Ofiyolit Dizisi

Ofiyolit, Steinmann (1905-1926)n serpantinit-gabro-spilit

birliktelii iin ileri srd bir topluluk addr.
Ofiyolit ad, zel bir kaya ad deildir, bir arada bulunan bazikultrabazik kayalar topluluu iin kullanlr.
Ofiyolit dizisi, okyanus ortas srtlarda olumu, ultramafik-mafik,
ultrabazik-bazik kayalar topluluudur.
Ofiyolit okyanus kabuunun kendisidir. Ktalarda gzlenen
ofiyolit dizileri allokton ktlelerdir ve eski okyanus kabuklarn veya
onlarn paralarn temsil ederler.
Ofiyolitler, ilksel olarak olutuklar ortamlarda (okyanus ortas srtMORB) srekli ve eksiksiz bir dizilim sergilerler. Bu tr dizilere
srekli ve eksiksiz ofiyolitler ad verilir.
Ktalar zerinde izlenen ofiyolitlerde, ideal halde olmas gereken baz
dzeyler bulunmayabilir. Bu tr ofiyolitlere eksikli ofiyolitler denir.
Benzer ekilde, baz ofiyolit dizilerinde, tektonizma ile baz dzeyler
bulunmas gereken yerlerde deil, deiik seviyelerde yeralabilir. Bu
tr ofiyolitler de dzensiz ofiyolitler olarak adlandrlr.

Eksiksiz ve ideal bir ofiyolit dizisi (alttan ste doru) u

blmlerden oluur:
Ultramafik kayalar (Peridotit ve piroksenitler)
Ultramafit tektonit
Ultramafik kmlat

Mafik kmlat kayalar (Gabro dizisi)

Gei zonu (kritik zon) (Troktolit-Norit-Gabro-Anortozit
dizisi)
Diyabaz dizisi (Levhalanm ve/veya homojen diyabazlar)
Pillow lav (Yastk lav dizisi-bazalt)
Epiofiyolitik rt kayalar (Derin denizel keller)

Dzenli ve eksiksiz bir ofiyolit dizisi

Okyanus Ortas Srtlar

Okyanus ortas srtlar, diverjan, yani birbirinden uzaklaan levha
snrlardr. Bu zonlarda, iki levha birbirinden uzaklar.
Mantodan gelen ergiyikler (magma),bu zonlar boyunca ykselir,
katlar ve okyanus kabuunu (ofiyolitleri) oluturur. Bu ilemin
srmesiyle ve mantodan gelen malzemenin, birbirinden uzaklaan
iki levhann kenarlarna eklenmesiyle okyanus kabuu giderek
byr ve birbirlerinden uzaklamaya devam ederler. Bu olay
deniz taban yaylmas (sea floor spreading) olarak tanmlanr.
Okyanus ortas srtlar morfolojik olarak, okyanuslarn iinde,
olduka uzun ve srekli da kuaklar halinde kendilerini belli
ederler. Da srasnn ortasnda, mantodan gelen gerecin iki
levhaya eklendikleri kesimin morfolojisi, iki levhann
birbirlerinden uzaklama hzna bal olarak deiir.

Okyanus ortas srt geliimi (F.K. Lutgens & E.J. Tarbuck, 1998den)

Okyanus ortas srtn ematik

kesiti

 Deniz taban yaylma merkezleri, yaylma hzlarna bal olarak;

1. Yava yaylan merkezler (1-5cm/yl),
2. Orta hzda yaylan merkezler (5-9cm/yl),
3. Hzl yaylan merkezler (>9cm/yl) olmak zere 3e ayrlr.

Yava yaylan merkezlerde (okyanus ortas srtlarda), okyanus ortas

srt zerinde derin (1.5-3km) bir merkezi rift vardr. S dalgalarnn
hznda belirgin bir yavalama gzlenmez. Kk, farkl magma
odalar sz konusudur. kan magma pek evrimlememitir.
Orta hzda yaylan merkezlerde rift morfolojisi ok belirgin deildir.
Merkezi rift vadisi 50-200m gibi bir derinlie sahiptir.
Hzl yaylan srtlarda rift vadisi tannmaz. Srt blgesi kabark, yer
yer horst benzeri bir morfolojiye sahiptir.S dalgalarnn hznda
nemli lde yavalama grlr. Tek, geni ve dzenli beslenen bir
magma odas sz konusudur. kan bazalt magmas
evrimlemitir.Magmatizma genellikle atlak erpsiyonu halinde
geliir.

