UNIVERZITET U BIHACU TEHNICKI FAKULTET BIHAC Prof. dr. sc. Munir Jahicé redovni profesor Gradevinskeg fakulteta u Sarajevu HIDROTEHNIKA L IZDANJE Tehnicki fakultet, Bihaé 2003.Autor Prof. dr. Munir Jahié Recenzenti Prof. dr. Tarik Kupusovié Prof. dr, Fuad Catovié Urednik Prof. dr. Munir Jahié Lektor Ramiz Brkié Korektor Urednik Tedavaé Tehni¢ki fakultet Bihaé Za izdavata Dekan Prof. dr. Isak Karabegovié, dipl. ing. Tehniéki urednik Samir Vojié, dipl. ing. Tehniéka obrada Samir Vojié, dipl. ing. Tiraz 500 primjeraka Stampa Stamparija PLANJAX, Bobare ~ Teéanj Objavijivanje ovog univerzitetskog udzbenika odobrilo je Nautno-nastavno vijeée Tehniékog fakulteta Univerziteta u Bihacu, broj 01-353, od 13.06.2003. Na osnovu miljenja Ministarstva obrazovanja i nauke br. 04-15-3374/03 od 05,09,2003. godine ovo izdanje uvrsteno je u kategoriju proizvoda koji su oslobodeni poreza na promet (Zakon 0 porezu na promet proizvoda i usluga, tlan 18. tatka 10 - "Sluzbene novine Federacije Bosne i Hercegovine’, br. 6/98 i 8/00). CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 626/628 (075.8) JAHIC, Munir Hidrotehnika / Munir Jahi grafitki prikazi; 29 om Bibliografija: str. 279 Bihat: Tehnitki fakultet Univerziteta 2003, - 297 str. : ISBN 9958-624-17-6 COBISS ~ ID 12360966 Sva prava zadrzana. Nije dozvoljeno da ni jedan dio ove knjige bude reprodukovan, ili snimljen na bilo koji nagin, ili bilo kojim sredstvom, elektronskim ili mehanigkim, ukljuéujuéi fotokopiranje, snimanje ili drugi sistem presnimavanja informacija, bez, dozvole autora, Naslovna strana: Brana GRANCAREVO, Trebinje (1962-1968); Athiv izvodata radova "HIDROGRADNIA" Sarajevo Tip: betonska - luna, visina 123 m, duzina 439 m, volumen 410 000m?SADRZAJ PREDGOVOR 4, UVOD 4” VODA U PRIRODI 1.2. 13. 1.4. 15. 1A Rasprostranjenost vode na Planeti 1.1.2. _ Vode u Bosni i Hercegovini SVOJSTVA VODE ZNACAJ VODE ZA COVJEKA PROBLEM CISTIH VODA 1.44. — Zagadivati vode 1.4.2, Stanje zagadenosti i za8titne aktivnosti 1.4.3, Obezbjedenje vode i restrsi buduénosti VODOPRIVREDA 1.5.1. Klasifikacija hidrotehniékih objekata 1.5.2, Specifiénosti hidrotehni¢kih abjekata 1.5.3. Hidrosistemi 1.5.4. Projektovanje vodoprivrednih objekata 2. HIDROLOGIUJA 24 22. 23. 24, 2.5, 2.6. MEBUZAVISNOST HIDROLOGIJE | DRUGIH NAUCNIH DISCIPLINA HIDROLOSKI CIKLUS 22.1. Vodnibilans POVRSINSKE VODE 234. — Rijeke 2.3.2. Jezera 2.3.3. Mora PODZEMNE VODE 24.1, Specifignosti podzemnih voda 2.4.2. Rezimi bilans podzemnih voda 2.4.3, Prihranjivanje podzemnih voda 24.4. — Rezerve podzemnih voda AKUMULACIJE 2.5.1. Podzemne akumulacije 2.5.2. Povrsinske akumulacije HIDROMETRUA 2.8.1. Mjerenje nivoa vode 2.6.2. Mjerenje brzine 2.6.3. Odredivanje protoka 2.6.4, Mjerenje nanosa 2.6.5. Obrada podataka mjerenja 3. HIDRAULIKA 34 OSNOVNE FIZICKE OSOBINE TECNOSTI 3.1.4, Gustoéa i zapreminska tezina 1 12 14 14 16 7 18 18 18 20 20 22 24 25 26 27 27 28 29 35 35 at 43 43 45 45 46 47 49 50 51 53 54 55 87 59 60 61 61 60 3.1.2. Sti8jivost 3.1.3. Viskozitet 3.1.4. Kapilarnost 3.2. HIDROSTATIKA 3.2.1. Hidrostaticki pritisak 3.2.2. Osnovna jednatina hidrostatike 3.2.3. — Mierenie pritiska 3.2.4. Dijagram hidrostatikog pritiska 3.2.5. Analititki izrazi hidrostatickog pritiska 3.2.6. Pritisak teénosti na zidove cijevi i rezervoara 3.2.7. _ Plivanie tijela 3.3. HIDRODINAMIKA 3.3.1, Strujanje tetnosti 3.3.2. Proticajii srednja brzina 3.3.3. Jednatina kontinuiteta 3.3.4, Bernulijeva jednagina 3.3.5. Hidrauli¢ki otpori 336. Prelivi 3.3.7. Ravnomiemo tegenje u otvorenim koritima 3.4. FILTRACIJA PODZEMNIH VODA 3.4.1. Linearni zakon filtracije 3.4.2. Nelinearni zakon filtracije 3.4.3. Koeficijent filtracije SNABDIJEVANJE VODOM 4.4, VODOVODNI SISTEM! 4.2, POTREBE ZA VODOM 4.2.1. Uticajni faktori 4.22. — PotroSati vode 4.2.3, Normativi potrosnje vode 4.24, — Proraéun mjerodavnin koligina vode 4.25. Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode 4.3, IZVORISTA VODE 4.3.1. Istrazni radovi 4.4, VODOZAHVATI 4.4.1, Cisterne za kignicu 4.4.2. Kaptaze izvorske vode 4.4.3. Vodozahvati podzemnih voda 444, Vodozahvati povrsinske vode 44.5, Zaatita vodozahvata i izvorista 4.5. PRIPREMA VODE ZA PICE 45.1 Proces! i operacije kondicioniranja vode 4.5.2. — Dopunski tretman 45.3. _ Tehnolo’ke Seme kondicioniranja 4.6. TRANSPORT | DISTRIBUCIJA VODE 4.6.1. Dovodi i distribuciona mreza 46.2. — Hidrauliéki proraéun 46.3, Konstruisanje vodovodne mreze 62 63 63 63 63 65 67 68 69 70 n 72 73 75 75 76 79 80 81 83 85 86 86 89 1 92 93 94 95 98 100 101 103 105 106 108 110 118 120 120 421 126 128 129 129 133 1354.6.4. Ispitivanje i dezinfekcija mreze 4.6.5. — Rezervoari 4.6.6. —_ Pumpne stanice 4.7. VODOVODNE INSTALACVE 4.8. POGON VODOVODNOG SISTEMA KANALIZACIJA 5.1. KANALIZACIJA | ZASTITA VODA 5.1.1, Zagadene vode i njihove karakteristike 5.1.2. Sistemi i Seme kanalizacije 5.1.3. Dispozicija zagadenih voda 5.1.4. — Zastita voda od zagadenja 5.2. KANALIZACIONE INSTALACIJE 5.2.1. Osnovni dijelovi unutraénje kanalizacije 5.2.2. Dvorigna mreza i prikijuéak na vanjsku kanalizaciju 5.2.3, Dimenzioniranje unutrasnje kanalizacije 5.2.4. Projekti unutra8nje kanalizacije 5.3. KANALIZACIONE MREZE 5.3.1, Trasiranje mreze Ratunske kolitine zagadenih voda i hidrauli¢ki proraéun tzvodenje kanalizacione mreze Objekti na kanalizacionoj mrezi Eksploatacija kanalizacionih objekata 5.4, PRECISCAVANIE ZAGADENIH VODA Preliminarno pregi8avanje Primamo preti8éavanje Sekundarno preti8¢avanje Tercijamo prediscavanje Obrada mulja Postrojenja za predi8éavanje zagadenih voda Deponije REGULACNJE VODOTOKA 6.1, POTREBE ZA REGULACIJAMA 6.2. PRINCIPI KOD REGULACIJA 6.2.1. _ Tehnitka osnova za izvrSenje regulacije 6.3. VODOGRADEVINE | MATERWAL ZA REGULACIE 6.3.1. Obaloutvrde 63.2. _ Paralelne gradevine Popreéne gradevine Prosjeci (iskopi) Nasipi 6.4, BIJUCE | EROZIONI PROCES! 6.4.1. Hidrologija bujiénin tokova 6.5. UREDENJE BUJICA 6.5.1. Uredenje bujica spimjata 6.5.2. Uredenje bujica podrivaa 6.5.3, Specifigni sludajevi uredenja bujica M1 136 136 139 143 145 147, 147 149 154 187 159 164 164 167 168 169 170 470 173 176 179 181 181 182 186 188 193 195 201 202 205 207 207 209 214 215 216 216 217 217 220 221 224 228 226 227Vv 7. BRANE | KORISTENJE VODNIH SNAGA TA. 72, 73. VRSTE BRANA 7.1.4, Niske brane 7.1.2, Visoke brane GRADENJE VISOKIH BRANA 7.2.1, lzbor mjesta za branu 7.2.2. — Spectignosti gradevinskih radova 7.2.3, Osmatranje brana KORISTENJE VODNIH SNAGA. 7.3.1. Principi kori8tenja vodne energije 7.3.2. — Osnovne Seme hidroelektrana 7.3.3. Objekti i oprema na hidroelektranama 8. HIDROTEHNICKE MELIORACIJE 8.1 8.2. 8.3. NAVODNJAVANJE 8.1.1. Potrebe i uslovi navodnjavanja 8.1.2. Viste navodnjavanja 8.1.3. Hidromodul navodnjavanja 8.1.4. Objekt! za navodnjavanje 8.1.5. Izbor nadina navodnjavanja ODVODNJAVANJE 8.2.1 Koliéina vode za odvodenje 8.2.2. Profil kanala i njihovo raéunanje 82.3. — Drenaze ASANACIJA TERENA 8.3.1. Kolmacija 83.2. Komasacija 9. SAOBRACAJNA HIDROTEHNIKA 9.1. SPECIFICNOSTI VODNOG TRANSPORTA 9.2, REGULACIJA RIJEKE ZA POTREBE SAOBRACAJA 9.2.1. Odredivanje plovne dubine 9.2.2. Odredivanje Sirine za plovidbu 9.2.3. Odredivanje polupreénika krivine 9.3. PLOVNI KANALI 9.4, RWECNA PRISTANISTA 9.5. BRANE| BRODSKE PREVODNICE ” 9.5.1, Izbor mjesta za branu i brodsku ustavu 9.6. ODRZAVANJE PLOVNIH PUTEVA * LITERATURA PRILOZI (A) Agenda 21 ~ Zastita i upravijanje slatkim vodama (8) Evropska okvirna direktiva o vodama (C) Mediteranski akcioni plan (0) Plan reorganizacije sektora voda u BiH 229 229 230 233 242 242 243 245 245 246 251 252 255 255 256 257 262 262 264 265 267 267 268 270 270 270 271 amt at 272 272 273 273 274 275 277 278 279 281 285 289 293PREDGOVOR Udzbenik HIDROTEHNIKA napisan je prema nastavnom programu Tehnitkog fakulteta Univerziteta u Bihadu, Gradevinski odsjek (VI stepen). Buduéi da je ova problematika znatajna i za privredni razvoj, posebno vodoprivredu, komunalnu oblast, poljoprivredu, Sumarstvo, urbanizam, energetiku i saobracaj, sadrZaj knjige je prilagoden za kori8tenje i u praksi. Pri tome je syjesno data prednost, pored teoretskog dijela hidrotehnike (hidrologija i hidraulika) oblastima koje su najaktuelnije kao Sto je snabdijevanje vodom, kanalizacija i kondicioniranje voda, regulacije vodotoka i Kori8tenje vodnih snaga te melioracije zemljista. Ovakav pristup pisanju knjige i izbor gradiva, vjerovatno ima i svojih manjkavosti, ali u suStini. maksimalno je prilagoden osnovnoj namjeri, Skolovanju kadrova koji trebaju da se upoznaju sa osnovama hidrotehnike. Svakako, onaj ko Zeli Sira znanja iz bilo koje oblasti hidrotehnike, treba koristiti i specijalisti¢ku literaturu koja je u posljednje vrijeme znatajno publicirana u susjednim drZavama bivSe Jugoslavije, ali i Sire. Zahvalnost za Stampanje knige pisac duguje sufinancijerima Javnom preduzeéu »VODNO PODRUCIE SLIVOVA RUEKE SAVE« Sarajevo i firmama Giji je spisak dat na kraju knjige, kolegama recenzentima, te posebno Samiru Vojicu koji je knjigu tehnidki obradio, te ostalim koji su u tome pomogli, Bihaé septembar 2003. godine PisacMunir Jahié HIDROTEHNIKA UVOoD L| Hidrotehnika je oblast nauke koja se bavi proufavanjem vodnih resursa, u svrhu Kori8tenja vode, zaitite od njenog Stetnog djelovanja i zastite voda od zagadenja Osnovni zadatak hidrotehnike je prilagodavanje (u neophodnim sluéajevima i izmjena) postojeéeg prirodnog rezima, vodnog bogatstva - rijeka, jezera, mora i podzemnih voda potrebama stanovni8tva i privrede uz minimalne negativne ekoloske posljedice. Inienjerski objekti, kojim se realizuju hidrotehnitki zadaci, nazivaju se hidrotehnitki objekti. Racionalno iskori8tavanje vodnih resursa i njihova zastita jedan je od glavnih zadataka 1u svim zemljama svijeta, zajedno sa proizvodnjom brane i energije. Naime, u mnogim dijelovima svijeta prisutna je nestaSica, postupno unistavanje i poveéano zagadivanje slatkovodnih izvora. Razlozi takvog stanja su: > nepravilno postupanje sa otpadnim (zagadenim) vodama, industrijskim i komunalnim évrstim otpadom, > gubitak prirodnih izvori8ta, neracionalnim koritenjem, sjecom Suma i loSom primjenom poljoprivredne tehnike (ispuStanje u vodu pesticida i drugih hemikalija), > izgradnja brana i akumulacija, skretanje tokova rijeka, navodnjavanje i sl. takode, ukoliko nisu adekvatno uradeni, mogu uticati negativno na koliginu i kvalitet vode, itd. Poboljfanje upravljanja vodama zahtijeva znatna materijalna sredstva, primjenu ‘“éistijih" tehnologija, bolju organizaciju hidrotebnigkih aktivnosti, ukljutivo i kyalitetnije planiranje u oblasti voda, te ukljudivanje i sudjelovanje najsire javnosti u realizaciji donesenih odluka, Pri tome je posebno vazan aspekt, primjena osnovnih medunarodnih principa politike upravljanja vodama, od éega narotito Evropske okvime direktive © vodama regiona (Jadran, Dunav), odnosno BiH. Nezaobilazan dokument, kad je u pitanju za8tita i upravljanje slatkim vodama na Planeti je i AGENDA 21 — Program za 21. vijek (The Global Partnership for Environment and Development), usvojen na Konfereneiji UN 0 Zoyjekovoj okolini 1992, godine u Rio de Zeneiru.12 4.UVOD. 1.1, VODA U PRIRODI Voda je u prirodi najrasprostranjenija materija, Nalazi se u atmosferi, hidrosferi, kriosferi, biosferi i litosferi U atmosferi yoda se nalazi u razligitim stanjima: > uw obliku pare - u vazdusnom omotatu koji okruzuje Zemlju, > u vidu kapljica - u oblacima i kao kiSa, > 1 &vrstom stanju - u obliku snijega, leda i kristala leda u visokim oblacima, U hidrosferi voda se nalazi u > tetnom stanju (vode okeana, mora, jezera, bara, akumulacija, rijeka) i > Evrstom stanju (led i snijeg na vodnim povzsinama i na kopnu). U kriosferi, koja spada u omotat Zemlje (negativne temperature), u koji su ukljudene odredene oblasti atmosfere i hidrosfere, voda se nalazi u: i > tecnom, > évrstomi > gasovitom stanju, U biosferi, koja predstavlja slozen vanjski omota Zemlje, naseljen Zivim organizmima (ovjek, Zivotinje, rastinje, mikroorganizmi) voda éini zajedno sa vazduhom i tlom, dio njenog sastava. Tagnije ovaj omotaé ukljucuje troposteru, hidrosferu i povrsinski dio (~ 3km dubine) litosfere. U biosferi se deSevaju procesi dinamiéke razmjene vode izmedu Zive i nezive prirode nase planete, rere BIOLOSKA SFERA (bogata energijom, organska jedinjenja) DISANIE, FOTOSINTRZA OSLOBADANJE ENERGIE | | POTROSNIA FIZICKA SFERA ENERGUE (siromaina energijom, neorganska jedinjenja) EKOSISTEM | Slika 1.1. Sema kruinog kretanja energije OpSta Sema toka energije i razliitih materija, ukljudivo i vode u ekosistemu data je na slici 1.1, a samo vode u dijelu biosfere na sliei 1.2.B 41.UvOD LuIWOTOG DXVINQRD a aNarus ANSNGOYAINOADA awartts: aNsnAOMIOAOA, aNIAVaYd ttt “VuaISOWLY, wid | > v AOE LINDA: aNIAVOV' pags: t t SY HH vava VNAGOA TIVO FONDS: Slika 1.2, Kruéni tok vode u prirodi_ _ ™ 4 | 4.UVOD Od opste koligine vode na Zemlji, cca 1338 mil. km’, samo 35 mil, fam’ ili oko 2,5% pripada slatkim vodama, onima koje predstavljaju i najveti interes Covjetanstva | Od ove koligine slatkih voda gotovo 70% ili 24 mil. km? akumulirano je uw ledu Artika i Antartika i u vjecitim lednicima drugih kontinenata, 1.1.1, Rasprostranjenost vode na Planeti | Najveéi dio zemljine povrSine pokriven je vodama okeana Sto iznosi eca 71%, | Dio kopna preostale povrdine od 29%, sa kojeg u mora i okeane otitu rijeke, naziva se | oticajnim, a oblasti gdje rijeke ne oti¢u u mora nazivaju se bezotieajne. Bezoticajne | oblasti zauzimaju 20% zemljine povrSine. U rijeénim koritima, kod srednjeg nivoa vode, sadrZano je 2120 km’ slatke vode, ili oko 0,006% svih slatkih voda. 1.1.2. Vode u Bosni i Hercegovini Progjene govore da u Bosni i Hercegovini ukupna zapremina atmosferskih voda iznosi cca 2000 m/s, tj. da prosjeéne viSegodi8nje padavine iznose 1250 mm, rasporedeno na povrsinu BiH od 51 000 km?, odnosno ~64 milijarde m'/godini vode. Zoog sloZenih orografskih, hidrogeoloskih, klimatskih i drugih uticaja samo jedan dio ovih voda otige povrsinski (oko 60%), Prema tome, sa teritorije BiH otiée prosjeéno oko 1200 mr’/s vode ili oko 38 milijardi m? godi8nje (cca 23 I/s sa 1km’). i Oticanje vode u BiH vi8i se u praveu Crnomorskog sliva sa oko 74% povrsine iu praveu sliva Jadranskog mora sa oko 26% povrsine. Od navedene kolitine prosjetnog aticaja sa podrugja BiH oko 700m’ (0,20 Us po stanovniku ili 18 1s/km’) otiée prema Crom moru, a ostatak od cca 500m’/s prema Jadranskom moru (0,9/5 po stanovniku ili 37U/sikon*). Znaéajne rezerve podzemnih voda cca 16m’/s egzistiraju u sjevernim dijelovima BiH u okviru aluvijalnih, aluvijalno-kvartarnih i neogenskih sredina. Iz datih podataka, kao i grafitkog prikaza (slika 1.3) uotava se da na cca 74% teritorije BiH “izda’nost" jednog km? sliva ne dostize ni 50% vrijednosti izda&nosti sliva Jadranskog mora. Podaci iz tabele 1.1. jo8 vise potvrduju éinjenicu da su vode u BiH izrazito neravnomjemo prostorno rasporedene ukljugivo i vremensku neravnomjemost. Hercegovina je bogata sa vodnim resursima jer su najvodniji slivovi upravo rijeke Neretve i Trebi8njice, Nasuprot ovom, posebno "siromaSan" sliv je rijeke Bosne, gdje je inajveéa koncentracija stanovnistva i industrje41.UVOD Jadranski sliv > 38,5 Usika? ‘Cmomorski sliv 420,6 Vésshon? ‘Slika 1,3. Specifigno oticanje prosjeénih godisnjih proticaja (q=Us/km’) Tabela 1.1. Specificno oticanje prosjecnih godisnjih proticaja po slivovima SLIV | Una | Vrbas | Bosna | Ukrina | Drina | Neretva | Cetina 261 | 199 | 160 | 127 | 212 | 381 | 346| 16 4.UVOD. 1.2, SVOJSTVA VODE Voda je sloZena supstanca, jer se sastoji od dvije proste supstance hidrogena i oksigena - HO. Hemijskc dista voda je bezbojna tekucina, bez mirisa, bljutava ukusa. U tankom sloju je bezbojna, a u dubljem sloju je plavo-zelene boje. Mrzne na temperaturi od 0 °C (273,15K), pa je na niZoj temperaturi u évrstom stanju (snijeg, led). Voda vrije na temperaturi od 100 °C (373,15 K) ako je pod standardnim pritiskom (pritisak od 101,325 kPa), Voda se karakteri8e nizom svojstava koja se bitno razlikuju od ostalih prirodnih tijela. Te osobine su poznate pod imenom anomalije vode; 1. Kod zagrijavanja od 0 - 4 °C zapremina vode se ne povecava, naprotiv ona se smanjuje, a maksimalnu gustinu ne postiZe u ta¢ki mrénjenja (0 °C), nego kod 277°K (4 °C). Zapremina smrznute vode poveéava se priblizno 10%. 2. Voda se prilikom mrznjenja Siri, tj. ne skuplja se kao sva druga tijela, pa joj se gustina smanjuje. Tatka ledi8ta vode sa poveéanjem pritiska ne raste, kako bi trebalo ofekivati, nego opada. 3. Specifigna toplota vode je najveéa u odnosu na sve druge évrste i tetne materije uprirodi 4. Voda ima visoku dielektri¢nu konstantu, sto je odlikuje izuzetnom sposobnoséu rastvaranja i disocijacije za razliku od drugih teénosti, 5. Od svih tetnosti, izuzev Zive, voda ima najveéu povrSinsku napetost. Ove anomalije imaju izuzetan znaéaj u prirodi. Zbog poveéanja zapremine vode pri mr%njenju, kilogram leda zauzima prostor od 1,1 dm’ j kao lak&i pliva na vodi. $ druge strane ne dolazi do zamrzavanja donjih slojeva vode u akvatorijama. Ovo omoguéava kori8tenje vode iz vodotoka i u zimskom periodu, kao i kontinuitet zivota prisutnih organizama u vodi. Cinjenica da se zapremina vode povecava pri smrzavanju veoma je vazno u procesu crozije stjenske mase i formiranja plodnog tla (zemiljista), Voda uz ostale faktore erozije (vjetar, promjena temperature) stalno mjenja povrSinu zemljine kore, jer pri svakom smrzavanju u pukotinama i prsinama dolazi do kidanja i lomljenja stijena, koje se u procesu erozije transportuju na nize i usitnjavaju i taloze. Visoka specifigna toplota vode i njena velika rasprostranjenost su joj obezbijedili posebno mjesto u tehnici grijanja i hladenja (primjer diinovske Golfske struje i njenog uticaja na klimu zapadne Evrope dovoljno je poznat, a bazira se na prenosu toplote vodom u najveéim razmjerama). Zahvaljujuéi svojoj velikoj specifiénoj toploti, voda slu2i kao vrlo pogodan akumulator energije. Svaki stepen vise ili nize temperature vode znaéi veeu ili manju pogodnost vode za onu svrhu za koju se ona koristi. Npr. yi8a temperatura vode za navodnjavanje utiée blagotvorno na navodnjavane kulture, razvija intenzitet rada mikroorganizama u zemiji8tu, ubrzava sazrijevanje kultura i poveéava im prinose, Niza temperatura vode poveéava korisni efekat hladenih maSina, olakSava pripremu vode i dr.7 4.UVOD NACAJ VODE ZA COVJEKA 13.4 U Sovjekovom organizmu voda zauzima priblizno podjednak udio kao u biosferi - oko 71%, Sto ukazuje na njen primaran znaéaj za opstanak i Zivot na Zemlji Voda u organizmu Zovjeka odréava potreban hidrostati¢ki, osmotski i onkostatigki pritisak i omoguéava vodno-mineralni metabolizam. U odsustvu vode Zivot se gasi za nekoliko dana, tj. im njen gubitak prede 15% tjelesne tezine. Dnevni deficit vode od 1,5 J, odnosno oko 2% tjelesne tezine, veé formira potetnu dchidraciju organizma. Gubitak od 4,2 1 u toku 2-4 dana izaziva pojave bolesti dchidratacije, Vrlo jaka dehidratacija javija se pri deficitu vode od 5-10 J. Ovo stanje praéeno je mentalnim i psihi¢kim poremeajima, Covjek bez hrane moze izdrzati i do 40 dana, ali bez vode umire veé osmi dan. Pored velikog fizioloskog i higijenskog znataja, voda ima i znatnu epidemiolosku i toksikolo8ku ulogu. Epidemiolo3ki zna¢aj vode je uslovijen sposobnoséu patogenih kklica da se odrZavaju u virtualnom stanju i da se prenose, Sire. Voda u koju su prodrle patogene klice postaje moénim faktorom uzroénikom erijevnih zaraza. Najtexéa oboljenja izazavana upotrebom zagadene vode su: tifus, paratifus, bacilna i amebna dizenterija i kolera. Dokazano je da voda mote biti prenosnik infektivnog hepatitisa, tularemije, pa éak i virusa poliomeli. Vodom se mogu prenositi i stone zarazne bolesti, kao sto su: sakagija, crni prixt, slinavka i Sap. Isto tako vodom se ‘mogu prenositi jaja parazita, naroéito pantljicare i njihove larve, od kojik oboljevaju Gadi i tivotinje, Voda nalazi najrazliitiju primjenu u Govjekovom djelovanju: sluzi za piée i pripremu hrane, za odravanje ligne, stambene i urbane higijene, koristi se u poljoprivredi, industri, saobra¢aju, energetic, ribolovu, rekreaciji itd. Iako za piée dnevno nije potrebno vise od 2,5 - 3 J po Sovjeku, ipak je ukupna dnevna potrofnja mnogo veéa i odraz je standarda Zivijenja i kulture ponaSanja. Danas ona iznosi od 80 - 100, 150, 200 - 300 / po stanovniku na dan. U vecim gradovima razvijenih zemalja to ide ak do $00 / pa i vise, ali danas ima tendenciju smanjenja. Ogrommu koliginu vode koriste biljke i Zivotinje. Kad ne bi bilo vode u zemijistu, korijenje biljki prekinulo bi funkciju ishrane biljnog organizma. Ako se potreba vode za biljke izrazi u mm sloja vode, onda za pSenicu ona iznosi 366 - 760, jecam 364 - 700 itd. Za dobivanje Ike suhog pSeniénog zmna potrebno je oko 750 I vode. U savremenim industrijama, bez vode gotovo da i nema nikakyog procesa. Narotito je velika potrosnja u hemijskoj industriji i kod dobivanja novih proizvoda. Npr. za izradu It acetatne svile potrebno je 2660 m’ vode, za If poliesternog viakna 4200 m’, poliamidnog vlakna 5600 m’ itd. Danas se, sabvaljjn ‘vodnoj snazi ,,bijelom uglju’, proizvodi na milijarde kilovat sati elektroenergije. Sto se tide saobracaja na vodi, jeftiniji je od ostalih vrsta i nezamjenjiv je za transport odredenih vrsta roba i tereta. Za ribolov, rekreaciju, razne sportove, za banjska ljekovita i terapeutska dejstva (mmineralne, termalne i termomineraine vode) itd., voda je Sovjeku opet u nezamjenjivoj funkeiji,18 41.UVOD 1.4, PROBLEM CISTIH VODA Buran tehniéki progres XX vijeka prouzrokovao je iserpljenje prirodnih resursa, zagadenje atmosfere, trovanje vodne sredine, uniStenja rastinja, sto se negativno odrazava na Ijudsko zdravlje. Prema podacima Syjetske zdravstvene organizacije, zbog nedovoljnih kolitina iste vode, godi8nje umire vie od 9 miliona osoba, mahom djece, a preko 500 miliona ljudi boluje od infektivnih bolesti, koje se prenose vodom. 