Bez suprotnosti nema napretka.

Privlaenje i odbijanje, razum i nagon, ljubav i

mrnja, neophodni su ljudskom ivotu. Iz ovih suprotnosti nastaje ono to religiozni
nazivaju Dobro i Zlo. Dobro je pasivno i potinjava se razumu. Zlo je aktivno i izvire iz
nagona
Kako zna da svaka ptica to sijee vazduni put nije jedan ogroman svijet zanosa,
ogranien sa tvojih pet ula?
Kako sam uo u paklu, istinito je ono drevno predanje po kojem e svijet nestati u
plamenu posle est hiljada godina; jer je heruvimu sa plamenim maem nareeno da
tada napusti strau drveta ivota. A kad to uini, cio svijet e izgorjeti i pokazati se
vjenim i svetim, dok se sada pokazuje konanim i pokvarenim.
Ovo e se ostvariti razvijanjem ulnog uivanja.
Ali najprije se mora napustiti shvatanje da je ovjekovo tijelo odvojeno od njegove
due. To u ja da uradim, tampanjem paklenskim nainom, sredstvima to razjedaju,
a koja su u paklu ugodna i lijekovita, koja rastapaju vidljive povrine, otkrivajui
beskonano, dotad skriveno.
Kada bi se vrata percepcije proistila, ovjeku bi se sve ukazalo onakvim kako jeste,
beskonanim.
Jer ovjek je sebe zatvorio, tako da sve vidi kroz uske otvore svoje peine.
WILLIAM BLAKE
Kasnije, u Londonu, Fuseli se sprijateljio s pjesnikom i slikarem Williamom Blakeom
(1757 1827), ija je linost bila jo udnija od njegove. usamljenik i vizionar, Blake je
stvarao i objavljivao knjige svojih pjesama s ugraviranim tekstom i rokom bojenim
ilustracijama. Mada nikad nije napustio Englesku, raspolagao je zamanim
repertoarom mikelanelovskih i maniristikih motiva, do kojih je doao preko gravira i
Fuselijevog uticaja. On je takoe osjeao ogromno divljenje za srednji vijek i pribliio
se vie no ijedan umjetnik romantiar obnovi prerenesansnih oblika (njegove knjige
smatrali su potomcima iluminiranih rukopisa). Ti elementi nalaze se na Blakeovoj
znamenitoj slici Prauzrok stvari Bog.
Miiava figura, radikalno skraena i stavljena u jedan svjetlosni krug, izvedena je iz
maniristikih izvora, dok simbolian estar potie od srednjovjekovnih prikazivanja
Gospoda kao graditelja svemira. S obzirom na ove uzore oekivali bismo da prauzrok
stvari zaista oznaava svemogueg Boga, ali u Blakeovoj ezoteirnoj mitologiji prije e

biti da oznaava mo razuma, koji je pjesnik smatrao krajnje razornim poto gui
viziju i nadahnue.
Za Blakea je "unutarnje oko" jedino bilo znaajno; on nije osjeao nikakvu potrebu da
posmatra vidiljivi svijet oko sebe. teko bi bilo zamisliti da postoji vea suprotnost
nego to postoji izmeu slike Prauzrok stavri Bog i slike Predeo od Blakeovog
savremenika, Alexandera Cozensa (oko 1717 86). Meutim, oba umjetnika bavila su
se uglavnom, samo na suprotne naine, nadahnuem.
Mnoge pojave, likovi i djela za svog (esto ispunjenog nemirima, potresima mate i
iskustva) ivota, ostanu jadno neprimeeni, gotovo nevidljivi od onih to dre
"kanape ivota nam tegobnog i slavnog", cenzora, kritiara, strune javnosti i
publike - nekad, medija, autoriteta, jalovih institucija, proste mase - danas. A onda,
obino vijek vie ili manje, poput dragulja na dnu okena, nau svoje mjesto.
Ispredaju se angedote i legende, pronalaze dokazi i svjedoci, sa samog djela skida se
pokrov praine i zaborava, tampaju se tomovi i tomovi objanjenja i
uticaja dotinog, u svemu se pronalazi osobeni dar i genijalnost.
Tako je sa veinom danas nam poznatih i iole vrijednih umjetnika, naunika,
pronalazaa to ih u davno prohujala vremena neka zla kob vee i ne da mira u polju
ravnodunosti.
Nepriznati za ivota, ismijavani i odbaeni, danas imaju status "Stvaralaca" bez ijih
djela bi naa stvarnost izgledala jo uasnije no to jeste.
Jedan od njih je i ...
Vilijam Blejk (William Blake) roen je 28.11.1757. godine u Londonu kao tree dijete
trgovca odjeom i vunenim arapama. Zbog svoje "vatrene" prirode nije pohaao
kolu, tako da nije stekao formalno obrazovanje. Osnovna lektira mu je bila Biblija i
bez obzira na sva svoja "pitanja" i djelo tokom ivota, ostao je duboko religiozan,
vrsto vjerujui da sve na svijetu ima duhovnu sutinu. Poto je pokazivao sklonost za
crtanje, sa deset godina upisali su ga u crtaku kolu gdje je proveo pet godina.
Poto nije mogao da nastavi obuku kod nekog od tadanjih poznatih londonskih
umetnika, zbog materijalnih (ne)mogunosti svojih roditelja, otiao je 1772. godine
na graverski zanat, koji je trajao sedam godina i od kojeg je cijelog ivota zaraivao
hljeb. Oenio se 1782. godine sa Ketrin Bauer, nepismenom keri londonskog
batovana, sa kojom je (kao iskrenim i vjernim pratiocem) proveo ostatak ivota u
dobru i (vie) u zlu, neimatini, siromatvu koji su ih uglavnom pratili. Djece nisu
imali. Blejk je bio blizak jo jedino sa svojim bratom Robertom koji je nakon smrti oca
(dve godine poto se Vilijam oenio) ivio sa njim i radio neto vie od dve godine, a
onda se razbolio i 1782. godine umro u svojoj dvadesetoj godini ivota. Vilijama e

njegova smrt mnogo pogoditi.

Tvrdio je da je u trenutku smrti svoga brata Roberta vidjeo njegovu "osloboenu
duu" koja izlazi iz tijela, kreui se ka nebu pljeskajui rukama u znak radosti. Do
kraja svog ivota Blejk je govorio da razgovara sa duhom brata ali i sa anelima i
biblijskim linostima. Sudei po njegovom djelu, nemamo razloga da mu ne
vjerujemo.
Kao samostalni graver, Blejk je ilustrovao knjige za londonske izdavae. Uporedo sa
ovim poslom, slikao je i pisao. Meutim, nije uspjevao da proda svoje slike, jer su
se one sutinski razlikovale od onog na ta je tadanja publika bila navikla, a kritika ih
je (jalova i nematovita, kao i uvek) sa svoje strane odbacivala kao djelo bolesnog,
ludog ovjeka. Takvu sudbinu su imala i njegova knjievna djela. Tako je Vilijam
Blejk, "vizionar i Mesija" do smrti 12.08.1827. godine ostao siromaan ilustrator,
nepriznati slikar i pjesnik u kome jo dugo posle smrti niko nije prepoznao vrhunskog
umjetnika. Na samrtnikoj postelji, radio je na ilustracijama Danteove "Boanske
Komedije", koju je trebalo ukrasiti gravurama, ali na nau veliku alost, Blejk je uspeo
da zavri samo sedam ploa.
Pored prve zbirke poezije "Pjesnike crtice" iz 1783. godine Blejk je sam svoja djela
umnoavao (obino u malom broju primjeraka), gravirao tekstove zajedno sa
ilustracijama posebnim postupkom, otiskivao ih i rukom bojio. Tako su sva njegova
djela knjievno-slikarska, vrlo zanimljiva i neobina.
To to je cijeli ivot proveo u siromatvu Blejku nije smetalo, jer je u potpunosti bio
predan poslu. Njegov svijet je sazdan od mate i duha i nije imao previe veze sa
ljudima. Za njega je umjetnost bila izraavajua a ne podraavajua. Ona je
predstavljala izraavanje umjetnikovog unutranjeg bia, a ne podraavanje prirode.
Njegova umjetnost (poezija, slike) odie ljepotom i istinom, njenou i morbidnou.
Biblijski motivi i likovi, kao i bizarne vizije. Njegov svijet mate za njega je
predstavljao realnije i istinitije mesto.
1788. godine krenuo je da eksperimentie sa "svjetlosnom tampom", kombinujui
rei i slike na bakarnoj ploi, poto je taj proces bio veoma skup Blejk se bojao da
nee uspijeti da nastavi sa tim, a onda mu se njegov preminuli brat Robert "prikazao"
i detaljno mu objasnio novu tehniku. Blejk je sproveo tu ideju u djelo i uspjeo.
Krenuo je da koristi tu metodu i tampa kako svoja tako i tua djela.
Pisane su glomazne studije o Blejkovoj religioznosti koja nije isto hrianska (ili ono
to se smatra pod zapadnohrianskom luteranskom religijom), u njoj je najveim
dijelom prisutan Stari Zavet dok Novog gotovo i da nema. To se ogleda i u

