., s. 99.
G R
Merciernin edindii15 kanlar arasnda u bizim

iin nemlidir: Msrllarn, I. Amalrich tarafndan kuatlmalar srasnda, kuru patlayc madde
ile doldurulmu bombalar kullandklar 1168
yl, bu tip iin en gen tarihi snr (terminus
ad quem) olarak saylabilir. Bu tip, asan erRammn kitabnda avrr (tek. rre, testiler) veya karrz m (Suriye testisi) olarak
geen bomba veya el bombas olmaldr16.
Daha sonra, 1959 ylnda Henri Seyrig17, arkeolog olarak Antiquits syriennes balkl makalesinde, frnlanm kilden olan ve o dneme kadar
olduka farkl olarak sv (cva, parfm veya iecekler) vazolar, bombalar veya Eol-toplar (bkz.
aa) olarak anlalm olan bu kresel-konik
kaplarn mahiyetine ilikin soruyu sormutur. O,
ilk iki aklamann, kaplarn fiziksel karakterleri
nedeniyle kabul edilemeyeceine meyletmektedir. una iaret etmekte: Bunlar ilk olarak, alt
tarafta sivrilmektedir ve bu nedenle dik konulamazlar, ikinci olarak, bunlar ime kaplar olarak
hizmet etmek iin ilerine ok az ey alabilirler ve
nc olarak, 3 ila 5 mm, ounlukla 4 ila 5 mm
apl olduka dar boyunlara sahiptir, bu nedenle
svlar rahatlkla doldurulamaz18.
El bombalar konusunda da Seyrig19, dar boyunda bir engel grmektedir. Bunlar byk miktarda barut ile doldurmak zordur ve byle bir deneyin yaplp yaplmad da kendisinin malumu
deildir. Ona gre bu hipotezi savunmu olan M.
Mercier, bu tr pratik bir denemeye iaret etmemektedir20. Ayrca, gnmze ulaan numunelerde sadece nadir durumlarda yanc maddelerin
bulunabilecei dncesini dile getirmektedir21.
Kimyasal bir analiz bu bakmdan hayal krklna
uratc sonular verebilirmi.
15 Le feu grgeois, a.y., s. 123-126.

16 a.e., s. 94, 126.
17 in: Syria. Revue dart oriental et darchologie (Paris)
36/1959/38-89, s. 81-89: 75. Flacons? Grenades? olipiles?

18 a.e., s. 83.
19 a.e., s. 85.
20 a.e., s. 85.
21 a.e., s. 85.
103
Seyrigin son itirazlarna ynelik olarak denilebilir ki, o, Merciernin22 kitabn tam olarak okumam, ayrca kendisinin bu konuya ilikin dip
notlarnn ieriiyle bir dereceye kadar eliiyor
grnmektedir.
Seyrig, ayrca u dncesini de dile getirmektedir: Bombalarn ou dekore edilmitir23 ve bunlarn bazlar dua ve baar dilekleri tamaktadr24.
Bombalar-teorisi taraftarlarnn, baz uluslarn
oklarn tezyinatla bezedikleri25 cevaplar onu
ikna etmeye yetmemektedir26. Onun temellendirmesini burada tekrarlamakszn, sava teknii hakkndaki Arapa kitaplarda resmedilmi
olarak bulduumuz, asan er-Ramm (yazma
Paris)n veya bn Erenbu ez-Zerdkn
(yazma Topkap Saray) kitaplarnda olduu gibi,
ou ate toplarnn ok fazlaca dekore edildiini
sylemeliyiz. Seyrig, bildii hipotez arasnda
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) hipotezini
favorize etmeye meyletmektedir. Bu top, buhar
fleci ince bir delik ile donatlm metal bir
kredir, bu kre suyla doldurulur ve bundan
sonra atee konulur, buharn <iddetli frmesini> gstermek iin.27 Aeolipilei evvelce Heron
ve Vitruv biliyorlard. 1951 ylnda yaynlanan
makalesinde W.L. Hildburgh28, frnlanm kilden
kaplarmzn bir tr Eol-topu olup olamayacan
22 Le feu grgeois, a.y., s. 131-150; ayrca bkz. kitabn

ekinde bulunan Mercierin mlkiyetindeki materyalin
No. 1-8 ieriklerinin listesi.
23 Antiquits syriennes, a.y., s. 85.
24 a.e., s. 84.
25 a.e., s. 85. Burada Fr. Sarre (Das islamische Milet,
Karl Wulzinger, Paul Wittek, Friedrich Sarre, Berlin
ve Leipzig 1935, s. 76)ye atfta bulunmaktadr. Sarre
unu vurgulamaktayd: Bir nesneyi, ssnn gze arpp arpmadna dikkat etmeksizin tezyin etmek ok
byk lde slam sanatnn karakterine uymaktadr.
Metal bir aletin grnmeyen alt taraf, sklkla tpk grnen taraf gibi zengince donatlr. Ayrca Fr. Sarrenin
daha nceki aklamalarna da bkz., Keramik und andere
Kleinfunde der islamischen Zeit von Baalbek, in: Baalbek.
Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchunge in den
Jahren 1898 bis 1905, cilt 3, H. Kohl, D. Krencker, O.
Reuther, Fr. Sarre, M. Sobernheim, Berlin ve Leipzig
1925, s. 133-135.
26 a.e., s. 86.
27 Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker,
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970), Sp. 26.
28 Aelopiles as fire-blowers, in: Archaelogia (Oxford)
94/1951/27-55; bkz. Seyrig, H.: a.e., s. 89.
104
S A V A
kendisine sormaktadr. Daha sonra 1965 ylnda Richard Ettinghausen29 konuyla sanat tarihi
asndan ilgilenmitir. Henri Seyrigin temeli
salam itirazlarna dayanarak, onun syledii
gibi, kaplarn bombalar diye aklanmas imdi
ona kukulu gelmektedir. Dierlerinin yan sra
Seyrig tarafndan ortaya atlan itirazlardan birisine, kaplarn zerinde besmele gibi dua ifadelerinin mevcudiyetine iaret etmektedir30. Bildii
yorumlar arasnda E. von Lenzin31, burada
muhtemelen cva kaplarnn sz konusu olduu
ynndeki yorumunu olguya en yakn olan olarak saymaktadr, her ne kadar tam uygun olan
olmasa da32. Bununla birlikte Ettinghausen, kendini bununla balamamakta ve yazmalarn incelenmesinin, kimyasal tetkiklerin ve aerodinamik
deneylerin gelecekte aklk ve netlik salayabilecei midini dile getirmektedir33. O, maalesef M.
Mercier tarafndan kaydedilmi kimyasal analiz
sonularn tanmam grnmektedir.
Konu hakknda halihazrda bildiim en yeni aratrma A sphero-conical vessel as fua, or
a gourd for beer adn tamaktadr ve A.
Ghouchani ve C. Adle tarafndan yaplmtr34.
Bu almada, fua kelimesinin Arapa-Farsa
literatrde bir ime kab anlamnda yaygn olarak
kullanldna ilikin imdiye kadarkinden daha
ok ey renmekteyiz. Bununla birlikte iki yazar,
isabetli olarak, bir fuanin baka amalara da
hizmet etmi olabileceinin altn izmektedirler35.
Yazarlar, irab henen (afiyet olsun!) yazsn
tayan bir dizi kabn fotoraflarn vermektedir-
29 The uses of sphero-conical vessels in the Muslim

East, in: Journal of Near Eastern Studies (Chicago)
24/1965/218-228.
30 a.e., s. 225.
31 Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/19121914/367-376; bu grn rtmesi iin bkz. Gohlke,
W.: Handbrandgeschosse aus Ton, a.y., s. 378-387.
32 Ettinghausen, R.: The uses of sphero-conical vessels,
a.y., s. 224.
33 a.e., s. s. 226.
34 Muqarnasda yaynlanmtr. An annual on Islamic
art and architecture (Leiden) 9/1992/72-92; ayrca bkz.
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans grenade,
in: Muqarnas 10/1993/275-285.
35 A sphero-conical vessel, a.y., s. 73-76.
T E K N
ler ve bunlar thick body, narrow opening, and

short neck [ince gvde, dar az ve ksa boyun]
ile karakterize edilen kresel-konik kaplar olarak
nitelendirmektedirler. Elbette bu kaplarn hepsi
kresel-konik bir forma ve ifade edilen niteliklere sahip deildir. Yazarlar, benim kanmca, en
nemli belirtilerden birisini ihmal etmilerdir.
Bizim iin bomba olmalar muhtemel objeler,
dayanak olmakszn dik konulamayacak ekilde alt taraftan sivrilmektedir. Kukusuz fu
olarak nitelendirilen kaplar farkl amalar iin
kullanlmtr36. Kk el bombalar, mancnklar tarafndan frlatlan byk numunelerden
farkl olarak, yaklak 3 ila 5 mm apnda ok
dar bir aza sahipti. Bu az demek ki barut doldurmaya deil, ateleme fitilinin getii boaz
tekil ediyordu. Hemen hemen btn el bombalarnda gzleyebildiimiz gibi, topuz benzeri
boynu, gbekli gvdeden bir kanal ayrmaktadr.
Bu zellik, o tr bombalarn yapm tarzna ilikin karsamalarda bulunmaya izin vermektedir.
Gbekli alt ksm, iki yarm halinde ayr ayr imal
edilmektedir ve daha sonra birletirilmitir. Ayn
ekilde, ateleme fitilli tek tek frnlanm st
ksm, ancak barutla doldurulduktan sonra alt
ksmnn zerine oturtulmutur. Kanal her iki
ksmn balant yerini iaretlemektedir. Friedrich
Sarre37, 20. yzyln otuzlu yllarnda bulunmu
ve tanmlanm olan tatan dkm kalplarna
iaret etmitir, onlardan ikisini fotoraf halinde
vermitir (bkz. resim). Bunlar, kurundan basz
ivilerle birbirlerine balanmtr. Berlinde yaplan kimyasal bir analiz, kullanlan tan dk
seviyedeki sertliinden dolay kolay ilenebilen
ve scaa kar nispeten dayankl olan kloritten
olutuu sonucunu vermitir.
36
Emilie Savage-Smith de bu tr kaplarn bir tipolojisi

ve Khalili koleksiyonundakilerin tariflerini yapma denemesinde bundan hareket etmektedir. Bombalar ihtimalini darda brakmaktadr, bkz. Sphero-conical vessel:
a typology of forms and functions, in: Science, Tools and
Magic. Part Two: Mundane Worlds, Oxford 1997 (The
Nasser D. Khalili Collection od Islamic Art, vol. 12, part
2), s. 324-337.
37 Das islamische Milet, a.y., s. 77-78.
105
G R
Sarresnin, el bombalar imali iin dkm kalplarnn sz konusu olduuna dair gr kesinlikle kabul edilemez, nk gnmze ulaan ta
kalplar zengince dekore edilmi vazo benzeri
kaplar ekillendirme amal dnlmtr.
Ayrca, bu kalplar kurun basz iviler nedeniyle frnda piirmeye uygun deildir, daha ziyade
metal dkm modeli veya cam model sz konusudur.
Ta kalplardan bir tanesi hkkedilmi <eyh
Paa> yazt tamaktadr.38
Fu olarak adlandrlm olan bir bomba
tipini, Resuliler Sultan el-Muaffer Ysuf b.
mer (. 694/1294) el-Mutara f Funn euna isimli kitabnda tarif etmektedir. Bu tip,
at barutuyla doldurulmu ve bir ateleme fitiliyle donatlm, olduka sertletirilmi salam

mukavvadan olumaktadr39.
Son olarak, asan er-Rammn kitabnn
(yazma Paris, Bibl. Nat. 2825) evvelce 150 yldan
daha nce E. Quatremre40 tarafndan belirtilmi olan dikkat ekilmi olan aydnlatc bir
yerine iaret edilmelidir. At barutunun (brd)
kullanm balamnda yazar, mzraklarn ucuna
sabitlenmi olan (mrekkebe al rus er-rim)
vazolardan (kzn fu ) bahsetmektedir.
Bylelikle, gerektiinde bombalarn (atelemeden sonra) mzraklara bal olarak da dmana
frlatldn renmekteyiz.
38
Burada deerli aklamalar iin bayan Gisela

Helmeckeye (Museum fr islamische Kunst, Berlin) teekkr ediyorum.
39 Ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989, s. 206-207.
40 Observations
sur feu grgeois, in: Journal Asiatique,

sr. 4, 15/1850/214-274, zellikle s. 246.
106
S A V A
ekme Gl
Mancnk
Modelimiz:
Tahta ve elik.
Frlatma kolunun uzunluu: 82 cm.
(Envanter No: G 1.01)
ekme gl mancnk, ez-Zerdk (775/1374

civar) tarafndan sultan mancn (mancan
suln) olarak nitelendirilmektedir1. Burada,
gerekli kaldra gc insan gcnden temin edilmektedir2. Bizim izimimize gre, alet on asker
tarafndan kullanlabilecek ekilde hazrlanmtr. Askerler, sa ve sol tarafta halkalara balanm olan ipleri beraberce ve birdenbire aa ekmek suretiyle frlatma kolunu sratyorlard3.
izim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
1 el-An f el-Mancn, ed. . Hind, Halep 1985, s. 100-
102.
2 Khler,

164 ff.; Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen
Geschtzwesens, a.y., s. 171.
3 el-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology,
a.y., s. 100.
T E K N
MANCINIKLAR
107
Modelimiz:
Ahap ve elik.
Denge Arlkl Mancnk

ez-Zerdk (775/1374 civar), mancnn
Avrupal mancnk (mancn frenc) olarak nitelendirdii bir formunu bilmektedir.
Grld kadaryla burada, Frenkler tarafndan kullanlm olan kar arlkl mancnkla
(trebuchium) kar karyayz. Mancnklarn bu
tipinin daha 13. yzyln ilk yarsnda Avrupada
bilindii tahmin edilmektedir1. Alametifarika olarak ez-Zerdk bu mancnn kolaylkla her yne
doru dndrlebildiini anmaktadr2. Talarla
dolu iki ahap sandk, eit bir frlatma kuvvetiyle
eit vurma gc salar.
izim ez-Zerdkdan, el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469, fol. 37.
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 64-65.

2 el-An f Mancn, a.y., s. 97-99.
108
S A V A
T E K N
Denge Arlkl Byk
Mancnk
Modelimiz: Sert aa.

lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 80 cm.
arbu (kara boa) olarak adlandrlan

byk mancnk, grne gre daha sonralar, 9./15. yzyldan itibaren toplara gitgide yer
amak zorunda olan mancnklarn en yksek
geliim basaman oluturmaktadr. Bunu, ayn
byklkteki ncellerinden ayrt eden karakteristik zellikler unlardr: Pedal ark ve palanga araclyla ykseltilen glerin kullanlmas,
hedef iin a lerden ve montajda bir tesviye
aracndan yararlanlmas. ez-Zerdk1 bu mancnn fonksiyonunu ve kullanmn tasvir etmekte,
paralarnn olduka tam resimlerini aktarmaktadr. Ayrca, bu byk mancnn mancan
ez-ziyr olarak adlandrlan (bkz. s. 110) ve grld kadaryla 7./13. yzylda slam dnyasnda
olduka yaygn olan bir dier tipinden de bahsetmektedir.
Bu mancnk esas itibariyle, aralarna yatay bir
direin, yani dnme ekseninin sabitlendii iki
iskeleden olumaktadr. Bu eksenin evresin-
1 el-An, a.y., s. 66-68.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma

Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
M A N C I N I K L A R
109
Rededdn Falallhn dnya tarihinden (Cmi et-Tavr) kuatma sahnesi, yazma Edinburgh University Library, Or.
20, fol. 124 b. Nsha, yazarn hala hayatta olduu 707/1306 tarihinde yazlm ve resimlendirilmitir.
izim asan er-Ramm (. 694/1295)dan, Kitb elFursiyye f Resm el-Cihd, Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825.
de, dnme ekseniyle iki farkl uzunlukta paraya blnm olup sallanabilen bir frlatma
kolu takl bulunmaktadr. Frlatma kolunun ksa
ucunda talarla dolu bir sandk bulunmaktadr;
daha uzun olan kaldra kolunun ucu bir ipe bal
ta veya bir baka glleyi tamaya yarayan bir
kefe ile balantl bulunmaktadr. Uzun kaldra
kolu iplerle, bocurgatlarla ve pedal arklaryla
aa doru ekilirse, e zamanl olarak ksa kol
kar arlk ile yukar doru kalkar ve bir kanca
ile salamlatrlm uzun kolu gergi altnda tutar.
imdi, eer gllenin yerletirilmesinden sonra
mandal serbest braklrsa kar arlk ksa kolu
aaya doru iddetle eker, uzun kol e zamanl
olarak yukar doru yerinden frlar ve yksek yaydaki yk, ounlukla talar veya yakc glleleri
hedefe frlatr.
110
S A V A
T E K N
Modelimiz:
Sert aa;
lek: 1:20. 59 x 85 cm.
Denge Arlkl Mancnk

Ok Atarl
Bu mancnk tipi, daha nce anlan arbunn

bir trdr ve Arapa ez-ziyr adn tamaktadr. kisi arasndaki ana fark, bunun ta veya
dier byk hacimli nesneler yerine ar oklar
frlatmasnda yatmaktadr. Bu amala, denge
arlna hizmet eden talarla dolu kaplar, masif
bir demir cisim ile deitirilmitir. Oklar aftn ucunda kanat benzeri stabilatrlere sahipti.
Bunlar, frlatma koluna sabitlenmi bir ipte bulunan uygun bir kanca yardmyla mancnn temelindeki bir raya ekilebilecek ekilde biimlendirilmiti. Grne gre, rayn eimi hedefe gre
ayarlanabiliyordu. Kitb el-En f el-Mancn
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray,

III. Ahmed, 3469, fol. 61.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma

Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 65.
yazar1 ez-Zerdkn anmad eyi, okun dikey

izgiye doru ok ekilmemesi iin raya nden
uygun bir klavuzun, mesela kpr biiminde bir
klavuzun takldn tahmin edebiliriz.
Bu mancnn at yn dier byk mancnk
trndekine karn 180 ye yerletirilmitir.
1 el-An, a.y., s. 92-96.
111
Klavuzlu ok atma rampasnn bir rekonstrksiyon denemesi (montaj)
slam dnyasnda oklarn ve baka projektillerin atmnda, kar arlkl mancnn artrlm
frlatma gcnden yararlanlmaya ne zamandan
itibaren balandn halihazrda bilmemekteyiz. Mur e-arss (6./12. yzyl)nin Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb
isimli eserindeki aklamalarndan, bu ortak etkinin daha Saleddn (Saladin) dneminde bilindii (bkz. s. 121 ff.) anlalmaktadr.
112
Denge Arlkl Mancnk

Byk Ok Atar
Bu sava aleti, yukarda anlan (bkz. s. 94)

Mur b. Al e-arss (6./12. yzyl)nin
Sultan Saladdne ithaf edilen Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb1 isimli kitabnda tarif ettii
sava aletlerindendir. Bunu denge arlkl Fars mancn (mancan Fris )
olarak isimlendirmekte ve stad Eb elasan el-Abra el-skendernnin bu
aleti kendisine tasvir ettiini ve krokisini
izdiini sylemektedir.
Bu alette, bocurgat ift makara ile deitirilmitir. Kar arl kaldrmak ve
yay germek iin gereksinim duyulan g,
makaralar ve mancnn yeterli uzunlukta tutulan kolu yardmyla aktarlmaktadr. Tetiklemeyle birlikte e zamanl
olarak ta projektilin frlatm ve okun
atm harekete geirilir.
1
Yazma Oxford, Bodleian Library, Hunt. 264

(fol. 133b-136b), bzk. Cahen, Cl.: Un trait
darmurerie, a.y., s. 119-120 ve pano III, no. 14.
S A V A
T E K N
Modelimiz:
Ahap ve astarlama materyali, 100
x 45 x 54 cm.
izim Murdan, Tabira, yazma

Oxford, Hunt. 264, fol. 129b ve 130.
113
Bocurgatl
Byk Ok
Atar
Modelimiz:
Ahap, metal. 110 x 80 cm.
Kiri, gsterim
amacyla elastik sicimden.
Arapas avs bi-l-levleb olan bir veya bir ok

bocurgat araclyla gerilen bu tr byk ok atar,
daha 5./11. yzylda Arap-slam kltr evresinde yaygnd (bkz. s. 94). 6./12. yzylda Mur b.
Al e-arss (6./12. yzyl) tarafndan Sultan
Saladdne ithaf edilen sava teknii kitabnda
(Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb) ayrntl bir biimde tarif edilmitir
(bkz. s. 94). Modelimizde, esas itibariyle 8./14.
yzyldan el-En f el-Mancnda bulunan
izime uyduk.
izim el-En f elMancn, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
izim Murdan,
Hunt. 264, fol. 112b.
Yukardan grn, zerine bu byk ok atarn
yerletirildii kulenin
duvarlarn da iine alyor grnmekte.
114
S A V A
T E K N
Modelimiz:
Ahap, kam, pirin,
sicim. 55 x 45 cm.
izim Murdan,
Bodl., Hunt. 264.
Byk
Yayl Ok Atar
(Ballista)
Mur e-arssnin (6./12. yzyl, bkz. s. 94)
Tabirat Erbb el-Elbb1 isimli kitabnda tarif
ettii deiik byk yayl ok atar tipleri arasnda,
st ste ina edilmi ve tek bir bocurgat ile gerilen, yani tek bir kimse tarafndan yalnz bana
kullanlabilen byk istihkam siperli oklu
byk ok atma yaynn (avs ez-ziyr bi-l-levleb)
en gelimi bir biimi bulunmaktadr.
Modelimiz basitletirilmitir
1
Yazma, Oxford, fol. 80b; tercme Cahen, Cl: a.e., s.

131.
Arap Denge Arlkl
Mancnklarn
Avrupadaki Yaylm
Mancnklarn Arap-slam kltr evresinde
Roma Kayzer dneminden bilinen ncellerinin
(onager) aksine, ileri seviyede gelitirilmi ve
6./12. yzyldan itibaren tarifler, resimler ve kaynak tanklklar vastasyla varl ispatlanabilir
olan tipi, en ge 13. yzyln ilk yarsnda Batda
tannm grnyor (bkz. s. 108). Enstitmzn
mzesinde, Arap ncelleriyle karlatrlmas
amacyla, Avrupal mancnklarn drt modeli
bulunmaktadr. Bunlar Werner Freudemann
1990 larda yapmtr.
1.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 50 cm.
Villard de Honnecourt (13. yzyln birinci yars,

bkz. s. 60)un verdii bilgilere dayanlarak yaplm bir mancnk modeli. Eugne Emmanuel
Viollet le Duc (1814/1879)un yaygn rekonstrksiyon izimleri1 gvenilmez grnmektedir.
Modelimiz, W. Freudemann tarafndan tashih
edilmi teknik verilere dayanarak yaplmtr.
1 Modelimizin
resmi Liliane ve Fred Funckennn resmi

iin bkz. Rstungen und Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985, s. 54.
115
Resim R.A.
Browndan,
Castles. A History
and Guide, Poole
1980, s. 81.
116
S A V A
T E K N
2.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
Avrupal mancnk, yaklak 1405 tarihinden,

Eichstttli Konrad Kyeserin Bellifortis1 isimli
kitabnda (1405 tarihinde bitirilmitir) bulunan
bir resme gre ina edilmitir. W. Freudemann,
modeli, ilevsel yapmak iin resme oranla biraz
iyiletirmitir2.
Neir Gtz Quarg, Dsseldorf 1967 ( bkz. Hermann

Heimpel, tantma yazs in: Gttingische Gelehrte Anzeigen 223/1971/115-148); Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen, Soest 1983, s. 123, 192.
2 Freudemann tam tamna resme gre ina edilmi bir
modelin fonksiyonel olamayacan not etmektedir, nk 1.: Sol uta ray kirilerini kapatan oluk zerindeki
balant paras frlatma ilemini imkansz klar ve 2.
Frlatc ok ksadr. Frlatc ipleri bocurgat aft altnda
serbeste hareket etmemektedir. Ayrca Freudemann
gerekli detaylar tamamlamtr ve oranlar, zellikle pedall arklar yerli yerine koymutur.
Resim Kyeserden, Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl.,

Cod. Ms. philos. 63, fol. 48a) W. Gohlkeye dayanarak,
Das Geschtzwesen des Altertums und des Mittelalters,
in: Zeitschrift fr Historische Waffenkunde V, 12
(Dresden 1909-1911) s. 385, resim 41.
117
Modelimiz:
Sert aa. lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 87 cm.
3.
Bir dier Avrupal mancnk, yaklak 1405den.

Bu da Eichstttli Konrad Kyeser tarafndan
Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. philos. 63, fol. 30)de resmedilmi, hem de lleriyle
verilmitir ve 1990 yl civarnda W. Freudemann
tarafndan yaplmtr. Bunda ayrca ok ilgin
olan, harekete geirme mekanizmasnn resimde
aka farkedilebilir olmas ve eksiksiz bir biimde
modelinin yaplmasnn mmkn olmasdr.
Resim Kyeserden, Bellifortis
(Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms.
philos. 63, fol. 30a)
118
S A V A
Resim yazmadan, Viyana Cpv 3069, Schmidtchene

dayanarak, Mittelalterliche Kriegsmaschinen,
a.y., s. 189.
4.
Avrupal mancnk, W. Freudemann tarafndan

u modeller temelinde ina edilmitir: Konrad
Kyeser, Bellifortis (yazma fol. 30 ve 77) ve Cod.
Germ. 600, Bayerische Staatsbibliothek, Mnih
(1390 civar) yazmasndan1 ve Viyana Cpv 3069
yazmasndan2 birer resim.
Resim, Cod. Germ.
600, Bayerische
Staatsbibliothek,
Mnih (1390 civar).
1 Rathgen,
Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Berlin 1928 (Tekrarbasm: Dsseldorf 1987), s. 626-627, 719,
resim 2.
2 Schmidtchen, V.: a.e., s. 189, resim 58.
T E K N
Modelimiz: Sert aa.

lek: 1:20. Frlatma
kolunun uzunluu: 100 cm.
119
Resim Leonardo da Vinci den s. 294.
Mancnk
Mesafe Ayarlaycl
Modelimiz: Ahap, metal, sicim.