Hzl ve yava yaylan srtlarn ematik ekilleri

 Farkl ofiyolit tipleri. Ofiyolit dizisi iinde yeralan kaya trlerine

ve bunlarn dzenlenimine gre yaplm bir snflamadr. zellikle
ultramafik kmlat iinde bulunan kaya trlerinin farkllna
dayanr. Bu kriterlere gre ofiyolitler;
a. Harzburgit tipi
b. Lerzolit tipi olarak ikiye ayrlr.

Harzburgit tipinde (OMAN tipi) ok kaln bir gabro dzeyi

vardr. Harzburgit ve dunit egemendir, verlitik intrzyonlar grlr.
Lerzolit tipinde (TRINITY tipi) gabrolar incedir (~1.5km).
Plajioklasl lerzolit ve deforme gabro tipiktir. Baz levhams
dayklar dizinin alt kesimlerine kadar uzanr. Lerzolit tipleri derine
doru deiim sunar.
Plajioklasl lerzolit (~30km derinlik, ksmi ergime ile Toleyitik
bazaltlar oluturur)
Spinelli lerzolit (~25-70km derinlik, ksmi ergime ile Alkali bazalt ve
bazanitleri oluturur)
Granat lerzolit (>70km, ksmi ergime ile Pikritleri oluturur).

Harzburgit (OMAN) ve Lerzolit (TRINITY) tipi

ofiyolit dizileri

Bir ofiyolit dizisinin as blmleri

1- Ultramafit tektonitler: Ofiyolit dizisinin en altta bulunan kesimidir.
Metamorfizmaya uram harzburgit, dunit ve nadir lerzolitten oluur.
Ana katman dzlemlerinin (S0) yan sra metamorfizma ile kazanlm
gnaysik foliasyon (S1), lineasyon ve kk, kapal kvrmlara sahiptir.
Birincil magmatik katmanlar dzensiz ve merceksidir. S1 foliasyonu, kat
halde, ~1000C T ve ~10kb P koullarnda gerekleir ki bu, st manto
P/T koullarna karlk gelir. Yani tektonitler, mantoda metamorfizma ve
deformasyona uramlardr. Ultramafit tektonitler ska podiform kromit
ierir.
Mikroskopik olarak;
Granoblastik poligonal doku (Bkz. Metamorfizma dokular!)
Dalgal snme gsteren mineraller
Kink bantlamalar
Spinel-ortopiroksen-olivinin birbirlerine paralel dizilerek gelitirdikleri
S1 foliasyonu sergiler.

2- Ultramafik kmlatlar: zellikleri izleyen blmlerde verilmi olan

kayalardan oluurlar.
3- Gei zonu (kritik zon, anortozit zonu): Ultramafik kayalarla mafik
kayalarn iie bulunduklar bir zondur. Kalsik plajioklaslarn
kristallenmeye balamasyla ortaya kan, peridotitlerle mafik kmlat
kayalar (gabro dizisi) arasndaki zondur. Bu zonda, plajioklasl dunit,
verlit, vebsterit ve anortozit gibi kayalar bir arada bulunur. ste doru
norit-troktolit ve olaan gabrolara geerler.
4- Mafik kmlatlar (gabro dizisi): Bu dizi, petrografik zellikleri daha
nceki blmlerde verilen gabro tr kayalardan oluur. erdikleri gabro
trlerine gre 2 alt blmde incelenir; a) katmanl gabro, b) izotropik
(homojen) gabro. Katmanl gabrolar, gei zonunun hemen stnde
yeralr. Birincil magmatik katmanlanmaya sahip troktolit, norit, gabro ve
bunlarn aralarnda seyrek anortozit bantlar ile temsil edilirler.zotropik
gabrolar ise, katmanlanmasz, homojen, granuler-ofitik dokulu
gabrolardan olumaktadr.
5- Lkokratik farkllama rn kayalar: Genellikle gabro dizisi iinde,
gabrolarla girik ilikili olan plajiogranit, tonalit, diyorit tr kayalardan
oluur. Ofiyoliti oluturan magmadan farkllama yolu ile geliirler.