njegovom djelu. Njegovi proroci, arhaneli i demoni su likovi Starog Zaveta. Naime,
uenje Emanuela Svedenborga je privuklo Blejka, ali onda, uvidjevi Svedenborgovu
pretencioznost i samozadovoljnost, Blejk odbacuje njegovo uenje. Inae,
Svedenborg (vedski mistik i vizionar) je bio veoma popularan u Blejkovo doba. U
Vjenanju Neba i Pakla, Blejk parodira Svedenborgovo uenje. On tada ima
trideset i tri godine, i vjerovatno se na svoj nain poistoveuje sa Isusom. Blejkova
religija je judeojeretika, bliska bogumilskim sektama iz 12. vijeka. Kod njega su
Dobro i Zlo samo dve strane iste due, dva kraja istog tapa. Osim Biblije, djela
antikih filozofa, mudraca, srednjovjekovnih mistika i okultista, Blejk se inspirisao i
djelom Dona Miltona i smatrao ga pravim pjesnikom i vizionarom.
Za njegovog ivota, ak i pola vijeka poslije, Vilijama Blejka su smatrali ludakom.
Iako od savremenika smatran kao udan i ekscentrian, potonja kritika ga slavi zbog
nesvakidanje ekspresivnosti i kreativnosti, kao i filozofske dimenzije. Neki
teoretiari Blejka na osnovu njegovog slikarstva i poezije svrstavaju u epohu
romantizma, a drugi meu preromantiare. Uprkos uticajima, Blejkovo djelo je
jedinstveno i nemogue ga je klasifikovati.
Jedan od teoretiara okarakterisao je Blejka kao veliku svjetlost i ovjeka
nepredvidljivog za prethodnike, nevidljivog za savremenike i nezamijenjivog za
potonje generacije. Danas bez nekih njegovih radova nije mogue zamisliti kako
istoriju slikarstva epohe romantizma tako i poezije. Blejkovi stihovi, spisi i slike
svjedoe o nesvakidanjoj originalnosti i genijalnosti. Jedan od likovnih kritiara
dananjice proglasio ga je za daleko najboljeg umjetnika koga je Britanija ikad
imala.
A ovaj svestrani umjetnik i vizionar bio je samouk. Roen je kao tree od sedmoro
dece u porodici jednog arapara. Nije pohaao kolu i prva saznanja o svijetu
dobio je od majke. Likovno se obrazovao kopirajui Mikelanela, Rafaela i Direra i
crtajui detalje arhitekture i plastike u Vestminsterskoj opatiji. Knjievnu kulturu je
stekao itajui engleske renesansne pjesnike i savremene predromantike. Njegov
pogled na svijet formirao se na prouavanju teozofskih spekulacija i mnogih rasprava
o gnosticizmu i druidizmu, a ostvario je originalna djela i kao slikar i kao pjesnik. U
lirskim pesmama se moda najvie pribliio idealnom poimanju smisla i slike.
Osim Pjesnikih skica, njegovog prvenca, nijedna od njegovih knjiga nije tampana
za njegovog ivota. Njegovi radovi su u javnost mogli dospijeti samo u malobrojnim
primjercima koje je svojeruno izraivao posebnom tehnikom obojenog bakropisa,
koju je sam izumio. Sa bakropisom je poeo da eksperimentie rano, a tehniku

obojenog bakropisa koristio je za tampanje knjiga, grafika, pamfleta i naravno

njegove poezije. Tako bi na bakarnim ploama etkama i mastilom ispisivao tekstove
svojih pjesama, koristei kiselinu za nagrizanje. Potom je ploe potapao u kiselinu
da bi pisanje ostalo reljefno. Tako dobijene bakarne ploe Blejk je otiskivao na
papir i bojio vodenim bojama.
Meu Blejkovim slikarskim radovima posebno se istiu ilustracije starozavetne Knjige
o Jovu i Danteove Boanstvene komedije. Godine 1826, pred kraj ivota, dobio je
porudbinu da ilustruje ovo Danteovo delo. Preminuo je naredne godine,
ostavljajui veliki broj nedovrenih akvarela. Poznavaoci opusa Vilijama Blejka
smatraju da su radovi raeni za Boanstvenu komediju meu najveim dostignuima
ovog umjetnika. U velikoj je mjeri uticao na stvaralatvo Vilijama Batlera Jejtsa, Harta
Krejna i Alana Ginzberga.
Biblija kao inspiracija
Jo u ranim djeakim godinama Biblija je ostavila dubok uticaj na Blejka. I kasnije je
ona ostala glavna inspiracija ovog umjetnika. Iako je duboko potovao biblijsko tivo,
bio je neprijateljski nastrojen prema anglikanskoj crkvi. U 65. godini Blejk je radio
ilustracije za Knjigu o Jovu. Raskin je oboavao ove radove i uporeivao ih s
Rembrantovim crteima.
Poetske vizije
Na jednom mjestu napisao je: Onaj iz koga ne zrai svjetlost nikad nee postati
zvijezda, dok je na drugom rekao: U svojim Nedrima nosi svoje Nebo i Zemlju, i
sve to posmatra, mada izgleda Van, to je Unutar, u tvojoj Imaginaciji. Kao i
veina genijalnih ljudi, ivjeo je unutar sebe, u svojoj imaginaciji i iz nje crpio kako
svoje slikarske vizije i proroke spise tako i duboke misli (Vidjeti svijet u zrncu
pjeska/I nebo u divljem cvijetu/Drati beskonanost na dlanu/A vjenost u jednom
asu).
Aneo
Po rijeima jednog od Blejkovih biografa, na dan smrti veliki umjetnik je predano
radio na ilustrovanju Danteove Boanstvene komedije. Nije se osjeao dobro, ali je
radio i radio. A onda je konano prestao da radi, okrenuo se eni, koja je sva u
suzama sjedila pored njegovog kreveta, i rekao: Ostani tako Kejt! elim da naslikam

tvoj portret, zato to si za mene uvek bila aneo. Zavrivi njen portret, Blejk je
umro.
Od 1965. godine, kad je izmjeten nadgrobni spomenik, zaboravljeno je precizno
mjesto gdje su sahranjeni Vilijam Blejk i njegova ena. Tako danas nadgrobni kamen
nosi natpis: Nedaleko odavde poivaju ostaci pjesnika i slikara Vilijama Blejka.
Vilijam Blejk (1757-1827), engleski graver, pjesnik i slikar, jedan je od najoriginalnijih
stvaralaca u istoriji umjetnosti uopte.
Blejk je gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama, posebnom tehnikom do koje je
sam doao; zatim ih je otiskivao (umnoavao, u manjem broju primjeraka) i rukom
bojio (obezbeujui time, sa druge strane, svakom pojedinanom primjerku njegovu
osobenost), pokrivajui tako cio postupak sam, od poetne zamisli do krajnje
realizacije, i izraavajui se istovremeno kroz vie medija.
Blejkove su krae pjesme saete i jednostavne po formi, a snane i nabijene
znaenjem, i to toliko da se o njima moe mnogo govoriti, a da se pritom ne
dotaknu svi njihovi slojevi koji obuhvataju filozofska, teoloka, antropoloka,
psiholoka, etika i druga pitanja, mada se Blejk njima bavio kao cjelinom u okviru
svoje jedinstvene vizije, a ne odvojeno.
U svojim duim pjesnikim djelima, tzv. prorokim knjigama, Blejk je korienjem
sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku duu,
izraavajui mnogo prije Frojda i Junga, neto to je dotad bilo sasvim nepoznato i za
ta nije postojao adekvatan jezik. Prirodno, odziva tada nije bilo.
Tako se Vilijam Blejk moe smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo
postalo poznato i u kojem se konano primilo, naavi pogodnije tle za razvoj, dok
je knjievna i druga javnost poela da sazrjeva za njega shvatajui da ono ini temelj
savremenog pogleda na svijet i predstavlja mogue rjeenje u jednom rastoenom,
raspoluenom, podvojenom , izofrenom vijeku, na ijim vratima stoje dr Delik i g.
Hajd; vijeku bez vrstog uporita, koji neprestano traga za takom oslonca, a koja
mu svaki put iznova izmie, ili se, ako ga saeka, ispostavi da je - u svoj svojoj
slobodi" - jalova, gnjila. Sve se to ogleda i u znatnom uticaju koji je Blejk izvrio na
velik broj stvaralaca (poput V. B. Jejtsa, D. H. Lorehsa, Dojsa Kerija, Oldusa Hakslija,
Henrija Milera, Lorensa Darela, Alena Ginzberga, da se zadrimo samo na nekim
poznatijim imenima, i to samo iz svijeta knjievnosti, i to samo anglosaksonske, koja
su u Blejku videla svog duhovnog oca), a i u injenici da ga smatraju preteom Frojda
i Junga, kao i nadrealistikog i drugih pokreta i pravaca, kojih je 20. vijek svakako