Ykseklik dikey frlatma
koluyla birlikte: 1,17 m.
Bu mancnn Leonardo da Vinci tarafndan

yaplm olan iziminden yukarda (s. 98) bahsedilmiti. Bu izim, modelimize temel tekil
etmektedir. Bu mancnkta bir mesafe ayarlaycsnn kullanld hatrlatlmaldr, Arap model-
lerden en ge 8./14. yzyldan itibaren tandmz gibi (bkz. s. 134). Mesafe ayarlaycs bir ark
formunda mancna yerletirildii iin belirli bir
ilerleme kendini gstermektedir.
120
S A V A
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma

Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
T E K N
Modellerimiz: Seramik, kil boyama.

a) 19 cm (Envanter No: G 2.18).
b) 18,5 cm. (Envanter No: G 2.19).
Yangn Tenceresi ve
<Biyolojik> Bomba
Gherile ieren bir karmla doldurulmu pervazl bir yangn tenceresi (dr) zellikle patlama
tesiri amacna ynelik olarak imal edilmitir. Bu
ara yakc madde ile doldurulmu borucua
(ikr) sahiptir ve atelemeden sonra bir mancnktan veya bir mzrak yardmyla frlatlr1.
1 Reinaud ve Fav: Du
feu grgeois , a.y., (1849), s. 44;

resim ksm pl. II, fig. 23; von Romocki, S.J.: Geschichte
Model (b) <B-Silah>nn bir erken formunu

temsil etmektedir, akrepler veya ylanlar gibi
tehlikeli hayvanlarla doldurulmu bir bombadr,
ok sayda kk hava delikleriyle karakterize
edilmitir.
der Explosivstoffe. I. Geschichte der Sprengstoffchemie,

der Sprengtechnik und des Torpedowesens bis zum Beginn der neuesten Zeit, Berlin 1895, s. 71-72.
B O M B A L A R
Resim ez-Zerdkdan, elEn, yazma Topkap Saray,

III. Ahmed, 3469.
avrr (tek. rre, testi) resmi, asan er-Ramm,

K. El-Fursiyye, yazma Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol.
88.
Resim el-Mazn f Cmi el-Fnn, yazma

Leningrad C 686, fol. 146.
121
122
S A V A
T E K N
Modellerimiz:
Seramik, kahverengi mlek sr,
fitil. Ykseklik 17-19,5 cm (Envanter No: G 2.03-06).
Bombalar
Btn resimler Khalili Collectiondan,

a.y. Cilt 12,2 s. 324, 334f.
B O M B A L A R
123
Modellerimiz: Seramik,
kahverengi mlek sr, funya.
Ykseklik 10-16 cm (Envanter No: G 2.11-17).
Yakc ve/veya patlayc maddeler tayan sava gemilerinin resmi, asan er-Ramm, K. el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol. 100.
124
S A V A
T E K N
Alev Fkrtc
(and musafa)
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 30 cm.
bn Erenbu ez-Zerdk1
(774/1373)n Kitb el-En f
el-Mancn isimli kitabnda,
yakn arpmada kullanlan
ve mzrak uzunluunda alev
retebilen bir alev fkrtcs
(and [el-] musafa) tarif
edilmektedir. Bu silah, iki boru
zerinde silindir bir fle ile
bal olan metal uzunca bir petrol resevuarndan olumaktadr. Yanc madde kk bir
aleleme dzenei tarafndan
atelenirken, bir pompayla
yanc madde bu fleten pskrtlr.
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 99.
Yazma, a.y., s. 98-99; al-asan,

Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic
Technology, a.y., s. 108.
R O K E T L E R
125
Resim asan er-Rammdan, Kitb el-Fursiyye,

yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825, fol.
101b.
e-ayyr el-mecnn
(Torpido veya Roket)
Memlkller dneminin nl turnuva ustas

Necmeddn asan er-Ramm1 (. 694/1295)
gherile, kkrt ve kmrden oluan bir itici
karm ile ileyen roketler ve projektiller hakkndaki aklamalar arasnda <kendi kendisine
hareket eden ve yanan yumurta> olarak isimlendirdii bir dzenek tarif etmektedir. Resimli
nshada bu da verilmektedir. Metin ve resim
(bkz. 2. resim), zellikle daha sonralar ortaya
konacak Avrupal bilgilerle birlikte bir araya
getirildiinde, geri ilkel, ama znde olduka
1
Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye, yazma

Paris, Bibl. Nat., ar. 2825, fol. 101b; Reinaud ve Fav: Du
feu grgeois , a.y., s. 45, resim ksm pl. II, fig. 32.
Modelimiz: Bakr,
lehimlenmi. Uzunluk: 36 cm.
gelimi kendinden hareketli bir torpidonun sz

konusu olduu hususunda hibir kuku brakmamaktadr.
ki i bkey demir sac ... birletirilmektedir ve
kee ile contalanmtr, bylelikle yassltlm
armut eklinde ii bo bir cisim (...) oluturmaktadr. Bu cisim <petrol, metal yonga ve iyi
karmlarla> asan, iyi karm sznden
daima fazla gherile ieren karm anlamaktadr doldurulmu ve iki ubuk (...) destei ile
byk bir roket (...) donatlmtr. asan, hangi
elemanla <kendi kendine hareket eden ve yanan
126
S A V A
T E K N
Bu balamda, bir roket-torpidonun

gerekten basit bir tarifinin Konrad
Kyeser (1405)in Bellifortisinde
bulunmasna kulak kabartlabilir3.
Torpidolarn roketlerle birlikte,
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk
yars)nn Bellicorum instrumentorum liber isimli kitabnda ortaya
kmas daha dikkate deer grnmektedir4.
S.J. von Romocki5 19. yzyln sonuna doru, Fontanann bu alette
asan er-Ramm izledii grndeydi. Bizim kanaatimize gre,
asan er-Rammn kitabnn mutlaka Fontanann kayna olmas
gerekmez. Onun kitab, yalnzca bu
konu hakkndaki akla en yatkn, halihazrda bildiimiz eserdir ve bu eseri
karlatrma yaparken dikkate alabiliriz. Arap-slam kltr evresinde
sava sistemi ve silahlar hakknda
ok sayda risalenin yazld ve bunlardan bazlarnn, zellikle Hal
seferleri srasnda, Avrupaya ulat hususunda hi bir kuku duyulamaz. Sava aletleri ve baka teknik
kazanmlar sz konusu olduunda,
Arap-slam kltrnn Fontanaya
Resim: Fontanann Le macchine cifrate, s. 126
ve dier Avrupal biliginlere olan
etkisi de phesiz kitaplardan fayyumurta>nn hareket edeceini metinde syledalanmayla snrl kalmamtr. Bu balamda
memektedir; bununla birlikte, izime bir bakldHallar kukusuz byk bir rol oynamlardr.
nda, dzenein ne Reinaud ve Favnin arzu
ettii gibi umak iin, ne de mesela uygun bir
alanda ileri doru kaymak iin belirlenebilmi
olmasn ... yeterince aklar.2
3
2 von
Romocki, S.J.: Geschichte der Sprengstoffchemie,

a.y., s. 70-71; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 118; Partington, J.R.: A History
of Greek Fire and Gunpowder, a.y., s. 203.
Kr. von Romocki, S.J.: a.e., s. 153. Burada yazar,

Arap-slam kltr evresine olan bir ball dnmek
yerine, u karsamada bulunmaktadr: Burada, asan
er-Rammda, evvelce daha ileri seviyede gelimi roket-torpidonun en eski biimine sahibiz. Fakat burada
da tarif aka grld zere, sadece bir plana deil,
bir denemeye dayanmaktadr; zira yazar sadece teorik
olarak bir roketi su zerinde ayn ynde tutabilmenin,
havada olduundan daha iyi, ksa bir ubukla salanabileceini bilemezdi.
4 Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Mailand 1984, s.
126.
5 von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.
Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 230, 236, 240.
127
R O K E T L E R
2 Resim ezZerdkdan,
el-En,
yazma
Topkap
Saray, III.
Ahmed, 3469.
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 55 cm.
Bomba
Kimyasal Sava Maddeli

Kitb el-En f el-Mancn (8.14. yzyl)da1
bir tencerenin (dr) bir bomba anlamnda
deiik tamamlayc unsurlardan, bunlar arasnda
afyon ve arsenik bulunmakta, hazrlanan ierii
tarif edilmektedir. Bununla, dmanda boucu
bir etki yaratmak amalanmtr. Bu bomba,
el-dr el-mntin li-l-musafa olarak isimlendirilmitir2. Muhtemelen mancnklardan frlatlm, byk ok atarlarla veya icabnda elle de
atlmtr3.
1 Ed. Halep, a.y., s. 174.
2 Yazmada dr muntin el-Musefe.

3 asan er-Rammn kitab da etkili
tamamlayc unsurlar arsenik ve afyon olan zehirli ve uyutan buharlar

imal etmek iin talimat iermektedir (bkz. asan erRamm: Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye,
a.y., s. 141- 156- 161- 163; von Romocki, S.J.: Geschichte
der Sprengstoffchemie, a.y., s. 74).
128
S A V A
T E K N
Osmanl
Roketleri
Hi phesiz Arap-slam geleneini takip ederek
Osmanl mhendisi Lgar asan eleb, Sultan
IV. Murad (dnemi: 1032/1623-1049/1640) dneminde sekiz kk kenar kanatl bir roket imal
etmitir. Roketin yakt, yaklak 50 okka (yaklak 60 kg) at barutundan olumu olmal. O
dnemden Trk tarihi Evliya elebinin1 rivayet
ettii zere, asan eleb, roketiyle stanbul
Boaz zerinden uabileceini ve ek kanatlar
yardmyla yere konabileceini sultana gstermitir. Bu balamda ilgin olan, John Wilkins2
(1638)in bildirdii zere, 1555 ve 1562 yllar arasnda stanbulda Habsburg elisi olarak
bulunan Ogier Ghislain de Busbecqin, evvelce
Sultan Sleyman (dnemi: 926/1520-974/1566)
dnemindeki uma denemelerinden haber vermesidir.
Osmanl roketleri hakknda ilgin resimlerle birlikte ayrntl bilgileri, Sultan III. Ahmed (dnemi: 1115/1703-1143/1730) dneminde faliyette
bulunmu olan mhendis Ali Aa Umm el-az
isimli kitabnda vermektedir3. Onun tarafndan
imal edilen roketlerin uzunluu 7-8 metre imi.
evrelerinin ls hakknda ise, bir insann
kesinlikle kucaklayamayacan sylemektedir.
Bu kitap imdiye kadar hemen hi bilinmedii
iin, ondan askerlik ve teknik tarihi bakmndan
ilgin olan birka resim daha burada sunmak
yerinde olsa gerektir.
Her iki modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 67 cm.
1 Seyhatnme, stanbul 1969, cilt 2, s. 335-336; Terziolu,
Arslan: Trk-slm kltr evresinde IX. yy.dan XVIII. yy.

Sonuna kadar uma denemeleri ve tekniine ait elyazma
eserler, in: lim ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63, zellikle s. 61-63; ayn yazar: Handschriften aus dem Gebiet der
Technik und Aerodynamik sowie der ersten Flugversuche
im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-trkischen Kulturbereich,
in: Istorija aviacionnnoj, raketnoj i kosmieskoj nauki i
techniki, Moskova 1974, s. 246-256, zellikle s. 253-255;

Kaar, Mustafa: in: slm Ansiklopedisi (stanbul: Trkiye Diyanet Vakf), cilt 16, 1997, s. 315-316.
2 Wilkins, John: Discovery of a New World, Londra 1638
(grlmedi, bkz. Cook, H.K.: The Birth of Flight, Londra
1941, s. 29, bkz. Terziolu, A.: a.e.).
3 Yazma stanbul, Topkap Saray, Badad Kk, no.
368.
R O K E T L E R
Resimler Ali Aadan, Umm el-az, yazma Topkap Saray, Badad Kk no. 368.
129
130
S A V A
T E K N
Resimler Ali Aadan,

Umm el-az, yazma
Topkap Saray, Badad
Kk no. 368.
A T E L
S L A H L A R
131
Modelimiz:
Paslanmaz elik,
ykseklik: 30 cm. Namlu ykseklii ayarlanabilir.
Projektil, uzunluk 17 cm.
Top
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yzyl) tamamlayc aksamyla birlikte bir top resmedilmektedir. Bu top, Arap-slam kltr evresinde 7./13. yzyln ikinci yarsna kadar izleyebileceimiz bir geliim basamandan (bkz. s.
100) kmaktadr. Top, midfa veya mikale adn
tamaktadr. el-En kitab, mesafe skalalarnn
derecelendirilmesiyle farkllk gsteren tip
sunmaktadr. Birinci tipin skalas onbirli blmlemeye (bkz. resim a) sahiptir, ikincisininki ondrtl blmlemeye (bkz., resim b), ncsnnki
tekrar alt blmlere ayrlm onlu blmlemeye
(bkz. resim c) sahiptir. Derecelendirilmi hedef
mekanizmas Trke bir kelime olan und
adn tamaktadr ve bugne kadar ateli silahlarn ateleme mekanizmas anlamnda kullanlmaktadr. ok ksa bir tarifle, hedef ayarlamada
mesafelerin aadan yukar doru kademe kademe ykseldiine iaret edilmektedir.
Modelimizin doldurulmu durumda bir dier grn,

el-Endan taslak ile birlikte.
132
Resim a
Resim c
Yukardaki resimler ezZerdkdan el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
Ok benzeri projektilli erken dnem

Avrupal bir topun resmi: Walter
of Milimeteden, De nobilitatibus
sapientiis et prudenciis regum, 1326
civar; yazma Oxford, Christ-Church
Library Nr. 92, fol. 70b.
S A V A
T E K N
Resim b
el-Enden bir dier sunum,

mesafenin aka grnen snrlandrlmas.
A T E L
S L A H L A R
Modelimiz:
elik, uzunluk: 81 cm.
Ateli El Silah
Ateli el silahnn halihazrda bildiimiz en
eski tarifi, yukarda anlan (s. 100) Petersburg
yazmasnda bulunmaktadr. Reinaud ve Fav
tarafndan yaplm olan 1849 tarihli Franszca
eviriden, silah teknii historiografyasnda maalesef layk olan itina ile gznne alnmamtr.
Grebildiim kadaryla O. Baarmann1 bu konuda takdire ayan bir istisna tekil etmektedir:
En eski, Dou kkenli, Avrupada 14. yzyln
ikinci eyreinde gittike yaygnlaan ateli silahlarn ncelleri olarak nitelendirilecek, donanma
fiekleri araclyla tesirde bulunan silahlar, ate
mzra ve madfaa, en basit trde mekanizmalard ve kullanmlar iin kabzalarla donatlmlard.
Ateli silahlarn kullanl yapmnn bu tr,
onlarca yl boyunca yegane olarak kalm ve yeni
yeni ortaya kan dierlerinin yannda varln
olduka uzun sre devam ettirmitir. Birinci figr
(Petersburg Asya
Mzesinin
14.
yzyln bandan
gelen Arapa yazmasna gre) son
olarak anlan ksa,
tahtadan, havan
benzeri silahlarn
kullanmn gstermektedir.
Geri Baarmann, yazmada bir topla ilikili olan

resmi yanllkla ve muhtemelen pek de uygun
olmayan izimden etkilenerek, havan benzeri
ateli el silah olarak kabul etmitir. Orada tarif
edilen ate mzann ayrntlarn esasl bir
ekilde tetkik etmemektedir. Ate mzranda
sz konusu olan, bir kombine ateli el silahdr.
Bir mzran arka ksmnda, oraya bir at barutu
dolumu yerletirebilmek iin yeterli bir yer oyulmutur. Projektil bir ok veya tyl ok biimine
sahiptir. Mzrak, yaklak 10 cm arka ucunun
nnden sivri uca kadar uygun bir biimde oyulur. Metnin bu ve dier ayrntlar, bize yukardaki modeli ina etmeyi olanakl klmtr.
Almanyada bir nceki yzyln banda Robert
Forrerin mlkiyetinde bulunan 15. yzyldan
gnmze ulam bir ate borusunun resmi
Arap-slam kltr evresinde olan bu en eski
ateli el silahn anmsatmaktadr2.
Resim Forrerden, s. 26.
el-Mazndan, yazma
Leningrad C686, fol. 156
1
Die Entwicklung der Geschtzlafette bis zum Beginn

des 16. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu der des
Gewehrschaftes, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von
Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 54-86, zellikle s.
55.
133
2 Meine
gotischen Handfeuerrohre, in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s.
23-31. Ayrca bkz. Reinaud ve Fav: Du feu grgeois ,
a.y., s. 311-313.
134
S A V A
Modelimiz:
Ahap, andrma, hkkedilmi pirin.
Uzunluk: 40 cm.
Balistik Skala
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yzyl)1 bir balistik skalann imdiye kadar bilinen
en eski resmini bulmaktayz. Mzn el-arb vel-bad olarak isimlendirilen bu tr bir ara kar
arlkl mancnklarn hedef mekanizmasnda
kullanlmtr.
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
1 Ed. Halep, a.y., s. 48-49.
T E K N
A T E L
S L A H L A R
135
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
Balistik
Tesviye Arac
Kar arlkl byk boyutlu mancnklarn Arapslam dnyasnda yksek bir geliim basamana erimelerinden sonra, mancnklar dikmede
zemini tesviye etmek iin zel bir aletten faydalanlmtr. Aletin ismi mzn el-ar dr1.
1 ez-Zerdk:
49.
el-An f Mancn, ed. Halep, a.y., s. 48-
Modelimiz: Pirin, parlatlm. Ykseklik: 32 cm.

136
stihkam Kuleleri
el-Enq f el-Mancn isimli kitapta
(8./14. yzyl)1 istihkam ve kale kulelerinin birka resmi bulunmaktadr,
onlardan bir tanesi modelde temsil
edilmektedir.
1 Ed. Halep, a.y., s. 107-118.
S A V A
T E K N
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
75 x 75 x 75 cm.
Aadaki (sol) iki resim

asan er-Rammdan,
Kitb el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibliothque
nationale, ar. 2825.
S A V A
137
M A K N E L E R
Modelimiz:
Ahap, elik kaplamal.
Ykseklik: 45 cm.
zafa
(ahmerdan
Kobal Zrhl Araba)
4./10. yzyln balarndan bir rivayet, sava teknii bakmndan manidardr. Buna gre, Abbasi
ordusu Amorium1 kentinin 213/837 ylndaki
fethinde, tekerlekli krsler (kers tateh
acel) ad altnda, hareketli kuleler kurmutur2.
Bunlar debbbe adn tamaktayd3.
1 Bugn Asar Kale, Ankarann gney batsnda bir ha-
rabe, bkz. Canard, M.: Encyclopaedia of Islam, New

Edition, Cilt 1, 1960, s. 499.
2 e-aber: Tar, ed. de Goeje, 3. series, cilt 2, s. 1248;
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 152.
3 Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens, a.y., s. 152.
Resim ezZerdkdan, el-En,

yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469.
138
S A V A
Bu balamda, evvelce m.. 880/865 ylnda olumu olan, Nemrutlu bir kabartma zerinde,
srlebilir bir ahmerdan ko bann tasvir edildii sylenmelidir4.
slam dnyasnda bu sava aracnn geliim aamalar sorusu henz tetkik edilmemitir. ahmerdan
ko bann zafa olarak isimlendirilen olduka
ileri seviyede gelitirilmi bir ekli, 8./14. yzyldan el-En f el-Mancn isimli kitapta karmza kmaktadr5. Bu dzenek, kalelerin kaplarn
ve duvarlarn krarak amaya hizmet ediyordu.
ounlukla kaplamal ve projektillere ve yakc
maddelere kar korunmu olan dzenein iinde
bir mrettebat bulunmaktayd. Bunlar, demirden
muazzam bir dipii kesintisiz bir ritimde kapya
veya duvara, yklana kadar arpyorlard. Bize
ulaan resim, ahmerdan ko bann tamamen
zrhlandrldn aka gstermektedir. Bu ahmerdan ko ba, n tarafta zemin plakasna
menteelerle sabitlenmi olan ve su hendekleri
zerinde kpr kurabilmek iin demir zincirlerle aa salnabilen alr kapanr bir kprye
sahipti.
Bayerische Staatsbibliothek ktphanesinin yazmasndan, Mnih cod. germ. 734, aadaki iki
resim bu ahmerdan ko ba tipi ile byk bir
benzerlik gstermektedir6:
T E K N
Resim J. Wrschmidtten, Kriegsinstrumente ..., s. 260.
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk yars)nn

Bellicorum instrumentorum liber isimli kitabnn7 banda srlebilir bir ahmerdan ko ban
resmetmesi dikkate deerdir. Bunu Arapa alphasat olarak adlandrlan sava arac yaztyla
donatmaktadr.
alphasat kelimesinin Arapa ez-zafe teriminin bozulmu eklinden domu olduunu tahmin etmekteyim.
Resim V. Schmidtchenden, Mittelalterliche

Kriegsmaschinen, a.y. s. 152, resim 21.
4 Bkz.
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon

der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, a.y., s. 1318; Wrschmidt, J.: Kriegsinstrumente im
Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen
(Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265, zellikle s. 260.
5 Ed. Halep, a.y., s. 122.
6 Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen,
a.y., s. 152, resim 21.
Resim Fontanadan, Le macchine cifrate, s. 101.
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le

Macchine cifrate di Giovanni Fontana, a.y., s. 101.
Blm 13
Antik Objeler
Metal, Cam,
Seramik, Ahap ve Ta
141
ANTK OBJELER
Kozmetik Alet-Edevat
Ge antikite/Bizans?
Buluntu yeri: Anadolu.
Bronz, kemik.
(Envanter No: J 239-58)
142
ANTK OBJELER
Tbbi Aletler Seti

Emevi/Erken Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Sekiz pirin obje:

1. Eik cmbz
Uzunluk: 7,4 cm
2. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
3. Cmbz
Uzunluk: 7,7 cm
4. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
5. Cmbz, engelli?
Uzunluk: 6 cm
6. Makas
Uzunluk: 12,4 cm
7. V-ekilli alet, iki delikli
Uzunluk: 10,6 cm
8. ne
Uzunluk: 10 cm
143
ANTK OBJELER
6 Cmbz/Kska
5.-6./11.- 12. yzyl
Npr
Bronz
Uzunluk: 12,5-21,4 cm
kr. Khalili Collection, cilt 12,
nr. 364, s. 398.
Dilbasan
Erken slam
Kuzey Anadolu
Bronz, uzunluk: 27, 6 cm.

(Envanter No: J 64)
atal
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)

Kuzey ran (aberistn)
Bronz, uzunluk: 28 cm.
(Envanter No: J 61)
Kepe ve engel
Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Suriye
Bronz, uzunluk: 53 cm, eklem menteesi ile

birlikte. (Envanter No: J 63)
144
1.
Gm,
Uzunluk: 20,3 cm
(Envanter
No: J 37)
ANTK OBJELER
2.
Bakr,
Uzunluk: 17,6 cm
(Envanter
No: J 32)
3. (Dilbasan)
Bakr,
Uzunluk: 16,7 cm
(Envanter
No: J 36)
5 Yass Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)

Kr. James W. Allan, Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982, s. 90.
4.
Bronz,
Uzunluk: 18,2 cm
(Envanter
No: J 35)
5.
Bronz?,
Uzunluk: 14,3 cm
(Envanter
No: J 34)
145
ANTK OBJELER
1. l ka?
Gm,
Uzunluk: 26 cm
(Envanter No: J 38)
2.
Bakr,
Uzunluk: 18,3 cm
(Envanter No: J 33)
3.
Bakr,
Uzunluk: 15,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 31)
4. l ka?
Bakr alam,
Yazt
Uzunluk: 14,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 30)
4 ukur Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)

slam dneminde randa bronz sorunu iin bkz.: J.W. Allan: Persian Metal Technology 700-1300
AD, London 1979, s. 45-55.
146
ANTK OBJELER
Yass Kak
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)
Kuzey ran (aberistn)
Gm,
Uzunluk: 19 cm
(Envanter No: J 62)
147
ANTK OBJELER
Havan
Seluklu (6.-7./12.-13. yzyl)

Npr?
Bakr alam (batruy ?), krmz pas. ki yaz
kua (el-fiye salk tekrarlanmakta) iekli
fonun nnde, figrl madalyon tarafndan
kesintiye uram.
: 13 cm
(Envanter No: J 29)
Yaynlanm: Sothebys, Islamic Works of Art,
London April 1990.
Kr.: Khalili Collection, cilt 12, nr. 197, s. 314;
Bu formun kar paras anlmamakta. Kurun,
inko ve kalay -sk sk yanllkla bronz olarak
nitelendirilmitir- ile birlikte olan bakr alam
iin kr. J.W. Allan: Persian Metal Technology
700-1300 AD, a.y., s. 53 f.
Havan
(Osmanl, 12./18. yzyl?)

Havann yaygn geleneksel formu.
Pirin
: n cm
(Envanter No: J 365)
Kr. lombre dAvicenne. La mdecine au temps
des califes, s. 136 f.
A.U. Pope: A Survey of Persian Art, cilt 13, s.
1280 (Berlin, Staatl. Mus.);
. Kkerman: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994, s. 27.
148
ANTK OBJELER
Mrekkep Hokkalar (mibara)

Seluklu 6./12. yzyl
Npr
Bakr alam,
dekoratif yaztl iki kuak.
: 7,5 cm,
mrekkep izleri.
(Envanter No: J 40)
ift kulplu, kapanabilir bir orsn mrekkep hokkasnn yaygn tipi; gnmze ulam bir
ok numunenin formu dikkat eker bir biimde
deimezken, dekorlar dnem tekniinin genel
yaygnln gstermektedir (elbette yarlmalar
bir yana): Dkm rlyef, gravr, farkl renkli
metal dolgular (yani savat ve reine ktleleri);
geometrik, iekli ve figrl, kukusuz edebi
bakmdan tercih edilmi.
Tty (inko oksidi) ilavesiyle birlikte bakrdan

pirin alam ve de sonuncunun masrafl sunumunu el-Brn (362/973-440/1048) K. el-Cemhir
f Marifet el-Cevhirde tarif etmektedir. Bronz
(az miktarda kalay ve dier metallerin eklenmesiyle oluan bir bakr alam) slam geleneinde
nadiren, buna karn ok fazla kurun ieren
bakr balantlar daha sk kullanlmtr, kr. R.
Ward, Islamic Metalwork, London 1993, s. 29f.,
ayrca J.W. Allan, Persian Metal Technology.
Kr. A.U. Pope: A Survey of Persian Art, a.y., cilt 13,

s. 1311f. ve 1335; Christies London, catalogue Islamic
Art ..., October 1997, no. 237 ve October 1999, no. 306.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990, no. 29; K. v. Folsach: Islamic Art: the
David Collection, Copenhagen 1990, no. 320-32.
ANTK OBJELER
2 Havan
Msr, erken 15./ge 20. yzyl.

Pirin,
: 13 cm, ykseklik: 19 cm;
havan tokma: 23,5 cm.
Pirin, renkli metal dolgular.