1.4.1. Zagadivadi vode Po kolitini zagadujuéih organskih materija koje sobom nose, industrijski otpaci su opasniji od gradskih i poljoprivrednih. Osnovne materije koje zagaduju vodu prikazane su u tabeli 1.2. Tabela 1.2. Osnovni zagadivaci voda HEMUSKL 9 FIZICKI |_zacaprvacr BILOSKI ZAGABIVACT ZAGADIVACT Kiseline Bakterije Toplota Alkalije Virusi Boja Soli Drugi zarazni organizmi Miris Pesticidi Alge Radioaktivnost . . Suspendovane évrste Deterdzenti Fekalije aeaie Fenoli Lignini Pijesak Druge organske materije Malj Stanje zagadenosti i zaititne aktivnosti Raznovrsni zagadivati prisutni su gotovo u svakoj vodnoj sredini na planeti. pr. u SAD jedna Setvrtina rijeka zagadena je na vige od polovine svoje duzine. Vesi dijelovi velikih jezera, posebno jezera Iri, biloSki su mrtvi, zbog ogromnih Kkoligina zagadenja koje veze kiseonik u vodi. Zagadenja dolaze od gradova i industrijskih ostrojenja, kao i od smetljista ("divljih" deponija).19 4.UVOD Oko 70% zagadenja mora uzrokovano je izvorima s kopna, ukljuéujuéi gradove, industriju, gradevinarstvo, poljoprivredu, Sumarstvo i turizam. Najveéa prijetnja morskim sredinama su kanalizacija, hemikalije, sedimenti, smeée i plastika, metali, radioaktivni otpad i nafta, Neki od tih materijala su otpomi i polahko se raspadaju u okolini, pa se nadu u Zivim biéima, Jo8 ne postoji globalni koncept rjeSenja problema zagadivanja mora iz. kopnenih izvora. U Bil stanje kvaliteta - zagadenosti voda nije aktualizirano, jer je veéina privrednih kapaciteta trenutno van stroja, pa su vodotoci relativno Gisti, Medutim, zna se da je rijeka Bosna prije desetak godina bila najzagadenija, zatim Vrbas, pa Una (Tabela 1.3.). Tabela 1.3. Teret zagaienja Bil rijeka (1980.) suv TERET ZAGADENJA INDUSTRUA | _GRADOVI UKUPNO % Una 1263 989 104727 1368 716 10,9 Vrrbas 2.989 024 118 045, 3.107 069 24,7 Bosna 6605 939 483 632 7089 571 56,4 Drina 354 196 55323 409 519 33 Neposredai sliv 330 671 86 427 517 098 34 ave Neretva 73.849 65.460 139.309 1d Trebisnjica 19751 12 761 35512 0,3 UKUPNO 11637419 426 375 12 563.794 100 Na osnovu ispitivania i odredenih proraéuna od ranije cijeni se da je u vodotoke BiH ispu’tano oko 26 m'/s otpadnih voda (industrija i domaéinstva) koje su nosile veliki teret zagadenja, Mjeren tzv. brojem ekvivalentnih stanovnika (ES), on je iznosio preko 12,5 miliona ES, od ega su oko 12% tereta zagadenja bile toksigne materije, dok je oko 50% organski teret, tj. materije koje su sklone relativno brzom raspadanju i truljenju. Ovakva prostomna dispozicija zagadenja sa prirodnom raspodjelom vodnih resursa po slivovima, jo8 vige je dovodila u nepovoljan poloZaj upravo one slivove, koji su i inaée ocjenjeni kao oskudni sa vodom (Bosna, Vrbas, Una). U strategiji zaxtite voda od zagadivanja u principu se trebaju prije svega primjenjivati preventivne mjere, znaéi sto vie smanjiti zagadenja (tetna i évrsta) ill ih sprecavati Sdje je to moguée ( primjena éistijih tehnologija, koristenje recirkulacije i sl). Represivne mjere podracumifevaju tehnitke i zakonodayne aktivnosti, fj. previséavanje otpadnih voda prije nego se one kanalizacijom ispuste u vodotoke, a odgovarajuéim cakonima (Zakon 0 vodama, Zakon 0 zestiti okoline i sl.) predvidjeti uslove zastite voda i primjeniti princip "zagadivac plaéa", odnosno uvesti drastiéne kaznene mjere ca zagadivate voda,20 1.UVOD Sto se tie évrstog otpada mjere koje se poduzimaju podrazumijevaju napustanje prakse smetljista i njihovu sanaciju i kori8tenje savremenih metoda upravijanja sa otpadom- reciklaza, kompostiranje, spaljivanje, sanitame deponije. 1.4.3. Obezbjedenje vode i resursi buduénosti Pored svega Sto svijet poduzima na planu zaitite biosfere, Sto je sluéaj i kod nas, ostaje Ginjenica da je problem obezbjedenja Ciste vode sve izraéeniji. Razlog tome je eksplozivan rast stanovnistva, 8to izaziva veéu produkeiju brane i energije, te drugih dobara, ali i produkeiju zazadenja koje se slabo spretava, Radi poboljanja sadainjeg stanja i posebno radi bududih generacija, rje¥enje je moguée, ali uz smiSljeno planiranje koriStenja, uredenja i zastite voda sa posebnim akcentom na: previS¢avanje otpadnih voda i pravilno upravijanje évrstim otpadom, vece kori8tenje podzemnih voda ukljuéivo i njihovo vje8taéko prihranjivanje i na Sirem plana Kori8tenje desalinizacije morske vode pa i lednika. Na svjetskom planu rezerve slatkih vode dine cca 45,000 km’, a sadasnje potrebe su oko 6.000 km’, pa ispada da jo8 uvijek ima dovoljno raspolodive vode. Medutim, posto je ona prostomo i vremenski nepovoljno rasporedena, uz stalno poveéanje zagadenja nuzne su drastiéne mjere kako bi se drZalo pod kontrolom racionalno koristenje. Sto se tive BiH situacija je takva da se moraju isto poduzimati sve mjere kao i na globalnom planu. Poseban je problem kori8tenja i zastite voda u kr8u i bezvodnim podrudjima, narovito u su8nim periodima. Stoga je nuzno regulisanje rezima oticanja vode putem akumulacija i kori8tenje voda na regionalnoj osnovi. Planskim dokumentima predvideno je u Bil da se putem akumulacija obezbijedi ukupna zapremina od oko 11,2 milijardi m’ vode Sto bi odgovaralo cca 30% zapremine cjelokupnog prosjetnog oticaja povrSinskih voda. Veoma brzo trebalo bi izgraditi cca 2,0 milijarde m’ akumulacionog prostora i to u prvom redu na vodotocima u slivu rijeke Save (rijeka Una - Suvaja, Klisa, rijeka Sana - Kljué - Vrhpolje, rijeka Vrbas - Daljan, rijeka Bosna, rijeka Krivaja - Kamenica, rijaka Usora - Marica, rijeka Bosna, rijeka Zeljeznica - B. Rijeka itd.). 1.5. VODOPRIVREDA Obigledna je ¢injenica da vode vie nema pogodne za upotrebu koja ne zahtjeva na neki naéin Ijudsku aktivnost. Prirodni rezim voda na nekom podrugju ne pruza moguénost koritenja bez prethodnog intervenisanja. Uredenje rezima voda trazi znatajna materijalna ulagania koja prudaju moguénost kvantitativnih i kvalitativnih uslova optimalnog koriStenja voda i njihove zaStite. Na taj nagin od raspolozivih rezervi voda ureduju se samo one koje imaju ili mogu imati odredenu upotrebnu vrijednost i zovu se vodni resursi.21 4.UVOD Buduéi je jedna te ista voda tivotna namirnica, sirovina, sredstvo xa rad i razorna materija, to je xa zadovoljenje raclititih Gudskih potreba nuino organizovano i planski objediniti cjetokupnu teoriju i praksu koriStenja, uredenja i ta8tite voda, Taj zadalak organizovanja djelatnosti na vodama ostvaryje se putem vodoprivrede, Sju tefiniku upravijanja vodama u teoriji i praksi predstavlja HIDROTEHNIKA, poseban dio gradevinarstva, Vodoprivreda ima tri oblasti (koje se dijele na vodoprivredne grane): I. kori8tenje voda, 2. uredenje vodai 3. castita voda. Vodoprivredne grane koriStenja voda dine: > snabdijevanje naselja, industrije i poljoprivrede vodom, navodnjavanje, Koriktenje vodnih snaga (hidroenergija), ribogojstvo, vodni saobraéaj (plovidba i luke), rekreacija na vodama, vVvvVv Uredenje voda ima slijedete grane: > uredenje vecih slivova, > borba protiv erozije i bujica, > regulacije vodotoka, > odbrana od poplava, > odvodnjavanje, > asanacija zemijista, > kanalisanje naselja. Zaitita voda podrazumijeva: > pretiscavanje otpadnih (zagadenih voda), > tretman évrstog otpada putem deponija, > mijere Stednje vode, > provodenje zakonodavnih mjera, > planiranje i recervacija buducih resursa,\ | 22 4.UVOD Koristenje, uredenje i zastita voda obavlja se kroz kompleksue vodoprivredue akcije u okviru najmanje jednog rijetnog sliva, vodeci racuna o tzv, postulatima da je: voda necamjenjiva materija, drustveno odnosno javno bogatstve $ kojim se raspolate demokratski, a upravlja jedinstveno, odnosno integralno, Vodoprivredne aktivnosti odvijaju se putem vodoprivredue osnove i vodoprivrednih planova. Ovim dokumentima se utvrduje dugorotno upravijanje i sprovodenje zacrtanih aktivnosti na optimalan nadin sa tehniékog, ekonomskog i pravnog aspekta, najmanje na Jednom slivu, gdje administrativne granice ne bi trebale da ograniéavaju realizaciju rjeSenja, Radi obezbjedenja upravijanja vodama svaka dréava uslovijava iaviSenje niza razliditih vodoprivrednih akata. Tako npr. Zakon 0 yodama Federacije Bill (SluZene novine Federacije BiH, br. 18/1998.) predvida slijedeée vodoprivredne akte: 1, vodoprivredne uslove, 2. vodoprivredne sagiasnosti, 3. vodoprivredne dozvole i 4. vodoprivredne naloge. Vodoprivrednim uslovima definiraju se obaveze koje treba da ispuni dokumentacija za gradenje objekata (novih ili rekonstrukeija) koji mogu trajno ili privremeno uticati na promjene rezima voda. Sliéno je i sa vodoprivrednom saglasno8éu koja je potrebna za izgradnju objekata koji mogu prouzrokovati promjene u rezimu voda, ukljuéivo i radove vezane 2a odlaganje otpada, rudarske radove, geoloske radove i sl. Vodoprivredna dozvola je potrebna za sve objekte za koje je izdata vodoprivredna saglasnost. Vodoprivredni nalog je akt koji se izdaje u toku trajanja roka vazenja vodoprivredne dozole. 1.5.1, Klasifikacija hidrotehnitkih objekata Svaki dio vodoprivrede ima svoj specifitan cilj: vodosnabdijevanje rjeSava zadatak obezbjedenja potroSaéima dovolino Kolitine vode propisanog kvaliteta; hidroenergetika — preobrazaj potencijalne energije vode u elektriénu energiju; hidromelioracije trebaju da obezbjede optimalni vodno — vazduini rezim zemljista w datim prirodno ~ klimatskim uslovima; vodni transport — osiguranje neophodnih uslova transporta u rijekama, pretovara i istovara brodova u pristaniStima rijeénog, kanalskog i morskog, te jezerskog saobracaja, kanalizacija — evakuaciju i preti8éavanje zagadenih voda itd. Hidrotehnigki objekti se Klasificiraju na rijetne, morske, jezerske (akumulacijske), kopnene i podzemne,23 41.UVOD Prema uslovima korigtenja hidrotehnivki objekti mogu biti stalnog i povremenog karaktera (neophodni samo u periodu gradenja ili remonta objekata). U odnosu na uzajamnost uticaja sa vodotokom objekti mogu biti podijeljeni na one koji mijenjaju prirodni rezim vodotoka i oni koji formiraju vjestaéke vodne tokove. Prema karakteru izvrSenja funkeije prvi se dijele na vodousporne, vodopreljevne i objekte za regulisanje obala (obaloutvrde). Drugi obuhvataju objekte za transport vode, SrediSnji (meduspojni) objekti izmezu ove dvije kategorije su vodozabvati Vodousporne gradevine (objekti) kojima se pregraduje vodotok i formira uzvodno spor (akumulacija) tj. podiZe nivo vode nazivaju se brane (slika 1.4.), a objekti kojima se brani neko podrugje od velikih voda (poplava) — nasipi. Takvi objekti imaju nejednake pritiske vode sa suprotnih strana. x 1} Slika 1.4. Pritisci koji djeluju na objekat brane Objekti (slika 1.5.) preko kojih se vr8i ispuStanje vi8ka vode za vrijeme povodnja (period velikih padavina), kada se viSak vode ne mode zadrZati u akumulaciji, nazivaju se preljevni objekti. Element uévigenja dna Slika 1.5. Preljevni objekat Obaloutvrde sluze 2a regulisanje toka vode u vodotoku, da bi se sprijevilo podlokavanje i ruSenje obala i dna i vr8ilo talozenje nanosa.24 41.UVOD Objekti za transport vode sluie da se njima dostavi voda od izvorista do potro’ata (Korisnika vode), npr. kanali, cjevovodi itd, Vodozahvatni objekti slute za zahvatanje vode na izvoristu, odakle se transportnim cjevovodima, kanalima ili tunelima voda transportuje prema korisniku, ime se mijenja prirodni rezim izvorista (vodotoka ili podzermnih voda) i formira vjeStacki vodni tok. 1.5.2. Specifignosti hidrotehnitkih objekata Glavna osobenost hidrotehnigkih objekata je stalno uzajamno dejstvo sa vodom (vodnim tokom). Uticaj vode na objekat je razligit: mehani&ko dejstvo, fiziéko-hemijsko i biolo8ko dejstvo vode na materijal same konstrukcije i stjensku masu na kojoj je objekat fundiran, uticaj bioloskih faktora na rad objekta, itd. Mehanitko dejstvo ispoljava se u vidu stati¢kog pritiska na uzvodnu i nizvodnu stranu (lika 1.4.) brane ~ sile W; i W2 i njeno dno W3, Razlika nivoa vode (GV i DV — donja voda) tj. pritisak (H) je uzrok pojave filtracionog toka u ti (zemljane brane, nasipi) (slika 1.6.) i pod njegovim temeljom. Filtracioni tok ini dinami¢ki pritisak na dno ~ sila We. Sve nabrojane sile djeluja prema povrsini slabo-propustljivog objekta (tijelo betonske brane) sa tendencijom da ga podignu i prevmu na stranu DV. Filtracioni tok Slika 1.6. Filtracioni tok formiran u tijelu zemijane brane i ispod njenog temelja Pri kretanju filtracionog toka (slika 1.6.) npr. u pjeStanom materijalu (nasip, zemljane brane) nastaju sile (F) i po Arhimedovom pricipu sile pritiska (A), koje nastoje éestice materijla iznijeti iz tijela objekta i uruSiti ga, Dejstvo povrSinskog toka na betonsku preljevnu branu (slika 1.5) manifestuje se lokalnim poveéanjem brzine, Sto moze izazvati razaranje dna pa je potrebno njegovo dodatno uévrséenje (slapiste). Kod velikih akumulacija mehaniéki uticaj uslied pojave valova (sila Wy) moze takode negativno da utiée na ostedenje krune brane. Sliéno djelovanje moze da bude i od leda, u krajevima gdje se moze pojaviti, na povrSini vodnog ogiedala,25 1.UVOD Kod moguénosti naizmjenignog mrznjenja i otapanja u betonskoj Konstrukeiji, aktivno dolazi do procesa provjetravanja ukoliko je znavajan dio konstrukeije zasiéen vodom (lika 1.4,) Sireéi se pri mrénjenju u Supljinama betona voda dovodi do pojave mikro pukotina koje pogorSavaju njegovu évrstocu. Fisitko-hemijsko dejstvo, sastoji se npr. u pojavi hemijske sufozije, gdje dolazi do ispiranja filtracionim tokom rastvorenih soli sadrzanih u stijeni (tlu) ili betonu. To utive na formiranje kaverni u thu i povremeni tok filtracije, Sto ima za prateéu pojavu smanjenje nosivosti i pogorsanje évrstoée betona. Vodni tok uzajamno djelujuéi sa metalom u konstrukeiji, aktivira korozione procese, a rastvorene soli u njemu i luzina provociraju koroziju betona. Biolosko dejstvo w najsirem smislu najopasnije je za drvene konstrukeije u zoni kolebanja nivoa vode. Stalno kvaSenje i susenje dovodi do intenzivnog trulenja drveta. Drugi oblik bioloskog dejstva je intenzivan razvoj algi u kanalima i dijelovima akvatorija (toka) sa manjom dubinom vode, Sto utiée na smanjenje prototne moti kanala i pogorsava kvalitet vode u akumulacijama, Znatajna specifitnost vetine hidrotehnitkih objekata je uticaj na rijegne obale i plavijenje rijeka na uSéima u mora ili jezera, Sto je vezano za potrebe odvoda vi8ka vode i odvodnjavanje gradilista. Cesto puta troskovi za izvrSenje takvih mjera su srazmjerni koStanju izgradnje samog vodoprivrednog objekta. Veliki hidrotehniéki objekti uvijek imaju uticaj na ckologiju podrugja u kome egzistiraju. Npr. gradnja brane mijenja prirodni rezim proticaja i nivoa vode u rijeci i posljedigno tome uslove Zivota riba i drugih organizama vodne sredine. Izgradnja velikih akumulacija éije povrsine iznose vi8e hiljada kvadratnih kilometara, vezana je za potapanje, kao po pravilu plodnog zemlji8ta, nalaziSta mineralnih sirovina, preseljenje seoskih pa i gradskih etvrti, smanjenje dubine zalijeganja podzemnih voda i takode znatajnu promjenu klimatskih prilika — poveéanje viaznosti, sniZenje ljetnih i porast zimskih temperatura. Zbog svega navedenog odluka da se pristupi realizaciji (izvodenju) nekog vodoprivrednog objekta slijedi poslije detaljnih ekolosko-ekonomskih istrazivanja (analiza). 1.5.3, Hidrosistemi U planiranju izgradnje nekog vodoprivrednog objekta uvijek se teZi da se njime obuhvati rjeSenje vise vodoprivrednih zadataka, u kom sludaju se dobijaju hidrosistemi sa viSe vodoprivrednih objekata. Npr. nije cilj izgradnja jednonamjenskih, nego viSenamjenskih akumulacija kako bi se obezbjedila preraspodjela voda vodotoka u planiranom yremenu na veéi broj korisnika (snabdijevanje vodom naselja i industrije, nayodnjavanje, proizvodnja hidroenergije i dr.). Cesto realizacija jednog hidrosistema prouzrokuje medusobna proturjetja razli¢itih korisnika vode (narodito izmedu uzvodnih. i nizvodnih stranaka), pa bilo kakva greska u projektiranju, izgradnji i eksploataciji dovodi do te’kih ekonomskih i ekoloskih posljedica.| | | 26 1.UVOD 1.54, Projektovanje vodoprivrednih objekata Projektovanje predstavlja najvazniju etapu u realizaciji jednog vodoprivrednog objekta ili njih vi8e (sistema), od éijeg kvaliteta ovisi izgradnja i kasnije eksploatacija, Projektovanje, kojem uvijek prethodi projektni zadatak dat od investitora, bazira se na nizu podataka i podloga koji se dobijaju istrainim radovima, a prije svega: topografskim, hidroloskim, geoloskim, hidrogeoloskim, geomehanikim i dr. (Klimatskim, pedoloskim, bioloSkim). Zbog velikog broja uticajnih faktora obiéno se rade prvo studije (w nekoliko varijanti), idejna rjekenja, idejni projektt i glavai (tevedbeni) projekti. Izboru optimalne varijante, na svakom stadiju (izuzev glavnog projekta, jer se on radi na bazi vee usvojenog jeSenja) prethodi seriozna, tehnitko-ekonomska analiza (analiza investicionih i eksploatacionih tro’kova), ali i sa uvaZavanjem socijalnih, pravnih i posebno ekoloskih zahtjeva. Za sve nabrojano nuzno je raspolagati sa vecim brojem kvalifikovanih struénih kadrova (hidrotehnigara, gradevinaca, tehnologa, masinaca, elektridara, geologa, ekonomista, pravnika i dr.), kao projektanata sa iskustvom, savremenim ragunarima i odgovarajuéim laboratorijama za eksperimentalno istrazivanje, Stoga projektovanje zahtjeva velik novac i dovoljno vremena, kako bi samo gradenje objekta bilo So kraée (obiéno to iznosi 3-5 godina pa i vise kod velikih vodoprivrednih sistema) Pored hidroloskih proravuna, osobenost hidrotehniékih objekata pri projektovanju je hidraulidki proraéun ukljusivo i filtracija vode. Sastavni dijelovi projekta su statiéki i dinamitki proratun objekata, kojim se dimenzioniraju u pogledu évrstoée i stabilnosti svi dijelovi, koji Sine hidrotebnigki objekat, Sto treba da omoguéi bezbjednu eksploataciju za usvojeni planski period rada. Kod ovog proraéuna uzimaju se u obzir sve dejstvujuée sile i opterecenja na objekte, koje se dijele na stalne (tezina objekta, hidrauligki pritisak vode i sl.) i povremene (filtracione sile, uticaj temperature i dr.), kratko dejstvujuée (pritisak valova, led itd.) i u posebnim situacijama (seizmicke sile, pritisak valova u katastrofalnim prilikama, ratno stanje i sl.) Radovi na izgradnji novih i rekonstrukeiji postojesih vodoprivrednih objekata, kao i drugih objekata koji mogu uticati na prirodni ili vjestacki uspostavijeni vodni rezim, mogu se realizovati samo, ako se obezbjedi vodoprivredna saglasnost, uz ostale saglasnosti utvrdene zakonom 0 izgradnji. Vodoprivrednu saglasnost izdaje nadlezni organ za poslove vodoprivrede, shodno Zakonu 0 vodama. Ova saglasnost je bazirana na vazeéo} vodoprivrednoj osnovi datog sliva. Za upotrebu i Koristenje voda u priveedne, komunaine i druge svthe potrebno je obezbjediti vodoprivrednu dozvolu, koja se izdaje u skladu sa vodoprivrednom saglasnod&u, a izdaje je isti organ koji je dao vodoprivrediu saglasnost. © vodama, vodoprivrednim objektima i postrojenjima, kao i drugim objektima znatajnim za rezim voda, vodi se katastar, dok se izdate saglasnosti i dozvole upisuju u vodmu kujigu. Nadzor nad izvrSenjem Zakona 0 vodama vr8i vodoprivredna inspekcija.Munir Jahié- HIDROTEHNIKA HIDROLOGIJA Hidrologija je nauka koja prou€ava voile u prirodi, njihove ficitke osobine it raspored na Zemijinoj povriini i ispod nje, Bavi se vodama u tetnom, gasovitom i évrstom stanju, kao i uslovima u prirodi koji dovode do promjena njihovog agregatnog stanja. Hidrologija istravuje raspored vode u évrstim dijelovima Zemlje (litosferi), kao i u okeanima, jezerima i rijetnim tokovima (hidrosferi). Mada je hidrologija u svojoj osnovi nauka 0 pojavama na Zemlji, ona prouéava i atmosferu - stedinu iz koje voda dospijeva na Zemljinu povrsinu i u koju se vraéa sa Zemljine povrsine. 2.1. MEDUZAVISNOST HIDROLOGUE I DRUGIH NAUCNIH DISCIPLINA Hidrologija zauzima posebno mjesto medu prirodnim naukama, zavisi od uticaja Grugih srodnih nauénih disciplina: meteorologije, Klimatologije, fizitke geografije, poljoprivrede i Sumarstva, geologije i pedologije, hidraulike, okeanografije i limnologije, zavisna je od antropogenih faktora, narotito urbanizma, odnosno prostornog rasporeda izgradenih objekata. Meteorologija prouéava atmosferu, stedinu koja uslovljava mnoge hidroloske pojave na Zemiljinoj povrsini. Klimatologija razmatra prosjeéne i ekstremne vremenske pojave. Vremenske prilike nekog podrugja utigu na mnoge hidroloske pojave preko kiSe, snijega, isparavanja, toplote, hladnoée i vjetra. Geografija pruéa znanje 0 planinama koje mogu da povetaju ili sprijete padavine, o strmim padinama koje formiraju oticaj i o jezerima i barama koji mogu da akumuliraju i uspore oticaj. Polozaj rijetnog sliva i njegove fiziéke karakteristike utigu na hidroloske pojave i njihov rezim. Raspored biljnog pokrivaéa jednog podrudja (sliva) ima izuzetnu vaznost, jer on vi8i znaajan uticaj na veliSinu oticaja, koliginu vode koja se vraéa u atmosferu i sposobnost zemfjista da upije vodu. Stoga Sumarstvo i poljoprivreda imaju tijesnu povezanost sa hidroloskim procesima,28 2, HIDROLOGHWA Sastav Zemljine kore u mnogome utite na raspored vode na povrSini i ispod nje. Podaci © sastavu kako dubljih gealoskih slojeva, tako i povrSinskih - pedoloskih, vaini su radi prouéavanja infiltracije, postojanja podzemnih voda, retencionih moguénosti i propustljivosti. Pedoloske podloge su vazne i za proutavanje oticaja. U oblasti asanacije i konzervacije zemljiita hidroloski podaci su primami za projektovanje objekata odvodnjavanja, zastite od poplava i sl, Dalje, geoloski i pedolo8ki podaci znaéajan upliv imaju na eroziju tla, prenoSenje nanosa u rijekama i taloZenje nanosa u akumulacijama, Okeanografija i limnologija prougavaju okeane i jezera koji su su prirodni rezervoari vode iz kojih viaga, preko atmosfere, dospijeva na Zemiljinu povrsinu. Ove yode, doprinosom vlage i modifikacijom temperature, utiéu na meteorologiju i Klimu susjednih oblasti i obratno, sluze kao recipijenti erodiranog zemijista, nastalog povrsinskim oticajem vode. Limnologija prougava ne samo prirodna jezera, vec i vjestatke akumulacije, Kako broj i veligina akumulacija stalno raste, vazno je kod njih stalno prouéavanje isparavanja, dejstvo talasa, talozenje nanosa ifiltracije Prirodna jezera i akumulacije treba proutavati zbog njihovog uticaja na karakteristike rijetnih tokova, ne samo zbog modifikacije vrijednosti oticaja uslijed izravnavanja vode u akumulaciji, veé i zbog stalnih gubitaka vode kao rezultat isparavanja, te zacajnog uticaja na Zivotnu sredinu, Hidrolo3ki problemi u mnogome zavise od hidraulidkih principa. Ustvari ove dvije nauéne discipline se preklapaju u tolikoj mjeri da je stvar shvatanja koje procese treba zvati disto hidroloskim, a koje isto hidraulickim, Kretanje (tegenje) vode u rijetnim koritima, kretanje poplavnih talasa kroz pritodna Korita i inundacije, upijanje i infiltracija (procjedivanje) vode, vertikalno i bono kroz tlo, odvija se po nagelima hidraulike, Prema tome zakoni hidraulike neprekidno su prisutni kod raspodjele voda na Zemljinoj povrSini i ispod nje, i daju hidroloske karakteristike jednog podruéja (Sliva). Antropogeni faktori posebno preko urbanizma, danas su nezaobilazna injenica uticaja na promjene hidroloskih velidina, odnosno rezima voda uopite. 2.2. HIDROLOSKI CIKLUS Pod hidroloskim cillusom podrazumijeva se kruzno kretanje vodne mase (vlage), u raznim oblicima uslijed dejstva sunéeve energije i gravitacionih sila. Taj grandiozan proces koji obuhvata cjelokupnu hidrosferu u stalnoj je dinamitkoj ravnotezi i uzajamnim odnosima sa ostalim sferama - litosferam, atmosferom i biosferom. Vode u obliku padavina iz atmosfere dospijevaju na povrsinu nae planete, gdje i odmah ispare ili se transformisu u oticaj i infiltraciju, a potom se isparavanjem, ponovo vraéaju u atmosferu,29 2, HIDROLOGIJA Ovaj veliki hidrolo8ki ciklus (slika 2.1.) sastoji se od niza malih ciklusa koji su medusobno razliéiti po ritmu i intenzitetu, a deSavaju se nad kopnom i nad okeanom, odnosno morem, nad rijegnim slivovima, nad poljima i Sumama, nad gradovima, akumulacijama, jezerima itd. P-padsvine sublimely Ooi BE evaporaeja (sparavanje) ET -evapotanepiaciis 1 -infitaeja 6, podzemn tis} ‘Teemnepincia SLATKE RODEEMNE VODE SLANE, [ETTTTTTTTTITTTTTTTTTTTTTTT TT TTT THT TTT ET TELTTTT TTT Slika 2.1. Sematski prikaz hidroloskog ciklusa U svim ciklusima voda se javlja kao transportno sredstvo razligitih materija, ukljudujuéi i razlidite hemijske elemente u rastvorenom i gasovitom stanju. Pri ovim ciklusima odvijaju se i procesi fotosinteze organskih materija, Sto Gini osnovu egzistencije Zivog svijeta. 