bio pun. U tom vijeku nastao je znatan broj djela o ivotu i radu Vilijama Blejka, u
kojima se obrauju najrazliitiji aspekti njegove umejtnosti i daju njena
najraznovrsnija tumaenja, a uglavnom je svim tim djelima zajedniko polazite da je
po odreenim svojstvima, kao to su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost,
Blejkova umetnost bez premca.
Pod krovom velike porodice, u kui po mjeri engleske srednje klase, nedaleko od
londonskog Zlatnog trga, 1757. godine, roen je Vilijam Blejk (William Blake)
pjesnik, slikar, grafiar. Blejkov otac, iako zanatlija, primjeti je talenat svog sina, pa
ga je u desetoj godini poslao u umjetniku kolu, gdje je stekao prvo formalno i, za
njegov kasniji rad, veoma vrijedno obrazovanje. etiri godine zatim, pod
mentorskim nadzorom Dejmsa Bazira, Blejk, kao egrt, ui vjetinu graviranja i
razvija kako karijeru tako i svoje uroene vjetine. Sedam godina proveo je radei
kao graver, da bi potom poeo da pohaa Kraljevsku akademiju. Tamo ustaje protiv
klasicistikih doktrina predsjednika akademije, Sir Doue Rejnoldsa, a kasnije ih i
potpuno odbacuje. Malo je vremena prolo, a Blejk je ve napustio akademiju; ipak,
taj period donosi mu poznanstva i uticaje umjetnika Dona Fleksmana i Henrija
Fuselija.
Don Fleksman kasnije pomae Blejku da objavi prvu tampanu zbirku Pesnike
skice, prilino nevjeto izveden tom koji se pojavio 1783. godine. Dalje, Blejk je sam
objavljivao skoro sva svoja djela (Pesme nevinosti 1789. godine, Pesme
iskustva 1793. godine i Pesme nevinosti i iskustva dva suprotna stanja ljudske
due zajedniko izdanje prethodne dve zbirke, 1794. godine) na originalan nain,
procesom u kojem bi njegove pjesme bile runo gravirane na bakarne table, zajedno
sa ilustracijama i dekorativnim sliicama. Table je zatim premazivao mastilom koje je
ablonski ocrtavalo kopije, koje je zatim runo popunjavao bojom. Ovakav skup i
zahtjevan metod izrade rezultirao je prilino ogranienom rasprostranjenou
Blejkove poezije tokom njegovog ivota. Takoe, time je postavio i odreene
izazove kasnijim prouavaocima njegovog djela i knjievnim kritiatrima i
istoriarima umjetnosti, od kojih veina smatra da je neophodno baviti se njegovim
grafikim i pisanim djelima istovremeno. Vilijam Blejk, svakako, smatrao ih je
nerazdvojivim.
Blejkov politiki radikalizam pojaavao se tokom godina koje su prethodile (i vodile
ka) Francuskoj Revoluciji. O Revoluciji, poeo je da pie knjigu od sedam pjesama.
Precizan podatak o sudbini tog djela ne postoji; ono je uniteno, a moda nikada ni
zavreno i ta god da se desilo, samo je jedna od sedam pjesama sauvana.

Neuobiajene stavove o religiji izmeu ostalog duguje i vedskom filozofu Emanuelu

Svedenborgu (1688.-1772.), iji uticaj je posebno vidljiv u Blejkovom Venanju neba
i pakla. 1790-ih i kasnije promijenio je svoj poetski glas od lirskog
u propovjedniki i napisao seriju prorokih knjiga, ukljuujui Milton i Jerusalim.
Povezane Blejkovom linom zamrenom mitologijom i simbolima, ove knjige
propovijedaju nov revolucionarni, drutveni, intelektualni i etiki poredak. Nije
odobravao racionalizam prosvjetiteljstva, institucionalizovanu religiju i tradicionalni
brak u njegovoj konvencionalnoj i zakonskoj formi (iako je sam bio oenjen). Njegovi
savremenici smatrali su ga nekom vrstom ekscentrika, to on zapravo i jeste bio.
Lebdei izmeu neoklasicizma 18. vijeka i ranih faza romantizma, Blejk ne pripada
ni jednoj pjesnikoj koli niti periodu. Sloena simbolika i neskladan ton, liili su
Blejkove pjesme ireg italakog kruga, ali one ipak pokazuju tananost i logiku
doslijednost njegovih razmiljanja. Tek u 20. vijeku,
pojavom pjesnika simbolizma i nadrealizma koji su ga afirmisali,
ira publika odala je priznanje njegovoj dubokoj originalnosti i geniju.
Tokom svog ivota Blejk je proglaen neuspjehom i oseao je veliki prezir i
uznemirenost zbog apatije javnosti prema njegovom radu i finansijskim tijesnacima u
kojima se redovno nalazio. Kada je postavka njegovih radova koju je sam
organizovao doivjela propast 1809. godine, Blejk je potonuo u depresiju i povukao
se iz javnosti, te ostao otuen do kraja svog ivota.
Pod uticajem kulturne struje tzv. Sturm-und-Dranga, pretee romantizma, koji
naglaava osjeajnost, misticizam, okrutnost, primitivizam sve ono to
racionalizam i pozitivizam, oficijalne doktrine prosvjetiteljske Engleske 18. vijeka
negiraju. estoko se protivi kosmologiji 18. vijeka, koju personifikuje Njutn, osuuje
Loka i Bekona, atomizam, deizam, prirodne religije...
Blejk je prvi engleski pjesnik koji je stvorio jednu obuhvatnu novu mitologiju koja
pokuava da d i kosmogoniju i apokalipsu mitopoetiku - jer se na osnovu line
mitologije gradi poezija, psihologija, filozofija istorije i prirode, politiko i moralno
vienje. U njoj ima elemenata biblijske, miltonovske, klasine, skandinavske i
keltske druidske mitologije, ali su simbolika znaenja i imena plod Blejkove
jedinstvene vizije.
Blejkova vizija sadri etiri glavne antiteze: imaginaciju i sjeanje u miljenju,
nevinost i iskustvo u religiji, slobodu i tiraniju u drutvu, crte i imitaciju u umjetnosti.
One su aspekti glavne antiteze antiteze ivota i smrti. Princip ivota ostvaruje se u
imaginaciji, a princip smrti u egu ljudskih bia, koja sreu izjednaavaju sa
materijalnim.

Centralna tema je tema ovjekovog pada. Pre pada, ljudska dua je, u vjenosti,
uivala u svojoj cjelovitosti. Padom u postojanje, ona je izloena svim oblicima
dvojnosti, pa je i sama podijeljena na polove. Jedino to palom ovjeku olakava
ivot je sjeanje na savrenstvo u vjenosti. Svakom ovjeku je data sposobnost
pravog gledanja - vizije, koja se gubi jer se zapostavlja i ne njeguje. Postoje etiri
stepena vizije, a da bi se dolo do najvie, mistine, vizije, potrebno je rtvovati
samoljublje, elju za dobrim sebi a ne drugima.
U Blejkovoj viziji postoje etiri imaginativna stepena ivljenja etiri svijeta. Uro
svijet izolovanog pojedinca, narcisoidnih bia; svijet apstrakcije, mrtav svijet
matematike forme. Generation svijet palog ovjeka, ulnog i materijalnog,
pasivne refleksije, gdje um biva izloen utiscima, svijet subjekta i objekta. Zajedno
sa Uro ini donji, pali svijet. Sljedei, vii, stepen, koji svjedoi
da imaginacija (aktivni princip; bavi se vizijom, istinitim svijetom, biem. Efekat ove
moi je pojedinano saznanje, mudrost, iva forma; ona se saima u jednoj taki i
spaja sve kategorije postojanja ne poiva na prostoru i vremenu. Suprotna njoj
je refleksija pasivna mogunost koja se bavi onim to se percepira, ulnim svijetom,
podvojenou subjekta i objekta.) nije izgubljena; da Raj postoji, nazvao je Beulah
to je trolani svijet; sastoji se od onoga koji voli, onog koji je voljen/a/ i njihove
zajednike kreacije u obliku djeteta (otac majka djete ); svijet produktivne ljubavi.
Najvii mogui stepen postojanja Blejk naziva Eden on predstavlja jedinstvo
stvoritelja i stvorenog, energije i forme, svijet predoen slikom grada Jerusalima,
obasjanog suncem duhovnosti (za razliku od romantiara nema prirode, sela, idile).
Vatra je simbol energije, kretanja, ivota, ali i vatre pakla, koja pri ovozemaljski
svijet apstrakcije oivljujua vatra imaginacije.
Svakom od ovih svijetova odgovara po jedna vjena forma, njegove enske
emanacije i po jedan muki element, koji je podloan promenama i prisutan u
istorijskom nizu.
Istoriju svijeta od pada ovjeka predstavlja period od 28 crkava, od kojih su prvih 27
pod vlau boga-tiranina, a 28. nosi vijesti o apokalipsi. Revolucije su najava
apokalipse, kao ispoljavanje energije, volje, poto sama apokalipsa podrazumjeva
aktivan stav prema sebi, a ne iekivanje. Apokalipsa je kraj ovog i ovakvog svijeta i
poetak vizije; dvojnost poetka i kraja, momenat stizanja do imaginacije. Za Blejka
apokalipsa nije slika Stranog suda, ve lini in samospoznaje in kojim je ovjek
proglaen za Boga. Nema drugog Boga osim ovjeka koji je sposoban da sagleda
jedinstvo svijeta i sebe sa svijetom. Apokalipsa je osloboena istorijskih atributa, ne
deava se u vremenu to je trenutak. Oblici apokalipse su: lina spoznaja, in