: 12 cm, ykseklik: 14,5 cm;
havan tokma: 22 cm.
149
150
ANTK OBJELER
3 Kse
Osmanl
Kalayl bakr,
: 7,5 cm,
151
ANTK OBJELER
3 Ateleme elii
Kvlcm kartmak iin
Safevi (11./17. yzyl)
elik, ekile dvlm
Uzunluk: 12,2-15 cm,
Cam Keser

Elmas, eliin iine yerletirilmi,
Kabza akik.
Uzunluk: 9,3 cm
(Envanter No: J 60)
Mhr
Seluklu (6./12. yzyl)

Npr
Bronz?, Davut Yldz-Damgas
: 1,6 cm,
(Envanter No: J 55)
kr. James W. Allan, Nishapur, a.y., s. 72 (Metropolitan
Mus. 39.40.135)
152
ANTK OBJELER
Hacamat ekmenleri
Marib, daha eski.
Pirin, lehimlenmi,
Ykseklik: 9,6 cm,
(Envanter No: J 90-1 ve 2)
Kr. lombre d Avicenne.
La mdecine au temps
des califes, a.y., s. 293.
Ayarl Gnye
Marib (?), daha eski
Pirin, hkkedilmi, 50-Skala
Ykseklik: 11,2 cm.
(Envanter No: J 91)
Makaral akl
Seluklu (6./12. yzyl)
Dou Anadolu
Bronz?,
akln uzunluu: 16,7 cm, makarann eni: 8,3 cm.
(Envanter No: J 65)
kr. . Kkerman, Maden Dkm Sanat, a.y., s. 40.
153
ANTK OBJELER
2 Pense
Dentolojik?
Ya ve kkeni bilinmiyor.
elik, uzunluk: 16 ve 17 cm.
(Envanter No: J 93 ve 94)
Fitil Pensesi
ran
elik, uzunluk: 16,5 cm
(Envanter No: J 28)
3 Olta nesi
ddia edildiine gre erken slam
Gney ran
Bronz?
Uzunluk: 33-43 mm
(Envanter No: J 84-1, 2 ve 3)
154
ANTK OBJELER
ki kk terazi, pirinten:
1. Terazi kolunun genilii: 11 cm, kselerin : 7,5 cm.
2. Terazi kolunun genilii: 17 cm, kselerin : 6,5 cm.
9 dairesel arlk:
1, 3, 5, 7, 12, 21, 45, 92 g.
6 drt keli arlk: 0,3-1,6 g.
Cmbz, elik, uzunluk: 10,5 cm.
Altn Terazisi Seti

cr (13./19. yzyl)
fahn
Hkkedilmi mahfaza, oyulmu,

23,5 x 14,5 x 4,5 cm
(Envanter No: J 88)
kr. Khalili Collection, cilt 12, nr. 380, s.
404.
ANTK OBJELER
155
Altn Terazisi Seti

Osmanl?
Hkkedilmi mahfaza,
12,5 x 7,3 x 2,2 cm
156
ANTK OBJELER
9 Arlk
Anadolu?
Pirin,
: 56-160 mm.
(Envanter No: J 237 1-9)
157
ANTK OBJELER
6 Arlk
Ya ve kkeni bilinmiyor.
Bakr alamlar,
: 16-64 mm.
(Envanter No: J 238 1-6
9 Arlk
Abbasi?
Bakr alamlar.
: 15-25 mm,
14, 26, 26, 28, 28, 29, 29, 30, 57 g.
kr. James W. Allan,
Nishapur, a.y., s. 90 f.
158
ANTK OBJELER
Ayakl Kadeh
3./9.-5./11. yzyl.
Npr
Yeilimsi cam, eritilerek
yaptrlm ssleme ipleri,
tamir edilmi;
Ykseklik: 12,5 cm
(Envanter No: J 21)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 136;
J. Krger: Nishapur, a.y., no. 152 (4./11. yzyl), benzer
aplikasyonlar no. 160.
Lamba
Emevi?
Suriye
Serbest fleme, yeilimsi cam; kirelenmeler, bunun
dnda zarar grmemi; iddia edildiine gre alt kollu
bir polychandn paras.
Ykseklik: 8 cm
(Envanter No: J 20)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt
1, Glas, No. 13. Serbest yzen fitilli bu lamba tipi bir ge
antikite gelenei olabilir, ayrca bkz. Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic
Glass, Atina 1977, No. 91-93.
ANTK OBJELER
159
ki Hacamat
ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, taklm emme borusu ile, flenmi, zarar grm;
: 4,5 ve 3,5 cm
el-arr, Mamt,
yazma Leningrad, fol.
165a.
Huni?
Erken Abbasi
Suriye
Yeilimsi, kabarckl cam; zarar grmemi, grld
kadaryla kar parasz.
Uzunluk: 27 cm.
(Envanter No: J 01)
Kr. Science Museum, London: No. A79640, A79571,
A638600, A6073.
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt

1, Glas, No. 14-15. Qaddoumi, La variet dans lunit,
Kuveyt 1987, s. 108; Khalili Collection, a.y., Cilt 12-1, s.
42f: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des
califes, a.y., s. 186; Chr. Clairmont, Benaki Museum.
Catalogue of Ancient and Islamic Glass, Atina 1977,
No. 387; Sothebys Catalogue Islamic Works of Art,
London 10./11. October 1990, No. 45; A. v. Saldern:
Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf
1974, No. 236 (Syrien 2.-3. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
No. 239-243 (3./9.-5./11. Jh.).
160
ANTK OBJELER
Huni
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeilimsi cam, ok hafif zarar grm
emzik,
Ykseklik: 10 cm.
(Envanter No: J 04)
Bir kar para malumumuz deildir.
ANTK OBJELER
Hacamat ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
161
Mavi cam, koparlm emzik,

Uzunluk: 9 cm
(Envanter No: J 02)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 15, gnmze ulam
ok geni memeli.
3 Hokkack ve 1 Kk ie
3./9.-4./10. yzyl Nsbr
Renksiz cam, ar gkkua renkli, sa dta ieri doru kertilmi dekor ile birlikte.
Ykseklik: 5, 3, 4,5 ve 3,5 cm.
(Envanter No: J 09, 10, 11, 12)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 25, 92-94, 164-165; lombre d
Avicenne. La mdecine au temps des califes, no. 150; Chr. Clairmont: Benaki Mus., Ancient and Islamic Glass, a.y., no.
274, 311; hepsi levanten olarak grlmtr; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 42 ve 100 (3./9.-4./10 yzyl).
162
ANTK OBJELER
Mrekkeb Hokkas
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil, formlu fleme cam,

Ykseklik: 8 cm.
(Envanter No: J 15)
Olduka benzer: A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 397 (Naher
Osten, 6.-8. Jh.?);
ran Bastan Mzesi, Tahran no. 6849: Persia, 9th10th c. (bkz. The Arts of Islam, Hayward Gallery:
The Arts Council of Great Britain, 1976, no. 118);
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 90 daha baka
literatr ile birlikte.
Lamba
Kaln duvarl, yeilimsi cam, 2 kulp, ncsnn krlma yeri.
Ykseklik: 11 cm.
(Envanter No: J 17)
ANTK OBJELER
163
Asma Lamba
Emevi?
Suriye (Halep?)
Yeilimsi cam, yaptrlm. 3 kulp, ieride yerletirilmi
silindir fitil tutturac. Ask tertibat muhtemelen orijinal
deil.
: 8 cm
(Envanter No: J 18)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 12, 135; K. v.
Folsach: Islamic Art: the David Collection, a.y., no.
226 ve 227; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 235 (10.-11.
yzyl).
Mrekkep Hokkas?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, ar ykanm; iki kvrma kulpuk.
: 11 cm.
(Envanter No: J 16)
Kr. The Arts of Islam, Hayward Gallery, a.y., no. 118
(Derek Hill Coll., Inkwell of blue glass, Persia 9th-10th
c.; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 229.
164
ANTK OBJELER
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Sarms cam, koyu kahverengi eriyiklerle birlikte (inek derisidekor, burada gen). Ykseklik: 12 cm.
(Envanter No: J 14)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam,
Dseldorf 1974, no. 332 (Irak/Suriye? 7.-9. yzyl); Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1,
Glas, no. 128 dier literatr ile birlikte.
Bunda ve gelecek paralarda erken slam dneminde kesintisiz
devam eden antik tekniklerin rnekleri sz konusu olduundan
bir tarihlendirme gtr.
Kupa
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr?
Jaspe cam, takma kulp; fevkalade iyi durumda.
Ykseklik: 15 cm.
(Envanter No: J 06)
Cam kabn bilinen en eski formlarndan birisi, allageldik olduu zere
alabastron veya merhem kab olarak saylmtr; ounlukla, burda olduu gibi, ayaklksz. Kr. Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of
Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 388; A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 399 (Krug, N.-O. Iran?, 7.-8. Jh.);
Europisches und auereuropisches Glas, Museum fr Kunsthandwerk,
Frankfurt am Main, 2. bask 1980, no. 1 (antik) dier literatr ile birlikte.
ANTK OBJELER
165
ie
5./11.-6./12. yzyl
orsn?
Sarms, (optik) fleme cam formlu krk dikey oluklu

(hurma ie), ykseklik: 22,5 cm. (Envanter No: J 08)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, a.y., no. 45 ve 46 (Suriye 1. yzyl); Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass,
a.y., no. 211; Berlin, Museum fr Islamische Kunst, a.y.,
cilt 1, Glas, a.y., no. 40-46.
Kk ie
9.-11. yzyl
orsn?
Yeil, fleme cam formlu, apraz oluklu (kambur

desen). Mkemmel durumda. Ykseklik: 8,5 cm.
(Envanter No: J 07)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike

und Islam, a.y., no. 41 ve 286 (Naher Osten, 8.-10.
Jh.); C.-P. Haase et al. (ed.): Morgenlndlische Pracht,
Islamische Kunst aus deutschem Privatbesitz, Hamburg
1993, no. 87; Europisches und auereuropisches Glas,
Museum fr Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, a.y.,
no. 79 (Persien? 8.-10. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
no. 120 ve 121 (4./10.-5./11. yzyl).
166
ANTK OBJELER
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Cam (ar ykanm) eritilmi kahverengi girlantlarla
birlikte. Ykseklik: 9 cm.
(Envanter No: J 13)
Drtl
Pigman Ksesi
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Ta
6,5 x 7 x 3 cm.
(Envanter No: J 42)
Baharat, sos, tatl vs. iin olan oklu-kseler pek ok
kez belgelenmitir (rnein: Art islamique dans les collections prives libanaises, Beyrut 1974, no. 36), fakat
ounlukla seramik veya metalden. A. Schopene gre
(ifahi bildirim), burada sz konusu olan bir sulu boya
kutusudur.
ANTK OBJELER
167
Mrekkep Hokkas?
6./12.-7./13. yzyl
Nsbr?
Kuars mine mayas seramii (krklar doal kilden deil,
aksine beyaz kil ve potasyum karbonat ile tlm
mineral ve cam katklardan oluan bir karmdan);
monokrom, ivit mavisi feldispat sr.
: 11 cm.
(Envanter No: J 41)
kr. Khalili Collection, a.y., cilt 9, no. 179-182.
Bu formun kar paras yoktur.
zellikle tlm cam ilavesiyle Sngun fazla frnlanm ta malzemesine benzeyen bir etkinin salanmak
istendii nemli bir seramik tekniinin rnei.
168
ANTK OBJELER
4 Yzk Ta
Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Akik, din yaztlar beyaz laka halinde.
Genilik: 23-28 mm.
(Envanter No: J 75, 77, 78, 79)
2 Yzk Ta
sol: Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Nefrit, hkkedilmi, genilik: 33 mm.
(Envanter No: J 76)
sa:
Timur dnemi
(9./15. yzyl)?
ran
2 Mhr Yzk Ta
Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl)
ran
Yede, hkkedilmi, grnd kadaryla bir kk crcr delgi ile. Ar anm

(yeniden perdahlanm?); belirsiz geometrik kufi yazt negatif grnmekte.
Genilik: 28 mm.
(Envanter No: J 74)
Akik, hkkedilmi. Genilik: 17 ve 20 mm.

kr. Khalili Collection, a.y., cilt 16, no.
587 (orada yzk ierisinde).
ANTK OBJELER
84 Cam Mhr
169
: 9-33 mm.
Emevi ve daha sonraki dnem,

Msr ve dier kkenler.
Cam, nakedilmi yaztlar ve desenler. Emevi dneminden
baz Msr paralar yazt vastasyla tarihlendirilebilir1; mavimsi, gk kua renkli camdan basit desenlerle (J 55 envanter
numaramzn trnn mhr damgasn oluturduklar gibi)
birlikte olan dierleri ran kkenli olabilir.
Bu tr plaketler erken Emevi dneminden itibaren zellikle standartlatrlm ve tartlm ilalarn ve/veya gda
maddelerinin resmi mhrlenmelerinde kullanlmtr2.
Tarihlendirilebilir en erken rneimiz Kahire defterdar
Ubeydullh b. el-abb (102-116/720-734)dan gelmektedir.
1 Dudzus, W.: Umaiyadische glserne Gewichte und Eichs- 2 Hamerneh, S.K. ve Awad, H.A.: Arabic Glass Seals
tempel aus gypten in: Aus der Welt der islamischen Kunst, on Early-Century Containers For Materia Medica, in:
diyt aleb, cilt III, Halep 1977, s. 32-41.
Festschrift fr Ernst Khnel, Berlin 1957, s. 274-282.
170
ANTK OBJELER
Amulet?
3./9.-6./12. yzyl?
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi kuf yazt li-ibih bereketn min
Allh (Allahn bereketi sahibine olsun) ve hayvan
figr. slam ncesi mhrleri anmsatmakta. 6,4 x 6,4 x
1,5 cm. (Envanter No: J 52)
kr. Khalili Collection, a.y., nilt 12, no. 79 (metalden),
olduka benzer: Bibl. nat. de France, Cabinett de mdeailles, Chab. 2262, in: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des califes, a.y., s. 185.
Mhr
6./12. yzyl?
Nsbr?
Bakr alam, yazt.
3,2 x 3,2 x 0,4 cm
(Envanter No: J 54)
171
ANTK OBJELER
Genilik: 34 mm
(Envanter No: J 80)
Genilik: 16 mm
(Envanter No: J 83)
4 Mhr
20 x 20 x 16 mm
(Envanter No: J 81)
10 x 10 x 16 mm
(Envanter No: J 82)
13./19. yzyl
orsn
Saf kuvars, hkkedilmi, yer yer delikli.
slami saf kuvars iin genel olarak kr. R.
Pinder-Wilson, Studies in Islamic Art, Londra
1985, s. 145-150.
4 Arlk
ddia edildiine gre neo-Babil

(m.. 7. yzyl)
Mezapotamya/Elam
Hematit,
Genilik: 18-25 mm; arlk: 4, 5, 7 ve 16 g.
Perdahlanm yar-deerli talardan arlklar slam dneminde de yaygn idi; kr. mesela Khalili Collection, cilt 12,
nr. 381 (Mool-Hindistan 13./19. yzyl).
Hematit arlklar,
<Old Babylonian, 2000-1600 BC, provenance unknown>, British Museum, WA 117891-900.
172
ANTK OBJELER
Deri Basks
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi, para;
7,5 x 10 cm.
(Envanter No: J 51)
kr. R. Pinder-Wilson, Stone press-moulds and leatherworking
in Khurasan, in: Khalili Collection, cilt 12, s. 338-355.
Kuyumcu Avadanl?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, uzunlamasna 4 tarafn hepsinin zerinde
deiik figrlerle hkkedilmi;
2,8 x 5,4 x 2,1 cm.
(Envanter No: J 47)
173
ANTK OBJELER
Dkm Kalb ?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Dkm Kalb
Ta,
7 x 5 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 50)
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Ta, iki taraftan hkkedilmi, 9 x

8,5 x 1,1 cm. (Envanter No: J 46)
3 Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Ta, 9 x 5,5 x 1,5 cm.
(Envanter No: J 43)
Ta, 6,5 x 5 x 1,5 cm.

(Envanter No: J 44)
Ta, 4,5 x 7,2 x 1,2 cm.
(Envanter No: J 45)
174
ANTK OBJELER
Dvme Paras
Pirin, 3,4 x 1,5 x 0,8 cm.

(Envanter No: J 56)
ve projektiller iin 3
Dkm Kalb
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Bakr alam, 7,1 x 2,4 x 0,4 cm.
(Envanter No: J 53) kr. .
Kkerman, Maden Dkm Sanat,
a.y., s. 10
(Anadolu 13./19. yzyl).
Ta, 4,2 x 2,4 x 1,3 cm.

(Envanter No: J 49)
Ta, 6 x 6 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 48)
Form/Model ?
Ge 12./18. yzyl (Zend)
rz
Ta, hkkedilmi, balmumu bask,
: 9,5 cm, kalnlk: 3 cm.
(Envanter No: J 69)
ANTK OBJELER
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)

fahn
Ahap, oymal: Rstemin ejderha ile sava.
18 x 20 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 66)
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)

fahn
Ahap, oymal.
15,5 x 19 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 67)
175
176
Mal veya Gmrk Damgas

<No.64> Vekleddevle adyla
Tarih: [1] 137 (=1725)
Kirmnh?
Ahap, oymal.
13 x 8 x 6 cm.
(Envanter No: J 68)
ANTK OBJELER
Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii

Giri
19. yzylda Avrupal sanat erbab, o zamana
dein retilen tezyin sanatn artk zamana uymadnn bilincine vardlar. Fransz devrimiyle, yeni
alc snflar, tezyin sanatn balca mterileri
olmulard. Bylece, daha byk mteri saysn
memnun edebilmek iin endstriyel olarak imal
edilmi dk fiyatl mallarn retimi balad.
Hem zel reticiler, hem de resmi kurullar, tezyin sanat ierisinde geni kapsaml bir reform
hareketine girime gerekliliini duydular. Ortaya
kmakta olan ulusal devletlerin bir dneminde
ulusal sitiller de ancak byle tevik edilebildi.
Bu geliim srecinde resmi tezyin sanat okullar
kuruldu.
Ulusal stillerin ve uluslararas ticaretin teviki
iin, 1851den itibaren sadece Avrupa devletlerinin deil, Yakn ve Uzak Dou ve dnyann dier
blgelerinden lkelerin de katld uluslararas
fuarlar dzenlendi. Bu arada slam lkelerinin
sanat son derece karakteristik bulundu. ok
saydaki tezyin sanat okullar ve yeni oluan tezyin sanat mzeleri, bu lkelerin sanat objelerini
satn ald. Bununla birlikte, zel ve firma koleksiyonlar da dodu. Sanatlar ve teorisyenler
btn sanat trlerini gz nnde bulundurdular
ve materyal tekniini, dekorasyon sistemlerini ve
renk ekillendirmelerini incelediler.
Her kuramsal hareket, karakteristik saylan
paralar seili rnekler halinde sunmak ve
aklamak iin yaynlara gereksinim duyar. Bu
yolla, olgunlamaya hizmet eden rnek eserler iin bir pazar dodu. En mehur eserler,
Christopher Dresser1, Adalbert de Beaumont
ve Eugne Collinot2, Albert Racinet3 ve Achille
Prisse dAvennesin4 eserleriydi ve bunlar Owen
Giri ve objelerin tarifleri Annette Hagedorn tarafn-
dan yaplmtr, Berlin; redaksiyon Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften.

1 The Art of Decorative Design, Londra 1862.
2 Recueil de dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859
ve Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt,
Paris 1883.
3 Lornement polchrome. Recueil historique et pratique,
2 cilt, Paris 1869.
4 L art arabe daprs les monuments du Kaire depuis le
Jonesin Grammar of Ornament 5 isimli eserine

dayanarak ortaya kt. Seramik ve cam, Avrupa
pazarna byk etkide bulunmu olan trlerdi. Evlerin ve konutlarn dekoru iin seramik
fayanslar rabet gryordu (Minton Hollins &
Co., Fliesen, Inv. Nr. J 360, bkz. s. 200). Fakat
Avrupal firmalarn rnleri sadece Avrupa pazarna srlmyordu, ayrca Dou lkelerinde de
sipariciler buluyordu. Mesela Msr Hidivinin
nl seramik sanatlarna, Ulisse Cantagalli
(Florenz), William de Morgan (Londra), Vilmos
Zsolnay (Pcs) ve New Yorklu cam sanatcs Louis Comfort Tiffanyye verdii sipariler
bilinmektedir. Osmanl sultanlar, saraylarnn ve
trbelerinin dekorasyonu iin, hatta camiler iin
Thodore Deck gibi seramikileri grevlendirmilerdir. 1865 ylnda Eugne Collinot (Paris),
Nareddnin Fars seramiini yeniden diriltmek
iin gsterdii abalarndan dolay ran ahndan
bir onur madalyas almt. Hippolyte Boulenger
(Choisy-le-Roi) stanbuldaki Yeni Caminin bir
ksmnn dekorasyonuna davet edilmiti.
Bugn Avrupa seramik ve cam objeleri slam
dnyasyla ilikisi ierisinde yakndan incelenecek olursa u durum gze arpar: Avrupal firmalar tarafndan retilmi paralarn byk bir
ksm, Osmanl sitilinde veya o sitilden tretilmi dekor biiminde yaplmtr. Bu durum, her
eyden nce u sebepten ileri geliyor: Osmanl
sanatnn iek dekorlar, mkemmel bir biimde yaplan iki boyutlu resmetme tarzyla gzleri kamatryordu. Ayrca, Avrupal alclar iin
bunlar, yeniden tannabilen ieklerden (gller,
smbller, karanfiller, laleler) dolay ekici idi.
Bu tr dekor motifleri ya dorudan doruya
alnarak benimsenmi ya da dekorlarn detaylar
kendine zg yaratmlara eklemlenmitir.
VIIe sicle jusqu la fin du XVIIIe sicle, Paris 18691877.

5 The Grammar of Ornament, Londra 1856.
178
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen

Wissenschaften koleksiyonunda, slam dnyas
sanatnn Avrupadaki balca uyarlama rnekleri
bulunmaktadr. Bunlar burada anlmaldr: Bir
tabak (envanter no. J 358, bkz. s. 198), 10./16.
ve 11./17. yzyl Osmanl seramiine olan direkt
yaknlk ierisinde Thodore Deckden doduu
haliyle. Ph.J. Brocard bir Memlk cam iinin
kopyasn retmiti (Vaso J 340, bkz. s. 180).
Dier paralar, rneklerin dorudan kopyalarnda sadece detaylar kullandlar ve yalnzca bu elemanlarn bir araya getirilmesi bile kendine zg
baarl bir alma idi. Bu tr objeler ou kez,
dekorasyonlarnn prensiplerini anlamaya ve bu
temelde yeni olanlarn yaratabilmek iin rneklerden renmeye hizmet etmilerdir. Lobmeyr
firmas, dikkate deer bir biimde, rettii camlarn alt tarafnda Arapa metinlerin Almanca
tercmesini sunmu ve bylelikle paralara akademik bir karakter vermitir.
Bu dnemde gelitirilmi olan yeni teknikler, ki
bunlar yalnzca o tr youn tartmalar srasnda gelitirilebilmitir, inovatif ve Avrupa tezyin
sanatnn gelecei iin belirleyiciydi (kr. Th.
Deck, Tabak J 361, bkz. s. 201; Lobmeyr, deiik
formlar: J 343-345, 347 ve 349 bkz. s. 184-186,
188, 190).
Uyarlamann nc variyant, dekorlar iin,
slam sanatnda allageldii zere genel taslan
paras olan, ama burada bamsz tek motif haline
getirilmi motiflerin kullanld paralarla belgelenmitir. Bylelikle, adeta antsallatrlmtr.
Bu tr dekorasyonlar, historizm dnem zihniyetine uymutur. Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften koleksiyonunda bu, Pfulb & Pottier firmasnn kupasdr
(Env. No. J 342, s. 183)
ENDSTR
Uyarlamann drdnc tarznda gze arpar bir

biimde slami rneklere bavurulmu, fakat
yine de kendine zg eyler yaratlmtr, Fritz
Heckert firmasnn vazosu (Env. No. J 348, s. 189)
ve Delfli De Porceleyne Fles firmasnn vazosu
(Env. No. J 363, s. 202) bunlardandr. zellikle
de bu paralar, tasarmclarn slam sanatnnn
derin bilgisine sahip olduklarn gstermektedir.
Bunun iin Avrupay dolamlar, hem genel ve
zel koleksiyonlardaki, hem de slam dnyas
lkelerindeki objeleri uzmanlk bilgilerini ilerletmek iin incelemilerdir. Koleksiyonda modern
sanata doru bir geliimi gz nne seren nemli
paralar, her ne kadar Dou sanatyla aka ilikili olsalar da, kendilerine zg bir stile sahiptir.
Ayrca, fikir verici olarak sadece slam dnyas
sanat deil, Dou Asya sanatnn da etkide
bulunduu dikkat ekmektedir. Clment Massier
firmasnn prodksiyonu olan parada, anlamndan koparlm soyut desen repertuvar olarak
hizmet etse de, Arap hattnn modern seramie
hangi etkide bulunabildii akca grnmektedir
(Env. No. J 364, s. 203). Buna karn, Lobmeyr
firmasnn uzun boyunlu vazolar (Env. No. J 3571 ve 357-2, s. 197), Dou Asya kltr evresinden
gelen etkileri gstermekte ve dekorasyonlarnda
Arnuvo diye adlandrlan yeni sluba olduka
yaklamaktadr.
Koleksiyonun objelerinin tm, historizm dneminde, rnein dorudan kopyasnn daha o
zamanlar Arnuvonun balang dnemine tekabl eden yeni dekor biimlerine gidi yolunu gstermektedir. Bunlar, slam ve Dou Asya dnyas
sanatnn, Avrupa tezyin sanatnda modern bir
dekor stilinin geliimindeki nemini gstermektedir.
CAM & SERAMK
179
Cami asma
lambas biiminde
Vazo
Anonim, muhtemelen Fransa, 19. yzyln

ikinci yars, formlu fleme, renksiz cam,
sr boyama mavi, krmz ve altn renklerde.
Krmz kontur izgileri. Zeminde kaznm
imza veya firma markas. Ykseklik: 23,5 cm;
ap: 19,5 cm. (Envanter No: J 339)
Bu vazo, 8./14. ve erken 9./15. yzyln Msr cami asma lambalarnn ok

yaygn formunu ve dekorasyonunu
izlemektedir. Bu dnemde, Memlkl
Msrnda hkmdarlarn ve saray
mensuplarnn camiler iin yzlerce
asma lamba sipari edilmitir1. Srl
cam ve altn boyama tekniinin kalitesi
nedeniyle, Avrupada Rnesanstan itibaren cami asma lambalarna hayranlk
duyulmutur. 19. yzylda lambalarn
ou Msrdan Avrupaya getirilmi ve
zellikle Paris sanat pazarnda satlmtr. Bylece, zel koleksiyonlara girmi
ve ayn zamanda yeni yeni oluan tezyin sanat mzelerinin koleksiyonlar
iin btn Avrupada aranan inceleme objeleri olmulard. Bu lambalar,
Avrupal birok cam imalathanesi
tarafndan ya kopyaland ya da az ok zgr bir
biimde Memlkl stilini izleyerek taklit edildi.
Nihayet, ge 19. yzylda cami asma lambalar
biiminde tamamen yeni, Avrupal dekorlara
sahip vazolar olutu.
Bu vazonun dekoru, Paris Spitzer koleksiyonunun Pfulb & Pottierin Paris koleksiyonunda
bizzat grebildikleri2 orijinal bir cami asma
lambasyla ilikilendirilebilir. Bu asma lamba,
760/1360 yl civarnda Kahirede domutur.
Burada biim, iki yaz kua ve iekli motifler

tayan madalyonlar alnarak benimsenmitir.
Dekor deitirilmitir. Vazo, altnla olduka ar
dekore edilmi ve boyun eklenti yerine, altndan
yaplm birok iek geitinden oluan bir kuak
eklenmitir. Bu motif de, altn fonsuz olsa da
Memlk cami asma lambasnn yzey ekillendirmesinde sklkla kullanlmtr.
Karlatrlabilir cami asma lambalarnn ou 19.
yzylda ska kopya edilmitir. Brocard (Paris)3,
Wiet, Gaston: Lampes et bouteilles en verre maill,

Kahire 1912 (=Catalogue gnrale du Muse Arabe du
Caire).
2 Kr. La collection Friedrich Spitzer, 3 cilt, Paris 1893.
Kr. Hartford, Wadsworth Atheneum (resim in: McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic
Revival, in: The Connoisseur 205/1980/278-281, buras
s. 280).
180
Lobmeyr (Viyana)4, Heckert (Petersdorf)5, Gall

(Nancy)6 ve Inberton (Paris)7 gibi, nl ve dierlerine gre daha byk cam reticileri, kopyalarn markalamlardr. Ayrca dier firmalarn
imzasz paralar da domutur ve bunlarn sahteleri daha sonra sk sk sanat pazarlarna ulamtr. Burada tarif edilen obje, aslen zeminde
evreyi dolaan kuakl bir daire biimindeki
marka iareti ile donatlmt. Bununla birlikte,
paray orijinal diye satabilmek iin imza bilinmeyen bir zamanda tralanmtr.
Dier koleksiyonlarda bulunan karlatrlabilir
birok objeden bazlar:
4
Kr. yukarda karlatrma rnei olarak yaplan tanmlamann ierisinde.