2.2.1. Vodni bilans U najopStijem smislu, pod vodnim bilansom podrazumijeva se medusobni odnos koliginskih karakteristika prihoda, rashoda i akumulacije vode u podrudju.nekog definisanog rejona, za odredeni vremenski period, prema jednadini: 2P-3IR=+AV 2) EP - svi prihodni elementi {mm} ER - svi rashodni elementi [mm] 4 AV- promjena rezervi voda [mm] (pozitivan znak odgovara prirastu ili akumulaciji vode, a negativan njenom umanjenju ili troSenju) U vodnom bilansuZemlje osnovne elemente dine atmosferske padavine, isparavanje i oticaj. Pri tome prihodni element su padavine, a rashodni isparavanje i oticaj. Teoretski je moguée za neko razmatrano podrudje datu jednadinu ra8élaniti na vide komponenti, npr.:30 2. HIDROLOGIA E+O2MV 2.2) P - atmosferske padavine [mm] E - sumamo isparavanje [mm] O - ukupni oticaj [mm] AV - promjena rezervi yoda za ratunski period [mm] Ragunanje bilansa voda predstavija veoma sloden zadatak, pogotovo, kad je sa nedovoljnom taénoséu izvrSeno odredivanje pojedinih bilansnih elemenata, Oni se mogu odrediti direktnim hidroloskim mijerenjima ili postedno, najéeSée raéunskim putem ili eksperimentalno, Padavine Pod atmosferskim padavinama podrazumijevaju se vode koje dolaze iz atmosfere u vidu ki8e, snijega, leda itd. U atmosferi one se formiraju na osnovu kondenzacije vlage. Kolitine padavina promjenljive su tokom godine i ovisne su od opstih klimatskih uslova i geografskog polozaja razmatranog podrutja (sliva). Na raspodjela padavina bitan uticaj imaju reljef, obraslost zemljista, urbanizacija i drugi fizitko-geografski uslovi podruéja, kao i njegova udaljenost od mora. Vidovi padavina (ki8a, snijeg, krupa, sugradica i grad) i njihov intenzitet imaju bitan znaéaj za vodni bilans, buduéi da od toga ovise odnosi ostalih elemenata bilansa kao Sto su povrSinski i podzemni oticaj, isparavanje, infiltracija i dr. Npr., najveée znadenje za prihranjivanje podzemnih voda imaju visina snijega i i dugotrajne kie, koje nisu velikog intenziteta, Visine padavina mjere se preko kiSomjemnih uredaja (ombrometri, totalizatori i ombrografi) koji mogu biti samostalni ili u okvira Kompleksnih hidrometeorolo8kih | stanica. Slika 2.2 pokazuje jednu meteorolosku stanicu na kojoj su postavjeni razligiti uredaji ukljuéivo i kiSomijer. 1 -mjeraé brzine yjetra 2 - evaporimetar 3- termometar 4- plovak 5 kigomjer(ombrograf) 6- uredaj za mjerenje temperature vazduha i vlaznosti Slika 2.2, Sematski prikaz razli¢itih uredaja na meteoroloskoj stanici31 2. HIDROLOGIJA Mijerenjem visine padavina dobijaju se podaci samo u jednoj taéei za razliku od prosjeénih padavina Sireg podrusja (sliva), Sto je interes kad se raguna bilans voda Padavine, reprezentativne za veée povréine odreduju se na razlisite nadine: 1. Metod aritmetitke sredine Prosjeéna visina padavina na razmatranom prostora odreduje se kao aritmetiéka sredina zabiljezenih visina padavina na svim stanicama tog podrugja: (2.3) Ps~ stednja (prosjeéna) visina padavina (mm) P, ~ padavina u stanici osmatranja (mm) n~ broj razmatranih kiSomjernit stanica 2, Thiessen metod (metod medijane) Ovo je geometrijski postupak za odredivanje prosjetnih v obzir gravitacionu povrsinu za svaku kiSomjernu stanicu.U tu svrhu polozaj svake stanice uerta se na jednu Kartu. Sve susjedne stanice spoje se pravim linijama. Na svaki od tih pravaca povlati se simetrala, Presjekom ovih upravnih simetrala dobijaju se poligoni éije povrsine gravitiraju ka stanicama unutar tih poligona (slika 2,3). Slika 2.3. Thiessen poligoni Ukupne prosjeéne padavine su jednake: P, (PA +PA+PA+PA) 24) P), Pa. Py ~visina padavina u kiSomjernim stanicama Ky, Kz, .. Ks (mm) Aj, Az,.. Ay ~ pripadajuée povrSine poligona (km’) Ovaj metod primjenjuje se za manje povrSine i za ravnije terene.iP 32 2, HIDROLOGWA 3. Metod izohijeta Kod ovog naéina se na kartu prvo nanesu visine padavina za svaku raspolozivu staniou. Vjerovatna mjesta jednake visine padavina se interpoli8u izmedu stanica, pa se Jednake vrijednosti spajaju krivim linijama - izohijetama, Izohijete se konstruiSu sliéno izohipsama. Prosjeéne padavine odreduju se tako, Sto se raéunaju povrSine izmedu pojedinih izohijeta, Svakoj povrSini odgovara srednja vrijednost graniénih izohijeta (slika 2.4), Ovaj metod primjenjiv je u svim terenskim uslovima, ukoliko ima dovoljan broj podataka da se moze izvrSiti konstruisanje izohijeta, izohijete ‘Slika 2.4. Karta izohijeta Srednja visina padavina raguna se prema izrazu: A+R) o(R+P), a(B1+P,) 24 24 24 Po, Pt, Pz; Puety Py ~ padavine koje odgovaraju izohijetama (mm) @}, @z, .. @, —_~ povrSine medu susjednim izohijetama (fon?) A -ukupna bilansna povrsina (km’) (2.5) Isparavanje Isparavanje je proces transformacije vode u atmosferu u obliku vodene pare sa vodne povrine, povrSine kopna, biljaka i dr. Shodno tome razlikuju se: > Evaporacija (B), isparavanje sa vodne povrSine i ogoljelog zemljista, > ‘Transpiracija (T), isparavanje kroz vegetaciju i > Evapotranspiracija (ET), tj zajednitko isparavanje. ‘Na intenzitet isparavanja utiéu temperatura vazduha i vode, viadnost, vjetar, insolacija, reljef i kvalitet vode (zagadenost), Utvrdivanje veli8ine isparavanja vr8i se putem direktnog mjerenja, analitigkim postupkom i putem empirijskih formula, Sa zemljista, Sto je poseban interes kod izrade bilansa voda, vrSi se mjerenje putem uredaja isparitelja- lizimetra (slika 2.5).33 2, HIDROLOGIA me 1 a padavine (P) kigomjer Com ‘Slika 2.5. Sematski prikaz lizimetra Isparivanje se raéuna po formuli: ET = P—O, ~Oyoy AV (mm) (26) 0, — ~ povr8inski oticaj (mm) Oped ~ podzenmni oticaj (mm) AV ~promjena rezervi vode u zoni retencije (mm) Oticaj Opiti oticaj sastoji se od povrsinskog i podzemnog: 020, +O 27) Iz poznatih podataka jednaéine (2.6) moguée je odrediti vrijednost oticaja: O=P-ET £AV(mm) (28) Da bi se odredile osnovne karakteristike oticaja i dobili podaci za analizu njegovih komponenata, vi8i se grafitko predstavijanje podataka o oticaju u obliku Aidrograma, ty. promjena protoka u vrement. Hidrogram proticaja za jedno slivno podrugje dobija se na taj nagin Sto se na ordinatu nanosi proticaj, a na apscisu vrijeme. Proticaj, bilo kao trenutna vrijednost, bilo kao srednja vrijednost za odredeni period, obitno se izrazava u (m'/5). Na slici 2.6, hidrogramu oticaja, ABCD predstavlja ukupni oticaj sa slivnog podrutja. Opite karakteristike oticaja koje se dobijaju analizom hidrograma su: oblik, odnosno vyremenska raspodjela, KoliGina i relativna veligina razlititih tipova oticaja. Oblik hidrograma se najpogodnije uotava i uporeduje pomocu tav. jediniénog hidrograma, koji predstavlja hidrogram povrsinskog oticaja sa datog slivnog podrudja za tipiénu raspodjelu padavina nekog jedinignog vremenskog trajanja. Radi rje¥enja jednadine (2.8), vrijednost (AV) moze se odrediti preko krive oticaja, odnosno proticaja slika 2.7 12.8.34 2. HIDROLOGWJA poyrsinskog _otivanja_ ‘Protok Q (m’/s) 5 6 7 8 Vrijeme t (dani) Slika 2.6. Hidrogram oticaja hom) kiva proticaja WwW Om) MY -mala voda VV - velika voda ‘Sika 2.7. Kriva proticaja jednog vodotoka Kontrolni pijecometri (cijevi) vodomjerna letva podzemnih voda Mos MY- mala voda Slika 2.8 Komunikacija povrsinske vode sa podzemnim vodamacay 35 2. HIDROLOGUA 2,3. POVRSINSKE VODE Prirodne resurse povrSinskih voda dine rijeke, jezera i mora, te vjeStatka jezera - akumulacije i kanali. Vodoprivredni znaéaj, normalno, imaju i potoci, bujice te drugi vidovi zadrZavanja voda kao Sto su motvare i bare. 23.1. Rijeke Atmosferske padavine (kiSa i snijeg) formiraju povrSinski, a infiltracijom podzemni oticaj. Putem oticaja i prirodnih izvora nastaju rijetni tokovi. U prvoj fazi su bujice i potoci, a kasnije formirani vodotoci Koji otigu najnizim tatkama slivnog podrutja.U fazi formiranja povrSinskog oticaja znadajan dio padavina isparava, a dio se infiltrira do podzemnih voda, Rijeéni sliv Povrsina tla ili zemljiSta sa kojeg voda otide u rijeku Gini njen sliv ili rijecni basen (slika 2.9). Sliv je omeden vododjelnicom (topografskom ili orografskom), koja se dobija sa topograiske karte, spajanjem tataka s najveéom nadmorskom visinom izmedu dva sliva. Od veligine sliva (éija se povr8ina A, izrazava u km’ ili ha), njegovog oblika i pada zavise hidroloske karakteristike, posebno oticaj Pad sliva (Gini esto pad vodotoka) dobije se, kad se razlika najvi8e i najnize kote vodotoka podijeli sa duzinom vodotoka. gornji tok srednji tok, donit tok t i i ' es zona talogenja I Jt | slavni profi ‘za mjerenje oticaja zona erozije t t i\. 1 1 \ A- povrsina sliva PRESJEK L vododjelnica tel a odor Lijeva obala ‘Slika 2.9. Sliv jedne rijeke -Desna obalaa 36 2. HIDROLOGIJA Paraleno sa povsSinskim ili topografskim slivom, razlikuje se i tav. hidrogeoloski sliv (Slika 2.10). ovrsinskog sliva P "ly vododjelnica vododjelnica ‘podzemnog sliva Slika 2.10. RazliGit polozaj vododjelnica povrsinskog i podzemnog (hidrogeoloskog) sliva Hidrogeolo8ki sliv moze biti podudaran po vertikali sa topografskim slivom, ali je Se8¢e smaknut (4Z) i odreduje se dosta teSko, | Hidrolo8ki rezim rijeke (nivo vode u koritu, protok, nanos, kvalitet vode) zavisi od Klimatskih faktora i geolo8kog sastava zemljista sliva. Mehanitka svojstva geoloske eH sredine utiéu na dinamiku i intenzitet infiltracije, kao i na ostale bilansne faktore, a time ina veliginu oticaja te erozione procese \ Infiltracijapredstavlja proces procurivanja vode sa povrSine terena do nivoa I podzemnih voda. Na intenzitet infiltracije utiée geolotki sastav terena, obraslost (vegetacija), intenzitet padavina, vlaanost vazduha i kvalitet vode. Mjerenje infiltracije 5 vii se putem infiltrometra ili odreduje matematskim modeliranjem. U zavisnosti od hidrogeoloskih uslova, utvrduje se karakter i velitina podzemnog pribranjivanja rijeka i hemijski sastav rijeéne vode za vrijeme malih voda, ' Hidraulitka povezanost podzemnih i rijeénih voda posebno je prisutna u prostranim dolinama (aluvionima) srednjeg i donjeg toka (Slika 2.11). Povezanost je slabija u usko formiranim dolinama i évrstim stijenskim masama, strme obale ‘Slika 2.11. Oblici rijeénih korita37 2. HIDROLOGIWA Dubina aluviona (aluvijalnog nanosa) moze iznositi od H = 3 - 300 m pai viSe. Doline rijeka éesto imaju vige terasa u koje su usjetene rijeéne obale. Gustina rijegne mreZe Gini kompleksnu Karakteristiku veligine oticaja i erozionih procesa, a zavisi od klimatskih i geolosko-pedolodkih uslova, velitine pada sliva (korita) itd. Gustina tijeéne mreZe (Gin) predstavija kvocijent duZine rijetnih korita i povrsine sliva: G, nt ka?) (2.9) Biljai prekriva’ u sliva i njegova gustina utiéu na pedoloSki sastav tla, na njegovu hrapavost i propustljivost. Biljni prekrivaé utie i na uslove formiranja oticaja i na pojavu erozije. Obigno se kod prougavanja rijetnog sliva, odnosno redima voda na tom slivu, raéuna koeficijent obraslosti ky, gdje se izraZava povrSina pod bilinim prekrivaéam (4,) u odnosu na ukupnu povrSinu sliva (4) fj. L k, -4 100% (2.10) HidroloSke karakteristike vodnih tokova Osnoyne hidrolo’ke karakteristike vodnib tokova gine: > rezim voda, > vodostaji i > poticaji Pod rezimom voda podrazumijeva se sveukupnost promjena proticaja i vodostaja u posmatranom profilu rijeénog toka, Posto se rezim voda formira u samom slivu, to odredenim intervencijama éovjeka u slivu dolazi i do promjene reZima voda u vremenu. Veé je spomenuto da na formiranje vodnog rezima utidu: > Klimatsko-meteorolo8ki faktori (padavine, temperatura, vlaznost vazduha, isparavanje i sl.), > topografski faktori (veligina i oblik sliva, nadmorska visina , padovi, ekspozicija nagiba itd.), > geoloski faktori, > biljni prekrivad i > antropogeni faktori. Prema hidroloskom rezimu vodotoci se dijele naz > plemenite i > podivijale. Plemeniti su oni kod Kojih je odnos ekstremnih vodostaja relativno mali. Podivljali su oni kod kojih je taj odnos relativno veliki. Oblik sliva ima znaéajan uticaj na rezim oticanja (Slika 2.12.).ppemetmtemmmtene amt A A 38 2, HIDROLOGHA a. slivu obliku pera ». izdudeni sliv ¢. lepezasti sliv -oticanje povoljno - oticanje povoljno + oticanje nepovoljno ‘Slika 2.12. Razni oblici slivova Na hidroloski rezim posebno vazan uticaj ima vegetacija i djelovanje éovjeka u slivu. Biljni prekrivaé spreéava erozione procese i smanjuje ukupni oticaj sto se povolino odréava narodito, kod maksimalnih proticaja. Uticaj vovjeka manifestuje se kroz poljoprivredne, Sumarske i urbanistiéke aktivnosti, kao i kroz razligite vodoprivredne radove (akumulacije, regulacije i sl). Rezim voda obiéno se predstavlja hidrogramima i nivogramima za razne tijetne profile, fj, krivuljama koje pokazuju hronoloSku promjenu proticaja voda, odnosno nivoa voda u odredenom profilu u toku vremena (Slika 2.13.). Slika 2.13. Hronoloske promjene vodostaja i proticaja Karakteristiéni vodostaji (nivoi) koji se mogu javiti u nekom vodotoku (Slika 2.14.) su slijedesi:39 2. HIDROLOGIJA a) Normalni karakteristiéni vodostaj MV - mala voda, SV- srednja voda, VV- velika voda, b) Bkstremni karakteristiéni vodostaji: VVV- vrlo velika voda, MY - vrlo mala voda. ‘Slika 2.14. Karakteristi¢ni vodostaji Pored nivoa vode u rijeci osnovnu karakteristiku reZima oticaja éini protok (Q), koji se izrazava u (m4) ili (Us). Za utvrdivanje zapremine rijetnog oticaja za bilo koje vrijeme ratuna se srednji protok vode (Q,) koji je jednak: Qu) Q, - svi registrovani (sraéunati) protoci vode na nekom profilu u toku posmatranog vremena (m°/s) n_ ~ broj registrovanih podataka Sumama velidina oticaja raznih rijeka ne moze se medusobno uporedivati, posto su im slivovi razliditi, bog Sega se Sesto koristi modul otieaja (specifitni oticaj) tj. protok tijeke koji dolazi sa J km” sliva u jedinici vremena: & 1000 (l/sikm?) (2.12)evn OOO 40 2, HIDROLOGWA Veoma esto se vrijednost oticaja izrazava u odnosu na summ padavina, dime se dobiva koeficijent oticaja (y): y=8 100% (2.13) | 0 - oticaj (mm) | P-padavine (mm) Vrijednost koeficijenta oticaja kreée se u Sirokom dijapazonu od 0,2 - 0,95 i zavisi prije svega od geologije slivne povrsine, vegetacije i dr. Ukoliko nema dovoljno osmatranih podataka (osmatranja bi trebala da budu u trajanju i barem 20-40 g,) za analizirani vodotok, radi se protaéun mjerodavnih parametara | rezima prema slivu analogonu i prema meteoroloskim podacima, ‘Ako nema ni tih moguénosti, Koriste se karte izolinija, prema empirijskim formulama ili prema vodnom bilansu. U principu proticaji (ali i druge hidrolotke veligine) se odreduju i interpretiraju metodama matematske statistike i teorije vjerovatnoée. Najosnovniji podaci iz takve analize su sredinje vrijednosti proticaja: Qin Oni Oped 1 Quieg, Krive trajanja i krive utestalosti. Rijetni nanos i rad rijeke Voda u koritu rijeke kreée se pod dejstvom sila teze i inereije, U samom toku { (koritu) djeluju sile pritiska i unutrainjeg trenja, Pri tevenju vode, nastaje trenje izmedu | fluida i dna, odnosno obala korita. Rijetni tok nosi i tvrde Gestice - nanos. Nanos se formira zahvaljujuéi produktima raspadanja tla pod uticajem fizi¢ko-hemijskih procesa, sile tee i dejstva vode i vjetta - procesi ero: Razlikuje se erozija na sliva i u samom koritu rijeke, Produkte erozije sa sliva nosi oticaj, uslijed dejstva padavina do vodotoka, Erozija u koritu nastaje u procesu rada vode, udubljivanjem dna korita i potkopavanjem bokova (boéna erozija). | U procesu erozije, koja je najjaéa u gomjem slivu a opada prema uScu formira se | suspendovani i vuéeni nanos. Suspendovani’ nanos je Sestice materijala koje lebde u vodi ili se kregu | priblizno istom brzinom kojom voda teée. | ‘Vuteni nanos se kreée po dnu korita djelovanjem snage vode. Ussrednjem i donjem toku vodotoka dolazi do akumulisanja nanosa. | Koligina suspendovanog nanosa (G,), koju u nekom profilu voda prenosi u jedi ' vremena iznosi: } G, = My, -Q (kg/s) ili Ws) (2.14)al 2. HIDROLOGHA = srednja mutnoéa vode (g/m), tj. odnos tezine nanosa u uzorku (7,) i zapremine vode (V) umanjene za zapreminu nanosa Q = proticaj vode (m’/s) pri odredenom vodostaju Koligina vudenog nanosa (G,) (uhvaéen mreZastim batometrom) izraZava se teZinski u jedinici vremena po m' Sirine korita: (2.15) T, = masa uhvaéenog vudenog nanosa (kg) 1 = vrijeme za koje je uhvaéena izmjerena kolitina vuéenog nanosa (s) 3 ~jediniéna Sirina korita (m) 23.2. Jezera Prirodne depresije ispunjene vodom u geoloskoj proslosti nazivaju se jezerima. Po porijeklu, jezera mogu biti gleverska, tektonska i protoéna koja se stalno prihranjuju ili povrSinskim ili podzemnim vodama. Osnovni morfometrijski elementi jezera su povrsina vodnog ogledala, duzina, Sirina, velika i mala osa, krivudavost i zapremina jezera. Rekim jezera Glavni elementi rezima jezera su: nivo vode, bilans vode i toploine karakteristike, kao i rezim formiranja leda. Nivo vode i njegov rezim zavise od prihodno-rashodnih elemenata vodnog bilansa (doticaj, oticaj, padavine, isparavanje), od pojave valova, plavijenja i sl. U toku vi8egodisnjeg perioda, nivo vode je manje-vise, stalan, izuzetak tine geoloske pojave (zemljotres, Klizi8ta). Valovi se formiraju pod uticajem vjetra i mogu dostiéi visinu i do 2 m, Bilansna jednagina za jezero moze se postaviti u obliku: AV =(P+D, +Dyag)=(E+O, + Opn) (mm) (2.16) AV ~promjena zapremine vode u jezeru tokom odredenog vremena (mm) P _ -padavine na povrSinu jezera (mm) Dy doticaj povrSinski (mm) Dyoa ~ doticaj podzemni (mm)42 2. HIDROLOGIA E _ - isparavanje sa povriine jezera (mm) Q, — - oticaj povrsinski mm) Qpoa~ oticaj podzemni (mm) Ljeti se voda u jezeru zagrijava na maloj dubini - EPILIMNION, Ispod epilimniona slijedi zona graniénog sloja - TERMOKLINA (METALIMNION) i posijednja termitka zona HIPOLIMNION (slika 2.15). fotosinteza hipolimnion ‘Slika 2.15, Vertikalne termicke zone u jezeru za vrijeme Ijeta Ribe i ostali organizmi ljeti se zadravaju u hladnijem sloju jezera, jer ne podnose toplije vode epilimniona. Polozaj termitkih zona zavisi od meteoroloskih uslova, prije svega od stepena zagadenosti vodne povrSine, karaktera proljeca, temperature vazduha i jatine vjetra. Snizenjem temperature po dubini, poveéava se gustoéa vode. Takav raspored temperature naziva se direktna termigka stratifikacija. Ako je temperatura ukupne vodne mase niZa od 4 °C u povrdinskom sloju sa manjom gusto¢om vode temperatura je takode niza, a dalje po dubini, zbog veée gustoce vode temperatura je visa, bliska vrijednosti 4 °C. Ovaj sluéaj naziva se obmuta termitka stratifikacija, Jemedu zimskog i Ijetnog perioda (u jesen i proljeée) grijanjem i hladenjem povrSinskih slojeva vode, dolazi do izjednagavanja temperature unutar jezera, 810 omoguéava vertikalno mijeSanje. Ovim se formiraju uslovi da se otopljeni kiseonik i hranjive materije rasporeduju ravnomjerno u jezerskoj vodi. Da nema mijeSanja vode, u donje dijelove jezera ne bi mogao dospjeti otopljeni kiseonik i kiseonik nastao fotosintezom vodnih biljki. Organska masa koja dospije u hipolimnion, pri raspadanju tro8i otopljeni kiseonik. Ako je prevelika koligina organskih materija, moze do¢i do formiranja anaerobnih uslova pri dnu jezera i do iséezavanja riba i biljki (nastaje proces tzv. eutrofikacije jezera).43 2. HIDROLOGIJA 2.3.3. Mora Morska voda ima gorko-slani ukus. Zaslanjenost tj. opSta koligina svih soli (gr/kg) u morskoj vodi u prosjeku iznosi oko 35%, Najveéa zaslanjenost 270%o registrovana je u Crvenom moru. ‘Temperatura i zaslanjenost morske vode odreduju njenu gustinu, Najvecu gustinu imaju hladne vode, Sastav vode narogito je postojan dalje od obale. Voda ima relativno visoku temperaturu, koja _u prosjeku iznosi oko +17 °C. Najvi’a temperatura (+32,2 °C) je u tropskim predjelima Tihog okena, a najniza (+3,3 °C) u Atlantskom okeanu, Dubina na ojoj se osjeéa kolebanje temperature iznosi oko 400 m. Glavni uzroénik strujanja morske vode su: vjetar, nejednaka gustoéa vode i razlike barometarskog pritiska, te rotacije Zemlje oko svoje ose (Koriolisov uticaj). PovrSinska strujanja rasprostiru se u dubinu do 200 m. Sila zemiljine tee je glavna sila koja utiée na retim povrSine mora. Na ovaj rezim utiéu i privlaéne sile Mjeseca i Sunca, atmosferski pritisak, valovi, struje i dr. Periodiéno kolebanje nivoa, izazvano uticajem Mjeseca i Sunca, naziva se plimom i osekom: poveéanje nivoa je plima, a snizenje oseka. Plima i oseka izazivaju perioditno kolebanje nivoa mora, Postoji jo neperiodigno i vjekovno kolebanje, 2.4, PODZEMNE VODE Podzemne vode su dio hidrolo8kog ciklusa. Nalaze se ispod povréine terena u litosferi, &iji raspored zavisi od geoloskih i hidrogeoloskih uslova stijenske mase. Prema porijeklu razlikuju se infiltracione podzemne vode, kondenzacione, sedimentacione i Juvenilne. Infiltracija padavina odvija se preko vodopropusne aeracione zone do zone zasiéenja tzv. saturacione zone. Izmedu ove dvije zone postoji prelazna, kapilarna zona. Geoloska sredina zasiéenja u kojoj egzistira podzemna voda naziva se akvifer ili hidrogeoloski kolektor, odnosno izdan podcemnih voda, Razlikuju se dalje hidrogeotoski icolatori ili nepropusni slojevi. Akvifer moze biti sa slobodnim nivoom (povrsinom) ili pod pritiskom. Obigno je podzemna voda pod pritiskom, kad se akvifer nalazi izmedu vodonepropusnih slojeva. Ako je pritisak ovakvih voda iznad povrSine terena, onda se radi o arteSkim vodama, a ako je w nivou terena o subarteSkim. Arteskih akvifera moze biti u jednom profilu i veéi broj, pa je uobigajeno da se kaze kako se radi o viseslojevitom ili meduslojevitom akviferu, Podzemne vode mogu da budu u akviferu zmaste ili pukotinske i kavemozne poroznosti. Posebno su kompleksne hidrogeoloske pojave u karstifikovanim kreénjacima i dolomitima (kr’ ili karst). U rijeénim dolinama - aluvijatnim akviferima, éesto je podzemna voda sa slobodnim nivoom neposredno ispod povriine terena u kombinaciji sa jednim ili vise meduslojevitih akvifera (Slika 2.16.).2. HIDROLOGIJA zona aeticle kapilatnis Zona Slobodni NPV" vodonepropusni ON Ac N MH RAL TECATTATTT TATA TTTTTTTTT Slika 2.16. Meduslojeviti akvifer ‘ArteSki akvifer podzemnih voda prikazuje slika 2.17., gdje je vidljivo da se njihovo prihranjivanje visi infltracijom samo na mjestu iskinjavanja vodopropusnih slojeva, a ne po itavoj povr8ini. nivo pris spo srt, ineterene nivo prt powsingt podsemmi voda ny ‘nad posing trena isklinjavanje vodonosne sredine 1m- debljina akvifera vodonepropusna, sredina (hrovina} sredina (podina) Slika 2.17, Arteski akvifer podzemnih voda Praznjenje podzemnih voda viSi se putem prirodnih icvora (vrela). Izvori mogu principijelno biti dvojaki: sifazad é uzlazni (Slika 2.18.). Kod silaznih izvora voda gravitaciono istige iz hidrogeoloskog medija, a kod uzlaznih yoda je pod pritiskom i izbija odozdo. Poseban oblik silaznog izvora je tzv. prelivni izvor.45 2. HIDROLOGNA Karstificiran kreénjak Ivor Vodoneprepusna sioepepune = sredina sredina Slika 2.18. Izvori po porijeklu: a. silazni, b. uzlazni 2.4.1, Specifignosti podzemnih voda Podzemne vode po stepenu mineralizacije mogu biti slatke, gdje je sadréaj rastvorenih materija do 1 g/, slabo zaslanjene 1 - 3 g/! soli, jako zastanjene 3 ~ 10 g/, slane 10 — 50 g/1, slabi rasoli 50 - 100 g/ i jaki rasoli sa vi8e od 100 g/l rastvorenih materija Prema temperaturi, razlikuju se hladne vode (temperatura ispod 20? ©), tople (od 20-37” C), vrele (od 37-42° C) i jako vrele ili termalne (viSe od 42° C). Mogu imati takode rastvorenih gasova CO2, HS itd. Po sastavu rastvorenih soli razlikuju se hidrokarbonatne, sulfatne i hloridne vode, te prema preovladavajucim kationima, kaleljeve, magnezijeve i natrijeve. Podzemne vode imaju Sesto Ijekovita svojstva i nazivaju se mineralne vode. 2.4.2, Rezim i bilans podzemnih voda U procesu formiranja podzemnih voda mijenjaju se njihove koliéina i kvalitet. Rezim i bilans podzemnih voda su pokazatelji tog procesa formiranja, Oni imaju zajednitke uticajne faktore, narodito kod promjene nivoa podzemnih voda. Nivo podzemnih voda i njegove oscilacije su dominantan faktor i redima i bilansa. Refim podzemnih voda je hidrolo8ki proces koji dinamitki djeluje na promjene kvaliteta i kvantiteta podzemnih yoda, Uslovijen je prirodnim i vjestaékim faktorima koji uzajamno djeluju u vremenu, Elemente retima podzemnih yoda Sine: nivo podzemnih voda, granice akvifera, hidrauligki gradijent, te fizitke, hemijske i biolo8ke osobine podzemne vode. Prirodni (nenarugeni) rezim podzemnih voda formira se pod uticajem geoloskih, Kimatskih, hidroloskih i biogenih faktora.46 2. HIDROLOGIJA Veliki broj uticajnih faktora na rezim podzenmnih voda ine veoma sloZenim zadatak njegovog prouéavanja. U_nizu primjenljivih metoda, najboljom se pokazala tzv. hidroloska metoda koja koristi matematsku statistiku i teoriju vjerovatnoée. Bilans podzemnih voda podrazumijeva koliginski odnos prihoda i rashoda i promjene rezervi viage u odredenom prostoru i vremenu. Prihodne elemente bilansa dine: ) > infiltracija padavina, > kondenzacija vodene pare i > podzemni doticaj. Rashodne elemente Sine: > isparavanje i > podzemni oticaj. Prihodni i rashodni elementi bilansa podzemnih voda odreduju se eksperimentalnim puter ili putem raéunskih metoda. Najbolje je utvrditi ih neposrednim mjerenjem na bilansnom podrugju, Jednatina bilansa podzemnih yoda za ratunski period vremena (At) moie biti sastavljena iz njegovih slijedecih elemenata: (1) napajanje podzemnih voda (¢At) na odredenom dijelu, preko rezultujuce vrijednosti doticaja (infiltracije) vode iz zone aeracije i nize leze Jednonamjenske (samo npr. za potrebe vodosnabdijevanja), > Vigenamjenske (vodosnabdijevanje, hidroenergetika, navodnjavanje i dr.) Po stepenu regulisanja oticaja, akumulacije mogu biti za: > dnevno, > nedjelino, > sezonsko, > godiinje i > visegodi8nje izravnanje. U akumulacijama voda se sakuplja za onaj period u kojem su potrebe korisnika veée od prirodnog doticaja. Sakupljena voda se rashoduje (tro8i) u periodu malog doticaja i velikih potreba, Akumulaeije po poloZaju mogu biti: > povrsinske (na rijeénom toku, u dolinama), > podzemne (u hidrogeolo’skoj sredini kao aluvionu rijeke i sl.) Podzemne akumulacije pruzaju neuporedivo bolji kvalitet vode, sigumnije su i jeftinije u eksploataciji i imaju veéi strateSki znataj. Medutim, radi ostvarenja podzemnih akumulacija nuzna su skupa geolo3ko-hidrogeoloska istrazivanja.50 2, HIDROLOGIA Povesinske akumulacije obiéno se baziraju na sigumijim podlogama i podacima. Ograniten im je vijek trajanja, jer su pod udarom nanosa. Imaju kompleksniji znataj nego pozemne, jer se najée8ée Koriste kao viSenamjenske akumulacije. lzgradnja poviSinskih akumulacija je skupa i sa velikim uticajem na prirodno-klimatske uslove “okoline i sa znaéajnim socijalno-demografskim promjenama pripadajuéeg podruéja. 