ujedinjenja u ljubavi i braku, vaskrsenje i iskuenje. Blejkova Apokalipsa ne

predstavlja povratak u Raj i ostanak u njemu, ve stalno kretanje, kruenje.
Kod Blejka, erotska ljubav, in ujedinjenja u ljubavi kroz seksualno spajanje, u svijetu
nakon pada nosi sliku destrukcije i kvarnosti, ulaenja u neto prazno, ogranieno,
dok istinska tijelesna ljubav nosi sliku kosmikog komeanja i proimanja.
Blejkova mitologija je pria o ovijeku i odnosu oveka prema svijetu, svom tijelu,
drugom; prolosti i budunosti.
Vilijam Blejk (1757-1827). Viestruko nadaren umjetnik, Blejk je sam stavarao
ilustracije za svoje tekstove, gravirao ih je, bojio, otiskivao, pravei itavu
umjetniku kompoziciju. Njegove krae pjesme su po formi jednostavne, ali u njima
su pokrenuta sva filozofska, teoloka, antropoloka, psiholoka i etika pitanja. U
svojim duim pjesnikim djelima, tzv. prorokim knjigama, Blejk je, korienjem
sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku duu,
izraavajui, mnogo prije Frojda i Junga, neto to je dotad bilo sasvim nepoznato i
za ta nije postojao adekvatan jezik. Tako se Vilijam Blejk moe smatrati stvaraocem
20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se konano primilo i
izvrilo uticaj na mnoge velike pisce svojim svojstvima, kao to su snaga, dubina,
univerzalnost, originalnost.
Izloba u maju 1809. godine bila je odrana u radnji Blejkovog brata na Golden
Squareu u Sohou i predstavlja jedan od najznaajnijih Blejkovih pokuaja da se
javnosti predstavi kao slikar. Blejk je tada izloio esnaest radova, od kojih je do
danas izgubljeno sedam. Izloba nije postigla uspjeh kod kritike (bio je objavljen
samo jedan negativan prikaz u novinama), bila je slabo posjeena i umjetnika je
dovela u stanje dubokog razoarenja. Ta izloba je, na neki nain, bila prekretnica u
Blejkovom umjetnikom ivotu. Posle nje umjetnik se, spoznavi licemjerje
umjetnikih krugova, povukao u osamu. Ova izloba na najbolji nain prezentuje
Blejkovu raznovrsnu upotrebu vodenih boja i tempera, kao i tehniku koju je on
nazivao fresko-slikarstvo.
BLEJKOVE SLIKE MRANE BUDUNOSTI, SREOM, IMAJU SVOJU MONU
PROTIVTEU U JASNOJ, ISTOJ I NEODOLJIVOJ VIZIJI SLOBODE, KOJA PROIMA
ITAVO NJEGOVO STVARALATVO. TA VIZIJA JE, INI SE, PONAJVIE OPINILA
NJEGOVE SLJEDBENIKE POTKRAJ 20. I NA POETKU 21. VIJEKA
Svako isticanje osobenosti i neuporedivosti Vilijama Blejka (17571827) priznajmo
to odmah na poetku jo jednog neuspJelog pokuaja osueno je na to da zavri

10

kao tuni eufemizam, slabani nagovetaj jedne po svemu jedinstvene vizionarske i

umJetnike energije koja, reklo bi se, sa vremenom samo dobija na snazi.
Silinu te energije, prirodno, prvi su osetili lanovi njegove porodice: otac i majka nisu
bili sasvim sigurni kako bi trebalo reagovati na prie malog Vilijama o tome kako se
kroz prozorsko okno pogledao s Bogom oi u oi i o kronji drveta prepunoj anela,
koju je ugledao u jednoj etnji poljem, ili o tome kako se u jednoj drugoj etnji
susreo sa starozavjetnim prorokom Ezekiljom koji ga je tom prilikom, izgleda, uzeo
za egrta. I poto ga batine i druge vaspitne mjere nisu oduile od takvih doivljaja i
elje da govori o njima, roditelji su odluili da mu ostave punu slobodu vrludanja po
neodoljivo primamljivim lavirintima koji su se iz dana u dan otvarali u njegovoj
svijesti. Umjesto da ide u kolu, itao je intuitivno i halapljivo ono to je osjeao da
bi trebalo da ita; tako je preko Biblije i Jakoba Bemea doao i do Emanuela
Svedenborga, ija su ga religijska uenja, a posebno demokratina ideja o gotovo
potpunom poistoveenju Boga i ovjeka, toliko privukla da je postao njegov vatreni
pobornik, potom i pripadnik crkve koju je Svedenborg osnovao u Londonu. Bio je to
jedan od prvih otvoreno jeretikih koraka u njegovom buntovnom ivotu. Ubrzo e
mu i Svedenborg postati pretijesan; ubrzo e shvatiti da ideja slobode, koju je vrlo
rano prepoznao kao svoj ivotni kredo, podrazumjeva odbacivanje svakog, pa i
najliberalnijeg unaprijed zadatog misaonog sistema.
"Moram da stvorim vlastiti sistem", zakljuio je Blejk, "da ne bih postao rob tueg." I
poeo je da ga stvara najprije u slikarstvu, tanije u primjenjenoj umjetnosti gravire
koja je, po zamisli njegovih roditelja, trebalo da mu bude osnovni izvor zarade za
ivot. Nije, meutim, bilo tako, zbog toga to je djeak odbijao da svoj vrlo upadljivi
likovni talenat potini sumnjivom ukusu naruilaca njegovih djela koji, opet, nisu bili
spremni da svoj novac daju za Blejkove likovne eksperimente, tako razliite od
tadanjeg, mahom utogljenog i nematovitog, konvencionalnog slikarstva. Slino
e biti i u poeziji, koju e ubrzo poeti da pie, voen ponajprije eljom da svijet oko
sebe i u sebi objasni samom sebi, pa tek onda drugima.
Tako je ve u svojim ranim Pesmama nevinosti i iskustva izgradio koncept nevinosti,
ranjive ali neunitive, kao jedne od kljunih ljudskih osobina. U ovim pjesmama,
ukratko, Blejk govori o ljudskoj dui, ali i o ljudskom ivotu uopte, kao o jedinstvu
suprotnosti. Koncepti nevinosti i iskustva pri tom predstavljaju kljune kategorije u
kojima su sve te suprotnosti objedinjene, dva polarizovana ali i komplementarna
segmenta bia: nevinost znai istotu, dobrotu, ljepotu, plemenitost ali i fatalnu
ranjivost i bespomonost pred nadiranjem iskustva, koje nevinosti oduzima mnoge
od njenih najljepih atributa, ali joj daruje snagu i znanje bez kojih nema opstanka.