5 Kr. Hirschberg: Kreismuseum, Inv. Nr. MJG 203/s
Vazo
Philippe-Joseph Brocard, Paris
Serbest fleme1, yeilimsi, transparan cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
Brocard Paris 1869.
Ykseklik: 31,8 cm.
Boysuz, keskin hatl bir ayak emberinden vazo

karn, yumurta biiminde ykselmekte ve dz
olarak ykselen vazo boynuna geisiz bir biimde ulamaktadr. Vazonun boynu, st bitiminde
vurarak ksaltlp geniletilmi halka ile keskin
hatl hale getirilmitir ve kse benzeri bir boaltma az ile son bulmaktadr.
Vazo, atal yaprak tutunma filiziyle sslenmi iki
yatay kuak ile dekore edilmitir, krmz, mavi ve
yeil sr ile yaplm.
Vazonun karnndaki daha geni olan alt kuak,
beyaz fonlu madalyon ile kesilmektedir, madalyonlarn dekoru da ayn ekilde atal yaprak
tutunma filizinden olumaktadr. Bu motifler,
ge antikiteden beri devam eden bir dizi geliim
basama ierisinde olumu ve slam sanatna
girmitir. Bunlar, mimari dekorasyonda, hem
minyatrclkte hem de uygulamal sanatn birok trnn dekorasyonlarnda slam dnyasnn
btn blgelerinde kullanlmtr.
ENDSTR
Viyana sterreichisches Museum fr angewandte

Kunst, Inv. Nr. Gl 553 (resim in: Neuwirth, Waltraud:
Orientalisierende Glser, cilt 1: J & L. Lobmeyr,
Viyana 1981, s. 54). Nrnberg, Gewerbemuseum der
Landesgewerbeanstalt Bayern, Inv. Nr. 1623/1 (resim in:
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen,
in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 8093, buras s. 83).
(foto ayn yazar; resim in: Schlesisches Glas aus der 2.
Hlfte des 19. Jahrhunderts: zur Sammlung schlesischen
Glases im Kreismuseum Hirschberg (Riesengebirge) und
zur Ausstellung in Haus Schlesien, Knigswinter 1992,
Kat. Nr. 50.
6 Kr. Nancy, Muse de lEcole de Nancy, Inv. Nr. 171
(resim in: Doris Moellers, Der islamische Einflu auf
Glas und Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt/Main vd. 1992, Kat. Nr. 56).
7 Kr. K000unstmarkt 1988 (resim in: Auktionskatalog
Sothebys 13.7. 1987 tarihli, Lot 272).
CAM & SERAMK
181
Karndaki madalyonlardan, sitilize edilmi hayvan balarnda son bulan bitki motifleri kmaktadr. Bu tr motifler, 5./11. yzyldan itibaren
Seluklu sanatnda gelitirilmi ve bu dnemden
itibaren slam sanatnn btn trlerinde dekor
repertuvarna girmitir.
Bu vazo, 8./14. yzyldan, uzun boyunlu bir
Memlk iesinin kopyasdr2. Brocardn vazosunu rettii dnemde bu Memlk vazosu
Baron Edmond de Rothschild (1827-1905)in,
Paris, byk slam sanat koleksiyonuna aittir3. Koleksiyonu bir ziyareti esnasnda vazo
Brocardn dikkatini ekmitir.
Brocardn vazosu, Memlkl rnein tamamiyle
bir kopyasdr. Dekorlar da yapca orijinali izlemektedir. Fakat Brocard, bitki motiflerinin dekor
izgilerini ve madalyonlar ierisindeki izgi yatan basitletirerek dekor unsurlarn deitirmi-
tir. dentik bir para (fakat imzasz) 1873 ylnda

stereichische Museum fr angewandte Kunst
iin Viyana uluslararas sergisinde satn alnmt4. Vazo burada incelenen koleksiyonda daha
1869 ylnda retildii iin, Brocardn, bulunmu
olan rnekleri yllar sonra bir kere kopya ettii anlalmaktadr. mzasz paralarn retiminden, Brocard camlarnn mterilerinden bazlar
tarafndan ya gerek Dou camlar olarak hediye
edildii veya satld sonucunun karlp karlamayaca belirlenemez, fakat dnlebilir.
Mzelerde veya zel mlkiyetlerde bulunan baz
nemli cam koleksiyonlarndaki cam ileri, burada bahsedilenler gibi, otantik Orta a camlar
olarak deerlendirilmitir. Bu tr camlar Baron
Edmond de Rothschildin koleksiyonunda da
bulunuyorlard.
3 Hagedorn,
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic Revival, a.y., s. 280.
2 Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt, Berlin 1929,
Tafel 115, Nr. 14; Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris 1927 (=Manuel dart musulman, cilt 2);
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, s. 223-227.
Annette: Die orientalisierenden Glser der

Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in: Mergl,
Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20. Jahrhunderts,
Passau 1995 (=Schriften des Passauer Glasmuseum, cilt
1), s. 84-89, buras s. 86 f.; Auktionskatalog Christes,
London 14. 10. 2000, s. 46.
4 Inv. Nr. Gl 1052; Neuwirth, W.: Orientalisierenden
Glser, a.y., resim 36.
182
ENDSTR
Kse
Serbest fleme1, renksiz cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler ierisinde tezyinat
unsurlar.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
J. Brocard, Meudon2 (1867 ve daha sonra).
ap: 20,5 cm; ykseklik: 11,5 cm.
Ayak emberi olmakszn ykselen kse, hafif

karnl, bunun zerinde araya ekilen duvar ile
birlikte dikey eride kadar sarp yokulu. st bitiminde, ince, dikey bir erid, ince, keskin hatl az
kenarn oluturmaktadr.
Bu kse ile Brocard, iyice kopya etmeksizin

8./14. yzyln Suriye metal ilerine dayanmtr3.
Yapt kapta, Suriye ve Msrn genel olarak
yaygn ukur kap biimine dayanmsa da, slami
dekoru szm ona daha iyiletirilmi doulu
bir stilde deitirmitir (bu tabir 19. yzylda
cmerte kullanlan bir nitelemedir). Daha nceki yzyllarn slam sanatnda, dekor unsurlarn
birbirleriyle balamak iin yan yana yerletirilmi ve dolaan kenarlar yoluyla birbirlerine
geirilmi madalyonlar ve kartular gibi dekor
motiflerinin st ste oturtulmalar allageldik
deildi. ok katllk sadece baz yzey paralarnn dekorasyonunda bulunmaktayd. Brocardn
bu parada setii gibi, i ie geiiklik, ilkin
spanyol-Arap sanatnda aranm ve kullanl-
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic Revival, a.y., s. 280.
2 Parisin gneydousunda. Burada 1756 ylndan itibaren
Madame Pompadourun atosunun bir yan binasnda cam
tasfiye iletmesi Cristalleries de Svres kurulmutu, bu
iletme onun lmnden sonra erkek kardei tarafndan
Royales de Svres ad altnda devam ettirilmitir. 1870
ylnda firma, Alfred Landier ve Charles Haudaillein ml-
kiyetine gemitir. Signatr J. Brocardn da Meudonda

altn anlatmak istemektedir.
3 Bu form iin karlatrma rnei bir su kabdr, Suriye/Msr kkenli ve 8./14. yzyldan gelmektedir (Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, Inv. Nr. I.921, bkz. Brisch, Klaus (ed.): Islamische Kunst, Mainz 1985).
CAM & SERAMK
mtr. Bunun iin iyi bir rnek Elhamrann

yalanc mermer dekorasyonlardr. Bu dekorlar
Owen Jones 1856 ylnda Grammar of Ornaments
isimli almasnda, yzey blmlemesi ve renk
bakmndan mkemmel diye tasvir etmektedir.
Brocard tarafndan, tezyin sanat reformu hakkndaki tartma, grld kadaryla dikkatle
takip edilmitir. Bylece o da, Owen Jones tarafndan hayranlk duyulan spanyol-Arap sitilinde
paralar retmitir4.
183
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka objeleri: Karlatrlabilir paralar: Ayn formda, fakat farkl
dekorda ve daha byk: Stuttgart, Wrttembergisches
Landesmuseum, Inv. Nr. 1981-3.5 Biraz farkl formda:
Paris, zel koleksiyon.
Kupa Bardak
Pfulb & Portier, Paris ve Nizza
Formlu fleme, renksiz cam.
Renkli sr boyama altn renkli fon zerinde.
Zeminde imza krmz sr renginde:
A. Pfulb 1877 170 [model numaras].
Ykseklik: 25,0 cm. (Envanter No: J 342)
Pfulb & Portierin bu kupa barda iin dorudan

rneklerden tretilemeyecek bir biim gelitirilmitir. Olduka geni knt tekil eden ayak
zerine, hemen hemen dikey olarak yerletirilen
ayak emberinden ykselen bir kupa bardak
oturtulmutur. me kabnn st ksmnn biimi,
7./13. yzyln ikinci yarsnn Suriye ince uzun
bardaklarn anmsatsa da, oranlarn deitirildii
gzlenebilir, nk kupa bardak burada daha dar
ve daha yksek biimlendirilmitir. Dekorasyon,
ayak ve kupa bardak zerinde olduka belirgin
parlayan srl dekor motifleri olan be altn yzeyden olumaktadr. Bardan ana motifi, yukardan yuvarlaklatrlm bitimleri bulunan rgl
bir yldz madalyondur.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka
objeleri: Varova, Nationalmuseum, Inv. Nr. 157.478
(Resim in: Wesenberg, A. ve Hennig, W.: Historismus
und die Historismen um 1900, Berlin 1977, s. 99);
Limoges, Muse National Adrien Dubouch, Inv. Nr. V
330- 331 (resim in: Moellers, D.: Der islamische Einflu,
a.y., no.77).
4 Kr. Frankfurt, Museum fr Angewandte Kunst.
5 Resim Moellers, D.: Der islamische Einflu, a.y., resim
no. 15.
184
ENDSTR
Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nr. 3873)1
(Tasarm, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz, Kristal cam2.
Altn boyama, mavi sr boyama.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
ap: 38,0 cm.
Taban dekoru, kenarlar alt yarda ksmen kesien 12 sivri-oval alandan olumakta. Sivri ovaller
nbetlee mavi sr dekor veya altn dekor ile
sslenmi. Her iki sivri utan ieri doru yaz
uzantlarndan kan ve hemen geometrik olarak
dmlenmi olan mavi alanlar soyut yaz ile
donatlm. Mavi motiflerle birlikte olan altn
renkli alanlar, kenarlarnda altn ve mavi renkli
dier fantazi iekleri bulunan, st ste duran
1
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte

Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV, sayfa P.
2 Bir dizayn tasla zerindeki bilgi, Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte Kunst.
3Yazar, yaztlarn okunmas ve kelimesi kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke (Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye ve bay Prof. Dr. A. Karouni (Berlin)ye kranlarn sunmaktadr. Hazrlanan
nak taslanda, Viyana sterreichisches Museum fr
angewandte Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV,
sayfa P, u (yanl) tercme verilmektedir: Zekilik en iyi
temeldir ve takva insanlarn en iyi eyidir. Taban arka
yznde beyaz sr renginde u (ayn ekilde yanl)
iki palmet ieinden ibaret iekli bir dekor

ile doldurulmutur. Sivri ovallerin arasndaki
bingilerde bunlara benzer iek dekorlar bulunmaktadr. Sivri ovaller her defasnda altn renkli
boyama ierisindeki yaz dekorlar tarafndan
evrelenmitir.
Taban merkezi, Davud yldzl bir dekor tarafndan oluturulan dairev bir alan ile kaplanmtr.
Yldzn ularndaki bingiler her defasnda daire
formasyonlaryla kesilmektedir. Alann evresinde bir yaz kua dolanmaktadr, ierisindeki
metin: Akl en iyi dayanaktr ve takva en iyi
elbisedir.3 Oniki sivri oval alan u yaztla evrelenmitir: Kim kendisini ilgilendirmeyen bir
konuya ilikin bir ey sylerse, houna gitmeyen
eyler duyar.4
tercme verilmektedir: Zekilik insann en gl dayanadr ve drstlk onun en iyi niteliidir. 19. yzylda
kimin bu tercmeleri nerdii bilinmemektedir. Her iki
durumda libs (elbise, giysi) yerine en-ns (insan) okunmutur.
4 Ayn nak tasla zerinde bu yazt u ekilde tercme
edilmektedir: Kim yabanc eylere burnunu sokarsa ondan zarar grr.
CAM & SERAMK
185
Disk
Arap Stilinde (Nr. 5524)
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz cam.
Altn boyama, mavi sr boyama.
ap: 29,0 cm.
Bu disk, yaz kuaklarn kesen drt daire ile

birbirlerine bal iki yaz kuandan (kenarda ve
ayna evresinde dnen) oluan bir sistem tarafndan dekore edilmektedir. Taban merkezi
dekore edilmemi cam zerinde bir yldz motifi
ile kaplanmtr. Dairelerin arasndaki yzeyler
atal yaprak motiflerinden oluan sr dekorla
rtldr.
Dekor ekillendirmeleri, Memlkl metal veya
cam ilerine dayanmaktadr1. Evvelce Prisse
dAvennes, Kahirenin Orta a sanat hakkndaki eserinde byle bir disk resmetmiti2. Burada
ele alnan byk taban, somut bir rnekle ilikili olup olmad veya Manchytka ve Schmoranz
tarafndan incelenmi ok sayda Memlkl orijinallerden olan bir Pasticcioyu temsil edip etmedii bilinmemektedir. Yaz kuaklarnn ve atal
yapraklarn dekor motifleri bu taban doduu
dnemde birok rnek eserde bulunmaktayd
ve ayrca, Viyana sterreichisches Museum fr
1 Cam: Tabla, 14. yzyln ortas, ap 21,6 cm (New York,
Metropolitan Museum, Bequest of Edward C. Moore,

Inv. Nr. 1891 91.1.1533), resim in: Carboni, Stefano und
Whitehouse, David: Glass of the Sultans, New York vd.
2001, s. 273. Metal: Prisse dAvennes, Lart arabe daprs
les monuments du Kaire, bkz. resim in: The Decorative
Art of Arabia. Prisse dAvennes. Foreword by Charles
Newton, London 1989, Plate 84.
2 Prisse dAvennes, Lart arabe daprs les monuments
du Kaire, bkz. resim in: The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes, a.y., Plate 84.
angewandte Kunst Mzesinde bulunan orijinaller yoluyla tasarmclarn bir motifler derlemesini
setikleri ve bunlar dekorlara ynelik olarak
biraraya getirebildikleri bilinmekteydi. Altnn
ve mavinin renkli bir tarzda biraraya getirilmesi,
15. ve 16. yzyl spanyol seramik sanatndan
bilinmektedir ve burada bahsedilen disk benzeri
objelerin renkli ekillendirmelerine hizmet etmi
olabilir. 15. ve 16. yzyl spanyol seramiklerinin
Alman dili blgesinde olduka rabet edilen
rnekleri btn tezyin sanat mzelerinde bulunmaktayd3. Manchytka ve Schmoranz, muhtemelen modellerini amak iin, tasarmlarnda slam
dnyasnn deiik stil eilimlerini birletirmeyi denemilerdir. Taban merkezindeki yazt:
Mlk tek ve kahhr olan Allahndr.4 Drt
daire madalyonun kenarlarnda iki kez u ifade
bulunmaktadr: Bizi riyadan koru!5
3 Paris
Muse de Cluny Mzesinin 19. yzylda uygulamal sanatn btn Avrupal reticileri tarafndan incelenmi olan geni kapsaml koleksiyonu nihayet yaynlanmtr, in: Robert Montagur: El reflejo de Manises:
cermica hispano-moresca del Museo de Cluny de Paris,
Madrid 1996.
4 Objenin arka yznde Almanca serbest bir eviri verilmektedir: Allah hayrhahdr. Allah iyidir kurtar bizi
riyakarlktan.
5 Yazar, bu objenin yaztlarnn okunmas ve kelimesi
kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke
(Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye kranlarn
sunmaktadr.
186
Tabak
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1178/79)
Serbest fleme, renksiz cam.
Altn boyama, sr boyama mavi renkte.
ap: 18,0 cm.

Kunst, Nak taslaklar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV. Walter Spieglde, Glas des Historismus,
Braunschweig 1980, s. 264, zde bir tabak olarak
ENDSTR
Taban nak, Boteh (Farsa, yazl btah,

okunuu bte) olarak isimlendirilen drt desenden bir araya getirilen dekor unsurlar araclyla
oluturulmutur. Boteh-desen, ran hal ve kuma
sanatnda nemli bir motiftir. Bu formunda, yana
meyleden bir ucu veya bir damlay anmsatmaktadr; kelimenin anlam: allk.
Tabak, tasarm taslaklar zerinde Arab. decorirt [!] olarak nitelendirilen bir nak motifleri
grubundan kmaktadr1.
ran stili altnda tasnif edilmektedir. Manchytka &

Schmoranzn nak izimlerinin bazlar ran olarak
nitelendirilmekteyse de, tasarmlar iek dekorlarnn
stilinde farkllk gstermektedir.
CAM & SERAMK
187
Vazo
Renksiz cam,
Altn boyama, sr boyama ak ve koyu mavi renklerde.
Dizayn 1878 civar.
Ykseklik: 13,5 cm; ap: 14,5 cm.
Kk vazo, enli ayak zerinde, silindir, yukar

doru hafife geniletilmi, geni knt oluturan aza intikal eden gvde.
Vazonun dekoru, Manchytka & Schmoranz tarafndan, kullandklar modelin bilgisi olmakszn
ran olarak nitelendirilen tasarmlar izlemitir1. Ayrca ayak, sitilize edilmi yaprak motifleri
arasna yerletirilmi olan bir atal yaprak tutunma filizi tarafndan dekore edilmitir. Gvdenin
dekorasyonu stilize edilmi iek motiflerinden
oluan bir tutunma filizi ile balamaktadr. Bu
tutunma filizi, gvdenin bitiminde daha youn
dolgu ile tekrarlanmaktadr. Altn boyama ierisindeki yaprak ve ieklerden bir kompozisyona
1

Kunst, dizaynlar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV.,
rnein sayfa FF.
sahip madalyonlar, gvde zerinde deimektedir. Madalyonlar, arabesklerle doldurulmutur.

Bunlar, altn dairelerden bir erit tarafndan
erevelendirilmektedir. Yaprak ve iek boyama ierisine, iine inci yerletirilmi birka soyut
dairev halka eklenmitir. Vazo azn, gl yapraklaryla doldurulmu bir ondle tutunma filizi
sslemektedir.
Dekorun kendine zg olan yan, farkl doulu
ve Avrupal motiflerin yanyana bulunmalardr.
Ayrca, tasarm iin karakteristik olan spanyolArap stilinden esinlenmi arabesklerin2 de sanat tarafndan bamsz olarak yaplm olmasdr,
nk sanat, yzeyi simetrik ve geni ara alanlarla doldurmutur.
2 Arap
a.y.
sanat iin kr. Montagut: El reflejo de Manises,
188
ENDSTR
ift Kulplu Vazo

(Nak muhtemelen 1878, Johann Machytka ve Franz
Schmoranz tarafndan)1
Serbest fleme, renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama koyu ve ak mavi, yumuak
yeil, krmz ve sar renklerde.
Ykseklik: 22,5 cm.
Bu vazo, Lobmeyr tarafndan srlm orientletirilen camlardandr. Arap sitilindeki seri ile akrabadr2, fakat bu vazonun hibir model numaras
bilinmemektedir. Lobmeyr, birok kez armaan
olarak Avrupa ve Dou mzelerine gitmi olan
paralar ve numunelik paralar retmitir. Bu tr
numuneler, sat iin dnlmemitir; firmann
potansiyelinin gsterilmesine yaram ve snrl
saydaki mzelerde inceleme rnekleri olarak hizmet etmitir.
Alak bir ayak zerine, knt tekil eden vazo
karn oturtulmutur. Vazo karn bir profil halkas ile sonlandrlmakta ve bundan sonra dz
olarak ykselen silindir bir boyna gemektedir.
Vazo, bir profil halkas ve dar doru genileyen bir boyun az ile sonlandrlmaktadr.
Naklanmam iki kulp, karn ve boynu birbirine
balamaktadr3. Kulplar altn renkli bitimleriyle, sanki metal destekler tarafndan tutuluyormu
gibi grnmektedir. Boyun ve karn, altn ere-
Tasarm ekibi 1878-1880 yllar arasnda (belki daha

uzun) bu firma iin almtr. Lobmeyr firmasnn Viyana,
sterreichisches Museum fr angewandte Kunst mzesinde bulunan ariv belgeleri arasnda, burada bahsedilen
kaba ait hibir tasarm izimi bulunmad iin, Machytka
ve Schmoranzn sitilistik bakmdan benzer objelerinden
hareketle, tasarmclarn onlar olduu sonucu karlabilir.
Karlatrma iin ayn formun, fakat baka dekorlar halinde Osmanl sanatna dayanan, camlarnn nak rnekleri
yine yukarda ad geen mzede korunmaktadr.
2 Kr. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resimler s. 33, 36, 37, 44. Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, Viyana 1999, resimler s. 239, 358 ff.
3 Vazo formu en az drt deiik dekorla gerekletirilmitir. Kr. resimler in: Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, a.y., s. 239, 358. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resim 14, Berlin, Kunstgewerbemuseum.
veler tarafndan kuatlan alanlarla sslenmitir.

Mavi kprcklerden, ieri yerletirilen yumuak
yeil, kare eklinde ssleme alanlaryla oluturulan iskelet, karn ve boyun yzeylerini tekil
etmektedir. Alanlar dnml olarak, zerlerinde sar glbezek iekleri oturan stilize edilmi
yumuak yeil renkli yapraklara sahip salnarak
ykselen kklerden oluan bycek bitkilerle ve
kendilerinden koyu mavi yapraklarn byd
saplarn zerinde bulunan stilize edilmi bir tr
karanfil iekleri olan bycek bitkilerle dekore
edilmitir. Her iki dekor tipi de, 10./16. ila 12./18.
yzyl Osmanl dekor sanatna dayanmaktadr4.
Ayak ve profil halkas geometrik dekor motifleriyle sslenmitir.
Btnyle dekor, birbirine eklenerek yan yana
oturtulmu resimlerden olumaktadr.
4 Atasoy,
Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of

Ottoman Turkey, Londra 1989.
CAM & SERAMK
189
Vazo
Fritz Heckert, Petersdorf/Piechowice,
Kreis Hirschberg/Jelenia Gra
(sabk Schlesien, bugn Polonya)
1879/80den 1900 civarna kadar.
Formlu fleme, renksiz cam.
Sr boyama mavi, yeil, leylakkrmz, altn
renklerde, kesilmi kontur izgileri ierisinde.
Zemindeki imza altn renginde:
FH Co 67 [seri no].
Ykseklik 24,0 cm;
vazo karnnn ap: 17 cm.
Dairev karnl ve iki ssleme kulplu

vazo. Bu vazo, kullanma hazr btn
yzeylerde krmz, mavi, sar, yaprak
yeili ve altn renkli kontur halinde sr
renkleriyle donatlmtr.
Bitki motiflerinin btn unsurlar, olduka geni bir yzey oluturan
iki boyutlu tarzda realize edilmitir.
Heckert, bu objenin tezyinatnda,
bamsz olarak iyice dzenlenmi bir
dekor sistemine, unsurlarn kompoze
ettii ran-Hint sanatndan esinlenmitir.
Bu vazoda kullanlan renklerde
Heckert, aka grld zere Owen
Jonesn Grammatik der Ornamenteinde gelitirdii teorilere dayanmaktadr. Orada Jones,
sadece istisna durumlarnda ikincil renklerle
zenginletirilebilecek fon renginin, krmz,
mavi ve sar, kullanmn ne kadar nemli olduunu vurgulamtr1. Heckert burada, zarif dolgu
rengi olarak az saydaki nemli motifte ak
yaprak yeilini kullanmtr. Jonesi izleyerek tezyinat detaylarnn kontur izgilerini altn renginde uygulamtr, onun verdii aklamaya gre:
Renkli fon zerinde deiik renklerin kullanld yerde, tezyinat altn renkli kontur [...]araclyla fondan izole edilmitir.2 Bu renklendirme,
zellikle yzey ekillendirmesinin merkezi alanyla ilgilidir.
1 Jones,
O.: Grammatik der Ornamente, Londra 1856, s.