2.5.1. Podzemne akumulacije Sustina formiranja podzemnih akumulacija sastoji se u povecanju zapremine eksploatacionih rezervi podzemnih voda na raéun ili podzemnog oticaja ili prihranjivanja akvifera sa povrsine terena (Slike 2.22. i 2.23.). SITUACIA, \ NPV; ~ raniji nivo podzemnih voda ‘NPY; ~ podignuti nivo podzemnih voda Thepropusna podloga ‘Sika 2.22. Akumulacija podzemnih voda w aluvionu Za akumulaciju podzemnih voda, ili za prihranjivanje akvifera, najpovoljnija je hidrogeoloska sredina debljine ne manje od 15 - 20 m sastavijena od jednorodnog ‘materijala sa koeficijentom filtracije 4 3 - 5 m/d. Zona aeracije treba da ima debljinu najmanje 5 - 8 m (najbolje 10 -15 m). Ona je osobito vazna ako je voda za pribranjivanje djelimigno zagadena, kako bi se mogla bolje pretistiti kroz deblji aeracioni sloj. | | f i51 2. HIDROLOGIJA Slika 2.23 Akumulacija podzemnih voda u karstu (a) i akumulacija formirana putem infiltracionih basena (6) 2.5.2. Povrsinske akumulacije U vodoprivrednoj praksi najveéu primjenu imaju povrSinske akumulacije sa betonskom ili zemljanom branom (razlititih konstruktivnih oblika) koja pregraduje rijeénu dolinu. Akumulacije se karakterigu velikom zapreminom i osnovnim elementima kao Sto su brana, vodocahvat, objekti ca evakuaciju oticaja (viska vode) - preljevi, uredaji za ispiranje nanosa, hidromehanitka oprema kod koristenja vodne snage i dr. (slika 2.24.).2. HIDROLOGIJA. Slika 2.24. Osnovne zapremine povrsinske akumulacije Na pojedinim akumulacijama veé 10 - 20 godina po njihovoj izgradnji, zapremina nanosa dostize 20 - 30% opste zapremine akumulacije . Za proraéun zapremine akumulacije topografski podaci lokacije su prevashodni, zatim uslovi lokacije, narodito mjesta brane u pogledu geoloskih, hidrogeoloskih i geomehaniékih karakteristika. Topografskom karakteristikom (Slika 2.25.) naziva se kriva zavisnosti povrsine nivoa akumulacije od njene dubine a=/(h). Kriva zapremine akumulacije V=/(h) konstruige se putem odredivanja pojedinih prostora (4M) koji se nalaze izmedu dva susjedna karakteristiéna nivoa. Ekonomska karakteristika akumulacija - kriva koStanja K=/(h) pokazuje promjenu ko8tanja u zavisnosti od promjene dubine (popunjenosti akumulzcije). Troskovi potapanja zemijista (otkup zemiji8ta, prenos objekata, zastita sliva i sl.) su izuzetno visoki i vaéni su za definisanje krive specifi¢nog KoStanja akumulacije K/V=fih). Ova kriva pokazuje odnos ko8tanja izmedu korisnog prostora koji se odnosi na 1 m’ akumulacije i visine nivoa vode u njoj. h(m) ‘4 h 5 v=f) NY (mrtvog prostora) Vin’) afm’) Slika 2.25. Topografska i zapreminska karakteristika akumulacije53 2. HIDROLOGIJA Sumarna potreba, ili gubitak, iz akumulacije sastoji se iz korisnih potreba (Vj), gubitka na isparavanje (V) i gubitka na filtraciju (7). Svaka od ovih vrijednosti se raéuna (ukljutivo i ukupni bilans) putem formula iz hidrologije a na bazi meteoroloskih i drugih podataka dobijenih istraznim radovima, 2.6. HIDROMETRIJA Hidrometrija je dio hidrologije ij je zadatak kvantitativno utvrdivanje razligitih hidroloSkih pojava (veligina) radi sistematskog prougavanja vodnog rezima. U tu svrhu, kontinuirano se viSi praéenje i mjerenje visegodisnjih promjena nivoa vode, brzine teéenja, protoka, oticaja, nanosa, temperature vode, fizitkih, hemijskih, bioloskih osobina vode i dr. Podaci o hidroloSkom rezimu neophodni su radi rjeSavanja vodoprivrednih zadataka kao Sto su organizacija vodnog transporta, projektovanje hidrotehnitkih objekata razlitite namjene (vodozahvata, hidroenergetike, melioracije zemljista itd.) i formiranje baze podataka za nauéna istrazivanja iz oblasti hidrologije. Cest je izraz u praksi i inzenjerska hidrometrija Siji je zadatak organizacija osmatranja rezima voda kod gradenja i eksploatacije razligitih inZenjerskin objekata koji utiéu na prirodni rezim voda. Hidrometrija se dijeli na hidrometriju atmosferskih voda, hidrometriju povrSinskih voda, hidrometriju podzemnih voda i sl. Najbolje razradena je hidrometrija rijeka i mora, ito putem sistematskog osmatranja svih parametara rezima voda, Za proutavanje hidrometeoroloskih pojava koristi se mreZa stanica i nizih punktova, gdje se vrSi stalno osmatranje tokom vremena hidrometeoroloskih i atmosferskih procesa, Po potrebi uspostavljaju se i specijalne stanice radi realizacije nekog vodoprivrednog objekta (akumulacija, uSéa rijeka radi regulacije i sl.) u svrhu izvréenja istraznih radova, Giji se podaci koriste za projektovanje, a kasnije i za eksploataciju izvedenih objekata. Obiéno se organizuje zajednitko proutavanje pored meteoroloskih i hidroloskih istrazivanja i istrazivanja iz oblasti geologije i hidrogeologije, te istrazivanja modelskog karaktera isl. U sastav osnovnih hidrometrijskih radova spada: > osmatranje nivoa vode i njegovo kolebanje, prousavanje dubine i reljefa dna vodnih objekata, osmatranje padova vodne povrsine (na rijekama), mnjerenje brzine tetenja, utvrdivanje proticaja vode i nanosa, osmatranje promjene temperature vode, debljine leda i pojave valova, mjerenje nivoa podzemnih voda, pragenje promjene kvaliteta vode itd. vvvVVY vv54 2. HIDROLOGIJA, 2.6.1. Mjerenje nivoa vode Visinski polozaj povrsine (nivoa) vode u datoj tatci u odnosu na uslovno odabranoj nultoj ravni naziva se nivo vode, Osmatranje nivoa obitno se obavlja dugorotno, zbog toga se u odniosu na najniZi moguéi nivo mjerna letva postavlja na 0,5 - 1 m ispod tog nivoa, Takode iznad maksimalne moguée pojave nivoa, mjema letva treba da bude nadviSena 0,25 - 0,5 m. Mjerenje nivoa vode vr8i se putem mjemih letvi (vodomjeme stanice) ili putem Timnigrafa ~ uredaja koji automatski i u kontinuitetu registruju promjene nivoa (Slika 2.26.i2.27,). a b. . Slika 2.26, Sematski prikaz polozaja mjernih letvi u koritu rijeke ili jezera a, na temelju mosta - vertikalni polozaj b. na oblozenoj kosini obale ¢. na Sirokoj rijeci u vie nivoa (stepenasto) Vodomjeme stanice u zavisnosti od zadatka mogu biti stalne i privremene. U normalnim uslovima mjerenje se vrSi dva puta dnevno u 8 i 20h. Kod vanrednih situacija, pojave velikih voda, mjerenje se vrSi svaka 2 ili 4h. Adicalimnigrafa limnigraf (uredaj za registrovanje nivoa vodotok (jezero) spojni ejevovod ‘Slika 2.27. Limnigraf2, HIDROLOGIJA ‘Najsavremeniji uredaji za mjerenje nivoa ali i dubine su tzv. akustiéni ili eho-sonderi. Sto se tiée mjerenja nivoa podzemnih voda, to se obavlja preko (najéeS¢e) buSenih bunara, bilo pijezometra ili istraznih buSotina. Uobiajeno je i mjerenje nivoa u eksploatacionim bunarima. Elementarni natin mjetenja nivoa podzemnih voda je putem tv. bunarske lule ili pi8taljke koja je objeSena na kabl putem koloture na povrSini terena (Slika 2.28.) bunarska itt pijezometarska cijev | i | i | pistaljea Slika 2.28. Standardni uredaj za mjerenje nivoa podzemnih voda Paralelno sa mjerenjem nivoa mjeri se i temperatura voda, a i temperatura vazduha. Za mjerenje temperature vazduha koristi se termometar sa plastom. 2.6.2. Mjerenje brzine Mjerenje brzine kretanja (tetenja) vode mode da bude na vise natina: > mjerenje plovkom, > mjerenje kapkom i > mjerenje hidrometrijskim krilom. 1, Mjerenje plovkom Kod ovog nagina mjeri se vrijeme (), za koje plovak prede odredenu duzinu (L) rijecnog toka (izmedu dva profila). Brzina (») vode odreduje se po formuli: v z (ms) 0.23) Obigno se uzima da je srednja brzina rijetnog toka oko 75% brzine vode na povrsini toka, Takva mjerenja nisu suvige taéna, jer se pojavljuju pogreske u mjerenju vremena, ai vanjski faktori utidu na taénost (npr. Vjetar). Mjerna duZina mora biti bar 20 m.56 2, HIDROLOGIJA 2. Mjerenje kapkom Ovakay nagin mjerenja upotrebljava se kod sagradenih kanala i u laboratorijama. Za ta mjerenja potrebna je dionica kanala u praveu (kao i u prethodnom slutaju) stalnog presjeka (obitno pravougaonog). Kapak koji se moze preklopiti, montiran je na lagana kolica (radi Sto manjeg trenja), éiji se to¢kovi kreéu Sinama postavijenim s obje strane kanala. Kapak zatvara presjek kanala, ali ne dodiruje njegove stijenke. Mjeri se vrijeme (0) koje je potrebno da kapak prede stanovitu duzinu (L). Braina se odreduje po formuli (2.23), a iza toga moze se izra&unati i protok po obrascu: Q=Av=A Leni (2.24) Ovaj nagin mjerenja daje vrlo taéne rezultate. 3. Hidrometrijsko krito Hidrometrijsko krilo sastoji se od malog propelera koji se okreée u strujnom toku vode (Slika 2.29.). Koristi se za mjetenje braine vode u otvorenim tokovima i cijevima in krilo Slika 2.29. Hidrometrijsko (Woltmanovo) krilo Broj obrtaja propelera stazmjeran je brzini vode. Nakon odredenog broja obrtaja propelera (npr. 10, 20 ili 40) elektriénim kontaktom nastaje akustiéni signal. Mjerenjem sa satom vremena izmeda signala, mode se odrediti brzina vode na mjestu na kojem se nalazi hidrometrijsko krilo.Ako se Zeli odrediti protok odredenog vodotoka, onda se na odabranom profilu razdijeli povrSina na vise polja (Slika 2.30.) i po vertikali (na vise mjesta) mjeri brzina hidrometrijskim-krilom. dijagram brzina ‘Slika 2,30. Profil vedotoka sa geometrijskim elementima| i } | i | i i 2. HIDROLOGHA Iz umnodka (produkta) povrSine presjeka toka (A) i brzine vode (v) izratuna a (kolidina vode). fou 4 2.6.3. Odredivanje protoka Protok vode je jedan od najvaznijih hidroloskih ali i hidrauliéki | ¢ vodnog toka. U principu, odredivanje protoka moze se viSiti: (a) nep mjerenjem i (b) postedno. Neposredno mjerenje, bazira se na koriStenju nekog suda odredene zapiem posredne metode mjere se drugi elementi, da bi se preko njih izraunao protok. Za ‘tu svrhu sluze: > prelivi, > mjerenja nekih osobina vode u kretanju, > kapacitet pumpi i duzina njihovog radai > hemijskim putem. 1. Odredivanje protoka pomoéu suda odredene zapremine Relativno male kolitine vode (Q=2 - 4 14) mogu se odrediti pomoéu swia zapremine, a prema formuli: Q= z ) V _ - zapremina posude (1) t = vrijeme punjenja posude (s) 2. Odredivanje protoka pomocu preliva U otvorenim kanalima i djelimigno ispunjenim cijevima utvrdiv; je najpodesnije je putem preliva, razligitog oblika. Oni se postavijaju na pra_m kanala (korita).2. HIDROLOGIJA Visina vode, a time i mjera protoka su funkcije brzine tedenja, Slika 2.31. pokazuje mjeraée sa prelivom pravougaonog, trouglastog i trapeznog oblika, Slika 2.31. Mjeraci protoka sa: a. pravougaonim; b. trouglastim; c. trapeznim prelivom Za sluéaj (2.) protok se raéuna prema pribliznoj formuli: 3 Q=2-b-H? (m/s) (2.30) Za slutaj (b.) protok je jednak: Q=14-H? (ms) (2.31) Za stuéaj (c.) protok se raéuna prema: a Q=186-b-H? (m's) (2.32) Poseban oblik mjeraéa protoka (koji se éesto koristi kod postrojenja za previ8éavanje zagadenih voda) je ParSalov mjeraé (mjerni kanal), kao i modifikacija ovog mjeraéa - Venturi mjeraé. 3. Odredivanje protoka pomoéu mjerenja_nekih osobina vode u kretanju Mijerenje protoka pomoéu nekih osobina teénosti u kretanju, zasniva se na primjeni poznate formule iz hidraulike Bernuli jednadine, prema kojoj je suma svih vidova energije nekog fluida u zatvorenom sistemu konstantna, Uredaji koji mjere osobine teénosti u kretanju (pad pritiska, brzina itd.) preobrazavaju ova mjerenja pomoéu mehanikih naprava u vrijednosti protoka. To su uredaji tipa Venturi cijev, Pitotova cijev i uredaj sa propelerom (sliéan hidrometrijskom krilu).. Osredivanje protoka posredno preko mjerenja brzine veé je ranije objaSnjeno, 4, Odredivanje protoka prema kapacitetu pumpi i duzini njihovog rada Mjerenje protoka prema kapacitetu i radu pumpi preporuduje se samo u slutaju kad nema neke od prethodnih moguénosti, | |59 2. HIDROLOGIWA 5, Odredivanje protoka hemijskim putem Ovaj natin mjerenja koristi se kod manjih protoka, posebno planinskih bujica, Na nekom mjestu gomjeg toka (gdje je korito suzeno) dodaje se u vodu odredeni traser npr. zasiéen rastvor kuhinjske soli (Slika 2.32.) K -pornata koncentracija soli > mjesto wzimanja wzorka Slika 2.32. Sema mjerenja protoka hemijskim putem Na donjem dijelu toka, 100 - 200 m, ispod mjesta dodavanja rastvora, uzme se nekoliko uzoraka vode. Iz. hemijske analize uzoraka mode se izratunati stepen razrijedenosti, a iz toga koligina vode. K=[O-k-dt=O-[k-dt (2.33) (2.34) x fred 2.6.4, Mjerenje nanosa Radi utvrdivanja stanja i kolitine vutenog i suspendovanog nanosa uzimaju se uzorci iz. vodotoka putem specijalnih pribora - batometara (Slika 2.33.).60 2, HIDROLOGIJA Oe 2, 1, fee = FEES RYE RES S e ‘Slika 2.33. Mrezasti barometar ‘Mrezasti batometar sluZi za wzimanje uzoraka vuéenog nanosa, a za suspendovani nanos se koriste cilindriéni batometri. Koligina vuéenog nanosa raéuna se prema formuli datoj u poglaviju 2.3.(2.15): G, at tes (kg/s-m') (235) 2.6.5. Obrada podataka mjerenja Hidrolo’ka mjerenja koja se, najéeSée vrge tokom duzeg perioda kako bi se iskoristila za razne proraéune, potrebno je na odgovarajuéi nagin obraditi, Kod toga je nezamjenjiva uloga koristenja matematiéke ststistike i teorije vjerovatnoée. Elementarna obrada podrazumjeva stedivanje serije neke hidroloske veligine w niz numeriékih vrijednosti npr. x), X2, X3 ..., %». Iz date serije raguna se srednja aritmeti¢ka ‘vrijednost (fiktivna velitina): (2.36) Za simetrignu raspodjelu vrijednosti x; oko xq, Koristi se i centralno ili vjerovatno odstupanje, Srednje kvadratno odstupanje, serije x1, X2, Xs ....Xx jednako je: oo oy 2fea) +(e =) #4 (5, — oP ae 237) n n Pri iznalagenju i izraéunavanju zakonitosti i pravilnosti u hidrologiji najéesée se koriste (1) metode odredivanja pribliznih zavisnosti izmedu dvije ili vie promjenljivih veligina; (2) upotreba hronoloskih dijagrama i utvrdivanje pravilnosti na njima i (3) primjena krivih uéestalosti i krivih trajanja. Priblizna zavisnost najbrze se iznalazi grafiékim putem, nanoSenjem promjenljivih vrijednosti na dijagram, i prema poloZaju taéaka poviaéenje krivih ili pravih linija zavisnosti, Analiti¢ke metode odredivanja zavisnosti podrazumjevaju kori8tenje korelacionog racuna (sa jednom ili vise promjenljivih), kao i slodenijih oblika regresione analize. E i t | ii Munir Janié HIDROTEHNIKA HIDRAULIKA Hidraulika (od gréke rijesi: hydor ~ voda i eulos ~ cijev) proutava teoretske i praktiéne zadatke ravnoteze i kretanje tekuéine, opéenito fluida. Fluid je materija koja fe kontinuirano deformixe, tj tee ili struji pod djelovanjem tangeneijalnog napona. Kao poseban dio mehanike fluida biraulika se dijeli na dva dijela: > hidrostatiku, koja prouava zakone mirovanja i ravnoteze tekuéine, i > hidrodinamiku, koja proutava zakone kretanja tekuéine i zakone kretanja Evrstih tijela dijelomigno ili potpuno potopljenib u tekuéinu. Praktiéno znaéenje hidraulike je vrlo veliko. Na njezinim zakonima zasnivaju se rjedenja razligitih zadataka iz vodosnabdijevanja, kanalizacije, navodnjavanja i ostalih grana vodoprivrede. 3.1. OSNOVNE FIZICKE OSOBINE TECNOSTI Teénost je fizitko tijelo koje posjeduje dva osnovna svojstva: pri promjeni pritiska i temperature veoma malo mijenja zapreminu, nema svoj sopstveni oblik; odlikuje se malom kohezijom izmedu djeliéa tatnosti i lahko prima oblik suda u koji se naliva. vv 3.1.1, Gustoéa i zapreminska teZina Gustoéa tekuéine (p) je Koligina njene mase uw odredenoj jedinici zapremine (m’, dm’, om’), tj. (gin) G1) m masa tekuéine (kg) V — - zapremina tekuéine (n°)62 3. HIDRAULIKA Najgira primjenu u hidraulici ima voda, Njena gustoéa je = 1000 (ke/m’). Ta vrijednost odgovara stanju pri normalnom atmosferskom pritisku i temperaturi t= 4° C (277K). Npr, za temperatura 8° C gustoca 2 = 999,89 kg/m’, za 12°C gustoca p = 999,55 kg/m” itd, Zapreminska teZina (7) predstavlja tezinu jedinice zapremine, i za tetnost data je kao odnos tezine teénosti i njene zapremine G (Nim?) 3.2) G _ - tezina tetnosti (W) V__~ zapremina tetnosti (m') Posto je tezina tetnosti G=m-g, to je veza izmedu gustoée i zapreminske tezine jednaka y=p-g (Nim) G3) g = gravitacija (m/s*), g=9,81 m/s? 3.1.2. StiSyjivost Osobina teénosti da pod djelovanjem vanjskog pritiska promjeni svoju zapreminu, odnosno gustinu, naziva se stisljivost. Sti8ljivost tekuéine je toliko neznatna da se gotovo u svim prakti¢nim proratunima zanemaruje Veligina sti8ljivosti te&nosti data je koficijentom stisljivosti (9¢) ili njegovom reciprognom vrijednoséu (Ey ~ modul elastiénosti): “1 vp (Pa) G4) Le 3.5 yea 65) AV - elementarna promjena zapremine (m’) V = prvobitna zapremina tetnosti (m’) AVIV - relativno smanjenje zapremine 4p — ~ elementama promjena pritiska pod Gijim se djelovanjem mijenja zapremina (Pa) Sti8fjivost te’nosti uzima se u obzir pri rjeSavanju hidraulitkog udara kod kojeg se pojavljuje izuzetno visok pritisak. U hidraulici se esto uvodi pojam nestisljive tecnosti-fluida.Nestis\jiv fluid, koji pod djelovanjem pritiska ne mijenja gustinu, a koji je uz to i_“savréen” (tj. ima viskozitet Jednak nuli) naziva se idealni fluid ili tebnost. f63 3. HIDRAULIKA i 3.1.3. Viskozitet Viskozitet je fizitko svojstvo tetnosti koje predstavlja otpor promjeni stanja koje teéniost zauzima, Koficijent unutamjeg trenja naziva se dinamicka ili apsoluina viskoznost (7). n(Pa-s) ili (N-s/m?) Cedée je u upotrebi kinematicka viskoznost (Zilavost) (v), koja iskazuje odnos dinamitke viskoznosti i gustoée: 1.18 (yf 1 G.6) Pp oY 3.1.4. Kapilarnost Sposobnost tetnosti da se dize ili spu8ta u cijevima malog preénika pod djelovanjem sila povrSinske napetosti zove se kapilamost. Visinu kapilarnog dizanja ponekad treba uzeti u obzir kod filtracije podzemnih voda. 3.2. HIDROSTATIKA Hidrostatika prougava zakone mirovanja, odnosno ravnotede teénosti. Tetnost koja se nalazi u ravnotedi, pod uticajem je vanjskih sila, i to sile teze i sila ineroije. Ove sile su ustvari tzv. oblici zapreminskih sila, Drugi oblik su povrSinske sile npr. atmosferski pritisak koji djeluje na teCnost u otvorenim posudama (tokovima). 3.2.1, Hidrostatiéki pritisale Pod uticajem vanjskih sila unutar teénosti nastaje sti8ljivo naprezanje koje se naziva hidrostatiéki pritisak. Ovaj pritisak (tlak) predstavlja ustvari silu izrazenu u (N)— (njutnima) na jedan (m’) povrsine. 4 (Nim?) (3.7) Prema SI jedinicama, pritisak se izraZava u (Pa) ~(Paskal), Sto znadi da je 1(Pa) = 1 (N/m’)64 3. HIDRAULIKA Pritisak od 1 Pa je izuzetno mali pa se u praksi koriste veée jedinice dobivene umnoskom viekratnika, Cesto upotrebljavana jedinica, van SI standarda, ali koja je dozvoljena jeste | (bar). 1 bar = 10° (N/m?) = 10° (Pa) = 10° (kPa) = 0,1 (MPa) Viste pritisaka U fluidnoj tehnici razlikuju se etiri vrste pritisaka. Njihov odnos vidljiv je sa slici 3.1. aku) Pete=0,513 bar Slika 3.1. Odnos pritisaka (tlakova) > Barometarshi ili atmosferski pritisak vazduha je ovisan o vremenskim uslovima i nadmorskoj visini. Kreée se od 0,980 ~ 1,040 bara. Oznaéava se sa (pa). Kao normalni atmosferski pritisak uzima se vrijednost od p, = 1,013 bara. > Apsolutni pritisak (pas) je veligina pritiska mjerena od nivoa apsolutnog (100 %) vakuuma, > Nadpritisak (nadtlak) ili manometarski pritisak (p, = p) je onaj pritisak koji je izmjeren iznad atmosferskog, > Podpritisak (podtlak) ili vakuum (-p.) je onaj pritisak, koji je izmjeren ispod atmosferskog. Osobine hidrostatitkog pritiska Hidrostatiéki pritisak ima dvije osnovne osobine: > sila je uvijek normalna na povrSinu na koju djeluje (slika 3.2.) > wdatoj tatci dejstvuje podjednako u svim praveima (slika 3.3.). iia cites iat3. HIDRAULIKA Slika 3.2. Dejstvo pritiska okomito na povrsinu —_‘Slika 3.3. Dejstvo pritiska u taéki ‘Na osnovu iznesenih osobina hidrostatiékog pritiska proizilazi, da on ne zavisi od poloZaja povrSine na koju djeluje, veé od polozaja posmatrane taéke u prostora i od viste teénosti, Sto se moze izraziti kao P=p&yz—) G8) 3.2.2. Osnoyna jednagina hidrostatike Na bazi diferencijalne jednatine ravnoteze tetnosti dolazi se do osnovne jednatine hidrostatike: 2+ Pear +Piaz+2 =const. 