11

Jedno bez drugog, dakle, ne mogu, ali ne mogu ni jedno s drugim zbog toga je
ivot takav kakav jeste; zbog toga bi, po Blejku, jedna od kljunih ovjekovih
ambicija trebalo da bude usmjerena na nastojanje da sauva djete u sebi. Divlje
djete, ako je mogue. Iskustvo, dakle, ne mora nuno da podrazumjeva unitenje
nevinosti i obesmiljavanje ivota. To je najoitije u pjesmi Tigar , jednoj od
najpoznatijih pjesama ikad napisanih na engleskom jeziku, u kojoj je tigar pojava koja
istovremeno budi strah i nadu: strah od destruktivne moi koju otijelovljuje, i nadu
da bi iz te destrukcije mogao da nikne novi, moda bolji ivot.
Na suprotnostima poiva i Blejkov makrokosmos. Taj svijet je u
delima Venanje Raja i Pakla, Knjiga o Jurajzenu, Jerusalim i mnogim drugim
(Blejk je pisao gotovo bez prestanka, pod stalnim pritiskom osjeanja da nee uspijeti
da pohvata i u stihovima sauva vizije koje su ga neprekidno opsijedale), naseljen
mitskim junacima kao to su despotski vladar Jurajzen bog agresivnog razuma,
tlaiteljskog reda i poretka; anarhini buntovnik Ork, protivnik svakog autoriteta, i
premudri stari majstor, prorok po imenu Los. Blejkova je linost bila sazdana od ove
posljednje dvojice, i to u nevjerovatnoj eruptivnoj kombinaciji koju je veina ljudi iz
njegovog okruenja jednostavno vidjela kao ludilo: oni dobronamjerni, smatrali su da
je to ludilo zanimljivo i da u njemu moda ak ima nekog metoda; oni manje
blagonakloni, a po pravilu moniji, nalazili su da je rije o opasnom manijaku koga bi
trebalo zatvoriti pa su to povremeno i inili, za svaki sluaj.
Za Blejkovog ivota, naalost, mnogo je vie bilo ovih drugih: Vilijam Blejk je umro
kao gotovo nepoznat, siromaan slikar koji je onako za sebe pisao i nekakve stihove,
pa je kao takav ubrzo bio uredno zaboravljen. Sreom, ne sasvim: Blejkova
biografija koju je 1863. godine objavio jedan od njegovih tada ve sasvim rijetkih
potovalaca, Aleksander Gilkrist, pokrenula je talas obnovljenog zanimanja za
glavnog junaka te prie. Najprije su slikari poznog 19. vijeka u Blejkovoj pobuni
protiv akademske jalovosti slikarstva njegovog doba videli zgodno polazite za
ogoren protest protiv ne manje jalove, zvanine viktorijanske umjetnosti.
Njegov angaovani estetizam opinio je potom Vilijama Batlera Jejtsa, pa onda i
Dejvida Herberta Lorensa koji, sasvim slino Blejku, do samog kraja nije uspio da se
opredijeli da li eli da bude umjetnik, ili propovjednik i prorok. I to se dublje
uranjalo u 20. vijek, postajalo je sve oiglednije koliko su Blejkove proroke vizije
najee na nesreu i uas ovjeanstva bile bliske istini. Fiziko i duhovno
zagaenje svijeta, pretvaranje ovjeka u zavrtanj jedne zle maine, besmisleni teror
razuma svi ti i mnogi drugi aspekti Blejkovog poimanja budunosti neosjetno su se
jedan za drugim pretvarali u sadanjost u kojoj, naalost, i danas ivimo. Te

12

distopijske slike, sreom, imaju svoju monu protivteu u onoj ve pominjanoj,

jasnoj, istoj i neodoljivoj viziji slobode, koja proima itavo Blejkovo stvaralatvo i
koja je, ini se, ponajvie opinila njegove sljedbenike potkraj 20. i na poetku 21.
vijeka. Ovakva se tvrdnja temelji prije svega na injenici da je Vilijam Blejk od samog
poetka posjedovao jasnu i nepokolebljivu svijest o svojoj posebnosti, koja je za
njega bila trajno izvorite stvaralake energije, ali i frustracije. udio je za slavom i
smatrao da mu ona sasvim prirodno pripada, te se esto udio to tako teko
pronalazi publiku koja bi njegova djela prihvatala sa istim oduevljenjem i zanosom sa
kojim ih je on stvarao.
Za ivota najee nesposoban da natjera ljude da ga sasluaju, Blejk je tek kada se
oslobodio teskobnog zemaljskog oblija postao prorok pred ijim se jurodivim
propovjedima ne mogu zatvarati oi i ui.
Namjerna nesposobnost da se razlui stvarno od sanjanog odlika je i Blejkove
umjetnosti, koja je u svim svojim aspektima obojena neim to bi se moglo oznaiti
kao magijski realizam. U njoj sve podsjea na stvarni svijet, a opet stvara snaan
utisak preovladavanja neeg imaginativnog, izmatanog, sanjanog. Blejk se bavi
dekonstrukcijom tih arhetipova s namjerom da nam pokae da heroji ponekad
moraju biti i zlikovci, da dobro i zlo nije tako lako razdvojiti, ivot i smrt jo manje.
ivot i smrt su samo dva vida putovanja, tek donekle razliita. Slino bi se moglo rei
i za "pravog" Vilijama Blejka, koji je itav ivot proiveo sa snanim osjeanjem da
pripada nekom drugom svijetu i drugom vremenu.
Iskreno gnuanje nad tekovinama industrijske civilizacije dovelo je Blejka do spoznaje
da jedini spas za zabludjelu i sluenu ovjekovu duu lei u divljini, neukaljanoj niskim
i poganim ovjekovim ambicijama.
A poto su svi spoljanji vidovi bjekstva uvek privremeni, jedini bjeg koji istinski ima
smisla jeste onaj koji vodi u sigurnost unutranjeg svijeta, u sopstvenu imaginaciju, u
sopstveni mit. Svoj mitski svijet stvorio je kroz udnu mjeavinu hrianskih i
paganskih elemenata u kojoj se raaju Jurajzen i Ork, ideja putovanja, ne toliko kao
konkretnog fizikog ina koliko kao metafizike svetkovine u kojoj se ostvaruje
smisao postojanja, a dua ako je re o putovanju u smrt vraa onom najistijem
obliku postojanja. U vjerovanjima amerikih Indijanaca, ivot je putovanje koje se
nastavlja i posle smrti. Blejk je, na slian nain, vjerovao da ne postoje roenje i smrt
kao poetak i kraj, ve da je ljudska egzistencija neprekidno hodoae kroz vrijeme,
a prema venosti.

13

Budi slobodan kao i kap vode, koja se u pari slobodno penje u neznane visine, i u ledu
ponovo pada u neznane dubine. Njen je dom, kao i dom atmosfere, sve dokle zemljin
magnetizam dopire, zasto si ti suzio dom svoga zivota? I zgnjecio ga izmedju dva plota,
jednog rodjenja i jedne smrti?
Usudila bih se da Blakea shvatim kao pripadnika skupine nesvrtsnih. Stoga, imam
slobodu da mu pristupam osloboena konvencija epohe, aistorijski, bez nunog
ukalupljivanja ili poreenja sa savremenicima. U prilog istoriarima knjievnosti,
kojima je uslovni refleks da autore negdje hronoloki svrstaju, ide podatak da je
Blake, kao i gotovo svi istaknuti romatiari bio oduevljen idejom revolucije. Meutim,
kao je istorija tog doba pokazala da su drutvene revolucije jalove, slikar, pjesnik i
grafiar se okrenuo interiorizaciji revolucije. Sada, bitiniji je duhovni od fizikog
karaktera, oruje za borbu nisu vie puke i eksploziv, ve eksplozija imaginacije,
uobrazilje, genijalnosti, slobode izaravanja. ovjek postaje centar iz kojeg se duh iri
i obrazuje pun krug. ovjek, pojedinac, postaje centar epistemologije. esto umjetnik
u centru samoga sebe pronalazi sveti izvor, Boga koji je u ovjeku vie nego ovjek
sam. Poistovjeivanje boanskog sa linim izvorom moe se protumaiti kao,
romantizmu svojstveno, isticanje ega. No, ako se na tako specifian i lucidan nain,
kako je to Blake radio, argument istoriara knjievnosti dovodi se u piatanje. Blakeov
odnos prema Ja je sloeniji od egoistinog i pojaanog kulta samoga sebe, nije tu
rije o pozerskom solipsizmu. Blake ne pridaje sebi nikakav povlaeni polaaj u
kosmogoniji koju sam stavara.
Zanimljivo je miljenje da je Blake ve u ranom djetinjstvu pokazivao neke
abnormalne sposobnosti, da je imao halucinacije ili vizije. Stoga, nije neobino to to
je njegova pojava savremenicima izgledala kao otijelotvoreno ludilo, a u naim
savremenicima budila sve vee interesovanje za tog ludaka. Posatvljam pitanje:
koliko je on zaista bio lud2, a koliko su te vizije bile zapravo pojaana perceptivna
mo imaginativne osobe? O upotrebi opijuma nije potrebno ni govoriti, jer se to
nekako samo po sebi podrazumjeva. Blake jeste o svojim djelima govorio da im je
prvi i osnovni izvor vizija, ali je isto tako znao da te vizije odvoji od objektivne
stavrnosti. Smatrao je da je vizionarstvo sposobnost svakog ovjeka, i da tu duhovnu
vjetinu treba njegovati i razvijati: meditacijom ili opijumom. Kada bi ovaj savjet bio
dosljedno sprovoden, mogue da bismo imali mnotvo knjievnih djela pretvorenih u
okultistike kosmogonije ili teodiceje. ta je taj savjet zapravo podrazumjevao? Prije
svega, uzdizanje iznad racionalnog miljenja koje se zasniva na perceptivnim ulima.
Nije rije o materiji kao miem nivou bivstva, jer oslobaanje od ulnosti je mogue
upravo preko ulnog saznavanja, uivanja droge ili seksa, ili putem upadanja u trans.
Blake trai slobodno zadovoljenje elja; nekonvecionalan i na ovom poju, on se zalae