6-8, Prposition [Regel] 14-28.
Firmann daha baka objeleri dier koleksiyonlarda

bulunmaktadr: Heckert firmasnn nemli karlatrma
rnekleri, tamamen baka formlarda olsa da, bugn deiik tezyin sanat mzelerinde korunmaktadr3.
2
a.e., s. 81. Kr. Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen
Kontext, a.y., s. 84 f.
3 Olduka byk bir koleksiyon Hirschberg Kreismuseumda bulunmaktadr. Haus Schlesien (Knigswinter)da 1992 ylnda dzenlenen bir sergide mzeden
19. ve erken 20. yzyln Schlesien cam sanatnn 101 objesi (onlardan 26 Heckert cam) sergilenmitir ve bir tantm brornde kataloglatrlmtr, kr. Schlesisches
Glas ..., Knigswinter 1992. slami stildeki nemli paralara Berlin tezyin sanat mzesi sahiptir, bkz. Barbara
Mundt, Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der
Weltasustellungen, Berlin, cilt 6), kat. Nr. 70, 71, 72.
190
ift Kulplu Vazo

(Nak Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878/79)
Renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi, siyah ve yeil
renklerde.
Ykseklik: 17,5 cm.
Altn kaplama zemin halkas zerine, zengin

dekorla kapl bask-kresel bir kap gvdesi
oturtulmutur: Her iki n yzde, merkezde her
biri ok geitli birer madalyon bulunmaktadr.
Madalyon altn renginde boyanan bir rg beze-
ENDSTR
menin nnde sr renklerinde uygulanm lale

ve karanfil motiflerinden oluan iekli bycek
bir bitkiye sahiptir. Madalyonlar arasndaki bo
yzeylere karanfil motifleri farkl renk pozisyonlarnda yerletirilmitir. Saplar, realist olarak
yeil renklendirilmilerdir, iekler ise beyaz ve
ak mavidir. Vazo boynunun zerine, karlatrlabilir motiflerden bir tutunma filizi konulmutur.
Bir hayret nlemi olan maallah ifadesinin
drt kere yer ald geni bir yaz kua omuzlar
sarmaktadr1. Omuz kua zerine iki yuvarlak
kulp yerletirilmitir.
1
Zeminde beyaz sr halinde Almanca tercme olarak

Der Wille Gottes geschehe / Tanrnn istei olsun grnmektedir.
191
CAM & SERAMK
Sehpa
Pirin ayaklkla tutulan iki

cam plakadan
Opak cam,
sr boyama, ak mavi, beyaz, krmz ve
yeil renklerde.
Alt plakann kenarnda krmz yazyla
imza: Brocard 1876 achat.
Toplam ykseklik: 78,0 cm.
12 geit biiminde kavis
12 geit tarznda kavislendirilmi iki plakann her

biri, dnml olarak iki farkl desenden oluan
sekiz dairesel biimin meydana getirdii madalyon halkasndan ibaret bir dekor ile donatlmtr. Her plakann ortasnda, plakann kenarna
paralel olarak arabesk ii dekor dolgulu kavislendirilmi bir 12-geit-kart bulunmaktadr.
Arap tarzn andran soyutlayc bitki motiflerinden oluan bu unsurlar, 9./15.-10./16. yzyln
Osmanl-znik seramiinin motiflerinden seilmi
bir dekorasyonun ierisinde bulunmaktadr. Bu

dekorasyon kompozisyonunun en gze arpan
tamamlayc paras, salnan saplarda zengin yaprak iiyle byyen fantazi iekleridir. Btnn
tamamlayc paras olan yapraklar, Osmanl sz
motifine tekabl eden yapraklardr.
imdiye kadar hibir karlatrma rnei bilinmeyen bu srad masa, Brocardn alclarna
temin edebildii biim eitliliinin ne kadar
byk olduunu kantlamaktadr.
192
ENDSTR
Kulplu Silindir Kupa

J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1875 civar
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Ykseklik: 15,0 cm.
Bu kupa, 16. yzyldan itibaren Alman dil blgesinde gelimi olan ve o zamandan beri geni
bardak (Humpen) olarak nitelendirilen bir biimi izlemektedir1.
Bardan alt ksmndaki dekor, floral unsurlarla
doldurulmu ok-geitli kavislerden olumaktadr.
Kupa, historizm dneminde doduunu aka gstermesine ramen, normal ly aan
dekordan ayrlmaya ve olduka sade bir biimde
dekore etmeye ynelik hangi olanaklarn mevcut
olduu kendini belli etmektedir2.
1Kr. Tait, Hugh: European: Middle Ages to 1862, in:

masterpieces of Glass, Londra: British Museum 1968, s.
127-192, buras s. 160, 167.
2 Kr. Mundt, B.: Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der Weltaustellung, a.y., o. Pag., Neurenaissance.
193
CAM & SERAMK
Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana, taslak 1880
renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi,
deniz mavisi ve beyaz renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr
renginde.
Ykseklik: 23, 0 cm.
eri ekik ayakl, knt tekil eden karnl ve

huni boyunlu bu vazo, deiik kkenli motiflerin
bir araya getirilmesiyle dekore edilmitir. Vazo
karn ve boyun, ilerine aa doru ak drt
geit yerletirilmi ok geitli madalyonlarn bir
yaps ile kaplanmtr. Vazo zerinde drt dekor
kua dolanmaktadr. Vazo ayandaki ve karndan boyna gei pervazlar geometrik, antik motiflerdir: Ayan zerinde birbiriyle kesien, yukars ak, ierisine iki fronton formu yerletirilmi
altgenler bulunmaktadr. Boyunda bir meandermotifi oluturulmutur. Vazo karnndaki pervaz,

bir atal yaprak tutunma filizini gstermektedir,
boyunda bir atal yapraktan pervaz yaplmtr.
Bu vazonun motifleri, model eserlerden alnabilmi motiflerdendir. Her motif kendine ait bir
yaam srmektedir, farkl desen kataloglarnn
herhangi bir balantsna ulalmaz. Bylelikle,
vazo iin bir btn saylabilecek taslan olutuu
sylenemez.
194
ENDSTR
Kse
Muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1880 civar,
imzasz
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Ykseklik: 10,0 cm; ime ksesinin ap: 10,5 cm.
Bu biim, geni knt oluturan bir ayaktan

balamaktadr, bu ayaktan, enli ve alak bir
boru ykselmektedir. Ksenin hemen altnda
bir profil halkas boruyu blmektedir. Bu boru
yukarda bir yayvan ime ksesine kavumaktadr. Camn dekoru kahverengi, seramik eya
zerindeki sr anmsatan bir tutunma filizinden
oluturulmaktadr. me ksesi, mavi, ivi biimli
desen dilimlerinde oluan bir elenk tarafndan
gya tutulmaktadr.
Bu bardakta en gze arpan, kaligrafik olarak

hoa ekillendirilmi beyittir. Bu beyit iki dikdrtgen, dar yaz pervaz ierisinde bulunmaktadr (bkz. alttaki resim, ikinci msra). Bu, ranl
air fi e-rz (. 792/1390 veya 791)nin
bir gazelinin ok alntlanan balang beytidir.
Tercmesi: Saki! kadehimizi arabn nuruyla
parlat. arkc sen de syle: Dnyann ileri arzumuza gre gidiyor.
CAM & SERAMK
ki Bardakl Srahi
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1885 civar
Serbest fleme, orta mavi cam.
Kesme, altn ve gm dekor.
Zeminde kesilmi Lobmeyr monogram.
Ykseklik: Srahi: 26,0 cm; bardak: 10,5 cm.
(Envanter No: J 354-1, 354-2, 354-3)
Burada tarif edilen camlar, deiik renklendirilmi cam eitleri halinde retilmilerdir. Orta
mavi, sarms ve yeil renklerde olan camlar
bilinmektedir.
Dekor, kalkk iek dallarn geitlerle ayrlm
alanlarda gstermektedir. Srahi zerinde, bant-
195
lardan kan bycek bir bitkiden iek dallar

bymektedir. Dekor, bardaklarda yukarda ve
aada dolaan ssleme eritleri ile sonlandrlmaktadr. Srahide bu ssleme eritleri, ayak
ksmnda, karnn zerindeki bitki dekorunun st
tarafnda ve de kabn boynunda dolanmaktadr.
Bu gibi camlar farkl Dou lkelerinde srlm veya diplomatik hediyeler olarak sunulmutur. rnein, firmann Osmanl Sultan II.
Abdlhamid (dnemi: 1293/1876-1327/1909)e
verdii bir hediye bilinmektedir1.
Kr. Sonat, Gksen: Bohemian Glassware, in: Antika

(stanbul) 2/1985/8-10, buras s. 10.
196
Vazo ve Kulplu Srahi

Altn A Dekorlu
J. & L. Lobmeyr, Viyana, naklama 1875 civar

Hafif gk kua renklerinde parldayan, renksiz cam,
iine fleme altn a ile.
Zeminde Lobmeyr monogram altn renginde.
Srahi: Ykseklik: 29,4 cm.
Vazo: Ykseklik: 14,5 cm.
Vazonun ie ekik olarak ykselen ayan

karnl, kse biiminde bir gvde izlemektedir. Ksa boyun genice evrilmi bir kenara
kavumaktadr.
Vazo st ksmda, vazo gvdesi zerine atlm
izlenimi brakan, stilize edilmi pskl eritli
bir altn a ile dekore edilmektedir. Vurarak
ksaltlp geniletilmi dairelerden bir araya
getirilen bir sra, st uta bir ssleme kua
oluturmaktadr. Ayak, oval, birbirleriyle kesien ekillerden bir erit ile dekore edilmitir.
Literatrde benzer ekilde dekore edilmi
camlar, neo-Rnesans sitilinden saylmaktadr. Lobmeyr firmasnn benzer ekilde dekore edilmi camlarna nispetle bu cam, dekorunun son derece sadelii ve stilize eden dekor
unsurlar ile gz kamatrmaktadr1.
Srahi ayn seridendir.
W. Neuwirth, Lobmeyr, a.y., s. 377 braun, grn

gestreift eingeblasen mit Emailnetz serisinden rnekler resmetmektedir. Burada saaklarn psklleri
daha canldr.
ENDSTR
CAM & SERAMK
197
Benzer Vazolar ifti

J. & L. Lobmeyr, Viyana, 19. yzyln sonu.
Mat cam, altn boyama ve renkli sr boyama. Zeminde
Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 42,0 cm.
(Envanter No: J 357-1, 357-2)
Bu vazolar temel formlarnda uzun boyunlu

vazolara tekabl etmektedir, 18. ve 19. yzyldan
inden bilindikleri zere1. Burada ele alnan
rnekler, hafif oval vazo karnnn yerletirildii bir zemin emberi zerinde durmaktadr.
Vazolarn karnndan dairesel bir vazo boynu
dikey olarak ykselmektedir. Vazo aya, salnan
motiflerden bir kuak ile dekore edilmektedir. Bu
kuak ierisinde Dou Asya signatrlerini andran bir motif bulunmaktadr. Karn zerindeki
olduka hareketli iek dekoru, karmakark
uuan, saplardaki dairesel yaprak biimli kk
atal yapraklardan oluan ieklerden ibarettir.
Bunlar hafifce eik olarak vazonun zerine oturtulmulardr. Boyun, stun biiminde ykselen,
geometrik olarak birbirlerine geirilen motiflerle
sslenmitir. Bu motifler 1854den sonra, baz
Japon limanlarnn almasndan itibaren Avrupa
ve Kuzey Amerika pazarlarna gelen Dou Asya
sanatndan esinlenmi grnmektedir.
Bu yzden daha 1867 ylnda Owen Jones 1856
tarihli Grammar of Ornament isimli almasna
bir tamamlama cildi2 yaynlam ve bylece Dou
Asya sanatna ynelik nceki yadsmasn revize
etmitir.
st boyun bitimini diyagonal olarak dikilmi
atal yaprak motiflerinden oluan dar bir halka
dolanmaktadr. Vazonun mstakil ksmlar be
altn erit tarafndan birbirlerinden ayrlmaktadr. Bu altn eritlerle vazonun tektoniki tamamen darda braklmaktadr. Sr renkleri, dier
Lobmeyr camlarnda olduu gibi tek renkli olarak kalnca vurulmam, bilakis ksmen pitoresk
olarak glgelendirilmitir.
1 Kr. Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass, Londra
1968, nr. 169.

Owen: Examples of Chinese Ornament selected
from Objects in the South Kensington Museum and other
Collections, Londra 1867.
2 Jones,
Vazolarda dekor, slam (boyun halkasnda) ve

Dou Asya motiflerinin detaylarndan art arda
bir araya getirilmitir. Bu gibi camlar, rneklerinin yaamaya devam etmesine ramen, dekorasyonlaryla Arnovaya olduka yakn durmaktadrlar. Bunlar, tasarmclarn eskiden olduu
gibi, grlen rneklerden kendi dekorasyonlarn gelitirdiklerine, fakat bununla birlikte yeni
dekor tiplerine bir rnektir. Karn zerindeki
dekor, izgisel salnan iekli dekora, vazo boynunun geometrik soyut motifleri ise Arnova akmnn prist dekor eitlerine yaklamaktadr.
u halde vazolar, Lobmeyr firmasnn modern
zamana giden yolunu sezdirmektedir.
198
ENDSTR
Resim N. Atasoy ve J. Raby,

znik, a.y., no. 404 ve 255.
Tabak
Thodore Deck, Paris, 1860/65 civar
Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama.
Arka yzde hkkedilmi signatr TH Deck
ap: 30,5 cm.
Bu tabak Deck tarafndan Osmanl-znik seramii stilinde yaplmtr; 970/1560 civarndaki retim rneklerini izlemektedir1. Bu seramik rnekleri, dengeli dekorlar ve mkemmel srlama teknikleri nedeniyle 19. yzylda aranan koleksiyon
objeleriydi. Taban ortasndaki tezyinat alan,
taban kenarnda bulunan bir ss kuayla erevelenmitir. Sslemeler, Osmanl tabaklarnn
veya kselerinin byk ounluunda da olduu
1 Kr.
Rackhamdaki Ex-Adda koleksiyonunda bulunan

tabaklar. Resim in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., resim 404.
gibi, ssn zenginletirilmesi iin kenar evresinde uzanmaktadr. Ar stilizasyonuyla Decktabann bu ksmnn tezyin sanat, Osmanl
numunelere artk uymamaktadr2. Burada Deck,
innovatif unsurlar sunmay denemektedir.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri: Thodore Deckin Osmanl stilindeki seramikleri Avrupada birok koleksiyonda bulunmaktadr. Almanyada nemli paralar Berlin
(Kunstgewerdemuseum) ve Kln (Museum fr
Angewandte Kunst)de korunmaktadr.
2 Kr. rnekler in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik.
The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., passim.
CAM & SERAMK
199
Kare eklinde Yayvan

Kse
eri ekik Keli
Thodore Deck, Paris, 1870 civar

Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama mavi, krmz, mavi-yeil, yeil, mor ve siyah
renklerde.
Zeminde krmz marka damgas TH
Deck , Fr. Levillainin1 bir tasarmna gre reticinin portresiyle birlikte
bir rlyef marka, hafife kalkk kontur
izgileri ile, ayrca bir noktadan ve
daha kk noktann formasyonundan oluan bir motif.
ller: 21,5 x 21,5 cm.
Kompozisyon, belirli bir rnei kopyalamakszn, 10./16. yzyl Trk znik seramik dekorasyonunun unsurlarndan bir araya getirilmitir.
Deck, burada daha ziyade znik seramiinin
sevilen motiflerinden oluan, kendine zg bir
kombinasyon tertip etmitir. Ksesi iin lalelerden, karanfillerden, erik ieklerinden ve daha
yakndan belirlenemeyen alt paral bir iek
tipinden oluan bir kompozisyon semitir. Bu
motifin nne merkezi olarak yerletirilmi dairesel glbezek iei donuklatrlmtr. iekli
bycek bitki, Osmanl tipolojisini izlemektedir.
Orada da, tek tek dekor unsurlarnn keyfi olarak
grnen kesimeleri mevcuttur2.
Ksenin biimi, slam sanatnda allageldik
deildir ve Dou Asya sanatndan bir esinlenmeyi tahmin ettirmektedir. Kare biimi nede1 Ferdinand
Levillain bilinmeyen bir zamanda Th. Deck

atlyesi alanlarndand (bkz. Sandor Kuthy, Albert
Anker. Fayencen in Zusammenarbeit mit Thodore Deck,
Zrh 1985, s. 23).
niyle bu kse, karofayanslarla karlatrlabilir.

Bununla birlikte, Osmanl karofayans seramiinde sonlandrlm dekorlar alldk deildir,
nk mstakil karofayanslar ounlukla daha
byk bir dekor sisteminin parasyd.
Btn bakmndan farkl stillerden oluan bir
kompozisyon olarak bu kse, 19. yzylda Avrupa
historizminin tipik rnei olarak deerlendirilebilir. Ksede Deck, deiik trde Avrupa d
stillere olan ainaln kantlamaktadr.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri:
Thodore Deckin Osmanl sanatndan tretilmi dekorlu seramikleri Avrupada bir ok koleksiyonda bulunmaktadr.
Biim bakmndan benzetilebilir bir para bugne kadar
bilinmemektedir. Fakat Deckin ok farkl stillerde ve
biimlerde duvar tabaklar ve dier dekor seramikleri
rettii bilinmektedir3.
2
Kr. Paris, Louvre, Env. Nr. 6643 (Resim 363 in: N.

Atasoy ve J. Raby, The Pottery of Ottoman Turkey, a.y.)
3 Kr. Dou Asya sitilinde duvar tabaklar, Heuser koleksiyonu. Hamburg, Mnih 1974, Kat. Nr. 30.
200
ENDSTR
Karofayans Pano
Drt Karofayanstan
Yeni dnemden ereve
ierisinde
Minton, Hollins and Co.,

Stoke on Trent
Preslenmi kil ktlesi.
Srlama renkleri krmz, mavi,
sar, kula, pembe, limon kf,
yaprak yeili renklerde, beyaz
zemin zerinde.
Arka yzde derin bask damga:
Minton, Hollins & Co. Patent
Tile Works, Stoke on Trent.
Karofayanslar, her biri: 20,0 x
20,0 cm.
Pano, drt kare karofayanstan olumaktadr.

Dekor aka grld zere, slam dnyasndan rnekleri izlemektedir. Fakat yapraklarn
ve ieklerin canll ve gl renkleri nedeniyle
karofayanslar, ak seik Avrupa kkenini gstermektedir.
Yzey blmlemesi, palmett ve lotus iekleriyle,
glbezeklerle ve kvrk dal yapaklaryla bezenmi
iki sivri ulu oval desen sisteminden olumaktadr. Dekor detaylar 10./16. ve 11./17. yzyl
Osmanl ve Mool-Hint tiplerini anmsatsa da,
burada esin kaynaklarnn zgrce ilenmesiyle
yeni bir yaratm ve zellikle bsbtn bamsz
bir renk paleti baarlmtr1.
Karofayans tasarm, Minton in Stoke on Trent
firmasnn geni ariv materyali ierisinde, ne
model izimleri arasnda ne de mevcut sat
kataloglarnda belgelenebilmitir. Dekorun
baarlan yeni konsepsiyonundan dolay tasarm, Minton firmas iin tasarmc olarak alt
srada Christopher Dresserin erken dnem eseri
olarak snflandrmak mmkn olabilir. Dresser,
tasarmlarnda doulu rnekleri olduka stilize
edilmi biimde yeniden dzenlemitir. Burada
bahsedilen rnek, Osmanl ve Hint sanatndan

modelleri standardize bir yzey ekillendirmesine balamtr. Karofayanslarn renk ekil verimi,
Mool-Hint rneklere olduka yakn durmaktadr, ki bu, ngiliz sanatlarnn ve sanat kuramclarnn slam dnyasnn bu blgesinin sanatna
ne kadar gl bir biimde vakf olduklarn
kantlar. Mintonun rnei slam dnyasnn
deiik sanatsal stillerinin bir Pasticciosudur.
Karlatrlabilir rnekler dier koleksiyonlarda: Stoke
on Trent, City Museum, Inv. Nr. 54 P 1954 ve Stoke on
Trent, Minton firmasnn ariv mzesi, yukardaki Env.
Nr. Karofayans, farkl renk kombinasyonunda olsa da
ayn dekorasyona sahiptir.
Trk ve Hint sanatnn rneklerini 19. yzyln

tasarmclar, Jones, Racinet, Collinot/Beaumont, Prisse
dAvennes ve Parvillenin yukarda (s. 177) bahsedilen
model eserlerinden tanyorlard. Dier taraftan onlarn
ou slam dnyasnda seyahat da etmilerdi.
CAM & SERAMK
201
ki Yayvan Kse
Enli, yass kenarl
Thodore Deck, Paris, 1865 civar

Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama.
Yass rlyef dekor merkezi dairesel alanda, evreyi dolaan
ssleme kua.
1. Koyu ve ak mavi, koyu meneke rengi, krmz ve bal rengi,
iki beyaz ayrma eridi. Arka taraf, st yzn renklerinde strktrize edilmemi izgi desenleri ile birlikte. ap: 22,0 cm
2. Koyu ve ak mavi, iki beyaz ayrma eridi. Tek renkli arka
taraf. ap: 21,5 cm.
Her iki parann zemininde koyu meneke renginde birbirleriyle bal harflerden oluan THD marka damgas
Kselerin dekorunda, Msr Memlkl sanatnn

665/1265 yl civarndan deiik unsurlar birbirleriyle balanmtr. Fakat d kenarn zerindeki bamsz duran bir dekor motifinden oluan
kuak, muhtemelen Thodore Deck atlyesinin
bir buluudur: Bir yaprak, yaprak filizi zerinde bamszca durur biimde tasvir edilebilecek
ekilde iple sklmtr.
Taban ana motifi, nesih slubundaki bir yaz
kuadr. Bunun ierisinde Memlk Sultan
es-Sultn el-Melik e-hir (Baybars, dn.
658/1260-676/1277)in ad her birinde iki kez, eldil el-Mchid ilavesiyle anlmaktadr, yazt
bir harf salatasna dnmeden nce. Deck
atlyesi, somut modellere veya model eserlerin
resimlerine gre alm grnmektedir. 1865
ylna kadar Beaumont ve Collinotun eserininin
sadece ilk basksnn yaynland1 ve Deckin
paras iin olan model, bu almadaki rneklerle uyumad iin, Deck herhalkarda bu
model esere dayanarak deil, muhtemelen, orijinallerin nnde almtr2. Taban merkezinde, dairesel bir alanda asma yapraklarndan ve
zmlerden bir atal yaprak tutunma filizi fark
edilebilir. Bu tutunma filizinin merkezine, serbest duran anaforik bir glbezek yerletirilmitir.
Yaz kua ve asma tutunma filizi arasna tek tek
yapraklardan kuaklar eklenmitir. Bu yapraklar
ayn ekilde Memlkl dekor repertuvarndan
tannmaktadr, ama burada stilize edilmitir.
1
Beaumont, A. ve Collinot, E.V.: Recueil de dessins

pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Deck atlyesi dekor ve renk ekil verimi iin

numunelikler de retmi olmas nedeniyle, deiik renk verimlerinden dolay bu rneklerde
retme paralar sz konusu olduundan hareket edilebilir.
Karlatrlabilir para dier mzelerde: dentik bir
para koyu mavi ve beyaz renklerde Guebwillerde,
Muse Florial, bulunmaktadr.
2
Yazar, yazt deerlendirmesinden dolay Stefan

Heidemanna en iten kranlarn sunmak istemektedir, Lehrstuhl fr Semitische Philologie und Islamwissenschaften, Universitt Jena.
202
Vazo
ran ya da Suriye
dkme kab biiminde
De Porceleyne Fles, Delft (Hollanda), 1910dan sonra
Seramik, dekor lster halinde (Nieuw Delfts Luster), sr
alt boyama beyaz ve trkuaz renklerde.
Zeminde imza mavi renkte ve firma markas dkme
emzii olmayan bir ie formunda, bir izgi altnda:
Delft.
Ykseklik: 15,0 cm.
Bu vazo, form ve renk yaps bakmndan 6./12.7./13. yzyln ran seramiklerini izlemektedir.
Dkme emzii, Kn (ran)dan 6./12. yzyldan bir testi ile rtmektedir1. Bu dnemde
ENDSTR
Knda ve rann dier ehirlerinde birok yeni

seramik teknolojileri ve kap biimleri gelitirilmiti, fakat bu dnemin ran kaplarnn eitliliine ramen tam bir kar para bulunamamtr.
De Porceleyne Fles firmasnn tasarmclarnn
birok inceleme objelerinde kendilerine zg bir
dekorasyon gelitirdikleri kabul edilebilir.
Firmann baka paralar dier mzelerde: Den Haag,
Gemeentemuseum (deiik paralar). De Porceleyne
Fles firmasnn kendi mzesinde, Delft (deiik paralar).
Resimler in: Herboren Orint. Islamitischen Nieuw
Delfts Aardewerk, Den Haag 1984, passim.
1 Kr. Krug, Washington, D.C., Freer Gallery of Art,
Inv. Nr. 09.370 (resim in: Ettinghausen, Richard: Medieval Near Eastern Ceramics in the Freer Gallery of Art,
Washington 1960, Fig. 21 ve Atil, E.: Ceramics of the
World of Islam, a.y., Nr. 32.
CAM & SERAMK
Vazo
Su ana formunda
Clment Massier, Golfe-Juan (Cannes yaknnda)
Kuvars mine mayas seramik,
parlak srlama bir toprak boyas renginde, ayn ekilde
perdahlanm bir mlek sr zerinde.
Zeminde parlak imza halinde:
C.M. Golfe Juan A.M. [=Al maritimes] France 1892.
Ykseklik: 23,0 cm; ap: 38,0 cm.
Bu vazonun formu, ran ve Msrda 7./13. yzyldan erken 9./15. yzyla kadar domu metal
kakmal su anaklarndan tretilmektedir1.
Massier, btnyle daha k bir etki brakt ve
kendisi daha standart bir biim ahengine ulat
iin, biimi deitirmektedir.
Dekorasyon, Arap harflerine yakn olmakla
birlikte okunabilir bir metin vermeyen unsurlardan olumaktadr; harfler daha ziyade vazo
zerine serpilmi kelime ve harf paralar etkisi
brakmaktadr. Arapa yaz kullanlmas nedeniyle orientletiren bir dekor domaktaysa da, bu
dekor, modeli tamamen bamsz kullanmyla
modern bir dekor stilinin geliimine ynelik olanaklar aka gstermektedir. Arapa yaz artk,
soyut dekor ahenkleri iin temel haline gelmiti.
Arapa yaz ile olan uzlama, erken 20. yzyl
203
ressamlarnca da yabanclatrma efektleri iin

kullanlmtr2.
Srlama teknii, ift katl meydana getirilmi
lster ile olan balantsyla Massier tarafndan
1889 tarihli uluslararas fuardan itibaren sunulmutur3.
Firmann dier koleksiyonlardaki paralar:
Parlaklatrma teknii: Berlin, Brhanmuseum, Kat.
Nr. 469 (Karl H. Brhan, Kunst der Jahrhundertwende
und der zwanziger Jahre. Sammlung Karl H. Brhan,
Berlin. Cilt 2, Teil 1, Berlin 1976); Koleksiyon Heuser,
Kat. Nr. 101 (Sammlung Heuser 1976); Oriental dekor:
Sammlung Giorgio Silzer, Kln 1976, resim 273.
1
rnekler: Msr, 1290-1310; Paris, Muse du Louvre,