3.9) PE PS PS 2 = polozaj (geometrijska visina) posmatrane take u odnosu na referentnu ravan /pg ~ visina kroz koju se izraZava hidrostatiéki pritisak teénosti u posmatranoj taéci Zbir velitine koja izratava geometrijsku visinu posmatrane tatke u odnosu na referentnu ravan — (z) i visine hidrostatitkog pritiska u istoj taéci (p/pg), naziva se pijezometarska visina i oznatava se sa Tl (slika 3.4. z+ plog =I @.10) Tl - pijezometarska visina raéunata u odnosu na usvojenu referentnu ravan (IT = 0). Za mjerenje visine kroz koju se izraZava hidrostatitki pritisak teEnosti (p/pg), koriste se pijezometri — pijezometarske cijevi. Pijezometarskim cijevima nazivaju se cijevtice (najteSée staklene) otvorene na vrhu, koje su spojene sa cijevima ili rezervoarima ispunjenim tetno3écu. Indeksi “0” i “1” odnose se na dvije proizvoljne tatke u tetnosti koja se nalazi u mirovanju,66 3. HIDRAULIKA pe i referenina ravan Slika 3.4. Polozaj pijezometarske visine Osnovna jednadina hidrostatike moze se posmatrati i kroz zakon odrZanja energije. To znati, da pijezometarska visina IT predstavija potencijalnu energiju jedinice teZine tetnosti koja se sastoji od: > energije polozaja jedinice tezine tetnosti (2) i > energije hidrostatitkog pritiska jedinice tezine teénosti (p/pe). Na osnovu jednaéine hidrostatike proizilazi da je pijezometarska visina svake taéke u tetnosti (koja se u jednom spojenom sistemu nalazi u stanju mirovanja) konstantna veligina. U zavisnosti od poloZaja posmatrane tacke u sistemu tetnosti koja se nalazi u ravnotezi, mogu se mijenjati visina polozaja (z) u odnosu na referentnu ravan (7 0) i visine hidrostatiékog pritiska (p/pg), ali njihov zbir (pijezometarska visina 1) predstavija konstantu. Drugim rijegima suma energije poloZaja i energije hidrostatickog pritiska jedinice teZine teénosti je nepromjenljiva u jednom spojenom sistemu teénosti koji se nalazi u ravnoted U slutaju kada se referentna revan (7 = 0) postavi u nivo posmatrane tatke (M) (slika 3.5), osnovna jednaéina hidrostatike moze se napisati kao: P=Po+P BZ, GL). ‘odnosno ie iniihdbadia3. HIDRAULIKA P=p,+prgh G.12) P ‘ukupni hidrostati¢ki pritisak u posmatranoj taéci ‘po _~Spoljni pritisak, koji se prenosi na posmatranu taku. fh = visina teénosti u odnosu na posmatranu ta¢ku pgh — ~ hidrostati¢ki pritisak (Pa) Izraz (3.12) izrazava Pascalov zakon koji glasi: Spoljni pritisak u zatvorenom sudu prenosi se u unutraSnjosti teénosti sa istim intezitetom u svim praveima. Py, Klip povrsine A Lb Z LA referentna ravan Slika 3.5.Pascaloy zakon 3.2.3, Mjerenje pritiska Mijerenje pritiska moze se veSiti na razlitite nadine, putem pijezometara, ‘manometara, vakuumetara i dr. Osnovna jednagina hidrostatike (z + p/pg = const.) baza je principa rada hidrostatiékih manometara, kojima se mjeri pritisak (slika 3.6)68 3. HIDRAULIKA. Pa= pRh= ph PE = Pam + PRM PE = Pam + P28h~ PBZ Py ~ Pa = A182, ~ P2Bh~ 382 Slika 3.6. Razliéiti tipovi mjeraéa Zivom, c. diferenci itiska: a. pijezometar, b. manometar sa Ini manometar Visina penjanja teénosti u pijezometaru h = p,/y naziva se visina pritiska u taéci A. Manometar u obliku U ~ cijevi moze se Koristiti za mjerenje pritiska manjih od atmosferskog, ali i za mnogo veée pritiske. Ziva (sa p: = 13,6 x 10° kg/m’) za vodu, a voda za gas kao radni fluid, najéeSée se koriste za pijezometarsku tetnost. Obruta U ~ cijev (diferencijalni manometar), sa lahkim uljem ili €e8¢e vazduhom kao manometrskim fluidom, moze se koristiti i za mjerenje malih razlika pritisaka u cijevnim vodovima A iB. Zivin hidrostatski manometar moze se praktiéno upotrijebiti za mjerenje pritiska do 3 bara. Za veée pritiske koriste se metalni manometri, i to memranski tip do 25 bara, a cijevni do 10 000 bara. U metalnim manometrima se membrana ili cijev deformiSe pod optereéenjem razlike mjernog i okolnog (najéeSée atmosferskog) pritiska, kojima su izloZene njene dvije strane. Deformacija se sistemom zupéanika transformise u pomak kazaljke. 3.2.4, Dijagram hidrostatitkog pritiska Raspored hidrostatiékog pritiska tegnosti na neku povrsinu ili konturu moze se prikazati grafiéki—u obliku dijagrama hidrostatiékog pritiska, On se dobije tako sto se na posmatrane povrsine nanose vektori hidrostatitkog pritiska u pravew w Kojent pritisak djeluje (upravno na povrSinu) i medusobno povezuju, | ink ic ata3, HIDRAULIKA Slika 3.7. Dijagrami hidrostatichog pritiska: a. vertikalna ravan; b. nagnuta ravan; c. zakrivijena ravan 3.2.5, Analititki izrazi hidrostatitkog pritiska im formulama: Ukupna sila hidrostati¢kog pritiska, koja djeluje na datu povrSinu ratuna se prema slije a, Vertikalna povrSina (slika 3.7.2.) 2 Fa pg 3.13) be ina povrSine na koju djeluje hidrostatitki pritisak b. Nagnuta ravan (slika 3.7.0.) 2 Fe beh 2sina @G.14) ©. Zakrivijena ravan (slika 3.7.c.) A P= path, +h) > @.15) A- povrsina ravni izmedu dvije visine hy i hy ____Napadna toéka sila nalazi se uvijek ispod tezista post trane pov eee ee U posebnom sluéaju, za primjer (a) ~ slici 3.7., napadna totka ukupne sile hidtosttishog pritiska je na dubini hy =2h70 3. HIDRAULIKA 3.2.6. Pritisak teénosti na zidoye cijevi i rezervoara Debljina stjenke cijevi ili zida rezervoara moze se odrediti iz ravnoteze sile pritisaka P, i sila naprezanja 2(di)o. Ako se izjednaée ove sile, dobija se (slike 3.8.): P.=(p-g-H)D-h=p-D-h (3,16) p-D-h=20-h}o G17) D (3,18) b= 2-0 Tzraz (3.18) naziva se Mariotov obrazae za odredivanje trazenih debljina. 8 - debljina stjenke cijevi ili ida rezervoara @- dozvoljeno naprezanje Slika 3.8. Sema za proraéun zida rezervoara Ako se radi o Gelitnom materijalu, na hrdanje dodaje se na izraz (3.18) rezerva u | vrijednosti 1-4 mm. iS esta3. HIDRAULIKA Plivanje tijela Na potoplieno tijelo (slika 3.9.) u vodi, djeluje odredena sila hidrostatiskog prtiska koja ima horizontalnu i vertikalnu komponentu. ‘Stika 3.9. Sema za dokaz zakona Arhimeda Horizontalne sile pritiska na potopljeno tijelo su medusobno jednake, ali su suprotnog smijera, pa je sumarna vrijednost horizontalne komponente jednaka nuli. Vertikaina komponenta sile ukupnog pritiska moze se razloziti > vertikalnu silu pritiska usmjerenu nanize R= p-g-h,-Ayi > vertikalnu silu usmjerenu navi8e P, = p-g-h, A. Tezina tijela koje je uronjeno jednaka je: G= palh, —h,)- A= pghd B.19) Jednagina ravnote%e, odnosno vertikalna komponenta sile ukupnog pritiska na potopljeno tijelo je: (3.20) 3.21) Sila P,=P, je sila uzgona i usmjerena je navi’e. Znavi, na svako tijelo uronjeno u tekuéinu (vodu) djeluje sila hidrostati¢kog pritiska (uzgon) jednaka teZini tetnosti istisnute zapremine. To je poznati Arhimedov zakon, Na njemu je zasnovana i teorija plivanja tijela.2 3. HIDRAULIKA ‘Naime, na potopljeno tijelo u vodi djetuju dvije sile: > tedina tijela, @ = p,-g-V; (sila upravijena nanize) i > potisak (uzgon), P, = p, -g -V,, (sila upravijena navi8e). ‘Pr- gustina posmatranog tijela pv gustina vode Vr ~zapremina posmatranog tijela Vip — zapremina potopljenog dijela tijela U zavisnosti od odnosa gustine tijela (pz) i gustine vode (p,) mogu se pojaviti tri sludaja: 1. pr>py-tijelo tone 2. pr potpunonestisijiva, > odsustvo temperatumog Sirenja i > odsustvo viskoziteta, odnosno sila trenja pri kretanju. | | | | iis3. HIDRAULIKA, o 3.3.1. Strujanje tetnosti Kretanje (strujanje ili tegenje) vode u prirodi je po pravilu. neustaljeno (nestacionarno). Kod toga se brzina i pritisak u strujaom polju mijenjaju u funkeiji vremena: ; _ ov a =u%y.2,2 1 p= pQsy2!) i. = #01 #0 3.24) vewn Zt) i p= p%yzt) i. Ze0i aoe (3.24) Strujanje te&nosti, pri kome brzina i pritisci ostaju u cijelom strujnom polju konstantnim tokom vremena: , ov op V=WO5I.2) 1 P= POy.2,) f. —=0 i = =0 3.25) (2, %o2) 1 P= Pl y.2) H.-F a (3.25) naziva se ustaljeno (stacionarno) kretanje. Poseban slutaj ustaljenog kretanja, kod koga raspored brzina i pritisaka u jednom presjeku ostaje isti duz cijelog toka, naziva se jednoliko (ravnomjerno) kretanje. Nejednako (neravnomjerno) kretanje predstavlja op&ti sluéaj ustaljenog kretanja, inaée kod njega se velitina popreénog presjeka profila kroz koji se odvija teéenje mijenja (slika 3.10.) og PRESIEK 1 a. jednoliko tebenje b. nejednoliko teéenje Slika 3.10. Vrste teéenja vode u kanalu Slika 3.10. pokazuje primjer jednolikog strujanja vode u kanalu konstantnog pada i istog popreénog presjeka. Medutim, ako se u isti kanal ugradi brana (pregrada), strujanje postaje nejednoliko, jer se u profilima du% toka mijenjaju dubine, raspored = brzina i pritisaka, (slika 3.10.b).GO 74 3. HIDRAULIKA, Prema visti kretanja tetnosti pored revenog razlikuju se i: > Strujanje pod pritiskom (npr. teBenje u vodovodnoj mrezi) koje se odvija pod uticajem razlike ptijezometarskih pritisaka u vodi, » Strujanje sa slobodnim nivoom - vodnim ogledalom (npr. tegenje u rijekama, kanalima i kanalizacionoj mrezi) koje se formira pod uticajem zemljine teze (gravitacije) . Na slobodnoj vodnoj povrSini viada atmosferski pritisak, Laminarno i turbulentno strujanje U ovisnosti od brzine strujanja i viskoziteta tetnosti te pretnika prototnog presjeka, mogu biti dvije razlidite vrste strujanja (redima teenja): laminarno kod kojeg strujnice tetnosti imaju paralelni tok i ne mjeSaju se jedna sa drugom i turbulentno kod kojeg strujnice teénosti imaju vrtlozni tok (slika 3.11.). 0 a. laminamo strujanje b. turbulentno strujanje Sika 3.11. Laminarno i turbulentno strujanje Kriterij razgraniéenja laminamog od turbulentnog strujanja (a i prelaznog izmedu ova va) je veliéina krititnog Reynoldsovog (Reynolds) broja koji iznosi Retyy = 2320. Reynoldsov broj za kruzne cijevi izravunava se prema relaciji: (3.26) + srednja brzina strujanja (m/s) ~ pretnik ejevovoda (m) + kinematski viskozitet (m?/s) Ako je Re < 2320, strujanje je laminamo, odnosno ako je Re > 2320, strujanje je turbulentno, Kada je kod okruglih glatkih cijevi 2000 < R, < 3000 moguéa su oba navina strujanja — prelazni rezimi. Cesto se ovo podrugje zove i kriti¢nim. < ac - ‘Sears tities ae ec er3. HIDRAULIKA 3.3.2, Protieaj i srednja brzina Proticaj ili protok tetnosti (Koji se oznaava sa Q) predstavlja zapreminu tetnosti u jedinici vremena, koja protete kroz dati popreéni presjek: Q=A-y (mls) (3.27) ‘A -povrSina protognog presjeka (m?) v - srednja brzina strujanja tetnosti (m/s) Kod praktiénih hidrauligkih proratuna uveden je pojam srednje brzine toka (v), koja predstavlja odnos proticaja (Q) i odgovarajuée povrSine popreénog presjeka (A): v8 (m/s) (3.28) 3.3.3, Jednagina kontinuiteta Zakon 0 ofuvanju mase, primjenjen na nestisljive i stiSljive fluide (tetnosti) u razligitim presjecima predstavlja osnovu jednaéine kontinuiteta protoka (slika 3.12.). = ae pon “a | Terie me | Ar Ay Slika 3.12. Protok kroz razlicite presjeke Za teénost, posto je p= P, = Pz = Ps = Const. jednagina kontinuiteta protoka glasi: a=, (3.29) odnosno: (3.30) Iz prednjeg odnosa dase zakljutiti, kako se brzinestrujanja odnose-obmuto proporcionalno povrdinama presjeka kroz koje struji tekuéina (voda). Jednagina koja 2a polaziSte uzima konstantan protok u svim presjecima, naziva se jednaéina kontinuiteta.16 3. HIDRAULIKA Mjerenjem se moze utvrditi da je na suZenom mijestu cijevi (Ao) brzina kretanja i tekudine veéa, ali da je pritisak manji nego na prosirenom dijelu cijevi 3.3.4, Bernulijeva jednavina Integracijom Ojlerove diferencijalne jednagine strujanja idealne tetnosti izmedu dvije proizvoljne tatke duz strujnice (slika 3.13) dolazi se do Bernulijeve jednagine koja glasi 2 2 Pegg pt Peg 2 42 = const G31) PB 2g ee 2g ‘odnosno 1, +2 =n, +22 = const. (3.32) 2g 2g pipg - energija hidrostatiékog pritiska jedinice tezine teénosti (visina hidrostati¢kog pritiska) IT= pipg +z - potencijalna energija jedinice teZine tetnosti (pijezometarska visina) Z _~ energija poloZaja jedinice teZine tetnosti (visina poloZaja) vg - kinetiéka energija jedinice teZine tetnosti (brzinska visina) 1 _Linijaenergije referenina ravan ‘Slika 3.13. Energetski bilans sirujne linije idealne teénosti ‘sic ie i ln neil3. HIDRAULIKA. Bemulijeva jednadina predstavlja specijalni sluéaj opSteg zakona odrZanja energije duz strujnice, za slutaj ustaljenog kretanja idealne tetnost Svi élanovi Bernulijeve jednatine imaju lineame dimenzije i izrazavaju energiju jedinice teZine teénosti (potencijaina energija uvijek se izrazava u odnosu na proizvoljnu izabranu referentnu ravan). Jednaéina Bernulija za ustaljeno strujanje idealne tetnosti moze se izraziti kao: Ukupna energija u svim presjecima posmatrane strujnice (zbit energije hidrostatitkog pritiska, energije polozaja i kinetitke energije) predstavija konstaninu veli¢inu, ‘Ako se zbir energije hidrostatiékog pritiska i energije polozaja izrazi kao potencijalna energija 17= p/pg + z, onda se Bemiulijeva jednatina za slutaj idealne teénosti moze formulisati: Zbir potencijalne i Kinetidke energije je konstantan u svim presjecima posmatrane strujnice. Zbog potrebe da se istakne energetski smisao Bernulijeve jednatine, to se energija &estive jediniéne tezine, koja se oznaéava sa: E=plpgtz+Vvi2g ili E=+v/2g (dike) (3.33) naziva energijom u Bernulijevom smislu. Sto se tiée Bernulijeve jednatine za strujni tok idealne teénosti sa priblizno paralelnim strujnicama, ona ima oblik: e Piane Me const. 3.34) PS. 28 Wi ve = srednja brzina u presjecima 1 i 2. Koficijent (a) koji se zove Koriolisov, izrazava uticaj neravnomjemosti rasporeda brzina u strujnoj cijevi na kinetiéku energiju toka, izrazenu kroz y 106 Gubitaka energije na savladivanju otpora trenja duZ strujnog toka. Ovi gubici, koji su proporcionalni duzini toka, nazivaju se gubici na trenje ill linijski (poduini) gubici (hr), > Gubitaka energije koji nastaju usljed lokalnih poremeéaja strujnog_toka (promjena pravea strujanja, naglo prosirenje toka, zatvarat itd.). Gubici prouzrokovani naglim promjenama forme strujnog toka, nazivaju se lokalni gubici (Ii). Ukupni gubitak energije na odredenom dijelu strujnog toka jednak je zbiru linijskih i lokalnih gubitaka: = Dh, + Dy (mn) ili Ug) (3.42) Za kvantitativno odredivanje veligine hidrauliékih otpora vr8e se teoretska eksperimentalna istraZivanja reZima strujanja tetnosti koji uslovijavaju karakter i veliginu gubitaka energije. Linijski (poduini) gubici Linijski gubitak energije na trenje (veliéina otpora) hp za kruzne cijevi raguna se prema Darsi-Vajsbahovoj (H. Darcy - J. Weisbach) formuli: iy — @ 3.43) d 2g m) 3.43) h, t ~ duzina cijevi-(m). d= preénik cijevi (m) Vi/2g_ - specifitna kinetitka energija teluéine (J/kg)80 3. HIDRAULIKA j 2 ~ koefieijent trenja, bezdimenzionalna vrijednost, koja se kod praktiénih proraéuna krece u granicama 0,02 <2 <0,05 Za laminamo teéenje koeficijent trenja iznosi A= 2. e U turbulentnom rezimu tegenja, sa tri specifitna podrudja (hidrauligki glatke cijevi, prelazno podrugje i hidrauligki hrapave cijevi), sto je najéekée u praksi, t. podrugju gdje Je Rejnoldsov broj Re > 2300, koeficijent trenja zavisi od Re i od hrapavosti unutraSnje povibine cijevi tj.: a= (re) (3.44), € = apsolutna hrapavost unutraSnje povrSine cijevi ed -relativna hrapavost unutragnje povrSine cijevi Za turbulentno tetenje vrijednost koeficijenta trenja je priblizno: 4=0,3164Re“* (3.45) Lokatni gubici ' Opati izraz za proratun lokalnih gubitaka energije glasi: | v =e 3.46) nas 28 (m) (3.46) § — ~ koeficijent lokalnog gubitka, bezdimenzionalna vrijednost, odreduje se eksperimentainim putem Tako apr. Kod zakrivijenja (koljeno) od 90°, 0,5; ostrobridnog koljena, £10,-2,0; ulaza u rezervoar, £=1,0 itd. | | 3.3.6, Prelivi | Preliv je zid ili pregrada (prag, brana) u strujnom toku preko kojeg se preliva | teénost (voda). U hidraulitkoj praksi ima vrlo Siroku primjenu: i > Preljevne brane kod hidrocentrala, koje omoguéavaju preljevanje suvisne vode | izakumulacije, | > Protok vode u rijekama i kanalima, kao i laboratorijama mjeri se koriStenjem | preljeva, | > _Prelivi kod mjeSovitog sistema kanalizacije itd, Teéenje preko preliva spada u grupu strujanja kod kojih se praktiéno ratuna samo sa lokalnim gubicima, | | | | |3. HIDRAULIKA Prema obliku preliva razlikuju se (slika 3.15): | > prelivi sa otrim rubom, > prelivi sa Sirokim pragom i > preliv praktitnog profila. Prema rezimu spajanja strujnog toka s donjom vodom prelivi se dijele naz > nepotopljene, nivo donjeg toka ispod brane ( slika 3.15 aic), > potopljene, nivo donjeg toka iznad brane (slika 3.15 b). I P= visina prelimog praga (m) H- visina prelivnog mlaza (m) 1h dubina donje vode (m) = raclika nivoa donje i gornje vode (m) 42) . (m=0,35) cc. (m=0,40) \Slika 3.15. Vrste preliva a. sa ostrim rubom, b. sa Sirokim pragom, c. praktiéni profil Za izvodenje osnovne jednaine prelivanja postavija se Bemulijeva jednatina za presjeke 1-1 i2-2, i poslije sredivanja dobija izraz: Q=m-b-f2g-H}” (m/s) (3.47) m —_ ~koeficijent prelivanja, zavisan od tipa preliva b Sirina preliva (m) 3.3.7, Raynomjerno tetenje u otvorenim koritima Osnovna karakteristika teBenja vode u otvornim koritima (tokovima), za razliku od strujanja pod pritiskom (u cijevima vodovodne mreze) je u tome, Sto na vodnoj povrsini viada atmosferski pritisak, tako da linija slobodne vodne povrSine Gini pijezometarsica liniju. U proratunima otvorenih korita se najée3ée koristi jednatina Sezija (Chezy) (slika 3.16): = brina, v= CRI; R= ‘ ~ hidrauli¢ki radijus (3.48)2 3. HIDRAULIKA, - protok, Q=4-CVRI, J -4 - pad dna, (3.49) - C-Sezijev koeficijent brzine Sezijev koeficijent zavisi od hrapavosti korita, dimenzija i oblika popretnog presjeka korita. Za njegovo izraéunavanje postoji vise formula, navode se dvije: = Bazenova (Bazin), C= 82 1+ VR (3.50) Maningova, C =~-R @.s1) 1 n Slika 3.16. Presjek otvorenog korita U Bazenovoj formuli (R) je hidrauli&ki radijus u (m), a (y) je koeficijent hrapavosti korita, U Maningovoj formuli (n) je takode koeficijent hrapavosti. Hidrauliéki proraéun kanala U praksi se najéesée javijaju razlititi oblici popretnog presjeka Korita: pravougaoni, ‘rapezni, kruZni (Kod kanalizacije, djelimiéno popunjen), jajoliki (takode u kanalizaciji, ranije), paraboliéni itd. Kod navodnjavanja i odvodnjavanja, kao i izgradnje vjeStackih kanala najée8ée se koristi trapezni presjek (slika 3.17.), éiji se elemnti raéunaju prema datim izrazima: B=b+2m-h (3.52) bil A=h(b+m-h) —(3.53) = b+ Dhl +m? (3.54) |3. HIDRAULIKA Slika 3.17. Sema trapeznog korita sa hidraulickim elementima COblik popretnog presjeka, koji za dati pad i hrapavost ima najveéu propusnost sa najmanjom povrSinom Zivog presjeka (A), naziva se hidraulicki najpovoljniji presjek. Hidrauligki najpovoljniji presjek trapeznog kanala dat je izrazom: 3 (Vem? -n) (3.55) U posebnom sluéaju, kod pravougaonog popretnog presjeka kanala (m=0), hidrauliéki najpovoljniji presjek je za byh=2. 3.4. FILTRACIJA PODZEMNIH VODA Teéenje podzemnih voda u hidrogeolo8koj stedini naziva se filtracija. Kao i kod teenja povrsinskih voda, filtracija moze biti stacionama i nestacionarna sa slobodnim nivoom i pod pritiskom, ravnomjerna i neravnomjema, Filtracioni tok sa slobodnim nivoom (slika 3.18) karakteristiéan je za doticaj vode ka vodosabimnoj galeriji i bunaru, bez, pritisaka. Filtracija vode u ovakvom akviferu vr8i se pod utjecajem gravitacionih sila. Slika 3.18, Filtracioni tok sa slobodnim nivoom podzemnih voda (ravnomjerna filtracija)3. HIDRAULIKA Filtracija u arteskom akviferu odvija se, kako pod uticajem gravitacionih sila, tako i zbog dejstva elastitnih svojstava vode i geoloske sredine (elastiéni rezim). Kod ravnomjeme filtracije, nagib ili pad povrsine toka vode (J) je paralelan sa padom vodonepropusne podine tj. =Z. Ako je sludaj da je 1+ (slika 3.19) onda se radi o neravnomjemoj filtraciji. Slika 3.19. Neravnomjerna filtracija podzemnog toka Filtracioni tok ima laminarni rezim teéenja u zmastim i raspucalim stijenama, gdje kp (koeficijent filtracije) ne prelazi vrijednost 300 - 400 méd. U karstu, prije se moze govoriti o turbulentnom tegenju nego o turbulentngj filtraciji. Filtracioni tok, dalje moze biti ravanski i radijalni (slika 3.20). U praksi mogu biti i sluéajevi prostomog (trodimenzionalnog) toka, dije je proutavanje najslozenije. 1 I 1 + } i > [ee fie} toi TY 8s 8s oF a. ravanski b. radijalni (disperzni) ¢. radijalni (koncentrisani) ‘Slika 3.20. Ravanski i radijalni filtracioni tok Ravanski tok ima manje-vige, paralelne strujnice, dok kod radijalnog toka one su ili disperzne ili koncentrisane prema jednoj ta¢ei (primjer bunara iz kojeg se pumpa voda). Filtracioni tok ima prirodne granice, kako u planu, tako i u presjeku. Granice u presjeku arteSkog toka npr. cine donji i gomji vodonepropusni sloj. Granice filtracionog toka u planu éine rijeke, kanali, jezera i drugi akvatoriji, zatim vodonosne sredine sa razligitim 7 ——filtracionim karakteristikamaisl RjeSavanje zadataka filtracije vrSi se na osnovu Sematizacije hidrogeoloskih, odnosno geoloskih ustova. U obzir se uzimaju osnovne karakteristike filtracionog toka:85 3. HIDRAULIKA > vrsta i oblik filtracije, > hidraulitki rezim, » filtraciona svojstva stijenske mase, > granice vodonosnih horizonata i dr. 3.4.1. Linearni zakon filtracije U zavisnosti od izuéenosti hidrogeoloske sredine, hidroloskih i klimatskih uslova rjeSenje zadataka filtracije moze se dobiti analitiékim metodama (jednostavnim i Kompleksnim) ukljudivo i matematsko modeliranje. Osnovu svih rjeSavanja filtracije éini linearni zakon Darsija. Filtracija podzemne vode pri laminarnom rezimu po zakonu Darsija (slika 3.21.) jednaka je: (3.56) A- bruto filtraciona povrSina kroz porozni materijal (m”) Al- promatrana duzina filtracije (m) Hy i Hz~ pijezometarske visine na ulazu i izlazu promatrane duzine filtracije (m) | a + hidrauliéki gradijent Pijecometarska linija | L or Referentna ravan Slika 3.21. Graficki prikaz hidraulickih parametara kod laminarne filtracije Zakon Darsija, ili inearni zakon filtracje, primjenljiv je za veéinu sluéajeva u praksi, pa se esto naziva i Osnovni zakon filtracije podzemnih voda. {3. HIDRAULIKA Kada se u jednadini (3.56) njene obje strane podijele sa povr8inom (A) dobije se izraz: vek ed (3.57) Sto pokazuje, da je prema lineamom zakonu, brzina filtracije direktno proporcionalna hidrauliékom gradijentu. Ako se uzme da je J=1, dobije se da je: v=k,(m/d;misyem/s) (3.58) {j, kod hidrauliékog gradijenta ravnom jedinici, koeficijent filtracije brojéano jednak je brani filtracije. Analitiéki posmatrano, ovaj zakon je primjenjiv kad je vrijednost Reynoldsovog broja (Re): Re= ae «<5 (3.59) vp? ~ stednji preénik 2ma poroznog medija (cm) - kinematski koeficijent viskoziteta (cm/s) ~ koeficijent poroznosti ~ brzina filtracije (cm/s) cen 3.4.2, Nelinearni zakon filtracije Odvijanje turbulentnog toka filtracije ne podlijeze zakonu Darsija. Za filtraciju vode u stijenama sa krupnim pukotinama i karstifikovanim stijenama vadi nelinearni zakon filtracije. On se moée izraziti formulom: vek,vT (3.60) Proizilazi da je kod turbulentne filtracije, brzina filtracije proporcionalna hidraulitkom gradijentu (I) na 4, 3.4.3. Koeficijent filtracije Osnovna ragunska velitina, koja Koli8inski karakterizira filtraciona svojstva hidrogeolo3ke sredine je koeficijent filtracije, koji se Siroko koristi kod rjeSavanja mnogih praktiénih zadataka, Odredivanje koeficijenta filtracije moze se vrsiti na vi’e nagina: > terenskim opitno-filtracionim.tadovima (pumpanjem, nalivanjem, infiltracijom); > laboratorijski, pomoéu razligitih uredaja i > putem empirijskih formula, a i3. HIDRAULIKA Najkvalitetnije podatke za raéunanje koeficijenta filtracije i drugih idrogeoloskin parametara daju terenska ispitivanja opitno-filtracionog karaktera. Ustvari, crpljenjem iz jednog ili viSe bunara odreduje se kapacitet bunara (Q), radijus uticaja R, snizenje nivoa vode u bunaru (S), poéetni nivo podzemne vode (H) ili statiéki nivo, te podaci o promjeni nivoa podzemne vode u pratecim kontrolnim buSotinama — pijezometrima, Kod erpljenja vode iz pojedinaénih potpunih bunara sa slobodnim nivoom, koeficijent filtracije raguna se prema formuli: 0,7329 BR Hoar B.61) QH-s)s’ r= polupregnik bunara Kod bunara pod pritiskom formula ima drugi oblik: k, = 03669 28 R—losr (3.62) ms ‘m_— debljina sloja pod pritiskom Za hidrauliku podzemnih voda, pored koeficijenta filtracije, koriste se i drugi hidrogeoloski parametri éije analiti¢ke vrijednosti izgledaju prema slijedeéem: r, > Koeficijent vodoogjednosti = tj, odnos zapremine pora bez fizitki vezane