6- Levha dayk kompleksi: Altta gabro dizisi, stte de bazalt bileimli

yastk lavlarla dzensiz ilikili, kalnl 20cm-1m arasnda deien,
diyabaz bileimli ok fazla sayda levhams dayklardan olumaktadr.
Dayklarn srt ekseninden uzaa bakan kenarlar i zona gre daha
hzl sour, bunun sonucunda cams hzl souma kenarlar geliir.
Dayklarn gabrolarla snrlar keskindir. Baz dayklarn tm gabro
dizisini kesip getii grlr. Diyabaz dayklar, stnde yeralan yastk
yapl lavlarla ayn bileimdedir ve onlar besleyen baca grevi
grrler.
7- Yastk yapl lavlar: Toleyitik bazalt lavlarndan oluur. Okyanus
taban metamorfizmas sonucu spilite dnrler. Yaygnca yastk
(pillow) yaps sergilerler. Yastklarn aralarnda pelagonit tf ve derin
denizel kel kayalar dolgusu grlr.
8- Epiofiyolitik rt kayalar: Okyanus tabannda, ofiyolit dizisi
geirken biriken derin denizel kel kayalar ile temsil olunurlar.
Bunlar genellikle; rt-radyolarit, manganl amurta, krmz pelajik
kireta (mikrit), ince taneli, fli benzeri silisi-klastiklerdir.

Ultramafik-ultrabazik kayalar
SiO2 miktar < 45%dir (ultrabazik).
Koyu renkli minerallerce ok zengindir (holomelanokratultramafik)
Ofiyolit topluluunun ultramafit tektonit ve ultramafik kmlat
kesimlerini olutururlar.
Egemen mineral trne gre 3e ayrlrlar
1. Peridotitler
2. Piroksenitler
3. Hornblenditler.

Egemen minerallerine gre, olivin-ortopiroksen-klinopiroksen

ve olivin-piroksen-hornblend gen diyagramlarnda
snflandrlrlar.

Ultramafik
kaya
snflamalar

gen snflama diyagramlarnda da grld gibi, bu kayalarn ana bileenleri;

olivin, piroksenler ve nadir hornblenddir. Bu ana minerallere, kromit,
mika, magnetit, spinel, granat, aksesuar mineralleri olarak elik eder.
Dokular genellikle kmlat dokular olarak tanmlanr. Kmlat doku tipleri
tpk kel kaya dokularn andrr. Bu kayalarn mineralleri, dokusal
zelliklerine gre 2 snfa ayrlr; 1) kelmi kristaller (kmls kristaller,
cumulus crystals), 2) post kmls gere. Kmls kristaller magma iinde
asl durumda byyen ve sonra yerekimi nedeniyle alta ken kristallerdir.
Bunlar az ok eit boylardadr, zekilli (idiyomorfik) veya zekilliye yakn
(sub-hip-idiyomorfik) formlardadr ve kapant iermezler. Post kmls gere
ise, kabaca, magma odas tabannda alta kerek birikmi olan kmls
kristallerin aralarn dolduran magmatik svlarn katlamalar ile oluur.
Svlar, kmls kristallerin aralarn doldurduklar iin, boluklarn eklini
alr ve dolaysyla zekilsiz (ksenomorfik) olarak geliirler. Yaygn olarak
poikilitik doku sergilerler.
Kmlat kayalarnda, kmls kristallerin formlar, sergiledikleri dokusal
zellikler ve post kmls gere ile olan ilikilerine gre farkl doku trleri
ayrdedilir. Bunlarn balcalar; Ortokmlat doku, adkmlat doku,
mesokmlat doku, heteradkmlat dokulardr.

Ortokmlat doku; bol idiyomorfik

kmls kristaller ve bunlarn aralarn
dolduran post kmls gereten oluur.

Adkmlat doku: kaya hemen hemen

ksenomorfik kmls kristallerden oluur.
Post kmls gere ok az veya hi yoktur.

karlk
hipidiyomorfiktir.
ile imentolanm

Mezokmlat doku: Ortokmlat ve

adkmlat dokular arasndaki geie
gelir. Kmls kristaller
Bunlar postkmls gere
gibi grnr.