Inv. Nr. 331. 19. yzylda Vasselot koleksiyonunda, Paris,
resim in: Atil, E.: Renaissance of Islam, a.y., s. 74 f.; ran,
erken 15. yzyl: Londra, Victoria ve Albert Museum,
Inv. Nr. 1872-1874, 1874 ylnda Londral bir bayan koleksiyoner tarafndan satn alnmtr, resim in: Assadullah Melikian-Chirvani: Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Century, Londra 1982, s. 334.
2 Arapa yazy soyut resim kavramna dntren yazarlar, rnein Paul Klee ve Wassily Kandinskydir. Bunun
iin kr. Ludwig, Horst: Aspekte zur orientalischen Ornamentik und zur Kunst des 20. Jahrhunders, in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 122-138, buras
s. 125-129. Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise.
Klee Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
3 Brhan, K.H.: Kunst der Jahrhundertwende, a.y., s.
334.
204
205
Bibliyografya
ve
Dizinler
206
B B L Y O G R A F Y A
BBLYOGRAFYA
lombre dAvicenne. La mdecine au temps des califes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe
1996.
Agricola, Georgius: De re metallica, translated by
Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New
York 1950.
Allan, James W.: Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982.
Allan, James W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979 (Oxford Oriental Monographs, 2).
Anon., el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai, ed.
J. de Goeje, Leiden 1869.
von Arendt, Wsewolod: Die sphrisch-konischen
Gefe aus gebranntem Ton, in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde (Dresden) N.F.
3/1931/206-210 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 80, s. 166-170).
Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of
Ottoman Turkey, Londra 1989 (Yenibask 1994).
Baarmann, O.: Die Entwicklung der Geschtzlafette
bis zum Beginn des 16. Jahrhunderts und ihre
Beziehungen zu der des Gewehrschaftes, in: Beitrge
zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift
zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach,
Dresden 1905, s. 54-86.
Baer, Eva: Metalwork in Medieval Islamic Art, Albany,
N.Y. 1983.
el-Beyha, Al b. Zeyd: Tar ukem el-slm, ed.
Muammed Kurd Al, Dmek 1946.
Ben Ms: el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L.
Cheikho in: el-Meri (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 42, s. 19-33).
Ben Ms: Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan,
Halep 1981.
[Ben Ms, Kitb el-iyel ] The Book of Ingenious
Devices (Kitb el-iyel) by the Ban (sons of) Ms
bin Shkir, translated and annotated by Donald R.
Hill, Dordrecht v.d. 1979.
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Diss. Erlangen
1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 45, s. 193-324).
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne:
Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt,
Paris 1883.
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne: Recueil de
dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschinenbaues, Berlin 1899.
207
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, bkz. Islamische

Kunst, Loseblattkatalog ...
Brisch, Klaus (ed.): Bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ...
Brhan, Karl H.: Kunst der Jahrhundertwende und
der zwanziger Jahre. Sammlung Stiftung [Karl H.]
Brhan, Berlin, 3 cilt, Berlin 1973-1985.
Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/192021/141-188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, cilt 21, s. 111-158).
Cahen, Claude: Un trait darmurerie compos pour
Saladin [e-arssnin Tabirat Erbb el-Elbbnn
ksmi edisyonu ve Franszca tercmesi], in: Bulletin
dtudes Orientales (Beyrut) 12/1947-48/103-163
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
84, s. 11-75).
Canard, Marius: Textex relatifs lemploi du feu grgeois chez les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes
(Cezair) 6/1946/3-7.
Carboni, Stefano und Whitehouse, David: Glass of the
Sultans, [exhibition held at the Corning Museum of
Glass, Corning], New York vd. 2001.
Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneumatiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford
et de Constantinople et traduit en franais, in:
Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque
Nationale et autres biblioth-ques (Paris) 38/1903/27235 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 37, s. 101-309).
Casals, R.: Consideraciones sobre algunos mecanismos
rabes, in: Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345.
Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-asrr
f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of
Prof. Juan Vernet, eds. Joseph Casulleras ve Julio
Sams, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
Clairmont, Christoph W.: Benaki Museum. Catalogue
of Ancient and Islamic Glass, based on the notes of
C[arl] J[ohann] Lamm, Atina 1977.
Coste, Pascal: Architecture arabe ou monuments du
Kaire, mesurs et dessins de 1818 1825, Paris 1839
(Tekrarbasm: Bblingen 1975).
Delpeche, A., F. Girard, G. Robine, M. Roumi: Les
norias de lOronte. Analyse technologique dun
lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997.
Dijksterhuis, Eduard Jan: Archimedes, Kopenhagen
1956 (Acta historica scientiarum naturalium et medicinalium, 12); (Tekrarbasm: Princeton 1987).
208
[ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib

el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din
... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg
1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt
203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cosmographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet
ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn
Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F.
Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, Cilt 204).
Drachmann, Aage Gerhardt: The Screw of Archimedes,
in: Actes du VIIIe Congrs international dhistoire
des sciences Florence-Milan 3-9 septembre 1956, cilt
3, Florenz 1958, s. 940-943.
Dresser, Christopher: The Art of Decorative Design,
Londra 1862 (Tekrarbasm: New York 1977).
Dudzus, Wolfgang: Umaiyadische glserne Gewichte
und Eichstempel aus gypten in: Aus der Welt
der islamischen Kunst, Festschrift fr Ernst Khnel,
Berlin 1957, s. 274-282.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnographisches und biographisches Wrterbuch der muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden ve
Leipzig 1913-1938.
Ettinghausen, Richard: The uses of sphero-conical
vessels in the Muslim East, in: Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 24/1965/218-228 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 240-257).
Europisches und aussereuropisches Glas. Museum
fr Kunsthandwerk am Main, 2., geniletilmi bask,
Margrit Bauer ve Gunhild Gabbert, Frankfurt a. M.
1980.
Feldhaus, Franz Maria: Ruhmensbltter der Technik.
Von den Urerfindungen bis zur Gegenwart, Leipzig
1910.
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970).
von Folsach, Kjeld: Islamic Art. The David Collection,
Copenhagen 1990.
[Fontana, Giovanni] Battisti, Eugenio ve Battisti,
Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni
Fontana, Milano 1984.
Forbes, Robert James: Studies in Ancient Technology, 9
cilt, Leiden 1955-1964.
Forrer, Robert: Meine gotischen Handfeuerrohre,
in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen.
Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz
Thierbach, Dresden 1905, s. 23-31.
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul. Ein
Fhrer, Almanca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih

1975.
Funcken, Liliane ve Fred Funcken: Rstungen und
Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985.
Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente, ed. Anna
Mudry. talyanca, Franszca ve Latinceden tercme,
2 cilt, Mnih 1987.
[el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-z smail
b. ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik aralarn bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices [tpkbasm ed.,
yazma stanbul, Topkap saray, no. 3472], Ankara:
Kltr Bakanl 1990.
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200),
Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat
al-iyal/Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and
English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst ve Traumller, Friedrich: Geschichte
der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1965).
Ghouchani, A. [Abdullh cn] ve C[hahryar] Adle:
A sphero-conical vessel as fua, or a gourd for
beer, in: Muqarnas (Leiden) 9/1992/72-92.
Gohlke, Wilhelm: Handbrandgeschosse aus Ton, in:
Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden)
6/1912-1914/378-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 80, s. 147-157).
Grousset, Ren: Histoire des croisades et du Royaume
Franc de Jrusalem, cilt 2: Monarchie franque et
monarchie musulmane, lquilibre, Paris 1935.
Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise. Klee
Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels,
Textband ve 2 Tafelbnde, Berlin 1907-1912.
Haase, Claus-Peter, Jens Krger ve Ursula Lienert
(eds.): Morgenlndische Pracht, Islamische Kunst
aus deutschem Privatbesitz. Ausstellung im Museum
fr Kunst und Gewerbe, Hamburg ... 1993, Bremen
1993.
Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der
Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in:
Mergl, Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der
mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20.
Jahrhunderts, Tittling bei Passau 1995 (=Schriften
des Passauer Glasmuseums, cilt 1), s. 84-89.
Hamerneh, Sami K. ve Henry A. Award: Arabic Glass
Seals on Early-Century Containers or Materia
Medica, in: diyt aleb. An Annual Devoted to
the Study of Arabic Science and Civilization (Halep)
3/1977/32-41.
Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass. A selection,

Londra 1968.
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn we-l-Hendese
el-Mknkiyye
el- Arabiyye, Halep 1976
(Tekrarbasm: 1987).
el-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic
Technology. An illustrated history, Cambridge 1986.
Hauptmann, Almut: Metall, Stein, Stuck, Holz,
Elfenbein, Stoffe bkz. Islamische Kunst, Loseblattkatalog ...
el-zin, Abdurramn: Kitb Mzn el-ikme,
ed. Haydarabad 1359/1940 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 47, s. 219-510).
Hedin, Sven: Eine Routenaufnahme durch Ostpersien,
Stockholm 1918-1926.
Herboren Orint. Islamitischen Nieuw Delfts Aardewerk
[sergi Den Haag], ed. Bernadette van RijckvorsleDeBrujin, Delft 1984.
Herzfeld, Ernst: Damascus: Studies in Architecture, in:
Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53.
Hildburgh, Walter Leo: Aelopiles as fire-blowers, in:
Archaelogia (Oxford) 94/1951/27-55 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 183-217).
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, Halep 1981.
Hill, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hill, Donald R.: Islamic Science and Engineering,
Edinburgh 1993 (Islamic surveys).
Hill, Donald R.: Mechanik im Orient des Mittelalters,
in: Spektrum der Wissenschaft (Weinheim) 1997,7,
s. 80-85.
Hill, Donald R.: On the Construction of Water-Clocks.
An Annotated Translation from Arabic Manuscripts
of the Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976
(Occasional Paper Turner&Devereux. No. 4).
Hill, Donald R.: A Treatise on Machines by Ibn Mudh
Ab Abd Allh al-Jayyn, in: Journal for the History
of Arabic Science (Halep) 1/1977/33-46.
Hill, Donald R.: Trebuchets, in: Viator. Journal of the
Center for Medieval and Renaissance Studies (Los
Angeles) 4/1973/99-114 (Tekrarbasm: D.R. Hill:
Studies in Islamic Technology, Londra: Variorum
1998, No. XIX).
Horwitz, Hugo Th.: ber das Aufkommen, die erste
Entwicklung und die Verbreitung von Windrdern, in:
Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie
22/1933/93-102.
Huuri, Kalervo: Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen Quellen,
Helsinki ve Leipzig 1941 (Studia Orientalia, 9,3);
81, s. 1-272).
209
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,

Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat
el-Eibb, ed. August Mller, 2 cilt, KahireKningsberg 1299/1882 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi, cilt 1-2).
bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f
Memlik el-Emr / Routes toward Insight into
the Capital Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin,
cilt 1-27, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1988-1989
(Series C 46, 1-27) Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (Series
C 46,28-30).
[bn Cbeyr] The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright,
2nd ed. rev. By M[ichael] J[an] de Goeje, LeidenLondon 1907 (E.J.W. Gibb Memorial Series, 5)
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 172).
[bn aldn] Tar bn aldn, ed. all ade ve
Sheyl Zekkr, Beyrut 1981.
bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed
Abdudllh nn, cilt 1, Kahire 1955.
[bn aval, Kitb ret el-Ar] Opus geographicum
auctore Ibn aual ... cui titulus est Liber imaginis terrae, ed. Johannes Hendrik Kramers, Leiden
1939 (Bibliotheca geographorum arabicorum, 2);
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 35).
bn Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig
1872.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
1995-1998.
Islamische Kunst, Loseblattkatalog unpublizierter
Werke aus Deutschen Museen, ed. Klaus Brisch,
Mainz 1984-1985, 1.: Berlin, Staatliche Museen
Preussischer Kulturbesitz, Museum fr Islamische
Kunst, [1.] Glas, bearb. v. Jens Krger. [2.] Metall,
Stein, Stuck, Holz, Elfenbein, Stoffe, bearb. von
Almut Hauptmann.
Issa Bey, Ahmed: Histoire des bimaristans (hpitaux)
lpoque islamique, Kahire 1928.
Jacob, Georg: Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke, in: Der Islam (Strassburg)
3/1912/358-368.
Jaouiche, Khalil: Le livre du qarasn de bit ibn
Qurra. tude sur lorigine de la notion de travail
210
et du calcul du moment statique dune barre homogne, Leiden 1976 (International Academy for the
History of Science, 25).
de Joinville Jean: Histoire du roy saint Loys, Paris
1668.
Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament selected from Objects in the South Kensington Museum
and other Collections, Londra 1867 (Tekrarbasm:
Londra 1987); Almanca bask: Grammatik der chinesischen Ornament, Kln 1997.
Jones, Owen: The Grammar of Ornament, Londra 1856;
Almanca bask: Grammatik der Ornamente, illustriert mit Mustern von den verschiedenen Stylarten in
112 Tafeln, Londra 1856 (Tekrarbasm: Nrdlingen
1987).
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans grenade, in: Muqarnas (Leiden) 10/1993/275-285.
Khalili Collection, bkz. Savage-Smith, Emilie: Science,
Tools & Magic.
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb
Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the waterbalance, written by el-Khzin, in the twelfth century,
in: Journal of the American Oriental Society (New
Haven) 6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128).
Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the medieval
tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin studies of the balance, Florenz 1982 (Istituto e Museo di
Storia della Scienza, Monografia, 6).
Khler, Gustav: Die Entwicklung des Kriegswesens
und der Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte
des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen,
3 cilt, Breslau 1886-1889; burada cilt 3, ksm 1:
Die Entwicklung der materiellen Streitkrfte in der
Ritterzeit.
Krger, Jens: Glas, bkz. Islamische Kunst,
Loseblattkatalog ...
Krger, Jens: Nishapur. Glass of the early Islamic
period. New York 1995.
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul
1997.
Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994.
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, 2. bask Graz 1977.
Kmmel, Werner Friedrich: Musik und Medizin: ihre
Wechselbeziehungen in Theorie und Praxis von 8001800, Freiburg ve Mnih 1977 (Freiburger Beitrge
zur Wissenschafts- und Universittsgeschichte, 2).
Kyeser, Conrad: Bellifortis, ed. Gtz Quarg, Dsseldorf

1967.
Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und
Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt,
Berlin 1929-1930 (Forschungen zur islamischen
Kunst, 5).
Leclerc, Lucien: Trait des simples par Ibn el-Bethar
(m. 646/1248), 3 cilt, Paris 1877-1883 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, cilt 71-73).
El Legado Cientfico Andalus [catlogo de la exposicin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
von Lenz, Eduard: Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeitschrift fr historische
Waffenkunde (Dresden) 6/1912-1914/367-376
80, s. 367-376).
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen, in: Weltkulturen und moderne Kunst,
Ausstellung ... fr die Spiele der XX. Olympiade,
Leitung: Siegfried Wichmann, Mnih 1972, s. 80-93.
el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
ed. Muammed Muaf Ziyde, cilt 1, ksm 3,
Kahire 1939.
Marf, Nc: Tr Ulem el-Mustanriyye, 3. bask
Kahire, trz.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990.
[el-Mesd: Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher]
Maoudi, Les Prairies dor, texte et traduction par A.
Barbier de Meynard, 10 cilt, Paris 1861-1877.
Mercier, Maurice: Le feu grgeois. Les feux de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952.
Mercier, Maurice: Quelques points de lhistoire du
ptrole. Vrifications par le laboratoire, in: Actes du
Deuxime Congrs Mondial du Ptrole, Paris 1937,
cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s. 87-95.
Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris
1927 (Manuel dart musulman, 2).
Moellers, Doris: Der islamische Einflu auf Glas und
Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt am
Main vd. 1992 (Europischen Hochschulschriften,
Reihe 20: Kunstgeschichte, 134).
Morrison McClinton, Katharina: Brocard and the
Islamic Revival, in: The Connoisseur (Londra)
205/1980/278-281.
Mundt, Barbara: Historismus, Kunsthandwerk und
Industrie im Zeitalter der Weltausstellungen, Berlin
1973 (Kataloge des Kunstgewerbemuseums Berlin,
6).
el-Muaffer Ysuf b. mer: el-Mutara f Funn
e-una, ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989.
Mller, Paul Johannes: Arabische Miniaturen, Cenevre

1979.
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.:
Wissenschaften 2000-2003.
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 cilt, Cambridge vd. 1954-1985.
Neuburger, Albert: Die Technik des Altertums, Leipzig
1919 (Tekrarbasm: Leipzig 1980).
Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall,
Viyana 1999 (Neuwirth-Dokumentation, 1).
Neuwirth, Waltraud: Orientalisierenden Glser, J. & L.
Lobmeyr, Viyana 1981 (Handbuch Kunstgewerbe des
Historismus).
Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de
St.-Ptersbourg, intitul : Kitb el-Mazn ve-Cmi
el-Funn [Arapa olarak] in: Bernhard Dorn: Das
Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der
Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg
1846, s. 452-460 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Partington, James Riddick: A History of Greek Fire
and Gunpowder, Cambridge 1960 (Tekrarbasm:
Baltimore 1990).
Pinder-Wilson, Ralph: Stone press-moulds and leatherworking in Khurasan, in: E. Savage-Smith (ed.),
Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds,
Oxford 1997, s. 338-355.
Pope, Arthur Upham: A Survey of Persian Art. From
prehistoric times to the present, cilt 13: Metalwork,
Minor Arts, Ashiye vd. 1981.
Prisse dAvennes (Achille-Constant-Thodor-)mile:
Lart arabe daprs les monuments du Kaire depuis
le VIIe sicle jusqu la fin du XVIIIe sicle, Paris
1869-1877 (Tekrarbasm: Paris 2002).
[Prisse dAvennes mile] The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes. Text by Jules Bourgoin, foreword
by Charles Newton, London 1989.
Qaddoumi: La variet dans lunit, Kuveyt 1987.
Quatremre, tienne: Histoire des sultans mamlouks
de lgypte, cilt 1,1-2; 2,1-2, Paris 1837-45.
Quatremre, tienne: Observations sur le feu grgeois,
in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4, 15/1850/214-274
85, s. 294-354).
Racinet, Albert: Lornement polychrome. Cent planches
en couleurs , Paris 1960 (Tekrarbasm: Paris 1996);
Almancas: Das polychrome Ornament, Stuttgart
1874.
[Ramelli, Agostino:] The Various and Ingenious
Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-
211
Century Illustrated Treatise on Technology. Translated

from the Italian and French with a biographical study
of the author by Martha Teach Gnudi. Technical
annotations and a pictorial glossary by Eugene S.
Ferguson, Baltimore, 1976.
Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter,
Berlin 1928 (Volker Schmidtchen tarafndan yeniden
yaynlanm ve bir giri yazlmtr, Dsseldorf 1987).
Reinaud, Joseph-Toussaint: De l art militaire chez les
Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon (Histoire de lartillerie 1re partie),
Paris 1845 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 87).
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de
la poudre canon chez les Arabes, les Persans et
les Chinois, in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4,
Ritter, Hellmut: La Parure des Cavaliers und die
Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.:
Geschichte der Sprengstoffchemie, der Sprengtechnik
und des Torpedowesens bis zum Beginn der neuesten Zeit, Berlin 1895 (Birinci ksm Die ersten
Explosivstoffenin tekrarbasm: Natural Sciences in
Sabra, Abdelhamid I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, in: Journal for the
History of Arabic Science (Halep) 1/1977/276-283.
von Saldern, Axel: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, Dseldorf 1974 (Dsseldorf Kunstmuseum
mzesinin katalou).
Sams, Julio: Las ciencias de los antiguos en al-Andalus,
Madrid 1992 (Collectiones MAPFRE 1492/18);
(Colleccin Al-Andalus, 7).
Sarre, Friedrich: [Keramik.] V. Kriegsgert, in:
Theodor Wiegand (ed.), Baalbek. Ergebnisse der
Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren
1898 bis 1905, cilt 3, Berlin ve Leipzig 1925, s. 133136 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 80, s. 174-176).
Sarre, Friedrich: [Die Keramik der islamischen Zeit von
Milet] IV. Tongranaten oder Handbrandgeschosse,
in: F. Sarre, Karl Wulzinger ve Paul Wittek, Das islamische Milet, Berlin ve Leipzig 1935, s. 76-78 (Milet,
3,4); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
212
cilt 80, s. 174-176).

Sauvaget, Jean: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932.
Savage-Smith, Emilie (ed.): Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997 (The Nasser
D. Khalili Collection of Islamic Art, 12,2).
Savage-Smith, Emilie: Sphero-conical vessel: a typology of forms and functions, in: Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997, s. 324-337.
Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting
Wheels, Odense 1973 (Acta historica scientiarum
naturalium et medicinalium, 28).
Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern,
Erlangen 1922 (Abhandlungen zur Geschichte
der Naturwissenschaften und der Medizine, 6);
39, s. 197-247).
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen
el-Mustansir in Baghdad. Eine baugeschichtliche Untersuchung der ersten universalen Rechtshochschule des Islam. Mit einer Abhandlung ber
den sogenannten Palast in der Zitadelle in Baghdad,
Mainz 1980 (Baghdader Forschungen, 3).
Schmidtchen, Volker: Kriegswesen im spten Mittelalter.
Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990.
Schmidtchen, Volker: Mittelalterliche Kriegsmaschienen, Soest 1983.
Seyrig, Henri: Antiquits syriennes 75. Flacons?
Grenades? olipiles? in: Syria. Revue dart oriental
et darchologie (Paris) 36/1959/38-89 (burada zellikle s. 81-89); (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Silzer, Giorgio: Sammlung Giorgio Silzer. Kunsthandwerk vom Jugendstil bis zum Art Deco, Kln
1976.
Singer, Charles Joseph et al. (eds.): A History of
Technology, cilt 2: The Mediterranean civilization and
the middle ages, c. 700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford
1956, cilt 3: From the Renaissance to the industrial
revolution c. 1500 c. 1750, Oxford 1957.
[Strabo: Strabonos Geografikon] The Geography
of Strabo, with an English translation by Horace
Leonard Jones, 8 cilt, Cambridge 1917 (Loeb Classical
Library).
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar er-Rusul ve-lMulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 cilt, Leiden 1879
ff. (Tekrarbasm: Leiden 1964).
Taccola, Mariano: De ingeneis. Ed. with notes on
technology in renaissance by Gustina Scaglia, 2 cilt,
Wiesbaden 1984.
Taiyyeddn: Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, tpkbasm ed. in: Amed Y.