14

za slobodnu tjelesnu ljubav, za ispoljavanje Energije, iji je nosilac (!) Satana. U ovom
aspektu Blakeovog djela ogleda njegova satanistika doktorina. Ta ulnost, Energija
kojoj tei zapravo je utvreno Zlo, kojem se pjesnik ipak okree, mislei da
glorifikacija Zla znai ujedno afirmaciju line Slobode.
Moemo se zaptati kako je mogue sagledati dubinu Blakeovih stihova ako se
oslanjamo samo na pojmove kao to su ludilo, halucinacije, i slino, kao to su to
mnogi prouavaoci i inili? Nortop Fraj izvanredno uoava da takvi pojmovi nemaju
nikakvo kritiko znaenje. Jer, ako Blakeova djela imaju unutranju koherentnost,
njegovo duevno stanje ne bi trebalo da nas zanima. Fraj takoe istie da cjelokupan
Blakov opus moramo posmatrati kao sistem, jer svaka pjesnika misao nuno je
shematska. Blake je svojim pjesnikim jezikom stvorio kosmogoniju koja obiluje
simbolikim konstrukcijama, putem kojih nastaje jeda nova mitologija, pogled na
svijet koji ima skoro pa filozofsku teinu. Blake kao da zahtjeva pogled upuen
pjesniku koji se izobliava u filozofa; pogled pred kojim ne moemo tek tako sklopiti
oi, pogled koji o filozofu ne kazuje nita ako ga ujedno ne posmatramo i kao
pjesnika. Blake je na izvjestan nain obnovi prastaru svau izmeu filozofa i pjesnika.
U antici filozof se poziva na razum i vodi borbu protiv pjesnika vidovnjaka i proroka.
Blake, u vijeku prosvjeenosti, ukida apsolutni dignitet razumu, na raun prorokog.
On u svojoj poeziji otijelovljuje i princip Muza, Dionisa, nadahnua, i apolonski,
dijalektiki princip.
Ve u svom ranom delu, Poetical Sketches (1783), Blejk je pokazao tenju za
mitoloko-simbolinim aspektima stvaralatva. Ove su pesme pisane pod uticajem
elizabetinske lirike, Miltona, sa anr-sliicama godinjih doba i prirode. Ve se u ovom
ranom delu, koje kasnije za Blejka znai veliko razoaranje, vide osnovne naznake
sposobnosti da se najneposrednija emocija pretvori u simbol, viziju. Kasnije, vizija kod
njega dobija karakter epifanije.
U prvom graviranom delu, u jednoj od tzv. Prorokih knjiga, "There is No Natural
Religion" (1788) ve vidimo uticaj Emanuela Svedenborga, Paracelzusa i Nove Crkve.
Naime, svedenborgovci, odstupajui od uenja svog vrhovnog "gurua",
osnivaju Crkvu Novog Jerusalima, 1788. godine, u koju je i sam Blejk bio ukljuen.
Naela Nove Crkve uticala su na Blejkove stavove koje izraava u svojoj poeziji. Neka
od tih naela su:
1. Iskupljenje nije sadrano u muci na krstu;
2. Nakon smrti tela ovek uskrsava kao duhovno telo;

15

3. uda se ne smeju oekivati, jer donose prisilu i oduzimaju oveku Slobodnu Volju u
duhovnim stvarima...
Meutim, presudan stav samog Svedenborga, koji obiljeava Blakeovu poziju
(poetiku) jeste ideja da dokle god o Bogu ne mislimo kao o ovjeku svaki se pojam o
njemu gubi. Blake je primio taj novi spiritualizam, dalje ga razvijao. U djelu nema
prirodne religije, Blake pie:Ko vidi beskraj u stvarima vidi Boga, ko vidi samo odnos,
vidi sebe. Zato Bog postaje kao mi, da bismo mi postali kao Bog. simptomatino je
da je Blake, povodom speva Milton, rekao da mu se sam Milton javio i upozorio ga
da seksualna sloboda ne proizlazi iz pada, jer pad nikakva uivanja ne donosi. Sve
Proroke knjige polemiu sa tradicionalnim hrianstvom.
Ovde je moda pravo mesto da naglasim uvene stihove: Potrebno je proistiti
vrata percepcije, i oveku e se sve ukazati onako kakvo jeste beskonano. Jer
ovek sam sebe zatvara sve dok stvari posmatra kroz usku pukotinu svoje
peine. Zadrimo se kratko na sintagmi "uveni stihovi". Paradoksalno je to to ti
stihovi zapravo nisu uveni svojom zaslugom, jo manje zaslugom autora. Blejk nije ni
slutio da e jedna istaknuta reenica iz njegovog malo poznatog dela biti zasluna za
to da on postane idol jednom mladom buntovniku kakav je bio frontmen grupe The
Doors. Da, re je naravno o Dimu Morisonu. Posredstvom O. Hakslija, koji za naziv
svog romana uzima deo Blejkovog stiha (The Doors of Perception), Morison se
upoznaje sa Blejkom, koji e ostati uvek uticajan. ak toliko uticajan da bend dobija
naziv na osnovu pomenutog stiha. I ne samo to. Mnoge Morisonove pesme otkrivaju
direktan uticaj Blejkove poezije. Iluzionistiki i opsesivno pisani tekstovi kao da
govore da se Morison pridravao upravo blejkovskog saveta o uivanju. esta tema
seksa, droge, misticizma obojena je "blejkovtinom".
Morison, poznatiji kao Kralj gutera, nije postao to bez razloga. Guteri zmije,
zmajevi i ostala htonska bia, jesu jedan od blejkovskih arhetipova. Naime, vrata
(doors) kao i zmije (serpent, snake), jesu moda dva kljuna motiva u Blakovoj poeziji.
Uzmimo, npr. Jednu nenaslovljenju Blakeovu pjesmu koju nikada nije objavio, ve je
naena posthumno u rukopisu. Pjesma poinje stihovima Isaw a chapel of gold...
Budui da pjesma poinje rijeima Isaw, sve to se izlae jeste upravo vienje lirskog
subjekta, itava pjesma jeste opis subjektivnog gledita, data kroz lini filter. Sve to
je izreeno puta se kroz prizmu lirskog ja, prikazane su sliek koje konstitue
imaginacija. U tom sluaju imamo opravdanje da tvrdimo da Blake ne vidi doslovnu
tu crkvu od zlata, ve je rije o viziji. I druga strofa poinje rijeima I saw...ali, sada se
u centru panje ne postavlaj lirsko ja, ve izvejsno bie koje gmie ka crkvi. U
originalnom tekstu upoterbljana rije je serpent, to nije doslovno zmija, ve neko

16

bie nieg reda. Kako je sva Blakeova simbolika ambivalentna, tako ova bia mogu
biti i oliena revoluija, energija zla, ali i prosto gmizavci, prainari. Postoji gradacija
tih bia, od crva, preko zmije do zmaja. Bie o kome je ovdje rije, nazovimo ga
zmijom, je mukog roda, i predstavlja pobunjenika. Kreui se ka crkvi, nasre na
vrata. Ikonini znak kod Blakea jesu dveri, prelaz u sve mogue svijetove. Vrata su
ujedno i simbol zabrane, zakljuana su, ine elju frustriranom, onemoguavaju
slobodu. Zmija ne potuje zabranu, ona ne potuje zakone razuma.
O zmijskom aspektu Blakeove pozije govori i pjesma od samo dva katrena, Bolesna
rua, koja je ujedno i paradigma koako Blake moe biti pogreno protumaen. Ova
pjesma ima izraen narativni karakter. Takoe, ima i fingirani fijalog jer zapoinje
apostrofom, obraanjem upravo rui, nepokretnoj i nijemoj stvari, i zato kaemo da je
dijalog zapravo pseudodijalog, formalno je monolog. Bolest rue, konstatovna u
prvpm stihu pojaanog je intenziteta jer se stih zavrava uzvinikom. udnovata
pjesma temporalno je odreujemo na nekoliko naoina: ili je prognoza ruo
bolesna si i umrijee; ili je sredinji dio pjesme rekapitulacija, pa daje uzrok bolesti; ili
je upravo scenski prikaz propasti ure. Scenski prikaz na likovnom planu isto je to i
sitacija na planu knjievog izraza. Meutim, situacija u ovoj pjesmi ne prua uvid u
ono to je tajna mrana ljubav jednog crva, tako da se pitamo ko je zapravo narator
koji izgovara pjesmu. To je neko sveznajue Ja koje vidi i nevidljivo. Sitacija, sama po
sebi, jeste odraz odreenog simbola ili alegorije koji komuniciraju sa spektrom
znaanja prethodno definisaim na planu Blakeove mitologije. Rua je u pjesmi nosilac
tradicionalnog simbola, dok je pojava Crva upliv blejskovske mitologije. Pjesma je
esto itana koa puritanska osuda tijelesne ljubavi, meutim za Blakea ljubav i nije
ljubav ako nije tijelesna. Zato je ova pjesma puna tame, mrane , oluje, bolesti i
destrukcije. U ovoj pjesmi domintna je boja grimizna, koja u Blakeovom sistemu
najavljuje novi ivot, evoluciju.
No, nije li stoga logino to se jedan umetnik poput Morisona oduevljavao
Blejkovom poezijom? U pesmi "The End", sa prvog albuma The Doors, osim
direktnih stihovaRide the snake, postoje jo neke implikacije koje ovu pesmu vrsto
vezuju za Blejka. Bez namere da se uputam u dokazivanje da je Morison poznavao
Blejkov mitoloki sistem i da je iz njega direktno uzimao inspiraciju za svoju poeziju,
elim samo da ukaem na podudarnosti koje mogu biti i sluajne.
Naime, Blejk je stvorio jedan sveobuhvatan mitoloki sistem, strukturu sveta koja je
bila potpuno suprotna od slike sveta koju je davalo ortodoksno hrianstvo. Upravo
odstupajui od ortodoksnog hrianstva, invertirajui utvrene vrednosti, Blejk je
doslovno naglavake okrenuo tradicionalni hrianski poredak. Blejkov svet ima oblik