HY, vode (V,) i zapremine cijelog uzorka stijene (V). Kod arteske i subarteske izdani je (we*) koeficijent elastiéne vodooejednosti, > Koeficijent transmisibiliteta ili provodljivosti (T) kao proizvod koeficijenta filtracije i debljine vodonosnog sloja (H) odnosno (m) kod arte&ke izdani Tek-H,, T=k-m (mid) (3.63) > Koeficijent nivoprovodnosti (a) odnosno pijezoprovodnosti (a*) Hy, (3.64)| | | Munir Jahié: HIDROTEHNIKA SNABDIJEVANJE VODOM Snabdijevanje vodom (vodosnabdijevanje) je najvazniji dio vodoprivrede. Bavi se pitanjima planiranja, projektiranja, gradenja i eksploatacije hidrotehnickih objekata, uredaja i postrojenja za pripremu vode za piée, za sanitame, komunalne, javne, industrijske i druge potrebe. Uobigajeno je da se vodosnabdijevanje ratuna i kao dio sanitarnog indenjersiva (vodosnabdijevanje, kanalizacija, predi8civanja voda i tretman évrstog otpada), odnosno dio tev. sanitarne ili komunalne hidrotehnike. Besprijekorno sanitarno snabdijevanje nekog podruéja vodom (gradova i sela) za piée i ostale potrebe moze se posti¢i samo putem centralizovanih vodovodnih sistema. Time se formiraju uslovi zadovoljenja svih potroSaéa kvalitetnom yodom u dovoljnim koliginama i obezbjeduje Zeljeni stupanj higijenskih prilika. Davno je uogen proporcionalni odnos izmedu broja oboljenja i karaktera vodosnabdijevanja. U tom pogledu bio je revolucionaran rezultat rada L. Pastera i R. Koha iz oblasti epidemioloskih istrazivanja i bakterioloskih otkriéa, Ona su omoguéila primjenu metoda kondicioniranja-popravke kvaliteta vode za pige i time neutralizaciju patogenih mikroorganizama prenosioca zaraznih bolesti. U tom pogledu veoma su ilustrativni podaci sa slika 4.1 i 4.2, gdje je vidljiv rapidan broj smanjenja oboljenja i smrtnosti od infektivnih zaraza poslije primjene kondicioniranja vode za pi 20 Braj snrinih shadajova 11900 . ‘od trbusnog tifuusa na ZL, bre stanomibau 200 milion stanovnika / ts00 hibiadama y ZY 150 uo Yrjeme uvodenja 100 filtracije 4499 50 1820 1840*1860 «1880190094 ‘Slika 4.1. Smanjenje broja oboljelih od tifusa uvodenjem filtracije vode4, SNABDIJEVANJE VODOM ssmrtnost na 100.000 ‘stanovnita obuhvaéenost stanovnisiva vodovodima w viljadama 1840 1860 18801900 1920 1940 1960 ‘Stika 4.2. Smanjenje smrinosti poveéanjem obuhvacenosti vodovodima Puni znaéaj centraliziranog vodosnabdijevanja postize se tek onda, kad se paralelno organizuje evakuacija i dispozicija sa pretiscavanjam zagadenih voda i adekvatan tretman &vrstog otpada. No. Broj zaraznih infektimnih oboljenja . - N “ Higienizacija naselja 7 odovod, kanaizacia, pravilan tretman otpada) ‘Slika 4.3. Ovisnost pojave zaraznih bolesti od kvaliteta higijenizacije naselja Upravo na ovako Sirokoj osnovi rjeSavanja sanitarnih problema, znaéi zajedni¢ki, postizu se i optimalni uslovi higijene naseljenih mjesta, Time se najbolje obezbjeduju sanitarni uslovi stanovanja i gotovo u potpunosti spretavaju pojave i Sirenje infektivnih bolesti (slika 4.3.)91 { 4, SNABDIJEVANJE VODOM | 4.1, VODOVODNI SISTEMI { Savremeni vodovedni sistem (kraée vodovod) moze imati jedan ili vise funkcionalnih elemenata kao Sto su: 1) Izvori8ta vode (prirodna i vjeStaéka), | 2) Vodozahvatni objekti, | 3) Objekti za kondicioniranje vode (priprema vode za piée), 1 4) Transportni i distribucioni objekti (glavni dovodi, vodovodna mreza), } 5) Rezervoarii { 6) Pumpne stanice. Po natinu transporta vode, vodovodi se dijele na: > gravitacione (slike 4.4.) i > vodovode sa pumpanjem (slika 4.5.). Po znaéaju vodovodi mogu biti: > individualni (za jedan ili vi8e objekata), > seoski, > gradski ili komunalni (javni), > industrijski, > protupozami, > specijaine namjene (Zeljezniski, vojni, poljoprivredni) itd. invoriste sa vodozahvatom rezervoar sa postrojenjem 2a 2 kondicioniranje glavni dovod glavni gjevoved i f distribuciona Slika 4.4. Gravitacioni vodovod92 4. SNABDIJEVANJE VODOM rezervoar sa uredajem za dezinfekciju vode pumpna stanica A XS rijeka lavni ejevovod a potisni cjevovod distribuciona — infitracioni bunar ‘Slika 4.5. Pumpni vodovod Centralizovani ili javni vodovodi ako teritorijalno pokrivaju prostor potroSaéa preénika preko 10 km, desto se nazivaju grupni, a ako je preénik prostora potroSaéa preko 50 km onda su to regionalni vodovodi (vodovod koji pokriva vi8e naselja - gradova). Ako vodovod povezuje vise opstina Sesto se naziva meduregionalni. Sve ove podjele su uslovne, a zavise pored reéenog i od broja stanovnika koje opsluzuju, administrativnih granica, poloZaja u slivu itd. Posto je sve de8e problem obezbjedenja kvalitetnog izvori8ta vode, praktikuje se i forsira izgradnja grupnih i regionalnih vodovoda, kojim se lak&e i bolje rjeSavaju pitanja vodosnabdijevanja, koja sem tehnitkih zadataka obuhvataju i pitanja socijalnog, ekonomskog, pravnog pa Eesto i politiékog karaktera To je od posebne vaznosti jer se za velike vodovodne sisteme lakSe obezbjeduje struéni kadar, finansijska sredstva (medunarodni krediti) i otkup zemljista sa dobijanjem potrebnih saglasnosti i dozvola za gradenje. 4.2, POTREBE ZA VODOM Utvrdivanje potreba za vodom nekog potroSata zahtijeva planiranje vodovodnog sistema. To podtazumijeva pripremau fazu realizacije projekta vodosnabdijevanja odredenog grada (jednog ili vise naselja) i obuhvata definiranje tehnidkib, ekonomskih, pravnih i drugih mjerodavnih éinilaca bitnih za kvalitetno rjeéenje. Planiranje se ostvaruje razmatranjem i prouavanjem svih mjerodavnih faktora kao Sto su: > sanitamo-higijenski, vodoprivredni, urbani, regionalni, komunalni i zaitita %ovjekove okoline, > rokovi izviSenja plana, obim izgradnje i globalno vrijeme dejstva sistema (planski period),93 4, SNABDNJEVANJE VODOM v potrosadi koji ée biti prikljuceni na sistem, potrebne koligine vode i potreban kvalitet, pritisak u mrezi i visinske zone, obim projektovanja i gradenja i koStenje vodovoda (investicioni i eksploatacioni troskovi). v vvv 4.2.1. Uticajni faktori Osnovni razlozi zbog kojih se pristupa planiranju vodovoda (bilo nova izgradnja ili proSirenje, odnosno rekonstrukeija i modernizacija) jesu sanitarni problemi podrudja koje treba obubivatiti centralizovanim vodosnabdijevanjem. Potvrda toga, najbolje mogu da budu statisti8ki podaci o zaraznim bolestima i hidriénim epidemijama. Vodoprivredni faktori vazan su parametar planiranja vodovoda, jer od uspjeSnosti rjeSenja uredenja vodnog rezima i zastite voda od zagadivanja zavisi i uspjeSnost Kori8tenja voda, odnosno kvalitet vodosnabdijevanja. To podrazumijeva uskladenost planiranja vodosnabdijevanja sa vodoprivrednim planovima sliva u kome egzistiraju potroSa¢i vodovoda, a posebno sa vodoprivrednom osnovom. Uspjesno planiranje vodovoda nezamislivo je bez uvadavanja urbanih, regionalnih i Komunalnih faktora. To znaéi, da se vodovodno planiranje mora obavezno bazirati na urbanisti¢ke planove i na planove prostomog uredenja sireg podrudja. Iz tih planova dobijaju se podaci 0 broju postojecih i buduéih potroSaéa vode, kako za stanovnistvo, tako i za industriju te druge oblasti privrede, ukljudivo i za komunalne potrebe (vlastita potrosnja, potrebe vode za odrZavanje javne higijene, za gaSenje pozara i sl.). Urbanistiéki i prostomi planovi definiraju i planske rokove kod realizacije vodovoda i pruzaju podatke 0 moguéem organizovanju grupnih ili regionalnih vodovoda. S druge strane planeri vodovoda, kao i inage vodoprivrede, sugerisu shodno rezimu yoda i potrebama vode, da se blagovremeno kroz urbanistiéke i prostorne planove organizira zastita izvoriSta vode i uspostave zastitne zone i izvrSi rezervacija zemljista za pojedine objekte vodovoda (rezervoare, pumpne stanice i naroéito izvorista bilo prirodna ili vjestaéka i dr.) U okviru urbanistiékog plana treba da je definisan poloZaj svakog pojedinatnog objekta vodovoda, ukljutivo i polozaj glavaog dovoda, glavnog ili potisnog ejevovoda i vodovodne mreze u okviru ulitnih i drugih saobraéajnih koridora, a sve radi izbjegavanja mogucih kolizija sa drugim infrastruktumnim sistemima (Kanalizacija, PTT, elektro mreze, toplovodi i dr.) Na kraju, aspekt zastite covjekove okoline podrazumijeva prije svega organizaciju zastite izvori8ta od zagadenja, kao i stalni sanitami nadzor nad svim objektima vodovoda. U isto vrijeme objekti vodovoda moraju biti locirani na takvim terenima, koji u geoloskom i geomehaniékom pogledu treba da pruze maksimalnu sigumost za okolinu, od eventualnih pucanja rezervoara ili cjevovoda, gdje bi doslo do plavijenja okolnog sadrdaja i do velikih Steta4. SNABDIJEVANJE VODOM Planski rokovi i obim izgradnje U principu razlitcuju se dva planska roka: > rok ispunjenja plana i > rok dejstva vodovodnog sistema Uvijek je bolje potroSiti viSe vremena na kvalitetnom planiranju, kako bi se kraGe i brde gradilo, nego obmuto. Kod roka ispunjenja plana definira se vrijeme za izradu plana, ukljudivo i projektiranje, vrijeme izgradnje vodovoda, faze i etape realizacije i sl Za izgradnju vodovoda, u zavisnosti od slozenosti sistema (duzina istraznih radova, obuhvaéenost podrudja, komplikovanost kondicioniranja vode, obezbjedenje finansijskih sredstava i sl.) obiéno se planira 3 - 5 godina, a nekad i vise. Sto se tie roka dejstva sistema, odnosno krajnjeg planskog perioda za koji se prave sve analize, on se uzima 15 - 30 godina. To znagi, da u tom roku izgraden sistem (Ili rekonstruisan odnosno prosiren ili modernizovan) treba da ima takav kapacitet i kvalitet koji odgovara postavijenom zadatku, tj. krajnjem broju potroSaéa. 4.2.2, Potrosadi vode PotroSati vode mogu biti opsti i posebni, Opite potrosate gine: domacinstva (stanovni8tvo), zaposleni u privredi i javnim sluzbama, javne i komunalne shuZbe i sam vodovod. Posebne potrosade predstavijaju: veliki turistidki objekti, industrija, gradevinarstvo, poljoprivreda i drugi (,,krupni" potro8aéi), Stanovnici u domadinstvima spadaju u_,,sitne" potro’aée vode. Vodu tro’e za pie, pranje, kuhanje, odrZavanje liéne i stambene higijena, 2a zalijevanje vrtova i basta i pranje automobila. U ruralnim naseljima i urbaniziranim seoskim podrugjima voda se koristi i za napajanje domacih Zivotinja, odrzavanje higijene gospodarskih objekata i sl. Zaposleni u privredi i javnim sluzbama vodu koriste za pie, kuhanje i odrZavanje higijene radnih prostorija i ligne higijene (zaposleni u industriji, komunalnim organizacijama, zanatskim radionicama), Stanovnistvo Broj stanoynika je najvazniji podatak za utvrdivanje potrebne kolitine vode za usvojeni planski period, Ako ne postoje podaci iz urbanisti¢kog plana ili iz statistiékog zavoda, najjednostavnija formula za proraéun buduéeg broja stanovnika je: Ga)TS 95 4, SNABDIJEVANJE VODOM S, _ buduéi broj stanovnika S, _ ~ postojeéi broj stanovnika kp ~ kocticijent prirasta stanovnistva (izrazen u % za jednu godinu) n _~planski period izraZen u broju godina Koeficijent prirasta (K,) uzima se od 1 - 3%, a nekada i 4% (gradovi sa jakom industrijom). Ovaj koeficijent zavisi od veligine i znaéaja naselja, razvijenosti privrede i javnih sluzbi, turizma i sl. Sto se tide ostalih potroSaéa, nuzno je izvrSiti (ako nema odgovarajucih podataka) snimanje i anketiranje kako bi se dobili valjani podaci za planiranje. Treba uvaziti planove razvoja, narogito industrije i Koristiti podatke iz urbanisti¢kog plana grada. 4.2.3. Normativi potroinje vode Da bi se odredila potrebna koligina vode za pojedine potroSaée, koriste se norme potrosnje vode. One podrazumijevaju da se za svaku vrstu potro’aéa odrede Koligine vode, uzimajuéi u obzir lokalne uslove kao Sto su broj stanovnika, standard Zivljenja, geografski polozaj (Klima) podrugja snabdijevanja, znataj potroSaéa, stanje razvijenosti privrede i javnih sluzbi, uredenost naselja, ekonomska moé stedine itd. Domaéinstva Potroinja vode u domaéinstvima podlozna je stalnim promjenama u zavisnosti od standarda i sanitamo-tehnicke uredenosti stana, pa norme potrognje treba éeiée revidirati Za ilustraciju daju se u tabeli 4.1, normativi potrosnje vode u domaéinstyu. Tabela 4.1. Potrosnja vode u doma¢insiva POTROSNIA ZA POJEDINE SVRHE | (Vsi/d) Pige, kuhanje, pranje 30 Rugno pranje ve8a 15 Mainsko pranje veka 34 Ispiranje WC-a 10 Kupanje u kadi 350 Kupanje pod tusem 30 Sto se tite potrofata na selu, u privredi, gradevinarstvu, Koriste se iskustveni podact ili se prave posebne analize od slu¢aja do slutaja.eS 96 4, SNABDIJEVANJE VODOM Za orijentaciju treba uzeti da udio krupnih potroSaéa u ukupnoj potroSnji ima opseg od ‘ 0-80%, a u prosjeku je to 35-50%. Normalno u vanrednim prilikama (rat, zemljotres, cekstremna sua i sl.) minimalne koligine vode raéunaju se prema slijedecem: > odrasli za pide i kuhanje 3 Ud | > odrasli za litnu higijenu 17,5 U/d > djeca 10d | > WC ispiranje 10 /d itd. U bezvodnim terenima i kod lokalnog snabdijevanja vodom koligine mogu biti i manje od uobigajenih, ali ne bi trebalo da su ispod vrijednosti datih u tabeli 4.2. 1 Tabela 4.2, Minimalne potrebe u vodi zavisno od znaéaja vodovoda NACIN SNABDIEVANIA VODOM POTREBE (W/si/d) Putem cisterni (kisnica) 20 { Bunari 40 Izvori i javne éesme 80 | Lokalni i kuéni vodovodi 100 Jani vodovodi 150i vide | U principu tzv. specifiéna potrosnja (prosjesna dneyna potreba u vodi) ne bi trebala da | bude ispod 150 //d u gradskim naseljima i 80 /d u seoskim sredinama, normalno bez drugih potrogaéa, znaéi samo stanovni8tvo. Ovoj koliéini se dodaju potrebe industrije, vodovoda, drugih posebnih potrosaéa i potrebe vode za ga’enje pozara. 1 Industrija i zanatstvo Potrebna koligina vode za industriju i zanatstvo se odreduje u zavisnosti od ! tehnoloskog procesa, odnosno djelatnosti (jedinici proizvoda) ~ prema komadu, metru, tezini i sl, (Tabela 4.3.) | Tabela 4.3. Potrebe u vodi kod nekih industrija i zanatstva. VRSTE POTROSACA POTREBE (I/d) I Pivare, za hl piva 1000 - 2000 Mijekare, za hl mlijeka 400 - 800 l Veberaj, za kg veSa 30-70 i Klaonice, za krupno grlo 300 - 400 Gostionice, po gostu 15-20 Hoteli, po krevetu 100 - 200 Autopraonice, po autu 200 - 3004. SNABDIJEVANJE VODOM Jayne potrebe Za jayne potrebe kao Sto su Skole, kasarne, prema tabeli 4.4, Tabela 4.4. Javne potrebe u vodi bolnice i s1., koriste se posebni normativi Potrebe vode za gaxenje pozara Prilikom analize potro’nje vode treba utvr POTROSACI POTREBE (U/d) Skole, po uéeniku 10-50 Kasame, po vojniku 200 - 500 Bolnice, po krevetu 500 - 1500 Kupatila, po kupatu 300 - 500 ‘Trinice, po m” 15-20 Pranje ulica po m” 01-2 ‘diti i vatrogasne potrebe, u zavisnosti od veligine naselja, odnosno broja stanovnika, karaktera izgradnje, razligitosti nastanka pozara i sl. U tabeli 4,5. date su orijentacione koligine vode za gaSenje pozara. Tabela 4.5. Kolicine vode za gasenje pozara Potrebna koliéina vode za gaSenje Broj Broj Broj hidranata | stanovnika | jednovremenih Jjednog pozara (Is) wradu ‘000 Pozara Zgrade od | Zgradeod3 | Trajanje dva sprata_| spratai vise | po%ara (h) 2 do 5 1 5 10 2 3 10 1 10 15 2 3 25 2 10 15 2 3 50 2 15 20 3 4 100 2 20 30 3 5 200 3 20 40 3 3 300 3 25 30 3 Kod velikih naselja poZarna koligina vode Kojurtrosi stanoviistvo josi svega b= je minimalna u odnosu na koliinu vode 2% od-dnevne-potrosnje)- Medutim-;-kod malih naselja kao i industrije koligina je znaéajna i treba je obavezno wzeti u proraéun.98 4, SNABDIJEVANJE VODOM Viastita potrosnja vodovoda i gubici vode Svaki vodovod tro8i vodu. za povremeno pranje rezervoara, vodozahvata, pumpnih stanica, najvi8e za pranje postrojenja za pripremu vode (kondicioniranje) za ispiranje vodovodne mreze i sl, Ova potrosnja iznosi 5-10% (prosjek 7,5%) od ukupne dnevne potrosnje. Gubici vode neminovna su pojava u okviru svakog vodovoda (prskanje cijevi, lose uradeni spojevi cijevi, propustanje rezervoara, stara mreza i sl.) i iznose 5-8%. Treba ragunati u prosjeku sa 8-15% od godisnje isporucene vode potrosacima, kad je u pitanju novi ili rekonstruisani vodovod, a kod starih sistema to ide do 50% pa i vi8e, Sto se mora postepeno sanirati. 4.2.4, Proraéun mjerodavaih kolitina vode Potro8nja vode iz. jednog vodovodnog sistema tokom vremena je neujednagena. Stoga je veoma vazan element u definiranju potrebne koligine vode kolebanje potrosnje tokom godine, sezone ( po godisnjim dobima), mjeseca, dana i sata Neravnomjernost potroinje vode izrazava se koeficijentima neravnomjernosti razligitim za svaki tip naselja. U prosjeku mode se uzeti da j kg- koeficijent dnevne neravnomjernosti 1,5 (1,3 ~ 2,0) ky - Koeficijent satne neravnomjernosti 1,7 (1,5 - 2,9) Veéu neravnomjernost u toku godine imaju manja mjesta sa manjim brojem stanovnika i industrije i veGim kolebanjem sezonskih temperatura, Kod znagajnijih vodovoda potrebno je posebno proutavanje neravnomjernosti potrofnje vode koriStenjem matematitke statistike. Za dimenzioniranje objekata vodovoda i za odredivanje godiSnjih troskova rada sistema koriste se tri karakteristitne vrijednosti: 1, Srednja dnevna potroinja vode (Q/ ) je kolitina vode koju prosjetno, svakog dana tokom godine, potrosi korisnik vodovoda. Njena vrijednost se raéuna prema broju potrosaéa i prema odgovarajuéoj specificnoj potrosnji vode, tj. normi vode potrebnoj za svaku vrstu korisnika: Of = 4:5, +9, °8,+..49,°S, (nid) (4.2) Gh Qa Ge ~ stednja dnevna potreba vode (specifiéna potrosnja) odgovarajuceg potrosaéa (Id) Si, Soy. Sq ~ ra€unski broj ekvivalentnih potroSaéa (npr. stanovnika) Da bi se odredili godi8nji izdaci rada vodovoda, odnosno kostanje (Jnr) isporudene vode, ratuna se srednja godisnja potrosnja vode (Q,): Q, = 365-0! (m/e) (43)99 4, SNABDIJEVANJE VODOM Srednja dnevna potroinja vode ujedno predstavlja i kapacitet vodovoda za krajnji ragunski period. Ragunski kapacitet uvijek je veci od stvamog, Odnos stvamog kapaciteta (Q,) prema ratunskom (Q!) predstavija koeficijent korisnog dejstva vodovoda i kreée se od 0,75-0,85 Q, Ky o <1 (4.4) 2. Maksimalna dnevna potrosnja vode (Q*,.) je koligina vode koja se tro’ godiSnje u danima maksimalnih potreba: iron = OS “Ky (md) (4.5) Ovo je osnovna velitina za dimenzioniranje vodozahvata, glavnog dovoda, postrojenja za kondicioniranje vode, crpne stanice, potisnog cjevovoda i rezervoara, 3. Maksimaina satna potrosnja vode (Q!.,.) je koligina vode koja se tokom dana tro8i najvise sat-dva. Ova se vrijednost koristi za dimenzioniranje glavnog cjevovoda od rezervoara do mjesta potroinje, kao i distribucione mrede. Ratuna se po formuli: Qoax = (mh) (4.6) 24 Pritisak u mreii i visinske tone U distribucionoj mrezi razlikuje se radni (slobodni) pritisak potreban za normalno snabdijevanje vodom objekata i pritisak vezan za gaSenje po2ara. Visina pritiska potrebnog za snabdijevanje pojedinih objekata vodom mora biti pri najveéoj potro&nji jo8 uvijek za 6-8 m iznad najviSeg potroSaékog mjesta. Veéi radni pritisak od 6 bara (do najvige 8 bara) nije pozeljan, jer se poveéava opasnost od prskanja cijevi u mrezi uslijed naglog zatvaranja zatvarata i hidranata, a poveéavaju se i gubici vode. Novi veliki sistemi projektuju se svega sa 2 bara radnog pritiska. Narotito se tezi da magistralni vodovi budu pod manjim pritiskom. Lokalno poveéanje pritiska po objektima ostvaruje se savremenim kuénim uredajima. Potreban pritisak za gaSenje pozara treba da je jednak visini zgrade plus minimum 2 bara, kad se uzima voda direktno sa poZamnog hidranta, a minimalno 1 - 1,5 bara sluéaju koriStenja vatrogasne auto cisteme koja ima svoje pumpe. Da bi se izbjegao radni pritisak veéi od 2, odnosno 4 ili 6 bara, podrugje snabdijevanja sa vetim visinskim razlikama dijeli se na stepenaste visinske zone, gdje svaka zona dobija svoj vlastiti rezervoar. Dijelovi naselja koje visinski rezervoar ne moze stalno da snabdijeva dobijaju crpne uredaje za visoke zone.100 SNABDIJEVANJE VODOM 4.2.5. Zahtjevi u pogtedu kvaliteta vode Osnovni pokazatelji Koji odreduju pogodnost neke vode su njen sastav i Koncentracija sadréanih primjesa. Koncentracija sadréanih primjesa u vodi po SI sistemu izrazava se sa mol po kubnom metru (mol/n ili mol m”). Medutim, jo8 uvijek je praksa da se ona izrazava u miligramima po litru (mg/l). U zavisnosti od potreba raznih korisnika, voda se Klasificira prema njezinoj primjeni: 1. voda za piée i proizvodnju Zivotnit namimica, 2. voda za koristenje u poljoprivredi, 3. voda za hladenje i 4. voda za tehnitke svrhe. 1. Voda za piée i protzvodnju ivotnih namirnica ne smije biti Stena po zdravije Govjeka. Mora da posjeduje dobre organolepticke osobine i da je pogodna za Zivotne aktivnosti. Parametri kvaliteta vode su njene: > fizitke, > hemijske > mikrobioloske osobine. Medu fizitke parametre ubrajaju se temperatura, boja, mutnoéa, ukus, miris, ukupan subi ostatak, specifiéna elektrolitiéka provodljivost, pH vrijednost. Prvih pet parametara nazivaju se i organoleptike osobine (opaZaju se culima). Medu hemijske parametre ubrajaju se razligita hemijska jedinjenja i joni rastvoreni u vodi, ukljuéivo i pesticidi, bojni otrovi i radioloske osobine vode. Znatajni mikrobioloski parametri su pojedini mikroorganizmi (bakterije, virusi, alge, eljive) i razni paraziti, Neki od ovih parametara veoma su znatajni sa 2dravstvenog, aspekta, bilo Sto u poveéanim koncentracijama postaju opasni po zdravlje, bilo to ukazuju na moguée zagadenje. Drugi su od znataja zbog teSkoca koje mogu izazvati u eksploataciji vodovoda, pa se njihova koncentracija ogranicava. Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode za piée reguliSu se posebnim propisima u svakoj dréavi (,,Pravilnik 0 higijenskoj ispravnosti vode za pige", ,,Zakon 0 vodama' i sl.), najéeiée na bazi preporuka svjetske zdravstvene organizacije (WHO) i domaéih zdravstveno-higijenskih organa ovlastenih za tu aktivnost. Opsti zahtjevi u vezi vode za piée su da voda mora biti bez mirisa i ukusa, bez mutnoée, sa pH vrijedno8éu od 6,8-8,5 , temperature 7-12 °C itd Voda za piée ne smije sadréavati bakterije Salmonela vrste, Sigela vrste i vibro kolere ni druge patogene mikroorganizme, ukljuéivo i koliformne bakterije fekalnog porijekla. Ukupna tvrdoéa vode treba da je u relacijama 8-12 njemackih stepeni (srednje tvrda ___voda), ne smije biti agresivna (tj. vazan je sadrZaj rastvorenih gasova u vodi) mora biti bez otrovnih materija (olovo, cink, bakar, arsen, Ziva i dr.) } Ene 101 4, SNABDIJEVANJE VODOM Azot, nitrati (NO), nitriti (NO2) formiraju se u vodi, uglavnom, kao rezultat raspadanja bjelanéevina koje dospijevaju u vodu sa zagadenim vodama. Prisustvo azotnih jedinjenja u vodi obiéno pokazuje prisustvo organskih materija. Slobodni ili albuminoidni amonijak u vodi indikator je skorainjeg zagadenja, izuzev ako su koncentracije male, ispod 0,1 mg/l Nitrati i nitriti u vodi pokazuju priligno davnaSnji kontakt sa organskim materijama. Nitrati u vodi prouzrokuju djeéiju bolest Methemeglobinemia, koja moze biti i fatalna, Gvotde (Zeljezo) je nepozeljno u vodi zbog kvarenja ukusa, a prouzrokuje mrlje na vesu prilikom pranja. Sulfati Zeljeza prouzrokuju kiselost i korodivni su za metale. Slitne nezgode Gini i mangan ali nije Stetan po zdravije kao ni Zeljezo. U odredenim dozama u vodi mikroelementi kao jod, fluor, bor, selen i dr. utigu na zdravlje Covjeka, Npr. odsustvo ili nedostatak joda u yodi ili hrani naruSava normalan rad &titne Zlijezde i dovodi do teskog oboljenja endemske guiavosti, a moze izazvati dretenizam. Male doze fluora u vodi do 0,7 mg/l izazivaju karijes cuba, a veéa doza od 1,5 mg/l dovodi do razvoja fluoroze (pjegavost zubne gledi). 