Heteradkmlat doku: Post kmls gerecin

boyut ve formlar ile ayrdedilir. Bunlar
olduka iri, bazan zonlu, idiyomorfikksenomorfik-poikilitik zelliktedir.

Dunit

Lerzolit

Harzburgit

Klinopiroksenit

Ortopiroksenit

Vebsterit

Ultramafit tektonitlerin dokusu

Ultramafit tektonitler olaan kmlat dokular yansra, plastik yar plastik deformasyon
dokular sergiler. Bunlarn balcalar;
Granoblastik poligonal doku, Mozayk dokusu, minerallerde dalgal (ondleli)
snme rnekleri, kink bantlamalar ve baz minerallerin birbirlerine paralel
dizilimleriyle tannan yapraklanma olarak sralanabilir.
Granoblastik poligonal dokuda, kayann mineralleri plastik-yar plastik deformasyon
sonucu, paralanr ve poligonal taneler haline gelir. Poligonal taneler kendi
aralarnda birbirleriyle 120 lik alar yapacak ekilde 3l birleme noktalar
oluturur.
Mozayk doku, granoblastik poligonal dokunun daha ince taneli halidir.
Dalgal snme, deformasyona uram olan kristallerde gzlenen bir doku trdr.
Olivin, gerekte doru veya paralel snmeli iken, iddetli deformasyona urarsa
dalgal snme kazanr.
Kink bantlamas, minerallerin zig-zaglar oluturacak ekilde deforme olmasdr.

Ultramafit tektonitte doku rnekleri.

rneklerde, kink bantlamalar,
krk ve atlaklar, iri taneler arasndaki
sin-kinematik poligonal (mozayk
dokulu) olivin kristalleri gzlenmektedir.

Ultramafik-ultrabazik kayalarda bu birincil magmatik dokularn dnda,

eitli etkenlerin sonucunda ikincil dolu rnekleri de grlr. Bunlardan
en nemlisi elek dokusudur. Elek doku, olivinin serpantine
dnm ile geliir. Sonuta, peridotitten tamamen farkl bir bileime
sahip olan serpantinit meydana gelir [Serpantin bir mineral addr.
Serpantinit ise tmyle serpantin minerallerinden oluan, yeilin
tonlarnda ve siyahms, parlak ve kaygan yzeyli bir kaya addr]. Bu
olaya serpantinleme ad verilmektedir. Serpantinleme bir hidrasyon
(su alma) olaydr.
Serpantinit, peridotitlerin ana minerali olan olivinlerin scak sular etkisiyle
deiiminden trer. Bu deiimi oluturan suyun kayna; a) meteorik su,
b) magmann ge evrelerinde etkin olan hidrotermal svlar, c) atmosferik
su ve d) okyanus suyudur.
Serpantinleme magmadan kristallenmenin ge evrelerinde veya sonrasnda
gelien bir olaydr. Balca, 1) peridotit katlamasnn ge evrelerinde, 2)
okyanus kabuunda, zellikle transform faylar boyunca, 2) okyanus
kabuunun (ofiyolit) tektonik olaylarla birincil yerinden syrlp ktalarn
zerlerine tanmas srasnda, 3) blgesel metamorfizma ile geliir.

Serpantinleme nasl geliir?

Deneysel petrolojik veriler serpantinlemenin 500C ve altnda olutuunu
gstermitir. 500C T koulunda olivin + enstatit topluluuna su eklenirse
serpantin mineralleri geliir.
Peridotit geliiminin son evrelerinde, olivinler, scak, kalnt ergiyiklerin
etksiyle su alarak serpantine dnr (otohidratasyon).
2 olivin + 3 su
Olivin + 2 su
Olivin + 4 su + SiO2

Serpantin + brusit
Serpantin + MgO (sistemden atlr)
2 serpantin

Okyanus kabuunda, transform faylar boyunca, scak sular, peridotitin atlak,

krk gibi sreksizlik dzlemleri boyunca dolaarak serpantinit geliimini
salar.
Metamorfizma etkisiyle
serpantinleme: (Bkz.
Ofiyolitin metamorfizmas blm).