el-asan, Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1979.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna dair
en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Terziolu, Arslan: Handschriften aus dem Gebiet
der Technik und Aerodynamik sowie der ersten
Flugversuche im IX.-XVII. Jhd. im islamischtrkischen Kulturbereich, in: Istorija aviacionnnoj,
raketnoj i kosmieskoj nauki i techniki, Moskova
1974, s. 246-256.
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage
nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss.
Berlin 1968.
Terziolu, Arslan: Terziolu, Arslan: Trk-slm kltr
evresinde IX. yy.dan XVIII. yy. sonuna kadar uma
denemeleri ve tekniine ait elyazma eserler, in: lim
ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63.
Usher, Abbott Payson: A History of Mechanical
Inventions, revised edition, New York 1954.
Veranzio, Fausto: Machinae novae [yaklak 1615 tarihli Venedig basksnn tekrarbasm], Mnih 1965.
Vernet, Juan, R. Casal ve Mara Victoria Villuendas:
El captulo primero del Kitb al-asrr f nati
al-afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.
Vernet, Juan: Un texto rabe de la corte de Alfonso X
el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-Andalus
(Madrid, Granada) 43/1978/405-421.
Villuendas, Mara Victoria: A Further Note on a
Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea
Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of
Arabic Science (Halep) 2/1978/395-396.
[da Vinci, Leonardo] Leonardo da Vinci. Das Lebensbild
eines Genies. Mit Beitrgen von Giorgio Nicodemi et
al. Wiesbaden ve Berlin 1955, 8., geniletilmi bask
1977.
[Vitruv, De architectura] Des Marcus Vitruvius Pollio
Baukunst. Aus der rmischen Urschrift bersetzt
von August Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm:
Zrich ve Mnih 1987).
Ward, Racher: Islamic Metalwork, London 1993.
Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer
et al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford
1956, s. 623-628.
Wegner, Armin: Die Moschee Sultan Selims II.
zu Adrianopel und ihre Stellung in der osmanischen Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung (Berlin)
25/1891/329-331, 341-345, 353-355.
Welch, Anthony: Calligraphy in the arts of the Muslim
world, Folkestone 1979.
Wesenberg, Angelika ve Wolfgang Hennig: Historismus und die Historismen um 1900, Berlin 1977.
Wiedemann, Eilhard: Apparate aus dem Werk fil-ijal
der Ben Ms (Zur Technik bei den Arabern, 7 ),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt
1, s. 306-313).
Wiedemann, Eilhard: Arabische specifische Gewichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
Cilt 1, s. 30-32).
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Wiedemann, Eilhard:
Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke
und Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
1984 (Series B 1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Konstruktion von
Springbrunnen durch muslimische Gelehrte. II.
Anordnungen von al Gazar fr Springbrunnen, die ihre
Gestalt wechseln, in: Festschrift der Wetterauischen
Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau
1908, s. 29-43 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 241-255).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus
ernster Zeit, 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr
Mathematik und Naturwissenschaften (Frankfurt
a.M.) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 147-168).
Wiedemann, Eilhard: ber eine Palasttre und
Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213251 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708).
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt
1, s. 351-376).
213
Wiedemann, Eilhard: ber Schiffsmhlen in der

muslimischen Welt, in: Geschichtsbltter fr
Technik, Industrie une Gewerbe (Berlin-Tempelhof)
Cilt 2, s. 863-864).
Wiedemann, Eilhard: ber Trinkgefe und Tafelaufstze nach al-azar und den Ben Ms, in:
Der Islam 8/1918/55-93, 268-291 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579).
Wiedemann, Eilhard: ber Vorrichtungen zum Heben
von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge
zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin)
Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516).
Wiedemann, Eilhard: Zur Mechanik und Technik bei
den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalischmedizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228).
Wrschmidt, Joseph: Kriegsinstrumente im Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den
naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265
80, s. 86-95).
Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der
Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften (Gttingen) 1880, (Abhandlungen
der Historisch-Philologischen Classe der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttin-gen,
26); (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, Schriften
zur arabisch-islamischen Geschichte cilt 2, Frankfurt
a.M. 1986, s. 1-109).
Wstenfeld, Ferdinand: Macrizis Beschreibung der
Hospitler in el-Chira, in: Janus (Breslau) 1/1846/2839 (Tekrarbasm in: Islamic Medicine serisi Cilt 93, s.
126-145).
Wulff, Hans E.: The Traditional Crafts of Persia,
Cambridge, Mass. 1966.
Yerasimos, Stefanos: stanbul mparatorluklar Bakenti,
stanbul 2000.
ez-Zardk: Kitb el-An f el-Mancn, ed. sn
Hind, Halep 1985.
214
D Z N
DZN
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbd, d ayf 99 n.
Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb
Muammed 99
Abdullh b. s bn Bateveyh 100
Abdurramn el-zin 3, 4, 4 n., 5, 6, 10 n., 12, 12 n.,
13, 13 n., 14 n.
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 100
Abdlhamid II., Osmanl sultan 195
Abdsselm b. el-asan bn e-uveyr 94, 94 n.
Adle, Chahryar 104
Agricola, Georgius 22
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn 71
n., 94 n., 97 n., 102
Amed b. Cafer b. Yab el-Fris el-star, Eb
s 32
Amed b. el-Fal el-Bur 10
Amed b. alef el-Murd bkz. Muammed b. alef
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 100
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed h (Mengcek Beyliinden) 70
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 73 n.
Ahmed I, Osmanl sultan 88, 89
Ahmed II, Osmanl sultan 82
Ahmed III, Osmanl sultan 128
Alemeddn Sencer e-uc 71 n.
-Lo-W-Tng (Aleddn) 97
Ali Aa 128, 129
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 73
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 32 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 5 n.
Allan, James W. 13 n., 144, 145, 148, 151, 157
Allouche, Ichoua-Sylvain 101 n.
Amalrich I. 102, 103
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 3
von Arendt, Wsewolod 100, 101, 102
Arimed 3, 4, 16, 17, 19, 35
Atasoy, Nurhan 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Atl, Esin 202 n., 203 n.
Awad, Henry A. 169 n.
Baarmann, O. 133
Bach, Wolf-Dieter 78 n.
Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 32 n.
Battisti, Eugenio 55, 126 n., 138 n.
Bauerrei, Heinrich 10 n., 11 n., 12 n., 13, 13 n., 14 n.
de Beaumont, Adalbert 177, 200 n., 201, 201 n.
Beck, Theodor 39 n.
Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed,
Amed ve el-asan) 30, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53
Beyazt, Osmanl ehzadesi 89
Beyazt II., Osmanl sultan 74, 75
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Blmner, Hugo 16
Boulenger, Hippolyte 177
Branca, Giovanni 38
Brisch, Klaus 182 n.
Brocard, Philippe-Joseph 178, 180, 181, 182, 183, 191
Brockelmann, Carl 4 n., 5 n., 99 n.
Brhan, Karl H. 203, 203 n.
Buchner, Ferdinand 3 n.
Buck, August 17 n.
Byk skender 35
C
Cafer b. Al ed-Dme, Eb el-Fal 9
Cahen, Claude 94, 95 n., 97, 97 n., 112 n., 114 n.
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Canard, Marius 98 n., 137 n.
Canestrini, Giovanni 38
Cantagalli, Ulisse 177
Carboni, Stefano 185 n.
Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 17
Carra de Vaux, Bernard 19, 19 n.
Casals, R. 31, 51, 52
Casiri, Michael 101
Cassulleras, Josep 52
Cv, all yani Khalil Jaouiche 3 n
Cengiz Han 97
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
Chalidov, Anas B. 100 n.
Cheikho, Louis 30 n.
A H I S
215
A D L A R I
Chng-Ss-Hsao 98
Clairmont, Chr. 158, 159, 160, 161, 164, 165
Colin, Georges S. 101 n.
Collinot, Eugne 177, 200 n., 201, 201 n.
Conde, Jos Antonio 101
Cook, Hartley Kemball 128 n.
Coste, Pascal 73
D
Deck, Thodore 177, 178, 198, 199, 200, 201 n.
Delpeche, Anette 23 n.
ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
Dijksterhuis, Eduard Jan 17
Diodorus Siculus 16, 16 n.
Dorn, Bernhard 100 n.
Drachmann, Aage Gerhardt 17
Dresser, Christopher 177, 200
Dudzus, Wolfgang 169 n.
E
Eb Abdullh bkz. Muammed b. Abdulmunim
Eb el-Fal Allm 11
Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al
Eb el-asan (b.?) el-Ebra el-skendern 94, 112
Eb Lle 32
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb el-Veld sml I., Nasiriler sultan 101
Eb Ysuf Yab, Meriniler sultan 100
Erenbu bkz. bn Erenbu
Ettinghausen, Richard 104, 104 n., 202 n.
Evliya elebi 75, 128
F
Fareddn Behrm h 70
Farr(-Oliv), Eduard 51
Fav, Ildephonse 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99 n., 100, 100
n., 101 n., 120 n., 125 n., 133 n., 126
Feldhaus, Franz Maria 16, 17 n., 19, 35, 38 n., 42, 60 n.,
103 n., 138 n.
Ferguson, Eugene S. 29 n.
Flgel, Gustav 93 n.
von Folsach, Kjeld 148, 153
Fontana, Giovanni 55, 126, 138
Forbes, Robert James 17, 17 n., 34 n.
Forrer, Robert 133
Franke, K.O. 82, 89
Freely, John 78 n., 89, 89 n.

Freudemann, Werner 115, 116, 116 n., 117, 118
Friedrich II., Roma Kayzeri, Sicilya ve Kuds Kral 94
Funcken, Liliane u. Fred 115 n.
G
Galilei, Galileo 11
Geiler, Johann Heinrich 11
Gerland, Ernst 11 n., 12 n.
Ghislain de Busbecq, Ogier 128
Ghouchani, A. 104
Girard, Franois 23 n.
Gnudi, Martha Teach 29 n.
de Goeje, Michael Jan 32 n., 68 n.
Gohlke, Wilhelm 104 n., 116, 132 n.
Grcus, Marcus 98
Grant, Edward 60 n.
Grinaldi, Philippe-Marie 38
Grousset, Ren 102n.
Gurlitt, Cornelius 78 n., 80
Gse, Ernst-Gerhard 203 n.
H
Haase, Claus-Peter 165
f (ranl air) 194
Hagedorn, Annette 177, 181 n., 189 n.
Hamarneh, Sami Kh. 169 n.
Harden, Donald B. 197 n.
el-arr bkz. el-sm b. Al
Hrn, Abdsselm 3 n.
el-Hassan, Ahmed Ysuf veya Ahmed Y. el-Hassan
18 n., 20, 20 n., 26, 27 n., 28 n., 34 n., 41 n., 42 n., 43

n., 45 n., 49 n., 99 n., 106 n., 124 n., 125 n.
asan eleb 128
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
asan er-Ramm el-Adeb Necmeddn 97, 99, 103,
107, 109, 121, 123, 125, 126, 126 n., 127 n., 136
el-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Haudaille, Charles 182 n.
Hayreddin (Osmanl mimar) 74
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Heckert, Fritz 178, 180, 189
Hedin, Sven 34
Heidemann, Stefan 201 n.
Heimpel, Hermann 116 n.
Helmecke, Gisela 104 n., 184 n., 185 n.
216
D Z N
Hennig, Wolfgang 183 n.

Heron (Arap. rn) 19, 35, 103
Herzfeld, Ernst 68, 68 n., 69
Hiero II., Sicilya kral 9
Hildburgh, Walter Leo 103
Hill, Donald Routledge 18 n., 20 n., 23 n., 25 n., 27
n., 28 n., 34 n., 43 n., 44, 45, 45 n., 46 n., 47, 48, 48
n., 49 n., 51 n., 52, 53, 54, 56, 59 n., 98, 98 n., 106 n.,
124 n., 125 n.
Hime, Henry V. L. 98 n.
el-imyer bkz. Muammed b. Abdulmunim
Hind, sn 106 n.
Homberg, Wilhelm 11
Hoover, Herbert Clark 22 n.
Hoover, Lou Henry 22 n.
Horwitz, Hugo Th. 34 n.
Huuri, Kalervo 93 n., 94, 94 n., 95 n., 96 n., 97, 97 n.,
98 n., 106 n., 107 n., 137 n.
rrem Sultan 82
I
Ibel, Thomas 4, 4 n., 6 n., 11
Inberton 180
Issa Bey, Ahmed 73
bn Bateveyh bkz. Abdullh b. s
bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed
bn Cbeyr bkz. Muammed b. Amed
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn Erenbu ez-Zerdk 97, 100, 103, 106, 107, 108,
110, 111, 120, 121, 124, 127, 132, 134, 136, 137
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed
bn aval bkz. Muammed b. Al
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b.
s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn e-uveyr bkz. Abdsselm b. el-asan
lgrel, Mcteba 88 n., 101 n.
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 20, 25, 26, 27, 27 n., 28, 53, 54, 56, 57,
58, 59, 59 n.
-Ss-M-Yn (sml) 97
el-ar bkz. Amed b. Cafer
J
Jacob, Georg 75
Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all
de Joinville, Jean 94, 94 n.
Jones, Owen 177, 183, 189, 189 n., 197, 197 n., 200 n.
K
Kaar, Mustafa 128 n.
Kandinsky, Wassily 203 n.
Karoumi, Awni 184 n.
el-sm b. Al b. Muammed el-arr 23, 24, 65,
159
Keal, Edward J. 104 n.
Khanikoff, Nicolas 4 n., 6 n.
Klee, Paul 203 n.
Kluckert, E. 24, 24 n.
Knorr, Wilbur Richard 7, 7 n., 8
Kohl, Heinrich 89
Khler, Gustav 94, 94 n., 96, 96 n., 101, 101 n., 106
Ksem Sultan 89
Kramers, Johannes Hendrik 30 n.
Krencker, Daniel 103 n.
Krger, Jens 158, 159, 160, 163, 165
Kuban, Doan 76 n., 77, 78 n., 80 n., 85, 85 n., 86 n.
Kubilay Han 97
us er-Rm (Pappos) 12
Kunitzsch, Paul 75 n.
Kuthy, Sandor 299 n.
Kkermen, nder 147, 152, 174
Khnel, Ernst 169 n., 181 n.
Kmmel, Werner Friedrich 75 n.
Kyeser, Konrad 17, 17 n., 116, 117, 118, 126
L
Lgar, asan eleb 128
Lamm, Carl Johan 181 n.
Landier, Alfred 182 n.
Leclerc, Lucien 99 n.
von Lenz, Eduard 104
Lvi-Provenal, Evariste 33 n.
Levillain, Ferdinand 199, 199 n.
von Lippmann, Edmund Oskar 100
Lobmeyr, J.&L. 178, 180, 184, 184 n., 186, 186 n., 187,
187 n., 188, 188 n., 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197
Ludwig IX. 94, 102
Ludwig, Horst 180, 203 n.
L Wn-Hun 98
A H I S
217
A D L A R I
M
Machytka, Johann 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Mngli Bu 100 n.
el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir
el-Manr, Abbasi Halifesi 98
Marf, Nc 65 n.
Massier, Clment 178, 203
McClinton, Katharina Morrison 179 n., 181 n., 182
n.,
Memed (ehzade, Kanuni Sleymann 2. olu) 76, 78
Mehmed Aa, Osmanl mimar 88
Mehren, August Ferdinand 33 n.
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 71, 71 n., 72 n.
el-Melik e-hir Baybars 71 n., 204
Melikian-Chirvani, Assadullah 203 n.
Menelaos (Menelaus) 9
Mercier, Maurice 102, 102 n., 103, 103 n., 104
Mergl, Jan 181 n.
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Migeon, Gaston 181 n.
Minton Hollins & Co. 177, 200, 201
Moellers, Doris 180 n., 183 n.
Montagut, Robert 185 n., 187 n.
de Morgan, William 177
Mudry, Anna 11 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
101
Muammed b. Abdulmunim el-imyer, Eb Abdull
33
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 93, 93 n.
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 9, 10,
11, 14, 148
Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb
el-seyn 68
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
30, 31, 32
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 32,
93, 137 n.
Muammed (veya Amed) b. alef el-Murd 51, 52
Muammed b. mid el-fehn 58
Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr e-f
ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb Abdullh
33, 34
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
18, 28, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 61
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin.

Rhazes veya Albuchasir 4, 4 n.
Mundt, Barbara 189 n., 192 n.
el-Murd bkz. Muammed b. alef

Murat IV., Osmanl sultan 18, 89
Mur b. Al b. Mur e-arss 94, 95, 111, 112, 113,

114
Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-Mustanr billh, Abbasi Halifesi 65

el-Mutam, Abbasi Halifesi 93
el-Muaffer b. sml el-sfizr, Eb tim 5

el-Muaffer Ysuf b. mer, Resuli 105
Mller, August 100 n.
Mller, Paul Johannes 23 n., 24
N
Nareddn (cr), ran ah 177
Needham, Joseph 34 n.,, 38 n., 98, 98 n.,

Neuburger, Albert 17, 17 n.
Neuwirth, Waltraud 180, 181 n., 188 n., 196 n.

Newton, Charles 185 n.
Nreddn Mamd b. Zeng, Suriyede Zengiler hkmdar 68
O
Olnine, Alexis 100 n.
Osmn II., Osmanl sultan 89

mer, Halife 32
el-mer bkz. Amed b. Yay
P
Pappos 12
Partington, James Riddick 93, 98, 98 n., 101 n., 125 n.

Parville 200 n.
Peter Peregrinus 60
Pfulb & Pottier 178, 179, 183

Philon 19, 35
Pinder-Wilson, Ralph 171, 172
Pompadour, Jeanne-Antoinette Poisson 182 n.

Pope, Arthur Upham 147, 148
De Porceleyne Fles 178, 202
Prisse dAvennes, (Achille-Constant-Thodore-) mile

177, 185 n., 200 n.
218
D Z N
Q
Qaddoumi 159
Quarg, Gtz 116 n.
Quatremre, tienne 97 n., 101 n., 105
R
Raby, Julian 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Racinet, Albert 177, 200 n.
Ramelli, Agostino 29
Rathgen, Bernhard 95 n., 118 n.
er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
Reinaud, Joseph-Toussaint 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99
n., 100, 100 n., 101 n., 120 n., 125 n., 126, 133 n.
Rededdn el-Falallh 109
Reuther, Oskar 103 n.
Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy
Ritter, Hellmut 100 n.
Robine, Grard 23 n.
Rode, August 16 n., 17 n.
von Romocki, S. J. 120 n., 125 n., 126, 126 n., 127 n.
de Rothschild, Edmond 181
Roumi, Muhammad 23 n.
de Rubeis, Galeaz 17
Rstem Paa 78
SS
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 3

Sabra, Abdalhamid I. 52
Saccaro Battisti, Giuseppa 55, 126 n., 138 n.
Saiyid, Aiman Fud 94 n.
von Saldern, Axel 159, 162, 164, 165
liiyye, Muammed s 105 n.
Sams, Julio 51 n., 52
da San Gallo, Giuliano 81
Sarre, Friedrich 103 n., 104
Sarton, George 6 n., 60 n., 98 n.
Sauvaget, Jean 69 n.
Savage-Smith, Emilie 104 n.
Schickard, Heinrich 24
Schiler, Thorkild 23 n.
Schmeller, Hans 19 n., 35, 36, 36 n., 60 n.
Schmid, Hansjrg 66, 67
Schmidtchen, Volker 95 n., 116 n., 118, 118 n., 138 n.
Schmoranz, Franz 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Seladdn Ysuf b. Eyyb el-Malik en-Nir (Saladin),
Eyybi sultani 68, 94, 95 n., 111, 112, 113
Selim II., Osmanl sultan 84

Seyrig, Henri 103, 104
Sezgin, Fuat 8, 49 n., 100 n., 150
Sinan, Mimar (Osmanl mimar) 76, 77, 78, 80, 84, 89
Singer, Charles 17 n., 22 n., 34 n.
Soberheim, Moritz 103 n.
Sonat, Gksen 195 n.
Spiegl, Walter 186 n.
Strabon 16, 16 n., 17, 17 n.
Sumner-Boyd, Hilary 78 n., 89, 89 n.
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76, 80, 82,
128
ade, all 100 n.
vir b. Mucr es-Sad 102
emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
T
Taccola, Mariano 31, 31 n., 61, 98
Tait, Hugh 192 n.
Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tekeli, Sevim 61 n.
Terziolu, Arslan 69 n., 70, 70 n., 72, 73 n., 74, 74 n., 75
n., 128 n.
Thierbach, Moritz 133 n.
Tiffany, Louis Comfort 177
Traumller, Friedrich 11 n., 12 n.
Trn, prenses (Fareddn Behrm hn kz) 70
U U
Ubeydullh b. el-abb 169
Usher, Abbott Payson 20 n., 22 n.
lgen, Ali Saim 81, 82
V
el-Vsi bkz. Yay b. Mamd
Vekleddevle 176
Veranzio, Fausto 31, 31 n., 34
Vernet, Juan 51, 51 n., 52
Villard de Honnecourt 60, 115
Villuendas, Mara Victoria 51, 52
Viollet le Duc, Eugne Emmanuel 115
da Vinci, Leonardo 17, 18, 22, 42, 95, 95 n., 98, 119
Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio) 16, 16 n., 17 n., 19, 103
Voorhoeve, Petrus 36 n.
K A V R A M L A R
v e
W
Wailes, Rex 34 n.
Walter of Milimete 132
Ward, Rachel 148
Wegner, Armin 86 n.
Welch, Rachel 148
Wesenberg, Angelika 183 n.
Whitehouse, David 185 n.
Wiedemann, Eilhard 3 n., 6 n., 11, 11 n., 19, 20 n., 26, 26
n., 27 n., 30, 30 n., 32 n., 33 n., 42 n., 43 n., 44, 45, 45 n.,
46 n., 48 n., 53 n., 54 n., 56 n., 59 n.
Wiet, Gaston 179 n.
Wilkins, John 128, 128 n.
Wittek, Paul 103 n.
II. Kavramlar ve Yer Adlar

A - A
Accon (Akk) 94, 97
A ler (denge arlkl byk mancnkta) 108
Arlklar (Antik) 156-157, 171
Amed h Camii (Divrii) 70
Akademi bkz. Medrese
Akcier kan dolam 73
Akl hastalar 69, 75
el-le ellet tuzammiru bi-nefsih (kendiliinden alan
nefesli alet, Ben Msnn) 30
Alev fkrtcs (and el-musafa, ez-Zerdkta)
124
Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben Msya
gre) 46-47
alphasat (=muhtemelen ez-zafa) 138
Altn 9
Altn boyama 179, 184
Amorium (Ankara yaknnda) 93, 137
amd (dndrlebilen terazi kolu, kaldral terazilerde) 3
Amulet (3.-9/6.-12. yzyl?, Npr?) 170
Anadolu, antik objeler 141, 143, 152, 156, 162
Antik objeler (metal, cam, seramik, ahap ve ta) 141176
Y E R
219
A D L A R I
Wright, William 68 n.
Wulff, Hans E. 34 n.
Wulzinger, Karl 103 n.
Wrschmidt, Joseph 138 n.
Wstenfeld, Ferdinand 71 n., 73, 96 n.
Y
Yay b. Mamd el-Vsi 24, 65
Yerasimos, Stefanos 79, 83, 87, 90
Z
Zekkr, Sheyl 100 n.
Zerdk bkz. bn Erenbu ez-Zerdk

Zsolnay, Vilmos 177
araba (gemi deirmen) 30

Arabeskler (bir vazonun motifi) 187
Arap hattnn Avrupa seramiinde dekor olarak kullanlmas 178
Areometre (svlarn zgl arln belirlemek iin)
12-14
ara (Abdurramn el-zinnin terazisinde apraz
para) 6
Arnova 197
arrde bkz. Byk at yay
Arimet Helezonu (cochlea, helezonlu pompa) 16
Asar Kale (Ankara yaknnda harabe) 137 n.
At Meydan (stanbulda) 89
Ate borusu (silah) 133
Ate mzra (silah) 133
Ate, su pompasnn yardmc arac 36
Ateleme elii (kvlcm kartmak iin, Safevi 11./17.
yzyl) 151
Ateli el silah 133
Ateli silah 94, 98-101
Avrupa 17, 22, 34, 61, 179, 199
Avrupa cam ve seramii, orientletirici stilde 177-203
Aya Sofya 76
Ayarl gnye (Maribden) 152
220
D Z N
B
Badat 65, 66, 67
Bakr 9
balista de torno (avs bi-l-levleb) 94
Balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ), denge arlkl
mancnklarda 134
Balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk denge arlkl mancnkta 108, 135
Ballista ( byk yayl ok atar) 114
Bardaklar, ince uzun bardaklar (Suriye, 7./13. yzyl)
183
brd (barut) 99, 105
Barut / at barutu (brd) 94, 99, 100, 102, 105
Basn dengelemesi, hassas 51
bekre (makara/bobin, palanga) 42 n.
Berlin 188, 198, 203
Beyazt Camii (stanbul) 80
Bibliothque nationale, Paris 23
bilancetta (piknometre, Galilei tarafndan kullanlan)
11
el-Bmristn en-Nr bkz. Nreddn Hastanesi
Biyolojik bomba 120
Bizans 76
Bocurgatl byk ok yay (avs bi-l-levleb) 94-96, 113
Bomba 101-105, 120-123
Bomba, kimyasal sava maddeli 127
Boteh deseni ((Farsa btah, dekor motifi) 186
Breta (Kuzey talyada) 24
Bronz (ufr) 9
Brhanmuseum, Berlin 203
Buhar gc 37-38
bselik (makam) 75
Byk at yay, ok atar (arrde) 94-96, 100, 112, 114,
127
Byk at yay, bomba atan 127
Byk at yay (avs ez-ziyr) 94, 95
Byk at yay, Leonardo da Vinci 95
C
Cam, Avrupal, orientletirici stilde 177-203
Cam ii, Memlk 178
Cam keser (Safevi, 11./17. yzyl) 151
Cam reticileri, Avrupal 179
Cami 76-90
Cami, Ahmed ah Camii (Divrii) 70
Cami, Beyazt Camii (stanbul) 80
Cami, Selimiye Camii (Edirne) 84-87
Cami, Sultan Ahmed Camii (stanbul) 88-90

Cami, Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83
Cami, ehzade Camii (stanbul) 76-79
Cami asma lambas, Msr 179
Canterbury 33
caraboga (carabouhas, carabaccani, mancnk) 97
cerr el-esl (arlklar ekmek, palanga) 42 n.
Cmbz (Emevi-erken Abbasi) 142
Cmbz (Npr, 5./11.-6./12. yzyl) 142
Cva 9, 51, 61, 103, 104
Cvayla alan saat, spanyol-Arap 51
cochlea (helezonlu pompa) 16
Cristalleries de Svres 182
rgh (makam) 75
atal (Sasani veya Emevi, Kuzey ran) 143
atal yaprak tutunma filizi (dekor motifi) 180, 185, 187,
193, 197, 201
ekme gl mancnk bkz. Mancnk
eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin)
43-44
engi 75
evirme kolu (kuyu kovas zincirinde) 22
iek dekorlar, Osmanl sanatnda 177, 191
ift kulplu vazo (Lobmeyr, Viyana 1878) 188, 190
in, gherile 99
in, denge arlkl mancnk 97-98
in, yel deirmeni 34
D
Damga, kuma bask damgas (19. yzyl, fahn) 175
Damga, mal veya gmrk damgas (1725, Kirmnh?)
176
Dr e-if bkz. Hastane
David-Kollection, Kopenhag 58
debbbe (ahmerdan koba, hareketli top kuleleri) 93,
137, 138
Deerli talar / mcevherat 9, 11
Dekor motifi, Osmanl 177
Dekor sanat, Osmanl 188
Dekor stili, Avrupa tezyin sanatnda 178
Delft 202
Demir 9, 10
Den Haag 202
Denge arlkl mancnk bkz. Mancnk
Denge ekvatoru (areometrede) 13
Deri basks (9.-12. yzyl, Npr) 172
ed-devlb el-mtedilet el-esnn (dili ark sistemi)
K A V R A M L A R
v e
40, 41
devra (su testisi) 14
Dicle 30
Dilbasan (erken slam, Kuzey Anadolu) 143
Dnr 6
Dirhem 6
Disk Arap stilinde (Lobmeyr, Viyana 1878) 185
Dili ark sistemi (ed-devlb el-mtedilet el-esnn)
40, 41
Divrii 70
Don Nehri 100
Dkm kalplar (9.-12. yzyl, Npr) 173, 174
dvlb (yel deirmeninde ark) 33
dgh (makam) 75
Dzenek, s etkisiyle su kaldrmak iin 36
Dzenek, eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin) 43-44
Dzenek, nesneleri sulardan kaldrmak iin (eneli ekskavatr) 43-44
E
Edirne 74, 76, 85
Elence otomat, el-Murdnin 51-52
Eksantrik mili 29
El bombalar 101-105
Elhamra 183
El oku (avs el-yedd ) 94
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) 103
F
Fn-Chng (inde bir kent) 97
Fskiye, el-Cezernin 53-55
Fitil pensesi (Safevi, 11./17. yzyl, ran) 153
Fizik 3-61
Fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr er-Rzde) 4
fua (kap) 104
fura (bomba tipi) 105
G
Gazel, balang beyti, bir kse zerinde 194
Geciktirici sistem 51
Gemeentemuseum, Den Haag 202
Gemi deirmeni (araba) 30-31
Geni bardak (Humpen) 192
Gewerbemuseum der Landesgewerbeanstalt Bayern,
Nrnberg 182
Golfe-Juan (Cannes yaknnda) 203
Y E R
221
A D L A R I
Granada 101
Guebwiller 201
urb (karga, Abdurramn el-zinnin terazisinde halka) 6
Gherile 99, 100, 102, 125
Gm 9
H
abbe (arlk ls)
Hacamat ekmeni (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 160
Hacamat ekmeni (erken Abbasi, Suriye) 159
Hacamat ekmeni (Maribden) 152
Hacamat ekmeni (Npr, 3./9.-4.-10 yzyl) 159, 161
Hal seferleri 126
el-kim (hakim, Abdurramn el-zinnin terazisinde) 6
am (Suriyede) 101
Hastane (Dr e-if), Sultan II. Beyaztn (Edirne)
74-75
Hastane, alvn Hastanesi (Kahire) 71-73
Hastane, Nreddn Hastanesi (am) 68-69
Hastane, Prenses Trnn (Divrii) 70
Hastaneler 68-75
Havai fiek 99
Havai fiek, Osmanl 128-130
Havai fiekler 99
Havan (Msr, ge 20. yzyl) 149
Havan (Osmanl, 18. yzyl?) 147
Havan (Seluklu, Npr) 147
Helezonlu pompa 16-18
Hieronun elengi (Sicilya Kral Hieronun tac) 9
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Abdurramn
el-zin) 3-4, 5-6
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Eb tim el-sfizr)
5
hindm en-nef (silah) 100
Historizm 178, 192, 199
izne (yatak, silahta) 100
Hokkack (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161
orsn, antik objeler 144-145, 165, 171
orsn, mrekkep hokkas 148
Hsing-Yng (inde bir kent) 97
Huescar (kar, Granada yaknnda) 101
breli terazi (abbn) 3, 4 n.