2. Vodu u poljoprivredi koriste razlititi potrokati. Za napajanje stoke potrebno je da voda odgovara kvalitetu vode za piée, izuzev u pogledu doje, mutnoée i mirisa. Voda za navodajavanje ne smije da sadr2i soli iznad 1,5 gr/l, jer zasoljenost izaziva neplodnost tla, a veéi sadréaj jona Na’ Stetno djeluje na bilje. 3. Voda za hiladenje obitno se uzima ne preradena, a treba da ima Sto je moguée niZu temperaturu, Sto manju tvrdoéu, sto manji sadraj suspendovanih materija, da ne djeluje korozivno na uredaje. 4. Voda za tehnicke svrhe moze biti razlitita po kvalitetu npr., voda za proizvodnju pare treba da ima 8to manju ukupnu i stalnu tvrdoéu, Sto manji sadrZaj silicijeve kiseline itd, Tkaonice svile i bojadisaone zahtijevaju potpuno odsustvo Zeljeza i organskih materija u vodi. Industrija koze trazi mehku vodu, jer soli koje vodu gine tvrdom pogorSavaju koriStenje materija za Stavijenje. Voda za pivare ne smije sadrZavati CaSOy, jer to spreéava vrenje slada i dr. 4.3, IZVORISTA VODE Za potrebe vodosnabdijevanja koriste se svi oblici voda: atmosferske (kiSa), podzemne i povr8inske vode, Osnovni pokazatelj vrijednosti izvorista su kvalitet i koligina vode. Ako izvorite u prirodnom stanju ne odgovara zabtijevanom kvalitet, voda~se-mora”kondicionirati,-ako-ne-odgovara-koligina-vode-formiraju-se-vjestaéki uslovi za formiranje izvorista bogatijeg vodom (podzemne ili povrSinske akumulacije).102 4. SNABDIJEVANJE VODOM Atmosferske vode (kisnica) Kine vode kao izvoriSta za vodosnabdijevanje danas se koriste uglavnom u podrugjima koja su oskudna sa drugim oblicima voda (krS ili karst). Van urbanih i industrijskih podrugja kignica je ,,cista" ali i bljutava voda za piée (zbog nedostatka soli i CO2). Sadr2i u sebi neSto prasine i rastvorenih gasova. Podzemne vode Zoog svog kvaliteta podzemne vode su najinteresantnije kao izvori8ta vode. One su bakterioloSki iste, imaju bolji ukus od povréinskih voda, zbog sadrZaja razliditih minerala i zbog postojane temperature tokom godine. Medutim i podzemne vode ponekad mogu sadréavati odredene komponente zbog prirodnih geoloskih razloga ili zbog nekog zagadenja izazvanog ljudskom djelatno’ Sto uslovljava njihovo kondicioniranje {j. pripremu kao vode za pide. Najéesée je stepen kondicioniranja mnogo manji nego kod povrSinskih voda, Sto i po tom osnovu daje prednost podzemnim vodama, jer se Stedi u tro8kovima prerade vode. Za vodosnabdijevanje interesantne su podzernne vode samo iz zone saturacije i to, kako sa slobodnim nivoom, tako i arteske i subarteske, te prirodni izvori. U podzemnim vodama éesto je visok sadréaj Zeljeza i mangana, sto uslovljava njihovo kondicioniranje, da bi se te komponente smanjile. Takode, gdje je cirkulacija podzemnih voda usporena zna biti poveéana mineralizacija, narogito u tzv. hidrogeoloskim bazenima. U pogledu kvaliteta vode, za potrebe vodovoda najvise odgovaraju arteske i subarteske podzemne vode, jer su najbolje za8tiGene od eventualnog zagadenja, Sem toga, i njihova eksploatacija zbog visokog pritiska je jeftinija u poredenju s drugim vidovima podzemnih voda, Sto se tite prirodnih izvora prednost imaju vige uzlazni nego silazni izvori, jer su stabilniji po kapacitetu, a i sigurniji u pogledu kvaliteta vode. Za vrijeme jeseni, narotito poslije susnog Ijeta izdaSnost izvora se znatno smanjuje, obmuto poslije dugotrajnih kiga ili topljenja snijega izdaSnost se povecava. Odnos izmedu maksimalne i minimaine izda’nosti (Ona/Qnin) nekog izvora ,.K" daje njegovu karakteristiku. Ako je: > K-12 iavor je stalnog kapaciteta > K=2-10 —_ izvorje srednje stalnosti > K=10-50 _ izvor je promjenljivog kapaciteta > K=50ivise izvor je veoma promjenljiv Svaki_izvor_u_viSegodisnjem_periodu_jedanput ima apsolutni_minimum koji_je mjerodavan za ocjenu povoljnosti.| | | | 103 4. SNABDIJEVANJE VODOM $ obzirom da je izvorska voda u stvari podzemna voda, to i u pogledu hemijskog i bakterioloskog sastava, kao i temperature odgovara asobinama podzemne vode od koje se prihranjuje, to znati da je i dovoljno mineralizovana, i u yeéini sludajeva sterifna i ima skoro stalnu temperaturu (7-12 °C), Cim su veée varijacije temperature vode, znak Je da se izvor snabdijeva sa podzemnim vodama blize povriini terena, a to znati i veéa moguénost zagadenja Kod karsnih sredina poSto su filtarska svojstva veoma mala, voda je Sesto bakterioloski neispravna, a za vrijeme jakih kiSa jako mutna, pa je treba kondicionirati. Povrsinske vode Cesta je praksa koristenja rijeine vode kao izvorista, kad je nedostatak podzemnih voda. Kad se radi o velikim i srednjim rijekama, onda su po kvantitetu to veoma pouzdana izvorista, ali Sto se tiée kvaliteta ta voda uvijek treba da se kondicionira. Kori8tenje malih rijeka vezano je sa kolebljivim rezimom, narotito Ijeti kad mogu i da presuSe. Zimi kad pred kraj te Sezone poéne topljenje snijega i za vrijeme olujnih kis ovi tokovi postaju bujiéarski sa puno zagadenja mineralnog i organskog porijekla. Pri nedovoljnim koliginama vode vr8i se regulisanje rijeénog oticaja pulem akumulacija, Jezera mogu biti veoma kvalitetna izvorista, narogito ako su planinskog porijekla. Kao izvorista vode mogu se koristiti i vjeStatki kanali razliditih tipova - odvodni, za navodnjavanje i s. U bakterioloskom pogledu rijeke su najvige zagadene, a najmanje jezera. Na sastav povrSinskih voda opéenito jako mnogo utiée sveukupni biljni i Zivotinjski svijet koji se u njima nalazi, a prije svega plankton u suspendovanom stanju i benios na dnu korita vodotoka, Svemu ovom i sam éovjek daje viastiti uticaj nekontroliranim izbacivanjem i tetnog i Evrstog zagadenja direktno u povrsinske vode. 4.3.1. Istrazni radovi IstraZni radovi izvorista jedan su od najvainijih poslova u okviru rjeSavanja vodosnabdijevanja, Oni obuhvataju ispitivanje izvorigta u pogledu svojstva vode, njenog kapaciteta i natina zahvatanja. Praktiéno, po utvréenom programu istraxivanja treba da se da odgovor na niz. vaznih pitanja tehniékog, sanitarnog i ekonomskog znataja. Sto se ti8e tehni¢kih pitanja, to su prije svega odgovori vezani za rezultate hidroloskih i hidrogeoloskih istrazivanja, koje treba objedinjeno raditi radi dobijanja taénih vantitativnih pokazatelja izvorista vode, medusobnog wticaja povrsinskih i podzemnih Voda, te radi definisanja nagina zahvatanja voda, kao i zastite izvorista od zagadenja.104 4. SNABDIJEVANJE VODOM Hidroloskim istrazivanjima utvrduju se rasploZive koligine vode i njihove promjene u vremenu (izdasnost, protok, oscilacije, nanos i dr.), ukljuéivo i uticajni faktori kao Sto su padavine, topografski uslovi sliva, obraslost terena i sl. Geoloska istradivanja su osnova specijalnih istrazivanja koja se odnose na hidrogeologiju, inzenjersku geologiju i geomehaniku. Geoloskim istarzivanjima treba da se prouge geomorfoloski, stratigrafski, litoloSki i tektonski odnosi na lokalitetu koji se proutava. Ovi radovi obuhvataju terenske, laboratorijske i kabinetske aktivnosti, ukljudive i razna modelska istrazivanja sa izradom zavrénog elaborata. Za potrebe geoloskih istrazivanja koriste se osnovne i pomoéne metode. U osnovne metode spadaju sedimentoloske, petrografske, paleontoloske i tektonske, a u pomoéne daljinska detekcija, geomorfologka istrazivanja, speleoloske metode, geofizivke metode, izotopske i hidrohemijske metode. U nezaobilazne metode geoloskih istrazivanja spadaju istrazni objekti, kao Sto su buSotine, potkopi, usjeci i zasjeci (slika 4.6.). ‘Slika 4.6. Tipovi istraznih objekata Sa aspekta vodosnabdijevanja najvainiji su hidrogeoloski istradni radovi, prije svega geofizitki radovi i istraino buSenje. Geofizicki radovi prethode istraznom busenju, Jeftiniji su i umnogome mogu smanjiti ukupan obim istraznih radova, Hidrogeoloskim busenjem, koje se odvija u vi8e faza, i koje je jako skupo, dobijaju se jasni pokazatelji (hidrogeoloski parametri) vodonosne sredine, na bazi Kojih se vrSi opredjeljenje izbora kako izvorista, tako i vrste vodozahvatnog objekta. Paralelno sa kvantitativnim istrazivanjima vr8i se uzimanje uzoraka vode i njihovo kvalitativno ispitivanje i to u posetku tzv. skracena hemijska i bakterioloska analiza, a kasnije kompletna hemijska i sanitarna analiza vode. Opéenito, analiza vode obuhvata fizitka, hemijska, mikrobioloska, toksikoloSka, radioloSka i eventualno neka druga istrazivanja. Najéo8éi fizitki pokazatelji po kojima se grubo ocjenjuje kvalitet vode jesu temperatura, boja, miris, ulus, prozimost, mutnoéa, rezidualne évrste materije i provodijivost,105 4, SNABDIJEVANJE VODOM Za razliku od fizidkih pokazatelja vode, hemijski pokazatelji su specifiéniji i imaju veéi znaéaj za trenutnu procjenu kvaliteta vode. To su prije svega aciditet i alkalitet (ukupan ssadrZaj slobodnog CO>, mineralnih kiselina i soli jakih kiselina, te sadraj karbonata, pikarbonata, hidroksida, silikata i fosfora), otopljeni gasovi, koliine primjesa, azotna jedinjenja , hloridi, mikroelementi, teSki metali i dr. Bakteriolosko ispitivanje vode sastoji se u brojanju koliformnih bakterija Escherichia coli Ekonomska istraZivanja podrazumijevaju analizu nagina moguéeg finansiranja kako istraZnih tako i ostalih radova vodovodnog sistema. Izbor izvorista Iebor izvorista je najdelikatniji zadatak pri planiranju vodovoda jer od tipa izvorista zavisi karakter ostalih elemenata sistema. Kod jednog vodovoda moze biti i vise izvorista, ali se uvijek daje prednost izvori8tu podzemne vode. Kao ilustracija ovom moze da bude éinjenica, da npr. cijena 1 m’ vode iz povrSinskog izvori8ta sa kondicioniranjem kota 3 do 5 puta vige nego 1 m? vode sa izvori8ta podzemnih voda bez kondicioniranja. Veoma vaZan parametar kod konatnog izbora izvorista su duzina transporta (dovoda vode), potrosnja elektriéne energije i natin upravljanja, Vazan faktor ai prednost, je onog izvori8ta koje pored stalnog kapaciteta i kvaliteta vode pruza moguénost kyalitetne zastite. 4.4, VODOZAHVATI Vodozahvatni objekti su prvi i najvazniji elementi vodovodnog sistema. Od hidrauligkih i konstruktivnih osobina vodozahvata, njegovog poloZaja i kvaliteta rada t}. zahvatanja vode na izvoristu, zavisi i rad samog sistema, Projektovan i izveden vodozahvat, na bazi rezultata istraznih radova treba u svim hidroloskim ustovima da obezbjeduje potrebne kolitine vode (Q4,,) vodovodnom sistem, Projekat vodozahvata mora da sadr2i i rjeSenje zona sanitarne zastite i drugu prateéu dokumentaciju.. Najvaznije vrste vodozahvatnih objekata (prema tipu izvoriSta) koji se javljaju u praksi ine: cistemne za kiSnicu, kaptaze izvorske vode, vodozahvati podzemnih voda i vodozahvati povisinske vode. vvvv106 4, SNABDIJEVANJE VODOM 4.4.1, Cisterne za kiinicu U kaajevima gdje nije moguée dobiti ni podzemnu ni povrSinsku vodu, vrsi se zahvatanje kignice. Vodozahvatni objekti zovu se cisterne (Gatmnje). Mogu biti za jedno domaéinstvo ili vige njih, odnosno za naselje. Cistemne se grade od kamena, betona ili armiranog betona. Oblik moze biti kruzni, kvadratni ili pravougaoni, Slika 4.7. pokazuje tip tzv. venecijanske cisterne, a slika 4.8 ameritku cisternu Q(pumpa) be bere Sljunak Slika 4.7. Venecijanska cisterna Sastavni dijelovi cisteme su: sabimna povrSina kignice, rezervoar (bazen), filter i bunar sa pumpom. Temperatura vode u cisterni ne smije da ima velike promjene, pa je najvisa dubina vode H=1,5-3,0m, Unutrainji prostor cisteme, koja je ukopana, zamraéen je i dobro ventiliran Zidovi i dno cisterne moraju biti vodonepropusni, Jednom godisnje cisterna treba prazniti, ogistiti i dezinfikovati, po potrebi oprati ili promijeniti filtarski materijal i prekontrolisati rad pumpe. Za slivnu-sabirnu povrsinu mogu se koristiti krovovi zgrada (narotito u selima) ako su pokriveni limom, erijepom ili nekim plastiénim prekrivkama. Za javne cisterne treba raditi posebnu slivau povrSinu od betona ili kamena koja treba da je ogradena, zaiti¢ena od saobragaja i pragine. Najmanja udaljenost od moguéih zagadivata je 50m.107 4, SNABDIJEVANJE VODOM Pumpa 0 f Pjeséani filter 400 Lec 600 Slika 4.8. Ameriéka cisterna Veligina slivne povrsine (43) odreduje se prema formuli: 4 = tw) an Qs - prosjek godi8nje potrebe vode (m’) za stanovni8tvo i stoku Prix ~ minimaina godignja kia (kod nas je izmedu 550-850 mm) y _ ~ koeficijent oticanja, iznosi 0,5-0,8 U bezvodnim krajevima, radi uStede u zapremini cistene uzima se za tovjeka dnevna potreba u vodi 3 Ud, za krupnu stoku 6 U/d, za sitnu stoku 0,3 Wd, Ako u naselju nema nikakvih drugih voda, ove se koligine trebaju povetati za 50 - 100%. Zapremina cisterne treba da pokrije potrebe potroSaéa za vrijeme susnog perioda, tj. kad uopste ne pada ki8a preko I mm. SuSa traje obiéno 60 - 120 dana (2naéi vjerovainoéa pojave suse »s" za 120 dana je 0,33; za 110 dana 0,30; za 100 dana 0,28; za 90 dana 0,25; za 75 dana 0,22 i za 60 dana 0,18). Zapremina cistem treba da je jednaka godi’njim potrebama vode i raéuna se prema jednadini: =Q,-s (m’) (4.8) s - vjerovatnoéa pojave suse (0,33; 0,30; itd.)4, SNABDIJEVANJE VODOM Materijal za filtar je kvareni pijesak, ist bez organskih primjesa 0,2 - 0,5 mr veligine zma i sijunak 0,5 - 2 em veligine zmma. Jedanput godi8nje treba izmijeniti gornji sloj filtra (10 - 15 cm) ubacivanjem novog materijala a ostali dio svake 2 - 4 godine treba isprati. Prije prve upotrebe vode treba ubaciti u rezervoar 5 - 10 gr/m’ vode negaSenog kreéa, inaGe vodu treba hlorisati. Kaptaie izvorske vode Objekti za zahvatanje izvorske vode su kaptaze, koje su razlidite uw odnosu na vrstu (mehanizam isticanja) izvora. Slika 4.9. pokazuje kaptazu silaznog izvora, a slika 4.10. kaptazu uzlaznog izvora. 85-40. PRESIEK wed. SS powrsinsku vod Se alinent penjalice tampon a SE- procjedni zatvaracka Ye ae komora i vodna prema A komora potrosagima r wo usisna korpa suljn ispust . Preljer OsNovA 1 odvod prelivne = vode é mul 5 mind ispust Slika 4.9. Kaptaia silaznog izvoraSee 109 4, SNABDEVANJE VODOM ventilacija zatvaracka betonska ploéa glayni tampon drenaéni prelje jamen ate ijesto izbijanja vode potrofacima brmut filter vodina komora Slika 4.10. Kaptaza ulaznog izvora Kod oba sluéaja, veoma je vaino da se ne formira prepreka prirodnom toku vode, jer moze doéi do njenog gubijenja. Svaki kaptaini objekat treba da ima: > dovoljno otkriven i zahvaéen izvor po povrsini i dubini, > zaititu od povrdinskog zagadenja, > mjere za sprevavanje rasipanja vode (ekrani, baraze i sl.), > ventilaciju, Voda iz. vodne komore preko usisne korpe otide cjevovodom preko zatvaratke komore. Pored odvodnog cjevovoda moraju jo8 da budu: preliv, ispust, vodomjer i penjalice. Sligno kaptadi silaznog izvora, rade se i kapta%e tzv. prelivnih izvora, s tim Sto se sabima galerija (gradevina) uzima odvojeno od kaptaze. U kréu su esti vodozahvati tipa potkopa (slika 4.11.) = Sabirna Stolna PRESJEK I-1 Odvodna stolna Slika 4.11. Potkopni vodozahvat110 4, SNABDNEVANJE VODOM 4.4.3. Vodozahvati podzemnih voda U zayisnosti od geoloskih i hidrogeolo8kih uslova, zatim hidroloSkih i sanitarnih, zahvatanje podzemnih voda vr8i se: > vertikalnim, > horizontalnim i > infiltracionim objektima (vodozahvatima). Vertikalni vodozahvati Razlikuju se slijedeti vertikalni vodozahvati: > Nortonoy ili pobijeni bunar, > kopani bunari i > buSeni bunari Nortonov bunar (slika 4.12.) je najjednostavniji tip vertikalnog vodozahvata podzemne vode. Naziva se jo8 abisinski ili pobijeni bunar. ~ sisajua klipna ~~ pumpa pobijena cijev Detalj "A" eligni Siljak 5 4 "A sa filterom Slika 4.12. Nortonov bunar Izvodi se pobijanjem bunarske cijevi 232-50mm, na dubinu 5-10m w pjeskovito- sljunkovitom materijalu, Bunarska cijev na kraju ima jak Siljak, iznad kojeg je filterska cijev (na jednom dijelu presvuéena Zitanim pletivom). Pri probijanju cijevi deSava se, da se filtarski otvori (rupice 3-4mm) zapuSe, pa je mnogo bolje da se prethodno izbusi bunar veéeg pretnika, pa u njega ubaci cijev sa filterom. Kopani bunari su vertikalni vodozahvati, pretnika J-3m i dubine 20-30m. Koriste se kao i u prethodnom sluéaju za individualno vodosnabdijevanje veéeg broja potrosaéa, Zabvata se podzemna voda sa slobodnim nivoom ili pod manjim pritiskom. Izvodenje bunara najéeSée se vrSi kopanjem bunarske jame ili se potkopavanjem vrSi spuStanje prefabrikovanih betonskih ili armirano-betonskih cijevi. Inage, zidovi bunara mogu biti od kamena, cigle, nabijenog ili armiranog betona (kada su dubine preko 20m).Md 4, SNABDIJEVANJE VODOM Popreéni presjek bunara je kruznog ili Zetvrtastog oblika. Prikaz jednog kopanog bunara vidljiv je sa slike 4.13., gdje je vodoprijemni dio samo sa botnih strana bunarskog zida, inage moze biti samo sa donje strane (kao kod uzlaznih izvora) ili kombinovano sa dna i bokova. Kad voda u bunar dolazi sa dna, prijemni dio mora imati pje8tano-sljundani filter (ili bez njega ako je raspucala stijena ili veéi obluci). staticki nivo podzemnih voda |__dinamicki nivo podzemnih voda THT tenon ‘ dio taloinike ‘Slika 4.13. Kopani bunar Debljina zidova bunara (za sluéaj da su od kamena ili cigle) ravuna se prema empirijskoj formuli: d=10D+k (cm) (4.9) D.- unutraSnji preénik (ili duzina strane) bunara (m) k= 18 cm - za zidove od kamena 4=10 em - za zidove od cigle (opeke) Kad se radi o zidovima od betona ili armiranog betona onda je: d=a-D+k, (cm) (4.10) @=8em - za beton 2=10cm - za armirani beton ky=10em ~ za zidove od betona ky=Scm — za zidove od armiranog betona12 4. SNABDIJEVANJE VODOM Kapacitet bunara za sluéaj prema slici 4.13, raéuna se prema formuli Dipia: k,(2H -S)s = SBS ns Q=137 \ogR/r (md) 4.11) ky = koeficijent filtracije (m/d) S = snizenje nivoa podzemne vode pri crpljenju bunara (depresija) (m) R __ -radijus uticaja bunara (m) H _ -statiéka visina nivoa podzemnih voda (m) r= polupreénik bunara (m) Radijus uticaja bunara (R) kod stacionamog strujanja podzemnih voda (po formuli Kusakina) jednak je: R=25,fk,-m (m) (4.12) m —_ ~debljina vodonosnog sloja pod pritiskom u (m) ili 5 -visina snizenja kad se radi o slobodnom nivou podzemnih voda (m) ‘Ako se radi o nestacionarnom strujanju podzemnih voda onda je radijus dejstva: R=15Vat (m) (4.13) pom as 5 2, a= - koeficijent pijezoprovodnosti (m"/d) , H t - vrijeme eksploatacije bunara (d) H - koeficijent vodoocjednosti (za 8ijunak npr. 0,30 ~ 0,35) Kopani bunari obiéno dosezu samo u gomiji dio vodonosne sredine (nesavréeni ili nepotpuni bunari), a kad obuhvataju kompletnu visinu vodonosnog sloja do nepropusne podine (savrSeni ili potpuni bunari) ulaz vode sa dna ne postoji, nego samo sa bokova. Bunar se sa gomje strane pokriva armirano-betonskom plogom sa otvorom, u koji se spusta bunarska pumpa (zahvatanje vode kantom je nehigijenski nadin, mada uobiéajen). Cesto se iznad bunara radi bunarska ku¢ica. Buseni bunari, predstavijajunajkvalitetenije vodozahvate podzemnih voda - “omoguéavaju veliku izdaSnost i pruzaju najbolje sanitarne uslove. Sa malim izuzecima, mogu se primijeniti svuda i za svaku dubinu. Konstrukeija bunara zavisi od hidrogeoloSkih uslova, litoloskih karakteristika probuSenih slojeva, dubine vodonosnih sredina, pretnika bunara, metode buSenja i dr. Bunari mogu biti potpuni (slika 4.14.a) i nepotpuni (slika 4.14.b).13, 4, SNABDIJEVANJE VODOM Slika 4.14. Potpuni i nepotpuni buseni bunar BuSeni bunar se sastoji iz: (1) bunarske glave, (2) bunarske cijevi (kolone), (3)vodoprijemnog dijela i (4) taloznika (slika 4.15.) Slika 4.15. Bugeni bunar Iznad bunara (bunarske glave) radi se Saht ili Saht sa ku¢icom, gdje se vrSi smjestaj armatura i mjernih uredaja, Bunarske cijevi su najéeSée od éelika i postavljaju se odmah iznad filterske cijevi (eksploataciona kolona i uvodna kolona). Filtarske cijevi (razlisitih konstrukcija) ugraduju se gotovo uvijek (nekad se izostavljaju kod raspucalih stijena), jer preko njih dolazi podzemna voda u bunar, i moraju biti od dobrog materijala, Duzina im je 2m, i medusobno se spajaju posebnim spojevima, Taloznik je najni2i dio bunarske konstrukcije, duzine do Im. Filtarski sijunak se postavlja izmedu filtarske cijevi i zida buSotine, radi zadrZavanja krupnijeg materijala i smanjenja ulaznih brzina u bunar. Debljina filtra je 100 - 150 mm, pretnika zma 12 - 35 nm,i4 4. SNABDIJEVANJE VODOM Proraéun busenih bunara, podrazumijeva odredivanje optimalnog kapaciteta (Q) bunara i snizenje nivoa podzemnih voda (S), prema slici 4.16. , potpuni bunar u vodonosnom sloju_b. potpuni bunar u vodonosnom sloju pod pritiskom sa slobodnim nivoom Slika 4.16. Potpuni bunar 2,73-k,sm-S. 136-k, -SQH-S) => (mds) nls o-—erir ™ — O logR/r m (4.14) Formula Sichardt: R= 3000-5: fk; (mm); S (mm); by (mAs) (4.15) U principu izdasnost svakog bunara se odreduje probnim pumpanjem, sa najmanje tri snizenja i tri razligite vrijednosti kolitine erpljenja, kako bi se konstruisala "kriva zavisnosti kapaciteta bunara od snitenja nivoa vode"' (slika 4.17.). qf Quax i 4 Ss Slika 4.17. Kriva zavisnosti kapaciteta bunara od snizenja nivoa vode Q'S kriva predstavlja parabola dia jednatina glasi: (4S) = (Qn - Qs) (4.16)115 4. SNABDIJEVANJE VODOM. H —_ ~debljina vodonosnog sloja (m) 5 = snizenje nivoa vode u bunaru pri erpenju (m) Qnoe ~ kapacitet bunara pri snizenju nivoa vode za cijelu debljinu sloja (mr /t) a —_ -koeficijent proporcionalnosti Za S=0i O=0 vrijednost «je: a= He Qrax Ako se vrijednost (a) uvrsti u jednaginu parabole (4.16) dobija se jednagina krive ‘kapaciteta bunara u obliku: (1-5) =5—(On - Qs) (4.18) Ova jednaéina omoguéava da se odredi Ona, bunara, ako je poznata debljina vodonosne sredine (#) i izda’nost bunara pri (Qs) pri sniZenju (S). Praktitno nivo vode u bunaru moie se sniziti za veliinu, koja ne prelazi 2/3 debljine sloja tj.: Spay =0,75H (najbolje 0,5H) (4.19) Za grubo odredivanje izdaSnosti bunara probno crpljenje traje 24-48 sati, ali kod glaynog crpljenja ono treba da traje dok se ne postigne ustaljenje nivoa snizenja (S), ‘odnosno najmanje oko 100 sati. Samo buSenje bunara v13i se specijalnim buSacim garniturama putem dvije metode: > udarnai > rotaciona sa modifikacijom reversnog buSenja, uz stalno vodenje terenske dokumentacije Horizontalni vodozahvati ‘Najée8éi objekti horizontalnih vodozahvata podzemnih voda su: > drenovi, > vodosabime galerije, koji se postavljaju u vodonosne slojeve manjih debljina. Horizontalni vodozabvati razlikuju se od vertikalnih vodozahvata, ne samo po naginu Postavljanja u vodonosnu stedinu i po Konstrukciji, nego i time da se kod njih Zahvatanje vode vi8i gravitacionim putem (slika 4.18) do centralnog sabirnog Sahta, Sto ove vodozahvate éini u eksploataciji jeftinijim od vertikalnih, U opstem sludaju vodozahvati horizontalnog tipa sastoje se iz vodoprijemnog (drenaze, galerije) i vodotransportnog dijela, kontrolnih i ventilacionih Sahtova i sabirnog Sahta (basena).116 4. SNABDIJEVANJE VODOM Slika 4,18. Horizontalni vodozahvat Proratun horizontalnih vodozahvata, sastoji se u tome da se odredi kolitina vode (Q) i neophodna duzina drena (L) odnosno galerije (prohodni otvor) i njihov popretni presjek (). Slika 4.19. Vodosabirna galerija Za sluéaj na slici 4.19. (vodosabima drenazna galerija) jediniéni doticaj vode ka drenati sa jedne strane jednak je: Ha 2R qek, (‘ddim’) (4.20) a sa dvije strane biée: He-h g=2-k, (a0'/d/m’) (421) Za duzinu galerije (Z) doticaj sa obje strane biée: Hai R Q=q-L=L-k, (n/a) (4.22) S S=H-h (4.23) ;47 4, SNABDUEVANJE VODOM Poseban tip horizontalnih vodozahvata su tzv. lepezasti vodozahvati, od kojih su ‘ajpoznatiji RENI (Ranney) bunari (slika 4.20.) Sw | mip | tears Ay stanice ‘Slika 4.20, Ranney bunar Ovi objekti se grade kad se imaju moéniji vodonosni slojevi (15-20m) sa manjim (k), mada idu i kod slojeva debijine do Sm. Iz vertikalnog okna utiskuju se horizontalni drenovi duzine $-80m, @do 500mm, oblika lepeze. Dubina bunara ide od 5, 10, 15, pa do 30m. Ovi objekti su dosta skupi, mada zauzimaju manju povrsinu zemljiSta za gradenje i organizaciju zastitnih zona, nego pojedinaéni buSeni bunari Po8to su ovo veoma slozeni objelti ne samo za izvodenje, nego i proragun, nema Jedinstvenih kriterijuma za raéunanje njihovog kapaciteta i on se bazira na empirijskim ixazima, odnosno na podacima probnog erpljenja.118 4, SNABDIJEVANJE VODOM infiltracioni vodozahvati Infiltracioni vodozahvati su oni vodozahvati dije se eksploatacione rezerve popunjavaju na raéun vjestacke ili prirodne infiltracije iz nekog akvatorija (vodotoka), slika 4.21 inftracon. bunar \ veStacka infllracija infitracion |__| infilracija bazeni ‘Slika 4.21. Infiltracioni vodozahvat Najée&ée se rade infiltracioni bazeni i bunari. Infiltracioni bazeni su Sirine 15-30m a duzine i do 200m. Na dnu bazena postavlja se filtarski sloj debljine 0,5-0,8m. Dubina vode u bazenu je 1-2m. Ako je voda u akvatoriju zagadena, treba je onda previséavati do odredenog stepena, prije nego se upusti u infiltracioni bazen. Na intenzitet infiltracije vode iz bazena, velik uticaj ima tzv. kolmacija i zamuljenje dna bazena. 