17

jajeta. Predstavljen koordinatnim sistemom to bi bilo shematski prikaz prostora i

vremena koji obuhvata u sebi nepomirljive suprotnosti. Pojam suprotnost za Blejka
ima jako veliki znaaj. Rat izmeu suprotnosti je osnovni aktivni princip, i nije cilj
izmirenje, ve veno kretanje. Dinamizam i aktivizam jesu dve osnovne postavke
Blejkovog sistema vrednosti. Nije re o dualizmu ili manihejstvu, jer u tom sluaju
neminovno bi bilo opredeliti se za jednu od tih suprotnosti. Poenta je upravo u
dijalektikom poimanju stvarnosti. Njegova epistemologija je zasnovana na opozitnim
kvalitetima koji ine totalitet. Grafiki predstavljen blejkovski koordinatni sistem bi
obuhvatao sledee kategorije:
Na vrhu nalazi se Ulro, svet smrti, u kome vlada Satana. To je bela pustinja
apstrakcije opisana terminima geometrije, matematike... to je pustinja bez
sutastvenosti, pustinja razuma, granica mraka, redukcija na materiju. To je pravi
hrianski pakao, onako kako ga shvata pesnik. Uoljivo je to da je kod Blejka pakao
smeten gore, na nebo, na mesto koje tradicionalno pripada hrianskom Bogu. Dole
je Eden u kome vlada Los, izraz stvaralake mate, simbol duhovnog sunca. Eden
simbolizuje Imaginaciju. Slika Edena je predstavljena vatrenim gradom Jerusalimom,
gradom koji bljeti imaginacijom. Eden, ili raj ovog puta je ispod povrine zemlje, u
utrobi zemlje.
Vertikalna shema dovodi nas do pojmova Innocence i Experience. To su, kako ih sam
Blejk definie, dva oprena stanja ljudske due. U nevinosti, ovek, odnosno dete,
nalazi se u carstvu podsvesnog izvora pesnikog nadahnua, na podruju koje se
zove Biulah, pastoralni svet odreen trostruko detetom, majkom i ocem. To je
stanje Zapada. Na suprotnom, istonom kraju nalazi se Generation, kao dominacija
razuma, iskustva, starosti; predeo blata, zemlje koja uniava oveka. Nevinost je stanje
svesti u kome se potencira radost beslovesnih bia koja nisu zakoraila u svet
Iskustva. Insistira se na neznanju, jer sticanje znanja nuno vodi u Iskustvo. Nevinost
obeleavaju dve postavke: prvo, vera u to da je svet stvoren za ljudska dobra, i drugo,
ignorisanje injenice da to nije tako. Iskustvo dolazi kada se nevina detinja vizija
potisne duboko u podsvest i postane samo melanholian san o idealnom vrtu koji je
ovek nekada posedovao, i u koji se vraa nakon smrti.
etiri take u sistemu predstavljaju blejkovska etiri prestola Zoa, odnosno etiri
Vena ovekova Smisla. or Bataj misli da etiri Zoa nisu originalan Blejkov
pronalazak, ve da ih je on samo eksplicitno dao u mitolokoj formi. etiri simbolika
lika koja se javljaju su Jurizen, Lavah,Tarmas i Los, i odgovaraju elementima koji
konstituiu oveka - to su oseanje, um, telo i duh. Svaka od njih sadri i svoju
emanaciju. Pojava Losa nije samo stilska figura, pesnik kao da osea fiziko prisustvo

18

simbola koji zatim ulazi u njega i daje mu sposobnost da imaginira, da vidi veni rad
Imaginacije kroz itav Univerzum. Los je stvaralaki princip, olienje stanja pre pada,
olienje celovitosti a ne pobunjenitva. Los je, da tako kaemo, vei junak od Orka,
predstavnika revolucije. Umetnost nadvladava revoluciju. Ork, sa svoje strane, osea
veiti Edipov kompleks usmeren prema Losu. Ali, imajmo u vidu da Blejkovo shvatanje
umetnosti ne sadri mnoge stvari koje mi danas smatramo umetnou, npr. slike
Doue Rejnoldsa. On pod umetnou podrazumeva stvaralaki ivot iji je koren u
umetnosti, ali i ono to bismo mi mogli nazvati "milosrem". Svaki ljudski in je za
Blejka i stvaralaki i ruilaki. Osim toga, Los sadri u sebi Orka, jer nije samo
personifikovana umetnost, ve je i duh vremena. Snaga koja "na ruevinama
vremena gradi palate za venost."
Nortop Fraj govori o etiri prestola Zoa, koje u vertikalnoj shemi, kao i u
horizontalnoj, grade suprotnosti koje se ne iskljuuju meusobno, ve dopunjuju, i
daju sliku potencijala svakog oveka, i oveanstva uopte.
No, vraam se Morisonu. Sada, kada su poznate osnove Blejkovog sistema, mogue
je uoiti paralele na koje ciljam. Stihovi pesme The Endupuuju na jahanje ka
zapadu.Ride the highway west, baby... jahanje na zmiji koja vodi To the lake, the
ancient lake, baby...Jezero o kojem govori Morison moe biti shvaeno kao jezero
pored kojeg je Blejk iveo, gde je kasnije osnovana tzv. jezerska kola pesnika.
Jahanje ka zapadu zapravo je put povratka detinjoj viziji, put natrag ka Biulahu, u
stanje u kojem su all the children... insane... Stanje bezbrinog detinjstva,
neoptereenosti i neznanja. Deca i jesu insane, ako pod tim podrazumevamo
neobaziranje na stvaran svet, razgovaranje sa zamiljenim prijateljima, neiskvarenost i
nevinost. Takva su sva blejkovska deca. Takva su i deca o kojima peva Morison. The
west is the best / Get here, and we'll do the rest - upuuje izazov Morison. Ako odrasli
samo uspeju da na trenutak dosegnu stanje Biulaha, oni postaju insane children,
upravo kako ih naziva Morison. On jeste iveo ivot prema blejkovskom savetu "Put
razuzdanosti vodi ka palati mudrosti", i zato se nije libio da javno konzumira LSD,
alkohol u neogranienim koliinama i da gradi donuanovsku reputaciju.
Deo pesme The End koji je esto tumaen kao izraz mrnje prema roditeljima, kao
edipovski deo pesme, olien je u stihovima Father, yes son, I want to kill you /
mother... I want to... fuck you... Meutim, ako ove stihove itamo u blejkovskom kljuu
vidimo da je izraena ne samo mrnja prema roditeljima, ve prema istoku, prema
svetu Generation, prema odrastanju i iskustvu, saznanju i odgovornostima. Ako
verujemo Morisonovoj prii o nesrei koja se dogodila 1947. dok je sa porodicom
putovao kroz pustinju, pri kojoj je gomila Indijanaca "ispustila svoj duh", onda taj