ne (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
222
D Z N
ikr (bombada borucuk) 120

maret (Cami kompleksinin paras) 74, 89
nfinitesimal dn biimi 3
ran, yel deirmeni 32
ran-Hint sanat 189
fahn, Antik objeler 154, 175
skenderiye 12, 102
skenderiye Feneri 102
spanyol-Moresk sanat 182, 183
stanbul 18, 40, 76, 80, 88
stanbul Boaz 128
stihkam kuleleri 136
kar (Huescar, Granada yaknnda) 101
talya 11, 96
vn (tamkemer holler) 69, 74
znik seramii 191, 198, 199
K
abbn (ibreli terazi) 4 n.; ayrca bkz. breli terazi
Kadeh, ayakl kadeh (3./9.-5./11. yzyl., Npr) 158
Kahire 71, 102, 179, 185
alavn Hastanesi (el-Mristn el-kebr el-Manr),
Kahirede 71-73
Kalay 9
Kaldra, makas biimli 35
Kaldral teraziler 3
Kap kilidi, drt srgl (el-Cezernin) 59
Kara boa bkz. arbu
arbu, caraboga (kara boa, mancnk) 97
Karasakz 99
(arasn) 3
el-arasn (Roma terazisi) 3
Karofayans pano, drt karofayanstan oluan, yeni
dnemden ereve ierisinde (Minton, Hollins and
Co., Stoke on Trent) 200
karrz m (Suriye testisi), bomba 103
arrt nef 102
rre (testi) = Bomba (asan er-Rammda) 103,
121
aaba (kaldral terazilerde dndrlebilen bir terazi
kolu) 3
Kse (muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana 1880 civar)
194
Kse (Philippe-Joseph Brocard, Meudon 1867) 182
Kse (Thodore Deck, Paris 1870 civar), kare eklinde
yayvan kse, ieri ekik keli 199
Kseler (yayvan), enli, yass kenarl (Thodore Deck,
Paris 1865 civar) 201
Kseler, Osmanl 150
Kseli ark 20
Kn (randa) 205
Kak, ukur (orsn 11.-15. yzyl) 145
Kak, yass (orsn 11.-15. yzyl) 144
Kak, yass (Sasani veya Emevi 7.-8. yzyl, aberistn)
146
avs el-ar 94
avs bi-l-levleb 94, 113
avs el-yedd 94
avs ez-ziyr 94, 95
avs ez-ziyr bi-l-levleb 114
Kemanc 75
Kepe ve engel (Abbasi, Suriye 8.-9. yzyl) 143
kers tateh acel (tekerlekli kuleler) 137
Khalili Koleksiyonu, Londra 58
dr (tencere), bomba 120
el-dr el-mntin li-l-musafa 127
siyy hindiyye (Hint yaylar) 96
Kska, tbbi alet (Npr, 5./11.-6./12 yzyl) 143
Kzartma dndrc, buharla alan (Taiyyeddne
gre) 37-38
Kzartma dndrc, krankl ve dili ark mekanizmal
(Taiyyeddne gre) 40
Kzartma dndrc, scak havayla alan (Taiyyeddne
gre) 39
kzn fu (testiler) 105
Klorit 104
Kopenhag 58
Koval ark bkz. Tympanum
Koval su dolab 19-22
Kozmetik alet-edevat (Anadolu, ge antikite, Bizans?)
141
Kln 198
Kmr 99, 125
Kuds 102
ufl yufelu al and bi-urf isn aer min urf
el-mucem (ifreli kilit, el-Cezernin) 56-58
und (topta hedef mekanizmas) 131
Kunstgewerbemuseum, Berlin 188 n., 198
Kupa (3./9.-4./10. yzyl.?, Npr?) 164
Kupa bardak (Pfulb & Portier 1877) 178, 183
Kupa, kulplu silindir (Lobmeyr, Viyana, 1875) 192
Kurun 9
ubiyye binas, Kahire 71 n.
Kuyumcu avadanl (9.-12. yzyl, Npr) 172
Kk masa, pirin ayaklkla tutulan iki cam plakadan
(Philippe-Joseph Brocard, Paris 1876) 191
K A V R A M L A R
v e
Kkrt 98, 99, 125
L
Lamba (Emevi, Suriye) 158
Lamba (erken slam, Bat Anadolu) 162
Lamba, Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben
Msya gre) 46-47
Lamba, asma lamba (Emevi?, Suriye) 163
Lamba, iddetli rzgarda da snmeyen lamba (Ben
Msya gre) 45
levleb (bocurgat) 94
Limoges 183
Londra 7, 58, 203
M
Maastricht 58
Mailand 24, 38
Makamlar (mzikal) 75
Makas (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
mancan ez-ziyr 108, 110
mancan fris (denge arlkl Fars mancn) 112
mancan suln (sultan mancn) 106
mancan, o. mancnt, mancn (mancnk) 93,
97, 98, 100, 137
Mancnk (bn el-ab) 101
Mancnk, Avrupal mancnklar (K. Kyeser) 116-118
Mancnk, balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ),
denge arlkl mancnklarda 134
Mancnk, balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk
denge arlkl mancnkta 108, 135
Mancnk, bomba atan 127
Mancnk, ekme gl mancnk 106
Mancnk, arbu (kara boa, byk denge arlkl
mancnk) 97, 108-109
Mancnk, denge arlkl Arap mancnklar, Avrupa
geleneinde 115
Mancnk, denge arlkl mancnk 94, 96-98
Mancnk, denge arlkl mancnk, ez-Zerdkta 107
Mancnk, denge arlkl mancnk, mesafe ayarlaycl,
Leonardo da Vincide 98, 119
Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 110-111
Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 112
Mancnk, Yunanlarn ve Sasanilerin 96
mancn ifrenc (Avrupal mancnk) 107
Manivela yasas 61
el-Manra (Msrda) 94, 102
el-Mristn el-kebr el-Manr bkz. alavn Hastanesi
Y E R
A D L A R I
223
Mavi Cami bkz. Sultan Ahmed Camii

Meander-motifi (bir vazo zerinde, dizayn 1880) 193
Medrese (Akademi), alvn Hastanesinde (Kahire)
71, 72, 73
Medrese (Akademi), Sultan II. Beyazt Hastanesinde
(Edirne) 74
Medrese / niversite, Mutaniriyye Medresesi, Badat
65-67
Medrese bkz. Mutaniriyye Medresesi
Medrese, Sultan Ahmed Camiinde (stanbul) 89
Medrese, ehzade Camiinde (stanbul) 78
Memlk cami asma lambas 179
Memlk metal veya cam ileri 185
Memlk sanat 201
Memlk uzun boyunlu vazolar 181
Meneet ey Muyiddn (e-liiyyedeki su dolab)
20-21
Mentee (nermzec) 43
merm (yel deirmeninde at mazgallar delikler) 33
Mesafe ayarlaycs 119, 134
meal nr 102
Metal iler, Suriye 184
Metaller 6, 9, 11
Metropolitan Museum, New York 185 n.
Meudon (Pariste) 182, 182 n.
Mezar kitabesi, ehzade Mehmed trbesinin 78
Msr 7, 16, 94, 179, 182, 201
Msr vidas (Helezonlu pompa) 16-18
midfa bkz. Top
miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe (svlarn zgl
arlklarn belirlemeye yarayan areometre) 12-14
Mimari 64-90
misl (arlk ls) 6, 10, 14
mzn Arimdis 4
mzn el-ar (Balistik tesviye arac, byk denge arlkl mancnkta) 108, 135
mzn el-ikme (hikmet terazisi, Abdurramn
el-zin) 3-4, 5-6
mzn el-ikme (hikmet terazisi, Eb tim el-sfizr)
5
mzn el-arb ve-l-bad (Balistik skala, denge arlkl
mancnklarda) 134
mzn ab (fiziksel terazi, Eb Bekr er-Rzde) 4
Model (18. yzyl, rz) 174
Moollar, Badatta (1258) 65, 67
Moment hesaplamas 61
Moskova 102
Moskova Tarih Mzesi 102
224
D Z N
Muarnas (mimaride) 69
munaal (hareket ettirilebilir, Abdurramn
el-zinnin terazisinde kefe) 6
Muse de lArme (Htel National des Invalides), Paris
95, 96
Muse de Cluny, Paris 185 n.
Muse du Louvre, Paris 203
Muse Florial, Guebwiller 201
Muse National Adrien Dubouch, Limoges 183
Museo Nazionale della Scienza e della Technica,
Mailand 38
Museum fr Angewandte Kunst, Kln 198
Musikr 75
Mutaniriyye niversitesi, Badat 65
Musul 30
mcenna (kanatl, Abdurramn el-zinnin terazisinde kefe) 6
Mhr (13./19. yzyl, orsn) 171
Mhr (6./12. yzyl?, Npr?) 170
Mhr (Seluklu, 6./12. yzyl, Npr) 151
Mhr yzk ta (Zend/cr, ran) 168
Mhr, cam mhr (Emevi vs.) 169
Mhr, dalama mhr, Msr Nizam Dairesinin 15
Mrekkep hokkas (mibara), Seluklu (6./12. yzyl)
148
Mrekkep hokkas (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 162
Mze, slam Kltr ve Sanat Mzesi, Badat 67
Mzik terapisi, akl hastalarnda 75
N
Nancy 180
National Museum, Varova 183
nra (koval ark) 23
Neft (nef), petrol 98, 99, 101, 125
Neft lambalar, su kaldrmak iin olan dzenekte 36
Neh (Sstnda) 34
Nemrut (Ninovada) 138
Neo-Rnesans 196
nermzec (mentee) 43
nev (makam) 75
New York 185 n.
Neyzen 75
Nsbr, antik objeler 143, 147, 148, 158, 159, 160, 161,
163, 164, 166, 170, 172, 173, 174
Nizza 183
Nreddn Hastanesi (el-Bmristn en-Nr), amda

68-69
Nrnberg 180
Nrnberg Makas 35
O
Olta inesi (erken slam, Gney ran) 153
onager (Roma dneminden mancnk) 115
Orant teoremi (Arimed) 3
Osmanl dekor sanat 188, 189
Osmanl karofayans seramii 199
Osmanl sultanlar 177
Otomat, scak ve souk suyu nbetlee veren (Ben
Msya gre) 49-50
Oylum lekleri, Msr (yaklak 19./20. yzyl) 15
lm aralar 3-14
rgl yldz madalyon, kupa bardak zerinde (Pfulb &
Portier, Paris ve Nizza 1877) 183
sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Viyana
180, 181, 184, 184 n., 185, 186 n., 188 n., 197
zgl arlk, zgl arlk belirleme 6, 9-14
zgl arlk, svlarn 10, 12
P
Palanga (byk denge arlkl mancnkta) 97, 108
Palanga (denge arlkl ok atarl mancnkta) 112
Palanga, Taiyyeddne gre 42
Palmet iei (tabak dekoru) 184
Parfm 103
Paris, 95, 96, 179, 182 n., 183, 185 n., 201, 203 n.
Pavia 17
Pedal ark (byk denge arlkl mancnkta) 108
Pedal ark (helezon pompada) 17
Pedal ark (kuyu kovas zincirinde) 20
Pense, dentolojik 153
Perpetuum mobile 60-61
Petersdorf (Schlesien) 180, 189
Petraria 96
Petrol bkz. Neft
phao (Arap-slam kltr evresinden ine gtrlm
olan mancnk) 97
Pigman ksesi (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 166
Piknometre, el-Brnde 10, 11
Piknometre, J.H. Geilerde 11
Piknometre, W. Hornbergde 11
Piramit inaas 17
Pirin (ebeh) 9
K A V R A M L A R
v e
Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (A. Ramellide)

29
Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (el-Cezerye
gre) 27
Pompa, alt pistonlu (Taiyyeddnin, 1553) 28-29
Pompei 17
Projektiller, dkm kalplar (3./9.-6./12. yzyl,
Npr?) 174
ra (yel deirmeni) 32-34

rast (makam) 75
ral (arlk ls) 41
Reaksiyon kontrolleri 51
Roket (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda)
125-126
Roma terazisi (arasn) 3
Royales de Svres 182
Rum atei 94, 98, 102
rummne (kaldral terazilerde kantar srgs) 3
rummne seyyre, rummne tadl (Abdurramn
el-zinnin terazisinde kantar srgs) 6
S
siye (koval ark) 23
e-liiyye (amn mahallesi)
and el-musafa (alev fkrtcs, ez-Zerdkta) 124
Santurcu 75
Sarcocolla (aa reinesi) 99
Sasaniler, Sasani ran 93, 94, 96
sar el-aded el-mstev (areometrede) 13
Sava gemileri, patlayc maddeler tayan 123
Sava hileleri (iyel) 93
Sava teknii 93-138
sz motifi (Osmanl) 191
Science Museum, Londra 7
segh (makam) 75
Selimiye Camii (Edirne) 84-87
Seramik fayanslar, Avrupal firmalarn 177
Seramik, Avrupa, orientletirici stilde 177-203
Seramik, ran 177, 202
Seramik, spanya 185
Seramik, znik 191, 198, 199
Seramik, Osmanl 199
Scak hava trbini 39
Sicilmsa 100
Sicistn (Sstn, Kuzeydou ran) 32, 33, 34
Silah 100
Y E R
225
A D L A R I
Silindir palanga (Taiyyeddne gre) 42

sirc Allh (Allah lambas, sonsuz k, Ben Msya
gre) 46-47
Sstn bkz. Sicistn
Sivas 70
Sonsuz k bkz. Allah lambas
Sonsuz kk kavram 3
St. Servaas, Maastricht 58
Stoke on Trent 200
Stuttgart 183
Su ana (ran, Msr) 203
Su ark 16, 20, 23, 24, 27, 28, 29, 30
Su, nitelii ve derecesi 10
ufr (bronz) 9
Sultan Ahmet Camii (stanbul) 88-90
Sng Hanedan 97
Supap, konik 51
Suriye 143, 182
Suriye ince uzun bardaklar 183
szink (makam) 75
Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83
Srahi, iki bardakl (Lobmeyr, Viyana, 1885) 195
ahmerdan koba, hareket ettirilebilir (debbbe) 93,
137, 138
akl, makaral (Seluklu 12. yzyl, Dou Anadolu)
152
am 20, 21, 68, 71, 102
am elii 96
arap tortusu 99
ebeh (pirin) 9
ehzade Camii (stanbul) 76-79
ifreli kilit (ufl yufelu al and bi-urf isn aer
min urf el-mucem), el-Cezernin 56-58
rz 196
ie (orsn, 5./11.-6./12. yzyl) 165
ie, kk (orsn, 3./9.-5/11. yzyl) 165
ie, kk (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161
ie, kk (Suriye, Emevi?) 164
Tabak (Lobmeyr, Viyana 1878) 184

Tabak (Th. Deck, Paris 1860/65 civar) 178, 198
Tabak, Boteh desenli (Lobmeyr, Viyana 1878/79) 186
aberistn, antik objeler 143, 146
Tarragona 33
Ta mancn, mancnk 93, 97, 98
e-ayyr el-mecnn (roket, asan er-Rammda) 125126
226
D Z N
Teknik 3-61
Terazi, fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr
er-Rzde) 4
Terazi, altn terazisi seti (acr, fahn) 154
Terazi, altn terazisi seti (Osmanl?) 155
Terazi, Msr (yaklak 13./19.-14./20. yzyl) 7
Terazi, Osmanl (stanbul) 8
Terazi, zgl arl saysal olarak belirlenmesi 9-11
Terazi, teraziler 3-14
Tesis, durgun sulardan koum hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin (beygirle dndrlen dolap), el-Cezerye
gre 25-26
Tesis, koum hayvanyla ileyen (el-Cezerye gre)
25-26
Testudo (helezonlu pompa, K. Kyeserde) 17
Tesviye arac, balistik (mzn el-ar ), byk denge arlkl mancnkta 108, 135
Tezyin sanat mzeleri, Avrupa 177, 179, 185
Tbbi aletler (antik Anadolu, ran, Suriye) 143
Tbbi aletler (Emevi, erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
Top (midfa, mikale) 100, 101, 131-132
Top kuleleri, hareketli yani srlebilir ahmerdan koba (debbbe) 93, 137, 138
Topu patlangac 99
Torna 13
Torpido (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda)
125-126
trebuchium (denge arlkl mancnk) 107
Tripoli (Lbnanda) 102
Tunca nehri 74
Tty (inko oksidi) 148
Trbe, Sultan Ahmet Camiinde (stanbul) 89
Trbe, Sultan Sleymann (stanbul) 82
Trbe, ehzade Memedin 78
Tympanum (davula benzer koval ark) 23-24
U
Udcu 75
Uluslararas sergiler 177, 181, 203
Uzun boyunlu vazolar (Lobmeyr, Viyana, 19. yzyl
sonu) 178, 197
Uzun boyunlu vazolar, in 197
Uzun boyunlu vazolar, Memlk (14. yzyl) 181
byk yayl ok atar (Ballista) 114
V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin (Kahire) 73
Vakf senedi, Sultan II. Beyaztn hastanesinin (Edirne)
75
Varova 183
Vazo (Heckert, Petersdorf in Schlesien, 1879 ila 1900)
178, 189
Vazo (Lobmeyr, Viyana 1878 civar) 187
Vazo (Lobmeyr, Viyana 1880 civar) 193
Vazo (Ph.-J. Brocard, Paris 1869) 180
Vazo ayrca bkz. ift kulplu vazo, Uzun boyunlu vazo
Vazo ve Kulplu srahi, altn a dekorlu (Lobmeyr,
Viyana 19. yzyln sonu) 178, 197
Vazo, cami lambas formunda (muhtemelen Fransz, 19.
yzyln ikinci yars) 179
Vazo, ran ya da Suriye dkme kab biiminde (De
Porceleyne Fles, Delft) 178-202
Vazo, su ana formunda (Clment Massier, GolfeJuan 1892) 203
Victoria ve Albert Museum, Londra 203 n.
Vin, dili ark mekanizmal 41
Viyana 179, 180, 181, 184, 184 n., 185, 190, 192, 193, 194,
195, 196, 197
Wrttembergisches Landesmuseum, Stuttgart 183
Y
Yangn tenceresi, bomba 120
Yay, Hint yay (siyy hindiyye) 96
Yay, elik, Avrupada ilk anl, 96
Yay, slam (Muse de lArme, Paris) 95-96
Yel deirmeni (ra o. ar) 32-34
Yel deirmeni, resim, Canterbury Mezmurlarnda
(1270) 33
Yel deirmeni, resim, ed-Dmede 33
Yel deirmeni, resim, Veranzioda 34
Yemek tuzu 99
Yeni Cami, stanbul 177
Yezd (Suriyede rmak) 20
Ylan oynatcs, el-Murdnin elence otomatnda
51-52
Yldz motifi (dekor) 185
Yzk ta (18.-19. yzyl, ran) 168
Z
zafa (zrhl araba, ahmerdan kobal) 93, 137-138
zengle (makam) 75
Zrhl araba, ahmerdan kobal (zafa) 93, 137-138
ez-ziyr (mancnk) 110
K T A P
III. Kitap Adlar

A A
el-le ellet Tuzammiru bi-Nefsih (Ben Ms) 30

K. el-Amel bi-n-Nr ve-n-Nef ve-z-Zerrt f elurb (anon.) 93
Bellicorum instrumentorum liber (Giovanni Fontana)

55, 126, 138
Bellifortis (Konrad Kyeser) 17, 115, 116, 117, 118,
126
Bibliotheca historica (Diodorus Siculus) 16
La Bilancetta (Galileo Galilei) 11
K. el-Cmi Beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f

nat el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 20, 25,
26, 27, 53, 54, 56, 57, 58
el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn elBayar) 99
Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 109
Codex Atlanticus (Leonardo da Vinci) 39
K. ed-Debbbt ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-lMekyid (anon.) 93

De architectura (Vitruvius) 16, 17, 19
De ingeneis (M. Taccola) 31, 61
De re metallica (Georgius Agricola) 22
De nobilitatibus sapientiis et prudenciis regum (Walter
of Milimete) 132
De subtilitate (Geronimo Cardano) 17
Le diverse ed artificios machine (Agostino Ramelli)
29
el-En f el-Mancn (bn Erenbu ez-Zerdk)

97, 100, 106, 107, 108, 110, 111, 113, 120, 124, 127,
131, 132, 134, 135, 136, 137, 138
K. el-Esrr f Netic el-Efkr (el-Murd) 51, 52
Fihrist (bn en-Nedm) 93

K. el-Fursiyye ve-l-Menib el-arbiyye veya K. elFursiyye f Resm el-Cihd (asan er-Ramm)
97, 99, 103, 105, 109, 121, 123, 125, 127
Geographica (Strabo) 17, 17
227
A D L A R I
Histoire du roy saint Loys (Jean de Joinville) 94 n.

K. el-iyel (Ben Ms) 43, 45, 46, 47, 48, 49
el-a f Abr arna (bn el-ab) 101

rd Zevi l-rfn il nat el-abbn (Eb tim
el-Muaffer b. sml el-sfizr) 5
K
K. el-arasn (Sbit b. urra) 3
Kenz el-Eibb bkz. K. el-Muaddimt
Liber ignium ad comburendos hostes (Marcus

Graecus?) 98, 99
Machinae novae (Fausto Veranzio) 31, 34

Le machine (Giovanni Branca) 38
el-Mazn f Cem el-Funn (anon., 8./14. yzyl?)
100, 121, 133
el-Mamt (el-arr) 23, 24, 65, 159
el-Mevi ve-l-tibr bi-Zikr el-ia ve-l-sr (elMariz) 71 n., 72 n., 94 n., 102
Mezmurlar (Canterbury 1270) 33, 34
Mzn el-ikme (el-zin) 3, 4 n., 6, 10 n., 12, 12 n.,
13 n., 14 n.
el-Mutara f Funn e-una (el-Muaffer Ysuf b.
mer) 105
K. el-Muaddimt veya Kenz el-Eibb (bn
Bateveyh) 100
Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher (el-Mesd)
32 n.
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar

(emseddn Muammed ed-Dme) 33
Nzhet el-Mulateyn f Abr ed-Devleteyn
(Abdusselm b. el-asan e-uveyr) 94 n.
er-Rav el-Mir f aber el-Ar (el-imyer) 33

er-Rile (bn Cubeyr) 68
Seyhatnme (Evliya elebi) 75, 128

K. es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk (el-Marz)
97 n.
228
D Z N
Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f elurb (Mur e-arss) 94, 95, 97 n., 111, 112,
113, 114
Tar (bn aldn) 100 n.
Tar ukem el-slm (el-Beyha) 5 n.
Tar er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) 32 n., 137 n.
e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
(Taiyyeddn) 28, 37, 41, 42
U U
Umm el-az (Ali Aa) 129
Uyn el-Enb f abat el-Eibb (bn Eb
Uaybia) 100
el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai (anon.)
98 n.

İslam'da Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslam'da Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slamda Bilim ve

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Renk Ayrm, Bask ve Cilt

Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits

11. Blm: Mimari ........................................................................................63

Yksek Okullar .................................................................................................... 65

12. Blm: Sava Teknii .............................................................................91

13. Blm: Antik Objeler ...........................................................................139

Bibliyografya ................................................................................................................... 207

de denge mevcut ise, G11 = G2 2 veya G1: G2 =

mzn Arimdis el-zinye gre

sinde takip edilebilir. Bu kitap, konuya ilikin

Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb

er-Rz tarafndan tarif edilen fiziksel terazi12.

11 Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,

cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275-282; Cilt 5, s. 282 Cilt 6,

el-zinnin hikmet terazisi

Terazi geliiminin en yksek basama olarak,

Bkz. el-Beyha: Tar ukem el-slm, Dmek

C.: Geschichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.

el-zinye gre terazi kefeleri, Enzyklopdie des

ve aka grld zere tamamnn ok itinal

15 Wiedemann, Eilhard: Madde Mzn, in: Enzyklopdie

des Islm, cilt 3, Leiden ve Leipzig 1936, Sp. 610b-612a;

Demir, kalaylama izleri,

Resim W.R. Knorrdan,

Bkz. Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the

Genilik: 74,5 cm.

Saysal Olarak Belirlenmeleri

Modelimiz: Cam kap, y

mmkn olabildiince ar bir ekilde sunmay

Bu yzden el-Brn, llecek metalin dereceli

el-Brnnin piknometresi, yazma Beyrut 223.

meden sonra kaba nihai eklini verebildi (bkz.

4 Bauerrei, H.: a.e., s. 41 (Tekrarbasm: a.y., s. 237).

btn denemelerini ayn su ile ve ayn mevsimde yapmaya zen gstermitir5.

Wilhelm Humberg (1699)in

Piknometre daha sonraki hassasiyetine Johann

5 Bauerrei, H.: a.e., s. 55 (Tekrarbasm: a.y., s. 251).

Th. Ibele gre Eb el-Fal Allmde terazi.

Ed. Haydarabad s. 28-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 472481).

el-zin, aletin tarifine, dayand fizik ilkesiyle

ifade, onu gnmze ulaan metinde rivayet edilen

Bu prensip kabul edilecek olursa, eer cisimler

el-zinye gre areometrenin yazt (skalalar) (Arapa

ekvatoru adn tamaktadr. Ekvatorun yukarsnda bulunan ksm, suyunkinden daha kk

ve a ya doru ilerleyen harfler halinde rakamlar

a.e., s. 29-30 (Tekrarbasm: a.y., s. 479-480)

Farkl byklkte kile benzeri kaplar, olduka

to the History of Science,

Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, ..., a.y., Sp. 834-

Dier yandan 1919 ylnda Albert Neuburger5

international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9

evvelce helezonlu pompann ber Yarmadas

12 Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August

Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih

Benim dnceme gre, her ikisi de, hem

izim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 480.

Leonardonun helezonlu pompas, stanbuldaki

Msrl ada helezonlu pompa.

Baukunst, terc. August

bir alttan geen su ile dnen ark, ya bir evirme