4.4.4, Vodozahvati povrdinske vode : U zavisnosti od vrste izvori8ta povréinske vode, razlikuju se vodozahvati iz rijeke, jezera, akumulacije, kanala i mora. Posto su povrsinske vode izlozene raznovrsnim zagadenjima, narotito rijeke, od velike je vainosti izbor lokacije i vrste vodozahvatnog objekta. Normalno, na ovo utiéu i drugi faktori kao Sto su: hidroloski, geoloski, geomehani¢ki, topografski i dr. Vodozahvat povrsinske vode (slika 4.22.) obiéno ima: > vodoprijemni dio, > sabirno okno (Saht), > pumpnu stanicu i > sistem spojnih ejevovoda. Vodozahvatom se rjeSava i predtretman sirove vode (otklanjaju grubi otpaci) koristenjem reSetki, sita i taloZnica. Zahvat treba postaviti tamo gdje je voda najéistija i gdje se ne primjecuje intenzivno talozenje nanosa. Kod manjih vodovoda i rijeka zahvatanje se vrSi na obali, a kod velikih rijeka vige ka sredini119 4, SNABDIJEVANJE VODOM Detalj "A" vodoprijemnt dio sa resetkom ‘njeraé protota —taloznieaza pijesak ue a) Tirolski zahvat (na manjim rijekama) atvaraé na «jevovodom Zo Zz a f vodoprijemni dio ejevovod za sa reSetkom Spiranje i va Nn = i ‘grivitacioni doved sabirno okno b) Vodozahvat u koritu rijeke ‘gravitacioni ili ‘sifonski dovod ©) Vodozahvat u obliku tornja 4) Vodozahvat iz kanala na jezeru i akumulaciji Slika 4.22. Vodozahvati povrsinske vode Kod jezera i akumulacija treba izbjegavati povrSinske slojeve vode sa_velikim temperatumim razlikama i bogatom organskom supstancom. Za zahvatanje veée Koligine vode koriste se zahvati oblika tornja, inaée kod manjih koligina sliéno je kao kod rijeka i kanala,4, SNABDIJEVANJE VODOM 4.4.5, Zaitita vodozahvata i izvorista Da bi se kolidina i kvalitet vode zastitili od zagadenja, treba uspostaviti tzv. zone sanitarne zaitite. To su ustvari zaStitne mjere kojima se vodozahvati i podrudje izvorista tuvaju (Stite) od moguéeg zagadenja, time Sto se neposredno na vodozahvatu i okolnom. zemijistu definiraju tri zone: 1. zona strogog rezima, 2. zona ogranitenja i 3. zona osmatranja Ove zone se projektuju paralelno sa projektovanjem cjelokupnog vodovoda, -a odobravaju ih nadlezni organi uprave zaduzeni za vodoprivredu, 0 Semu donose svoju odluku. Zona strogog retima cbuhyata teritoriju vodozahvata i izvori8ta vode, kao i drugih objekata pumpnih stanica (PS), rezervoara (Rz), postrojenja za Kondicioniranje i sl. Kod rijeke kao izvorista u prvu zonu ulazi potez. 300-500m uzvodno od vodozahvata i 100- 300m nizvodno od njega, kao i boéno po 100-500m od obale. Svaki vodovodni objekat, kao i prva zona zastite trebaju biti ogradeni i u njih je strogo zabranjen ulaz nezaposienim. Kad je izvoriste podzemnih voda, pojas strogog rezima obuhvata prostor preénika 50-80m oko vodozahvata (bunara, kaptaze). U ovoj zoni zabranjene su sve aktivnosti oko gradenja i obrade zemlji8ta, koriStenje gnojiva te zabrana stanovanja. Zona ogranitenja kod povrsinskog izvori8ta obuhvata kompletan sliv rijeke, kad su one manje, odnosno dio sliva kod velikih rijeka u preéniku i do 50km. Kod podzemnih voda ova zona se odreduje na bazi rezultata hidrogeolo8kih istraznih radova i za svaki sluéaj posebno se definira, U ovoj zoni nije dozvoljeno graditi smetljista, ispuStati zagadene vode i sl. dok za druge aktivnosti mora se prethodno dobiti suglasnost sanitamih i vodoprivrednih organa, Zona osmatranja, slu2i da se na odredenim mjestima prati kvalitet vode i preduzimaju blagovremeno mjere zastite, odnosno vr8i likvidacija izvora zagadivanja 4.5. PRIPREMA VODE ZA PICE Osnovni zadatak prediséavanja - kondicioniranja ili pripreme vode za piée, sastoji se u obezbjedenju takvog kvaliteta vode koja po svom sastavu treba da odgovara propisanim zahtjevima, Na bazi rezultata izvrSene analize vode sa izvorista, odreduje se karakter i broj operacija kondicioniranja, Za razligite procese i operacije kondicioniranja vode projektuju se i izvode éesto veoma Kompleksni hidrogradevinski objekti, koji zajedno sa hidromasinskom i elektro ‘opremom dine postrojenje za pripremu vode.121 4. SNABDIJEVANJE VODOM 4.5.1. Procesi | operacije kondicioniranja vode Za pripremu vode za pide koriste se razlititi postupei: (a) operacije i (b) procesi zasnovani na fizitkim, hemijskim i bioloSkim dejstvima, Osnovne operacije i procese kondicioniranja vode tine: mijesanje, aeracija, koagulacija i flokulacija, talozenje (sedimentacija), flotacija, filtracija i dezinfekeija. Kao dopunski procesi kondicioniranja koriste se jo$ oksidacija i sorpeija. Pored navedenog sreéu se jo’ i postupei: > odstranjivanje Zeljeza i mangana, > odstranjivanje amonijaka, > omekaSavanje i v vvvvvY Sastavni dio procesa kondicioniranja vode je obrada i odstranjivanje mulja sa postrojenja. U zavisnosti od kvaliteta "sirove vode" kombinacije procesa i operacija mogu da budu: > dezinfekeija, > flokulacija, filtracija, dezinfekcija, > flokulacija, talozenje, filtracija, dezinfekcija, > flokulacija, flotacija, filtracija, dezinfekcija U slugajevima izuzetno loseg kvaliteta sirove vode dodatno se ukljudyju: > aeracija, > oksidacija i > sorpeija, Predtretman MijeSanje, aeracija, koagulacija i flokulacija spadaju u kategoriju predtretmana vode. U predtretman, kad se radi o veoma zagadenim povrSinskim vodama spada kori8tenja finih resetki, raznih tipova sita sa ruénim i automatskim GiS¢enjem i sl. Sirina otvora na sitima iznosi 0,1-mm, dok su otvori na finim reSetkama nesto vei. Mijesanje se primjenjuje u_svrhu ravnomjemijeg rasporeda dodatnih hemikalija po cjelokupnoj zapremini vode i njihovog bréeg rastvaranja.4, SNABDNEVANJE VODOM Koriste se razligite tehnike mijeSanja: mlaznicama i injektorima, kruzenjem vode, mehani¢kim mijeSanjem (elisama, lopaticama ili turbinama), hidraulikim mijeSanjem turbulencijom (suZenja, pragovi, denivelacije i sl.). Aeracija je proces dovodenja vode u dodir sa yazduhom ili éistim kiseonikom. Razlozi za primjenu aeracije vode su uklanjanje rastvorenih gasova i poveéanje sadrzaja rastvorenog kiseonika u vodi, Uobitajena je pojava, da voda koja nema dovoljno rastvorenog O) ima povetani sadr2aj gasova (metan CHy, vodonik sulfid HS i ugljen dioksid CO) koji se moraju ukloniti jer su Stetni po kvalitet vode. Za acraciju se najéesée koristi tehnika obrazovanja vodenog filma velike povrSine izioZene dodiru sa vazduhom ili uvodenjem vazduba ili O2 u vodu. Prvi nagin se ostvaruje rasprskavanjem vode u vidu mlaza, prevodenjem vode preko neutrainog materijala velike povrdine ili obrazovanjem viSestepenog pada - kaskade. Drugi natin, uvodenje vazduha visi se pomoéu difuzora postavljenih na dno komore ili putem turbina na povrSini vode. Koagulacija i flokulacija su procesi pripreme vode uz primjenu hemikalija, kojima se nerastvorene i koloidne materije pretvaraju u krupniji oblik, koji se onda sa 95-99% odstranjuje iz vode pute > talozenja i filtracije, > flotacije i filtracije, > direktnom filtracijom, Kao koagulanti najéesée se koriste soli aluminijuma i Zeljeza, a kao flokulanti aktivni silicijum dioksid i polimeri clektroliti, NajSiru upotrebu od koagulanata ima aluminijumsulfat koji se proizvodi u évrstom i tetnom stanju [4/,(SO,), -184,0] Dozira se gravitaciono ili pomoéu dozir pumpi. Flokulanti su pomoéne koagulaciona sredstva, Koja se primjenjuju u cilju poboljSanja dejstva koagulanata, time So se obrazuju krupnije i jate flokule. Proces koagulacije i flokulacije vr8i se u posebnim komorama - flokulatorima koje su pregradama razdjeljene na bar tri dijela, gdje se voda sa dodatnim hemikalijama mijesa uz zadrZavanje 15-30 minuta. Bistrenje Poslije faze predtretmana voda odlazi na bistrenje, koje se najéeS¢e ostvaruje talozenjem a rjede putem flotacije. Objekti u kojima se vrSi talozenje suspenzije flokula iz vode nazivaju se taloznici, koji mogu biti razligitog oblika: > pravougaoni, > kruzni, > cijevnii > lamelni, Talo%nici rade na bazi_gravitacionog izdvajanja éestica, gdje je brzina talozenja definirana Stoksovim (Stokes) zakonom: v, =k-d.'(p,—p,) (ms) 424)te 123 4. SNABDIJEVANJE VODOM k ~konstanta k= 187 7 ~dinamiéki viskozitet vode (kg/ms) Ps Px ~ gustoéa estice (flokule) odnosno vode (kg/m’) dz ~pretnik estice (flokule) (m) Osnovni projektni kriterijumi za proces bistrenja vode su: > vrijeme zadréavanja vode, > povrdinsko optereéenje i > ukupna povrsina taloznika, Vrijeme zadrZavanja vode (2) u () rauna se po formuli: 24-V = (4.25) Q V = zapremina taloznika (m°) Q." — -srednja dnevna potroinja vode (m*/d) Hidrauli¢ko ili povrsinsko optereéenja (Vi) jednako je: < ve & (nt /n?h) (4.26) A ~ukupna povrsina taloznika (m”) Zna¢ajno poboljanje kvaliteta bistrenja vode postize se primjenom flokulanata, Zbog toga se u praksi najvige i koristi lamelni taloZnik sa recirkulacijom i zguSnjivanjem mulja, uz obavezmu upotrebu flokulanata, Flotacija je proces uklanjanja iz vode nerastvorenih materija putem vazduha. Zasniva se na pojavi, da su flokule vezane sa mjehuriéima vazduha lakSe od vode, i usljed toga isplivavaju na povrsinu, Flotacija vazduhom, umjesto talozenja primjenjuje se kad se u sirovoj vodi nerastvorene materije sastoje pretezno od algi, a sadraj_mineralnih nerastvorenih materija je zanemarljiv. Tehnika flotacije vazduhom izvodi se uvodenjem Yazduha u vidu malih mjehuriéa u flokulisanu vodu. Mjehuriéi vazduha se vezuju u flokule, dine ih laksim od vode i zajedno isplivavaju na povrsinu, Filtriranje Filtriranje je proces koji se koristi za uklanjanje nerastvorenih materija iz vode. Ostvaruje se prolaskom vode kroz sloj granulisanog materijala postavljenog na neku podlogu. Izborom pogodne filtarske ispune mogu se pri filtraciji odvijati i drugi procesi kao npr., bioloska oksidacija amonijaka, Katalitiéko uklanjanje mangana, sorpeija teSkih metala, zadrZavanje bakterija i virusa i dr.124 4. SNABDIJEVANJE VODOM Zavisno od tehnike filtracije koja se primjenjuje, razlikuje se filtracija u kontrolisanim i prirodnim uslovima. U filtraciju pod kontrolisanim uslovima ubraja se spora i brza filtracija, a u filtraciju u prirodnim uslovima obalna infiltracija i koriStenje infiltracionih basena, Tehnika filtracije odvija se u filtracionim jedinicama, koje se sastoje od posude (beton ili Gelik) na Gijem se du postavlja drenazni sistem preko kojeg se skuplja profiltrirana voda i preko kojeg se, u obmutom smjeru kretanja vode, vr8i pranje filterske ispune (slika 4.23, rio bolt om r4 b, pha ret senile : fier sf seat Btn tot SeBF cura = Cc =,0 Hai" 1030045 7 =e, a. spori filter ». brzi zatvoreni filter Voda vazduh “apranje ‘iracija pratny Prana shen ¢. brai otvoreni filter Slika 4.23. Tipovi filtera Kod tzv. gravitacione filtracije primjenjene u sporim i brzim otvorenim filterima, pogonska sila filtriranja je razlika pritisaka koja se ostvaruje visinom vodenog stuba od nivoa vode u filtru do ose cijevi drenaznog sistema. Kod filtera pod pritiskom u vidu zatvorene posude pogonska sila se ostvaruje pomogu pumpi. Sastavni elementi filtarske jedinice su dovodne i odvodne cijevi za sirovu i profiltriranu vodu, 72 vodu radi pranja filtera i za odvod vode (filtrata) od pranja filtera, kao i zatvaraéi te oprema za upravljanje radom filtera, Spori filtri su ranije bili Sire u upotrebi, da bi kasnije a i danas najvecu primjenu imali brzi filtri, Medutim, sve de8ée se koriste spori filtri radi dodatnog poboljganja kvaliteta povrSinske vode iza tretmana talozenja i brze filtracije. Brzina filtracije kod sporih filtera je 0,1-0,4 m/h, dok kod brzih iznosi 4-15 m/h. Filtarska ispuna je kod sporih filtera sitnija nego kod brzih. ZadrZavanje vode kod sporih filtera je 3-/5h, a kod brzih 10-20 minuta, Spor' filtri na gornjem dijelu formiraju tzv, biolosku opnu tj. sloj, organske supstance (alge, protozoe, bakterije i dr.) koja ugestvuje u Kondicioniranju vode i uklanjanju: amonijaka, fenola, deterdzenata, bakterija i sl. Kod brzih filtera ova bioloska opna ne postoji, i u procesu filtracije angazovana je veéa dubina filtarske ispune.125 4, SNABDIJEVANJE VODOM ‘Veoma vazna aktivnost u radu filtera je &8éenje odnosno pranje filtarske ispune. Kod sporih filtera &i8éenje se obavija skidanjem gornjeg sloja pijeska debljine 1-2em, a kod brzih, pranjem vodom i vazduhom pod pritiskom u obmutom smjeru od pravea filtracije. iltarska ispuna moze biti jednoslojna, dvoslojna i troslojna, Materijal ispune je kvarcni jesak, antracit i aktivni ugalj Potrebna povrsina filtra dobije se prema formuli: é A= (mn?) (4.27) v= braina filtracije (m/d) ili (m/h) Treba znati, da na spore filtre ne dolazi koagulisana voda jer jako optereéuje filtre koji se onda moraju éesto éistiti. Decinfekeija Dezinfekcija vode je unistavanje bakterija, virusa i protozoa u cilju spreavanja prenosa zaraznih bolesti putem vode. Dezinfekcijom se unistavaju i alge i drugi Zivi organizmi u vodi. 2a dezinfekciju vode koriste se fizitke, hemijske i bioloSke metode, ali u praksi jo3 uvijek najvecu primjenu imaju hemijske metode. Kao dezinfekciono stedstvo koriste hilor, hlordioksid i ozon, Uredaji Kojima se kontinuirano vrSi doziranje dezinfekcionog stedstva zovu se Hlorinatori. Kad se kao dezinfekciono sredstvo upotrebljava hlor-gas uredaj se naziva gasni Alorator, a kad su u pitanju rastvori hlornih preparata hipohlorinatori. Prvi se koristi u vecim vodovodima Q>/5 1/s, a drugi kod manjih. Uredaji za hlorinaciju smje&taju se u posebnim prostorijama - hlornim stanicama. Mehanizam djelovanja hlornog preparata vidljiv je iz relacije: Cl, + H,0 2 HOCI+ HCI (4.28) Vidljivo je, da je hiphlorasta kiselina (HOCI) kao nepostojana, najaktivnije jedinjenje u baktericidnom smistu a ne hlor (Cl). Za dezinfekeiju vode teoretska doza hlora predstavlja vrijednost aktivnog hlora (mg/l) koju voda utrosi za sopstvenu upotrebu, uveéanu za potrebu tzv. rezidualnog, koja mora stati neutroSena kao vi8ak, radi reakcije ako bi doilo do naknadnog zagadenja. Veijednost reziduala je obiéno 0,5 mg/l. Na koncentarciju dezinfekcionog sredstva i vrijeme kontakta utitu: > vista dezinfekcionog sredstva, > vista mikroorganizama w vodi i > hemijski karakter i temperatura vode.4, SNABDIJEVANJE VODOM Od hlora je mnogo jaée dezinfekciono sredstvo hlordioksid (ClO2) i sve je éesée u upotrebi. Vrijeme Kontakta je krage nego kod hlora, i iznosi 15 minuta (kod hlora minimalno 30 minuta). Najjaée dezinfekciono sredstvo je ozon (0,), ali je jako skupa njegova proizvodnja, inage vrijeme kontakta je svega 5 minuta. U posijednje vrijeme takode sve deSée se koristi fizigka metoda dezinfekeije putem UV-uredaja sa ultravioletnim zracima (jake sijalice). 4.5.2, Dopunski tretman Dopunski tretman vode za pie éine oksidacija, sorpeija, odstranjivanje Zeljeza i mangana, odstranjivanje amonijaka, omekSavanje i stabilizacija vvvvvVv Oksidacija Oksidacija je postupak Koji se koristi radi odstranjivanja neorganskih i organskih materija, Oksidaciona sredstva su: kiseonik, hlor, hlordioksid, ozon, kalijum- permanganat, Ona se esto dodaju u vige taéaka procesa kondicioniranja, mada je uobiéajeno na potetku iu toku procesa. Dodavanje u potetku procesa (posto oksidaciona sredstva jednovremeno posjeduju i dezinfekcione osobine) ima za cilj poboljganje efekta rada postrojenja (u fazi bistrenja i filtracije, spretavanje razvoja mikroorganizama) i djelimiénu dezinfekciju vode. Sorpeija Sorpeija je postupak uklanjanja iz. vode rastvorenih materija, posebno kad se ofekuje da bi one mogle imati veéi uticaj na pogorSenje organolepti¢kih osobina vode (ukus, miris, boja i pretjerano pjenuSanje). Takode se sorpcijom mogu ukloniti pesticidi, hlor- organska jedinjenja, policikligni aromati, organski rastvaraéi i metali. Najéesée koristeni sorbent je aktivn’ ugalj, jer posjeduje veliku specifiénu povrsinu, Koristi se u dva oblika, kao granulisani i u prahu. Prvi oblik se koristi kad je u pitanju trajno pogorSanje kvaliteta sirove vode, a drugi kad su u pitanju kraéi periodi do 2 mjeseca,127 4. SNABDIJEVANJE VODOM Odstranjivanje Eeljeza i mangana Zeljezo i mangan nalaze se u vodi u rastvorenom i nerastvorenom obliku. U rastvorenom obliku su u podzemnim yodama a u nerastvorenom u povrSinskim. Zeljezo i mangan u vidu hidrokarbonata jednostavno se i efikasno oksidi8e aeracijom vode, medutim ako su vezani u Komplekse, onda se primjenjuju jaéa oksidaciona sredstva, Odstranjivanje amonijaka U povrsinskim i podzemnim yodama primjetan je porast sadrZaja azotnih jedinjenja, posebno amonijaka. Izvori azotnih jedinjenja su: zagadene vode naselja i industrije, vyjestatka dubriva koja se spiraju sa poljoprivrednih zemljista, deponije smeéa i otpaci h farmi. Iz azotnih jedinjenja amonijak nastaje u vodi procesom anacrobne biohemijske razgradnje i hidrolize. Amonijak se moze udaljti iz vode na viSe natina: aeracijom, elektrodijalizom, jonskom izmjenom, oksidacijom sa hlorom i bioloskom nitrifikacijom. OmekSavanje OmekSavanje je proces smanjenja sadréaja soli kaleijuma i magnezijuma u vodi. Cilj omekSavanja je da se zastite kuéne instalacije od inkrustacije (naslage taloga) a u industriji parni Kotlovi. Za omekSavanje se koristi kalcijum hidroksid i nat karbonat, odvojeno ili zajedno. Za uklanjanje kaleijuma i magnezijuma vezanih u vidu hidrokarbonata koji gine karbonatnu tvrdoéu, primjenjuje se kalcijum hidroksid prema relaciji: Ca(HCO,), + Ca(OH), =2CaCO, + 2H,O0 (4.29) Postupei omekSavanja vode obavijaju se u objektima koji su identigni onim za bistrenje vode: brzo mijeSanje, flokulacija i talozenje. Stabilizacija Voda je stabilna ako ne izaziva koroziju povrSine s kojom je u dodiru i ako na tim povrsinama ne dolazi do talozenja kaleijum karbonata, Agresivna svojstva vode najée8ée potitu od sadrZaja kiseonika i ugljene kiseline. Da li ée agresivnost dovesti do losih posljedica, zavisi od pH vrijednosti i od karbonatne prolazne tvrdoée vode. Agresivna CO odstranjuje se mehani¢kim putem (aeracijom i sl) ili hemijskim putem (vezivanjem sa mramorom, kreéom itd.). a128 4, SNABDIJEVANJE VODOM Obrada mulja U procesu kondicioniranja vode, mulj nastaje pri bistrenju i omekSavanju. On se skuplja u talozniku 95-99% od ukupne Koligine, a ostatak (1-5%) na filtrima, Mulj iz procesa bistrenja sastoji se od suspendovanih materija sirove vode i hemikalija koje su primjenjene kod koagulacije i flokulacije. Mulj iz procesa omekSavanja sadrZi nerastvorene soli kalcija i magnezija i dio dodatih hemikalija. Obje vrste mulja sadrze jo8 organske materije, alge i druge neGisto¢e iz vode U praksi se koriste dva nagina obrade mulja: > odlaganje mulja na polja za suSenje, > koncentrisanje mulja u zguénjivacima i njegovo mehaniéko ocjedivanje, Muljni kolaéi, ili pogaée, se dobijaju na kraju oba nagina obrade i odlazu na deponije smeéa, gdje sluze kao inertni materijal. 4.5.3. Tehnoloske seme kondicioniranja Kvalitet vode za piée ovisi od vrste izvorista i kvaliteta sirove vode. Klasitnu Semu tehnologije kondicioniranja povrSinske vode ¢ini skup operacija i procesa: koagulacija i flokulacija sa sedimentacijom (taloZenjem), filtriranje i dezinfekcija vode (slika 4.24). RB] Prema M fer bef t bole > distibucionoj 3 F i Re | mrezi RO HS / Mmjeat F1- foto T - taloznik F - filter (brzi) RO- reagensno odjelienje ‘HS lornatorsk stanica Priprema hemikalia Ry -rezervoar iste vode Slika 4.24. Sema kondicioniranja povriinske vode Za podzemne vode tehnoloska Sema sadrii: aeraciju, retenciju, filtraciju i dezinfekeiju (kad je u vodi prisutno Fe i Mn), slika 4.25. Izbor tehnologije kondicioniranja vode, najée8ée u fazi konceptnog rjeSavanja vi se rangiranjem pojedinih varijanti, pri emu se vrednuju.razlititi pokazatelji kao: investicioni tro8kovi, potrebna povriina lokacije postrojenja, pouzdanost procesa, potrebni kadrovi, utrosak energije, utroSak hemikalija, troskovi pogona i odrZavanja i sl.129 4. SNABDIJEVANJE VODOM Prema a bon vs fa bf fo Ry fedistibusions a rijeka HS B - bunari ‘Slika 4.25. Sema kondicioniranja podzemne vode 4.6. TRANSPORT I DISTRIBUCIJA VODE Transport i distribucija vode u vodovodnom sistemu vrSi se putem razligitih objekata, Te objekte ¢ine: > dovodi, > distribuciona (razvodna) mreza, > rezervoarii > pumpne stanice. Na razvodnu mrezu vrSi se prikljugenje potroSata i voda distribuira kucnim instalacijama do svakog izlivaog mjesta. 4.6.1, Dovodi i distribuciona mreza Dovodi vode su objekti koji se nalaze izmedu vodozahvata, pumpne stanice (postrojenja za kondicioniranje) i podrugja vodosnabdijevanja. Njihova propusna moé zavisi od koligine vode i poloZaja rezervoara. U odnosu na visinski polozaj vodozahvata (postrojenja), voda se do mjesta potroinje transportuje- objektima ~~ ejevovodima —gravitaciono ili pumpanjem, _odnosno kombinovano. Ponekad dovodi sirove vode mogu biti gravitacioni kanali ili ukopani tuneli sa slobodnim nivoom tetenja (slike 4.26.).130 4. SNABDIJEVANJE VODOM a, ukopani otvoreni kanal b, tunelska cijev _¢. ukopani cjevovod pod pritiskom Slika 4.26. Dovodi za transport vode Kad je dovod vode pod pritiskom iskljutivo se koriste cijevi krumnog presjeka (hidraulicki najpogodnije) izradene od razliéitih materijala, Trasu dovoda najbolje je polagati ili sa strane ili u neposrednoj blizini puteva (radi lakSe kontrole rada cjevovoda i pogodnijeg izvodenja radova). Kod gravitacionog vodovoda trasu treba projektovati u Kontinualnom padu, a kod potisnog u kontinualnom usponu. Na mijestima promjene pravea (gledano i u situaciji a i u uzdw%nom presjeku) postavljaju se "koljena” - lukovi, a kod manjih skretanja do 3°, moze ejevovod da levi u blagoj kri Na najnizim mjestima dovoda stavljaju se muljni ispusti (MI) radi ispustanja vode i taloga, a na najvi8im vazduini ventil (VV) radi ispuStanja vazduha iz cijevi a i za upustanje istog u sluéaju prazZnjenja. Optimalno rastojanje izmedu dva vazdusna ventila Je cca 2km, isto kao Sto se na svakih 2km, dovoda postavijaju tzv. sekeioni zatvaradi (SZ) koji sluze za zatvaranje pojedinih dionica kod popravijanja kvara ili radi neceg drugog (slika 4.27.) Dovodi se ukopavaju na dubinu veéu od 0,5m od dubine smrzavanja. Kod gravitacionih dovoda, gdje je izvoriste iznad rezervoara ili mjesta potrosnje vige od 100 m, grade se ‘zy. prekidne komore (komore za umanjenje pritiska). pijecometarska linija uvijek uuvijek treba da bude min, $m iznad cjevovoda glavini dovod () glavnt cjevovod ‘Slika 4.27. Grayitacioni dovod