19

dogaaj moemo uzeti kao prelomnu taku na kojoj dete postaje odrasli, taku sa
koje se ne moe natrag, koja za pesnika postaje primalni krik.
Slika mrtvih Indijanaca urezala se kao duboka brazda u dui deteta, i otuda moda
izraeno interesovanje za mitove i religiju Indijanaca i za amanizam. Takoe je
mogue i to da su ustvari ovi mitovi bili izvor za ideju o Kralju Gutera, za jahanje
zmije iCelebration of the Lizard, za drevna jezera i pustinje o kojima Morison peva.
U tom sluaju, hipoteza o vrstoj vezi izmeu Blejka i Morisona nije odriva... sloboda
je italaca da veruju u ta hoe da veruju.
Samo uzgred spomenuu i to da, pomeani kao blenderom, Blejkova poezija i
Morisonov amanizam daju jednu smesu koja se naziva Dead Man. Re je o filmu
Dima Darmua, u kojem Doni Dep igra knjigovou Vilijama Blejka, a njegov
pratilac u filmu je neobini Indijanac po imenu Niko (Nobody). Indijanac je u zabludi
da se upoznaje sa znamenitim pesnikom, te je itav film propraen citatima iz
Blejkove poezije, kao i oduevljenjem Indijanca koji "pesniku" daje da proba pejotl.
(Opijum, LSD, pejotl... nezaobilazne stavke gde god je re o Blejku i Morisonu.) U
filmu Dead Man postoji i direktni citat Blejka-Morisona. Rei koje Indijanac Niko
izgovara: Some are born to sweet delight, Some are born to the endless night... su rei iz
Morisonove pesme, End of the night, a takoe su i Morisonov citat Blejka.
Dead Man je, pre svega, film o prolaznosti i smrti. Fokusiran na put smrti, film je
alegorija smrti, prikaz depresivne staze na kojoj je Indijanac voa. Put smrti, a i film,
zavrava se ritualnom vonjom amcem pri kojoj bi Blejk trebalo da prihvati
konanost svog fizikog ivota i da shvati da nema niega to je sutinski mrtvo, jer
sve je oduhovljeno. Meutim, Darmuov junak u poslednjem dijalogu, kada mu Niko
kae da treba da se vrati tamo odakle je potekao, uzvraa replikom: "Gde? U
Klivlend?".
Neprihvatanje smrti karakteristian je motiv pesnika okultizma. Za Blejka smrt ne
postoji. Ona je samo transpozicija u neko drugaije stanje, koje nije ovozemaljski
ivot. Verovanje u reinkarnaciju je opte mesto ovih pesnika. Ako italac ne eli da se
zadri samo na nemom i zabunjenom divljenju, Blejkova bi dela trebalo itati u kljuu
misticizma. Mistici su svi slini meusobno, prevazilaze svaku religiju i karakteristika
im je upravo izdizanje iznad ulnog sveta i sjedinjavanje sa izvorom. Mistik iz svake
svoje vizije uspeva da otrgne deo transcendentalne istine, i zabelei je putem neke
zemaljske aktivnosti slikanjem, graviranjem ili pisanjem. Besmisleno je dovoditi u
pitanje autoritet vizije koja svakog mistika vodi; vizije imaju karakter epifanije. I Dante
je veliki pesnik koji opisuje Mistiki put. Ali, dok se Dante kree u krugu ustaljenih
simbola, Blejkovi su simboli usamljeni i ogranieni na njegov mitoloki svet. Rekla bih

20

da je Blejkov iskrivljeni pogled na religioznost podjednako tradicionalan kao i

Danteova ortodoksa.
Smrt u hrianstvu nuno podrazumeva dva entiteta. Duu i telo. Kod Blejka duh i telo
funkcioniu po principu sinestezije. Nema tela, i nema due. Postoji sjedinjeno
bivstvo,Universal Man, Human Form Divine, postoji odricenje od Jastva
tj. Selfhood, postoji Proprium. Svi navedeni pojmovi su zapravo Blejkova
obeleja ovekoboga. Ali, ne Isusa Hrista, jer Blejk ne veruje u spasenje putem muke
na krstu. Blejkov Bog je ovek sam, ovek koji u sebi uspeva da probudi Imaginaciju,
ovek koji je uspeo da interiorizuje Boga. ovek sa velikim . Sutina Bogooveka nije
dua ili telo, ve Imaginacija, Pesniki genije. Venost jeste osnovna osobina
imaginativne linosti koja je sposobna da prevazie ogranienja fizikog sveta, vreme
i prostor. Imaginativna linost ima predispoziciju za vizije, za ekstazu i umetnost. Stav
o imaginativnom i beskonanom moda je najbolje ilustrovan poetnim katrenom
iz Znamenja nevinosti:
Izjednaivi pojedinca sa Bogom, Blejk ukida dignitet autoritetu hriansta. Ali, to mu
nije dovoljno. On nastavlja svoju vrtoglavu igru, stvara mnotvo mitolokih likova,
simbole i alegorije, stvara pervertiranu igru pretvaranja ivota u
mit. Albion (Engleska) je uspavana mitoloka figura, utonula u ne-svest (Francuskom
revolucijom) i eka Apokalipsu kako bi se probudila. San kojim Albion spava je nalik
smrti. Oivljavajuu funkciju izvrie revolucionarni heroj, mladi Ork. On je ukleti
deak koji u sebi nosi pakao buntovnitva, buenje ovekove Energije i elje. (Kada bi
ovo bila grka mitologija Ork bi bio sinonim za Prometeja.) Vrhovna figura Blejkove
mitologije je svakakoJurizen (You Reason), bog-geometar, bog-tiranin, karikirani
hrianski Jehova, veno nasuprot, iznad; on je bog razuma, okrutan i ljubomoran,
bog jednostruke vizije, njutnovske, naunike vizije. Pogledamo li Blejkovu gravuru
Jurizena, vidimo ga kako estarom opisuje krug. Kao i Njutn, on je sluga
geometrijskog univerzuma i svet koji on stvara nalazi se u krugu kome je razum
centar. Krug funkcionie kao simbol zatvorenosti u jednostruku viziju, a ideal
Bogooveka se nikako ne nalazi u tom krugu. Ako se Bogoovek i svrstava u neki
krug, to bi onda bio krug Losa, stvaralake mate, pesnitva, kreativnosti.
Navela sam ovde samo nekolicinu Blejkovih arhetipova, a nezaobilazna asocijacija
kada se pomene re arhetip jeste K. G. Jung. Kao pokreta arhetipske kritike Jung
se esto vraao Blejku i u njemu nalazio argumente za svoje teze. Recimo, razlika koju
Jung uspostavlja izmeu introvertnog i ekstrovertnog pesnika potkrepljena je
primerom Blejka; razlika izmeu psiholokog i vizionarskog naina stvaranja (manini i
tehniki pesnici) takoe je vezana za Blejka. (Moe se samo naslutiti kojem tipu

21

pripada Blejk...) Pa ak i kada pie o kolektivno nesvesnom, Jung nalazi za shodno da

demonstrira teoriju na Blejku. Blejkova su dela idealan primer za teoriju o prenosu
simbolikih slika koje se javljaju u umetnosti, a potiu iz iskonskih vremana. Znaaj
arhetipova, u ovom psiho-kontekstu, zavisio bi od odnosa koji oni grade sa
individualnom, (Blejkovom) arhetipskom slikom ili idejom. Umetnik je taj koji
arhetipski obrazac prilagoava svojoj ideji. Umetnik ima legitimno pravo da koristi
poznate mu i nepoznate, a postojee mitove, kao i da stvara nove, a da ga zbog toga
ne prozovu ludakom.
Genije umire sa onim ko ga ima i ne pojavljuje se vie dok se drugi ovek ne rodi sa
njim.
Glas avola
(odlomak)
Sve Biblije ili svete knjige bile su uzroci sledeih zabluda:
1. da u oveku postoje dva posebna naela, a to su telo i dua;
2. da nagon, nazvan Zlo, potie samo od tela, a razum, nazvan Dobro, samo od due;
3. da e Bog zanavek muiti onoga koji sledi svoje nagone.
Ali, istinite su, nasuprot ovima, sledee tvrdnje:
1. ovekovo telo nije odvojeno od njegove due, jer ono to to se zove telom deo je
due koji ima pet ula, za sada glavnih prolaza due;
2. nagon je jedini ivot i potie od tela, a razum je granica ili okvir nagona;
3. nagon je veiti zanos.
Poslovice Pakla
(odlomak)
U setvi ui, u etvi poduavaj, u zimu uivaj.
Put neumerenosti vodi u dvorac mudrosti.
Onaj koji eli, a ne ini, raa kugu.
Budala ne vidi isto drvo koje vidi mudar.
Mrtvo se telo za rane ne sveti.
Glupost je plat lupetva.
Stid je plat ponosa.
Zatvori se grade kamenjem zakona, javne kue ciglama religije.
Nagota ene je delo Boije.
Radost oplouje, tuga raa.
Bunar sadri, izvor preliva.

22

Uvek govori ono to misli i nitarije e te izbegavati.

Oekuj otrov iz ustajale vode.
Da drugi nisu budale bili bismo mi.
Proklinji stege, blagosiljaj slobode.
Preobilje je lepota.
Bolje ubiti dete u kolevci nego gajiti elje koje se nee ostvariti.
Sva zdrava hrana se hvata bez mree ili zamke.
(iz Venanja Neba i Pakla)

23